151tetradio 24 (2015)

Zelfdoding in de Griekse roman

Antieke zelfmoordideologie in vijf

liefdesverhalen

JULIE VAN PELT1

Νομίζω δὲ καὶ τὸ τελευταῖον τοῦτο σύγγραμμα τοῖς ἀναγι-νώσκουσιν ἥδιστον γενήσεσθαι καθάρσιον γάρ ἐστι τῶν ἐν τοῖςπρώτοις σκυθρωπῶν οὐκέτι λῃστεία καὶ δουλεία καὶ δίκη καὶμάχη καὶ ἀποκαρτέρησις καὶ πόλεμος καὶ ἅλωσις ἀλλrsquo ἔρωτεςδίκαιοι ἐν τούτῳ ltκαὶgt νόμιμοι γάμοιrsquo (Chariton 814)

Ik denk dat dit laatste deel ook voor de lezers het aangenaamst zalzijn want het vormt een tegenwicht voor de ellende uit de vorigeboeken Er is geen sprake meer van ontvoering slavernij recht-spraak strijd hongerdood oorlog en verovering maar vanoprechte liefde en een wettig huwelijk (Van Opstall 1998 132)

Met de lsquoGriekse romanrsquo wordt een genre aangeduid dat bloeide tussen de 1ste

en de 4de eeuw van onze tijdrekening Het gaat om fictionele prozateksten vanzekere lengte die het verhaal van twee jonge geliefden vertellen Omwillevan deze eigenschappen kende de moderne wetenschap de term lsquoromanrsquo toeaan het genre een anachronistische benaming in de oudheid had men name-lijk geen specialistische term voor dit genre maar werd er simpelweg naar deverhalen verwezen als plasmatika (lsquoverzonnen dingenrsquo) (Haumlgg 1983 1-4)Het ongunstige oordeel van de antieke intellectuelen werd nagevolgd door de19de-eeuwse tekstcritici die de Griekse roman als minderwaardige literatuurbestempelden omwille van haar frivole inhoud en stereotiepe plotlijn eenjongen en een meisje beide van voorname komaf en uitzonderlijk mooiontmoeten elkaar en worden op slag verliefd maar het Lot drijft hen uitelkaar en na een zee van avonturen en zwerftochten wordt het liefdespaar

1 Dit artikel is gebaseerd op een masterscriptie die ik indiende in 2014 en schreef onder de begelei-ding van prof Koen De Temmerman Ik wil prof De Temmerman bedanken voor zijn adviezencorrecties en feedback bij de totstandkoming van dit artikel

tetradio24book Page 151 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

152 tetradio 24 (2015)

uiteindelijk herenigd De 20ste eeuw bracht verandering in de communisopinio Wetenschappers erkenden nu de literaire verfijndheid van de romansen er kwam een enorme beweging aan nieuw onderzoek naar deze teksten opgang Toch is eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos in de Griekse romans nogamper systematisch bestudeerd zelfmoord2 Wanneer de held(inn)en van hetverhaal geconfronteerd worden met moeilijkheden en de hoop verliezenuitten ze steeds weer een vurige wens om te sterven Vaak gaat dit gepaardmet effectieve pogingen om zich het leven te ontnemen Daarnaast onder-nemen ook de nevenpersonages regelmatig al dan niet succesvolle zelfmoord-acties Het thema van zelfdoding is dus alomtegenwoordig in de bewaarderomans en bovendien wijst de aanwezigheid van dit thema in kortere frag-menten van niet integraal bewaarde teksten er eveneens op dat het om eenonmisbaar genretopos gaat Dit artikel behandelt echter enkel de functione-ring van het zelfmoordtopos in de vijf integraal bewaarde (en daarom cano-niek genoemde) Griekse romans Charitons Chaireas en Kallirhoe Xeno-phons Ephesiaka Achilles Tatiusrsquo Leukippe en Kleitophon Longosrsquo Daphnisen Chloeuml en tenslotte Heliodorosrsquo Aithiopika3

In dit artikel zullen we nagaan op welke manier deze vijf romans het zelf-moordtopos invullen waarom het een veelvoorkomend thema is en tot welkenarratieve en literaire doelen dit thema leidt Hiertoe maak ik gebruik van demethode van het New Historicism die bekend werd in de jaren rsquo80 dankzijhet werk van Stephen Greenblatt Deze literatuurtheorie bestudeert teksten inrelatie tot hun socio-culturele context en gaat uit van een dialogische relatietussen beide Volgens Greenblatt is een literaire tekst een plaats van culturelebemiddeling waarbij contemporaine ideologieeumln literaire creaties binnen-dringen maar waarbij dit niet resulteert in een louter passieve reflectie maarin een creatieve bemiddeling van deze idealen (Greenblatt 1988 1-8) In watvolgt zullen we dus nagaan of bepaalde antieke idealen en culturele notiesrond zelfmoord terug te vinden zijn in de Griekse romans eacuten op welke manierde romans die idealen ook hertekenen enof instrumentaliseren om uiteinde-lijk de literaire doelen van het genre te dienen

2 Er bestaat slechts eacuteeacuten publicatie die het zelfmoordthema in de romans omstandig bestudeertSuzanne MacAlisterrsquos monografie Dreams and Suicides (1996) In dit boek bestudeert MacAlisteraan de hand van Bakhtinrsquos chronotoopconcept de romans als een weerspiegeling van de socialerealiteit In dit artikel probeer ik verder te gaan door de literaire mechanismen en narratieve strate-gieeumln te belichten die zorgen voor een creatieve omgang met culturele idealen

3 De gebruikte edities zijn Reardon (2004) Dalmeyda (1926) Vilborg (1955) Dalmeyda 1971) enRattenbury Lumb amp Maillon (1935-1943)

tetradio24book Page 152 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

153tetradio 24 (2015)

Eer en schande kuise vrouwen en bedrogen mannen

Het antieke denken rond zelfdoding kent vele soms tegenstrijdige gedaantesBovendien bezit de Griekse taal geen eenduidige term om het fenomeen lsquozelf-moordrsquo te omvatten4 Ondanks deze ambiguiumlteit wordt het antiek zelfmoord-begrip toch duidelijk beheerst door traditionele idealen van eer en schande diede kern van de antieke samenleving vormen (Whelan 1993 513) In eendergelijke shame culture is het van cruciaal belang om publiek aanzien teverwerven en wordt zelfdoding beschouwd als een legitieme manier om teontsnappen aan oneer of schande De grootschalige studie van Anton VanHooff (1990) toont aan dat zelfmoord doorgaans positief geeumlvalueerd werdwanneer men deze daad kon interpreteren als een poging om de eigen eer teredden Het verhaal van Ajax levert een bekend voorbeeld van hoe de antiekesamenleving zelfdoding en noties van eer en schande gekoppeld wenste tezien volgens Elise Garrison moeten we zijn zelfmoord begrijpen als eenmanier om de maatschappelijke waarden van eer opnieuw scherp te stellennadat deze verbroken zijn doordat de wapenrusting van Achilles die hemrechtmatig toekomt aan Odysseus wordt toegekend (1991 23) Een anderberoemd zelfmoordgeval uit de oudheid illustreert eveneens dat zelfdodingeen manier was om zich te re-integreren in de samenleving Lucretia eenRomeinse matrone zou volgens de overlevering zichzelf hebben neerge-stoken nadat ze het slachtoffer werd van verkrachting5 Haar zelfgekozendood betekende de redding van haar positie als eerbare vrouw in een samenle-ving die kuisheid als de belangrijkste vrouwelijke deugd beschouwt en hetverlies van kuisheid onverbiddelijk bestraft met verlies van aanzien (Pomeroy1975 86)

Het discours van eer en schande duikt ook op in de Griekse liefdesromansZo is bijvoorbeeld voor de vrouwelijke protagonist de bedreiging van haarkuisheid de meest voorkomende motivatie om zelfmoord te overwegenGescheiden van haar rechtmatige echtgenoot wordt de heldin verscheidenemalen geconfronteerd met lustige minnaars waarbij ze telkens dreigt zich hetleven te zullen ontnemen om aan dit lot te ontsnappen Wederzijdse trouw enhet behoud van kuisheid zijn kernthemarsquos in het antieke romangenre maarwanneer die ook systematisch gekoppeld worden aan suiumlcidale intentiesherkennen we dezelfde zelfmoordideologie als in het spel was bij de Lucretia-

4 Zie Van Hooff (1990 243) voor een uitgebreide lijst van eufemistische omschrijvingen waarmeezelfmoord kon worden aangeduid

5 Lucretia was een historische figuur waarrond een legendarische verhaaltraditie is ontstaan Waar-schijnlijk stierf ze rond 510 vC De belangrijkste antieke bronnen zijn Dionysios van Halicarnas-susrsquo Antiquitates Romanae (IV 64-85) en Titus Liviusrsquo Ab Urbe Condita (I57-60)

tetradio24book Page 153 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

154 tetradio 24 (2015)

legende Bovendien drukken de heldinnen hun zelfmoordwens vaak uit intermen die doen denken aan een retoriek van eer en schande WanneerKallirhoe bijvoorbeeld in het zesde boek van Charitons roman te horenkrijgt dat de Perzische koning verliefd is op haar dan roept ze uit bij zichzelf

ἄγε δή Καλλιρόη βούλευσαί τι γενναῖον Ἑρμοκράτουϛ ἄξιονἀπόσφαξον σεαυτήν (Chariton 665)

Vooruit Kallirhoeuml verzin iets edels iets wat Hermokrates waardigis steek jezelf dood (Van Opstall 1998 116)

In het vooruitzicht van het liefdesoffensief van de Perzische koning over-weegt Kallirhoe om zichzelf te beroven van het leven een daad die zeγενναῖον (lsquonobelrsquo) noemt en waarmee ze de naam van haar vaderHermokrates eer meent te bewijzen De tekst lijkt hier dus te impliceren datKallirhoe door zelfmoord te overwegen op het moment dat haar kuisheid ophet spel staat de sociale code van eer en schande in acht neemt Toch wijsteen meer omstandige lezing van deze passage erop dat publiek aanzien niet deenige reden is waarom Kallirhoe zelfmoord overweegt Haar wanhoop gaatgepaard met een emotionele uitbarsting waarin ze een lange opsomming geeftvan alle vreselijke lotgevallen die ze doorheen de roman reeds te verdurenkreeg de liefde van de koning noemt ze echter het allerzwaarst om te dragen(πάντων δέ μοι βαρύτατον ὁ ἔρως ὁ βασιλέως) Bovendien verraden dewoorden van Kallirhoe dat er ook nog een andere reden is waarom ze zelf-moord overweegt

καὶ οὔπω λέγω τὴν τοῦ βασιλέως ὀργήν φοβερωτέραν ἡγοῦμαιτὴν τῆϛ βασιλίδος ζηλοτυπίαν ἣν οὐκ ἤνεγκε Χαιρέαϛ ἀνὴρἝλλην τί ποιήσει γυναῖκα καὶ δέσποιναν βάρβαρον (Chariton665)

En dan heb ik het nog niet eens over de woede van de koning wantnog angstaanjagender vind ik de jaloezie van de koningin ndash eengevoel dat zelfs Chaireas niet kon verdragen nog wel een Griekseman Waartoe is een oosterse vrouw en vorstin in staat (VanOpstall 1998 116)

Kallirhoersquos wanhoop is ten slotte dus ook ingegeven door angst Enerzijds isze bang voor de woede van de koning indien ze niet ingaat op zijn avancesmaar anderzijds vreest ze de jaloerse koningin indien ze dit wel doet Wat zeook doet ze zal niet gespaard blijven In dergelijke onmogelijk situatie lijkt

tetradio24book Page 154 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

155tetradio 24 (2015)

zelfmoord inderdaad een aantrekkelijke uitweg En toch Ondanks de velezelfmoordmotieven die we terugvinden in Kallirhoersquos directe rede besluit zeuiteindelijk om te blijven leven

ἀλλὰ μήπω μέχρι γὰρ νῦν ὁμιλία πρώτη καὶ παρrsquo εὐνούχου ἂν δὲβιαιότερόν τι γένηται τότε ἔσται σοι καιρὸϛ ἐπιδεῖξαι Χαιρέᾳπαρόντι τὴν πίστιν (Chariton 665)

Nee nog niet want tot nu toe ben je pas eacuteeacuten keer benaderd slechtsdoor een eunuch Wanneer er iets ingrijpenders gebeurt is dat hetmoment om je trouw aan Chaireas in zijn bijzijn te tonen (VanOpstall 1998 115-116)

Kallirhoe bedenkt zich en besluit om voorlopig maar geen zelfmoord teplegen Nu ontdekken we de ware drijfveren die schuilgaan achter haardaden Haar zelfmoord zou in de eerste plaats een manier zijn om trouw teblijven aan haar geliefde echtgenoot Maar aangezien ze voorlopig nog steedshoop heeft om aan de liefde van de koning te ontsnappen en herenigd teworden met Chaireas blijft ze in leven Hier net als bij de meeste zelfmoord-scegravenes van protagonisten (zowel mannen als vrouwen) staat het eigen leven(en sterven) dus volledig in teken van de ander de beslissing om (al dan niet)zelfmoord te plegen wordt bepaald door de liefdesband tussen de twee roman-helden Wanneer eacuteeacuten van beide er bijvoorbeeld van overtuigd is dat de anderniet meer leeft of dat de ander niet meer van hemhaar houdt dan is hetultieme doel van wettig huwelijk buiten bereik en heeft het leven geen zinmeer6 Net zo betekent het verlies van kuisheid voor de vrouwelijke protago-nist het einde van haar vooruitzichten op een happy end In het voorbeeld vanKallirhoe waren het precies die vooruitzichten die haar deden afzien van zelf-moord ondanks de vele andere overtuigende redenen om uit het leven testappen waaronder motieven van eer en aanzien Zelfs de traditionelewaarden van de shame culture worden overheerst door haar liefde voor Chai-reas Het eerbaarheidsdiscours is dus wel aanwezig maar het is ingezet infunctie van eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos van het genre en moet de voor-waardelijkheid van het leven van de heldin benadrukken

Dat het eigen leven en sterven afhangt van de ander geldt zoals gezegdook voor de mannelijke helden van de romans Zo probeert Chaireas zich

6 Voorbeelden van gevallen waarbij eacuteeacuten van de protagonisten zelfmoord wil plegen omdat hijzijdenkt dat de ander niet meer leeft zijn Char 152-4 Char 331-6 Char 376 Char 3104 XEph 357 X Eph 3103 Ach Tat 3162 Ach Tat 761 Hld 213-221 Hld 244-251Hld 5331 Hld 653 en Hld 686

tetradio24book Page 155 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

152 tetradio 24 (2015)

uiteindelijk herenigd De 20ste eeuw bracht verandering in de communisopinio Wetenschappers erkenden nu de literaire verfijndheid van de romansen er kwam een enorme beweging aan nieuw onderzoek naar deze teksten opgang Toch is eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos in de Griekse romans nogamper systematisch bestudeerd zelfmoord2 Wanneer de held(inn)en van hetverhaal geconfronteerd worden met moeilijkheden en de hoop verliezenuitten ze steeds weer een vurige wens om te sterven Vaak gaat dit gepaardmet effectieve pogingen om zich het leven te ontnemen Daarnaast onder-nemen ook de nevenpersonages regelmatig al dan niet succesvolle zelfmoord-acties Het thema van zelfdoding is dus alomtegenwoordig in de bewaarderomans en bovendien wijst de aanwezigheid van dit thema in kortere frag-menten van niet integraal bewaarde teksten er eveneens op dat het om eenonmisbaar genretopos gaat Dit artikel behandelt echter enkel de functione-ring van het zelfmoordtopos in de vijf integraal bewaarde (en daarom cano-niek genoemde) Griekse romans Charitons Chaireas en Kallirhoe Xeno-phons Ephesiaka Achilles Tatiusrsquo Leukippe en Kleitophon Longosrsquo Daphnisen Chloeuml en tenslotte Heliodorosrsquo Aithiopika3

In dit artikel zullen we nagaan op welke manier deze vijf romans het zelf-moordtopos invullen waarom het een veelvoorkomend thema is en tot welkenarratieve en literaire doelen dit thema leidt Hiertoe maak ik gebruik van demethode van het New Historicism die bekend werd in de jaren rsquo80 dankzijhet werk van Stephen Greenblatt Deze literatuurtheorie bestudeert teksten inrelatie tot hun socio-culturele context en gaat uit van een dialogische relatietussen beide Volgens Greenblatt is een literaire tekst een plaats van culturelebemiddeling waarbij contemporaine ideologieeumln literaire creaties binnen-dringen maar waarbij dit niet resulteert in een louter passieve reflectie maarin een creatieve bemiddeling van deze idealen (Greenblatt 1988 1-8) In watvolgt zullen we dus nagaan of bepaalde antieke idealen en culturele notiesrond zelfmoord terug te vinden zijn in de Griekse romans eacuten op welke manierde romans die idealen ook hertekenen enof instrumentaliseren om uiteinde-lijk de literaire doelen van het genre te dienen

2 Er bestaat slechts eacuteeacuten publicatie die het zelfmoordthema in de romans omstandig bestudeertSuzanne MacAlisterrsquos monografie Dreams and Suicides (1996) In dit boek bestudeert MacAlisteraan de hand van Bakhtinrsquos chronotoopconcept de romans als een weerspiegeling van de socialerealiteit In dit artikel probeer ik verder te gaan door de literaire mechanismen en narratieve strate-gieeumln te belichten die zorgen voor een creatieve omgang met culturele idealen

3 De gebruikte edities zijn Reardon (2004) Dalmeyda (1926) Vilborg (1955) Dalmeyda 1971) enRattenbury Lumb amp Maillon (1935-1943)

tetradio24book Page 152 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

153tetradio 24 (2015)

Eer en schande kuise vrouwen en bedrogen mannen

Het antieke denken rond zelfdoding kent vele soms tegenstrijdige gedaantesBovendien bezit de Griekse taal geen eenduidige term om het fenomeen lsquozelf-moordrsquo te omvatten4 Ondanks deze ambiguiumlteit wordt het antiek zelfmoord-begrip toch duidelijk beheerst door traditionele idealen van eer en schande diede kern van de antieke samenleving vormen (Whelan 1993 513) In eendergelijke shame culture is het van cruciaal belang om publiek aanzien teverwerven en wordt zelfdoding beschouwd als een legitieme manier om teontsnappen aan oneer of schande De grootschalige studie van Anton VanHooff (1990) toont aan dat zelfmoord doorgaans positief geeumlvalueerd werdwanneer men deze daad kon interpreteren als een poging om de eigen eer teredden Het verhaal van Ajax levert een bekend voorbeeld van hoe de antiekesamenleving zelfdoding en noties van eer en schande gekoppeld wenste tezien volgens Elise Garrison moeten we zijn zelfmoord begrijpen als eenmanier om de maatschappelijke waarden van eer opnieuw scherp te stellennadat deze verbroken zijn doordat de wapenrusting van Achilles die hemrechtmatig toekomt aan Odysseus wordt toegekend (1991 23) Een anderberoemd zelfmoordgeval uit de oudheid illustreert eveneens dat zelfdodingeen manier was om zich te re-integreren in de samenleving Lucretia eenRomeinse matrone zou volgens de overlevering zichzelf hebben neerge-stoken nadat ze het slachtoffer werd van verkrachting5 Haar zelfgekozendood betekende de redding van haar positie als eerbare vrouw in een samenle-ving die kuisheid als de belangrijkste vrouwelijke deugd beschouwt en hetverlies van kuisheid onverbiddelijk bestraft met verlies van aanzien (Pomeroy1975 86)

Het discours van eer en schande duikt ook op in de Griekse liefdesromansZo is bijvoorbeeld voor de vrouwelijke protagonist de bedreiging van haarkuisheid de meest voorkomende motivatie om zelfmoord te overwegenGescheiden van haar rechtmatige echtgenoot wordt de heldin verscheidenemalen geconfronteerd met lustige minnaars waarbij ze telkens dreigt zich hetleven te zullen ontnemen om aan dit lot te ontsnappen Wederzijdse trouw enhet behoud van kuisheid zijn kernthemarsquos in het antieke romangenre maarwanneer die ook systematisch gekoppeld worden aan suiumlcidale intentiesherkennen we dezelfde zelfmoordideologie als in het spel was bij de Lucretia-

4 Zie Van Hooff (1990 243) voor een uitgebreide lijst van eufemistische omschrijvingen waarmeezelfmoord kon worden aangeduid

5 Lucretia was een historische figuur waarrond een legendarische verhaaltraditie is ontstaan Waar-schijnlijk stierf ze rond 510 vC De belangrijkste antieke bronnen zijn Dionysios van Halicarnas-susrsquo Antiquitates Romanae (IV 64-85) en Titus Liviusrsquo Ab Urbe Condita (I57-60)

tetradio24book Page 153 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

154 tetradio 24 (2015)

legende Bovendien drukken de heldinnen hun zelfmoordwens vaak uit intermen die doen denken aan een retoriek van eer en schande WanneerKallirhoe bijvoorbeeld in het zesde boek van Charitons roman te horenkrijgt dat de Perzische koning verliefd is op haar dan roept ze uit bij zichzelf

ἄγε δή Καλλιρόη βούλευσαί τι γενναῖον Ἑρμοκράτουϛ ἄξιονἀπόσφαξον σεαυτήν (Chariton 665)

Vooruit Kallirhoeuml verzin iets edels iets wat Hermokrates waardigis steek jezelf dood (Van Opstall 1998 116)

In het vooruitzicht van het liefdesoffensief van de Perzische koning over-weegt Kallirhoe om zichzelf te beroven van het leven een daad die zeγενναῖον (lsquonobelrsquo) noemt en waarmee ze de naam van haar vaderHermokrates eer meent te bewijzen De tekst lijkt hier dus te impliceren datKallirhoe door zelfmoord te overwegen op het moment dat haar kuisheid ophet spel staat de sociale code van eer en schande in acht neemt Toch wijsteen meer omstandige lezing van deze passage erop dat publiek aanzien niet deenige reden is waarom Kallirhoe zelfmoord overweegt Haar wanhoop gaatgepaard met een emotionele uitbarsting waarin ze een lange opsomming geeftvan alle vreselijke lotgevallen die ze doorheen de roman reeds te verdurenkreeg de liefde van de koning noemt ze echter het allerzwaarst om te dragen(πάντων δέ μοι βαρύτατον ὁ ἔρως ὁ βασιλέως) Bovendien verraden dewoorden van Kallirhoe dat er ook nog een andere reden is waarom ze zelf-moord overweegt

καὶ οὔπω λέγω τὴν τοῦ βασιλέως ὀργήν φοβερωτέραν ἡγοῦμαιτὴν τῆϛ βασιλίδος ζηλοτυπίαν ἣν οὐκ ἤνεγκε Χαιρέαϛ ἀνὴρἝλλην τί ποιήσει γυναῖκα καὶ δέσποιναν βάρβαρον (Chariton665)

En dan heb ik het nog niet eens over de woede van de koning wantnog angstaanjagender vind ik de jaloezie van de koningin ndash eengevoel dat zelfs Chaireas niet kon verdragen nog wel een Griekseman Waartoe is een oosterse vrouw en vorstin in staat (VanOpstall 1998 116)

Kallirhoersquos wanhoop is ten slotte dus ook ingegeven door angst Enerzijds isze bang voor de woede van de koning indien ze niet ingaat op zijn avancesmaar anderzijds vreest ze de jaloerse koningin indien ze dit wel doet Wat zeook doet ze zal niet gespaard blijven In dergelijke onmogelijk situatie lijkt

tetradio24book Page 154 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

155tetradio 24 (2015)

zelfmoord inderdaad een aantrekkelijke uitweg En toch Ondanks de velezelfmoordmotieven die we terugvinden in Kallirhoersquos directe rede besluit zeuiteindelijk om te blijven leven

ἀλλὰ μήπω μέχρι γὰρ νῦν ὁμιλία πρώτη καὶ παρrsquo εὐνούχου ἂν δὲβιαιότερόν τι γένηται τότε ἔσται σοι καιρὸϛ ἐπιδεῖξαι Χαιρέᾳπαρόντι τὴν πίστιν (Chariton 665)

Nee nog niet want tot nu toe ben je pas eacuteeacuten keer benaderd slechtsdoor een eunuch Wanneer er iets ingrijpenders gebeurt is dat hetmoment om je trouw aan Chaireas in zijn bijzijn te tonen (VanOpstall 1998 115-116)

Kallirhoe bedenkt zich en besluit om voorlopig maar geen zelfmoord teplegen Nu ontdekken we de ware drijfveren die schuilgaan achter haardaden Haar zelfmoord zou in de eerste plaats een manier zijn om trouw teblijven aan haar geliefde echtgenoot Maar aangezien ze voorlopig nog steedshoop heeft om aan de liefde van de koning te ontsnappen en herenigd teworden met Chaireas blijft ze in leven Hier net als bij de meeste zelfmoord-scegravenes van protagonisten (zowel mannen als vrouwen) staat het eigen leven(en sterven) dus volledig in teken van de ander de beslissing om (al dan niet)zelfmoord te plegen wordt bepaald door de liefdesband tussen de twee roman-helden Wanneer eacuteeacuten van beide er bijvoorbeeld van overtuigd is dat de anderniet meer leeft of dat de ander niet meer van hemhaar houdt dan is hetultieme doel van wettig huwelijk buiten bereik en heeft het leven geen zinmeer6 Net zo betekent het verlies van kuisheid voor de vrouwelijke protago-nist het einde van haar vooruitzichten op een happy end In het voorbeeld vanKallirhoe waren het precies die vooruitzichten die haar deden afzien van zelf-moord ondanks de vele andere overtuigende redenen om uit het leven testappen waaronder motieven van eer en aanzien Zelfs de traditionelewaarden van de shame culture worden overheerst door haar liefde voor Chai-reas Het eerbaarheidsdiscours is dus wel aanwezig maar het is ingezet infunctie van eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos van het genre en moet de voor-waardelijkheid van het leven van de heldin benadrukken

Dat het eigen leven en sterven afhangt van de ander geldt zoals gezegdook voor de mannelijke helden van de romans Zo probeert Chaireas zich

6 Voorbeelden van gevallen waarbij eacuteeacuten van de protagonisten zelfmoord wil plegen omdat hijzijdenkt dat de ander niet meer leeft zijn Char 152-4 Char 331-6 Char 376 Char 3104 XEph 357 X Eph 3103 Ach Tat 3162 Ach Tat 761 Hld 213-221 Hld 244-251Hld 5331 Hld 653 en Hld 686

tetradio24book Page 155 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

153tetradio 24 (2015)

Eer en schande kuise vrouwen en bedrogen mannen

Het antieke denken rond zelfdoding kent vele soms tegenstrijdige gedaantesBovendien bezit de Griekse taal geen eenduidige term om het fenomeen lsquozelf-moordrsquo te omvatten4 Ondanks deze ambiguiumlteit wordt het antiek zelfmoord-begrip toch duidelijk beheerst door traditionele idealen van eer en schande diede kern van de antieke samenleving vormen (Whelan 1993 513) In eendergelijke shame culture is het van cruciaal belang om publiek aanzien teverwerven en wordt zelfdoding beschouwd als een legitieme manier om teontsnappen aan oneer of schande De grootschalige studie van Anton VanHooff (1990) toont aan dat zelfmoord doorgaans positief geeumlvalueerd werdwanneer men deze daad kon interpreteren als een poging om de eigen eer teredden Het verhaal van Ajax levert een bekend voorbeeld van hoe de antiekesamenleving zelfdoding en noties van eer en schande gekoppeld wenste tezien volgens Elise Garrison moeten we zijn zelfmoord begrijpen als eenmanier om de maatschappelijke waarden van eer opnieuw scherp te stellennadat deze verbroken zijn doordat de wapenrusting van Achilles die hemrechtmatig toekomt aan Odysseus wordt toegekend (1991 23) Een anderberoemd zelfmoordgeval uit de oudheid illustreert eveneens dat zelfdodingeen manier was om zich te re-integreren in de samenleving Lucretia eenRomeinse matrone zou volgens de overlevering zichzelf hebben neerge-stoken nadat ze het slachtoffer werd van verkrachting5 Haar zelfgekozendood betekende de redding van haar positie als eerbare vrouw in een samenle-ving die kuisheid als de belangrijkste vrouwelijke deugd beschouwt en hetverlies van kuisheid onverbiddelijk bestraft met verlies van aanzien (Pomeroy1975 86)

Het discours van eer en schande duikt ook op in de Griekse liefdesromansZo is bijvoorbeeld voor de vrouwelijke protagonist de bedreiging van haarkuisheid de meest voorkomende motivatie om zelfmoord te overwegenGescheiden van haar rechtmatige echtgenoot wordt de heldin verscheidenemalen geconfronteerd met lustige minnaars waarbij ze telkens dreigt zich hetleven te zullen ontnemen om aan dit lot te ontsnappen Wederzijdse trouw enhet behoud van kuisheid zijn kernthemarsquos in het antieke romangenre maarwanneer die ook systematisch gekoppeld worden aan suiumlcidale intentiesherkennen we dezelfde zelfmoordideologie als in het spel was bij de Lucretia-

4 Zie Van Hooff (1990 243) voor een uitgebreide lijst van eufemistische omschrijvingen waarmeezelfmoord kon worden aangeduid

5 Lucretia was een historische figuur waarrond een legendarische verhaaltraditie is ontstaan Waar-schijnlijk stierf ze rond 510 vC De belangrijkste antieke bronnen zijn Dionysios van Halicarnas-susrsquo Antiquitates Romanae (IV 64-85) en Titus Liviusrsquo Ab Urbe Condita (I57-60)

tetradio24book Page 153 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

154 tetradio 24 (2015)

legende Bovendien drukken de heldinnen hun zelfmoordwens vaak uit intermen die doen denken aan een retoriek van eer en schande WanneerKallirhoe bijvoorbeeld in het zesde boek van Charitons roman te horenkrijgt dat de Perzische koning verliefd is op haar dan roept ze uit bij zichzelf

ἄγε δή Καλλιρόη βούλευσαί τι γενναῖον Ἑρμοκράτουϛ ἄξιονἀπόσφαξον σεαυτήν (Chariton 665)

Vooruit Kallirhoeuml verzin iets edels iets wat Hermokrates waardigis steek jezelf dood (Van Opstall 1998 116)

In het vooruitzicht van het liefdesoffensief van de Perzische koning over-weegt Kallirhoe om zichzelf te beroven van het leven een daad die zeγενναῖον (lsquonobelrsquo) noemt en waarmee ze de naam van haar vaderHermokrates eer meent te bewijzen De tekst lijkt hier dus te impliceren datKallirhoe door zelfmoord te overwegen op het moment dat haar kuisheid ophet spel staat de sociale code van eer en schande in acht neemt Toch wijsteen meer omstandige lezing van deze passage erop dat publiek aanzien niet deenige reden is waarom Kallirhoe zelfmoord overweegt Haar wanhoop gaatgepaard met een emotionele uitbarsting waarin ze een lange opsomming geeftvan alle vreselijke lotgevallen die ze doorheen de roman reeds te verdurenkreeg de liefde van de koning noemt ze echter het allerzwaarst om te dragen(πάντων δέ μοι βαρύτατον ὁ ἔρως ὁ βασιλέως) Bovendien verraden dewoorden van Kallirhoe dat er ook nog een andere reden is waarom ze zelf-moord overweegt

καὶ οὔπω λέγω τὴν τοῦ βασιλέως ὀργήν φοβερωτέραν ἡγοῦμαιτὴν τῆϛ βασιλίδος ζηλοτυπίαν ἣν οὐκ ἤνεγκε Χαιρέαϛ ἀνὴρἝλλην τί ποιήσει γυναῖκα καὶ δέσποιναν βάρβαρον (Chariton665)

En dan heb ik het nog niet eens over de woede van de koning wantnog angstaanjagender vind ik de jaloezie van de koningin ndash eengevoel dat zelfs Chaireas niet kon verdragen nog wel een Griekseman Waartoe is een oosterse vrouw en vorstin in staat (VanOpstall 1998 116)

Kallirhoersquos wanhoop is ten slotte dus ook ingegeven door angst Enerzijds isze bang voor de woede van de koning indien ze niet ingaat op zijn avancesmaar anderzijds vreest ze de jaloerse koningin indien ze dit wel doet Wat zeook doet ze zal niet gespaard blijven In dergelijke onmogelijk situatie lijkt

tetradio24book Page 154 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

155tetradio 24 (2015)

zelfmoord inderdaad een aantrekkelijke uitweg En toch Ondanks de velezelfmoordmotieven die we terugvinden in Kallirhoersquos directe rede besluit zeuiteindelijk om te blijven leven

ἀλλὰ μήπω μέχρι γὰρ νῦν ὁμιλία πρώτη καὶ παρrsquo εὐνούχου ἂν δὲβιαιότερόν τι γένηται τότε ἔσται σοι καιρὸϛ ἐπιδεῖξαι Χαιρέᾳπαρόντι τὴν πίστιν (Chariton 665)

Nee nog niet want tot nu toe ben je pas eacuteeacuten keer benaderd slechtsdoor een eunuch Wanneer er iets ingrijpenders gebeurt is dat hetmoment om je trouw aan Chaireas in zijn bijzijn te tonen (VanOpstall 1998 115-116)

Kallirhoe bedenkt zich en besluit om voorlopig maar geen zelfmoord teplegen Nu ontdekken we de ware drijfveren die schuilgaan achter haardaden Haar zelfmoord zou in de eerste plaats een manier zijn om trouw teblijven aan haar geliefde echtgenoot Maar aangezien ze voorlopig nog steedshoop heeft om aan de liefde van de koning te ontsnappen en herenigd teworden met Chaireas blijft ze in leven Hier net als bij de meeste zelfmoord-scegravenes van protagonisten (zowel mannen als vrouwen) staat het eigen leven(en sterven) dus volledig in teken van de ander de beslissing om (al dan niet)zelfmoord te plegen wordt bepaald door de liefdesband tussen de twee roman-helden Wanneer eacuteeacuten van beide er bijvoorbeeld van overtuigd is dat de anderniet meer leeft of dat de ander niet meer van hemhaar houdt dan is hetultieme doel van wettig huwelijk buiten bereik en heeft het leven geen zinmeer6 Net zo betekent het verlies van kuisheid voor de vrouwelijke protago-nist het einde van haar vooruitzichten op een happy end In het voorbeeld vanKallirhoe waren het precies die vooruitzichten die haar deden afzien van zelf-moord ondanks de vele andere overtuigende redenen om uit het leven testappen waaronder motieven van eer en aanzien Zelfs de traditionelewaarden van de shame culture worden overheerst door haar liefde voor Chai-reas Het eerbaarheidsdiscours is dus wel aanwezig maar het is ingezet infunctie van eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos van het genre en moet de voor-waardelijkheid van het leven van de heldin benadrukken

Dat het eigen leven en sterven afhangt van de ander geldt zoals gezegdook voor de mannelijke helden van de romans Zo probeert Chaireas zich

6 Voorbeelden van gevallen waarbij eacuteeacuten van de protagonisten zelfmoord wil plegen omdat hijzijdenkt dat de ander niet meer leeft zijn Char 152-4 Char 331-6 Char 376 Char 3104 XEph 357 X Eph 3103 Ach Tat 3162 Ach Tat 761 Hld 213-221 Hld 244-251Hld 5331 Hld 653 en Hld 686

tetradio24book Page 155 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

154 tetradio 24 (2015)

legende Bovendien drukken de heldinnen hun zelfmoordwens vaak uit intermen die doen denken aan een retoriek van eer en schande WanneerKallirhoe bijvoorbeeld in het zesde boek van Charitons roman te horenkrijgt dat de Perzische koning verliefd is op haar dan roept ze uit bij zichzelf

ἄγε δή Καλλιρόη βούλευσαί τι γενναῖον Ἑρμοκράτουϛ ἄξιονἀπόσφαξον σεαυτήν (Chariton 665)

Vooruit Kallirhoeuml verzin iets edels iets wat Hermokrates waardigis steek jezelf dood (Van Opstall 1998 116)

In het vooruitzicht van het liefdesoffensief van de Perzische koning over-weegt Kallirhoe om zichzelf te beroven van het leven een daad die zeγενναῖον (lsquonobelrsquo) noemt en waarmee ze de naam van haar vaderHermokrates eer meent te bewijzen De tekst lijkt hier dus te impliceren datKallirhoe door zelfmoord te overwegen op het moment dat haar kuisheid ophet spel staat de sociale code van eer en schande in acht neemt Toch wijsteen meer omstandige lezing van deze passage erop dat publiek aanzien niet deenige reden is waarom Kallirhoe zelfmoord overweegt Haar wanhoop gaatgepaard met een emotionele uitbarsting waarin ze een lange opsomming geeftvan alle vreselijke lotgevallen die ze doorheen de roman reeds te verdurenkreeg de liefde van de koning noemt ze echter het allerzwaarst om te dragen(πάντων δέ μοι βαρύτατον ὁ ἔρως ὁ βασιλέως) Bovendien verraden dewoorden van Kallirhoe dat er ook nog een andere reden is waarom ze zelf-moord overweegt

καὶ οὔπω λέγω τὴν τοῦ βασιλέως ὀργήν φοβερωτέραν ἡγοῦμαιτὴν τῆϛ βασιλίδος ζηλοτυπίαν ἣν οὐκ ἤνεγκε Χαιρέαϛ ἀνὴρἝλλην τί ποιήσει γυναῖκα καὶ δέσποιναν βάρβαρον (Chariton665)

En dan heb ik het nog niet eens over de woede van de koning wantnog angstaanjagender vind ik de jaloezie van de koningin ndash eengevoel dat zelfs Chaireas niet kon verdragen nog wel een Griekseman Waartoe is een oosterse vrouw en vorstin in staat (VanOpstall 1998 116)

Kallirhoersquos wanhoop is ten slotte dus ook ingegeven door angst Enerzijds isze bang voor de woede van de koning indien ze niet ingaat op zijn avancesmaar anderzijds vreest ze de jaloerse koningin indien ze dit wel doet Wat zeook doet ze zal niet gespaard blijven In dergelijke onmogelijk situatie lijkt

tetradio24book Page 154 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

155tetradio 24 (2015)

zelfmoord inderdaad een aantrekkelijke uitweg En toch Ondanks de velezelfmoordmotieven die we terugvinden in Kallirhoersquos directe rede besluit zeuiteindelijk om te blijven leven

ἀλλὰ μήπω μέχρι γὰρ νῦν ὁμιλία πρώτη καὶ παρrsquo εὐνούχου ἂν δὲβιαιότερόν τι γένηται τότε ἔσται σοι καιρὸϛ ἐπιδεῖξαι Χαιρέᾳπαρόντι τὴν πίστιν (Chariton 665)

Nee nog niet want tot nu toe ben je pas eacuteeacuten keer benaderd slechtsdoor een eunuch Wanneer er iets ingrijpenders gebeurt is dat hetmoment om je trouw aan Chaireas in zijn bijzijn te tonen (VanOpstall 1998 115-116)

Kallirhoe bedenkt zich en besluit om voorlopig maar geen zelfmoord teplegen Nu ontdekken we de ware drijfveren die schuilgaan achter haardaden Haar zelfmoord zou in de eerste plaats een manier zijn om trouw teblijven aan haar geliefde echtgenoot Maar aangezien ze voorlopig nog steedshoop heeft om aan de liefde van de koning te ontsnappen en herenigd teworden met Chaireas blijft ze in leven Hier net als bij de meeste zelfmoord-scegravenes van protagonisten (zowel mannen als vrouwen) staat het eigen leven(en sterven) dus volledig in teken van de ander de beslissing om (al dan niet)zelfmoord te plegen wordt bepaald door de liefdesband tussen de twee roman-helden Wanneer eacuteeacuten van beide er bijvoorbeeld van overtuigd is dat de anderniet meer leeft of dat de ander niet meer van hemhaar houdt dan is hetultieme doel van wettig huwelijk buiten bereik en heeft het leven geen zinmeer6 Net zo betekent het verlies van kuisheid voor de vrouwelijke protago-nist het einde van haar vooruitzichten op een happy end In het voorbeeld vanKallirhoe waren het precies die vooruitzichten die haar deden afzien van zelf-moord ondanks de vele andere overtuigende redenen om uit het leven testappen waaronder motieven van eer en aanzien Zelfs de traditionelewaarden van de shame culture worden overheerst door haar liefde voor Chai-reas Het eerbaarheidsdiscours is dus wel aanwezig maar het is ingezet infunctie van eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos van het genre en moet de voor-waardelijkheid van het leven van de heldin benadrukken

Dat het eigen leven en sterven afhangt van de ander geldt zoals gezegdook voor de mannelijke helden van de romans Zo probeert Chaireas zich

6 Voorbeelden van gevallen waarbij eacuteeacuten van de protagonisten zelfmoord wil plegen omdat hijzijdenkt dat de ander niet meer leeft zijn Char 152-4 Char 331-6 Char 376 Char 3104 XEph 357 X Eph 3103 Ach Tat 3162 Ach Tat 761 Hld 213-221 Hld 244-251Hld 5331 Hld 653 en Hld 686

tetradio24book Page 155 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

155tetradio 24 (2015)

zelfmoord inderdaad een aantrekkelijke uitweg En toch Ondanks de velezelfmoordmotieven die we terugvinden in Kallirhoersquos directe rede besluit zeuiteindelijk om te blijven leven

ἀλλὰ μήπω μέχρι γὰρ νῦν ὁμιλία πρώτη καὶ παρrsquo εὐνούχου ἂν δὲβιαιότερόν τι γένηται τότε ἔσται σοι καιρὸϛ ἐπιδεῖξαι Χαιρέᾳπαρόντι τὴν πίστιν (Chariton 665)

Nee nog niet want tot nu toe ben je pas eacuteeacuten keer benaderd slechtsdoor een eunuch Wanneer er iets ingrijpenders gebeurt is dat hetmoment om je trouw aan Chaireas in zijn bijzijn te tonen (VanOpstall 1998 115-116)

Kallirhoe bedenkt zich en besluit om voorlopig maar geen zelfmoord teplegen Nu ontdekken we de ware drijfveren die schuilgaan achter haardaden Haar zelfmoord zou in de eerste plaats een manier zijn om trouw teblijven aan haar geliefde echtgenoot Maar aangezien ze voorlopig nog steedshoop heeft om aan de liefde van de koning te ontsnappen en herenigd teworden met Chaireas blijft ze in leven Hier net als bij de meeste zelfmoord-scegravenes van protagonisten (zowel mannen als vrouwen) staat het eigen leven(en sterven) dus volledig in teken van de ander de beslissing om (al dan niet)zelfmoord te plegen wordt bepaald door de liefdesband tussen de twee roman-helden Wanneer eacuteeacuten van beide er bijvoorbeeld van overtuigd is dat de anderniet meer leeft of dat de ander niet meer van hemhaar houdt dan is hetultieme doel van wettig huwelijk buiten bereik en heeft het leven geen zinmeer6 Net zo betekent het verlies van kuisheid voor de vrouwelijke protago-nist het einde van haar vooruitzichten op een happy end In het voorbeeld vanKallirhoe waren het precies die vooruitzichten die haar deden afzien van zelf-moord ondanks de vele andere overtuigende redenen om uit het leven testappen waaronder motieven van eer en aanzien Zelfs de traditionelewaarden van de shame culture worden overheerst door haar liefde voor Chai-reas Het eerbaarheidsdiscours is dus wel aanwezig maar het is ingezet infunctie van eacuteeacuten van de belangrijkste themarsquos van het genre en moet de voor-waardelijkheid van het leven van de heldin benadrukken

Dat het eigen leven en sterven afhangt van de ander geldt zoals gezegdook voor de mannelijke helden van de romans Zo probeert Chaireas zich

6 Voorbeelden van gevallen waarbij eacuteeacuten van de protagonisten zelfmoord wil plegen omdat hijzijdenkt dat de ander niet meer leeft zijn Char 152-4 Char 331-6 Char 376 Char 3104 XEph 357 X Eph 3103 Ach Tat 3162 Ach Tat 761 Hld 213-221 Hld 244-251Hld 5331 Hld 653 en Hld 686

tetradio24book Page 155 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

156 tetradio 24 (2015)

bijvoorbeeld te verhangen in het vijfde boek van Charitons roman nadat hijKallirhoe voor het eerst in lange tijd teruggezien heeft aan het Perzische hofDaar moet Chaireas het opnemen in een rechtszaak tegen Dionysios denieuwe man van Kallirhoe om uit te maken wie haar rechtmatige echtgenootis De korte ontmoeting tussen de twee geliefden verloopt echter niet zoalsgehoopt waarna Chaireas losbarst in een wanhopige monoloog

Καλλιρόη με ἰδοῦσα οὐ προσῆλθεν οὐ κατεφίλησεν ἐμοῦπαρεστῶτος ἄλλον ᾐδεῖτο μηδὲν δυσωπείσθω φθάσω τὴν κρίσινοὐ περιμενῶ τέλος ἄδοξον οἶδα ὅτι μικρὸϛ ἀνταγωνιστήϛ εἰμι∆ιονυσίου ξένος ἄνθρωπος καὶ πένης καὶ ἀλλότριος ἤδη σὺ μὲνεὐτυχοίης ὦ γύναι (Chariton 5107)

Toen Kallirhoeuml me zag kwam ze niet op me af kuste zij me nietWaar ik bij stond toonde zij respect voor een andere man Zij hoeftzich nergens meer voor te schamen ik zal de rechtszaak voor zijnIk ga geen roemloos einde zitten afwachten Ik weet dat ik alstegenspeler van Dionysios niet serieus te nemen ben als buitenlan-der als arm man en bovendien ben ik al van Kallirhoeuml vervreemdWord jij maar gelukkig mijn vrouw (Van Opstall 1998 106)

De woorden van Chaireas verraden opnieuw een retoriek van eer en schandedoor zelfmoord te plegen wil hij een roemloos einde (τέλος ἄδοξον)vermijden Bovendien lijkt het erop dat hij ook werkelijk vreest om de rechts-zaak te zullen verliezen van Dionysios die hij een sterkere tegenstandernoemt Dit risico wil hij niet nemen en dus is het beter om nu te stervenwanneer er nog niks beslist is en hij de eer aan zichzelf kan houden Hij kustde strop die toestaat dat hij overwint (νικῶ) Toch blijkt uit de rest van depassage dat Chaireas ook andere redenen heeft om zelfmoord te overwegenhij is niet enkel bang dat de koning Kallirhoe aan Dionysios zal toewijzen hijis ook bang dat Kallirhoe zelf misschien wel voor Dionysios kiest Chaireasvraagt van Kallirhoe een lsquolaatste gunstrsquo ldquoAls ik dood ben kom dan naar mijndode lichaam en huil als je daartoe in staat bent [hellip] Zeg dan terwijl je jeover mijn grafzerk buigt lsquoJe bent nu echt weg Chaireas Nu ben je gestorvenMaar ik zou je boven de koning hebben verkozenrsquordquo (Van Opstall 1998 106)Deze woorden geven Chaireasrsquo diepste emoties weer aangezien ze binnen dedirecte narratieve context geen betekenis hebben ten eerste kan Chaireasonmogelijk van Kallirhoe verlangen dat ze hem deze gunst verleent aange-zien ze niet aanwezig is om het te horen Ten tweede houdt Chaireas er geenrekening mee dat Kallirhoe geen beslissingsrecht heeft om te kiezen tussen

tetradio24book Page 156 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

157tetradio 24 (2015)

beide mannen maar zelf onderhevig is aan het oordeel van de Perzischekoning Wat Chaireas dus tot zelfmoord drijft is niet zozeer zijn onzekerheidover de uitkomst van de rechtszaak maar zijn onzekerheid over Kallirhoersquosgevoelens hij sterft liever onmiddellijk met de kans dat Kallirhoe wel nogvan hem houdt dan te leven met de kans dat ze niet meer van hem houdt Netals in het voorbeeld van Kallirhoe (66 supra) weegt het liefdesmotief dusdoor

Vrije wil

De antieke samenleving accepteerde zelfmoord als een legitieme uitweg uiteen schandelijke situatie om zo je persoonlijke aanzien te redden Zelfmoordkon echter ook veroordeeld worden wanneer die gemotiveerd was vanuitangst of lafheid bijvoorbeeld om bestraffing te ontlopen In de oudheid washet dus vooral belangrijk dat zelfmoord een bewuste en weloverwogen keuzewas geen haastige en laffe daad (Garrison 1991 33) In het eerste gevalbevestigt de zelfdoding namelijk de standvastige en krachtige wil van hetvrije en rationele individu terwijl in het laatste geval de daad blijk geeft vaneen slappe geesteshouding en het slaafs navolgen van irrationele impulsen

Ook al zijn de helden en heldinnen van de romans doorgaans sterk over-tuigd van hun wens om te sterven toch kunnen we hun zelfmoordactiesbezwaarlijk beschouwen als een bevestiging van hun vrije wil en daadkrach-tige geest aangezien de zelfmoord uiteindelijk nooit doorgaat Steeds weervalt een goede vriend van de protagonist op het cruciale moment binnen ofdoet er zich een gebeurtenis voor waardoor de zelfmoordplannen van deheld(in) worden getart Dit heeft te maken met de manier waarop het verhaalin de romans is opgezet de verhaalloop wordt gestuurd door een bovenmen-selijke kracht die vaak Pronoia (lsquoVoorzienigheidrsquo) wordt genoemd (bv inChar 3312) maar ook en niet toevallig vereenzelvigd wordt met Eros ofAphrodite Het is de god van de liefde die in Xenophons roman de hele plot ingang zet wanneer hij beslist om de goddeloze Habrokomes te straffen en hetis Aphrodite geweest zo vernemen we aan het einde van Charitons romandie verantwoordelijk was voor de avonturen van de helden omdat ze Chaireaseen lesje wilde leren In de hele roman ligt het lot van de personages veran-kerd in haar goddelijke plan waartegen de mens machteloos staat In derge-lijke narratieve omkadering kunnen de personages niet beslissen over huneigen lot en dus ook niet over hun leven en sterven Meer nog aangezien dereuumlnie van de protagonisten en de overwinning van de liefde voorbestemdzijn volgens het goddelijke plan (en de conventies van het genre) is de zelf-

tetradio24book Page 157 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

158 tetradio 24 (2015)

moord van eacuteeacuten van de protagonisten zelfs onmogelijk Het antiek zelfmoordi-deaal van vrije wil wordt door de plot-sturende werking van deze hogeremacht dus op losse schroeven gezet

Desalniettemin sluipt het vrijheidsdiscours via andere wegen toch binnenbijvoorbeeld wanneer Chaireas in boek zes zijn goede vriend Polycharmosverwijten maakt omdat die zijn zelfmoordplannen steeds weer in de wegstaat

Πολυχάρμου δὲ τοῦ φίλου κωλύοντος αὐτὸν ἀποκαρτερεῖν lsquoσύ μοιπάντωνrsquo εἶπε lsquoπολεμιώτατος ὑπάρχεις φίλου σχήματι βασανιζόμενον γάρ με κατέχεις καὶ ἡδέως κολαζόμενον ὁρᾷϛ εἰ δὲφίλος ἦϛ οὐκ ἂν ἐφθόνεις μοι τῆϛ ἐλευθερίας ὑπὸ δαίμονος κακοῦτυραννουμένῳrsquo (Chariton 628-9)

Toen zijn vriend Polycharmos probeerde te voorkomen dat hij vanhonger omkwam zei Chaireas lsquoJij bent me wel het meest vijandiggezind van iedereen met je zogenaamde vriendschap je houdt mevast terwijl ik gefolterd word en het doet je genoegen te zien hoe ikgekweld word Als je een vriend was zou je me mijn vrijheid nietmisgunnen nu ik een speelbal van een kwade macht ben gewor-denrsquo (Van Opstall 1998 110)

Na deze woorden geeft Chaireas een opsomming van eerdere verhaalinstan-ties waar hij zelfmoord had willen plegen maar verhinderd werd door Poly-charmos Vervolgens grijpt hij naar zijn zwaard om een einde te maken aanzijn leven maar ndash u raadt het al ndash Polycharmos houdt hem tegen met geweldIn dergelijke omstandigheden waarbij de held geen enkele zelfbeschikkinggeniet kunnen zijn woorden slechts het verschil maken Chaireasrsquo bezorgd-heid om het gebrek aan persoonlijke vrijheid verleent zijn zelfmoordwens inieder geval een rationeel karakter en geeft dus blijk van een morele attitudedie de voorkeur kreeg in de Grieks-Romeinse samenleving Op die manierreflecteert de tekst de antieke zelfmoordideologie eacuten maakt ze er handiggebruik van om een specifiek literair effect te bewerkstelligen de karakterise-ring van de protagonist als nobele en moreel hoogstaande held

Het ene wapen is het andere niet

Net zoals bepaalde motieven om zelfmoord te plegen gunstiger werden inge-schat dan andere in de antieke samenleving zo werden ook bepaaldemethodes en sterfwijzen verkozen boven andere Het waarom en het hoe zijn

tetradio24book Page 158 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

159tetradio 24 (2015)

bovendien nauw verbonden in de antieke zelfmoordmoraal Aangezien zelf-doding als gevolg van een rationele en weloverwogen keuze als prijzens-waardig werd beschouwd werden die methodes die voor een trage maarzekere dood zorgden zoals het zwaard als moreel hoogstaand en nobelgezien (Griseacute 1982 95) Niet toevallig maakten Ajax en Lucretia volgens hunpopulaire legendes beiden gebruik van deze methode Daarnaast werd uithon-gering ook wel de lsquofilosofendoodrsquo genoemd gezien als een eervolle maniervan sterven die langdurige vastberadenheid en zelfcontrole vereist Daarte-genover stonden de methodes die geassocieerd werden met lafheid en onbe-zonnenheid methodes die voor een snelle en gemakkelijke dood zorgdenzoals van een afgrond springen (Van Hooff 1990 73) Verder werd verhan-ging in het bijzonder als een enorm schandelijke manier van sterven geziengeassocieerd met de lagere klassen en met slaven (Griseacute 1982 141-49 VanHooff 1990 78)

Het cultureel onderscheid tussen eervolle en schandelijke methodes vanzelfdoding is duidelijk gereflecteerd in de romans De meest voorkomendemethode bij de protagonisten is het zwaard In Heliodorosrsquo roman bijvoor-beeld willen Charikleia en Theagenes steeds weer hun toevlucht nemen totdeze nobele uitweg7 terwijl de antagonisten in het verhaal zichzelfombrengen op schandelijke wijze Demainete de valse stiefmoeder vanKnemon gooit zich bijvoorbeeld van een afgrond wanneer haar bedrog aanhet licht is gekomen om zo haar straf te ontlopen (Hld 1175) Verderverhangt Arsake zich de vrouw van de Perzische satraap die hopeloosverliefd werd op Theagenes en Charikleia uit de weg wilde ruimen Beidevrouwen worden direct (door de verteller) en indirect (door hun daden) geka-rakteriseerd als moreel minderwaardige vrouwen De geselecteerde zelf-moordmethode draagt bij aan deze karakterisering

Nu en dan wordt in de romans het verwachte zelfmoordpatroon waarbijde helden van het verhaal geassocieerd worden met nobele sterfwijzen en deantagonisten met schandelijke zelfmoordmethodes omgedraaid De heldneemt bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een oneervol zelfmoordmiddel of eenantagonist wil zelfmoord plegen op een gerespecteerde wijze Deze gevallenverdienen bijzondere aandacht omdat ze sprekend zijn voor de manier waaropliteratuur op vernuftige wijze omspringt met culturele idealen

We beginnen met een voorbeeld van het eerste type omkering waarbij eacuteeacutenvan de protagonisten zelfmoord wil plegen op een oneervolle wijze In het

7 Bijvoorbeeld in Hld 124 141 221 251 en 7255 Verder vinden we voorbeelden in Char62 en Ach Tat 3162 waar de held zich van kant wil maken met zijn zwaard

tetradio24book Page 159 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

160 tetradio 24 (2015)

vierde en laatste boek van Longosrsquo roman staat Daphnis op het punt zichzelfvan een klif te werpen wanneer hij een groep mannen op zich af ziet lopen(4222) Hij denkt namelijk dat hij gegrepen zal worden om als slaafje aan delustige en verwerpelijke Gnathon te worden gegeven die hem eerder al lastig-viel Wat hij echter niet weet is dat zijn ouders die arme en simpele herderszijn zojuist onthuld hebben dan Daphnis eigenlijk een vondeling is waarnableek dat de rijke landeigenaar Dionysophanes de echte vader van de roman-held is Iedereen loopt naar Daphnis toe om hem het goede nieuws tevertellen maar hij interpreteert de situatie verkeerd en pleegt bijna zelfmoordDe herkenningsscegravene waarbij de ware identiteit van eacuteeacuten van de helden wordtonthuld of de protagonisten met elkaar of met hun ouders herenigd worden iseen stereotiep element in de Griekse liefdesromans8 Hier wordt het zelf-moordthema bovendien ingezet om dit narratieve culminatiepunt kracht bij tezetten De specifieke zelfmoordmethode die wordt vermeld onderstreeptnamelijk de radicale identiteitswissel die de herkenningsscegravene met zichmeebrengt Vlak voor zijn herkenning gedraagt Daphnis zich volgens desociale code die past bij wie hij dacht te zijn een simpele herdersjongen metlage sociale status maar niet bij wie hij werkelijk is de zoon van een rijkestedeling Zijn wanhopige poging onderstreept dus deze totale ommekeer

Een voorbeeld van het tweede type omkering waarbij een antagonistgeassocieerd wordt met een nobele manier van sterven vinden we bijChariton Aan het begin van het derde boek besluit Dionysios de man dieKallirhoe kocht als slavin maar uiteindelijk met haar zal trouwen om dehongerdood te sterven (ἀποκαρτερεῖν) omdat zijn passionele liefde voorKallirhoe onbeantwoord blijft Dat Dionysios nochtans eacuteeacuten van de perso-nages die het geluk en de reuumlnie van de held en heldin in de weg staat vooreen nobele manier van sterven kiest komt niet geheel onverwacht In de heleroman wordt Dionysios gekarakteriseerd als een deugdzame man en zelfs eentweede Chaireas (Jones 2012 De Temmerman 2014) Er vallen vele paral-lellen te trekken tussen beide personages beide vallen ten prooi aan de inne-mende schoonheid van Kallirhoe beide huwen haar en beide moeten voorhaar vechten in de Perzische rechtszaak Bovendien behandelt DionysiosKallirhoe met respect en eerbiedigt hij haar afkomst als vrijgeboren vrouw uiteen hoogstaande familie Het verwondert dus niet dat ook Kallirhoe zelf eenhoge achting krijgt voor Dionysios Wanneer deze een beroerte krijgt en heelhet huis vervuld wordt van verdriet reageert ook zij niet onbewogen (Char

8 Voor een algemene discussie van dit topos in de romans zie Montigliorsquos Love and Providence(2013)

tetradio24book Page 160 Tuesday March 29 2016 410 PM

ZELFDODING IN DE GRIEKSE ROMAN

161tetradio 24 (2015)

314) Wanneer Dionysios besluit om zelfmoord te plegen draagt de geselec-teerde zelfmoordmethode dus bij aan deze positieve karakterisering

We kunnen echter nog verder gaan Deze specifieke zelfmoordmethodekan ook geiumlnterpreteerd worden als een tactische keuze in Dionysiosrsquo situatieUithongering is niet enkel een trage manier van sterven het is ook eenpublieke manier van sterven aangezien het de mogelijkheid biedt aan desociale omgeving van de stervende om nog te interageren met hem en hemeventueel zelfs nog op andere gedachten te brengen (Van Hooff 1990 45-46)In dit opzicht lijkt Dionysios met zijn zelfmoordactie dus voornamelijk deaandacht van Kallirhoe te willen trekken (hij noemt haar overigens in zijn tes-tament) en legt hij zo emotionele druk op haar om zijn romantisch aanzoekopnieuw in overweging te nemen Zwicht ze niet dan ontloopt hij ook meteende schande en het verdriet van deze afwijzing Geeft ze echter wel toe danbereikt hij wat hij wilde en kan hij opnieuw voor het leven kiezen

De besproken voorbeelden tonen hoe de Griekse romans zorgvuldigbepaalde zelfmoordmethodes selecteren op basis van culturele connotatie Deomkering van het verwachtingspatroon maakt bovendien in beide gevallen delezer alert en draagt uiteindelijk bij tot specifieke narratieve of literaire doel-einden

Conclusie

Zelfmoord duikt continu op in de Griekse liefdesromans Toch kunnen we onsafvragen waarom het zorsquon veelvoorkomend thema is aangezien de zelf-moordwens van de personages bijna nooit voltrokken wordt (met uitzonde-ring van enkele succesvolle zelfmoordacties van nevenpersonages) en zelf-moord voor de protagonisten sowieso onmogelijk is omwille van de plot-sturende goddelijke macht Het zelfmoordtopos is echter onontbeerlijk alsvertelapparaat om de kernthemarsquos van het genre kracht bij te zetten Wanneerde protagonisten steeds weer suiumlcidale neigingen vertonen als ze denken datde liefde voorgoed voorbij is dan bevestigt dit de diepe en onvoorwaardelijkeverbondenheid van de twee geliefden De manier waarop het zelfmoordtoposingezet wordt dient dus de narratieve doelen van het genre en hiertoe maaktdeze liefdesliteratuur handig gebruik van culturele idealen rond zelfmoord dieongetwijfeld ingeworteld zaten in het gedachtegoed van de contemporainelezers Literatuur staat net als niet-literaire teksten nooit los van de socialewaarden en idealen van de omgeving waarin ze is geproduceerd maar wateigen is aan literaire werken en andere creatieve kunsten is dat het werk erook mee in dialoog treedt

tetradio24book Page 161 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

162 tetradio 24 (2015)

Bibliografie

Dalmeyda G (ed) 1926 Xeacutenophon drsquoEacutephegravese Les Eacutepheacutesiaques ou le roman drsquoHabro-comegraves et drsquoAnthia Paris Les Belles Lettres

Dalmeyda G (ed) 19712 Longos Pastorales (Daphnis et Chloeacute) Paris Les Belles Let-tres

De Temmerman K 2014 Crafting Characters Heroes and Heroines in the Ancient GreekNovel Oxford Oxford University Press

Garrison EP 1991 ldquoAttitudes toward suicide in Ancient Greecerdquo in Transactions of theAmerican Philological Association 121 1-34

Greenblatt S 1988 Shakespearean Negotiations The Circulation of Social Energy in Re-naissance England Oxford Clarendon Press

Griseacute Y 1982 Le suicide dans la Rome antique Paris Les Belles Lettres

Haumlgg T 1983 The Novel in Antiquity Oxford Blackwell

Jones M 2012 Playing the Man Performing Masculinities in the Greek Novel OxfordOxford University Press

Leacutetoublon F 2006 ldquoLa rheacutetorique du suiciderdquo in Pouderon B amp J Peigney (eacuteds) Dis-cours et deacutebats dans lrsquoancien roman Lyon Publications de la Maison de lrsquoOrient et dela Meacutediterraneacutee 263-379

MacAlister S 1996 Dreams and suicides The Greek Novel from Antiquity to the Byzanti-ne Empire London New York Routledge

Montiglio S 2013 Love and Providence Recognition in the Ancient Novel Oxford Ox-ford University Press

Pomeroy SB 1975 Goddesses Whores Wives and Slaves Women in Classical Antiqui-ty New York Shocken Books

Rattenbury RM TW Lumb (eds) amp J Maillon (trans) 1935-1943 Heacuteliodore LesEacutethiopiques Paris Collection des Universiteacutes de France

Reardon BP (ed) 2004 Chariton De Kallirhoe Narrationes Amatoriae (Bibliothecascriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana) Munich Leipzig Saur

Van Hooff A 1990 From Autothanasia to Suicide Self-killing in Classical AntiquityLondon Routledge

Van Opstall E (vert) 1998 Chariton Chaireas en Kallirhoeuml Een liefde AmsterdamAthenaeum-Polak amp Van Gennep

Vilborg E (ed) 1955 Achilles Tatius Leucippe and Kleitophon (Studia Graeca et LatinaGothoburgensia 1) Stockholm Almqvist amp Wiksell

Whelan CF 1993 ldquoSuicide in the Ancient World a Re-examination of Matthew 27rdquo inLaval theacuteologique et philosophique 493 505-522

tetradio24book Page 162 Tuesday March 29 2016 410 PM

JULIE VAN PELT

162 tetradio 24 (2015)

Bibliografie

Dalmeyda G (ed) 1926 Xeacutenophon drsquoEacutephegravese Les Eacutepheacutesiaques ou le roman drsquoHabro-comegraves et drsquoAnthia Paris Les Belles Lettres

Dalmeyda G (ed) 19712 Longos Pastorales (Daphnis et Chloeacute) Paris Les Belles Let-tres

De Temmerman K 2014 Crafting Characters Heroes and Heroines in the Ancient GreekNovel Oxford Oxford University Press

Garrison EP 1991 ldquoAttitudes toward suicide in Ancient Greecerdquo in Transactions of theAmerican Philological Association 121 1-34

Greenblatt S 1988 Shakespearean Negotiations The Circulation of Social Energy in Re-naissance England Oxford Clarendon Press

Griseacute Y 1982 Le suicide dans la Rome antique Paris Les Belles Lettres

Haumlgg T 1983 The Novel in Antiquity Oxford Blackwell

Jones M 2012 Playing the Man Performing Masculinities in the Greek Novel OxfordOxford University Press

Leacutetoublon F 2006 ldquoLa rheacutetorique du suiciderdquo in Pouderon B amp J Peigney (eacuteds) Dis-cours et deacutebats dans lrsquoancien roman Lyon Publications de la Maison de lrsquoOrient et dela Meacutediterraneacutee 263-379

MacAlister S 1996 Dreams and suicides The Greek Novel from Antiquity to the Byzanti-ne Empire London New York Routledge

Montiglio S 2013 Love and Providence Recognition in the Ancient Novel Oxford Ox-ford University Press

Pomeroy SB 1975 Goddesses Whores Wives and Slaves Women in Classical Antiqui-ty New York Shocken Books

Rattenbury RM TW Lumb (eds) amp J Maillon (trans) 1935-1943 Heacuteliodore LesEacutethiopiques Paris Collection des Universiteacutes de France

Reardon BP (ed) 2004 Chariton De Kallirhoe Narrationes Amatoriae (Bibliothecascriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana) Munich Leipzig Saur

Van Hooff A 1990 From Autothanasia to Suicide Self-killing in Classical AntiquityLondon Routledge

Van Opstall E (vert) 1998 Chariton Chaireas en Kallirhoeuml Een liefde AmsterdamAthenaeum-Polak amp Van Gennep

Vilborg E (ed) 1955 Achilles Tatius Leucippe and Kleitophon (Studia Graeca et LatinaGothoburgensia 1) Stockholm Almqvist amp Wiksell

Whelan CF 1993 ldquoSuicide in the Ancient World a Re-examination of Matthew 27rdquo inLaval theacuteologique et philosophique 493 505-522

tetradio24book Page 162 Tuesday March 29 2016 410 PM