Οι Έλληνες νέοι για την κρίσηΚείµενα από τους αποφοίτους των Σεµιναρίων Πολιτικής Σκέψης του Ιδρύµατος Φρίντριχ Νάουµαν για την Ελευθερία

Young Greeks on the crisisEssays from the Graduates of the Seminars of Political Thought of the Friedrich Naumann Foundation for Freedom

Foreword Πρόλογος

Apostolos Siokas

And now what?

A historical analysis of the current state of Greece.

Απόστολος Σιώκας

Και τώρα τι κάνουµε;

Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

Nicole Prevezanou

The modern role of liberal parties.

The challenges for Greek liberals in the crisis.

Νικόλ Πρεβεζάνου

Ο σύγχρονος ρόλος των φιλελεύθερων κοµµάτων.

Οι προκλήσεις για τους Έλληνες φιλελεύθερους στην κρίση.

Ioanna Pappa

Local Governments out of breath.

Is there any oxygen?

Ιωάννα Παππά

Η ασθµαίνουσα Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Υπάρχει διαθέσιµο οξυγόνο;

Vassiliki Kotsikopoulou

From ”Break a Contract“ to ”Make a Contract“.

The way out of negative freedom.

Βασιλική Κωτσικοπούλου

Από το «Σπάσε το Συµβόλαιο» στο «Φτιάξε το Συµβόλαιο».

Η διέξοδος της αρνητικής ελευθερίας.

Vassiliki Missira

The Crisis of the Rule of Law.

Does Greece need a more decisive state?

Βασιλική Μισσιρά

Η κρίση του Κράτους ∆ικαίου.

Χρειάζεται η Ελλάδα ένα περισσότερο αποφασιστικό κράτος;

2

4

10

18

22

28

32

38

44

50

54

Table of contents

2

Foreword

Thanks to funds provided by the German Foreign Office, the Fried-

rich Naumann Foundation for Freedom has become active in Greece

again since 2012.

Our renewed commitment comes at a time of one of the worst crises

the European Union in general and the Greek people in particular

ever had to face. It is our firm belief that the current situation can

only be overcome with the support of a self-responsible, proactive

generation of young Greeks willing to change their country. Since

the beginning of our engagement, we therefore focused on young,

liberal-minded citizens who want to transform the current dysfunc-

tional system for the better.

The “Liberal Seminars of Political Thought”, in which young people

are made familiar with the concept of liberalism, are one important

pillar of our work, as only those who take responsibility for their

own actions are capable of taking responsibility for something big-

ger: their family, their community, or even their country. It was this

idea of enabling young people to take matters into their own hands

which inspired a team of devoted teachers and trainers to conduct

the courses.

This brochure encompasses five essays written by graduates of our

seminars. They are impressive proofs of a generation which has un-

derstood the signs of the times, but is not yet empowered to sus-

tainably change the situation caused by clientelist politicians of the

past. To support and enable those young people to do so is our firm

commitment.

Hans H. Stein

Hans H. Stein is the Director of the Regional Office “European Institutions and North Ameri-ca” of the Friedrich Naumann Foundation for Freedom (FNF).

3

Πρόλογος

Αξιοποιώντας τους πόρους του Γερµανικού Υπουργείου Εξωτερικών, το

Ίδρυµα Φρίντριχ Νάουµαν για την Ελευθερία δραστηριοποιείται στην

Ελλάδα ξανά, από το 2012.

Η ανανεωµένη µας δέσµευση έρχεται στην περίοδο µιας από τις

χειρότερες οικονοµικές κρίσεις γενικά για την Ευρωπαϊκή Ένωση και

ειδικότερα για τον ελληνικό λαό. Είναι πεποίθηση µας ότι η παρούσα

κατάσταση µπορεί να ξεπεραστεί µε την σταθερή υποστήριξη µιας

υπεύθυνης και προλαµβάνουσας νέας γενιάς Ελλήνων που επιθυµούν

να αλλάξουν την χώρα. Γι’ αυτό, από την έναρξη των δραστηριοτήτων

µας, εστιάζουµε στην υποστήριξη νέων, φιλελεύθερων πολιτών που

θέλουν να µεταµορφώσουν το υφιστάµενο σύστηµα.

Τα «Φιλελεύθερα Σεµινάρια Πολιτικής Σκέψης», στα οποία νέοι

άνθρωποι εξοικειώνονται µε τις ιδέες του Φιλελευθερισµού είναι

αναµφιβολα ένας σηµαντικός πυλώνας της εργασίας µας καθώς µόνο

όσοι αναλαµβάνουν την ευθύνη των πράξεων τους είναι ικανοί να

κάνουν το ίδιο και για κάτι µεγαλύτερο: να ηγηθούν της οικογένειας, της

κοινότητας ή ακόµη και της χώρας τους. Ακριβώς αυτή ήταν η ιδέα της

ενεργοποίησης των νέων, ενέπνευσε µία οµάδα από αφοσοιωµένους

δασκάλους, εκπαιδευτές κι εθελοντές, να διεξάγουν αυτά τα σεµινάρια.

Η έκδοση αυτή συµπεριλαµβάνει πέντε εργασίες, γραµµένες από

αποφοίτους των σεµιναρίων. Πρόκειται για εντυπωσιακή απόδειξη ότι

υπάρχει µια γενιά που αντιλαµβάνεται τα σηµεία των καιρών, όµως

δεν είναι ακόµη αρκετά ισχυρή ώστε να αλλάξει µε βιώσιµο τρόπο

την πελατειακή αντίληψη των παλιών πολιτικών. Η υποστήριξη και η

ενδυνάµωση αυτών των νέων ανθρώπων, αποτελεί µία σταθερή µας

δέσµευση.

Hans H. Stein

Ο Hans H. Stein είναι ∆ιευθυντής του Περιφερειακού Γραφείου «Ευρωπαϊκοί θεσµοί και Βόρειος Αµερική», του Ιδρύµατος Φρίντριχ Νάουµαν για την Ελευθερία.

4

And now what?A historical analysis of the current state of Greece.

In order to understand Greece’s non-development, culminating in

the current severe cultural, spiritual, political and socio-economic

crisis, a retrospective of the Greek state, from its inception to the

present day, is necessary. A discussion about the state’s structural

problems cannot ignore the impact of four hundred years of foreign

rule and subjugation under the Ottoman Empire. The connecting tis-

sue of Hellenism was compromised, and in the country we call today

the Hellenic Republic, progress was precluded, especially concerning

the intellectual level of the Greek people. It is not by coincidence

that many of the most enlightened personalities of Hellenism, but

also traders, state officials and national benefactors, had eminent

careers across the length and breadth of Europe, in Russia, even in

the Ottoman Empire itself. However, in addition to the low intellec-

tual level of the “rayah” [= lower class subjects in the Ottoman Em-

pire], a mentality of aversion of, and insubordination to, central au-

thority was nurtured; clientelism thrived, and there was a widespread

refusal to pay taxes to the oppressive “kocaba ι” [= local officers].

The Greek Revolution, inspired by European Enlightenment and the

French Revolution, set the foundations of the Greek state. The cont-

ribution of Adamantios Korais, the main exponent of modern Greek

Enlightenment, was crucial in rousing Greek consciousness. Not

coincidentally, he is considered as the first liberal voice in Greece, as

the man who always stressed that the nation must first be educated

and then rise in revolt. History has vindicated him, since the great

misfortune of his time was that the creation of the Greek state came

Apostolos Siokas

And now what? A historical analysis of the current state of Greece.

Apostolos Siokas is an economist. In 2010 he was elected President of the Town Council of Moschato and he is interested in continuing his career in local politics.

5

about in the absence of a middle class. The end of Ioannis Kapodist-

rias, the first head of state of independent Greece, is typical: he was

assassinated while trying to forge a state governed by the rule of

law, tax collection, and centralised decision-making.

Essentially, the economic, social and political models which had be-

gun to prevail in Europe and America were not transferred to Greece;

instead the pre-existing, pre-bourgeois, feudal system prevailed. The

middle class that emerged was dependent on the state and the par-

liamentary system thrived on clientelism. It is typical of the distor-

tions of that time that several wealthy Greek families of the diaspo-

ra which returned to Greece continued, and expanded, the system of

the “çiflik” [=large, feudal-type landed estates], exploiting the la-

bour of poor tenant farmers. To a large extent, the economy was

based on feudal-type structures. It speaks for itself that the first

Greek political parties were known by their allegiance to one of the

great powers: the English, the French, or the Russian party. The cul-

mination of foreign involvement was the arrival and imposition of

the first King of the “Hellenic Kingdom”, Otto Friedrich Ludwig von

Wittelsbach, in 1832.

The first attempt to modernise the country in the 19th century was

made by Prime Minister Charilaos Trikoupis, who advanced a pro-

gram of broad reforms in agriculture, defence and taxation. He also

initiated an expensive campaign to build infrastructure – railways,

the Corinth Canal, and land reclamation projects – in an effort to

bring about a Greek industrial revolution. However, in 1893 Greece

ceased payments, and in the next elections Trikoupis failed to get

elected even as a Member of Parliament. Sayings such as “Gentle-

men, unfortunately, we are bankrupt” and “After us, Goulimis” [re-

ferring to the MP who won Trikoupis’s seat by four votes] entered

Greek historical lore.

6

And now what?A historical analysis of the current state of Greece.

There ensued the unfortunate Greek-Turkish War of 1897 with Gre-

ece suffering defeat in addition to bankruptcy. The abject poverty of

the Greeks, the scandalous nepotism and corruption prevailing in

politics as well as in the royal court and the army, were enough to

drive certain senior army officers to rebellion. This uprising, which

became known as the ”Goudi Movement“, was essentially the reason

for Eleftherios Venizelos to enter the political arena. After having

been known for his struggle for the liberation of Crete and its union

with Greece, Venizelos was the politician who doubled Greek territo-

ry. He contributed to the development of a middle class as well as a

social and cultural elite, hence he was able to achieve the social

reconstruction the country needed so badly. Instead of looking back

to the past, Venizelos supported new political forces for the sake of

a hopeful future. In a very short time he created a new political order

and organised the state from scratch. His agenda featured labour,

agricultural and educational policies, and included forward-looking

reforms in public health and taxation. Unfortunately, a period of

“national disunity“ (1914-1917) followed, centred on the dispute

between Venizelos and King Constantine I. about whether Greece

should enter World War I. This split led to bad blood and high passi-

ons, with the people divided between supporters and opponents of

Venizelos, then to political instability over several years, and eventu-

ally to the tragic disaster in Asia Minor in 19221.

In summary, disunity had afflicted this country a number of times

with huge political, social and economic consequences. As soon as

Greece had emerged from World War II, it was manifested again in

the civil wars of 1946-1949 between the “National Liberation Front”,

controlled by the Greek Communist Party, and the National Army,

supported by the English and the Americans. These domestic divisi-

ons arrested all progress and prevented the Greek democratic system

from maturing, while other European countries moved forward and

developed at a rapid rate.

1) The end of the Greco-Turkish War led to the destruction of the Greek city of Smyrna (Izmir), the death of approx. 400,000 Greeks in Asia Minor and a major uproot of Greek and Turkish population from their homelands.

7

The era of “Restoration”

By “Restoration of Democracy” (Metapolitefsi), Greeks refer to the

period of modern Greek history after the fall of the military junta in

1974 which had obtained power through an army coup on April 21,

1967. There followed, via referendum, a change of the governmental

system, whereby constitutional monarchy gave its place to a presi-

dential-parliamentary democracy. During this short period of time,

political liberalism was strengthened, while political instability and

irregularity were almost eliminated. Also the Greek Communist Party

(KKE) was legalised.

Simultaneously, the widespread perception that party allegiance was

a means of social elevation developed. Meritocracy disappeared,

especially in the state sector. Bureaucrats affiliated to the party in

power were posted to important positions (Presidents of institutions,

hospitals, public utilities, etc.). Promotions in the armed forces and

the police depended on the respective party ministers. The prevailing

economic model was in most parts based on state-dependent enter-

prise. Trade unions acquired huge power, leading to the creation of a

new labour aristocracy. Local authorities functioned along party

lines, through the power that candidate mayors gained by being

“sponsored” by one or the other party.

What followed was more or less a complete de-industrialisation of

the country. Many foreign firms were forced to leave the country,

unable to function in a context of long strikes called by trade unions,

bureaucracy, corruption, excessive and unpredictable taxation, and

increased costs. Moreover, many industries were nationalised during

the 1970s and 1980s. The country’s deficit as a percentage of GDP

kept rising. The number of civil servants ballooned, while most rec-

ruiting was made by the criterion of party allegiance, especially be-

fore the institution of the “Supreme Council for Civil Personnel

Selection” (known by its Greek initials, ”ASEP“). The demand for spe-

cial privileges to certain groups was always fully satisfied in order to

attract votes. Essentially, Greece had become ideologically and mo-

8

And now what?A historical analysis of the current state of Greece.

rally bankrupt before becoming financially so. Even the private sec-

tor had adapted to the viewpoint of regarding state money as plun-

der, operating in a robber-capitalist framework. Even worse, Greece

stopped producing and, by extension, stopped exporting. There ensu-

ed a huge deficit in the balance of payments. Most of the population

abandoned the countryside in favour of Athens and other urban cen-

tres. There was widespread corruption among politicians and gover-

nment officials, while tax evasion became the favourite pastime of a

large number of Greeks.

In short, Greece had a clientelist political system and a Soviet-type

economy. The easy way out was to get a job in the state sector with

the help of some politician. The state was seen as a giant employer.

And finally, Greece went bankrupt again.

Pick up Hellenism where it left

It is now time for the new, creative forces in the country to take

Hellenism in their hands and bring it back to where it belongs: It is

absolutely necessary to induce measures which will contribute to

the country’s prosperity. A new political order, free of the burdens of

the past, is to be developed. The executive, legislative and judicial

powers must be fully separated to enable better control. Greeks must

work for a new model of production, in which the state’s role will be

that of a supervisor, and private initiative will be liberated. The state

as a businessman has no place in the 21st century.

The “Arab Spring” will create a new middle class in our part of the

world, and Greece must become the financial, educational and cul-

tural centre of the region. Tourism, shipping, and agricultural bio-

products must become part of a strategic planning that will render

Greece a pioneer on the international level and create numerous

jobs in the future. Greek universities must modernise themselves to

attract new, philhellene students studying history, philosophy, ar-

chaeology and the classics in Greece and bring foreign exchange

into the country.

9

All grades of elected officials must be limited in terms of service in

order to eliminate the “professional but profession-less politician”

who currently survives because of corruption, nepotism and party

cronyism. The chaotic electoral regions must be eliminated, since

their only reason is to forge dependence on party cronyism and dis-

tort representation. National and local referendums must be held on

crucial and important issues so that Greece can reconstruct the me-

aning of active citizenship.

Free market and competition must become Greece’s business model,

including clear-cut and strict penalties for those who violate the

rules. What the country needs is a lean, focused and effective welfa-

re state for those who really need it – not for the social classes that

make the most stringent demands. The time has come for the

non-privileged citizens of the post-1974 era, i.e. the younger gene-

rations and private-sector employees, to become the driving force of

the national recovery.

The historical narrative of two centuries of the modern Greek state

points out the country’s substantial structural problems which have

re-emerged again and again. Essentially, it describes the progress

from a “people” to a “nation”, from ”Greekness“ to Hellenism. Inter-

nal divisions, the absence of long-term national planning, the clien-

telist state and the absence of a desire to render the country a

self-sufficient and appreciable force on the global level, have prevai-

led due to a combination of weak-willed, inadequate politicians and

spiritual leaders. As John F. Kennedy said, “Those who make peaceful

revolution impossible will make violent revolution inevitable”. The

time to act is now, if one does not want Kennedy’s prediction to

come true in Greece.

References1. ”Κοµµατοκρατία και δυναστικό κράτος“, Giorgos Kontogiorgis, 2012.

2. ”Φιλελεύθερη Σοσιαλδηµοκρατία“, Takis Mihas, Dimitrios Skalkos, 2005.

3. ”Η Ελλάδα της επόµενης µέρας“, Manos Matsagannis, Dimitris Skalkos,

Giorgos Siakantaris, article in the newspaper NEA, April 2013.

10

Και τώρα τι κάνουµε;Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

Με σκοπό να κατανοήσουµε τι έχει αποτρέψει την Ελλάδα από την

επίτευξη µιας επιτυχούς αναπτυξιακής πορείας, µε αποκορύφωµα

την τρέχουσα έντονη πολιτισµική, πνευµατική, πολιτική και κοινωνικο-

οικονοµική κρίση, µία αναδροµή του Ελληνικού κράτους, από την

ίδρυσή του µέχρι σήµερα, είναι αναγκαία. Μία συζήτηση σχετικά µε

τα δοµικά προβλήµατα του κράτους, δεν µπορεί να αγνοήσει τον

αντίκτυπο 400 χρόνων ξένης κυριαρχίας και υποταγής στα πλαίσια

της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ο συνδετικός ιστός του Ελληνισµού

τέθηκε σε κίνδυνο, και στην χώρα που εµείς αποκαλούµε σήµερα

Ελληνική ∆ηµοκρατία, κάθε πρόοδος αποκλείονταν, ειδικότερα όσον

αφορά το µορφωτικό επίπεδο του Ελληνικού πληθυσµού. ∆εν αποτελεί

σύµπτωση, ότι πολλές από τις πεφωτισµένες προσωπικότητες του

Ελληνισµού, καθώς και έµποροι, κρατικοί υπάλληλοι και οι εθνικοί

ευεργέτες διέγραψαν θαυµαστή σταδιοδροµία σε όλα τα µήκη και

πλάτη της Ευρώπης, στη Ρωσία, ακόµα και στην ίδια την Οθωµανική

Αυτοκρατορία. Παρ’όλα αυτά, εκτός από το χαµηλό µορφωτικό

επίπεδο των «rayah» (= χαµηλότερη τάξη της Οθωµανικής

Αυτοκρατορίας), είχαν γαλουχηθεί µε νοοτροπία αποστροφής και

ανυποταξίας στην κεντρική αρχή. Η πελατειοκρατία αναπτύχθηκε, και

υπήρχε διάχυτη άρνηση να πληρώσουν φόρους στους καταπιεστικούς

«kocaba ι» (= τοπικούς άρχοντες).

Η Ελληνική επανάσταση, εµπνευσµένη από τον Ευρωπαϊκό ∆ιαφωτισµό

και την Γαλλική Επανάσταση, έθεσε τα θεµέλια του Ελληνικού κράτους.

Η συνεισφορά του Αδαµάντιου Κοραή, του βασικού εκφραστή του

σύγχρονου Ελληνικού ∆ιαφωτισµού, ήταν αναγκαία για την αφύπνιση

Απόστολος Σιώκας

Και τώρα τι κάνουµε?Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

O Απόστολος Σιώκας είναι οικονοµολόγος. Το 2010 εξελέγη Πρόεδρος του Τοπικού Συµβουλίου Μοσχάτου, του ∆ήµου Μοσχάτου-Ταύρου. Ενδιαφέρεται να συνεχίσει την καριέρα του στην Τοπική Αυτοδιοίκηση.

11

της Ελληνικής συνείδησης. Καθόλου τυχαία, θεωρείται η πρώτη

φιλελεύθερη φωνή στην Ελλάδα, ως ο άνθρωπος ο οποίος πάντα

τόνιζε ότι το έθνος πρέπει πρώτα να εκπαιδευτεί και έπειτα να

εξεγερθεί. Η ιστορία τον δικαίωσε, δεδοµένου ότι η µεγάλη ατυχία

της εποχής του ήταν η δηµιουργία Ελληνικού κράτους προερχόµενη

από την απουσία µεσαίας τάξης. Το τέλος του Ιωάννη Καποδίστρια,

του πρώτου αρχηγού του κράτους της ανεξάρτητης Ελλάδας, είναι

χαρακτηριστικό: δολοφονήθηκε ενώ προσπαθούσε να δηµιουργήσει

ένα κράτος το οποίο να διέπεται από κανόνες δικαίου, είσπραξη

φόρων, και διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Ουσιαστικά, τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά µοντέλα τα οποία

είχαν αρχίσει να κυριαρχούν στην Ευρώπη και την Αµερική δεν

µεταφέρθηκαν στην Ελλάδα· αντί αυτού, υπερίσχυσε το προϋπάρχον,

και συντηρητικό φεουδαρχικό σύστηµα. Η µεσαία τάξη που αναδύθηκε

ήταν εξαρτηµένη από το κράτος και το Κοινοβουλευτικό σύστηµα τα

οποία ήταν βασισµένα στην πελατειοκρατία. Είναι χαρακτηριστικό

των στρεβλώσεων της εποχής εκείνης, ότι διάφορες επιφανείς

ελληνικές οικογένειες της διασποράς οι οποίες επέστρεψαν στην

Ελλάδα συνέχισαν και εξάπλωσαν, το σύστηµα του «τσιφλικιού»

(µεγάλη, φεουδαρχικού τύπου, περιουσιακή γη), εκµεταλλευόµενοι

την εργασία των φτωχών ενοικιαστών αγροτών. Σε µεγάλο βαθµό, η

οικονοµία ήταν βασισµένη σε φεουδαρχικού τύπου δοµές. Είναι

αυτονόητο, ότι τα πρώτα Ελληνικά πολιτικά κόµµατα ήταν γνωστά για

την αφοσίωσή τους στη µία από τις µεγάλες δυνάµεις: Αγγλία, Γαλλία,

Ρωσία. Το αποκορύφωµα της ξένης ανάµειξης ήταν η άφιξη και η

επιβολή του πρώτου Βασιλιά του «Ελληνικού Βασιλείου», Otto Fried-

rich Ludwig von Wittelsbach, το 1832.

Η πρώτη προσπάθεια εκσυγχρονισµού της χώρας τον 19ο αιώνα έγινε

από τον Πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος προήγαγε ένα

πρόγραµµα εκτεταµένων µεταρρυθµίσεων στον τοµέα της γεωργίας,

της άµυνας και της φορολογίας. Ακόµη, εισήγαγε µια δαπανηρή

καµπάνια για την κατασκευή υποδοµών - σιδηρόδροµοι, το Κορινθιακό

Κανάλι, και σχέδια εκχερσώσεως – σε µία προσπάθεια να επιφέρει

12

Και τώρα τι κάνουµε;Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

την Ελληνική βιοµηχανική επανάσταση. Παρ’όλα αυτά, το 1893, η

Ελλάδα διέκοψε τις πληρωµές, και στις επόµενες εκλογές, ο Τρικούπης

απέτυχε να εκλεγεί ακόµα και ως µέλος του Κοινοβουλίου. Ρήσεις

όπως «Κύριοι, δυστυχώς επτωχεύσαµεν» και «ανθ’ηµών Γουλιµής»

(αναφερόµενος στο µέλος του Κοινοβουλίου που κέρδισε την θέση

του Τρικούπη για 4 ψήφους) εισήλαθαν στην Ελληνική ιστορική

παράδοση.

Επακολούθησε ο ατυχής Ελληνοτουρκικός πόλεµος του 1897, µε την

Ελλάδα ηττηµένη να υποφέρει και από την πτώχευση. Η εξαθλίωση

των Ελλήνων, η σκανδαλώδης οικογενειοκρατία και η δωροδοκία να

επικρατούν που επικρατούσαν στην πολιτική καθώς και στην βασιλική

αυλή και στον στρατό, ήταν αρκετά για να οδηγήσουν ορισµένους

ανώτερους αξιωµατικούς σε εξέγερση. Η εξέγερση η οποία έγινε

γνωστή ως „το κίνηµα στο Γουδί“, ήταν ουσιαστικά ο λόγος για τον

Ελευθέριο Βενιζέλο να εισέλθει στην πολιτική αρένα. Αφού έγινε

γνωστός για τον αγώνα για την απελευθέρωση της Κρήτης και την

ένωσή της µε την Ελλάδα, ο Βενιζέλος ήταν ο πολιτικός ο οποίος

διπλασίασε την ελληνική επικράτεια. Συνέβαλε στην ανάπτυξη της

µεσαίας τάξης καθώς και στην κοινωνική και πολιτιστική ελίτ, ως εκ

τούτου ήταν ικανός να επιτύχει την κοινωνική αποκατάσταση της

χώρας, η οποία ήταν αναγκαία. Αντί να κοιτάζει πίσω στο παρελθόν, ο

Βενιζέλος, υποστήριξε νέες πολιτικές δυνάµεις για το καλό ενός

ελπιδοφόρου µέλλοντος. Σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα,

δηµιούργησε µια νέα πολιτική τάξη, και οργάνωσε το κράτος από την

αρχή. Το πρόγραµµά του εµφανιζόταν στην εργασία, τη γεωργία και

την πολιτική εκπαίδευση, και περιλάµβανε προοδευτικές

µεταρρυθµίσεις για τη δηµόσια υγεία και την φορολογία.

∆υστυχώς, ακολούθησε µια περίοδος «εθνικού διχασµού» (1914-

1917), µε επίκεντρο τη διαφορά µεταξύ του Βενιζέλου και του

Βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ σχετικά µε το αν η Ελλάδα θα έπρεπε να

συµµετέχει στον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο. Αυτή η διάσπαση

οδήγησε σε αιµατοχυσία και έντονη οργή µε τον κόσµο διαχωρισµένο

ανάµεσα σε υποστηρικτές και αντιπάλους του Βενιζέλου, εν συνεχεία

13

επί σειρά ετών σε πολιτική αστάθεια, και τελικά στην τραγική

Μικρασιατική καταστροφή το 19222.

Εν περιλήψει, ο διχασµός είχε πλήξει αυτή τη χώρα αρκετές φορές µε

τεράστιες πολιτικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες. Μόλις η

Ελλάδα αναδύθηκε από τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, εκδηλώθηκε

ξανά στους εµφυλίους πολέµους του 1946-1949 ανάµεσα στο

«Εθνικό Φιλελεύθερο Μέτωπο», το οποίο ελέγχονταν από το Ελληνικό

Κοµµουνιστικό κόµµα, και στον Εθνικό Στρατό, τον οποίο υποστήριζαν

οι Άγγλοι και οι Αµερικάνοι. Αυτές οι εγχώριες διαιρέσεις σταµατούσαν

κάθε πρόοδο και απέτρεψαν το ελληνικό δηµοκρατικό σύστηµα από

την ωρίµανση, την ίδια στιγµή που άλλες ευρωπαϊκές χώρες κινούνταν

προς τα εµπρός και αναπτύσσονταν µε ραγδαίους ρυθµούς.

Η εποχή της „Παλινόρθωσης“

Με την «Αποκατάσταση της ∆ηµοκρατίας» (Μεταπολίτευση), οι

Έλληνες αναφέρονται στην περίοδο της νεότερης Ελληνικής ιστορίας,

µετά την πτώση της στρατιωτικής χούντας το 1974 η οποία είχε

αποκτήσει δύναµη µέσω ενός στρατιωτικού πραξικοπήµατος στις 21

Απριλίου του 1967. Ακολούθησε, µέσω δηµοψηφίσµατος, η αλλαγή

του κυβερνητικού συστήµατος, όπου η συνταγµατική µοναρχία έδωσε

τη θέση της στην προεδρευόµενη κοινοβουλευτική δηµοκρατία. Κατά

τη διάρκεια αυτής της σύντοµης χρονικής περιόδου, ο πολιτικός

φιλελευθερισµός ενισχύθηκε, ενώ η πολιτική αστάθεια και η

παρατυπία είχαν σχεδόν εξαλειφθεί. Επιπλέον το Κοµµουνιστικό

Κόµµα Ελλάδος (ΚΚΕ) νοµιµοποιήθηκε.

2) Το τέλος του ελληνο-τουρκικού πολέµου οδήγησε στην καταστροφή της ελληνικής πόλης της Σµύρνης (Izmir), στον θάνατο περίπου 400.000 Ελλήνων της Μικράς Ασίας και σε ξεριζωµό των ελληνικών και τουρκικών πληθυσµών από τις πατρίδες τους.

14

Και τώρα τι κάνουµε;Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

Ταυτόχρονα, είχε αναπτυχθεί η ευρέως διαδεδοµένη αντίληψη ότι η

κοµµατική υποταγή αποτελούσε τρόπο κοινωνική ανύψωση. Η

αξιοκρατία εξαφανίστηκε, ειδικότερα στον δηµόσιο τοµέα. Οι

γραφειοκράτες σχετίζονταν µε το κόµµα που βρίσκονταν στην

εξουσία τοποθετήθηκαν σε σηµαντικές θέσεις (Πρόεδροι θεσµικών

οργάνων, νοσοκοµείων, επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας κλπ).

Οι προαγωγές σε στρατιωτικά σώµατα και στην αστυνοµία εξαρτιόνταν

από τους αντίστοιχους κοµµατικούς υπουργούς. Το κυρίαρχο

οικονοµικό πρότυπο ήταν κατά το µεγαλύτερο µέρος του βασισµένο

στην εξαρτηµένη από το κράτος επιχείρηση. Οι συνδικαλιστικές

οργανώσεις απέκτησαν τεράστια δύναµη, η οποία που οδήγησε στη

δηµιουργία µιας νέας εργατικής αριστοκρατίας. Οι τοπικές αρχές

λειτούργησαν κατά µήκος των κοµµατικών γραµµών, µέσα από τη

δύναµη που οι υποψήφιοι δήµαρχοι απέκτησαν µε το να

«υποστηρίζονται» από το ένα ή το άλλο κόµµα.

Αυτό που ακολούθησε ήταν λίγο πολύ µια πλήρης αποβιοµηχάνιση

της χώρας. Πολλές ξένες εταιρείες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν

τη χώρα, ανίκανες να λειτουργήσουν σε ένα πλαίσιο µακρών απεργιών

από τα συνδικάτα, τη γραφειοκρατία, τη διαφθορά, την υπερβολική

και απρόβλεπτη φορολογία, και το αυξηµένο κόστος. Επιπλέον,

πολλές βιοµηχανίες κρατικοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας

του 1970 και του 1980. Το έλλειµµα της χώρας ως ποσοστό του ΑΕΠ

συνέχισε να αυξάνεται. Ο αριθµός των δηµοσίων υπαλλήλων

διογκώθηκε, ενώ οι περισσότερες προσλήψεις έγιναν µε το κριτήριο

της αφοσίωσης στο κόµµα, ειδικά πριν από τον φορέα του «Ανώτατου

Συµβουλίου Επιλογής Προσωπικού» (γνωστή από τα αρχικά της στα

ελληνικά, «ΑΣΕΠ»). Η ζήτηση για ειδικά προνόµια σε συγκεκριµένες

οµάδες ικανοποιούνταν πάντοτε πλήρως προκειµένου να

προσελκύσουν ψήφους. Ουσιαστικά, η Ελλάδα ιδεολογικά και ηθικά

ήταν χρεοκοπηµένη πριν ακόµη γίνει έτσι οικονοµικά. Ακόµη και ο

ιδιωτικός τοµέας είχε προσαρµοστεί στην άποψη που θεωρούσε τα

χρήµατα του κράτους λάφυρα, λειτουργώντας σε ένα ληστρικό-

καπιταλιστικό πλαίσιο. Ακόµη χειρότερα, η Ελλάδα σταµάτησε να

15

παράγει και, κατ‘ επέκταση, σταµάτησε να εξάγει. Παράλληλα

προέκυψε ένα τεράστιο έλλειµµα στο ισοζύγιο πληρωµών. Το

µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού εγκατέλειψε την ύπαιθρο προς

όφελος της Αθήνας και άλλων αστικών κέντρων. Υπήρξε εκτεταµένη

διαφθορά ανάµεσα σε πολιτικούς και αξιωµατούχους της κυβέρνησης,

ενώ η φοροδιαφυγή έγινε το αγαπηµένο χόµπι µεγάλου αριθµού των

Ελλήνων.

Με λίγα λόγια, η Ελλάδα είχε ένα πελατειακό πολιτικό σύστηµα και

µια σοβιετικού τύπου οικονοµία. Η εύκολη λύση ήταν να καταλάβει

κανείς µια θέση εργασίας στο δηµόσιο τοµέα µε τη βοήθεια κάποιων

πολιτικών. Το κράτος ειδώθηκε ως ένας γιγάντιος εργοδότης. Και

τέλος, η Ελλάδα χρεοκόπησε και πάλι.

Η επανόρθωση του Ελληνισµού

Είναι πλέον ώρα για τις νέες, τις δηµιουργικές δυνάµεις της χώρας να

λάβουν τον Ελληνισµό στα χέρια τους και να τον οδηγήσουν πίσω

εκεί όπου ανήκει: Είναι απολύτως απαραίτητο να ληφθούν µέτρα που

θα συµβάλουν στην ευηµερία της χώρας. Πρέπει να αναπτυχθεί µια

νέα πολιτική τάξη, απαλλαγµένη από τα βάρη του παρελθόντος. Η

εκτελεστική, νοµοθετική και δικαστική εξουσία πρέπει να διαχωριστεί

πλήρως, να καταστεί δυνατός καλύτερος έλεγχος. Οι Έλληνες πρέπει

να εργαστούν για ένα νέο µοντέλο παραγωγής, στο οποίο ο ρόλος του

κράτους θα είναι αυτός του επόπτη, και η ιδιωτική πρωτοβουλία θα

απελευθερωθεί. Το κράτος ως επιχειρηµατίας δεν έχει καµία θέση

στον 21ο αιώνα.

Η λεγόµενη «Αραβική Άνοιξη» θα δηµιουργήσει µια νέα µεσαία τάξη

στο δικό µας τµήµα του κόσµου, και η Ελλάδα πρέπει να καταστεί το

οικονοµικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο της περιοχής. Ο

τουρισµός, η ναυτιλία, και τα γεωργικά βιολογικά προϊόντα θα πρέπει

να αποτελέσουν µέρος ενός στρατηγικού σχεδιασµού που θα

καταστήσει την Ελλάδα πρωτοπόρο σε διεθνές επίπεδο και θα

δηµιουργήσει πολλές νέες θέσεις εργασίας στο µέλλον. Τα ελληνικά

πανεπιστήµια πρέπει να εκσυγχρονιστούν προκειµένου να

16

Και τώρα τι κάνουµε;Μια ιστορική ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα.

προσελκύσουν νέους, φιλέλληνες φοιτητές οι οποίοι θα µελετήσουν

την ιστορία, τη φιλοσοφία, την αρχαιολογία και τους κλασικούς στην

Ελλάδα και θα φέρουν συνάλλαγµα στη χώρα.

Όλοι οι βαθµοί των εκλεγµένων αξιωµατούχων πρέπει να περιορίζονται

µε βάση τη θητεία, προκειµένου να εξαλειφθούν οι «επαγγελµατίες

αλλά λιγότερο επαγγελµατίες πολιτικοί» που σήµερα επιβιώνουν

εξαιτίας της διαφθοράς, του νεποτισµού και της ευνοιοκρατίας των

κοµµάτων. Οι χαοτικές εκλογικές περιφέρειες πρέπει να εξαλειφθούν,

δεδοµένου ότι χρησιµεύουν µόνο για να σφυρηλατούν την εξάρτηση

από την ευνοιοκρατία των κοµµάτων και στρεβλώνουν την έννοια της

αντιπροσώπευσης. Εθνικά και τοπικά δηµοψηφίσµατα πρέπει να

πραγµατοποιηθούν σε κρίσιµα και σηµαντικά θέµατα, ώστε η Ελλάδα

να ανοικοδοµήσει την έννοια του ενεργού πολίτη.

Η ελεύθερη αγορά και ο ανταγωνισµός πρέπει να καταστούν το

επιχειρηµατικό µοντέλο της Ελλάδας, συµπεριλαµβάνοντας σαφείς

και αυστηρές ποινές για όσους παραβιάζουν τους κανόνες. Η χώρα

χρειάζεται ένα εστιασµένο και αποτελεσµατικό κράτος πρόνοιας για

εκείνους που το έχουν πραγµατικά ανάγκη - όχι για τις κοινωνικές

τάξεις που εγείρουν τις πιο αυστηρές απαιτήσεις. Έχει έρθει η ώρα

για τους µη-προνοµιούχους πολίτες της µετά το 1974 εποχής,

δηλαδή τις νεότερες γενιές και τους υπαλλήλους του ιδιωτικού τοµέα,

να αποτελέσουν την κινητήρια δύναµη για την εθνική ανάκαµψη.

Η ιστορική αφήγηση των δύο αιώνων του σύγχρονου ελληνικού

κράτους εξέτασε σηµαντικά διαρθρωτικά προβλήµατα της χώρας, τα

οποία έχουν εµφανιστεί ξανά και ξανά. Ουσιαστικά, περιγράφει την

πρόοδο από ένα «λαό» σε ένα «έθνος», από την «ελληνικότητα» στον

Ελληνισµό. Εσωτερικές διαιρέσεις, η απουσία µακροπρόθεσµου

εθνικού σχεδιασµού, το πελατειακό κράτος και η απουσία επιθυµίας

να καταστεί η χώρα αυτάρκης και σηµαντική δύναµη σε παγκόσµιο

επίπεδο, έχουν επικρατήσει λόγω του συνδυασµού των άβουλων,

ανεπαρκών πολιτικών και πνευµατικών ηγετών. Όπως ο John F.

Kennedy είπε, «Αυτοί που κάνουν την ειρηνική επανάσταση αδύνατη,

17

θα κάνουν τη βίαιη επανάσταση αναπόφευκτη». Η ώρα για δράση

είναι τώρα, εάν κάποιος δεν επιθυµεί να αποτελέσει πραγµατικότητα

για την Ελλάδα η πρόβλεψη του Kennedy.

Αναφορές1. «Κοµµατοκρατία και δυναστικό Κράτος» : Κοντογιώργης Γιώργος, 2012

2. «Φιλελεύθερη Σοσιαλδηµοκρατία» : Τάκης Μίχας, ∆ηµήτρης Σκάλκος, 2005

3. «Η Ελλάδα της επόµενης µέρας» : Μάνος Ματσαγγάνης, ∆ηµήτρης Σκάλκος,

Γιώργος Σιακαντάρης, άρθρο στα ΝΕΑ , Απρίλιος 2013

18

The modern role of liberal parties.The challenges for Greek liberals in the crisis.

In public and private discourses among supporters of liberalism, the

questions “Why have liberal ideas failed to spread in Greece?”, or

“Why aren’t more liberal policies implemented in the Hellenic Repub-

lic?” are all too often voiced. Over the last decades, liberalism has

been denigrated in public dialogue and the designation of someone as

being a liberal is often perceived as demeaning and/or offensive. Libe-

ral ideas are expressed by few, who are often being ridiculed or even

marginalized in public debate. Whether as intraparty groups within

the mainstream parties or as independent parties and voices, liberals

often face contempt, scorn and verbal attacks against their ideas.

Bypassing however the prejudices within Greek society, which are a

result of many years of negative propaganda against liberalism by

conservative voices from the right and the left alike, several ques-

tions remain: What are the aims of liberal parties in today’s Greece?

Are there paradigms to be followed from corresponding examples in

Europe? Why is a similar path not followed by the Greek liberals?

Liberal democracy has become dominant in the Western World. To-

day’s Western democracies feature (among others) three main cha-

racteristics: free elections, separation of powers and the rule of law.

These have been established along with human rights and social and

political freedoms. These achievements were the result of the strug-

gle waged by liberals in the 18th and 19th century, when, during the

era of Enlightenment, liberalism became an ideology with mass ap-

peal. Their suggestions for a better and more fair political system

Nicole Prevezanou

The modern role of liberal parties.The challenges for Greek liberals in the crisis.

Nicole Prevezanou is working within the world of arts. She has studied political science and in the past has been a candidate for the Greek national elections with “Drassi”.

19

coincided with the popular demands of the time and the result was

the creation of a political system that has adopted many core values

of liberalism, such as: the value of the individual, reason, freedom,

justice, tolerance. The big breakthrough was the overthrow of feuda-

lism and religious authority, the transition from authoritarian regi-

mes to constitutional forms of government, the replacement of the

rule of monarchy and aristocracy with representativeness in govern-

ment. The emersion of the bourgeoisie in Europe (which expunged

the radical, violent spikes from the liberal ideology) and the Indust-

rial Revolution (which gave it a stronger social content), formed lar-

gely what we define as liberal democracy today.

After popular demand had been satisfied, it had to be ensured that

the achievements of those early liberals would be protected and re-

tained. Europe had entered an era in which nation-states provided

their citizens with security, and secularism prevailed church through

many restrictions on its influence. One can therefore claim that libe-

ral principles are an integral part of today‘s European acquis, enjoying

respect even from conservative political spectrum. What do liberal

parties in general seek today? From observing the profile and charac-

ter of liberal parties in the western world, their main demands are:

the free market, small but effective state, individual freedoms and

citizen rights. Essentially, the Liberals are a political power of the

centre, supporting the traditional liberal principles that are the foun-

dation of Western-style democracy. In this sense, the Liberals occupy

the part of the political spectrum located between conservatism and

socialism, often playing an adhesive role in the political system.

Various examples of national parties belonging to the European

ALDE party indicate that liberal parties most often assume the “se-

cond lead role” in the political scene, with the same great significan-

ce as in cinema: They drive the plot, they guide the protagonist, and

they usually lend “character” to the film. By participating in coalition

governments, the liberal parties jointly shape the government’s po-

licy, pushing it towards a more liberal direction in economic and

20

The modern role of liberal parties.The challenges for Greek liberals in the crisis.

social issues, and assume a role of a “guardian“ of liberal values in

political systems. Looking at their performance, one can say that

despite their limited electoral reach – which usually places them

third or worse at election time – they play a very important role,

exercising “corrective” political influence and contributing to the

stability and continuity of the political system. Their participation in

government prevents the mainstream parties from arbitrary gover-

nance through a monopoly on power. Another important remark is

that the liberal parties do not have a very big “reservoir” of dedicated

voters, but rather attract alternating supporters from across the po-

litical spectrum. This deprives them from achieving massive appeal.

A possible reason for this is that liberal parties tend to focus more on

their principles than on competition of power as the larger parties do.

Usually, the contemporary liberal parties have been formed by for-

mer members of mainstream parties who had constituted “secessio-

nist factions” within the large political formations. One could also

note that the liberals do not apply restrictions upon choosing their

coalition partners. They managed to form coalition governments

with both conservative and social-democratic parties, making it hard

to assign them to any “front”.

In Greece, there is a poor tradition of liberal parties in the recent era

of Metapolitefsi3. However, the advent of the crisis has proven that

the gigantism of the state and the state-dependent economy, cannot

keep the country financially alive. In 2010, the “constants” of the

Greek economy collapsed, the government proved incapable of dea-

ling with ballooning state expenditure and the consequences of an

ever-declining productivity became apparent. Along with the econo-

mic collapse, we are facing a severe crisis in the political system in

general. Corruption, clientelism and the interweaving of the three

powers have weakened the institutions of the Greek state and made

it impossible today to implement reforms and overthrow the adverse

climate. Thus, Greece has seen the establishment of more than one

liberal party plus several citizens’ groups with liberal demands.

3) Era after the fall of the military junta in 1974.

21

Generally speaking, they all – to a greater or lesser extent – demand

the downsizing of the inefficient and interventionist state, an effi-

cient and targeted delivery of public services, an extension of perso-

nal freedoms, the promotion of private initiative in the economy, as

well as the elimination of corruption. Up to now, their electoral re-

sults have not allowed them to enter parliament. The key to achieving

this goal is to focus the discourse on the actual outcomes of liberal

policies rather than on the political theory itself, where liberal parties

have little chance of success, given the intense political polarization

which now prevails.

The big challenge for the liberals in Greece is to manage – in a short

notice – to inspire confidence into people and lead to a liberalization

of the Greek political system to a greater extent than ever before in

Greek history. The pathogenesis remains as cause of the crisis, dating

from the founding of the Greek state, and it must now be fought. The

task is not easy, and given the limited time available, the weight

should be put on the efficiency of liberal reforms rather than on

trying to consolidate a liberal way of thinking within the Greek soci-

ety. This could only be made if the liberals place themselves in the

centre of the political spectrum, right where they belong. A larger

coalition of progressives in Greece, including the liberals as well as

other pro-reform political groups and parties, without ideological

prejudices, could be the answer to our multi-level problems.

References1. ”Ο νέος φιλελεύθερος µεταρρυθµιστικός χώρος“ , D. Skalkos, T. Avrantinis,

Athens Voice 11/05/2012

2. ”Παράδοξο σύστηµα, παράδοξοι µεταρρυθµιστές“, A. Doxiadis, 25/04/2012,

protagon.gr, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.post&id=14636

3. ”Germany’s liberal collapse parallels Clegg’s fate“, Hans Kundnani, 25/05/2011,

guardian.co.uk, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/may/25/germa-

ny-liberal-collapse-free-democrats

4. ”Φιλελεύθεροι ή/και αριστεροί?“, M. Matsaganis, newspaper Avgi, 05/12/1999

5. ”Liberal Parties in Western Europe“, Emil J. Kirchner, Cambridge University Press,

1988

22

Ο σύγχρονος ρόλος των φιλελεύθερων κοµµάτων.Οι προκλήσεις για τους Έλληνες φιλελεύθερους στην κρίση.

Σε δηµόσιες και ιδιωτικές συζητήσεις µεταξύ των υποστηρικτών του

φιλελευθερισµού, οι ερωτήσεις «Γιατί οι φιλελεύθερες ιδέες έχουν

αποτύχει να διαδοθούν στην Ελλάδα;», ή «Γιατί δεν εφαρµόζονται

περισσότερες φιλελεύθερες πολιτικές στην Ελληνική ∆ηµοκρατία;»

εκφράζονται πολύ συχνά. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο φιλελευθερισµός

έχει δυσφηµιστεί στο δηµόσιο διάλογο, και ο χαρακτηρισµός κάποιου

ως φιλελεύθερου συχνά εκλαµβάνεται ως µειωτικός ή/και

προσβλητικός. Ο φιλελεύθερος λόγος στην Ελλάδα εκφέρεται από

λίγους, οι οποίοι συχνά λοιδωρούνται ή περιθωριοποιούνται. Είτε ως

οµάδες εντός των µεγάλων κοµµάτων, είτε ως ανεξάρτητα κόµµατα

και φωνές, οι φιλελεύθεροι συχνά αντιµετωπίζουν την περιφρόνηση,

την απαξίωση και τις λεκτικές επιθέσεις κατά των ιδεών τους.

Παρακάµπτοντας όµως τις προκαταλήψεις στα πλαίσια της ελληνικής

κοινωνίας, οι οποίες είναι αποτέλεσµα πολλών ετών αρνητικής

προπαγάνδας εναντίον του φιλελευθερισµού από τις συντηρητικές

φωνές της ελληνικής δεξιάς και αριστεράς, παραµένουν αρκετά

ερωτήµατα: Ποιοί είναι οι στόχοι των φιλελεύθερων κοµµάτων στην

Ελλάδα σήµερα; Υπάρχουν παραδείγµατα στην Ευρώπη τα οποία

µπορούµε να ακολουθήσουµε; Γιατί δεν ακολουθήθηκε µια παρόµοια

πορεία από τον φιλελεύθερο χώρο στην Ελλάδα;

Η φιλελεύθερη δηµοκρατία έχει καταστεί κυρίαρχη στο δυτικό κόσµο.

Οι δυτικές δηµοκρατίες σήµερα διαθέτουν µεταξύ άλλων τα εξής

βασικά χαρακτηριστικά: ελεύθερες εκλογές, διάκριση των εξουσιών,

κράτος δικαίου. Τα παραπάνω έχουν θεσµοθετηθεί µαζί µε τα

Νικόλ ΠρεβεζάνουΟ σύγχρονος ρόλος των φιλελεύθερων κοµµάτων.Οι προκλήσεις για τους Έλληνες φιλελεύθερους στην κρίση.

Η Νικόλ Πρεβεζάνου εργάζεται στον χώρο της Τέχνης. Έχει σπουδάσει Πολιτικές Επιστήµες και στο παρελθόν ήταν υποψήφια βουλευτής µε το κόµµα της «∆ράσης».

23

ανθρώπινα δικαιώµατα και τις κοινωνικές και πολιτικές ελευθερίες. Οι

κατακτήσεις αυτές ήταν το αποτέλεσµα των αγώνων που έδωσαν οι

φιλελεύθεροι κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, όταν, στα πλαίσια του

∆ιαφωτισµού, ο φιλελευθερισµός έγινε µια ιδεολογία µε µαζική

απήχηση. Οι προτάσεις τους για ένα καλύτερο και δικαιότερο πολιτικό

σύστηµα συνέπεσαν µε τα λαϊκά αιτήµατα της εποχής και το

αποτέλεσµα ήταν να δηµιουργηθεί ένα πολιτικό σύστηµα που να έχει

υιοθετήσει τις βασικές αξίες του φιλελευθερισµού, όπως η αξία του

ατόµου, ο ορθός λόγος, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ανεκτικότητα. Το

µεγάλο επίτευγµα ήταν η ανατροπή της φεουδαρχίας και της

θρησκευτικής αυθεντίας, η µετάβαση από απολυταρχικά καθεστώτα

σε συνταγµατικές µορφές διακυβέρνησης, η αντικατάσταση της

κυριαρχίας της µοναρχίας και της αριστοκρατίας από την

αντιπροσωπευτικότητα στη διακυβέρνηση. Η δηµιουργία των αστικών

τάξεων στην Ευρώπη (που απάλειψε τις ριζοσπαστικές, βίαιες αιχµές

από τη φιλελεύθερη ιδεολογία) και η Βιοµηχανική Επανάσταση (που

της προσέδωσε ένα εντονότερο κοινωνικό περιεχόµενο), διαµόρφωσε

εν πολλοίς αυτό που ορίζουµε ως φιλελεύθερη δηµοκρατια σήµερα.

Μετά την ικανοποίηση της λαϊκής απαίτησης, ζητούµενο ήταν η

διατήρηση και η προστασία των επιτευγµάτων αυτών. Η Ευρώπη είχε

πλέον εισέλθει σε µια εποχή στην οποία τα έθνη-κράτη προσέφεραν

έναν ασφαλή χώρο για τους πολίτες τους και το κοσµικό κράτος είχε

επικρατήσει της εκκλησίας µε τη θέσπιση πολλών περιορισµών στην

επιρροή της. Μπορούµε λοιπόν να ισχυριστούµε ότι οι φιλελεύθερες

αρχές αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του σηµερινού ευρωπαϊκού

κεκτηµένου, απολαµβάνοντας σεβασµό ακόµη και από τους

συντηρητικούς του πολιτικού φάσµατος.

Τι επιδιώκουν τα φιλελεύθερα κόµµατα σε γενικές γραµµές σήµερα;

Παρατηρώντας το προφίλ και τον χαρακτήρα των φιλελεύθερων

κοµµάτων στον δυτικό κόσµο, τα βασικά αιτήµατά τους είναι: η

ελεύθερη οικονοµία, ένα µικρό αλλά αποτελεσµατικό κράτος, οι

ατοµικές ελευθερίες και τα δικαιώµατα των πολιτών. Ουσιαστικά, οι

φιλελεύθεροι αποτελούν µια πολιτική δύναµη του κέντρου,

υποστηρίζοντας τις παραδοσιακές φιλελεύθερες αρχές, που

24

Ο σύγχρονος ρόλος των φιλελεύθερων κοµµάτων.Οι προκλήσεις για τους Έλληνες φιλελεύθερους στην κρίση.

αποτελούν τα θεµέλια της δυτικού-τύπου δηµοκρατίας. Υπό αυτήν

την έννοια, οι Φιλελεύθεροι καταλαµβάνουν το τµήµα του πολιτικού

φάσµατος το οποίο βρίσκεται ανάµεσα στον συντηρητισµό και τον

σοσιαλισµό, συγκρατώντας από τη θέση αυτή το πολιτικό σύστηµα

ενοποιηµένο.

∆ιάφορα παραδείγµατα εθνικών κοµµάτων που ανήκουν στο ALDE

φανερώνουν ότι τα φιλελεύθερα κόµµατα πιο συχνά αναλαµβάνουν

το «β’ πρωταγωνιστικό ρόλο» στην πολιτική σκηνή των χωρών τους,

µε την ίδια µεγάλη σηµασία που συναντάται στον κινηµατογράφο:

Οδηγούν την πλοκή, κατευθύνουν τον πρωταγωνιστή, και προσδίδουν

συνήθως «χαρακτήρα» στην ταινία. Με τη συµµετοχή τους σε

κυβερνήσεις συνασπισµού, τα φιλελεύθερα κόµµατα

συνδιαµορφώνουν την κυβερνητική πολιτική, οθώντας την προς µια

πιο φιλελεύθερη κατεύθυνση στην οικονοµία και τα κοινωνικά θέµατα

και αναλαµβάνουν ένα ρόλο «θεµατοφύλακα» των φιλελεύθερων

αξιών στα πολιτικά συστήµατα.

Κοιτάζοντας τις επιδόσεις τους, µπορεί να πει κανείς ότι, παρά το

περιορισµένο εκλογικό αποτέλεσµα - το οποίο συνήθως τους

κατατάσσει τρίτους ή σε χειρότερη θέση στις εκλογές - διαδραµατίζουν

πολύ σηµαντικό ρόλο στην άσκηση «διορθωτικής» πολιτικής επιρροής

και κατά συνέπεια συµβάλλουν στη σταθερότητα και τη συνέχεια του

πολιτικού συστήµατος. Η εκλογική καταγραφή τους, δηλαδή, είναι

σηµαντικά µικρότερη του ρόλου που τελικά επιτελούν. Η συµµετοχή

τους στην κυβέρνηση εµποδίζει τα παραδοσιακά κόµµατα να

ασκήσουν αυθαίρετη διακυβέρνηση µέσω µιας µονοπωλιακής

εξουσίας. Ένας άλλος σηµαντικός παράγοντας είναι ότι τα

φιλελεύθερα κόµµατα δεν έχουν πολύ µεγάλη «δεξαµενή»

αφοσιωµένων ψηφοφόρων, αλλά µάλλον προσελκύουν

εναλλασσόµενους υποστηρικτές από όλο το πολιτικό φάσµα. Αυτό

τους δυσκολεύει στην επίτευξη µιας µαζικής υποστήριξης. Μια

πιθανή αιτία για αυτό είναι ότι τα φιλελεύθερα κόµµατα έχουν την

τάση να επικεντρώνονται περισσότερο στις αρχές τους παρά στον

ανταγωνισµό για την εξουσία όπως πράττουν τα µεγαλύτερα κόµµατα.

25

Στα περισσότερα παραδείγµατα φιλελεύθερων κοµµάτων που έχουµε,

παρατηρούµε ότι αυτά έχουν ιδρυθεί από πρώην µέλη των µεγάλων

κοµµάτων που πρωτύτερα αποτελούσαν εσωκοµµατικές οµάδες εντός

των µεγάλων πολιτικών σχηµατισµών. Πρέπει επίσης να σηµειώσουµε

ότι οι φιλελεύθεροι δεν εφαρµόζουν περιορισµούς στην επιλογή των

εταίρων τους σε κυβερνητικό συνασπισµό. Έχουν σχηµατίσει

κυβερνήσεις συνασπισµού τόσο µε συντηρητικά όσο και

σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα, γεγονός που καθιστά δύσκολη την

τοποθέτησή τους σε οποιοδήποτε «µέτωπο».

Στην Ελλάδα υπάρχει φτωχή παρουσία των φιλελεύθερων κοµµάτων

στην εποχή της Μεταπολίτευσης4. Ωστόσο, η έλευση της κρίσης έχει

αποδείξει ότι η γιγάντωση του κράτους και της εξαρτώµενης από το

κράτος οικονοµίας, δεν µπορούν να κρατήσουν τη χώρα ζωντανή. Το

2010, οι «σταθερές» της ελληνικής οικονοµίας κατέρρευσαν, η

κυβέρνηση αποδείχτηκε ανίκανη να αντιµετωπίσει τις φουσκωµένες

δαπάνες του κράτους και οι συνέπειες της µειωµένης παραγωγικότητας

έγιναν εµφανείς. Παράλληλα µε την οικονοµική χρεοκοπία,

παρατηρείται και µια σφοδρή κρίση στο πολιτικό σύστηµα εν γένει. Η

διαφθορά, οι πελατειακές σχέσεις, η διαπλοκή των τριών εξουσιών

έχουν αποδυναµώσει τους θεσµούς του ελληνικού κράτους και

καθιστούν έως σήµερα αδύνατη την υλοποίηση µεταρρυθµίσεων και

την ανατροπή του δυσµενούς κλίµατος.

Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχουν ιδρυθεί περισσότερα του

ενός φιλελεύθερα κόµµατα συν αρκετές οµάδες πολιτών µε

φιλελεύθερα αιτήµατα. Σε γενικές γραµµές, όλοι - σε µεγαλύτερο ή

µικρότερο βαθµό – ζητούν τη συρρίκνωση του αναποτελεσµατικού

και παρεµβατικού κράτους, την αποτελεσµατικότερη και στοχευµένη

παροχή δηµόσιων υπηρεσιών, την επέκταση των ατοµικών ελευθεριών,

την προώθηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην οικονοµία, καθώς

και την εξάλειψη της διαφθοράς.

4) Εποχή µετά την πτώση της στρατιωτικής χούντας το 1974.

26

Ο σύγχρονος ρόλος των φιλελεύθερων κοµµάτων.Οι προκλήσεις για τους Έλληνες φιλελεύθερους στην κρίση.

Μέχρι τώρα, τα εκλογικά αποτελέσµατα δεν τους έχουν επιτρέψει να

εκπροσωπηθούν στο κοινοβούλιο. Το κλειδί για την επίτευξη του

στόχου αυτού είναι να επικεντρωθεί η συζήτηση στα πραγµατικά

αποτελέσµατα που θα έχουν οι φιλελεύθερες µεταρρυθµίσεις στην

Ελλάδα από ότι στην ίδια την πολιτική θεωρία - όπου τα φιλελεύθερα

κόµµατα έχουν µικρές πιθανότητες επιτυχίας, µε δεδοµένη την

έντονη πολιτική πόλωση που επικρατεί σήµερα.

Η µεγάλη πρόκληση για τους φιλελεύθερους στην Ελλάδα είναι να

καταφέρουν, σε όσο το δυνατόν συντοµότερο χρόνο, να εµπνεύσουν

εµπιστοσύνη και να οδηγήσουν σε µια φιλελευθεροποίηση του

ελληνικού πολιτικού συστήµατος, σε µεγαλύτερο βαθµό από ότι έγινε

ποτέ µέχρι σήµερα στην ελληνική ιστορία. Οι παθογένειες που

παραµένουν ως αιτίες της κρίσης και χρονολογούνται από την ίδρυση

του ελληνικού κράτους πρέπει να καταπολεµηθούν. Το εγχείρηµα δεν

είναι εύκολο και δεδοµένου του περιορισµένου χρόνου που διατίθεται,

το βάρος πρέπει να δοθεί στην αποτελεσµατικότητα των φιλελεύθερων

µεταρρυθµίσεων και όχι τόσο στην προσπάθεια εµπέδωσης ενός

φιλελεύθερου τρόπου σκέψης από την ελληνική κοινωνία. Αυτό θα

µπορούσε να γίνει αν οι φιλελεύθεροι τοποθετηθούν στο κέντρο του

πολιτικού φάσµατος, ακριβώς εκεί που ανήκουν. Ένας ευρύτερος

συνασπισµός των προοδευτικών στην Ελλάδα, συµπεριλαµβανοµένων

των Φιλελευθέρων, καθώς και άλλων πολιτικών οµάδων και κοµµάτων

υπέρ των µεταρρυθµίσεων, χωρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις, θα

µπορούσε να είναι η απάντηση στα πολυεπίπεδα προβλήµατά µας.

27

Αναφορές1. «Ο νέος φιλελεύθερος µεταρρυθµιστικός χώρος», ∆. Σκάλκου, Τ. Αβραντίνη,

Athens Voice 11/05/2012

2. «Παράδοξο σύστηµα, παράδοξοι µεταρρυθµιστές», Αρ. ∆οξιάδης, 25/04/2012,

protagon.gr, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.post&id=14636

3. «Germany‘s liberal collapse parallels Clegg‘s fate», Hans Kundnani, 25/05/2011,

guardian.co.uk, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/may/25/germa-

ny-liberal-collapse-free-democrats

4. «Φιλελεύθεροι ή / και αριστεροί?», Μ. Ματσαγγάνη, Αυγή, 05/12/1999

5. «Liberal Parties in Western Europe», Emil J. Kirchner, Cambridge University Press,

1988

28

Local Governments out of breath. Is there any oxygen?

It is obvious that today’s local governments in Greece lack funda-

mental skills to perform their tasks. Everybody who had to go to the

authorities to get a permission or who simply wanted to have his

waste being taken care of knows that. But are there any chances for

the sick institution of local government to recover? And if so, what

drastic changes and reforms would it take? Is there any hope that the

citizen and the local community can be “reconciled” with the insti-

tution and respect its role, or at least the role that it should have?

How can each one of us overcome the “inimical” feeling that has

prevailed for decades and advance our material interest in public

local affairs, but also participate – not necessarily in decision-ma-

king, but at least in decision-shaping about issues that concern us?

Even further, how can we outgrow the idea of “I expect municipal

authorities to do everything”, reflecting in miniature the idea of “I

expect the central state machinery to do everything”, so that the

idea of volunteerism can develop on the local level?

Maybe the recent debt crisis has created a change towards the apa-

thetic stance of the past. Neighbourhoods are getting organised,

young people feel the need to become active, to raise their voices, to

“get out of the rut”. Social media are assuming the role that they

perhaps should have embraced from the beginning, i.e. to co-ordina-

te thinking and action in furtherance of social solidarity and volun-

teerism.

Ioanna Pappa

Local Governments out of breath. Is there any oxygen?

Ioanna Pappa is a public servant, working at the municipality of Chalkis. She has studied law and is interested in helping to improve the public services.

29

Where does local government stand in this context? Is it a protago-

nist, an antagonist, or is it eventually absent? – One could argue that

it is half-way between. It is trapped by the need to survive in the dif-

ficult times the country is experiencing, without being able to over-

come the distortions of the state of cronyism of the past. The autho-

rities cannot outgrow their past and face current realities with the

necessary maturity. Firstly because they remain under constant pres-

sure from both the central government and the political parties, with

the result that all the institutional, political and economic distor-

tions and weaknesses of central administration are duplicated wit-

hin the local governments. At the same time they also face all the

parasitical petty interests of local lobbies. If one then adds the clien-

telist play of interests in closed societies and the almost dictatorial

powers of the Mayor over the operation of the municipality, it is ob-

vious why the institution of local government has been “sick“ for

decades.

Another serious problem of Local Government Organisations (LGO) is

their economic dependence on central administration. Only a very

small amount of self-contained taxes and revenues are automatical-

ly directed to the municipalities. The far greater part of the finances

required to keep LGOs functioning is provided by the State funds. The

new administrative structure which was supposed to improve the

current situation – introduced by the “Kallikratis-Programme”5 – led

instead to a further deterioration by adding powers and duties to the

LGO without providing them the respective resources.

Cronyism, mismanagement, and lack of transparency have accompa-

nied the course of local government after the fall of the junta in

1974 to this day. Mayors, trade-unionists, the state; they all have

their respective responsibilities which aggravate the current crisis.

5) Law 3852/2010 (OJ 87/A/07.06.2010) entitled “New Architecture of Self-Government and Decentralized Government – The ‚Kallikratis-Programme‘”

30

Local Governments out of breath. Is there any oxygen?

Given the Troika‘s intervention and thus those of the central gover-

nment – which involve a reduction of the number of civil servants,

suspension from duty, and drastic cuts in the funds –, the local au-

thorities presently try if not to save their lost honour then at least to

avoid an almost certain death.

Greece has experienced two fundamental reforms in the country‘s

local government map from 1997 until today, with the Greek muni-

cipalities evolving into “small/medium-sized” entities. Those rather

needless reforms have shown that however inadequate the instituti-

onal framework or the powers assigned to the LGO are, the most

important factor is the people who work in this environment. Under

the current pressure, both the elected officials and the municipal

officers – whether the latter have obtained their jobs by entering

through open and transparent doors or through closed and dark

windows of petty party interest – have to find ways to work together

for the sake of society.

So it is on us, the Greek citizens, to make a difference. We can either

choose to let go the burden of corruption and mismanagement

which has prevailed in recent decades, so Greek municipalities can

at least see a light at the end of the tunnel, or we can persist with

the canker of the past, sentencing local societies as well as society

as a whole to certain death.

The hunt for votes is unlikely to disappear, but Greek citizens could

elect officials on the basis of public, not on personal interests. The

results will prove that this approach is worthwhile. Even though the

phrase “love for my country” is unrealistic and quite naive in today’s

individualistic era, the least society can do is to act and organise

itself in a way to avert a total collapse. Local societies can respond

to the call – they have proven to be able to mobilise the masses

while dealing with the difficult financial situation that so many peo-

ple are experiencing.

31

Citizens need to certainty – not empty promises – that the co-ope-

ration and mutual aid provided by municipal authorities, the respect

for the city‘s rules of operation, and the correct every-day conduct

will help improve their quality of life. Furthermore, they need gua-

rantees that:

reciprocal character;

will be reduced and realistic growth targets will be set;

terms at the most, in order to avoid the obvious “power

syndromes”;

extent and best effect;

aware of both their rights and their obligations.

One should not forget that there is no more “easy money” to look

forward to, and any that might become available in the future will

depend, indisputably and absolutely, on an evaluation of targets and

results attained. In any case, financing of LGO has been cut to a bare

minimum. There are no longer local coffers offering streams of mo-

ney only to be consumed in mismanaged projects.

So what else is to be done – yet another change of the administra-

tive map of local government in Greece? Every Greek knows that this

would be eminently useless. What Greece in general and local gover-

nment in particular need is a change in mentality – for the benefit

not only of few, but of all.

32

Η ασθµαίνουσα Τοπική Αυτοδιοίκηση.Υπάρχει διαθέσιµο οξυγόνο;

Είναι προφανές ότι οι τοπικές αρχές σήµερα στην Ελλάδα διακρίνονται

από έλλειψη βασικών δεξιοτήτων για την εκτέλεση των καθηκόντων

τους. Όλοι όσοι έπρεπε να πάρουν κάποια άδεια από τις αρχές, ή

απλά ήθελαν να ταχτοποιηθεί το θέµα µε τα απόβλητα, το γνωρίζουν

αυτό. Ωστόσο, υπάρχουν ευκαιρίες για την ανάκαµψη του αδύναµου

αυτού θεσµού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης; Και αν ναι, ποιες δραστικές

αλλαγές και µεταρρυθµίσεις θα έπρεπε να γίνουν; Υπάρχει ελπίδα οι

πολίτες και η τοπική κοινωνία να µπορούν να «συµφιλιωθούν» µε τον

θεσµό και να σεβαστούν τον ρόλο του, ή τουλάχιστον το ρόλο που θα

έπρεπε να έχει?

Πώς µπορεί ο καθένας µας να ξεπεράσει το «εχθρικό» αίσθηµα που

έχει επικρατήσει εδώ και δεκαετίες και να προωθήσει το ουσιαστικό

ενδιαφέρον του στις δηµόσιες τοπικές υποθέσεις, αλλά και να

συµµετέχει – όχι κατ‘ ανάγκη στη λήψη αποφάσεων, αλλά τουλάχιστον

στη διαµόρφωση των αποφάσεων για τα θέµατα που µας αφορούν;

Επιπλέον, µπορούµε να ξεπεράσουµε την ιδέα του «Περιµένω τις

δηµοτικές αρχές να κάνουν τα πάντα», αντανακλώντας σε µικρογραφία

την ιδέα του «Περιµένω από την κεντρική κρατική µηχανή για να

κάνει τα πάντα», έτσι ώστε η ιδέα του εθελοντισµού να µπορεί να

αναπτυχθεί σε τοπικό επίπεδο;

Ίσως η πρόσφατη κρίση χρέους έχει δηµιουργήσει µια αλλαγή στην

κακή εικόνα του παρελθόντος. Γειτονιές οργανώνονται, οι νέοι

αισθάνονται την ανάγκη να γίνουν ενεργοί, να υψώσουν τη φωνή

τους, να «βγουν από το τέλµα». Τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης έχουν

Ιωάννα ΠαππάΗ ασθµαίνουσα Τοπική Αυτοδιοίκηση.Υπάρχει διαθέσιµο οξυγόνο;

Η Ιωάννα Παππά είναι δηµόσια υπάλληλος κι εργάζεται στον ∆ήµο Χαλκιδέων. Έχει σπουδάσει Νοµικά κι ενδιαφέρεται να βοηθήσει στην βελτίωση των δηµόσιων υπηρεσιών.

33

αναλάβει το ρόλο που ίσως θα έπρεπε να έχουν αποδεχτεί από την

αρχή, δηλαδή να συντονίσουν τη σκέψη και τη δράση για την

προώθηση της κοινωνικής αλληλεγγύης και τον εθελοντισµό.

Πού στέκεται η τοπική αυτοδιοίκηση σε αυτό το πλαίσιο; Είναι

πρωταγωνιστής, ανταγωνιστής, ή είναι τελικά απών; - Θα µπορούσε

κανείς να υποστηρίξει ότι βρίσκεται στο µέσον. Είναι παγιδευµένη

από την ανάγκη να επιβιώσει στις δύσκολες στιγµές που βιώνει η

χώρα, χωρίς να είναι σε θέση να ξεπεράσει τις στρεβλώσεις της

ευνοιοκρατίας του παρελθόντος. Οι αρχές δεν µπορούν να ξεπεράσουν

το παρελθόν τους και να αντιµετωπίσουν τη σηµερινή πραγµατικότητα

µε την απαραίτητη ωριµότητα. Πρώτον, επειδή παραµένουν υπό

συνεχή πίεση τόσο από την κεντρική κυβέρνηση όσο και τα πολιτικά

κόµµατα, µε αποτέλεσµα όλες οι θεσµικές, πολιτικές και οικονοµικές

στρεβλώσεις και οι αδυναµίες της κεντρικής διοίκησης να έχουν

διπλασιαστεί µέσα τις τοπικές κυβερνήσεις. Την ίδια στιγµή

αντιµετωπίζουν, επίσης, όλα τα παρασιτικά µικροαστικά συµφέροντα

των τοπικών οµάδων συµφερόντων. Αν κανείς προσθέσει στη συνέχεια

το πελατειακό παιχνίδι συµφερόντων σε κλειστές κοινωνίες και τις

σχεδόν δικτατορικές εξουσίες του ∆ηµάρχου στη λειτουργία του

∆ήµου, είναι προφανές γιατί ο θεσµός της τοπικής αυτοδιοίκησης

έχει «νοσήσει» για δεκαετίες.

Ένα άλλο σοβαρό πρόβληµα των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης

(ΟΤΑ) είναι η οικονοµική εξάρτηση από την κεντρική διοίκηση. Μόνο

ένα πολύ µικρό ποσοστό των αυτοτελών φόρων και των εσόδων

κατευθύνονται αυτόµατα στους δήµους. Το πολύ µεγαλύτερο µέρος

των οικονοµικών που απαιτείται για να κρατήσει τους ΟΤΑ σε

λειτουργία παρέχεται από τα ταµεία του κράτους. Η νέα διοικητική

δοµή που υποτίθεται ότι θα βελτίωνε την τρέχουσα κατάσταση –

καθιερώθηκε µε το «πρόγραµµα-Καλλικράτης»6 - οδήγησε αντίθετα

σε περαιτέρω επιδείνωση µε την προσθήκη εξουσιών και καθηκόντων

στους ΟΤΑ δίχως να παρέχονται τα αντίστοιχα κονδύλια.

6) NOMOΣ ΥΠ’ΑΡΙΘ. 3852 - Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωµένης ∆ιοίκησης − Πρόγραµµα Καλλικράτης

34

Η ασθµαίνουσα Τοπική Αυτοδιοίκηση.Υπάρχει διαθέσιµο οξυγόνο;

Η ευνοιοκρατία, η κακοδιαχείριση και η έλλειψη διαφάνειας

συνόδευσαν τη διαδροµή της τοπικής αυτοδιοίκησης µετά την πτώση

της χούντας το 1974 έως και σήµερα. ∆ήµαρχοι, συνδικαλιστές, το

κράτος· όλοι έχουν τις ευθύνες που τους αντιστοιχούν οι οποίες

επιδεινώνουν τη σηµερινή κρίση. Με δεδοµένη την παρέµβαση της

Τρόικα και ως εκ τούτου εκείνες της κεντρικής κυβέρνησης - που

περιλαµβάνουν την µείωση του αριθµού των δηµοσίων υπαλλήλων,

την αναστολή καθηκόντων και τις δραστικές περικοπές των

κονδυλίων- , οι τοπικές αρχές προς το παρόν προσπαθούν, αν όχι να

σώσουν την χαµένη τους τιµή, τουλάχιστον να αποφύγουν έναν

σχεδόν βέβαιο θάνατο.

Η Ελλάδα γνώρισε δύο θεµελιώδεις µεταρρυθµίσεις στον τοπικό

κυβερνητικό χάρτη από το 1997 µέχρι σήµερα, µε τις ελληνικές

κοινότητες να εξελίσσονται σε «µικρές / µεσαίες» οντότητες. Αυτές οι

µάλλον περιττές µεταρρυθµίσεις έχουν δείξει ότι όσο ανεπαρκές και

εάν είναι το θεσµικό πλαίσιο και οι αρµοδιότητες που ανατίθενται

στους ΟΤΑ, ο πιο σηµαντικός παράγοντας είναι οι άνθρωποι που

εργάζονται σε αυτό το περιβάλλον. Υπό τις σηµερινές πιέσεις, τόσο οι

εκλεγµένοι αξιωµατούχοι όσο και οι δηµοτικοί υπάλληλοι – αν και οι

τελευταίοι έχουν λάβει τις θέσεις εργασίας τους µπαίνοντας από

ανοικτές και διαφανείς πόρτες ή από κλειστά και σκοτεινά παράθυρα

του µικροαστικού κοµµατικού συµφέροντος - πρέπει να βρουν

τρόπους να εργαστούν µαζί για το καλό της κοινωνίας.

Επαφίεται έτσι σε εµάς, τους Έλληνες πολίτες, να κάνουµε τη

διαφορά. Μπορούµε είτε να επιλέξουµε να αφήσουµε να φύγει το

βάρος της διαφθοράς και της κακοδιαχείρισης που επικράτησε κατά

τις τελευταίες δεκαετίες, ώστε οι ελληνικοί δήµοι να µπορούν

τουλάχιστον να δουν φως στο τέλος του τούνελ, ή µπορούµε να

παραµείνουµε µε το σαράκι του παρελθόντος, καταδικάζοντας τις

τοπικές κοινωνίες, καθώς και την κοινωνία ως σύνολο, σε σίγουρο

θάνατο.

35

Το κυνήγι των ψήφων είναι απίθανο να εκλείψει, αλλά οι Έλληνες

πολίτες θα µπορούσαν να εκλέξουν αξιωµατούχους βάσει των

δηµοσίων, και όχι προσωπικών συµφερόντων. Τα αποτελέσµατα θα

αποδείξουν ότι αυτή η προσέγγιση αξίζει τον κόπο. Ακόµη και αν η

φράση «αγάπη για τη χώρα µου» είναι µη ρεαλιστική και αρκετά

αφελής για τη σηµερινή ατοµικιστική εποχή, το λιγότερο που µπορεί

να κάνει η κοινωνία είναι να δράσει και να οργανωθεί για την

αποτροπή της πλήρους κατάρρευσης. Οι τοπικές κοινωνίες µπορούν

να ανταποκριθούν στην πρόσκληση - έχουν αποδείξει ότι είναι σε

θέση να κινητοποιήσουν τις µάζες ενώ ασχολούνται µε την δύσκολη

οικονοµική κατάσταση που τόσοι πολλοί άνθρωποι βιώνουν.

Οι πολίτες πρέπει να βεβαιωθούν - όχι κενές υποσχέσεις - ότι η

συνεργασία και η αµοιβαία βοήθεια που παρέχεται από τις δηµοτικές

αρχές, ο σεβασµός για τους κανόνες λειτουργίας της πόλης, καθώς

και η ορθή καθηµερινή συµπεριφορά, θα συµβάλουν στην βελτίωση

της ποιότητας ζωής τους. Επιπλέον, χρειάζονται εγγυήσεις ότι:

και θα ανακτήσει τον αµοιβαίο χαρακτήρα της,

θα µειωθεί και ρεαλιστικοί και θα οριστούν ρεαλιστικοί

αναπτυξιακοί στόχοι,

θητείες, προκειµένου να αποφευχθεί το προφανές «σύνδροµο

εξουσίας»,

στο έπακρο και µε καλύτερο αποτέλεσµα,

συνειδητοποιήσουν τόσο τα δικαιώµατά όσο και τις υποχρεώσεις

τους.

36

Η ασθµαίνουσα Τοπική Αυτοδιοίκηση.Υπάρχει διαθέσιµο οξυγόνο;

Κανείς δεν θα έπρεπε να ξεχνάει ότι δεν υπάρχει πλέον «εύκολο

χρήµα» για να αναζητήσει, και εάν κάτι θα µπορούσε να είναι

διαθέσιµο µελλοντικά θα εξαρτηθεί, αδιαµφισβήτητα και απόλυτα,

από την αξιολόγηση των επιτευχθέντων στόχων και των

αποτελεσµάτων. Σε κάθε περίπτωση, η χρηµατοδότηση των ΟΤΑ έχει

µειωθεί στο ελάχιστο. ∆εν υπάρχουν πλέον τοπικά ταµεία που

προσφέρουν ροές χρηµάτων για να καταναλωθούν µόνο σε

κακοδιαχειρισθέντα έργα.

Λοιπόν, τι άλλο πρέπει να γίνει - ακόµη µία αλλαγή του διοικητικού

χάρτη της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα; Κάθε Έλληνας

γνωρίζει ότι αυτό θα ήταν εξαιρετικά άχρηστο. Αυτό που έχει ανάγκη

η Ελλάδα εν γένει και η τοπική αυτοδιοίκηση συγκεκριµένα είναι µια

αλλαγή στη νοοτροπία - προς όφελος όχι µόνο των λίγων, αλλά όλων.

37

38

From “Break a Contract“ to “Make a Contract“.The way out of negative freedom.

During the years after the Restoration of Democracy (Metapolitefsi),

Greece was a fertile ground for “absolute freedom” – a “negative

freedom” at the limits of what Hobbes and Locke called the “state of

nature”7 : a state of nature that was not only indifferent to the exis-

tence of the “social contract”, but provocatively responded with a

cry of “break the contract” to whatever obstructed the free and/or

indignant actions of individuals.

This article is inspired by the definition of this imaginary, mythical

condition which Hobbes and Locke called “the state of nature”. It

aims to illustrate how the steady retreat from liberal values in Greek

society has contributed to the growth of chronic, severe weaknesses

which are responsible for the collapse of the socio-political model of

the Metapolitefsi era. This essay argues that in the current waters-

hed period, a rational social demand in favour of governance seeks a

“new social contract”, which is driven by solidarity and rises to chal-

lenge those who “broke” the social contract before.

It would be difficult to claim that there has been no freedom8 in

Greece in the last forty years. On the contrary, there has been an

absence of restrictions or limitations, clearly visible to everyone and

prevailing in several aspects of our social life: from the simple “free-

Vassiliki Kotsikopoulou

From “Break a Contract“ to “Make a Contract“.The way out of negative freedom.

Vassiliki Kotsikopoulou is working in the electronic banking sector. She has studied Commu-nications Policy and is specialized in digital banking.

7) “Hobbes and Locke created an image of what life was like before governance, a society without countries, or what they called the “state of nature”. Given that humans are tainted by selfishness, greed and have a thirst for power, the state of nature can also be seen as an endless civil war of all against all […]” Andrew Heywood, Political Ideologies, ed. Nikos Marantzidis, Epikentro 2007, p. 95.8) The Greek word ελευθερία [eleftheria] encompasses the meaning of both ”freedom“ and ”liberty“.

39

dom of expression” (e.g. graffiti at the Academy of Athens and Plaka,

hanging protest banners from the Acropolis and closing it to visitors

whenever someone felt like it), to the “freedom of movement” (e.g.

university asylum, occupation of public property by anarchists), to

the proliferation of business practices of the type “I don‘t issue

receipts”, “I don‘t apply the anti-smoking law”, “I don‘t pay”, and “I

don‘t get punished for it”, to mention only some recent and every-

day examples.

Although the supposed “freedom” depicted above is presented in an

ironical way, it is done so in order to castigate policies and social

practices which have been transformed into greed and impunity and

have harmed crucial social assets. More importantly, the examples

above highlight two issues: the deficiency in governance, and the om-

nipresent refusal to find a balance between personal freedom and the

rule of law. The absence of a strong and effective state led to a system

which failed to preserve its status as an objective judge and acted on

the basis of patronage. This allowed the creation and entrenchment of

the infamous clientelist and crony networks which in the end turned

Greek citizens into clients. Both issues illustrate the blatant breach

of the social contract every society should have entered.

The social contract according to Locke and Hobbes is directly linked

to the state of nature, as the contract was conceived to act as a

counterweight to the latter. It is based on the recognition that it is

in the best interest of individuals “to sacrifice part of their freedom

in order to organise a system of law”9, as otherwise their rights, and

essentially their lives, would be under constant threat.

Political scientists have published numerous studies about the

post-Metapolitefsi crisis in Greece and its implications. Referring to

the collapse of the state, Stathis Kalyvas emphasized the contributi-

on of the junta to undermine traditional values and to empower a

9) Andrew Heywood, Political Ideologies, ed. Nikos Marantzidis, Epikentro 2007, p. 95.

40

From “Break a Contract“ to “Make a Contract“.The way out of negative freedom.

“facile leftism” after its fall in 1974 which prevented the rise of libe-

ral values in Greek society. He claims that especially after 1981, a

populist mentality prevailed which “formed a new social contract

which, in the name of left-wing ideas, was based on the institutio-

nalisation of the unprecedented plundering of the country’s wealth,

but also of future generations, by a broad coalition of big, mid-sized

and petty interests, leading to a degeneration of institutions as well

as a corruption of society.”10

The manipulative management of the alleged “satisfaction of popu-

lar demands” was another characteristic of the period which led to

the current crisis. Everything was done not only in the name of free-

dom, but also “in the name of the people”. As the late Angelos

Elephantis aptly noted, “when everything is done in the name of the

people, anyone – whether groups or individuals, identifying themsel-

ves with the people or considering that they express the people –

acquire rights and the attitude that they are allowed everything, sin-

ce everything has been sanctified by presumed popular ratification“11.

The international financial crisis and the subsequent Euro-crisis led

to a dissolution of the perverted social contract of the post-Metapo-

litefsi era. As in other countries of southern Europe, inherent natio-

nal problems rose to the surface and reached explosive proportions.

The non-competitive private sector with an excessive dependency on

the state, the social culture of favouring benefits over productivity, a

welfare system which helped entrench inequalities instead of cor-

recting them, and a political system that became homogenous on

the basis of statist and clientelist practices could no longer be hid-

den by the governments12.

10) Stathis N. Kalyvas, „Τι είναι η Μεταπολίτευση;“ [= „What is Metapolitefsi?“], Kathimerini, published on 03/02/2013.11) Reference in Yannis Voulgaris, „Η µεγάλη πρόκληση για την προοδευτική παράταξη“ [= „The great challenge for the progressive block“, newspaper Ta Nea, 06/10/2012.12) Ibid.

41

The democratically elected governments exploited their legalisation,

resulting in the weakening of society and its retreat from individual

rights, from freedom, rational discourse, justice and liberal ideals.

Populism won a leading position in Greek society, with populism and

political liberalism constituting the two opposite poles within the

Greek system. One can righteously say that the current resistance to

reforms derived from populism, despite the fact that everybody

agrees on the failure of the Greek state and the Greek “model” for

economic growth. In any case, the much needed reforms are intro-

duced to the national agenda more on the initiative of the European

partners than on that of the Greek government.

The resistance towards reforms showcases not only the deficiency of

governance, but also the Greek refusal to give up part of the free-

dom, or, as George Siakantaris has put it, the Greeks’ self-limitation

in social behaviour13. Dimitrios Sotiropoulos notes that in view of

the intense resistance of society towards change, “there has never

prevailed […] the respect for the social whole and the entrepreneu-

rial spirit which in other developed capitalist countries accompany

the transformation of the aristocratic class into a class of business-

men and state officials.14“

The crisis brought the weaknesses to the fore and in many cases

forced citizens to take sides. A good example was the Greek legisla-

tive election of June 2012. The three-party coalition government

represented a governance that aspired, even if not always success-

fully, to retreat from the clientelist system and to strengthen the

enforcement of rules. The fall of the incumbent two-party system

reinforced the new role of government even more.

13) Reference in Dimitrios Sotiropoulos, ”Η ανάγκη για έναν νέο δηµοκρατικό πατριωτισµό“ [= ”The need for a new democratic patriotism“], newspaper To Vima 05/02/2012.14) Ibid.

42

From “Break a Contract“ to “Make a Contract“.The way out of negative freedom.

The election of two eminent, “non-populist” persons as mayors in

the two largest Greek municipalities (Giorgos Kaminis in Athens, Yi-

annis Boutaris in Thessaloniki) proves that there is a willingness to

strengthen public institutions. At the same time, political discourse

and the creation of ideas have been strengthened, weakening the

dominance of “lifestyle” in public affairs. This change in agenda-set-

ting is very significant in itself.

There is however an additional reason that proves the impact of the

current crisis – the fact that it “educates” society, which becomes

familiar with, and learns about indices and figures. People start to

make comparisons, realising the scale of fiscal parameters, the scale

of the state, the lack of international competitiveness, and thus in-

creasingly accept the need for reforms. The Greek people also turn to

volunteerism and display solidarity in practice towards social groups

in need, whether individually or in the context of corporate social

responsibility. Lastly, many people in Greece have realised that the

statist model is dead and have consciously or unconsciously turned

to the market.

43

Certainly, the problems that have accumulated over many years can-

not be overcome immediately. It seems however that Greek society

is maturing and that its members are increasingly willing to give up

part of their “negative freedom” so that a strong and effective state

can develop to create real freedom. Despite the crisis and the increa-

sing difficulties, there is a sense of forbearance, even if it is only a

“numbness” in some cases. The road ahead is a long one and the

challenges are big, but the clients have left and the citizens are gra-

dually returning. And while it is true that a discourse of disunity and

division is rising to the centre-stage of politics, and that the electo-

ral reach of the Nazi-type parties is increasing, these negative phe-

nomena will not acquire a dominant position in Greek society. It

appears, one year after the worst turning point of the Greek crisis,

that there is some scope for optimism towards a renewed social

contract.

44

Από το «Σπάσε το Συµβόλαιο» στο «Φτιάξε το Συµβόλαιο».Η διέξοδος της αρνητικής ελευθερίας.

Τα χρόνια που ακολούθησαν την αποκατάσταση της ∆ηµοκρατίας

(Μεταπολίτευση), η Ελλάδα αποτελούσε γόνιµο έδαφος για την

«απόλυτη ελευθερία» - µια «αρνητική ελευθερία», στα όρια αυτού που

οι Hobbes και Locke αποκαλούσαν «φυσική κατάσταση15» : µια φυσική

κατάσταση που όχι µόνο αδιαφορούσε για την ύπαρξη του «Κοινωνικού

Συµβολαίου», αλλά προκλητικά απαντούσε µε µια κραυγή «σπάσε το

συµβόλαιο» σε ό,τι εµπόδιζε τις «ελεύθερες» ή και «αγανακτισµένες»

δράσεις των ατόµων.

Το παρόν άρθρο εµπνέεται από τον ορισµό αυτής της φαντασιακής,

µυθικής κατάστασης που οι Hobbes και Locke ονόµασαν «φυσική

κατάσταση». Στόχος του είναι να αναδείξει πώς η αποµάκρυνση από

τις φιλελεύθερες αξίες στην ελληνική κοινωνία συνέβαλε στην

ανάπτυξη χρόνιων, σοβαρών αδυναµιών οι οποίες είναι υπεύθυνες

για την κατάρρευση του κοινωνικοπολιτικού µοντέλου της εποχής της

Μεταπολίτευσης. Το παρόν άρθρο υποστηρίζει ότι στη τρέχουσα

µεταιχµιακή περίοδο, µια ορθολογική κοινωνική απαίτηση για

διακυβέρνηση επιδιώκει ένα «νέο Κοινωνικό Συµβόλαιο», το οποίο

διαπνέεται από αλληλεγγύη και προκαλεί όλους όσους «έσπασαν»

πριν το κοινωνικό συµβόλαιο.

Βασιλική ΚωτσικοπούλουΑπό το «Σπάσε το Συµβόλαιο» στο «Φτιάξε το Συµβόλαιο».Η διέξοδος της αρνητικής ελευθερίας.

Η Βασιλική Κωτσικοπούλου εργάζεται στον τραπεζικό τοµέα, στην Ηλεκτρονική Τραπεζική. Έχει σπουδάσει επικοινωνία και έχει εξειδίκευση στην ψηφιακή τραπεζική.

15) «Οι Hobbes και Locke συνέθεσαν µια εικόνα του πως έµοιαζε η ζωή πριν τη διακυβέρνηση, µια κοινωνία χωρίς κράτη ή αλλιώς αυτό που ονόµασαν «φυσική κατάσταση» (state of nature). ∆εδοµένου ότι τα ανθρώπινα όντα µολύνονται από τον εγωισµό, την απληστία και διψούν για ισχύ, η φυσική κατάσταση θα µπορούσε να ειδωθεί επίσης και ως ένας ατέλειωτος εµφύλιος πόλεµος όλων εναντίον όλων […],» Andrew Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, Επιµ. Νίκος Μαραντζίδης, Επίκεντρο 2007, σελ 95

45

Θα ήταν δύσκολο να ισχυριστεί κάποιος ότι δεν υπήρχε ελευθερία

στην Ελλάδα τα τελευταία 40 χρόνια. Τουναντίον, υπήρχε έλλειψη

περιορισµών ή ορίων, πλήρως ορατά σε όλους και επικρατώντας σε

πολλές πτυχές της κοινωνικής µας ζωής: από την «απλή ελευθερία

έκφρασης» (π.χ. graffiti στην Ακαδηµία Αθηνών και την Πλάκα,

κρεµασµένα πανό από την Ακρόπολη και το κλείσιµο αυτής κάθε

φορά που κάποιος το επιθυµούσε), στην «ελεύθερη κυκλοφορία» (π.χ.

το Πανεπιστηµιακό άσυλο, την κατάληψη της δηµόσιας περιουσίας

από τους αναρχικούς), στον πολλαπλασιασµό των επιχειρηµατικών

πρακτικών τύπου «δεν κόβω αποδείξεις», «δεν εφαρµόζω τον

αντικαπνιστικό νόµο», «δεν πληρώνω» και «δεν τιµωρούµαι γι’ αυτό»,

αναφερόµενοι µόνο σε µερικά πρόσφατα και καθηµερινά

παραδείγµατα.

Παρά το γεγονός ότι η υποτιθέµενη «ελευθερία» για την οποία έγινε

λόγος παραπάνω παρουσιάζεται κατά τρόπο ειρωνικό, αυτό συµβαίνει

για να καυτηριάσει πολιτικές και κοινωνικές πρακτικές που έχουν

µετατραπεί σε απληστία και ατιµωρησία και έχουν βλάψει ζωτικής

σηµασίας δηµόσια αγαθά. Ακόµη πιο σηµαντικό, τα προαναφερθέντα

παραδείγµατα υπογραµµίζουν δύο ζητήµατα: την ανεπάρκεια στη

διακυβέρνηση, και την πανταχού παρούσα άρνηση να βρεθεί µια

ισορροπία µεταξύ της προσωπικής ελευθερίας και του κράτους

δικαίου. Η απουσία ενός ισχυρού και αποτελεσµατικού κράτους

οδήγησε σε ένα σύστηµα το οποίο απέτυχε να διατηρήσει την

ιδιότητά του ως αντικειµενικός κριτής και έδρασε στην βάση της

πατρωνίας. Αυτό επέτρεψε τη δηµιουργία και την εδραίωση των

περίφηµων πελατειακών σχέσεων και δικτύων τα οποία εν τέλει

µετέτρεψαν τους Έλληνες πολίτες σε πελάτες. Και τα δύο ζητήµατα

απεικονίζουν την κατάφωρη παραβίαση του κοινωνικού συµβολαίου

το οποίο θα έπρεπε να έχει εισάγει κάθε κοινωνία.

Το κοινωνικό συµβόλαιο σύµφωνα µε τους Locke και Hobbes

συνδέεται άµεσα µε την φυσική κατάσταση, αφού το συµβόλαιο

επινοήθηκε για να λειτουργεί ως αντιστάθµισµα στην τελευταία.

Βασίζεται στην αναγνώριση ότι είναι προς το συµφέρον των ατόµων

46

Από το «Σπάσε το Συµβόλαιο» στο «Φτιάξε το Συµβόλαιο».Η διέξοδος της αρνητικής ελευθερίας.

«να θυσιάσουν µέρος της ελευθερίας τους, προκειµένου να

οργανώσουν ένα δικαϊκό σύστηµα», αφού σε διαφορετική περίπτωση

τα δικαιώµατά τους, και ουσιαστικά οι ζωές τους, θα βρίσκονταν

διαρκώς «υπό απειλή»16.

Πολιτικοί επιστήµονες έχουν δηµοσιεύσει πολυάριθµες µελέτες

σχετικά µετά την Μεταπολιτευτική κρίση στην Ελλάδα και τις

συνέπειές της. Αναφερόµενος στη διάλυση του κράτους, ο Στάθης

Καλύβας υπογράµµισε τη συµβολή της Χούντας στην υπονόµευση

παραδοσιακών αξιών και στην ενδυνάµωση ενός «εύπεπτου

αριστερισµού» µετά την πτώση του το 1974, η οποία απέτρεψε την

ανάδειξη φιλελεύθερων αξιών στην ελληνική κοινωνία. Ισχυρίζεται

ότι ιδίως µετά το 1981, επικράτησε µια λαϊκίστικη νοοτροπία η οποία

«[...] διαµόρφωσε ένα νέο κοινωνικό συµβόλαιο που, στο όνοµα

αριστερών ιδεών, βασίστηκε στη θεσµοθέτηση της πρωτοφανούς

λεηλασίας του πλούτου της χώρας, αλλά και των επερχόµενων

γενεών, από έναν ευρύ συνασπισµό µεγάλων, µεσαίων και µικρών

συµφερόντων, οδηγώντας στον εκφυλισµό των θεσµών καθώς και

στον εκµαυλισµό της κοινωνίας»17.

Η εργαλειακή διαχείριση της δήθεν «ικανοποίησης των λαϊκών

αιτηµάτων» αποτελούσε ένα ακόµα χαρακτηριστικό της περιόδου που

οδήγησε στην τρέχουσα κρίση. Όλα γίνονταν όχι µόνο στο όνοµα της

ελευθερίας, αλλά κυρίως στο «στο όνοµα του λαού». Όπως εύστοχα

αναφέρει ο Άγγελος Ελεφάντης, «όταν όλα γίνονται στο όνοµα του

λαού, ο καθένας – εάν οι οµάδες ή τα άτοµα, ταυτίζοντας τους

εαυτούς τους µε τον λαό ή θεωρώντας ότι εκφράζουν τον λαό -

αποκτά δικαιώµατα και τη στάση ότι του επιτρέπονται τα πάντα,

εφόσον όλα έχουν καθαγιαστεί από την υποτιθέµενη λαϊκή

επικύρωση»18.

16) Op.cit. Heywood, σελ. 9517) Στάθη Ν. Καλύβα, Τι είναι η Μεταπολίτευση; Καθηµερινή Ηµεροµηνία δηµοσίευσης: 03-02-1318) Αναφέρεται στο: Γιάννης Βούλγαρης, Η µεγάλη πρόκληση για την προοδευτική παράταξη, Τα Νέα, 06/10/2012

47

Η διεθνής οικονοµική κρίση και η συνακόλουθη Ευρω-κρίση οδήγησαν

στην λύση του διαστρεβλωµένου κοινωνικού συµβολαίου της µετά

µεταπολιτευτικής περιόδου. Όπως και σε άλλες χώρες της νοτίου

Ευρώπης, εγγενή εθνικά προβλήµατα αναδύθηκαν στην επιφάνεια και

απέκτησαν εκρηκτικές διαστάσεις. Ο µη-ανταγωνιστικός ιδιωτικός

τοµέας µε µια υπερβολική εξάρτηση από το κράτος, η κοινωνική

κουλτούρα της εύνοιας των παροχών αντί της παραγωγικότητας, ένα

σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας το οποίο βοηθούσε στην εδραίωση

των ανισοτήτων αντί της διόρθωσής τους, και ένα πολιτικό σύστηµα

που οµογενοποιήθηκε στην βάση κρατικιστικών και πελατειακών

πρακτικών δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσουν να κρύβονται από τις

κυβερνήσεις19.

Οι δηµοκρατικά εκλεγµένες κυβερνήσεις εκµεταλλευθήκαν τη

νοµιµοποίησή τους, µε αποτέλεσµα την αποδυνάµωση της κοινωνίας

και την υποχώρησή της από τα ατοµικά δικαιώµατα, την ελευθερία,

τον ορθό λόγο, τη δικαιοσύνη και τις φιλελεύθερες ιδέες. . Ο λαϊκισµός

απέκτησε ηγεµονική θέση στην ελληνική κοινωνία, και καταστάθηκε

µαζί µε τον πολιτικό φιλελευθερισµό ως οι δύο αντίθετοι πόλοι στο

ελληνικό σύστηµα. Κάποιος µπορεί δικαίως να ισχυριστεί ότι η

σηµερινή αντίσταση στις µεταρρυθµίσεις απορρέει από τον λαϊκισµό,

παρά την καθοµολογούµενη αποτυχία του ελληνικού κράτους και του

ελληνικού «µοντέλου» οικονοµικής ανάπτυξης. Σε κάθε περίπτωση, οι

απαιτούµενες µεταρρυθµίσεις µπαίνουν στην εθνική ατζέντα

περισσότερο ως αποτέλεσµα των πρωτοβουλιών των ευρωπαίων

εταίρων µας και λιγότερο από αυτές της ελληνικής κυβέρνησης.

Η αντίσταση στις µεταρρυθµίσεις αναδεικνύει όχι µόνο το έλλειµµα

διακυβέρνησης, αλλά και την ελληνική άρνηση να παραχωρήσει

µέρος της ελευθερίας, ή, όπως αναφέρει ο Γιώργος Σιακαντάρης τον

ελληνικό αυτοπεριορισµό στην κοινωνική συµπεριφορά20.

19) Ibid.20) Αναφέρεται στο: ∆ηµήτρης Σωτηρόπουλος, Η ανάγκη για έναν νέο δηµοκρατικό πατριωτισµό, Το Βήµα 05/02/2012

48

Από το «Σπάσε το Συµβόλαιο» στο «Φτιάξε το Συµβόλαιο».Η διέξοδος της αρνητικής ελευθερίας.

Ο ∆ηµήτριος Σωτηρόπουλος επισηµαίνει ότι εν όψει της έντονης

αντίστασης της κοινωνίας στην αλλαγή, «δεν έχει επικρατήσει ποτέ

[…] ο σεβασµός για το κοινωνικό σύνολο και το επιχειρηµατικό

πνεύµα που σε άλλες αναπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες συνοδεύουν

την µετατροπή της αριστοκρατικής τάξης σε µια τάξη επιχειρηµατιών

και κρατικών αξιωµατούχων»21.

Η κρίση έφερε στο προσκήνιο τις παθογένειες και σε αρκετές

περιπτώσεις ανάγκασε τους πολίτες να πάρουν θέση. Ένα καλό

παράδειγµα αποτελούν οι ελληνικές βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου

2012. Η τρι-κοµµατική κυβέρνηση αντιπροσώπευε µια διακυβέρνηση

που φιλοδοξούσε, έστω και αν όχι πάντοτε επιτυχώς, να αποµακρυνθεί

από το πελατειακό σύστηµα και να ισχυροποιήσει την επιβολή των

κανόνων. Η πτώση του δικοµµατισµού ενίσχυσε ακόµα περισσότερο

τον νέο ρόλο της κυβέρνησης.

Η εκλογή δύο επιφανών, «µη-λαϊκιστών» ατόµων στο αξίωµα του

δηµάρχου στους δύο µεγαλύτερους δήµους της Ελλάδας (Γιώργος

Καµίνης στην Αθήνα, Γιάννης Μπουτάρης στη Θεσσαλονίκη),

αποδεικνύει τη διάθεση για ισχυροποίηση των θεσµών. Ταυτόχρονα,

έχει ισχυροποιηθεί ο πολιτικός διάλογος και η παραγωγή ιδεών,

αποδυναµώνοντας την ηγεµονία του «lifestyle» στη δηµόσια σφαίρα.

Αυτή η αλλαγή στην ηµερήσια διάταξη είναι από µόνη της ιδιαίτερα

σηµαντική. Υπάρχει όµως ένας επιπλέον λόγος που αποδεικνύει τις

επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης - το γεγονός ότι «εκπαιδεύει» την

κοινωνία, η οποία εξοικειώνεται µε, και µαθαίνει για δείκτες και

αριθµούς. Οι άνθρωποι αρχίζουν να κάνουν συγκρίσεις,

συνειδητοποιώντας το µέγεθος των δηµοσιονοµικών παραµέτρων, το

µέγεθος του κράτους, την έλλειψη διεθνούς ανταγωνιστικότητας, και

ως εκ τούτου όλο και περισσότερο αποδέχονται την ανάγκη για

µεταρρυθµίσεις.

21) Ibid.

49

Οι Έλληνες, επίσης, στρέφονται προς τον εθελοντισµό και

επιδεικνύουν έµπρακτη αλληλεγγύη σε κοινωνικές οµάδες που το

έχουν ανάγκη, είτε ατοµικά είτε στο πλαίσιο εταιρικής κοινωνικής

ευθύνης. Τέλος, πολλοί άνθρωποι στην Ελλάδα έχουν συνειδητοποιήσει

τον θάνατο του κρατικιστικού µοντέλου και συνειδητά ή µη, έχουν

στραφεί προς την αγορά.

Ασφαλώς, τα προβλήµατα ετών δεν µπόρεσαν να ξεπεραστούν

µονοµιάς. Φαίνεται όµως ότι η ελληνική κοινωνία ωριµάζει και ότι τα

µέλη της είναι περισσότερο έτοιµα να παραχωρήσουν µέρος της

«αρνητικής ελευθερίας» τους ώστε ένα ισχυρό και αποτελεσµατικό

κράτος να αναπτυχθεί ώστε να δηµιουργήσει πραγµατική ελευθερία.

Παρά την κρίση και τις αυξανόµενες δυσκολίες, υπάρχει µια αίσθηση

ανοχής, ακόµα και αν πρόκειται για ένα µόνο «µούδιασµα» σε κάποιες

περιπτώσεις. Ο δρόµος είναι µακρύς και οι προκλήσεις µεγάλες, οι

πελάτες όµως έφυγαν και σταδιακά επανέρχονται οι πολίτες. Και ενώ

είναι αλήθεια ότι ένας διχαστικός λόγος και η διαίρεση αυξάνεται στο

επίκεντρο της πολιτικής, και ότι η εκλογική εµβέλεια των ναζιστικού

τύπου κοµµάτων αυξάνεται, τα αρνητικά αυτά φαινόµενα δεν θα

αποκτήσουν ηγεµονική θέση στην ελληνική κοινωνία. Φαίνεται, ότι

ένα χρόνο µετά το χειρότερο σηµείο καµπής της ελληνικής κρίσης

υπάρχει περιθώριο για αισιοδοξία προς ένα ανανεωµένο κοινωνικό

συµβόλαιο.

50

The Crisis of the Rule of Law.Does Greece need a more decisive state?

Recurring disclosures, almost on a daily basis, about appointments

and promotions of civil servants through fake university diplomas

have revealed the country’s apparent inability to deploy properly

functioning institutions. Numerous other incidences – such as the

events surrounding the infamous “Lagarde list”, the payment of di-

sability pensions to healthy citizens, or the selective application of

the law in various cases – have finally led to a sincere discussion

about the decline of the rule of law in Greece.

Referring to the institutional dimension of the term, “rule of law” is

considered to be the organisational basis of policy, whereby state

authority is also delineated and bound to act in accordance with

general, abstract, and predetermined rules of engagement. The ins-

titutional, and legally binding, guarantees contain, amongst others,

the separation of power, the principle of legality, constitutional sa-

feguards and judicial protection of personal rights and freedoms.

Therefore, state authorities are obliged to act within the framework

of instituted rules of law and predetermined responsibilities.

The emergence of the liberal state coincides with that of the rule of

law – for the rule-of-law-state is also called a “liberal state”22. For

this reason, any contemporary liberal state under the rule of law

presupposes the existence and operation of institutes that enable

him to act as a social state.

Vassiliki Missira

The Crisis of the Rule of Law.Does Greece need a more decisive state?

Vassiliki Missira is a political scientist and a PhD candidate in EU policy. She is the head of a research program of the Institute of Research and Training on European Affairs, and the author of the book “The Protection of Human Rights in Europe”.

22) Mantzoutsos A., «Από τον Πρώιµο Φιλελευθερισµό στο Κοινωνικό Κράτος ∆ικαίου», Political Discourse, Union of Trainees and Young Lawyers of Athens, http://www.eanda.gr/politikos-logos/apo-ton-proimo- fileleytherismo-sto-koinoniko-kratos-dikaioy

51

The liberal state i.e. has to be able to intervene in social and econo-

mic settings by providing benefits to certain people in need, in a way

that a humane life is ensured in cases where such intervention is

imperative. Therefore, contemporary Greece is in need of a stable

and just system, including the rule of law, taxation, law enforcement

and support for the weak who are severely hit by the crisis.

The Constitution of 1975 – significantly revised in 1986, 2001 and

2008 – aspired to create a Greek state governed by law – a political

system with clearly social and liberal characteristics. However, the

clientelism prevailing in this political system prevented the develop-

ment of an autonomous administrative bureaucracy which would

ensure the ongoing and unobstructed protection of the public inte-

rest. On the contrary, public interest has essentially been substituted

by the satisfaction of private interests – allegedly of an economic,

political and technocratic elite –, resulting in an erosion of the rule

of law, the waste of valuable state funds, and ultimately in a crisis of

the social state. The omnipresent populism identified social policy

with the right to act arbitrarily and to evade taxation, with

non-transparent appointments to the state sector and, in general,

with convenient solutions which went unpunished.

Despite the fact that Greek institutions for the last forty years have

operated within a more or less stable political system and Greece is

a member of the European Union since 198123, lawlessness prevailed

on a big scale in Greece as most elements comprising the rule of law

had been undermined. The great novelist Dimosthenis Kourtovik

once righteously said: “Greece is too Eastern to belong to Europe and

too Western to belong to the East.24”

23) See Perrakis St., «∆ικαιώµατα του ανθρώπου και ευρωπαϊκή δηµόσια τάξη. Σκέψεις πάνω στις διαστάσεις µιας νοµικής διαδροµής ανάµεσα στην πραγµατικότητα και την ουτοπία», Greek Review of European Law, Special Issue in memory of K. Ioannou, September 2001, pp. 409. 24) http://www.tagesspiegel.de/kultur/griechenland-wenn-politik-zuruecktritt/5884556.html, 24.11.2011

52

The Crisis of the Rule of Law.Does Greece need a more decisive state?

The cultivated mentality towards impunity and fatalism upholds cor-

ruption and perpetuates the resistance of the institutions to reforms.

Even worse, cronyism and nepotism go hand-in-hand with the indif-

ference towards public interests and a formalistic interpretation of

law, with the result that values which for centuries have formed

Greek society and culture are now in doubt.

All the above helped – and continue to help – extremist and populist

forces in finding “fertile ground” in order to develop both their acti-

on and rhetoric. For instance, after the 6th May and 17th June 2012

elections, the nationalist movement “Golden Dawn” (“Χρυσή Αυγή“)

gained 18 seats, making a substantial emergence in the Greek Parli-

ament. Although in the past “Golden Dawn” was completely rejected

by Greek citizens, it gained tremendous power by exploiting the so-

ciety’s anger, wrath and indignation. Support for the openly fascist

party has grown despite incidents of brute violence and racism,

where “Golden Dawn” MPs and party members have occasionally

participated.

The link between the debt crisis and the non-compliance with the

law can no longer be ignored. The high level of tolerance towards

such phenomena is not only attributable to the policies of the ruling

parties, but also to low educational state of society. Real progress

will depend on a change of mentality with regards to an acceptable

conduct within the civil administration. “Good governance” is there-

fore key to social and economic development as well as to an en-

vironment where positive freedom can prosper25.

The prevalence of law and order, the guarantee of inner and outer

security as well as the supply of public institutions and goods, which

are not profitable enough for business, have to be understood as

core duties of the state. In any case, the crisis that Greece is experi-

25) Positive freedom is the capacity of a person to determine the best course of action and the existence of opportunities for itself in order to reach its full potential. Negative freedom means the lack of forces which prevent an individual from doing whatever they want.

53

encing at present must be seen as a unique opportunity for a drastic

restructuring and restoration of institutions and a re-determination

of values.

54

Η κρίση του Κράτους ∆ικαίου.Χρειάζεται η Ελλάδα ένα περισσότερο αποφασιστικό κράτος;

Οι επαναλαµβανόµενες δηµοσιεύσεις, σχεδόν σε καθηµερινή βάση,

αναφορικά µε διορισµούς και προαγωγές δηµοσίων υπαλλήλων µέσω

της χορήγησης πλαστών πτυχίων αποκαλύπτουν την εµφανή αδυναµία

της χώρας να αναπτύξει την ορθή λειτουργία των θεσµών. Πληθώρα

άλλων περιστατικών –επί παραδείγµατι τα γεγονότα γύρω από την

περίφηµη λίστα Λαγκάρντ, η καταβολή αναπηρικών επιδοµάτων σε

υγιείς πολίτες, ή η επιλεκτική εφαρµογή του νόµου και πολλά άλλα

περιστατικά - έχουν τελικά οδηγήσει σε µια ειλικρινή συζήτηση για

την µείωση του κράτους δικαίου στην Ελλάδα.

Με αναφορά στην θεσµική διάσταση του όρου, ως «κράτος δικαίου»

νοείται η οργανωτική εκείνη βάση του πολιτεύµατος όπου η κρατική

εξουσία οριοθετείται και δεσµεύεται να δρα σύµφωνα µε γενικούς,

αφηρηµένους και προκαθορισµένους δεσµευτικούς κανόνες. Οι

θεσµικές, και νοµικά δεσµευτικές, εγγυήσεις περιλαµβάνουν,

εγγυήσεις, µεταξύ άλλων, τη διάκριση των εξουσιών, την αρχή της

νοµιµότητας, συνταγµατικές κατοχυρώσεις και τη δικαστική

προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων και ελευθεριών. Για τον λόγο

αυτό, τα κρατικά όργανα εξαναγκάζονται να ενεργούν στα πλαίσια

θεσπισµένων κανόνων δικαίου και προκαθορισµένων αρµοδιοτήτων.

Βασιλική ΜισσιράΗ κρίση του Κράτους ∆ικαίου.Χρειάζεται η Ελλάδα ένα περισσότερο αποφασιστικό κράτος;

Η Βασιλική Μισσιρά είναι Πολιτική Επιστήµων και Υποψήφια ∆ιδάκτωρ Ευρωπαϊκής Πολιτικής. Είναι επικεφαλής ερευνών στο Ινστιτούτο Έρευνας και Κατάρτισης Ευρωπαϊκών Θεµάτων και συγγραφέας του βιβλίου «Η προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη».

55

Η ιστορία του φιλελεύθερου κράτους συµπίπτει µε την αντίστοιχη

του κράτους δικαίου – το κράτος δικαίου αποκαλείται, επίσης, και

φιλελεύθερο κράτος26– , ενώ η ουσία του σύγχρονου φιλελεύθερου

κράτους δικαίου προϋποθέτει την ύπαρξη και λειτουργία θεσµών οι

οποίοι του επιτρέπουν να λειτουργεί και ως κοινωνικό κράτος δικαίου.

Το φιλελεύθερο κράτος οφείλει δηλαδή να παρεµβαίνει στο κοινωνικό

και οικονοµικό γίγνεσθαι (επί παραδείγµατι µέσω της χορήγησης

παροχών προς κατηγορίες µελών του κοινωνικού συνόλου,

προκειµένου να εξασφαλίζονται οι υπό καθεστώς δικαιοσύνης οµαλές

συνθήκες κοινωνικής διαβίωσης) στις περιπτώσεις όπου µια τέτοια

παρέµβαση κρίνεται επιβεβληµένη.

Το Σύνταγµα του 1975 – µε τις σηµαντικές αναθεωρήσεις του 1986,

2001 και 2008 – φιλοδοξούσε να εγκαθιδρύσει ένα ελληνικό κράτος

που θα διέπεται από τον νόµο - ένα πολιτικό σύστηµα µε σαφή

κοινωνικά και φιλελεύθερα χαρακτηριστικά. Εντούτοις, οι πελατειακές

σχέσεις που επικρατούσαν σε αυτό το πολιτικό σύστηµα δεν

επέτρεψαν την ανάπτυξη µιας αυτοτελούς διοικητικής γραφειοκρατίας,

η οποία θα διασφάλιζε την συνεχή και απρόσκοπτη εξυπηρέτηση του

δηµοσίου συµφέροντος. Τουναντίον, το δηµόσιο συµφέρον ουσιαστικά

υποκαταστάθηκε από την ικανοποίηση ιδιωτικών συµφερόντων -

κυρίως µιας οικονοµικής, πολιτικής και τεχνοκρατικής ελίτ-, µε

αποτέλεσµα να υπονοµευθεί το κράτος δικαίου, να κατασπαταλιστούν

απαραίτητοι κρατικοί πόροι, και τελικώς, να επέλθει η κρίση του

κοινωνικού κράτους δικαίου. Ο κυρίαρχος λαϊκισµός ταύτισε την

κοινωνική πολιτική µε το δικαίωµα στην αυθαιρεσία και στην

φοροδιαφυγή, στον αδιαφανή διορισµό στον δηµόσιο τοµέα και, εν

γένει, στο εύκολο βόλεµα δίχως τίµηµα.

26) Μαντζούτσος Α., «Από τον Πρώιµο Φιλελευθερισµό στο Κοινωνικό Κράτος ∆ικαίου», Πολιτικός Λόγος-Ένωση Ασκουµένων και Νέων ∆ικηγόρων Αθηνών στο http://www.eanda.gr/politikos-logos/apo-ton-proimo-file leytherismo-sto-koinoniko-kratos-dikaioy

56

Η κρίση του Κράτους ∆ικαίου.Χρειάζεται η Ελλάδα ένα περισσότερο αποφασιστικό κράτος;

Παρά το γεγονός ότι οι θεσµοί της Ελλάδας λειτουργούν εντός ενός

λίγο πολύ δηµοκρατικού συστήµατος σταθερού κατά τα τελευταία

σαράντα περίπου χρόνια και αποτελεί κράτος µέλος της ΕΕ από το

198127, συναντάται ανοµία µεγάλης κλίµακας στην Ελλάδα, δεδοµένου

ότι τα περισσότερα στοιχεία που συνιστούν το κράτος δικαίου έχουν

υπονοµευτεί. Ο σπουδαίος µυθιστοριογράφος ∆ηµοσθένης Κούρτοβικ

κάποτε δικαίως δήλωσε: «Η Ελλάδα είναι πολύ Ανατολική για να

ανήκει στην Ευρώπη και πολύ ∆υτική για να ανήκει στην Ανατολή»28.

Η καλλιεργηθείσα νοοτροπία της ατιµωρησίας και της µοιρολατρίας

αναφορικά µε την πρόληψη και την καταπολέµηση του φαινοµένου,

συντηρεί τη διαφθορά και διαιωνίζει την αντίσταση των θεσµών στις

µεταρρυθµίσεις. Ακόµη χειρότερα, οι πελατειακές σχέσεις και ο

νεποτισµός συµβαδίζουν µε την αδιαφορία για το δηµόσιο συµφέρον

και την φορµαλιστική ερµηνεία του νόµου, µε αποτέλεσµα οι

παραδοσιακές αξίες που διαµόρφωσαν την µεταπολεµική Ελλάδα να

τελούν πλέον υπό πλήρη αµφισβήτηση.

Τα παραπάνω βοήθησαν –και συνεχίζουν να βοηθούν- εξτρεµιστικές

και λαϊκιστικές δυνάµεις να βρουν «πρόσφορο» έδαφος προκειµένου

να αναπτύξουν τη δράση τους και την ρητορική τους. Επί παραδείγµατι,

µετά τις εκλογές της 6ης Μαΐου και της 17ης Ιουνίου 2012, το

εθνικιστικό κίνηµα Χρυσή Αυγή κέρδισε 18 έδρες, αποκτώντας µια

σηµαντική εµφάνιση στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Παρόλο που τα

προηγούµενα χρόνια η Χρυσή Αυγή απορρίπτονταν πλήρως από τους

Έλληνες πολίτες, απέκτησε τεράστια δύναµη εκµεταλλευόµενη το

θυµό, την οργή και την αγανάκτηση της κοινωνίας. Η υποστήριξη για

το εµφανώς φασιστικό κόµµα έχει αυξηθεί παρά τα περιστατικά ωµής

βίας και ρατσισµού στα οποία έχουν συµµετάσχει κατά καιρούς µέλη

αλλά και βουλευτές του κινήµατος.

27) Βλ. Περράκης Στ., «∆ικαιώµατα του ανθρώπου και ευρωπαϊκή δηµόσια τάξη. Σκέψεις πάνω στις διαστάσει µιας νοµικής διαδροµής ανάµεσα στην πραγµατικότητα και την ουτοπία», Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού ∆ικαίου, Ειδικό Τεύχος στη Μνήµη Κ. Ιωάννου, Σεπτέµβριος 2001, σελ. 409.28) http://www.tagesspiegel.de/kultur/griechenland-wenn-politik-zuruecktritt/5884556.html, 24.11.2011

57

O δεσµός µεταξύ της συνεχιζόµενης οικονοµικής και δηµοσιονοµικής

κρίσης και της άρνησης συµµόρφωσης στους νόµους δεν µπορεί

πλέον να παραγνωριστεί. Tο επίπεδο ανοχής του φαινοµένου στη

χώρα µας και οι κακές διοικητικές πρακτικές δεν οφείλονται

αποκλειστικά και µόνον στην πολιτική του εκάστοτε κόµµατος

εξουσίας αλλά και στο χαµηλό µορφωτικό επίπεδο της κοινωνίας. Η

πραγµατική πρόοδος εξαρτάται από µια αλλαγή νοοτροπίας σε ό,τι

θεωρείται ευρέως ως αποδεκτή συµπεριφορά στη δηµόσια διοίκηση.

H «χρηστή διακυβέρνηση» θεωρείται το κλειδί για την κοινωνική και

οικονοµική ανάπτυξη, καθώς και για ένα περιβάλλον στο οποίο µπορεί

να ευηµερήσει η θετική ελευθερία29.

Η επικράτηση του Νόµου και της τάξης, η εγγύηση της εσωτερικής κι

εξωτερικής ασφάλειας καθώς και η παροχή κοινωνικών αγαθών και

θεσµών, που δεν είναι αρκετά επικερδής για να τις αναλάβουν οι

ιδιωτικές εταιρείες, πρέπει να γίνουν αντιληπτά ως θεµελιώδεις

υποχρεώσεις του κράτους. Σε κάθε περίπτωση, η κρίση που διέρχεται

η ελληνική Πολιτεία στην παρούσα οικονοµική συγκυρία, θα πρέπει

να ειδωθεί ως µια µοναδική ευκαιρία για την εκ βάθρων αναδόµηση και

ανασυγκρότηση των θεσµών και τον επαναπροσδιορισµό των αξιών.

29) Θετική ελευθερία είναι η ικανότητα ενός ατόµου να καθορίσει τον καλύτερο δυνατό τρόπο δράσης του και την ύπαρξη ευκαιριών προκειµένου να αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητές του. Αρνητική ελευθερία σηµαίνει την έλλειψη των δυνάµεων εκείνων που εµποδίζουν το άτοµο από το να πράξει ό,τι θέλει.

58

59

60

The information and views set out in this publication are those of

the authors and do not necessarily reflect the opinion of the Fried-

rich Naumann Foundation for Freedom. Responsibility for the views

expressed therein lies entirely with the authors.

Publisher

Friedrich Naumann Foundation for Freedom

International Political Dialogue

Dialogue Programme Brussels

71 Avenue de Cortenbergh

1000 Bruxelles, Belgium

Edited by Markus Kaiser,

with the kind support of Xueqian Chen,

Athanasios Grammenos and Vicky Missira

Overall Production

COMDOK GmbH

Photo Credits

Titel: Alex_Mac - Fotolia.com

Table of contentsioouiozdtzdfh

www.freiheit.org