Ο Π Υ Ρ Ρ Ο Σ Ν Ι Κ Α Κ Α Τ Α Κ Ρ Α Τ Ο Σ Τ Ο Υ Σ Ρ Ω Μ Α Ι Ο Υ Σ · ΠΟ Ι Α ΘΑ ΗΤΑΝ Η ΤΥ Χ Η ΤΟΥ Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Υ ΑΝ Ο Ι Ο Υ Α Ι Α Ν Ο Σ Ζ ΟΥ Σ Ε Π Ε Ρ Ι Σ Σ Ο Τ Ε Ρ Ο ΟΙ Α Ρ Α Β Ε Σ Κ Α Τ Α Κ Τ Ο Υ Ν ΤΗ Δ Υ Τ Ι Κ Η Ε Υ Ρ Ο Π Η · Ο Ι Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ι Ν Ι Κ Ο Υ Ν Σ Τ Η Μ Α Χ Η Τ Ο Υ Μ Δ Ν Τ Ζ Ι Κ Ε Ρ Τ ( 1 0 7 1 )

Η Α Π Ο Π Ε Ι Ρ Α Δ Ο Λ Ο Φ Ο Ν Ι Α Σ ΤΟΥ Κ Α Π Ο Δ Ι Σ Τ Ρ Ι Α Α Π Ο Τ Υ Γ Χ Α Ν Ε Ι ( 1 8 3 1 )0 1 Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Ε Π Ι Κ Ρ Α Τ Ο Υ Ν Σ Τ Ο Ν Ε Λ Λ Η Ν Ο Τ Ο Υ Ρ Κ Ι Κ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο Τ Ο Υ 1 8 9 7 · 0 1 Ε Λ Λ Η Ν Ο Κ Υ Π Ρ Ι Ο Ι Α Ν Α Χ Α Ι Τ Ι Ζ Ο Υ Ν ΤΟΝ « Α Τ Τ Ι Λ Α I»

WHAT i fΤι θα συνέβαινε ο»... J

Τρεις άνδρες της 29ης Αμερικανικής Μεραρχίας Πεζικού προσπαθούν να φ&άσουν μέχρι την ακτή κατά την απόβαση στη Νορμανδία (πίνακας του Johnny Shumate για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Περιεχόμενα8 Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

20 Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

34 Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

46 Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071)

62 Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

82 Οι Έλληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

100 0 α μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανόία;

120 Οι Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I»

8 What if

Ο μοναδικός αρχαίος Ελληνας ηγεμόνας ο οποίος αμφισβήτησε την κυριαρχία των Ρωμαίων

στην Ιταλική Χερσόνησο ήταν ο Πύρρος, ο βασιλιάς της Ηπείρου. Αραγε ποιές θα ήταν οι

ευρύτερες συνέπειες στον χώρο της Μεσογείου, αν ο Πύρρος επικρατούσε τελικά κατά κράτος

στον αγώνα του εναντίον της Ρώμης;

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

Αθανάσιος Η. Γκάντος

Ο Πύρρος (318-272 π.Χ.) ήταν γιός του Αιακίδη βασιλιά των Μολοσσών (κυρίαρχου φύλου

της Ηπείρου). Η ανάρρησή του στον θρόνο ήταν περιπετειώδης. Ο Πύρρος χρειάσθηκε να αντιμετωπίσει εξεγέρσεις και να ανεχθεί μία περίοδο συμβασιλείας με έναν συγγενή του. Τελικά, όμως, κατόρθωσε να καταστεί μόνος, αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος της Ηπείρου. Στη συνέχεια, ο νεαρός βασιλιάς αναπόφευκτα ενεπλάκη στις ατέρμονες συγκρούσεις των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μεταξύ άλλων συμμετείχε στη μεγάλη μάχη της Ιψού (301 π.Χ.), στο πλευρό του Αντίγονου του Μονόφθαλμου και του γιου του Δημητρίου του Πολιορκητή, κατά την οποία διακρίθηκε τρέποντας σε φυγή πλήθος αντιπάλων του. Αργότερα στράφηκε εναντίον του Δημητρίου, ο οποίος είχε καταλάβει τον θρόνο της Μακεδονίας. Υστερα από τον θάνατο του τελευταίου, ο Πύρρος μοιράστηκε τη Μακεδονία με έναν από τους στρατηγούς του Μεγάλου

Αλεξάνδρου, τον Λυσίμαχο. Το κράτος του βασιλιά των Μολοσσών ήταν πλέον το μεγαλύτερο σε έκταση στον ελλαδικό χώρο. Ωστόσο, οι δύο πρώην σύμμαχοι σύντομα συγκρούσθηκαν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ο Λυσίμαχος να εκδιώξει τον Πύρρο από τη Μακεδονία.

Τα στενά πλαίσια του βασιλείου του δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τη φιλοδοξία του Πύρρου που φλεγόταν από την επιθυμία να μιμηθεί στις κατακτήσεις τον εξάδελφό του, τον Μέγα Αλέξανδρο (1). Η ευκαιρία δεν άργησε να δοθεί, όταν πρέσβεις από τον Τάραντα της Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλίας) εμφανίσθηκαν στην Αυλή του, στα τέλη της άνοιξης του 281 π.Χ., επικαλούμενοι τη βοήθειά του εναντίον των Ρωμαίων.

Η εκστρατεία στη ΔύσηΕκείνη την εποχή οι ελληνικές

αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας προσμετρούσαν ήδη περίπου

Προτομή του βασιλιά Πύρρου (Εθνικό Μουσείο Νεαπόλεως).

10 What if

500 χρόνια ζωής (οι πρώτες αποικίες ιδρύθηκαν κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.) και φημίζονταν για τον μεγάλο πλούτο και την ευημερία τους. Αυτό δεν σήμαινε ότι η πορεία τους μέσα στον χρόνο ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς μαστίζονταν συνεχώς από διενέξεις μεταξύ τους ενώ αντιμετώπιζαν και την εχθρότητα των ντόπιων ιταλικών φύλων και των Καρχηδονίων. Το 334 π.Χ. οι Ταραντίνοι κάλεσαν σε βοήθεια τον θείο του Πύρρου, τον βασιλιά των Μολοσσών Αλέξανδρο, καθώς πιέζονταν σκληρά από τους λαούς της ιταλικής ενδοχώρας, τους Λευκανούς και τους Βρεττίους. Τρία χρόνια αργότερα, ο Αλέξανδρος βρήκε τον θάνατο κατά τη διάρκεια μιας μάχης. Είχε, όμως, ήδη καταφέρει καίρια πλήγματα εναντίον των εχθρών των Ελλήνων.

Με την πάροδο του χρόνου εμφανίσθηκε στο προσκήνιο ένας νέας κίνδυνος για τους Ελληνες της Μεγάλης Ελλάδας. Οι Ρωμαίοι επέκτειναν απειλητικά την εξουσία τους προσεγγίζοντας την επικράτεια του Τάραντα. Ο Πύρρος ανταποκρίθηκε πρόθυμα στην έκκληση των Ταραντίνων για βοήθεια. Χάρη στις ενισχύσεις που

του προσέφεραν οι βασιλείς των άλλων ελληνιστικών κρατών, συγκρότησε ένα κραταιό στράτευμα πολλών χιλιάδων ανδρών (2). Εξάλλου, μετά τον κατάπλου στον Τάραντα, στρατολόγησε πολλούς Ελληνες της Κάτω Ιταλίας. Προκειμένου να εμφυσήσει μαχητικό πνεύμα στους ντόπιους, δεν δίστασε να κλείσει τα πολυάριθμα γυμναστήρια και θέατρα του Τάραντα. Ετοιμος πλέον, κινήθηκε εναντίον των Ρωμαίων. Σε δύο μεγάλες μάχες εκ παρατάξεως (στην Ηράκλεια το 280 π.Χ. και στο Ασκλο το 279 π.Χ.) τους νίκησε αξιοποιώντας τη μακεδονική φάλαγγα και τους πολεμικούς ελέφαντες που διέθετε. Η λυσσαλέα, όμως, αντίσταση των Ρωμαίων του κόστιζε κάθε φορά υψηλές απώλειες μεταξύ των στρατιωτών του, τις οποίες δύσκολα μπορούσε να αναπληρώσει (εξ ου και η έκφραση «πύρρειος νίκη»). Επειτα από κάθε νίκη, ο Πύρρος έστελνε τον σύμβουλό του Κινέα να διαπραγματευθεί συνθήκη ειρήνης με τη Ρώμη. Επίσης, σε μια προσπάθεια άσκησης πίεσης, μετά τη μάχη της Ηράκλειας ο Πύρρος πλησίασε με τον στρατό του σε απόσταση λίγων

Πίνακας που απεικονίζει μάχη

μεταξύ Ρωμαίων και Καρχηδονίων.

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους 11

χιλιομέτρων από τη Ρώμη. Ο Ηπειρώτης βασιλιάς αξίωνε να αναγνωρισθεί η κυριαρχία του στην Κάτω Ιταλία, αλλά οι Ρωμαίοι δεν ενέδιδαν.

Στο μεταξύ, οι Ελληνες στη Σικελία διέτρεχαν θανάσιμο κίνδυνο. Οι Καρχηδόνιοι τους είχαν επιτεθεί με πολυάριθμες δυνάμεις. Ο Πύρρος ανταποκρίθηκε και πάλι στην πρόσκληση για βοήθεια. Μέσα σε έναν χρόνο (277 π.Χ.) κατάφερε να απελευθερώσει τη Σικελία περιορίζοντας τους Καρχηδονίους στο φρούριο του Λιλυβαίου, στη δυτική άκρη της νήσου. Στη συνέχεια ήθελε να μεταφέρει τον πόλεμο στην καρδιά της καρχηδονιακής επικράτειας. Ωστόσο, οι Ελληνες της Σικελίας ήταν απρόθυμοι και επιπλέον άρχισαν να δυσανασχετούν με την εξουσία του Ηπειρώτη βασιλιά. Απογοητευμένος ο τελευταίος επέστρεψε στην Κάτω Ιταλία, όπου οι Ρωμαίοι είχαν εκμεταλλευθεί την απουσία του αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων.

Ο Πύρρος δεν άργησε να αντιδράσει. Στις αρχές του καλοκαιριού του 275 π.Χ. κινήθηκε εναντίον του στρατού του υπάτου Μανίου Κουρίου,

ο οποίος ήταν στρατοπεδευμένος σε έναν λόφο κοντά στην πόλη του Βενεβέντου. Ο Πύρρος συνέλαβε το σχέδιο να επιτεθεί στους Ρωμαίους με ένα επίλεκτο σώμα από τα νώτα τους, πριν χαράξει. Η πορεία του, όμως, αποσυντονίσθηκε στη διάρκεια της νύκτας με αποτέλεσμα να προκύψει σημαντική καθυστέρηση. Ετσι, η επίθεση εκδηλώθηκε μετά την ανατολή του ηλίου. Ο Ρωμαίος ύπατος κατόρθωσε να την αποκρούσει και στη συνέχεια οι δύο στρατοί

Σύγχρονη αναπαράσταση της παράταξης του ρωμαϊκού πεζικού.

Απεικόνιση Ταραντίνου πολεμιστή (Μουσείο Allard Pierson, Αμστερνταμ).

12 What if

συγκρούσθηκαν σε μια σφοδρή μάχη εκ παρατάξεως. Νικητές τελικά αναδείχθηκαν οι Ρωμαίοι. Ο Πύρρος βρέθηκε σε δεινή θέση. Δεν διέθετε πλέον επαρκείς δυνάμεις για να αντεπιτεθεί, ενώ οι βασιλείς των ελληνιστικών κρατών της Ανατολής αρνήθηκαν να του παράσχουν νέες ενισχύσεις. Ετσι αποφάσισε να επιστρέφει στην Ηπειρο, αφού προηγουμένως άφησε μια φρουρά στον Τάραντα. Η δύναμη, όμως, αυτή δεν ήταν ικανή να αποτρέψει την προέλαση της Ρώμης, και το 272 π.Χ. ο Τάρας παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Μέσα στα επόμενα έξι χρόνια, τα ιταλικά φύλα της ενδοχώρας είχαν την ίδια τύχη, με αποτέλεσμα ολόκληρη η νότια Ιταλία να υποταγεί στη Ρώμη. Στο μεταξύ, ο Πύρρος είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τον βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γόνατά (277-239 π.Χ.) και τους συμμάχους του τελευταίου στην Πελοπόννησο. Στη διάρκεια των εχθροπραξιών (272 π.Χ.), και συγκεκριμένα σε μία οδομαχία μέσα στο Αργος, ο Πύρρος βρήκε άδοξο τέλος, όταν μία γυναίκα του πέταξε από ψηλά ένα κεραμίδι στο κεφάλι.

Μια εναλλακτική πρότασηΤι θα συνέβαινε, άραγε, στο

Βενεβέντο αν ο Πύρρος οργάνωνε καλύτερα την καταδρομική επιχείρηση και αιφνιδίαζε τον αντίπαλό του μέσα στη νύκτα; Ποιές συνέπειες θα είχε η δημιουργία ενός ενιαίου ελληνιστικού κράτους στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία; Ο Πύρρος θα μπορούσε να συντονίσει προσεκτικότερα τη νυκτερινή επιχείρησή του εναντίον του ρωμαϊκού στρατοπέδου κάνοντας επόπτευση της πορείας με το φως της ημέρας και χρησιμοποιώντας ένα πλήθος ντόπιων οδηγών. Ετσι, οι άνδρες του δεν θα διασκορπίζονταν στον δύσβατο, κατάφυτο δρόμο. Το επίλεκτο σώμα του, που αποτελείτο από τους καλύτερους άνδρες του και λίγους ελέφαντες, θα εκτόξευε την επίθεσή του πριν χαράξει. Παρά την ηρωική αντίσταση του υπάτου Μανίου Κουρίου ο αιφνιδιασμός θα μπορούσε να πετύχει, οπότε ο Ρωμαϊκός Στρατός θα τρεπόταν σε φυγή.

Για μια ακόμη φορά, βέβαια, οι απώλειες του Πύρρου θα ήταν πιθανότατα δυσανάλογα υψηλές, λόγω της μαχητικότητας των Ρωμαίων. Αυτό,

Αρχαίος ελληνικός ναός στον Ακράγαντα

της Σικελίας.

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους 13

όμως, που θα είχε σημασία θα ήταν ότι ο Ηπειρώτης βασιλιάς θα σημείωνε την τρίτη κατά σειρά νίκη του εις βάρος της Ρώμης. Καθώς είχε ήδη αναγνωρίσει τη μαχητική αξία του Ρωμαϊκού Στρατού, δεν θα διανοείτο να αποπειραθεί να καταλύσει το ρωμαϊκό κράτος. Κατά συνέπεια, θα επιδίωκε την ειρήνη με τη Ρώμη προτείνοντας μετριοπαθείς όρους. Ο κατάλληλος άνθρωπος για την αποστολή αυτή θα ήταν ο σύμβουλός του, ο φιλόσοφος Κινέας. Για τον τελευταίο αναφέρεται ότι με τη πειθώ του παραδόθηκαν περισσότερες πόλεις στον Πύρρο, παρά με τη δύναμη των όπλων. Ο Κινέας είχε ήδη δημιουργήσει ένα πλήθος επαφών στη Ρώμη κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων “ ρεσβειών του. Θετική επίδραση θα είχε και η φήμη του Πύρρου ως -εγαλόψυχου (3). Υπό το πρίσμα της τοίτης συνεχούς νίκης του Πύρρου και, επιπλέον, του φόβου των Ρωμαίων για εξέγερση των υπόδουλων λαών τους, -ιθανότατα θα επικρατούσε τελικά η ειρηνόφιλη παράταξη στη Σύγκλητο. Οι όροι της συνθήκης ειρήνης ενδεχομένως θα προέβλεπαν την ανταλλαγή των αιχμαλώτων και τη διατήρηση της Σαμνίτιδος (4) από τους Ρωμαίους. Στην υπόλοιπη, όμως, νότια ταλία θα αναγνωριζόταν η εξουσία του Πύρρου.

Στα πλαίσια της συμφωνίας, οι Ρωμαίοι είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα όφειλαν επίσης να αποσύρουν τη φρουρά η οποία κατείχε το Ρήγιο από 230 π.Χ. (5). Η πόλη αυτή, στο ένα άκρο του πορθμού της Μεσσήνης, θα ήταν χρήσιμη για την επίτευξη του επόμενου στόχου του Πύρρου, της κατάληψης της Σικελίας. Ο Πύρρος θα φρόντιζε . ωρίτερα να εδραιώσει την εξουσία του στην Κάτω Ιταλία τοποθετώντας πρόσωπα της δικής του εμπιστοσύνης στη διακυβέρνηση των ελληνικών ~όλεων και των ιταλικών φύλων της ενδοχώρας. Στη συνέχεια, θα

πραγματοποιούσε εκτεταμένη στρατολόγηση του ντόπιου πληθυσμού. Εξάλλου, θα επέβλεπε τη ναυπήγηση ισχυρού στόλου προκειμένου να αντιμετωπίσει τη θαλασσοκράτειρα Καρχηδόνα. Παράλληλα, με το κύρος του νικητή των Ρωμαίων θα εξασφάλιζε την αποστολή βοήθειας από τους ομολόγους του των ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής. Ετσι, πάνοπλος, θα ξεκινούσε τη δεύτερη εκστρατεία του στη Σικελία.

Αρχικά μάλλον θα στρεφόταν εναντίον της Μεσσήνης, της οποίας κύριοι από το 285 π.Χ. ήταν οι Μαμερτίνοι, πρώην ξένοι μισθοφόροι (6). Οι τελευταίοι τρομοκρατούσαν τις ελληνικές πόλεις με συνεχείς ληστρικές επιδρομές. Βέβαια, οι Καρχηδόνιοι θα επιχειρούσαν να ενισχύσουν τη Μεσσήνη, έχοντας επίγνωση της στρατηγικής της σημασίας ως «πύλης» της Σικελίας. Ωστόσο, ο Πύρρος θα μπορούσε να την καταλάβει ταχύτατα με συνδυασμένη επιχείρηση στρατού και στόλου. Η εκπόρθηση της Μεσσήνης θα προκαλούσε μεγάλη εντύπωση ανάμεσα στους Ελληνες της Σικελίας, που θα έβλεπαν τον Πύρρο ως μοναδικό εγγυητή της ελευθερίας και της ασφάλειάς τους. Οι κάθε λογής τύραννοι θα εκδιώκονταν και οι πολίτες θα άνοιγαν τις πύλες των πόλεών τους στον νικηφόρο βασιλιά. Επόμενο βήμα του Πύρρου θα μπορούσε να είναι η προέλαση στις κτήσεις των Καρχηδονίων, στη δυτική Σικελία. Σ’ αυτή την περίπτωση οι τελευταίοι, φοβούμενοι να τον αντιμετωπίσουν σε

Ο Αππιος Κλαύδιος απευθύνεται στη Σύγκλητο. Αν και τυφλός και σε προχωρημένη ηλικία, ο ενλόγωσυγκλητικός με έναν πύρινο λόγο απέτρεψε τους Ρωμαίους από τη σύναψη συν&ήκης ειρήνης με τον Πύρρο, μετά την ήττα τους στην Ηράκλεια.

14 What if

ανοικτό πεδίο, θα κατέφευγαν στο ισχυρό φρούριο του Αιλυβαίου. Συνειδητοποιώντας την αξία του τελευταίου ως βάσης για κάθε νέα καρχηδονιακή εξόρμηση στη Σικελία, ο Πύρρος πιθανότατα θα επέμεινε μήνες ολόκληρους για την εκπόρθησή του.Θα χρησιμοποιούσε πολυάριθμες πολιορκητικές μηχανές και στο τέλος το επίφοβο φρούριο πιθανότατα θα υπέκυπτε. Αμέσως έπειτα θα έπρεπε να ισοπεδωθεί προκειμένου να μη ξαναχρησιμοποιηθεί από τους Καρχηδονίους στο μέλλον. Τότε ο Πύρρος θα βρισκόταν στον κολοφώνα της δόξας του, απόλυτος κύριος της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας. Ως πρωτεύουσα του νέου βασιλείου του θα όριζε μάλλον την ονομαστή πόλη των Συρακουσών. Ακόμη, όμως, και τότε η ακόρεστη δίψα του για κατακτήσεις δεν θα σταματούσε.

Για τον Ελληνα στρατηλάτη η Καρχηδόνα θα ήταν ένα μεγάλο έπαθλο. Αλλωστε, στο παρελθόν είχε δηλώσει σε μία στιχομυθία με τον Κινέα ότι επιθυμούσε, μεταξύ άλλων, την

κατάληψη της Καρχηδόνας και ολόκληρης της Λιβύης. Σε αυτή την προσπάθειά του θα είχε ως πρότυπο τον τύραννο των Συρακουσών Αγαθοκλή (7), ο οποίος είχε εκστρατεύσει εναντίον της Καρχηδόνας κερδίζοντας πολλές νίκες στην καρδιά της επικράτειάς της. Επειτα, όμως, από τρία χρόνια αγώνων (310-307 π.Χ.), ο Αγαθοκλής εξαναγκάσθηκε να αποσυρθεί στη Σικελία. Ο Πύρρος θα δαπανούσε πολλούς μήνες σε πυρετώδεις προετοιμασίες. Χρησιμοποιώντας τον πλούτο και το ανθρώπινο δυναμικό του νέου βασιλείου του θα μπορούσε να συγκροτήσει ένα εντυπωσιακό εκστρατευτικό στράτευμα και έναν ογκώδη στόλο για τη μεταφορά του. Στις Συρακούσες θα συνέρρεαν ενισχύσεις από την Ηπειρο, καθώς και ένα πλήθος από εθελοντές και μισθοφόρους από την υπόλοιπη Ελλάδα μαγνητισμένους από την ακτινοβολία του Πύρρου αλλά και από την προοπτική της λεηλασίας. Η απόπειρα του Πύρρου να

Πίνακας του Jean- Baptiste Francois με &έμα την πολιορκία

της Σπάρτης από τον Πύρρο η οποία

πραγματοποιή&ηκε λίγο πριν τη μοιραία

μάχη του Πύρρου στο Αργος.

Κτήσεΐζ Πύρρου

σικελιωτικέ? κτή

Ίταλιώτε?γ̂κών^Αρρήτιονβάρβαροι σύμμο

άλλα έλλήυικά

Ρώμη, άττοικίεξ

Κέρκυρα W & w a

Κορσική

Φρίγ€λλ( )ριτπτατ* AouKEpit?'

ί*»Ασκλον

ΠοσειδωνΙί

■γ *Υδροϋς

/λωυία

(Μεσσήνη!5·Ρήγιου;ΙΕολοΰξ ΚεφαλοΙδιοΰ^' ^ J f fy • • '• 'Α λ σ ισ α ti Ταυρομένιου,

ΣΙ ΚΕΛΙ Α fL

Not Αίγουσαι &Λιλύβαιον

Ηράκλεια Μι

ΐυρακοΰσαι

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους 15

προσεταιρισθεί τη Ρώμη στον αγώνα του μάλλον θα έπεφτε στο κενό. Οι Ρωμαίοι σοφά θα επέλεγαν την ουδετερότητα μπροστά στην επερχόμενη τιτανομαχία.

Παρά την προσπάθεια του καρχηδονιακού στόλου να τον αποτρέψει, ο Πύρρος πιθανότατα θα πετύχαινε να αποβιβάσει το σώμα του στη Λιβύη. Σε μάχες εκ παρατάξεως θα μπορούσε να νικήσει τις αντίπαλες καρχηδονιακές δυνάμεις. Ωστόσο, οι Καρχηδόνιοι δεν θα υπέκυπταν εύκολα. Θα οχυρώνονταν πίσω από τα ψηλά τείχη της μητρόπολής τους και θα επιδίδονταν σε έναν πόλεμο φθοράς. Σταδιακά, οι Ελληνες θα περιέρχονταν σε δυσμενή θέση. Ο εφοδιασμός τους θα ήταν προβληματικός, λόγω της μεγάλης

απόστασής τους από τις βάσεις τους στη Σικελία και της δράσης του καρχηδονιακού στόλου. Επιπλέον, το εκστρατευτικό σώμα θα υπέφερε από τις κλιματικές συνθήκες και τις επιδρομές των φυλών της ερήμου, συμμάχων των Καρχηδονίων. Μπροστά στο αδιέξοδο, ο Πύρρος θα στρεφόταν προς την πτολεμαϊκή Αίγυπτο, τη μοναδική δύναμη που θα μπορούσε να τον ενισχύσει από ξηράς. Υπήρχαν βάσιμοι λόγοι για τους οποίους είναι πιθανό ότι οι Πτολεμαίοι θα ανταποκρίνονταν. Σε μικρή ηλικία ο Πύρρος είχε φιλοξενηθεί στην Αυλή του Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα. Ο τελευταίος είχε υποστηρίξει τον Πύρρο κατά την ανάκτηση του θρόνου του στην Ηπειρο. Μάλιστα, έδωσε σε γάμο τη θετή του κόρη Αντιγόνη στον νεαρό

Το κράτος του Πύρρουτο 277 π.Χ. και τα σημεία των κυριότερων μαχών (Ιστορία του Ελληνικού Ε9νους, Εκδοτική Αθηνών).

16 What if

Προτομή του Καρχηδόνιου

στρατηγού Αννίβα.

προστατευόμενό του. Οι διαθέσεις, όμως, των Πτολεμαίων δεν θα ήταν το ίδιο εγκάρδιες κατά τη λιβυκή εκστρατεία του Πύρρου. Θα τους ανησυχούσε το γεγονός ότι ο Πύρρος θα Βρισκόταν κοντά στην επικράτειά τους, όπως και η προοπτική ότι θα γινόταν πανίσχυρος μετά από μια πιθανή κατάληψη της Καρχηδόνας. ΓΤ αυτό (και όχι μόνο) θα αρνούντο να τον ενισχύσουν. Αντίθετα, θα είχαν συμφέρον να στείλουν μισθοφόρους και εφόδια στην Καρχηδόνα. Μια τέτοια ενέργεια θα ήταν η χαριστική βολή για το εκστρατευτικό σώμα του Πύρρου, το οποίο καθημερινά θα έφθινε. Αντιμέτωπος με το φάσμα της ολοκληρωτικής καταστροφής, ο Πύρρος θα επέλεγε να επιστρέψει στη Σικελία με τα θλιβερά απομεινάρια της άλλοτε κραταιάς στρατιάς του. Εκεί οι εχθροί του, ενθαρρυμένοι από την αποτυχία του, θα επιχειρούσαν να αποτινάξουν την εξουσία του. Ο ακατάβλητος, όμως, Πύρρος είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αντιδρούσε αστραπιαία προκειμένου να καταπνίξει τις εστίες της εξέγερσης, βρίσκοντας τελικά τον θάνατο από ελληνικό χέρι.

Η κληρονομιά του κράτους του Πύρρου

Το κράτος του Πύρρου στη Δύση θα ήταν προσωποπαγές, δημιούργημα μιας στρατηγικής ιδιοφυίας. Κατά συνέπεια, θα του έλειπαν οι σταθερές βάσεις, ενώ ταυτόχρονα θα είχε σοβαρές εγγενείς αδυναμίες. Καταρχήν, δεν θα δ ιέθετε ομοιογενή εθνολογική σύσταση. Θα περιλάμβανε Ελληνες, ιταλικά και σικελικά φύλα. Επιπλέον η διχόνοια, η «κατάρα του Ελληνισμού», είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα λειτουργούσε διαβρωτικά. Ο Πύρρος είχε τρεις γιους, τον Πτολεμαίο, τον Αλέξανδρο και τον Ελενο. Ο Πτολεμαίος ήδη αντικαθιστούσε τον πατέρα του στη διακυβέρνηση της Ηπείρου. Από τους υπόλοιπους, ο Πύρρος προόριζε τον Ελενο ως ηγεμόνα της Κάτω Ιταλίας και τον Αλέξανδρο ως ηγεμόνα της Σικελίας. Ωστόσο, ένας από τους δύο, πιθανότατα ο πρεσβύτερος Αλέξανδρος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα παραμέριζε τον άλλον. Βασιζόμενος στην ακτινοβολία του ονόματος του πατέρα του και στην καθοδήγηση από τους παλαιούς συμπολεμιστές του Πύρρου, ο Αλέξανδρος είναι πιθανό ότι θα κατόρθωνε να διατηρήσει ενιαίο το βασίλειο. Προκειμένου να αφοσιωθεί σε αυτόν τον σκοπό, θα έπρεπε να αποφύγει καινούργιες στρατιωτικές περιπέτειες στο εξωτερικό. Υστερα, όμως, από τον θάνατο του Αλεξάνδρου το κράτος του θα βυθιζόταν στη δίνη του εμφυλίου πολέμου, καθώς οι διάφοροι επίγονοι του Πύρρου θα διεκδικούσαν κομμάτια από την κληρονομιά του. Παράλληλα, σι ελληνικές πόλεις και τα γηγενή φύλα θα διεκδικούσαν την αυτονομία τους.

Εκείνη ακριβώς τη στιγμή θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν οι Ρωμαίοι για να επέμβουν. Μέχρι τότε, το κράτος του Πύρρου θα λειτουργούσε ως τρίτος παράγοντας

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τονς Ρωμαίους 17

ανάμεσα στη Ρώμη και την Καρχηδόνα στην ασταθή ισορροπία δυνάμεων στη Δυτική Μεσόγειο. Οι Ρωμαίοι θα ανέχονταν προσωρινά την ύπαρξή του, αλλά δεν θα λησμονούσαν το γεγονός ότι παρεμπόδιζε την κάθοδό τους στο δέντρο της Μεσογείου. Λίγο μετά τη ~άχη του Βενεβέντου οι Σαμνίτες, όπως και ορισμένες λατινικές και• αμπανικές πόλεις, ενθαρρυμένοι από τη νίκη του Πύρρου θα μπορούσαν να εξεγερθούν εναντίον της κεντρικής εξουσίας της Ρώμης. Για ένα διάστημα :. Ρωμαίοι θα ήταν απασχολημένοι με την καταστολή αυτής της εξέγερσης. Στη συνέχεια, θα εκτόνωναν τη δίψα τους για κατακτήσεις επεκτεινόμενοι -ρος τον βορρά. Θα υπέτασσαν τις ετρουσκικές πόλεις και τους Γαλάτες ~ης βόρειας Ιταλίας φθάνοντας μέχρι τ.ς Αλπεις. Επειτα θα επιζητούσαν να επιλύσουν τις διαφορές τους με τους Ξλληνες και τους Καρχηδονίους. Οταν,• 3ΐπόν, η αριστοκρατική μερίδα του 'άραντα θα επικαλείτο τη βοήθεια των ^ωμαίων για να αποτινάξει την εξουσία τω / επιγόνων του Πύρρου, εκείνοι θα -νταποκρίνονταν αμέσως εισβάλλοντας στην Κάτω Ιταλία.

Η τελευταία αυτή κίνηση θα -ΐορούσε να αποτελέσει την αφορμή ■ ία τη έκρηξη ενός καρχηδονιακού πολέμου. Οι Καρχηδόνιοι αναμφίβολα Ι-α θεωρούσαν την επέμβαση των Ρωμαίων παράγοντα διατάραξης της αορροπίας στη Δυτική Μεσόγειο. Ετσι,

θα υποστήριζαν κάποιον απόγονο του Πύρρου στη διεκδίκηση του θρόνου του βασιλείου της Σικελίας και της• -τω Ιταλίας και θα εκστράτευαν μαζί του εναντίον των Ρωμαίων και των τυμμάχων τους. Αν και στην --ραγματικότητα διεξήχθησαν τρεις• αοχηδονιακοί πόλεμοι, λόγω της “ αρουσίας του βασιλείου του Πύρρου _ς σφήνας ανάμεσα στις δύο ^περδυνάμεις είναι πιθανό ότι θα

εξάγονταν τέσσερις καρχηδονιακοί -.όλεμοι. Αργά αλλά σταθερά οι Ρωμαίοι

θα αποδομούσαν αυτό το βασίλειο.Ετσι, με τη λήξη του Α’ Καρχηδονιακού Πολέμου αυτό θα διασπάτο. Τα μεν ιταλικά φύλα της ενδοχώρας της Κάτω Ιταλίας θα υποτάσσονταν στη Ρώμη, ενώ οι ελληνικές πόλεις των παραλίων θα μετατρέπονταν σε προτεκτοράτα της. Οσον αφορά τη Σικελία, θα τη διοικούσε ένας επίγονος του Πύρρου, εγκάθετος της Καρχηδόνας.

Σε έναν επόμενο καρχηδονιακό πόλεμο η πολιτική του «διαιρεί και βασίλευε» της Ρώμης θα θριάμβευε για μια ακόμη φορά. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι Ελληνες θα χωρίζονταν σε αλληλοσπαρασσόμενες φατρίες υποστηρίζοντας άλλοι τη Ρώμη και άλλοι την Καρχηδόνα. Ο πόλεμος θα οδηγούσε στην κατάλυση της αυτονομίας των ελληνικών πόλεων της Κάτω Ιταλίας και έτσι ολόκληρη αυτή η περιοχή θα υποτασσόταν στη Ρώμη. Οι δύο πρώτοι καρχηδονιακοί πόλεμοι θα ήταν πιθανότατα αμφίρροποι, αλλά ο τρίτος φυσιολογικά θα εξελισσόταν στην πιο μακροχρόνια και συνάμα στην πιο Το αρχαίο ελληνικόκρίσιμη αναμέτρηση. Η περίοδος του Β’ θέατρο των Καρχηδονιακού Πολέμου θα συνέπιπτε Συρακουσών.

με την ανατολή του άστρου του νεαρού Αννίβα. Κατά τον Γ Καρχηδονιακό Πόλεμο ο Αννίβας, σε ώριμη πλέον ηλικία, θα μπορούσε να εισβάλει με τις καρχηδονιακές δυνάμεις και τους Ελληνες συμμάχους από τη Σικελία στην Κάτω Ιταλία. Ο Τάρας και οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας θα είχαν τότε τη δυνατότητα να εξεγερθούν και να συνταχθούν μαζί τους. Αυτή θα μπορούσε να είναι η τελευταία ευκαιρία των Ελλήνων να διεκδικήσουν την αυτονομία τους, προσδεδεμένοι στο καρχηδονιακό άρμα. Αρχικά, οι Ρωμαίοι μάλλον θα λύγιζαν μπροστά σε αυτόν τον ισχυρό συνασπισμό και τη στρατηγική δεινότητα του επικεφαλής τους Αννίβα,

18 What if

Αναπαράσταση που πιθανότατα θα σημείωνε μια σειράαρχαίου Ελληνα απ( ̂αλλεπάλληλες νίκες εις βάροςοπλίτη.

τους, οπως συνέβη και στην πραγματικότητα. Οι Ρωμαίοι, όμως, δεν θα υποτάσσονταν και θα συνέχιζαν με πείσμα την αντίστασή τους. Σταδιακά λοιπόν η πλάστιγγα θα έγερνε προς το μέρος τους, αφού πιθανότατα θα κατόρθωναν να διασπάσουν τον ελληνοκαρχηδονιακό συνασπισμό προσεταιριζόμενοι πάλι πολλές ελληνικές δυνάμεις. Η Σικελία θα εξελισσόταν στο έσχατο πεδίο σύγκρουσης. Αλλωστε ο Πύρρος είχε προβλέψει χαρακτηριστικά, όταν εγκατέλειπε τη Σικελία μετά την πρώτη εκστρατεία του, ότι αυτή η νήσος θα εξελισσόταν στην «παλαίστρα» μεταξύ της Ρώμης και της Καρχηδόνας. Τελικά, η νίκη αναπόφευκτα θα στεφάνωνε τα ρωμαϊκά όπλα. Η Καρχηδόνα, ταπεινωμένη, θα περιοριζόταν στις αφρικανικές της κτήσεις, ενώ η Σικελία θα προσαρτάτο στο ρωμαϊκό κράτος. Μέσα σε όλο αυτό το πολεμικό κλίμα, οι ελληνικές πόλεις θα υπέφεραν από συνεχείς καταστροφές και λεηλασίες από τις αντίπαλες ελληνικές φατρίες, τους Ρωμαίους και τους Καρχηδονίους. Με τη λήξη, όμως, των εχθροπραξιών η

Pax Romana θα τους έδινε την ευκαιρία να ακμάσουν ξανά και να «κυριεύσουν» πολιτιστικά τη Ρώμη. Στο τέλος, ένας πολύ πιθανός τέταρτος καρχηδονιακός πόλεμος φυσιολογικά θα αποτελούσε

τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της- . Καρχηδόνας, ως

. φυσιολογική απόρροια της

κατάληψης και της ισοπέδωσης αυτής της άλλοτε κραταιάς πόλης από τους Ρωμαίους. Απερίσπαστοι πλέον οι τελευταίοι, θα στρέφονταν στην Ανατολή προκειμένου να μετατρέψουν τη Μεσόγειο σε «Mare

Nostrum».Η τελική επικράτηση των Ρωμαίων

θα ήταν μια φυσική κατάληξη, δεδομένου ότι υπερτερούσαν σαφώς σε σχέση τόσο με τους Καρχηδονίους, όσο και με τους Ελληνες της Δύσης. Οι Ρωμαίοι βασίζονταν στη δημοκρατική οργάνωση της πολιτείας τους και στη φιλοπατρία των μελών της. Μπορούσαν να κινητοποιήσουν ανά πάσα στιγμή χιλιάδες στρατιώτες υψηλής μαχητικής αξίας. Ο Κινέας είχε αποκαλέσει τη Ρώμη «Λερναία Υδρα», λόγω του μεγάλου ανθρώπινου δυναμικού της και της ικανότητάς της να αναπληρώνει τις απώλειές της μετά από κάθε μάχη. Αντίθετα, η Καρχηδόνα στηριζόταν στρατιωτικά σε μεγάλο βαθμό σε μισθοφόρους, ενώ στο κράτος του Πύρρου σύντομα θα αναπτύσσονταν φυγόκεντρες δυνάμεις.

ΕπίλογοςΟ βασιλιάς της Μακεδονίας

Αντίγονος Γονάτας παρομοίαζε τον Πύρρο με παίκτη κύβων (ζαριών), ο οποίος έριχνε πολλές καλές ζαριές αλλά δεν μπορούσε να τις αξιοποιήσει. Ακόμη, όμως, και αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή ο Πύρρος κέρδιζε στο Βενεβέντο και εδραίωνε ένα κράτος στη Δύση, δεν θα ήταν ικανός να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας. Δεν

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους 19

θα μπορούσε δηλαδή να αποτρέψει τη Ρώμη από το οικουμενικό της πεπρωμένο. Το μόνο που θα πετύχαινε θα ήταν να καθυστερήσει κατά κάποιες δεκαετίες την ενοποίηση του Μεσογειακού κόσμου από τη Ρώμη. Ανεξάρτητα του τι έγινε ή τ ι θα μπορούσε να γίνει, ο Πύρρος ξεχωρίζει ως ένας πρόμαχος του Ελληνισμού και ως μία από τις σπουδαιότερες στρατιωτικές μορφές του αρχαίου κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι ο Αννίβας τον θεωρούσε τον καλύτερο στρατηγό που υπήρξε ποτέ.

τόσους αγώνες για την υποταγή τους, αλλά καί λόγω της εγγύτητος της Σαμνίτιδος στη Ρώμη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1. Η μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου, η Ολυμπιάδα, προερχόταν από τον οίκο των Μολοσσών. Ο Πύρρος και ο Μ. Αλέξανδρος ήταν δεύτερα ξαδέλφια.

2. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Πτολεμαίος Κεραυνός (281-279 π.Χ.) παραχώρησε στον Πύρρο άνδρες και 20 πολεμικούς ελέφαντες. Ο Αντίγονος Γονατάς του χορήγησε πλοία, ενώ ο Αντίοχος των Σελευκιδών τον ενίσχυσε οικονομικά. Η προθυμία τους εξηγείται από το γεγονός ότι επιθυμούσαν να απομακρύνουν τον Ηπειρώτη βασιλιά από τον κυρίως ελλαδικό χώρο. Συνολικά, οι δυνάμεις του Πύρρου ανέρχονταν σε 20.000 βαρείς πεζούς, 3.000 ιππείς, 2.000 τοξότες, 500 σφενδονήτες και 20 πολεμικούς ελέφαντες.

3. Στο παρελθόν ο Πύρρος είχε απελευθερώσει Ρωμαίους αιχμαλώτους χωρίς λύτρα.

4. Οι Ρωμαίοι υπέταξαν τους Σαμνίτες, οι οποίοι κατοικούσαν στα νότια Απέννινα Ορη, ύστερα από τρεις σκληρούς και μακροχρόνιους πολέμους (Σαμνιτικοί Πόλεμοι, 343-290 π.Χ). Με την έλευση του Πύρρου, οι Σαμνίτες εξεγέρθηκαν και τάχθηκαν με το μέρος του. Ωστόσο, ο Πύρρος θα έπρεπε να τους θυσιάσει, καθώς αποκλείεται οι Ρωμαίοι να αποδέχονταν την απελευθέρωση των Σαμνιτών μετά από

6. Οι Μαμερτίνοι ήταν Καμπανοί μισθοφόροι του τυράννου των Συρακουσών Αγαθοκλή.Μετά τον θάνατο του τελευταίου, προσλήφθηκαν στη Μεσσήνη. Οπως και στην περίπτωση του Ρηγίου αργότερα, οι Μαμερτίνοι επιτέθηκαν στους Μεσσήνιους κατά τη διάρκεια μιας εορτής και επέβαλαν την κυριαρχία τους.

7. Δεύτερη σύζυγος του Πύρρου ήταν η κόρη του Αγαθοκλή, η Λάνασσα. Καρπός του γάμου τους ήταν ένας γιός, ο Αλέξανδρος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Πλούταρχος: Β ΙΟ Ι ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, τ. 13, ΠΥΡΡΟΣ-ΜΑΡΙΟΣ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993.(2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Δ ’, Εκδοτική Αθηνών.(3) Ιντρο Μοντανέλλι: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ, Εκδόσεις Τρία Φύλλα,Αθήνα 1991.(4) William Woodthorpe: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1998.(5) www.en.wikipedia.org

Απεικόνιση της συνάντησης του Πύρρου με τον Ρωμαίοαξιωματούχου Γάιο Φαβρίκιο. Ο τελευτα ίος έμεινε ατάραχος όταν ο Πύρρος επιχείρησε αρχικά να τον εντυπωσιάσει με χρυσάφι και έπειτα με την ξαφνική εμφάνιση του πιο φοβερού ελέφαντά του.

5. Υστερα από την ήττα των Ρωμαίων στην Ηράκλεια (280 π.Χ.), οι ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας εκδίωξαν τις ρωμαϊκές φρουρές. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε το Ρήγιο, στο οποίο η φρουρά από Καμπανούς στρατιώτες αιφνιδίασε τον ντόπιο πληθυσμό κατά τη διάρκεια κάποιας εορτής. Στη συνέχεια, οι Καμπανοί εξόντωσαν τους άνδρες και άρπαξαν τις γυναίκες, εγκαθιδρύοντας δική τους εξουσία.

20 What if

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

Αθανάσιος ΚλέτσαςΦιλόλογος - Υποψήφιος διδάκτωρ

του Πανεπιστημίου του Αιγαίου

Παρά τους μόλις 18 μήνες τηςδιακυβέρνησής του, ο αυτοκράτορας Ιουλιανός απέκτησε διαχρονικά φανατικούς εχθρούς και φίλους.

Το κείμενο που ακολουθεί έχει ως θέμα μία γοητευτική

όσο καί αντιφατική μορφή της Ιστορίας, τον

αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος στους ελάχιστους

μήνες της διακυβέρνησής του απέκτησε φανατικούς

εχθρούς καί φίλους. Αξιολογώντας τον Ιουλιανό ως

ιστορικό και φυσικό πρόσωπο, θα προσπαθήσουμε

να εξετάσουμε τι θα είχε (ή δεν θα είχε) συμβεί στην

υποθετική περίπτωση κατά την οποία η ζωή του

παρατεινόταν αρκετά μετά από το καλοκαίρι του έτους 363

κατά το οποίο πέθανε.

ΟΦλάθιος Κλαύδιος Ιουλιανός (Flavius Claudius Julianus, 331 - 363 μ.Χ.), πιο γνωστός ως

Ιουλιανός ο Παραβάτης ή Φιλόσοφος, παρουσιάζεται στα σχολικά εγχειρίδια των Θρησκευτικών με το προφίλ ενός «Αντίχριστου», ενός φανατικού Εθνικού που κυνήγησε μια χίμαιρα προσπαθώντας να επαναφέρει την ειδωλολατρία με τις παγανιστικές της πρακτικές, χωρίς όμως να έχει αντιληφθεί ότι η θρησκευτική «μεταρρύθμιση» που προκάλεσε ο Χριστιανισμός ήταν μη αναστρέψιμη, με αποτέλεσμα να παρασυρθεί μοιραία από το ποτάμι της Ιστορίας. Για τους

φανατικούς υποστηρικτές του υπήρξε ίσως ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της εποχής του, μια γνήσια ελληνική ψυχή, μοναδικό όραμα του οποίου ήταν η αναβίωση του ελληνικού πνεύματος, ένας ικανότατος αυτοκράτορας ο οποίος κατά τα σχεδόν δύο χρόνια της διακυβέρνησής του επιτέλεσε ένα κολοσσιαίο έργο. Κάθε νηφάλια προσέγγιση οφείλει να ισορροπήσει ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους και να εξάγει συμπεράσματα βασισμένα σε ψύχραιμες αποτιμήσεις της ζωής και του έργου του, χωρίς επιρροές από προσωπικές θρησκοληπτικές ή μη πεποιθήσεις, προσπάθεια εξαιρετικά

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 21

Σύμφωνα με τον Χριστιανό ιστορικό Σωκράτη τον Σχολαστικό, ο Ιουλιανός πίστευε ότι αποτελούσε μετενσάρκωση του Μ. Αλεξάνδρου (στην εικόνα). Στη θεωρία αυτή πίστευαν τόσο ο Πλάτων όσο και ο Πυθαγόρας.

Ο βασιλιάς των Περσών Σαπώρ Β ’ εισέβαλε στη Μεσοποταμία και, μετά από πολιορκία 73 ημερών, κατέλαβε την Αμιδα. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε την αφορμή για την εκστρατεία του Ιουλιανού κατά των Περσών.

δύσκολη. Το κείμενο αυτό δεν διεκδικεί ρόλο αποτιμητή των πεπραγμένων του. Αντίθετα, θα επικεντρωθεί σε μια προσπάθεια υποθετικής εξέτασης όσων θα είχαν συμβεί (ή δεν θα είχαν συμβεί) αν ο Ιουλιανός δεν είχε σκοτωθεί στην εκστρατεία του κατά των Περσών, και, παράλληλα, των επιπτώσεων που θα είχε η υποθετική παράταση της ζωής του ειδικά σε ό,τι αφορά τη χριστιανική θρησκεία (σε μια περίοδο κατά την οποία αυτή ακολουθούσε μια σαρωτικά ανοδική πορεία, με εδραιωμένη την επιρροή της σε σχετικά μεγάλο βαθμό, ίσως δυσανάλογο της περιορισμένης ως

τότε παρουσίας της) και την πορεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (η οποία τον 4ο αι. διερχόταν περίοδο παρακμής και πλησίαζε στο τέλος της ιστορικής της ύπαρξης). Πρόκειται για μία αναζήτηση φανταστική, ταυτόχρονα όμως ιδιαίτερα ελκυστική, καθώς αγγίζει θέματα εξαιρετικής σημασίας και ευαισθησίας, όπως την άνθιση του Χριστιανισμού, την αντιπαλότητα Εθνικών και Χριστιανών, αλλά και την

22 What if

ουλιανός προσπάθησε να

παρακολουθήσει τα μαθήματα του Εθνικού

σοφιστή Λι6άνιου, ο

οποίος εκείνη την εποχή

αποτελούσε τον κύριο εκφραστή της ελληνικής

θρησκείας, αλλά ο Κωνστάντιος

του το απαγόρευσε

παρακμή του ρωμαϊκού κράτους.Παρότι ενδεχομένως θα ήταν

ιδιαίτερα γοητευτική μια εξιστόρηση in medias res με παράλληλη ανάλυση της αντιπαράθεσής του προς τους «Γαλιλαίους» (όπως αποκαλούσε τους Χριστιανούς) και, γενικά, της εσωτερικής του πολιτικής σε θέματα θρησκείας και πολιτισμού, εντούτοις προτιμήθηκε τελικά η εξέταση της βιογραφίας και των σημαντικότερων γεγονότων της ζωής του και, στη συνέχεια, των ενδεχόμενων εξελίξεων, αν η ζωή του Ιουλιανού δεν τελείωνε απότομα το καλοκαίρι του 363 από το δόρυ ενός ιππέα, αλλά παρατεινόταν αρκετά χρόνια ακόμη.

Η ζωή τουΟ Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός

γεννήθηκε το 331 στην Κωνσταντινούπολη και αποτελούσε μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας, καθώς ο πατέρας του, Ιούλιος Κωνστάντιος, ήταν ετεροθαλής αδερφός του Μ. Κωνσταντίνου και εξάδελφος του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β’. Η μητέρα του, Βασιλίνα, καταγόταν από αριστοκρατική γενεά αλλά πέθανε πέντε μήνες μετά τη γέννησή του, ενώ και ο πατέρας του δεν έζησε πολλά χρόνια: δολοφονήθηκε τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Μ. Κωνσταντίνου μαζί με έναν αδελφό του για πολιτικούς λόγους. Στον Ιουλιανό - ο οποίος τότε ήταν περίπου έξι ετών - και στον αδελφό του Γάλλο επιτράπηκε να ζήσουν. Τα πρώτα γράμματα ο Ιουλιανός τα διδάχθηκε από τον επίσκοπο Νικομήδειας Ευσέβιο, συγγενή του από τη μητέρα του, από τον οποίο και μυήθηκε αρχικά στην ανάγνωση και τη μελέτη των Αγίων Γραφών. Σχεδόν παράλληλα διδάχθηκε τα κλασικά γράμματα και την ελληνική φιλοσοφία από τον παιδαγωγό της μητέρας του, τον ευνούχο φιλόσοφο Μαρδόνιο από

τη Σκυθία. Μετά τον θάνατο του Ευσέβιου το 342, τα δύο αδέλφια στάλθηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο στο φρούριο Μάκελλο της Καππαδοκίας (Cameron, 144), όπου αυτοκρατορικοί φρουροί παρακολουθούσαν κάθε τους βήμα, καθώς ο Κωνστάντιος υποπτευόταν διαρκώς τους δύο εξαδέλφους του ως πιθανούς σφετεριστές του θρόνου. Οπως αναφέρει η A. Cameron, επρόκειτο για τυπική συμπεριφορά ενός άκληρου και καχύποπτου αυτοκράτορα που χρειαζόταν, αλλά και φοβόταν, πιθανούς κληρονόμους. Τα χρόνια αυτά ήταν για τον Ιουλιανό - σύμφωνα με δικές του μαρτυρίες - τα χειρότερα της ζωής του, λόγω της απομόνωσης που βίωνε και της στέρησης της προσωπικής του ελευθερίας. Η μόνη του ενασχόληση όλη αυτή την περίοδο ήταν η μελέτη.Το 348, ύστερα από σχετική αυτοκρατορική άδεια, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου παρακολούθησε μαθήματα δίπλα στους Εθνικούς ρήτορες Νικοκλή και Εκήβολο. Στη συνέχεια, όμως, και πάλι λόγω της καχυποψίας του αυτοκράτορα, στάλθηκε στη Νικομήδεια, όπου προσπάθησε να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Εθνικού σοφιστή Λιβάνιου, ο οποίος εκείνη την εποχή αποτελούσε τον κύριο εκφραστή της ελληνικής θρησκείας, αλλά ο Κωνστάντιος του το απαγόρευσε, καθώς ενδιαφερόταν οι δύο αδελφοί να ανατραφούν σύμφωνα με τα χριστιανικά πρότυπα. Ομως, ο Ιουλιανός αναζήτησε και βρήκε αντίγραφα των μαθημάτων του και μυήθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη. Το 351 ο ετεροθαλής αδελφός του Γάλλος έγινε καίσαρ και στάλθηκε στη Δύση, ενώ ο ίδιος γνώρισε τον μαθητή του Ιάμβλιχου Αιδέσιο και μυήθηκε στον Νεοπλατωνισμό. Το 352, κάτω από την επίδραση του ακραίου νεοπλατωνικού φιλόσοφου Μάξιμου

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 23

από την Εφεσο, μυήθηκε στη λατρεία του Ηλίου. Ο ενθουσιασμός του για τον παγανισμό (που πρωτοεκδηλώθηκε ως μια προβλεπόμενη φοιτητική αντίδραση) εξελίχθηκε σε μία φλογερή πίστη. Αυτή την εποχή απομακρύνθηκε οριστικά από τη διδασκαλία του Χριστιανισμού, αν και αναγκαζόταν να τηρεί τα προσχήματα. Οπως ο ίδιος αναφέρει στις «Επιστολές» του προς τον Λιβάνιο, οι καθοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν στη μεταστροφή του αυτή ήταν τα ομηρικά έπη και η θρησκευτική μισαλλοδοξία του Κωνστάντιου. Από εκείνη την εποχή συνήθιζε να λέει: «Σε μας ανήκουν η ευγλωττία και οι τέχνες της Ελλάδας και η λατρεία των θεών της», ενώ για τους Χριστιανούς υποστήριζε: «Υμέτερος δε κλήρος εστί και η αγροικία και ουδέν πλέον. Αύτη εστίν η σοφία υμών».

Το 354 ο Γάλλος έπεσε στη δυσμένεια του αυτοκράτορα και δολοφονήθηκε με εντολή του. Στη δυσμένεια του Κωνστάντιου έπεσε και ο Ιουλιανός, ο οποίος οδηγήθηκε στο Μιλάνο καιπαρέμεινε σε απομόνωση επί ένα εξάμηνο με προοπτική να θανατωθεί. Σώθηκε όμως χάρη στην επέμβαση της αυτοκράτειρας Ευσεβίας, η συμπάθεια της οποίας τον έσωσε από βέβαιο θάνατο. Στις αρχές του 355 ορίσθηκε ως τόπος διαμονής του η Αθήνα, όπου παρακολούθησε μαθήματα ρητορικής και φιλοσοφίας στη σχολή του Χριστιανού ρήτορα Προαιρέσιου. Στην Αθήνα συναναστρεφόταν και δύο παλαιούς του γνώριμους, τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, ενώ παράλληλα μυήθηκε στα Ελευσίνα Μυστήρια, τα οποία είχαν απαγορευθεί. Την ίδια περίοδο, λόγω της δολοφονίας του Γάλλου, ο αυτοκράτορας χρειαζόταν απελπισμένα κάποιον αντικαταστάτη του για να αναλάβει την αντιμετώπιση των βαρβαρικών επιδρομών στη Γαλατία και στη

Γερμανία, ώστε ο ίδιος να μπορέσει να επικεντρώσει την προσοχή του στην Περσία. Η Ευσεβία, η οποία σύμφωνα με τον Ζώσιμο ήταν «εξαιρετικά αναθρεμμένη και σοφότερη απ’ όσο είναι συνήθως οι γυναίκες», μπόρεσε να πείσει τον Κωνστάντιο (που ήταν πάντα καχύποπτος) να διορίσει τον Ιουλιανό καίσαρα της Δύσης με έδρα το Μιλάνο. Ο Ζώσιμος (καταγράφοντας τα υποτιθέμενα επιχειρήματά της προς τον αυτοκράτορα) αναφέρει σχετικά: «Είναι ένας νεαρός άνδρας με απλοϊκό χαρακτήρα, που πέρασε όλη του τη ζωή ως φοιτητής και η απόλυτη έλλειψη εμπειρίας στα πράγματα του κόσμου θα τον κάνει πιο κατάλληλο από οποιονδήποτε άλλον, γιατί ε ίτε θα είναι τυχερός και οι επιτυχίες του θα αποδοθούν στον αυτοκράτορα είτε θα κάνει ένα λάθος και θα σκοτωθεί, και ο Κωνστάντιος θα ελευθερωθεί από αυτοκρατορικούς διαδόχους»(Ζώσιμος, 111.1). Την ίδια χρονιά ο Ιουλιανός νυμφεύθηκε την αδελφή του αυτοκράτορα Ελένη. Αμέσως μετά ανέλαβε την ηγεσία των στρατευμάτων της Γαλατίας και, παρόλο που ήταν τελείως άπειρος και δεν δ ιέθετε καμία στρατιωτική εκπαίδευση, αποδείχθηκε εξαιρετικά ικανός και επιτυχημένος στρατηγός διαψεύδοντας τα λόγια της Ευσεβίας. Το 357, με νέα έδρα το Παρίσι, κατόρθωσε να νικήσει τον στρατό των Αλαμανών (που αριθμούσε 30.000) στη μάχη του Στρασβούργου

Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός, κ α τ’ άλλους φιλόσοφος και κ α τ’ άλλους αποστάτης, ήταν σίγουρα μια ση μαίνουσα προσωπικότητα που σφράγισε την ιστορική πορεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

24 What if

Από το 361 κ.εξ. ο Ιουλιανός υιοθέτησε επιθετική

συμπεριφορά (οδηγώντας την αυτοκρατορία στα πρόθυρα

εμφυλίου πολέμου) προς τον

αυτοκράτορα, ο οποίος

αναγκάσθηκε να επιστρέφει από

την Περσία για να

αντιμετωπίσει την απειλή.

(στην αριστερή όχθη του Ρήνου) και στη συνέχεια και τους Φράγκους, ιδρύοντας αρκετά φρούρια κατά μήκος του Ρήνου. Τότε προέβη σε αναδιοργάνωση της Γαλατίας επιβάλλοντας φορολογικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις και προσφέροντας κοινωνικές παροχές που αύξησαν τη δημοτικότητά του, αλλά και τον αυτοκρατορικό φθόνο. Παράλληλα, συνέχιζε να μελετά φιλοσοφικά έργα στον ελεύθερο χρόνο του, ενώ άρχισε να γράφει και τα πρώτα του κείμενα.

Το 359, μετά τον θάνατο της αυτοκράτειρας Ευσεβίας, αναζωπυρώθηκε η καχυποψία του Κωνστάντιου και το 360 οι σχέσεις των δύο ανδρών έφθασαν σε οριστική ρήξη, όταν ο αυτοκράτορας απαίτησε εντελώς ξαφνικά την άμεση ανάκληση στρατιωτικών τμημάτων της Γαλατίας, προκειμένου να ενισχύει τις δυνάμεις του στην εκστρατεία του κατά των Περσών. Τότε ορισμένες μονάδες του Ιουλιανού στασίασαν και τον ανακήρυξαν αύγουστο στο Παρίσι, σηκώνοντας για πρώτη φορά τον νέο αυτοκράτορα πάνω σε ασπίδα (κατά το γερμανικό έθιμο) και βάζοντας στο κεφάλι του ένα περιδέραιο στρατιώτη (Αμμιανός, XX.4). Ο Ιουλιανός προσποιήθηκε απροθυμία, έστειλε στον Κωνστάντιο μια επιστολή εξηγώντας του τα γεγονότα (Αμμιανός, XX.8) και, ενώ διατάχθηκε με μια οργισμένη επιστολή να διατηρήσει τον βαθμό του καίσαρα, την αγνόησε. Ετσι, σε μικρό χρονικό διάστημα, κόπηκαν στη Γαλατία νομίσματα με τα ονόματα και των δυο αυγούστων. Από το 361 κ.εξ. ο Ιουλιανός υιοθέτησε επιθετική συμπεριφορά (οδηγώντας την αυτοκρατορία στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου) προς τον αυτοκράτορα, ο οποίος αναγκάσθηκε να επιστρέψει από την Περσία για να αντιμετωπίσει την απειλή. Πέθανε όμως ξαφνικά στις 9 Νοεμβρίου στην Κιλικία κατά το ταξίδι της επιστροφής, ενώ ο Ιουλιανός

βρισκόταν στη Ναϊσσό καθ’ οδόν προς την Κωνσταντινούπολη, με την υποστήριξη των στρατευμάτων του Δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας. Ετσι, αποφεύχθηκε ο εμφύλιος πόλεμος. Αυτή η ευνοϊκή εξέλιξη ευχαρίστησε εξαιρετικά τον Ιουλιανό και του επέτρεψε να εκδηλωθεί ανοικτά υπέρ του παγανισμού, προβαίνοντας παράλληλα σε μια επίδειξη σεβασμού στην κηδεία του Κωνστάντιου, τον Δεκέμβριο του 361. Τον ίδιο μήνα ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας.

Ο Ιουλιανός ως αυτοκράτορας

Η πρώτη ενέργεια του Ιουλιανού ως αυτοκράτορα ήταν να αναδιοργανώσει τις υπηρεσίες του παλατιού διορίζοντας δικούς του ανθρώπους σε θέσεις-κλειδιά. Παράλληλα εκδικήθηκε τους δολοφόνους του πατέρα του. Ο βασικός στόχος της εξωτερικής του πολιτικής ήταν η εξουδετέρωση της περσικής απειλής, ενώ οι επιδιώξεις που έθεσε στην εσωτερική του πολιτική ήταν η θρησκευτική και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και ταυτόχρονα η ριζική αναδιάρθρωση του κράτους. Γι’ αυτό τον λόγο προσπάθησε να αποκεντρώσει τη διοίκηση, να δημιουργήσει εθνική Εκκλησία και να καταρτίσει ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα βασισμένο στο πνεύμα των κλασικών κειμένων. Το 362 κάλεσε τους Χριστιανούς επισκόπους και τους υπέδειξε να ξεχάσουν τις διαφορές τους καθιερώνοντας την αρχή της ανεξιθρησκίας (Cameron, 148), ενώ με διάταγμα που εξέδωσε απο κατέστη σε την Εθνική θρησκεία. Ετσι, ανοίχθηκαν οι για πολλά χρόνια κλειστοί αρχαίοι ναοί. Παράλληλα, οι Χριστιανοί απομακρύνθηκαν από τα πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα και αποκλείσθηκαν από τα σχολεία.

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 25

Ο Ιουλιανός προεδρεύει σε σύσκεψη αιρετικών. Πίνακας του Edward Armitage.

Η μορφή της ειδωλολατρίας που ήθελε να επιβάλει ο Ιουλιανός είχε νεοπλατωνική θεολογία, χριστιανική οργάνωση και πολλά στοιχεία από τις ειδωλολατρικές θεότητες. Ο υπέρτατος θεός ήταν ο βασιλιάς Ηλιος, η ελληνική φιλοσοφία αποτελούσε το πνευματικό υπόβαθρο της θρησκείας και η λατρεία των ειδώλων ήταν η μόνη αποδεκτή ως προς τη διάπλαση των ηθών. Παρόλα αυτά, ο Ιουλιανός εφάρμοσε πολιτική ανεξιθρησκίας και προέτρεπε τους Εβραίους ραβίνους να ασκούν ανεμπόδιστα τη λατρεία τους αποβλέποντας τόσο στη συμμαχία ενός ισχυρού αυτοκρατορικού εταίρου όσο και στη διάδοση της δικής του θρησκείας. Ο ενθουσιασμός του, όμως, δεν βρήκε μεγάλη απήχηση και αποδείχθηκε τελικά χιμαιρικός και ανεδαφικός. Η νέα θρησκεία είχε αποκτήσει γερές βάσεις στην αυτοκρατορία. Χαρακτηριστικός, μάλιστα, είναι ο χρησμός που έδωσε το μαντείο των Δελφών στους απεσταλμένους του Ιουλιανού: «Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβαν, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ» («Πείτε του βασιλιά πως έπεσε κάτω ο μαγικός

αυλός κι ότι ούτε ο Φοίβος Απόλλων μένει πια εδώ, ούτε φυτρώνει η δάφνη που προμαντεύει, ούτε κυλάει το γάργαρο νερό από την πηγή. Το νερό που τραγουδούσε στέρεψε πια»). Ο Ιουλιανός συνειδητοποίησε τη δύναμη του Χριστιανισμού κυρίως στην Αντιόχεια, όταν θέλησε να επαναφέρει τη λατρεία του Απόλλωνα σ' έναν παλαιό και εγκαταλελειμμένο ναό λίγο έξω από την πόλη: μόνο ο ιερέας ήταν παρών την ημέρα της τελετής, μαζί με μία χήνα.

Η εκστρατεία στην Περσία και ο Θάνατος του Ιουλιανού

Από τον Ιούνιο του 362 έως τον Μάρτιο του επόμενου έτους ο Ιουλιανός προετοίμαζε την εκστρατεία του κατά των Περσών, προκειμένου να τους αναγκάσει να σταματήσουν τις επιδρομές τους στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Αρχικά η εκστρατεία ήταν επιτυχημένη, αλλά οι αυξανόμενες δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο στρατός του ανάγκασαν στα μέσα Ιουνίου τον αυτοκράτορα να διατάξει υποχώρηση. Στις 26 Ιουνίου, κατά τη διάρκεια αψιμαχιών με διασκορπισμένες περσικές δυνάμεις, ο

26 What if

Ακόμη και οι εχθροί του

αναγνώρισαν ότι υπήρξε ένας από

τους σημαντικότερους

αυτοκράτορες, ενώ ήταν και ο τελευταίος της δυναστείας του

Μ. Κωνσταν

Ιουλιανός τραυματίσθηκε πολύ σοβαρά στο συκώτι και μετά από λίγες ώρες πέθανε. Λέγεται ότι τις τελευταίες ώρες της ζωής του συζητούσε με τους φιλοσόφους Μάξιμο και Πρίσκο για την αθανασία της ψυχής (ίσως μιμούμενος τον Σωκράτη) και είχε την πεποίθηση ότι πήγαινε από μια κακή κατάσταση σε μια καλύτερη, να συναντήσει τον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη, τους οποίους υπεραγαπούσε. Επίσης, η παράδοση λέει ότι την ώρα που ξεψυχούσε αναφώνησε:«Νενίκηκάς με Ναζωραίε» (τόσο όμως η ενασχόλησή του λίγο πριν πεθάνει όσο και η τελευταία του ρήση αμφισβητούνται ιστορικά). Η σορός του μεταφέρθηκε στην Ταρσό, όπου και θάφτηκε μετά από δύο μήνες. Το ποιος κρατούσε το μοιραίο δόρυ μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ. Ο ιστορικός Αμμιανός Μαρκελλίνος, αυτόπτης μάρτυρας της εκστρατείας, δηλώνει άγνοια («άγνωστο πόθεν»), ενώ ο Εθνικός Λιβάνιος είναι κατηγορηματικός: «εν τοις ημετέροις ην ο φονεύς», υπονοώντας ότι αυτός που τον σκότωσε ήταν Χριστιανός. Ο Χριστιανός ιστορικός Σωκράτης καταλήγει στο ότι ο «φονεύς» ήταν «οικείος στρατιώτης».

Με τον Ιουλιανό τερματίζεται η τελευταία σοβαρή προσπάθεια για επικράτηση του παγανισμού. Ακόμη και οι εχθροί του αναγνώρισαν ότι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες, ενώ ήταν και ο τελευταίος της δυναστείας του Μ. Κωνσταντίνου. Διάδοχός του ορίσθηκε ο Ιοβιανός από την Παννονία (σημερινή Ουγγαρία), ο παλαιότερος αξιωματικός της ανακτορικής φρουράς.

Ο Ιουλιανός ως συγγραφέαςΠέρα από την αυτοκρατορική του

ιδιότητα, ο Ιουλιανός ήταν επίσης ιδιαίτερα παραγωγικός συγγραφέας και φιλόσοφος. Τα έργα του είναι γραμμένα

στα Ελληνικά (τη μητρική του γλώσσα, παρότι φυλετικά δεν ήταν Ελληνας). Το παλαιότερο από αυτά που σώθηκαν είναι το «Εγκώμιον εις τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνον», έργο πολύ δύσκολο για τον Ιουλιανό (καθώς ήταν αναγκασμένος να επαινέσει τον φονέα των συγγενών του και επίμονο διώκτη του), το οποίο κατάφερε να κρατήσει τις αναγκαίες ισορροπίες ανάμεσα στην κολακεία και την προσωπική αξιοπρέπεια. Κατά την παραμονή του στη Γαλατία ο Ιουλιανός έγραψε τα εξής έργα: «Ευσεβίας της βασίλιδος εγκώμιον», «Περί των του αυτοκράτορος πράξεων ή περί βασιλείας», «Παραμυθητικός εις εαυτόν επί τη εξόδω του αγαθωτάτου Σαλλουστίου» κ.ά. Κατά την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη ως αυτοκράτορας έγραψε τα «Εις τον βασιλέα Ηλιον», «Κρόνια» (δεν σώζεται), «Λόγος εις απαιδεύτους κύνας» (Λόγος κατά των αμόρφωτων κυνικών) και «Προς Ηράκλειον κυνικόν». Στο διάστημα της παραμονής του στην Αντιόχεια έγραψε τα: «Εις την μητέρα των Θεών» και «Αντιοχικός ή Μισοπώγων». Ακόμη, έχει γράψει και ένα έργο κατά των Χριστιανών («Κατά Γαλιλαίων») από το οποίο σώζονται λίγα αποσπάσματα. Τέλος, σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι επιστολές του, στις οποίες παρουσιάζεται με απλό και ανεπιτήδευτο ύφος, απαλλαγμένος από τις λογοτεχνικές νόρμες της εποχής του αλλά και από τις συμβάσεις του αξιώματος του.

Τι θα συνέβαινε εάν...Πολλές είναι σι φιλοσοφικές

εικασίες που θα μπορούσαμε να κάνουμε σχετικά τόσο με το μέλλον της θρησκείας των Εθνικών όσο και με τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της αυτοκρατορίας. Ενα από τα πιο

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 27

γοητευτικά «τι θα είχε συμβεί» της Ιστορίας είναι το ερώτημα αν θα είχε καταφέρει (σε περίπτωση που ζούσε περισσότερο) να επαναφέρει τον παγανισμό. Η πιο πιθανή απάντηση (παρά τους φόβους των μορφωμένων Χριστιανών της εποχής) είναι πως όχι. Ενας σοβαρός λόγος που μας υποδεικνύει αυτή την κατεύθυνση είναι η εξέλιξη των διαφόρων θρησκειών και η θρησκειοϊστορική συγκυρία κατά τον 4ο αιώνα. Ως προς τη θρησκειολογική εξέλιξη διαπιστώνουμε τα εξής: το ορθολογιστικό αρχαιοελληνικό πνεύμα (υιοθετημένο προ πολλού από τη Ρώμη κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της) άρχισε βαθμιαία να υποχωρεί υπέρ μιας θρησκειομυστικιστικής αντίληψης των πραγμάτων (αισθητής στη Δύση ήδη από τα χρόνια των εμφυλίων πολέμων, ενώ στην Ανατολή πολύ νωρίτερα, κατά την Ελληνιστική περίοδο - βλ. Rostovtzeff, 185-6, 327). Ανεπαίσθητα αλλά σταδιακά η θεολογία και τα διάφορα θρησκευτικά ρεύματα έκαναν αισθητή την επιρροή τους κυρίως στις λαϊκές μάζες, ιδιαίτερα από τον 1ο αι. μ.Χ. και ύστερα. Καταρχάς, παγιώθηκε η οριστική μορφή της επίσημης ρωμαϊκής θρησκείας με τη διττή της μορφή, την τριάδα των Jupiter, Juno και Minerva, από τη μια πλευρά, και τη λατρεία του ίδιου του αυτοκράτορα, από την άλλη. Η θρησκεία αυτή διαπέρασε τη ραχοκοκαλιά του κοινωνικού ιστού τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στον στρατό και αποτέλεσε κέντρο της θρησκευτικής ζωής. Εντούτοις, λόγω της απώλειας της ζωντάνιας και του προσωπικού στοιχείου στη λατρεία του αυτοκράτορα (η θεοποίηση του Ηρωα Αυγούστου και των απογόνων του σταδιακά έχανε την αίγλη της: βλ. περισσότερα στον Rostovtzeff, 327-8) οι άνθρωποι έπαψαν να παρηγορούνται από αυτήν στις δύσκολες στιγμές, ενώ και τα αγωνιώδη υπαρξιακά ερωτήματά τους παρέμεναν αναπάντητα

επιτείνοντας το ανικανοποίητο του θρησκευτικού συναισθήματος. Από την άλλη πλευρά, οι ανώτερες τάξεις και οι διανοούμενοι παρέμεναν προσηλωμένοι επί αρκετό διάστημα στην ηθική του πανθεϊστικού Στωικισμού (γνωστού ήδη από την εποχή της Δημοκρατίας στη Ρώμη: Leveque, 146) που είχε επιδείξει κατά τους δύο πρώτους αυτοκρατορικούς αιώνες σημαντικότατους εκπροσώπους όπως τον Επίκτητο, τον Σενέκα ή τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Ο Στωικισμός, όμως, από ένα σημείο και πέρα, λόγω της ψυχρά εγκεφαλικής και ορθολογιστικά επίγειας υφής του, δεν

Ιερέας του Σάραπι, άγαλμα που παλαιότερα είχε τα υ τισ τε ί μ ε τη μορφή του Ιουλιανού.

28 What if

Σ ’ όλη την αυτοκρατορία οι θρησκείες του

ανατολικού μυστικισμού ευνοήθηκαν

από τους αυτοκράτορες, οι οποίοι ποτέ

δεν τους έφεραν εμπόδια

εφόσον αυτές δεν

εναντιώνονταν στην κοσμική εξουσία τους.

ήταν σε θέση να ικανοποιήσει τις θρησκευτικές και μεταφυσικές ανάγκες των πιστών του, με αποτέλεσμα μετά τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. να αποκτήσουν ιδιαίτερη δυναμική ο Νεοπλατωνισμός και ο Νεοπυθαγορισμός μετουσιωμένοι σε έναν δυναμικό συνδυασμό, τον Γνωστικισμό, την πίστη δηλαδή σε μια εσωτερική πνευματική γνώση (Rostovtzeff, 328). Κατά τον τρίτο μεταχριστιανικό αιώνα η φιλοσοφική σχολή του νεοπλατωνικού Πλωτίνου δεν περιορίσθηκε στην ηθική φιλοσοφία, αλλά ανέπτυξε και ένα πλήρες θεολογικό σύστημα περιγράφοντας τα μέσα με τα οποία το πνεύμα και οι δυνάμεις του θα μπορούσαν να υπηρετήσουν τον άνθρωπο.

Η μεσαία και οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις (η πρώτη υιοθετούσε συνήθως τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατώτερων στρωμάτων) εκείνη την περίοδο διατηρούσαν τις λατρείες και τις θρησκευτικές τους παραδόσεις που είχαν ως βασικό υπόβαθρο την αρχαία ελληνορωμαϊκή θρησκεία. Παράλληλα, όμως, έκαναν την εμφάνισή τους και νέες θεότητες βασισμένες σε αφηρημένες έννοιες (όπως η Annona, η Justitia, η Salus κ.ά.) σχετικές με την καθημερινότητα. Το ίδιο παρατηρείτο και στις επαρχίες: πέρα από τους Ολύμπιους θεούς, αναβίωναν θεοί ξεχασμένοι οι οποίοι προσείλκυαν μεγάλες μάζες πιστών. Σ’ όλη την αυτοκρατορία εκτός από τους γνωστούς αρχαιοελληνικούς θεούς λατρεύονταν και τοπικές θεότητες, όπως π.χ. η Μεγάλη Μητέρα στην Ανατολή, η Τάνιτα στην Αφρική, οι καλές νεράιδες στους Κέλτες, κ.ά. Πολλές από αυτές τις θρησκείες απέκτησαν κοσμοπολίτικο και προσηλυτιστικό χαρακτήρα και διαδόθηκαν πέρα από τα όρια των περιοχών στις οποίες δημιουργήθηκαν (η τάση αυτή υπήρχε ήδη από τα χρόνια των Αχαιμενιδών

στην Περσική αυτοκρατορία:Rostovtzeff, 346). Κατά την προσπάθειά τους να διαδοθούν, δημιούργησαν ένα αυστηρό θεολογικό σύστημα με απαράβατο μυστηριακό τελετουργικό και ιεραρχία. Στη διάδοσή τους (όπως και αργότερα στη διάδοση του Χριστιανισμού) συνέβαλε και η ύπαρξη του οικουμενικού ρωμαϊκού κράτους με τις συνθήκες ζωής που αυτό δημιούργησε. Σ’ όλη την αυτοκρατορία οι θρησκείες του ανατολικού μυστικισμού ευνοήθηκαν από τους αυτοκράτορες, οι οποίοι ποτέ δεν τους έφεραν εμπόδια εφόσον αυτές δεν εναντιώνονταν στην κοσμική εξουσία τους. Μέσα απ’ αυτόν τον κυκεώνα θρησκειών και από τις αναρίθμητες ανατολικές θρησκευτικές κοινότητες άρχισε να διαφαίνεται μία, που έδινε την εντύπωση ότι θα πρωταγωνιστούσε στο μέλλον: η χριστιανική η οποία, χάρη στην ευφυΐα και την ενεργητικότητα μιας μικρής ομάδας μαθητών, μεταβλήθηκε σταδιακά σε έναν άψογα οργανωμένο σύνδεσμο επιμέρους κοινοτήτων διασκορπισμένων στην Ανατολή και την Ιταλία. Οι κοινότητες αυτές σύντομα ήλθαν σε αντίθεση με τη ρωμαϊκή εξουσία (παρά την παραδοσιακή πολιτική της ανεξιθρησκίας που εφάρμοζαν πάντα οι αυτοκράτορες) με κυριότερη αιτία την άρνηση των Χριστιανών να αποδώσουν λατρεία στον αυτοκράτορα. Η σύγκρουση αυτή γιγαντώθηκε κατά τη διάρκεια του τρίτου αι., όταν οι αυτοκράτορες Μαξιμίνος, Δέκιος και Βαλεριανός εγκατέλειψαν την πάγια πολιτική της θρησκευτικής ανοχής και εξαπέλυσαν διωγμούς εναντίον ολόκληρης της χριστιανικής κοινότητας φοβούμενοι την τεράστια, πλέον, επιρροή του Χριστιανισμού στο στράτευμα. Οι διωγμοί όχι μόνο δεν έκαμψαν το φρόνημα των πιστών και δεν προκάλεσαν την κατάρρευση του θρησκευτικού οικοδομήματος, αλλά του έδωσαν νέα δυναμική και

Ποίά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 29

ενίσχυσαν την αυτοεκτίμηση της χριστιανικής κοινότητας. Τον τρίτο αι. ο Χριστιανισμός αναδύθηκε ισχυρότερος μέσα από τη δίνη των διωγμών και, παρά τη μάχη που έδωσαν ο Διοκλητιανός και οι διάδοχοί του (την τελευταία πριν την οριστική επικράτηση της νέας θρησκείας) με τους συστηματικούς διωγμούς που εξαπέλυσαν, δεν αφομοιώθηκε από την αυτοκρατορία. Η νέα θρησκεία ατσαλώθηκε μέσω των δοκιμασιών και της παθητικής στάσης που τήρησε και υπερίσχυσε του αντιπάλου της, ο οποίος κατέρρευσε πλήρως. Ετσι, καθίσταται φανερό γιατί η υποτιθέμενη παράταση ζωής του Ιουλιανού και η πιθανολογούμενη επί μακρόν διαμάχη του με τον Χριστιανισμό πιθανότατα δεν θα επέφεραν αποτελέσματα διαφορετικά από αυτά που ιστορικά γνωρίζουμε. Ισως, βέβαια, ο Ιουλιανός να προέβαινε σε προκλήσεις ακόμη μεγαλύτερες από το ράντισμα όλων των τροφίμων με νερό που είχε χρησιμοποιηθεί σε θυσίες ή την προσπάθεια αναστήλωσης του Ναού της Ιερουσαλήμ (βλ. περισσότερα στην Cameron, 155-7), αυτές όμως, οι ενέργειές του απέβαιναν πάντα εις βάρος του και διατράνωναν το φρόνημα των «Γαλιλαίων» καθώς, είτε από τύχη είτε από δικές τους μυστικές ενέργειες, το αποτέλεσμα ήταν μειωτικό για την παγανιστική εκστρατεία του αυτοκράτορα και τους έδινε την ευκαιρία να αποδώσουν τα γεγονότα με συναισθηματικό τρόπο χρησιμοποιώντας γραφικές λεπτομέρειες και υπερφυσικές εξηγήσεις, προσδίδοντάς τους πολλές φορές εσχατολογική σημασία.

Μέσα, λοιπόν, σ’ αυτή τη θρησκειοϊστορική συγκυρία εμφανίσθηκε ο Ιουλιανός και προσπάθησε να επαναφέρει τον παγανισμό, γ ι’ αυτό το εγχείρημά του ήταν εκ προοιμίου ιδιαίτερα δύσκολο. Υπάρχουν, όμως, και άλλοι λόγοι για

τους οποίους πιστεύουμε ότι η παλαιά θρησκεία δεν θα μπορούσε να επικρατήσει του Χριστιανισμού. Καταρχάς, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από τη στιγμή που ανέλαβε καθήκοντα αυτοκράτορα, ο Ιουλιανός κατάφερε να δυσαρεστήσει πέρα από τους Χριστιανούς (όπως ήταν

Η Στήλη του Ιουλιανού στην Αγκυρα, η οποία κατασκευάστηκε με αφορμή την επίσκεψη του αυτοκράτορα στην πόλη το 362.

30 What if

Σ ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια

η χριστιανική θρησκεία

υπέταξε όσους ήταν ανίκανοι να ρυθμίσουν την εσωτερική τους

ζωή σ’ ένα Ον με υπεράνθρωπη δύναμη, που

τους βεβαίωνε για τη

μεταθανάτια ευδαιμονία τους μετατοπίζοντας

το κέντρο βάρους από την

επίγεια στη

αναμενόμενο), τους φυσικούς του συμμάχους, τους μορφωμένους Εθνικούς, καθώς πολλές από τις ενέργειες και επιδιώξεις του ήταν ιδιαίτερα αντιρεαλιστικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συμπεριφορά του όταν αποφάσισε να θυσιάσει στο ιερό του Απόλλωνα στη Δάφνη, καθ’ οδόν προς την Περσία (στην ουσία βρισκόταν στο αρχικό στάδιο της εκστρατείας του): εξοργίσθηκε ιδιαίτερα με την έλλειψη προετοιμασίας των πολιτών, αλλά και με την απροθυμία των γηγενών Εθνικών, οι οποίοι δεν συμμερίσθηκαν τον ενθουσιασμό του (η απροθυμία τους πήγαζε από τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος αντιμετώπισε μια χρονικά κοντινή σιτοδεία που έπληξε την πόλη: Cameron, 149). Επίσης, επέπληξε με δριμεία κριτική τους πολίτες της Αντιόχειας, όταν κρίθηκε ως κακόγουστη η επιμονή του για αιματηρές θυσίες ζώων σε μεγάλη κλίμακα. Η συμπεριφορά του αντιμετωπίσθηκε με πικρόχολη σάτιρα και ιδιαίτερα καυστικά πειράγματα από τους Αντιοχείς (ανάμεσά τους βρισκόταν η συμπαγής μάζα των Εθνικών) από τους οποίους (όπως θα ήταν αναμενόμενο) θα περίμενε κανείς μεγαλύτερη υποστήριξη προς τον ομόθρησκο αυτοκράτορά τους, ο οποίος, μάλιστα, ξεκινούσε μια εκστρατεία εξαιρετικής σημασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η Αντιόχεια ήταν η πόλη του Λιβάνιου. Σαν να μην έφθαναν όμως αυτά, την επόμενη χρονιά τοιχοκόλλησε (και πάλι ως αντίδραση στην κριτική που του ασκούσαν) στο κέντρο της πόλης το υπέρμετρα ειρωνικό και σατιρικό λογοτεχνικό δημιούργημά του, τον «Μισοπώγωνα», δυσχεραίνοντας ακόμη περισσότερο το ήδη βεβαρυμένο κλίμα.

Μία άλλη, ιδιαίτερα σημαντική παράμετρος, που επεξηγεί τη ματαιοπονία του Ιουλιανού όσον αφορά την προσπάθεια επιβολής του

παγανισμού, αποτελεί η ιδιαίτερη ψυχολογία που είχε διαμορφώσει ο μέσος άνθρωπος του 4ου μ.Χ. αι. Η καθημερινή ζωή στην αχανή Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν πολύ δύσκολη και συνεπαγόταν μόνο ταλαιπωρίες και βάσανα (Rostovtzeff, 349). Ο φόβος ακόμη και για την ίδια την επιβίωση (για τις δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής βλ. περισσότερα στον Rostovtzeff, 352-5) προκαλούσε ανέκαθεν πολλά ψυχολογικά συμπλέγματα, ενώ οι ποικίλες θρησκείες δεν ικανοποιούσαν τα εναγώνια ερωτήματα και τις μεταφυσικές αναζητήσεις των υπηκόων, οι οποίοι αυτήν την περίοδο άρχισαν να έχουν πλέον μια διαφορετική θεώρηση της ζωής (κουρασμένοι όπως ήταν από τις κακουχίες) και να στρέφονται χωρίς διάθεση για έρευνα σε μια καινούρια διδασκαλία, που υποσχόταν γαλήνη στην ταραγμένη τους ψυχή, βεβαιότητα έναντι της αμφιβολίας, οριστικές απαντήσεις στα βασανιστικά ερωτήματά τους. Η επιστήμη και ο Ορθός Λόγος δεν θεωρούντο ικανοί παράγοντες για την κατάκτηση της ευτυχίας. Σ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια η χριστιανική θρησκεία υπέταξε όσους ήταν ανίκανοι να ρυθμίσουν την εσωτερική τους ζωή σ’ ένα Ον με υπεράνθρωπη δύναμη, που τους βεβαίωνε για τη μεταθανάτια ευδαιμονία τους μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους από την επίγεια στη μέλλουσα ζωή. Αυτό που πλέον ήταν διαφορετικό στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου (και δεν επρόκειτο να αλλάξει) ήταν η «ανταλλαγή» των ταλαιπωριών αυτού του πρόσκαιρου κόσμου με την αιώνια ευτυχία πέρα από τον τάφο, μια αντίληψη εντελώς διαφορετική από τον τρόπο σκέψης του αρχαίου κόσμου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ανατολή, ο οποίος ως τότε έδινε απόλυτη προτεραιότητα στην επίγεια ζωή, ενώ η ιδέα της

Ποιά θα ήταν η τύχη τον Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; 31

μεταθανάτιας ζωής του προξενούσε συναισθήματα φόβου, καθώς είχε διδαχθεί ότι ήταν σκοτεινή και τρομακτική. Με αυτή τη θεωρητική αντίληψη δεν μπορούσε να ελπίζει σε τίποτα, ούτε στο παρόν ούτε στο μέλλον. Αυτή τη μεταβολή στη θεώρηση της μεταθανάτιας κατάστασης επέφερε ο Χριστιανισμός, την οποία πραγματικά χρειαζόταν η ταραγμένη ψυχή των υπηκόων της αυτοκρατορίας εκείνα τα δύσκολα χρόνια.

Επίσης, ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που μας επιτρέπει να εικάζουμε ότι κατά την πορεία της διακυβέρνησής του ο Ιουλιανός θα αντιμετώπιζε πολλές δυσκολίες (ειδικά στις σχέσεις του με τους Χριστιανούς) και ότι δεν θα ήταν σε θέση να επιβάλει την επικράτηση του παγανισμού, είναι και ο χαρακτήρας του αυτοκράτορα, που συνδύαζε ιδιαίτερα αρνητικά χαρακτηριστικά (ενίοτε εξοργιστικά), όπως την αλαζονεία και την υπεροψία.Ο διανοουμενίστικος ψυχισμός του και η υψηλή του μόρφωση σε συνδυασμό με τα στερητικά συμπλέγματα τα οποία γιγαντώθηκαν μέσα του από τα χρόνια των καταπιέσεων και των απαγορεύσεων που είχε υποστεί από τον Κωνστάντιο, σίγουρα είχαν δημιουργήσει ένα εκρηκτικό μίγμα, που πιθανόν θα δρομολογούσε συμπεριφορές προκλητικότερες από την προσπάθειά του να κτίσει ξανά τον ναό της Ιερουσαλήμ (για το συγκεκριμένο γεγονός, την έκβασή του, αλλά και για τις αντιδράσεις που προκάλεσε, βλ. περισσότερα στην Cameron, 156-7). Στοιχεία του υπερφίαλου και προκλητικού χαρακτήρα του (πέρα από τη θεατρικότητα της εντολής του να καούν τα πλοία του και την παντελή αδιαφορία του προς τα «θεϊκά» σημάδια των θυσιών) αποκάλυψε και κατά τις τελευταίες ώρες της ζωής του, όταν αρνήθηκε να φορέσει τον θώρακά

του και όρμησε στη μάχη με αυτοπεποίθηση, για να κτυπηθεί λίγο μετά από το δόρυ ενός ιππέα, πλήγμα που θα του κόστιζε τη ζωή.

Πέρα από τις υποθέσεις σε θρησκειολογικό επίπεδο, οι εικασίες που μπορούν να γίνουν σχετικά με τις μελλοντικές του στρατιωτικές επιχειρήσεις, το μέλλον της αυτοκρατορίας και την εδαφική της έκταση, δεν έχουν θετική χροιά. Παρόλο που οι εκστρατείες του στη Γαλατία και τη Γερμανία (πριν στεφθεί αυτοκράτορας) θεωρούντο ιδιαίτερα επιτυχημένες, η εκστρατεία του στην Περσία (την οποία «κληρονόμησε» από τον Κωνστάντιο) στιγματίσθηκε από ορισμένα σφάλματα κρίσης που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τουλάχιστον «περίεργα». Πέρα από τους «κακούς οιωνούς» και τις προειδοποιήσεις που δεχόταν (που ίσως απηχούν κάποια έλλειψη εμπιστοσύνης στην ηγεσία του: Αμμιανός, XXIII.1) και τους οποίους δεν έλαβε καθόλου υπόψη του (γεγονός αδιανόητο για έναν πολίτη ή στρατιώτη στην Αρχαιότητα), όταν προέλασε σε μεγάλη απόσταση στην Ανατολή και άνοιξε ένα ξεχασμένο κανάλι που επέτρεψε τον διάπλου των πλοίων του

Ο άγιος Μ ερκούριος σκοτώνει τον Ιουλιανό. Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Μ έγας Βασίλειος είχε φ υλακισ τεί στην αρχή τηςεκστρατείας κατά των Περσών. Ο Βασίλειος προσευχήθηκε στον Μερκούριο για βοήθεια και ο άγιος εμφανίσθηκε στον Βασίλειο σε όραμα λέγοντάς του ότι λόγχευσε και σκότωσε τον Ιουλιανό.

32 What if

Μια υποθετική παράταση της

ζωής του Ιουλιανού θα

σηματοδοτούσε σε πολύ μεγάλο

βαθμό την αναγέννηση των

πόλεων.

στον ποταμό Τίγρη (κίνηση που του έδωσε τεράστιο πλεονέκτημα στην προσπάθειά του να πολιορκήσει την πρωτεύουσα της Περσίας), εγκατέλειψε εντελώς ξαφνικά το σχέδιο της πολιορκίας, όπως, επίσης, εντελώς ξαφνικά διέταξε τους στρατιώτες του να κάψουν τα πλοία τους. Η διαταγή αυτή ήταν αδιανόητη, εντελώς παράλογη, και μπορεί μεν να σχετίζεται (σύμφωνα με τις χριστιανικές πηγές) με την πρόταση για τη χερσαία καθοδήγηση (η οποία τελικά αποδείχθηκε τέχνασμα: βλ. Εφραίμ, Υμνοι κατά Ιουλιανού 3.15, σσ. 120-1), εντούτοις υποχρέωσε το στράτευμά του σε μια δύσκολη και ταπεινωτική υποχώρηση (κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε και ο ίδιος) και τον διάδοχό του Ιοβιανό στην υπογραφή της πιο ταπεινωτικής συνθήκης που υπέγραψε ποτέ η αυτοκρατορία (σύμφωνα με τον Αμμιανό: XXV.9) με την οποία παραχώρησε στην Περσία τη Νίσιβη και τα Σίγγαρα. Αυτές οι αδιανόητες ενέργειες του δεν είναι θετικά δείγματα γραφής και σίγουρα δεν αποτελούσαν εχέγγυο για τις μελλοντικές του αποφάσεις σε στρατιωτικό ή ακόμη και σε πολιτικό επίπεδο. Αναφορικά με την αυτοκρατορία, μια σχεδόν βέβαιη εξέλιξη σε περίπτωση παράτασης της ζωής του Ιουλιανού θα ήταν η συνεχιζόμενη συρρίκνωση της εδαφικής της έκτασης. Ειδικά η Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία κατακερματίσθηκε σταδιακά στα «εξ ων συνετέθη» (δηλαδή στην Ιταλία και στις παλαιές επαρχίες), έχανε σταδιακά πολλά τμήματά της από γερμανικά φύλα (οι Γερμανοί είχαν εισχωρήσει ακόμη και στον Ρωμαϊκό Στρατό από την εποχή του Διοκλητιανού) και η ιστορική αυτή πορεία μάλλον δεν θα άλλαζε. Η κατάσταση ήταν επίσης μη αναστρέψιμη στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας, αν και η αποσύνθεση εκεί είχε βραδύτερο ρυθμό. Η φυσική

ροή των πραγμάτων δεν θα άλλαζε δραματικά με τη δράση του Ιουλιανού. Αντίθετα, με βάση όσα αναφέρθηκαν σχετικά με τις λανθεσμένες του κρίσεις στα στρατιωτικά θέματα, είναι πιθανό ότι ορισμένες διαδικασίες θα επιταχύνονταν.

Στα διοικητικά θέματα, μια υποθετική παράταση της ζωής του Ιουλιανού θα σηματοδοτούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό την αναγέννηση των πόλεων, στόχο στον οποίο ήδη είχε αρχίσει να αφοσιώνεται όσο βρισκόταν εν ζωή (Cameron, 151). Σ’ αυτή την προσπάθειά του είχε αρωγό τη συντριπτική μερίδα των συντηρητικών συγγραφέων, οι οποίοι δυσφορούσαν με τις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις των αυτοκρατόρων και τις θεωρούσαν απειλή για την ανεξαρτησία των τοπικών αστικών ελίτ. Ολοι τους, από τον Αμμιανό Μαρκελλίνο ως τον Λιβάνιο και τον Θεμίστιο, δεν έβλεπαν θετικά τις επεμβάσεις των Χριστιανών αυτοκρατόρων στα αστικά ζητήματα. Η διαφορετική στάση του Ιουλιανού και η προσπάθειά του να στηρίξει τον διοικητικό μηχανισμό των πόλεων αποτελούσαν εσκεμμένες πρακτικές τόσο για να τονώσει την εικόνα της διακυβέρνησής του (η καλή συμπεριφορά προς τις πόλεις θεωρείτο χαρακτηριστικό ενός συνετού αυτοκράτορα) όσο και για ιδεολογικούς λόγους, δεδομένου ότι σχετιζόταν με την παραδοσιακή αξία της μόρφωσης της αστικής τάξης. Αρα, ήταν απολύτως φυσιολογικό για τον Ιουλιανό (ο οποίος ανέκαθεν υπερηφανευόταν για την civilitas του, το παλαιομοδίτικο πολιτικό του ήθος) να ενισχύσει τις βουλές πολλών πόλεων αρχίζοντας από την αναμόρφωση της Συγκλήτου στην Κωνσταντινούπολη (που αναδείχθηκε σε έδρα της αυτοκρατορίας). Η γενναιοδωρία του προς τις πόλεις αντικατοπτρίζεται στις νομοθετικές του ρυθμίσεις γΓ αυτές: μετέτρεψε σε εθελοντικό το aurum coronarium,

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο: 33

δηλαδή το χρυσό στεφάνι που χάριζαν οι πόλεις στους νέους αυτοκράτορες (Θεοδοσιανός Κώδικας XII.13.1), για την αξία του οποίου συχνά επιδίδονταν σε έναν αθέμιτο ανταγωνισμό προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά του. Επίσης, αποκατέστησε την αστική περιουσία αποσπώντας από πολλούς Χριστιανούς τμήματα γης (Cameron, 152), μείωσε ή χάρισε φόρους κατά περίσταση, μείωσε το Βάρος του cursus publicus (το σύστημα του δημόσιου ταχυδρομείου). Γενικά, η πολιτική του ευνοούσε σε υπερθετικό 6αθμό τα συμφέροντα των πόλεων και, αν ζούσε περισσότερο, σίγουρα θα συνέχιζε και πιθανότατα θα ενίσχυε αυτή την πρακτική.

Τέλος, ένας ακόμη λόγος που μας κάνει να πιστεύουμε ότι η παγανιστική «μανία» του Ιουλιανού μοιάζει με δέντρο μέσα σε ένα ορμητικό ποτάμι, συνδέεται με τη σχέση του Χριστιανισμού με τον στρατό εκείνη την εποχή. Ο στρατός αποτελούσε ανέκαθεν σημαντικό κέντρο διαμόρφωσης και εκδήλωσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Η ιδιαίτερη σχέση του στρατιώτη με την ιδέα τοιτθανάτου, τον οποίο αντιμετώπιζε σχεδόν καθημερινά στις μάχες, αποτελούσε την κυριότερη αιτία άνθησης των μεταφυσικών ανησυχιών των στρατιωτών και των διαφόρων θρησκειών, που επιχειρούσαν να απαλύνουν τη δύσκολη καθημερινότητά των «μελλοθανάτων». Οι λεγεωνάριοι, πέρα από τη λατρεία του αυτοκράτορα και της τριάδας του Καπιτωλίου, τιμούσαν τον ·\3 . ελληνορωμαϊκό θεό του πολέμου, τον Mars (Αρη), όπως και άλλους ξενόφερτους θεούς, ειδικά τους πολεμικούς, που υπόσχονταν στον στρατιώτη κατακτήσεις, νίκη, δόξα και ελπίδα για μια όμορφη μεταθανάτια ζωή, εφόσον πολεμούσε με ανδρεία. Κατά τη διάρκεια του ταραγμένου 3ου αι. το κράτος προσέβλεπε στη

Σόλιδος με τη μορφή του Ιουλιανού, του αυτοκράτορα που επιχείρησε να επαναφέρει τον παγανισμό.

διασφάλιση της αφοσίωσης του στρατού και προσπάθησε να θέσει υπό τον έλεγχό του τις τεράστιες και τυφλές δυνάμεις του θρησκευτικού ζήλου. Κατά τον 4ο αι. η επίδραση του Χριστιανισμού στις τάξεις των στρατιωτών ήταν σαρωτική. Το θρησκευτικό ντόμινο είχε λάβει διαστάσεις μεταφυσικής «επιδημίας» και η ταχύτητα μετάδοσής του αυξανόταν γεωμετρικά. Αυτήν τη διαρκώς επιταχυνόμενη και μη αναστρέψιμη πορεία διείδε λίγο νωρίτερα ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και, προκειμένου να δημιουργήσει μοχλούς συσπείρωσης στο στράτευμα, επέβαλε τη χριστιανική θρησκεία. Ετσι, στα χρόνια του Ιουλιανού οι στρατιώτες που λάτρευαν τον Ναζωραίο αποτελούσαν την πλειονότητα και, αν ο ίδιος δεν πέθαινε νωρίς, είναι πιθανό ότι με τη στάση του εύλογα θα μείωνε ίη στρατιωτική αποτελεσματικότητα της αυτοκρατορίας, εφόσον θα πλήγωνε το θρησκευτικό συναίσθημά των στρατιωτών λειτουργώντας αντισυσπειρωτικά σε μια περίοδο ιδιαίτερα δύσκολη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) A. Cameron: Η ΥΣΤΕΡΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, Εκδόσεις Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, ΑΘήνα 1993.(2) P. Leveque: Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Α&ήνα 1992(3) M. Rostovtzeff: ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Α9ήνα 1928.(4) Αμμιανός Μάρκελλίνος: RES GESTAE.(5) ΘΕΟΔΟΣΙΑΝΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ.(6) Εφραίμ: ΥΜΝΟΙ ΚΑΤΑ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ.(7) Ζώσιμος: ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑ.

34 What if

Την 10η Οκτωβρίου του έτους 732

ö l Άραβες και οι Φράγκοι συγκρούσθηκαν

κοντά στο Πουατιέ της κεντρικής Γαλλίας.

Κατά πολλούς, η έκβαση εκείνης της

μάχης έκρινε το μέλλον της Ευρώπης. Η

νίκη των Φράγκων εξασφάλισε την

απρόσκοπτη εξέλιξη του μεσαιωνικού

πολιτισμού, ενώ μια ενδεχόμενη αραβική

νίκη θα είχε πολύ διαφορετικές συνέπειες.

Σε αυτή τη σελίδα από αραβικό χειρόγραφο του 634 (δύο χρόνια μετά τον

θάνατο του Μωάμεθ) εικονίζονται

μουσουλμάνοι ιππείς με τα λάβαρά τους.

Άγγελος Μαστοράκης

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

Η περίοδος της ταχείας αραβικής επέκτασης

Οταν τον 7ο αιώνα μια νέα θρησκεία άρχισε να αναδεικνύεται στην Αραβική Χερσόνησο, ελάχιστοι έδωσαν τη δέουσα προσοχή. Αλλωστε, οι πληθυσμοί εκείνης της περιοχής ήταν σε όλη την έως τότε ιστορία τους συγκριτικά ασήμαντοι εμπορικοί εταίροι των σπουδαίων πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στην Εγγύς Ανατολή και στη Μεσοποταμία. Παρά τη γρήγορη διάδοση του Ισλάμ στην Αραβία, αυτό παρέμενε ένα - εν πολλοίς - εσωτερικό ζήτημα των κατοίκων της.

Μετά τον θάνατο του προφήτη Μωάμεθ, το έτος 632, θα ανέμενε κανείς να επιβραδυνθεί σημαντικά η διάδοση της νέας αυτής θρησκείας, ενδεχομένως δε να σταματήσει εντελώς. Ομως, συνέβη το ακριβώς αντίθετο.

Στηριζόμενοι αφενός σε έναν συνδυασμό ταχέων κινήσεων ιππικού και αφετέρου απόλυτης πίστης στην ηθική αναγκαιότητα της δια των όπλων διάδοσης της πίστης του Ισλάμ με το λεγόμενο «Τζιχάντ» (Ιερό πόλεμο), οι Ομμεϋάδες (Umayyad, η δυναστεία χαλίφηδων που κατάγονταν από τον Προφήτη και η οποία τον διαδέχθηκε) εξαπέλυσαν έναν πρωτόγνωρο για εκείνη την εποχή κεραυνοβόλο πόλεμο. Μέσα σε ελάχιστα χρόνια, κατέκτησαν περιοχές που διεκδικούσαν επί δεκαετίες η Βυζαντινή και η Περσική αυτοκρατορία, συντρίβοντας επανειλημμένα τις αρκετά μεγαλύτερες δυνάμεις που αυτές παρέτασσαν. Με εκπληκτική ταχύτητα, οι Αραβες κατέκτησαν πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια, η Βαγδάτη και η Ιερουσαλήμ, φθάνοντας σε διάστημα μόλις πέντε ετών, το 637,

36 What if

Έχοντας υπερβεί τον σκόπελο της βυζαντινής

παρουσίας, οι Ομμεϋάδες άρχισαν να

επεκτείνονται και προς τις

βόρειες ακτές της Αφρικής.

να καταλάβουν και την Αντιόχεια, οτα όρια των υψιπέδων της Ανατολίας. Εκεί η επέλαση τους ανακόπηκε με βαρύτατες απώλειες από τους Βυζαντινούς, η κατάσταση όμως ήταν πλέον μη αναστρέψιμη. Η περσική αυτοκρατορία των Σασσανιδών, μια πραγματική υπερδύναμη της περιοχής, κατέρρευσε το 651 μετά τη μάχη της Νίχαουαντ (Nihawad). Παρότι η περσική αντίσταση διήρκεσε ακόμη δέκα έτη με τη βοήθεια και της κινεζικής δυναστείας των Τανγκ, η Περσία είχε ήδη αρχίσει να εξισλαμίζεται. Η λατρεία του Ζωροάστρη υποχώρησε ταχύτατα και η Βαγδάτη κατέστη σημαντικό κέντρο της αραβικής διοίκησης.

Παρόμοιες ήταν οι εξελίξεις και στις πρώην βυζαντινές επαρχίες των παραλίων της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Με ευκολία που προκάλεσε έκπληξη, οι Αραβες κατέλαβαν κάποιες από τις σημαντικότερες περιοχές της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και μαζί μ’ αυτές τρία από τα σημαντικότερα πατριαρχεία (Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων και Αντιόχειας). Παρότι η ρωμαϊκή παρουσία στις περιοχές αυτές ήταν μακραίωνη και οι τοπικές χριστιανικές κοινότητες από τις πλέον ισχυρές της αυτοκρατορίας, η διαδικασία του εξισλαμισμού τους υπήρξε ταχεία.

Παράλληλα, έχοντας υπερβεί τον σκόπελο της βυζαντινής παρουσίας, οι Ομμεϋάδες άρχισαν να επεκτείνονται και προς τις βόρειες ακτές της Αφρικής. Υποτάσσοντας με ευκολία τις φυλές των Βερβέρων που κατοικούσαν στην περιοχή, έφθασαν στα τέλη του αιώνα ως τις Στήλες του Ηρακλή, τον πορθμό που χώριζε την Αφρική από την Ευρώπη. Το Γιβραλτάρ, όμως, δεν επρόκειτο να ανακόψει την προέλασή τους. Στις 29 Απριλίου του 711, ο - Βέρβερος από την Αλγερία κατά την καταγωγή - στρατηγός των Ομμεϋάδων Ταρίκ ιμπν Ζιγιάντ, διακπεραίωσε τις δυνάμεις του στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τον βράχο που

θα έπαιρνε το όνομά του (το όνομα Γιβραλτάρ προέρχεται από το αραβικό Gibr Tariq, «Βράχος του Ταρίκ»).

Πρώτο εμπόδιο στην ευρωπαϊκή «περιπέτεια» των Αράβων στάθηκε το βησιγοτθικό βασίλειο της Ισπανίας. Φεουδαλικό στη δομή, στηριζόταν σε μια ένοπλη ελίτ, οι πρόγονοι της οποίας είχαν συντρίψει τους Ρωμαίους στην Αδριανούπολη το έτος 387.Παραδοσιακά πολεμιστές, θα ανέμενε κανείς ότι οι Βησιγότθοι θα αποδεικνύονταν σκληροί αντίπαλοι για τους Αραβες. Συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Με μια αστραπιαία εκστρατεία, οι Αραβες το 711 συνέτριψαν τις βησιγοτθικές δυνάμεις στη μάχη του ποταμού Γουαδαλέτε όπου βρήκε τον θάνατο από πνιγμό ο Βησιγότθος βασιλιάς Ροδερίκος.

Το 719, μόλις οκτώ χρόνια μετά την άφιξή τους στην Ευρώπη, οι Αραβες διέσχισαν τα Πυρηναία και κατέλαβαν την επαρχία της Σεπτιμανίας, στον νότο της Γαλλίας, ολοκληρώνοντας την καταστροφή του κράτους των Βησιγότθων. Ηδη στην Ιβηρική είχαν δημιουργήσει την AI Andalus, μια διοικητική ενότητα που περιλάμβανε όλη την έκταση από τον βράχο του Γιβραλτάρ ως τη Ναρβωνική (Arbuna στα αραβικά), στη νότια Γαλλία. Μόνη εξαίρεση ήταν κάποια χριστιανικά προπύργια στα βουνά της βορειοδυτικής Ισπανίας που σχημάτισαν το βασίλειο της Αστούριας και οι παρακείμενες περιοχές των παγανιστών- ακόμη - Βάσκων.

Τα χριστιανικά κράτη της Γαλατίας

Μπροστά στις αραβικές δυνάμεις απλώνονταν πλέον οι πεδιάδες της παλαιάς ρωμαϊκής επαρχίας της Γαλατίας, η «Μεγάλη Γη» όπως την αποκαλούσαν, αναφερόμενοι ευρύτερα στο σύνολο της ευρωπαϊκής ενδοχώρας. Με ηγέτη τον Al-Samh ibn Malik,

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη 37

Λονδίνο

,. . Κόμττλεντς_. , , ,

/ - >

Κάρολος Μαρτέλος

-Ορλεάνη ζ

Λ\ο^°ς T0Up“ Vil

Π "

ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ { ΩΚΕΑΝΟΣ

Λ ί * %

^ μτ$ΡÄk. _ . ___....

Τ-... Τουρώνη

ΠουατιέΛ * w x ?

τ ' s οκ \ /Α μ π ν τ ερ Ρ α χ μ ό ν ^ κ λ ε ρ μ ό ^ Λ υ ώ ν & ^ ^

' \ Γ Α 4 ~■ / f '>*>· - VκΗθΡ . ·'**“* / 'r vySs* .-*%», <*· *<ρ*.Ν$̂ ι ?·£ -"',ίν

>p™ - I" - > ....> ' >■ £5 ? ΐ>" ί'

| · Β ο υ ρ γ ο ύ ν δ ιο ι,-χ ,ό ^ ·'“>* rS. 'l>V"->v

/ / / I , \N ^ -*a s £ ö > ?.· / / Γα σ κ ω ν η , T . , / > - , j λ ' ~

/ Υ / ζ η - " ■■ . Μ α σ σ α λ ία

7ι, ' ·τΡΆ-ο ' '■ 0Υ 5■ ' t ; ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

i&Zfc'vr*- J5?Παμπλόνα

200 ; Ε

Η επιδρομή των Μαυριτανών προς την καρδιά της Γαλλίας, το 732, ανακόπηκε αποφασιστικά από τους Φράγκους μεταξύ του Πουατιέ και της Τουρώνης.

κυβερνήτη του AI Andalus, οι Αραβες άρχισαν επιδρομές στις πόλεις των ακτών της Μεσογείου. Εμπόδιο στην αρχική διείσδυση των Αράβων στη Γαλατία στάθηκε η Ακουιτανία. Ανεξάρτητο πριγκιπάτο από το 711, προσπαθούσε απεγνωσμένα να διατηρήσει την ανεξαρτησία του τόσο

έναντι των Αράβων εισβολέων, όσο και έναντι του τυπικού επικυριάρχου, του βασιλείου των Φράγκων. Ηγέτης του ήταν ο πρίγκιπας Εύδης (Eudes, αποκαλούμενος από κάποιες σύγχρονες του πηγές και «Μέγας»), ένας ικανός ηγεμόνας με στρατηγική σκέψη άνιση προς τις πραγματικές δυνατότητες του

38 What if

κράτους του.Στην δυτική Ευρώπη

του 7ου και του 8ου αιώνα, όμως, το

βασίλειο των Φράγκων ήταν ο σημαντικότερος πόλος εξουσίας. Παρότι δεν βρισκόταν στην

ακμή που είχε γνωρίσει τον 6ο

αιώνα υπό τον βασιλιά Κλόβι, αποτελούσε το

πλέον ισχυρό κράτος της περιοχής, καλύπτοντας το

μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Γαλλίας και της δυτικής Γερμανίας, αλλά και τις Κάτω Χώρες. Τυπικά, τον θρόνο του βασιλείου κατείχε η δυναστεία των Μεροβίγγειων βασιλέων. Ομως ο βασιλικός θεσμός είχε καταστεί αδύναμος και την εξουσία ασκούσαν στην πραγματικότητα οι μαγιορδόμοι των δύο τμημάτων του βασιλείου, της Νευστρίας στα δυτικά και της Αυστρασίας στα ανατολικά. Στη θέση του μαγιορδόμου (maiordomus, κυβερνήτης του παλατιού) της Αυστρασίας είχε αναρριχηθεί η δυναστεία των Πεπινιδών, απογόνων του Πεπίνου του Χέρισταλ. Το 715, μετά τον θάνατο του Πεπίνου του Χέρισταλ, μαγιορδόμος της Αυστρασίας έγινε με περιπετειώδη τρόπο ο εξώγαμος γιος

του Κάρολος, ο οποίοςήδη από την αρχή της

εξουσίας του είχε κληθεί νααντιμετωπίσει σωρεία προκλήσεων. Η Βρετάνη και η Ακουιτανία αυτοανακηρύχθηκαν ανεξάρτητες,

διαισθανόμενες ένα κενό εξουσίας στο

φραγκικό βασίλειο, ενώ ακόμη και η Νευστρία υπό

την ηγεσία της Πλεκτρούδης, νόμιμης συζύγου του Πεπίνου του Χέρισταλ, αμφισβήτησε την εξουσία του. Μια σειρά νικών στην περιοχή του Βερντέν το 715 εναντίον των Νευστρίων, χάρισε στον Κάρολο το προσωνύμιο Μαρτέλλος (εκ του λατ. martellus, που σημαίνει σφύρα).

Παρά τις συντριπτικές αυτές νίκες, όμως, ο Κάρολος δεν είχε κατορθώσει να ειρηνεύσει το φραγκικό βασίλειο. Το 719 αντιμετώπισε τον Εύδη της Ακουιτανίας αλλά και τον ίδιο τον Φράγκο βασιλιά Χιλπέριχο Β' (Chilperic II) σε μια αμφίρροπη μάχη στο Σουασσόν. Τον επόμενο χρόνο, στον θρόνο των Φράγκων ανήλθε ο Τιερύ Δ’ (Thierry IV), χωρίς καμία πραγματική εξουσία, ενώ ο Κάρολος επιδόθηκε σε μια σειρά εκστρατειών προς όλες τις κατευθύνσεις. Τα επόμενα χρόνια, ως και τη μάχη του Πουατιέ, ο Κάρολος θα πολεμούσε κατά περίπτωση τους Φρισίους και τους Βαυαρούς στην ανατολή, αλλά και τους Νευστρίους, τους Ακουιτανούς, τος Βουργουνδούς, τους Βρετόνους και τους Προβηγκιανούς στη δύση.

Η αραβική διείσδυση στα εδάφη των Φράγκων

Ενώ οι Φράγκοι συγκρούονταν με έπαθλο την εσωτερική κυριαρχία, τα στρατεύματα των Αράβων άρχισαν να επιχειρούν βαθύτερα στο έδαφος της Γαλατίας. Ο Αλ-Σαμχ (Al-Samh), βαλής/κυβερνήτης της Ανδαλουσίας, άρχισε να επιτίθεται εναντίον των γειτονικών προς τη Ναρβωνική πόλεων. Κατέλαβε μετά από πολιορκία την Καρκασσόν και τη Νιμ, ενώ το 721 έφθασε έξω από τα τείχη της Τουλούζης. Η ευκολία με την οποία είχαν κατανικήσει ως τότε τους Φράγκους, τόνωσε υπερβολικά την αυτοπεποίθηση των Αράβων. Ετσι, ο δούκας Εύδης της Ακουτανίας κατόρθωσε να τους αιφνιδιάσει και να

Πόρπη από μανδύα Φράγκουαριστοκράτη από τη βορειανατολική Γαλλία (8ος αιώνας).

Μ ετάλλιο που φέρει τη μορφή του Φράγκου βασιλέα Χιλπέριχου Β ’, αντιπάλου του Μ αρτέλλου και τελευτα ίου Φράγκου βασιλιά με κάποιες πραγματικές εξουσίες.

Οι Άραβες κατακτούν τη Αυτική Ευρώπη 39

κατανικήσει τις δυνάμεις που πολιορκούσαν την Τουλούζη. Με μεγάλες απώλειες, που περιλάμβαναν και τον ίδιο τον Αλ-Σαμχ, οι Αραβες υποχώρησαν στην Ισπανία, διατηρώντας στο γαλλικό έδαφος μόνο το προπύργιο της Ναρβωνικής.

Οπως ήταν αναμενόμενο, η ήττα προκάλεσε τρ ιβές στην AI Andalus. Η δυσαρέσκεια των Βερβέρων (που αποτελούσαν τον κύριο όγκο του στρατεύματος) για την άνιση κατανομή των λαφύρων, η οποία υπέβοσκε από καιρό, εκδηλώθηκε βίαια με την εξέγερση του Βέρβερου στρατηγού Munusa. Σε συνεννόηση με τον Εύδη, οι δύο άρχοντες φάνηκαν αποφασισμένοι να αποτινάξουν την κυριαρχία των Αράβων. Παράλληλα, στην Αστούρια, ο βασιλιάς Πελάγιος ονομάσθηκε από την εντόπια «Μεγάλη Συνέλευση» caudillo (καθοδηγητής) του βασιλείου. Στις 18 Μαϊου, αντιμετώπισε νικηφόρα τους Αραβες στην Alqama, πραγματοποιώντας παράλληλα την πρώτη πράξη της Reconquista.

Ο Αμπντ ελ Ραχμάν και η μάχη του Πουατιέ

Σε αυτή τη δύσκολη για τους Αραβες συγκυρία, αποτέλεσε ευτύχημα γ ι’ αυτούς η ανάδειξη το 730 του Αμπντ ελ Ραχμάν (Abd el Rahman) στην ηγεσία της AI Andalus, ενός ζωντανού θρύλου ανάμεσα στους στρατιώτες εξαιτίας της ικανότητας με την οποία τους είχε οδηγήσει στην Ισπανία μετά την ήττα της Τουλούζης. Ο τελευταίος, με σαρωτικές κινήσεις, ανέλαβε να αποκαταστήσει την αραβική ισχύ. Ετσι οι αραβικές δυνάμεις, ενισχυμένες και με φρέσκα στρατεύματα από τη Βόρεια Αφρική, συνέτριψαν γοργά τους επαναστάτες του Munusa. Το Μάιο του 732 διέσχισαν μαζικά τα Πυρηναία και συγκρούσθηκαν σφοδρά με τις δυνάμεις της Ακουιτανίας. Αυτή τη φορά, ο Εύδης δεν μπόρεσε να τους

Αγαλμα του πρώτου Φράγκου βασιλέα Κλόβι ενώ βαπτίζεται από τον Αγιο Ρεμίγκιο (Saint Remigius).

εμποδίσει. Συνετρίβη δύο φορές και είδε το Μπορντώ να υποκύπτει. Ταπεινωμένος, αναγκάσθηκε να καταφύγει για βοήθεια στον θανάσιμο εχθρό του, τον Κάρολο Μαρτέλλο. Ο τελευταίος, διαισθανόμενος πως μετά την Ακουϊτανία θα ήταν η σειρά του κράτους του, έσπευσε να συναντήσει τους Αραβες με όσες δυνάμεις μπορούσε να συγκεντρώσει, ίσως 50.000 (το πιθανότερο, όμως, περίπου 30.000), κυρίως βαρείς πεζούς. Οι δυνάμεις των Αράβων, 50 - 80.000 ανάλογα με την πηγή, αποτελούντο κυρίως από ελαφρούς Βέρβερους ιππείς και είχαν φθάσει ως τη Βασιλική του Αγίου Μαρτίνου, ιερό προσκύνημα των Φράγκων, την οποία και λεηλάτησαν. Μετά από αρκετούς ελιγμούς, οι δύο στρατοί συναντήθηκαν κάπου ανάμεσα στην Τουρ και το Πουατιέ.

Η ακριβής τοποθεσία της μάχης παραμένει άγνωστη, ενδεχομένως όμως βρισκόταν επάνω σε έναν παλαιό

Ο θυρεός του πριγκιπάτου της Ακουιτανίας.

40 What i f

Μια αραβικήνίκη θα άνοιγε τον δρόμο για

την τελική κατάκτηση της

Γαλλίας από τους Άραβες.

■■

ρωμαϊκό δρόμο που περνούσε ανάμεσα στις δύο πόλεις. Μετά από αναμονή λίγων ημερών, η μάχη τελικά πραγμαιοποιήΟηκε στις 10 Οκτωβρίου του 732. Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά γ ι’ αυτήν, εκτός από το ότι οι Αραβες δεν φαίνεται να αξιοποίησαν το πλεονέκτημα που τους έδινε το ιππικό τους.

Η μάχη κρίθηκε από τον θάνατο του Αμπντ ελ Ραχμάν κατά το τέλος της πρώτης ημέρας. Αν και δεν είχαν ηττηθεί, οι Αραβες επέλεξαν να υποχωρήσουν υπό την κάλυψη της νύκτας, καθώς η απώλεια του ηγέτη τους είχε καταρρακώσει το ηθικό τους. Πάντως, οι συνολικές απώλειές τους δεν πρέπει να υπερέβησαν τις 7.500, ακόμη και αν συνυπολογίσει κανείς όσους χάθηκαν την επόμενη ημέρα, κατά την καταδίωξή τους από τους Φράγκους.

Παρά τις σχετικά μικρές απώλειές τους, όμως, η 10η Οκτωβρίου αποτέλεσε σαφώς το αποκορύφωμα της αραβικής ισχύος στην Ευρώπη. Από την επομένη της μάχης, θα άρχιζε η μακρά διαδικασία που θα οδηγούσε το 740 στην ανακατάληψη της Ναρβωνικής από τους Φράγκους και στην εκδίωξη των Μουσουλμάνων από τη Γαλλία. Κατ’ επέκταση, η αραβική πτώση θα ολοκληρωνόταν το 1492 με την πτώση της Κόρδοβας και την ολοκλήρωση της Reconquista.

Οι Φράγκοι ηττώνται στο Πουατιέ

Εκείνη την ημέρα του Οκτωβρίου του 732 η Ιστορία εύκολα θα μπορούσε να ακολουθήσει έναν άλλο δρόμο. Αν οι Αραβες έκαναν καλύτερη χρήση του ιππικού τους, υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο οι Φράγκοι να διαλύονταν, όπως ακριβώς οι στρατιώτες της Ακουιτανίας λίγους μήνες πριν. Στην περίπτωση αυτή, θα ήταν ο Μαρτέλλος που θα πέθαινε στο πεδίο της μάχης και όχι ο Αμπντ ελ Ραχμάν. Ακόμη όμως κι αν

ο Μαρτέλλος δεν φονευόταν, μια συντριπτική ήττα του στρατού του εκείνη την ημέρα θα σηματοδούσε οπωσδήποτε την απώλεια της Νευστρίας. Λόγω απουσίας οποιοσδήποτε άλλης αξιόλογης χριστιανικής δύναμης στην περιοχή, είναι βέβαιο πως και η Ακουίτανία θα υπέκυπτε άμεσα. Συχνή είναι η παρανόηση σύμφωνα με την οποία τα αραβικό σώμα σ’ εκείνη τη μάχη ήταν μια δύναμη κατάκτησης. Στην πραγματικότητα, μάλλον επρόκειτο για επιδρομή ευρείας κλίμακας. Σε αντίθετη περίπτωση, οι Αραβες πολεμιστές θα συνοδεύονταν τόσο από πολιορκητικές μηχανές, όσο κι από τις ο ικογένειές τους, όπως είχε συμβεί στην Τουλούζη το 721. Παρόλα αυτά, μια αραβική νίκη θα άνοιγε τον δρόμο για την τελική κατάκτηση της Γαλλίας από τους Αραβες.

Από τη στιγμή δηλαδή που η Ακουίτανία θα υπέκυπτε, οι βάσεις των Αράβων θα μετακινούντο βορειότερα ως το Μπορντώ ή τη Λιμόζ ή ενδεχομένως ως την Τουρ ή και το ίδιο το Πουατιέ. Με βάση την τακτική της βήμα προς βήμα προέλασης, οι Αραβες θα εκκαθάριζαν γρήγορα τόσο τα υπολείμματα των φραγκικών δυνάμεων στη Νευστρία, όσο και τους αποκομμένους Βρετόνους. Απέναντι τους θα μπορούσαν να σταθούν πια μόνο οχυρωμένες πόλεις, όπως η Ορλεάνη και το Παρίσι. Αργά ή γρήγορα όμως κι αυτές θα υπέκυπταν, εκτός αν οι Φράγκοι κατόρθωναν να ανασυγκροτηθούν έγκαιρα. Με βάση όμως τη φεουδαλική μορφή του βασιλείου τους, η συγκέντρωση του στρατού τους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί τόσο γρήγορα. Χωρίς την ισχυρή προσωπικότητα του Μαρτέλλου, άλλωστε, η διατήρηση της συνοχής των Φράγκων θα πρέπει να θεω ρείτα ι εξαιρετικά αμφίβολη. Περιοχές όπως η Βαυαρία ή η Αλαμανία βρίσκονταν ήδη σε διαρκή αναταραχή.Αν η κεφαλή του φραγκικού βασιλείου

Οι Άραβες κατακτούν τη Αυτική Ευρώπη 41

εξέλιπε, είναι 6έ6αιο πως θα αποσπώντο αμέσως από αυτό. Οσες περιοχές απέμεναν, θα δυσκολεύονταν να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις που διέθεταν, κυρίως λόγω φόβου πως αν τις έστελναν, οι ίδ ιες θα απέμεναν ανυπεράσπιστες στις επιδρομές των 6αρ6αρικών φύλων από τα ανατολικά, όπως οι Φρίσιοι. Το πιθανότερο είναι λοιπόν πως το φραγκικό βασίλειο θα διαλυόταν γρήγορα. Ενδεχομένως ο Φράγκος Βασιλιάς να παρέμενε στην Αυλή του, στο Ααχεν, όμως αυτό δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία. Αν έπεφταν η Ορλεάνη και το Παρίσι, είναι Βέβαιο πως το ίδιο θα συνέΒαινε και με τα μικρά κρατίδια που θα είχαν εμφανισθεί.Χωρίς τις οχυρώσεις αυτών των πόλεων να τους παρεμποδίζουν, οι Αραβες θα είχαν όλους τους δρόμους ανοικτούς μπροστά τους.

Η Θεωρία του Γίββωνα - Οι Αραβες στην Οξφόρδη

Σε μια αρκετά γνωστή αποστροφή του ο Εδουάρδος ΓίΒβων αναφέρει πως, αν οι ΑραΒες είχαν νικήσει στο Πουατιέ, σήμερα θα διδασκόταν το Κοράνιο στην Οξφόρδη. Κατά την άποψη αυτή, η αραβική κυριαρχία θα επεκτεινόταν ως τα όρια της παλαιάς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ίσως και πέρα από αυτά. Ακόμη όμως κι αν υποθέσουμε πως οι ΑραΒες όντως είχαν το ανθρώπινο δυναμικό για να πετύχουν κάτι τέτοιο, είναι αμφίβολο αν θα το επιδίωκαν. Κατά πρώτον, είχε ήδη αρχίσει να παρουσιάζεται οξεία έλλειψη αντικαταστατών των απωλειών κατά τις εκστρατείες τους. Η Βόρεια Αφρική και η Αραβία ποτέ δεν ήταν ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένες και είχαν ήδη αιμορραγήσει σε μεγάλο βαθμό. Προκειμένου να συνεχίσουν την προέλασή τους, οι Αραβες θα έπρεπε να αντλήσουν δυνάμεις από Ευρωπαίους προσήλυτους. Πιο πιθανό φαίνεται οι Αραβες να δημιουργούσαν - προς

στιγμήν - ένα νέο εμιράτο στην περιοχή της σημερινής Γαλλίας, αντίστοιχο του AI Andalus. Ανάλογα με την ταχύτητα του εξισλαμισμού του, θα καθοριζόταν και η ταχύτητα της περαιτέρω επέκτασής τους. Οταν αυτή θα ήταν πια δυνατή (ενδεχομένως μια δεκαετία αργότερα), είναι μάλλον αμφίβολο ότι θα επιδίωκαν να διασχίσουν τον Ρήνο ή τη Μάγχη. Αλλωστε, το κλίμα αυτών των περιοχών είναι εντελώς αντίθετο με τις συνήθειές τους και το έδαφος τους ακατάλληλο για τον αραβικό τρόπο πολέμου.

Επιπλέον, η θεωρία του ΓίβΒωνα στηρίζεται στον σημερινό χάρτη για να τονίσει τη δ ιαφορετικότητα μιας

Εισερχόμενος στο Παρίσι μετά τον μεγαλειώδη Θρίαμβό του στο Πουατιέ, ο Κάρολος Μ αρτέλος εκμεταλλεύΘηκε τη δόξα που κέρδισε και έ&εσε σταδιακά ολόκληρο το φραγκικό βασίλειο υπό την κυριαρχία του.

42 What if

To 1793 οι Γάλλοι επαναστάτες εισήλ&αν βίαια στη βασιλική του Σαίν Ντενί και αφού άνοιξαν τους τάφους των παλαιών ευγενών (συμπεριλαμβανομένου του Καρόλου Μ αρτέλου) πέταξαν τα οστά σε έναν ομαδικό τάφο. Η εικονιζόμενη σαρκοφάγος του Μ αρτέλου μεταφέρΘηκε στο Μουσείο της Επανάστασης και επανήλ&ε στο Σαίν Ντενί μετά την αποκατάσταση της μοναρχίας.

αραβικής Ευρώπης. Οντως, οι Αραβες θα ήλεγχαν τα κέντρα μόρφωσης, είναι αμφίβολο όμως εάν ένα από αυτά θα ήταν στην Οξφόρδη. Η Αγγλία του 732 δεν είχε τίποτα το αξιοσημείωτο από αστική ή εκπαιδευτική άποψη και έτσι θα παρέμενε καθυστερημένη σε περίπτωση αραβικής κατάκτησης. Αποκομμένη από τις ρωμαϊκές επιρροές, θα επέστρεφε στις παγανιστικές ρίζες της και σύντομα θα υπέκυπτε στις νορβηγικές επιδρομές που ήδη είχαν αρχίσει. Από την άλλη πλευρά, στην ηπειρωτική Ευρώπη οι Αραβες το πιθανότερο είναι ότι θα προσπαθούσαν να κινηθούν προς τα

ανατολικά, προκειμένου να εκμεταλλευθούν και τον ισχυρό στόλο που δ ιέθεταν στη δυτική Μεσόγειο. Καταστρέφοντας τους Βουργουνδούς, θα βρίσκονταν αντιμέτωποι με τον τελευτα ίο σημαντικό αντίπαλο στη δυτική Ευρώπη, το βασίλειο των Λομβαρδών στη βόρεια Ιταλία. Εφόσον κατάφερναν να ξεπεράσουν και αυτό τον σκόπελο (και η μορφολογία του εδάφους μας επιτρέπει να το εικάσουμε), η Ιταλία θα ήταν πλέον ώριμη για κατάκτηση.

Λογικά, αυτό θα ήταν και το όριο της προς ανατολάς επέκτασης των Αράβων με αφετηρία το «εμιράτο» της Γαλλίας, τουλάχιστον επί μια έως δύο γενεές. Οι ελλείψεις σε επιστράτους, καθιστά παντελώς ουτοπική τη θεωρία με βάση την οποία οι Αραβες θα προσπαθούσαν

να περικυκλώσουν την Κωνσταντινούπολη από τη Δύση. Είναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς πώς θα κατόρθωναν να στείλουν στρατό ως εκεί, αστυνομεύοντας παράλληλα όλη τη δυτική Ευρώπη. Ας μην ξεχνάμε πως οι Αραβες δεν ήταν θύννοι: σπάνια εξόντωναν πληθυσμούς. Προτεραιότητά τους ήταν να τους υποτάξουν και να τους εξισλαμίσουν. Κατά συνέπεια, θα ήταν αδύνατο να απαγκιστρώσουν αρκετές δυνάμεις από τη δυτική Ευρώπη για μια εκστρατεία στα Βαλκάνια. Αν το Βυζάντιο έπεφτε, αυτό θα συνέβαινε λόγω επίθεσης από τα ανατολικά, δηλαδή από τους Ομμεϋάδες της Συρίας.

Η ισλαμική Ευρώπη και to μέλλον του Χριστιανισμού

Με την αραβική κυριαρχία να εκτείνετα ι από το Γιβραλτάρ ως τις Κάτω Χώρες, τη Βενετία και τη Νεάπολη, θα ανέτελλε μια εντελώς άλλη εποχή. Εύλογα, κύρια σημασία θα είχαν τα λιμάνια που συνδέονταν με το αραβικό εμπορικό δίκτυο. Η Κόρδοβα, η Ναρβόννη και το Παλέρμο θα υποκαθιστούσαν κέντρα όπως το Παρίσι, τη Μαδρίτη και τη Ρώμη. Ειδικά η τελευτα ία είναι πιθανό πως θα καταστρέφονταν εκ βάθρων, κυρίως αν προέβαλλε ιδιαίτερη αντίσταση. Η προοπτική της λεηλασίας αλλά και η επιθυμία των Αράβων να καταστρέψουν το αντίπαλο πνευματικό δέος στη δυτική Ευρώπη, θα σφράγιζαν την τύχη της. Ο Χριστιανισμός δεν θα διωκόταν ενεργά (άλλωστε ούτε στην Αίγυπτο είχε συμβεί κάτι τέτο ιο) αλλά κέντρα του όπως η Ρώμη και διάφορα προσκυνήματα, θα καταστρέφονταν. Ο Χριστιανισμός βέβαια θα επιβίωνε, ειδ ικά αν το Βυζάντιο άντεχε στην πίεση. Θα ήταν όμως πολύ διαφορετικός. Η ανατολική ορθόδοξη πρακτική θα παρέμενε, στη Δύση όμως η λατρεία θα υποχωρούσε αισθητά και θα επέστρεφε στην

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη 43

ποικιλομορφία των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Σταδιακά, περιοχές όπως η Ιβηρική Χερσόνησος και η Γαλλία θα εξισλαμίζονταν πλήρως, ενώ όσες περιοχές δεν είχαν εκχριστιανισθεί ακόμη (σχεδόν όλες ανατολικά του Ελβα και βόρεια του Δούναβη) θα διατηρούσαν τις αρχέγονες θρησκείες τους. Φυσικά, χωρίς Αγία Εδρα δεν θα υπήρχε ούτε Μεταρρύθμιση, ούτε «προτεσταντική ηθική». Σε έναν τέτο ιον κόσμο δεν θα υπήρχε Αναγέννηση, καθώς δεν θα είχε υπάρξει Μεσαίωνας.

Οι Αραβες εκείνης της εποχής ήταν κοινωνοί των αρχαίων επιστημών σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απότι οι Δυτικοευρωπαίοι σύγχρονοί τους. Είναι βέβαιο πως η ανθρωπότητα θα προόδευε και πάλι επιστημονικά, όμως τα πνευματικά της κέντρα θα βρίσκονταν στις ακτές της Μεσογείου και όχι στην καρδιά της ηπειρωτικής Ευρώπης. Αντίστοιχα, ο πνευματικός προσανατολισμός της θα ήταν διαφορετικός. Χωρίς την αδιάλειπτη επιδίωξη της προσωπικής ευδαιμονίας που έθεσε ως ζητούμενο ο Προτεσταντισμός, η επιστήμη είναι πιθανό ότι θα ήταν πιο στραμμένη στις ανθρωπιστικές και πνευματικές σπουδές. Τα αποτελέσματα θα ήταν δύσκολο να τα προβλέψει κανείς. Αν είχαν νικήσει οι Αραβες στο Πουατιέ, μπορεί να ανακάλυπτε την Αμερική ένας Αραβας θαλασσοπόρος. Με δεδομένη την απίστευτη ικανότητα των Αράβων να ενσωματώνουν πολιτισμούς, η κατάκτηση της νέας ηπείρου θα είχε αποτελέσματα εξαιρετικού πολιτιστικού ενδιαφέροντος και σαφώς πιο αναίμακτα.

Η μάχη που δεν έγινε ποτέΠέρα από τη διαφορετική έκβαση

της μάχης του Πουατιέ, υπάρχει κι ένα άλλο σημείο στην Ιστορία όπου τα πράγματα θα μπορούσαν να έχουν αλλάξει δραματικά. Τι θα συνέβαινε αν,

κατά τη διάσπαση της πολιορκίας της Τουλούζης, δεν σκοτωνόταν μόνο ο Αλ- Σαμχ αλλά και ο Αμπντ ελ Ραχμάν; Το ενδεχόμενο αυτό δεν είναι διόλου απίθανο, καθώς και οι δύο αρχηγοί εκτέθηκαν στους ίδιους κινδύνους, όμως δεν έχει μελετηθεί καθόλου. Χωρίς τον χαρισματικό Αμπντ ελ Ραχμάν, η αραβική υποχώρηση θα μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε χιονοστιβάδα. Οι Αραβες δεν θα μπορούσαν να διατηρήσουν ούτε τη Ναρβωνική και θα εκδιώκονταν από τη Γαλλία μια εικοσαετία νωρίτερα. Χωρίς τον Αμπντ ελ Ραχμάν, οι έριδες στην AI Andalus θα ήταν αδύνατο να γεφυρωθούν. Με τους Βέρβερους στρατιώτες να έχουν εξεγερθεί ανοικτά, θα ήταν εύκολο να καταρρεύσει το εμιράτο.

Ο Munusa θα μπορούσε να

Μ ε υψωμένο τον πολεμικό πέλεκυ πάνω από το κεφάλι του, ο Κάρολος Μαρτέλος ηγείτα ι των στρατευμάτων του στην επική μάχη του Πουατιέ, το έτο ς 732, σε αυτόν τον αριστουργηματικό πίνακα του Τσαρλς Στόιμπεν που βρίσκεται στο μουσείο των Βερσαλιών. Η νίκη των Φράγκων έσωσε την Ευρώπη από τις επεκτατικές διαθέσεις του Ισλάμ.

44 What if

Οι Βέρβεροι είχαν

προσηλυτισθεί στο Ισλάμ πολύ

πρόσφατα, ενώ αρκετοί διατηρούσαν

την προηγούμενη

πίστη τους.

επεκτείνει ανενόχλητος την επικράτεια που ήλεγχαν οι επαναστάτες του, ενώ δεν θα υπήρχε κανείς να εμποδίσει τη διείσδυση της Ακουιτανίας στην Ιβηρική, καθώς ο Munusa διατηρούσε σχέσεις συμμαχίας με τον Εύδη. Παράλληλα, στη δυτική Ιβηρική η Reconquista που είχε ξεκινήσει το 719 θα μπορούσε να προχωρήσει πολύ γρηγορότερα εις βάρος μιας σειράς μικρών ημιαυτόνομων αραβικών εμιράτων, παρά εις 6άρος του ισχυρού αραβικού εμιράτου της AI Andalus. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, είναι αρκετά πιθανό η χερσόνησος να μοιραζόταν ανάμεσα στις τρεις αυτές δυνάμεις. Η Ακουίτανία θα ενσωμάτωνε ανενόχλητη τις περιοχές της μελλοντικής Αραγωνίας, ενώ η Αστούρια θα εξελισσόταν στο κατεξοχήν «ισπανικό» βασίλειο, φθάνοντας ενδεχομένως μέχρι την Κόρδοβα αιώνες πριν το 1492. Ανάμεσα στα δύο χριστιανικά βασίλεια, θα επιβίωνε για κάποιο διάστημα το εμιράτο των Βερβέρων του Munusa. Σταδιακά, όμως, κι αυτό θα φθειρόταν από τη διείσδυση των Χριστιανών γειτόνων του. Χωρίς τον θρησκευτικό ζήλο της αραβικής ελ ίτ του στρατεύματος και με αντίστοιχα περιορισμένο βαθμό διείσδυσης στον ντόπιο πληθυσμό, σύντομα θα αποδυναμωνόταν. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως οι Βέρβεροι είχαν προσηλυτισθεί πολύ πρόσφατα, ενώ αρκετοί διατηρούσαν την προηγούμενη πίστη τους. Παραδόξως, πολλοί από αυτούς ήταν Ιουδαίοι στο θρήσκευμα (κανείς δεν γνωρίζει πως συνέβη αυτό στο εσωτερικό της Αλγερίας), έχοντας απλά τεθ ε ί στην υπηρεσία των Αράβων. Δεν είναι απίθανο, μια ενδεχόμενη εξάλειψη των λόγων που είχαν προκαλέσει τον αρχικό προσηλυτισμό τους, όπως ο φόβος των Αράβων ή η επιθυμία να συμμετέχουν στη διανομή της λείας, να προκαλούσε μαζική επάνοδο στην προηγούμενη πίστη τους.

Κατά συνέπεια, μια συντριβή της

αραβικής ελ ίτ στην Ισπανία από τους απλούς Βέρβερους στρατιώτες, θα μπορούσε να προκαλέσει την ανατροπή των αντίστοιχων ελ ίτ και στις άλλες περιοχές όπου ο πληθυσμός ήταν βερβερικός, δηλαδή τις ακτές της Βόρειας Αφρικής. Ακόμη κι αν η ανατροπή αυτή δεν κατέληγε στην ολοκληρωτική απώθηση των Αράβων ως την Αίγυπτο, θα προκαλούσε σίγουρα συγκρούσεις στις εν λόγω περιοχές, εκτονώνοντας την πίεση που ασκούσαν οι Αραβες στα όμορα κράτη, όπως το Βυζάντιο. Ενδεχομένως μάλιστα η αμφισβήτηση της ισχύος τους θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλους πληθυσμούς, επιφέροντας ένα ιδιαίτερα πρόωρο τέλος στην ιστορία του Αραβικού Χαλιφάτου.

Η Ευρώπη χωρίς τον Θρύλο του Μαρτέλλου

Με βάση αυτό το σενάριο αυτό, το μέλλον της δυτικής Ευρώπης θα ήταν εντελώς διαφορετικό. Ενας ενδεχόμενος θρίαμβος της Ακουιτανίας, θα επιβεβαίωνε την ανεξαρτησία της από το βασίλειο των Φράγκων. Ενισχυμένη και με νέα εδάφη, η Ακουίτανία θα μπορούσε άνετα να εξελ ιχθεί σε ένα πλήρως ανεξάρτητο κράτος. Αλλωστε, οι διαφορές της με το υπόλοιπο φραγκικό βασίλειο ήταν αισθητές, καθώς είχε αρκετά πιο «ρωμαϊκό» πολιτιστικό χαρακτήρα και ήταν πιο αστικοποιημένη. Χαρακτηριστικά, πηγές της εποχής από την Ακουίτανία χαρακτηρίζουν τους υπόλοιπους Φράγκους «βαρβάρους».

Αντίστοιχα, χωρίς τη νίκη στο Πουατιέ, το βασίλειο των Φράγκων θα αργοπέθαινε. Ο Κάρολος δύσκολα θα κατόρθωνε να ενσωματώσει την Ακουίτανία με τα όπλα. Χωρίς μάλιστα τους πόρους της, δύσκολα θα μπορούσε να αναληφθούν οι εκστρατείες που τελικά επέκτειναν το βασίλειο προς ανατολάς και οι οποίες υπέταξαν τους

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη 45

Φρισίους και τους Βουργουνδούς. Στερημένος από την αίγλη που του χάρισε η νίκη στο Πουατιέ, ο Μαρτέλλος θα έπρεπε να αγωνισθεί σκληρά για να εδραιώσει τη δυναστεία του. Το πιθανότερο είναι πως θα πολεμούσε αδιάλειπτα εναντίον ανταπαιτητών, ενώ θα ήταν αδύνατο να κυβερνήσει χωρίς έναν ονομαστικό Φράγκο βασιλέα, όπως έπραξε στα τελευτα ία του χρόνια. Σε μια τέτο ια περίπτωση, είναι αμφίβολο αν θα ανερχόταν ποτέ η δυναστεία του (των Καρολιδών) στον θρόνο. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή δεν θα τον καταλάμβανε ούτε ο γνωστότερος εκπρόσωπός της, ο Κάρολος ο Μέγας ή Καρλομάγνος.

Σε μια Ευρώπη χωρίς τον Καρλομάγνο, δεν θα προέκυπτε ποτέ η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ούτε η παράδοση της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης που αυτή εδραίωσε. Η Γαλλία δεν θα είχε δημιουργηθεί ποτέ. Στη θέση της θα υπήρχε μια σειρά από κράτη, όπως η Ακουιτανία, η Βουργουνδία και η Βρετάνη, ενώ στα γερμανικά εδάφη βασίλεια όπως αυτά της Βαυαρίας και της Αλαμανίας θα είχαν επεκταθεί ανεμπόδιστα, επιφέροντας τη γερμανική ενοποίηση αρκετούς αιώνες νωρίτερα, αλλά με εντελώς άλλο χαρακτήρα, καθαρά γεωγραφικό και όχι εθνικό.

Αντίστοιχα, διαφορετικό θα ήταν και το μέλλον του Χριστιανισμού. Η επιρροή του πάπα στα κοσμικά πράγματα, δεν θα μπορούσε να φθάσει ποτέ εκε ί που την προώθησε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κατά πάσα πιθανότητα, το παπικό κράτος θα διατηρείτο, χωρίς όμως τη συνήθεια να ευλογεί ο πάπας τη στέψη των Ευρωπαίων μοναρχών την οποία καθιέρωσε η στέψη του Καρλομάγνου, η σημασία του θα ήταν περιορισμένη. Η Αγία Εδρα θα παρέμενε ένα πνευματικό κέντρο, όμως κανείς δεν θα αναγνώριζε στον ποντίφηκα εξουσίες όπως τον αφορισμό βασιλέων ή την κήρυξη των Σταυροφοριών. Ως ένας

(1) George F. Nafziger: ISLAM AT WAR, Praeger Publishers, Λονδίνο 2003.(2) David Nicolle: POITIERS 732 A.D.,Osprey Publishing Ltd, Οξφόρδη 2008.(3) John Julius Norwich: THE MIDDLE SEA, Vintage Books, Λονδίνο 2007.(4) Edward Gibbon: THE DECLINE AND FALL OF THE ROMAN EMPIRE, Wildside Press, Λονδίνο 2004.(5) Christopher Brooke: EUROPE IN THE CENTRAL MIDDLE AGES, Εκδόσεις Longman, Εσσεξ 1964.

ακόμη κοσμικός άρχοντας (κατ’ ουσίαν), ο πάπας δεν θα προκαλούσε ποτέ πάθη όπως αυτά που συνέβαλαν στη δημιουργία της Μεταρρύθμισης ή της Ιεράς Εξέτασης. Κατ’ επέκταση, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θα αναπτυσσόταν σε πλαίσια λιγότερο θρησκειοκεντρικά. Είναι αμφίβολο κατά πόσο ένα κράτος με ρωμαϊκές επιρροές όπως η Ακουιτανία θα μπορούσε να καταλήξει έρμαιο σκοταδιστικών τάσεων.

Βέβαια, υπάρχει και η αντίθετη άποψη με βάση την οποία ο ευρωπαϊκός πολιτισμός που θα γνωρίζαμε θα ήταν κυρίως υπόθεση της Μεσογείου. Περιοχές πέρα από τα παλαιά σύνορα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δεν θα είχαν ενταχθεί ποτέ σε αυτήν την πολιτιστική οικογένεια χωρίς την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.Επιπλέον, ορισμένα σημαντικά κέντρα πολιτισμού (κυρίως οι ανεξάρτητες πόλεις της βόρειας Ιταλίας) δύσκολα θα είχαν μεγαλουργήσει πολιτιστικά στα πλαίσια του σχετικά οπισθοδρομικού λομβαρδικού βασιλείου που προϋπήρχε στην περιοχή. Αντίστοιχα, όμως, τα πολιτιστικά στοιχεία που επέστρεψαν στην Ευρώπη μέσω των Αράβων λογιών θα παρέμεναν απρόσιτα χωρίς την τριβή μεταξύ Χριστιανών και Αράβων στην Ιβηρική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παλαιό γκραβούρα που απεικονίζει τον Κάρολο Μ αρτέλλο να εφορμά κατά τη Μάχη του Πουατιέ. Στην πραγματικότητα, μάλλον πολέμησε πεζός και σίγουρα δεν έφ ερε σφύρα.

Βυζαντινός αυτοκράτορας με τους στρατιώ τες του κατά τη διάρκεια επέλασης (από το χειρόγραφο της μυθιστορίας του Μ εγάλου Αλεξάνδρου).

Οι Βυζαντινοί νι,κούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) 47

Στις 26 Αυγούστου τον έτους 1071, ο Βυζαντινός

Στρατός γνώρισε τη μεγαλύτερη, ενδεχομένως,

ήττα στη μακρόχρονη ιστορία του. Οι

Σελτζούκοι του ΑλπΑρσλάν

εκμεταλλεύθηκαν τακτικά σφάλματα και

εσωτερικές αδυναμίες των Βυζαντινών

Μικρά Ασία. Τι θα συνέβαινε, όμως, αν οι

Βυζαντινοί νικούσαν τις σελτζονκικές δυνάμεις; Ποια θα

ήταν η τύχη της Κωνσταντινούπολης και του Ελληνισμού γενικότερα;

Θα είχαν συνεχίσει οι Τούρκοι την κατακτητική πορεία τους στην

Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική;

Οι Σελτζούκοι Τούρκοι αποτελούσαν ένα από τα γένη της φυλετικής ένωσης των

νομάδων Ογούζων (που «εξελίχθηκαν» μεταγενέστερα στους Τουρκομάνους), το οποίο είχε επ ιβληθεί ως κυρίαρχη δυναστεία στις άλλες τουρκογενείς φυλές. Κεντροασιατικής προέλευσης, είχαν ιδρύσει μια εκτεταμένη αυτοκρατορία στις ιρανικές χώρες και τη Μεσοποταμία, κατακτώντας τη Βαγδάτη, τη μουσουλμανική μητρόπολη, το 1055. Παράλληλα είχαν καταλάβει μερικά παραμεθόρια εδάφη της βυζαντινής Μικράς Ασίας. Το 1068 ανήλθε στον βυζαντινό θρόνο ο ικανός και δημοφιλής στρατηγός Ρωμανός Διογένης. Ως Ρωμανός Δ ’, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας νυμφευόμενος την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, χήρα του προηγούμενου μονάρχη Κωνσταντίνου Δούκα. Η ισχυρή πολιτική παράταξη του

γένους των Δουκών δυσαρεστήθηκε από αυτή την εξέλιξη. Η γέτες της ήταν ο καίσαρ Ιωάννης Δούκας, αδελφός του Κωνσταντίνου, και ο φημισμένος λόγιος και φιλόσοφος, Μιχαήλ Ψελλός. Οι Δούκες θεώρησαν τον Ρωμανό απειλή για τα δικαιώματα των δύο ανήλικων γιων του Κωνσταντίνου στον αυτοκρατορικό θρόνο.

Το 1071 ο Ρωμανός οδήγησε έναν πολυάριθμο στρατό εναντίον των Σελτζούκων, αποτελούμενο από Βυζαντινούς και πλήθη μισθοφόρων ποικίλης εθνικής προέλευσης. Ο Βυζαντινός Στρατός όμως βρισκόταν σε φάση παρακμής και δεν ήταν η ακαταμάχητη δύναμη της εποχής του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Ο Ρωμανός σκόπευε να εκδιώξει τους Τούρκους από τα παραμεθόρια βυζαντινά εδάφη και από την Αρμενία. Ο Σελτζούκος σουλτάνος Αλπ Αρσλάν, ο οποίος ετοιμαζόταν να εισβάλει στη

Βυζαντινό νόμισμα με απεικόνιση του Χριστού ο οποίος ευλογεί τον αυτοκρότορα Ρωμανό Δ ’ και την αυτοκράτειρα ΕυδοκίαΜακρεμβολίτισσα (Α&ήνα, Νομισματικό Μουσείο).

κερδίζοντας μια νίκη επί του στρατού του

αυτοκράτορα Ρωμανού Α’,η οποία είχε ως

αποτέλεσμα τη μαζική διείσδυσή τους στη

48 What if

Ο Αλπ Αρσλάν συμπεριφέρθηκε

με σεβασμό στον υψηλό

αιχμάλωτό του, αποδίδοντάς του μεγάλες

τιμές και επιδιώκοντας τη

φιλία του.

Συρία (κτήση του φατιμιδικού βασιλείου της Αιγύπτου), επέστρεψε εσπευσμένα στα βυζαντινοσελτζουκικά σύνορα. Ο σουλτάνος ηγείτο μιας ταχυκίνητης δύναμης ιππέων και λίγων πεζών, με κύριο σώμα τους Σελτζούκους ιπποτοξότες. Μετά από κάποιες αρχικές συρράξεις, η αποφασιστική μάχη δόθηκε στις 26 Αυγούστου του 1071, στην πεδιάδα του Μ αντζικέρτ (ελλην. Μαζίκερτα).

Δ ιάφορες α ιτίες οδήγησαν στην ήττα του Βυζαντινού Στρατού. Ο έμπειρος, κατά τα φαινόμενα, Ρωμανός έπεσε στην παγίδα της παλαιάς, δοκιμασμένης νομαδικής τακτικής της «προσποιητής υποχώρησης». Η γοργή προέλαση της κολοσσιαίας βυζαντινής στρατιάς επέφερε την αποσάθρωσή της, καθιστώντας την «εύκολη λεία» για τους Τούρκους ιππείς που είχαν προσποιηθεί ό τι υποχωρούσαν. Ενας άλλος παράγοντας της βυζαντινής αποδυνάμωσης υπήρξε η αποστασία ενός μέρους των Ούζων μισθοφόρων του Ρωμανού, τουρκικού λαού όπως οι Σελτζούκοι, οι οποίοι προσχώρησαν στους εχθρούς λίγο πριν τη μάχη. Η προαναφερθείσα παρακμή του Βυζαντινού Στρατού ήταν μια ακόμη αρνητική παράμετρος, όπως και η έλλειψη συνοχής του λόγω του πολυεθνικού χαρακτήρα του.Σημαντικό ρόλο στην ήττα του Ρωμανού φαίνετα ι πως έπαιξε και η στάση του δ ιοικητή της βυζαντινής οπισθοφυλακής, Ανδρόνικου Δούκα, ανιψιού του προηγούμενου αυτοκράτορα. Ο Ανδρόνικος βιάστηκε να δ ιατάξει την οπισθοχώρηση του σώματός του, ενώ ίσως ήταν και ο αυτουργός της διάδοσης μια φήμης ανάμεσα στους στρατιώτες του σύμφωνα με την οποία ο αυτοκράτορας, ο οποίος βρισκόταν στο κέντρο της βυζαντινής παράταξης, είχε σκοτωθεί. Η φήμη αυτή ενέσπειρε τον πανικό στην οπισθοφυλακή. Τότε, μόλις ο Αλπ Αρσλάν διαπίστωσε τον

αποσυντονισμό της βυζαντινής παράταξης, αντεπ ιτέθηκε με 10.000 ιππείς. Οι Τούρκοι απώθησαν τις δύο πτέρυγες («κέρατα») του Βυζαντινού Στρατού, ενώ ο Ανδρόνικος απέσυρε την οπισθοφυλακή χωρίς να δώσει μάχη. Το βυζαντινό κέντρο, με επικεφαλής τον Ρωμανό, υπερκεράσθηκε από τους Σελτζούκους και απομονώθηκε. Οι στρατιώτες του Ρωμανού αντέταξαν την ύστατη αντίσταση, ώσπου ο αυτοκράτορας πληγώθηκε και αιχμαλωτίσθηκε. Ο Αλπ Αρσλάν συμπεριφέρθηκε με σεβασμό στον υψηλό αιχμάλωτό του, αποδίδοντάς του μεγάλες τιμές και επιδιώκοντας τη φιλία του. Τελικά τον ελευθέρωσε, αφού απέσπασε ευνοϊκούς όρους κατά την ειρηνευτική συμφωνία που έκανε μαζί του. Στην Κωνσταντινούπολη, η παράταξη των Δουκών ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Μιχαήλ Ζ', γιο του Κωνσταντίνου Δούκα. Ο Ρωμανός Δ ’ η ττήθηκε κατά τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε, αιχμαλωτίσθηκε από τους αντιπάλους του, τυφλώθηκε και μετά από λίγο πέθανε.

Τα αίτια της παρακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Στη συνέχεια, οι Σελτζούκοι θεώρησαν άκυρη τη συμφωνία που είχαν συνάψει με τον (νεκρό πλέον) Ρωμανό και προήλασαν σε ολόκληρη την έκταση της Μικρός Ασίας. Η βυζαντινή ηγεσία αναγκάσθηκε να αποδεχθεί την εγκατάστασή τους στο μικρασιατικό έδαφος ως υποτελών με υποχρέωση στρατιωτικής υπηρεσίας. Ετσι ιδρύθηκε το μικρασιατικό σελτζουκικό κράτος (Σουλτανάτο του Ικονίου). Σταδιακά πάντως οι Βυζαντινοί ανέκτησαν το βόρειο και το δυτικό τμήμα της χερσονήσου. Το 1136- 39 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β ’ Κομνηνός ανακατέλαβε και το νότιο τμήμα της, περιορίζοντας τους

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζίκέρτ (1071) 49

Τούρκους στην ενδοχώρα. Το 1176 όμως οι Σελτζούκοι κέρδισαν μια νέα συντριπτική νίκη επί των Βυζαντινών στο Μυριοκέφαλο και εξαπλώθηκαν πάλι στο μεγαλύτερο μέρος του μικρασιατικού εδάφους. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204), η Αυτοκρατορία της Νικαίας κατόρθωσε να διασώσει τη Βορειοδυτική Μικρά Ασία από τους Τούρκους εισβολείς, σταθεροποιώντας το ανατολικό της σύνορο. Σε αυτό συνέβαλε και η πανωλεθρία που υπέστησαν οι Τούρκοι από τους Μογγόλους στη μάχη του Κιοσέ Νταγ (1243), κατά την οποία ο Σελτζούκος σουλτάνος υπέπεσε στο ίδιο στρατηγικό σφάλμα που είχε υποπέσει ο Ρωμανός Δ ιογένης στο Μαντζίκέρτ. Το Σουλτανάτο του Ικονίου έγ ινε υποτελές των Μογγόλων, παρήκμασε και διαλύθηκε το 1307. Στο έδαφος του ιδρύθηκαν διάφορα τουρκομανικά εμιράτα, ένα από τα οποία ήταν το οθωμανικό. Μετά τη βυζαντινή ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261), τα μικρασιατικά εδάφη παραμελήθηκαν από την αυτοκρατορική εξουσία, με αποτέλεσμα οι Τουρκομάνοι να καταλάβουν το μεγαλύτερο μέρος τους. Εως το τέλος του 13ου αι., οι βυζαντινές κτήσεις είχαν περιορισθεί στις μεγάλες πόλεις της βόρειας Βιθυνίας-Μυσίας.

Το οθωμανικό κρατίδιο ιδρύθηκε στη νότια Β ιθυνία ως υποτελές των Σελτζούκων, στα σύνορα με το Βυζάντιο. Κατά το πρώτο μισό του 14ου αι., οι Οθωμανοί κατέλαβαν τις τελευτα ίες βυζαντινές μικρασιατικές κτήσεις (εκτός από τη Φιλαδέλφεια και τη Φώκαια που καταλήφθηκαν αργότερα). Το 1354 κατέκτησαν την Καλλίπολη, στο θρακικό έδαφος, και το 1387 τη Θεσσαλονίκη. Η εδαφική επέκτασή τους υπήρξε ραγδαία στη Χερσόνησο του Αίμου και στη Μικρά Ασία (όπου υπέταξαν τα αντίπαλα

τουρκομανικά εμιράτα). Το 1402 οι Οθωμανοί πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη ήδη επί οκτώ χρόνια, αλλά το ίδιο έτος υπέστησαν συντριπτική ήττα από τον στρατό του Ταμερλάνου, στη Μάχη της Αγκύρας. Παρά ταύτα ανένηψαν σύντομα, ανακτώντας τα εδάφη που είχαν χάσει το 1402-3. Το 1453 ήταν έτο ιμο ι να πολιορκήσουν και πάλι την Κωνσταντινούπολη, την οποία κατέλαβαν μετά από γενναία αντίσταση των Βυζαντινών και των Ιταλών υπερασπιστών της με επικεφαλής τον τελευτα ίο αυτοκράτορα, Κωνσταντίνο ΙΑ’, ο οποίος σκοτώθηκε πολεμώντας ανάμεσα στους άνδρες του. Τα τελευτα ία βυζαντινά εδάφη, το Δεσποτάτο του Μορέα και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, περιήλθαν στην οθωμανική εξουσία το 1460-61.

Η απώλεια της μικρασιατικής χερσονήσου θεω ρείτα ι συχνά ο αποφασιστικότερος παράγοντας για την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας της οποίας η Μικρά Ασία υπήρξε ο εδαφικός πυρήνας κατά τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο. Η περιοχή αυτή ήταν πλούσια και πολυάνθρωπη, με 10-15.000.000 κατοίκους τον 10ο αι. (σύμφωνα με τις εγκυρότερες εκτιμήσεις) αλλά και η κύρια πηγή πόρων, πρώτων υλών, ανθρώπινου δυναμικού, υπαλλήλων και στρατιωτών για το Βυζάντιο. Η απώλειά της υπήρξε, πράγματι, σημαντικότατο α ίτιο της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτή η κατάρρευση οφειλόταν σε ευρύτερες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές,

=ιφος της εποχής των σταυροφοριών.

50 What if

Μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ, η οργάνωση σε

θέματα εξαρθρώθηκε

και τελικά καταργήθηκε,

εξασθενίζοντας τη διοίκηση και

τον στρατό.

στρατιωτικές, θρησκευτικές, εθνολογικές κ.ά. αρνητικές παραμέτρους (τις οποίες θα αναλύσουμε στη συνέχεια) που επέφεραν την πτώση καταρχήν της βυζαντινής Μικράς Ασίας και έπειτα των υπόλοιπων αυτοκρατορικών εδαφών και της ίδιας της πρωτεύουσας. Υπ’ αυτή την έννοια, η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν μάλλον αδύνατον να αποτραπεί, ανεξάρτητα από τη διατήρηση ή όχι της Μικράς Ασίας. Εξάλλου, επρόκειτο για τη μακροβιότερη αυτοκρατορία της Παγκόσμιας Ιστορίας, με μια πορεία μεγαλύτερη της χ ιλ ιετ ίας (330-1453 ή 395-1453, σύμφωνα με την ορθότερη άποψη). Η φθορά του χρόνου τη βάρυνε ήδη σημαντικά.

Τα α ίτια της πτώσης του Βυζαντίου δεν οφείλονται τόσο στην ισχύ των Τούρκων ή των Λατίνων εισβολέων, όσο στη σταδιακή εσωτερική αποδυνάμωσή του από το δεύτερο τέταρτο του 11ου αι. κ.εξ. Εως τό τε η Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε εξελ ιχθε ί σε ένα ιδιαζόντως συμπαγές, ευνομούμενο και στρατιωτικά ισχυρό κράτος. Ο στρατός της ήταν κυρίως εθνικός, επαγγελματικός και συντηρούμενος από την κεντρική εξουσία. Η εκπαίδευσή του στηριζόταν στην εμπειρία και τα αξιώματα πολλών αιώνων ρωμαϊκής και ελληνιστικής πολεμικής τέχνης και ήταν φορέας μιας υπερχιλιετούς στρατιωτικής παράδοσης, με άρτια οπλοσκευή και με οργάνωση απαράμιλλη για εκε ίνη την περίοδο. Εντούτοις οι βυζαντινές ένοπλες δυνάμεις, το φόβητρο των εχθρών, παρήκμασαν σημαντικά κατά την π εντηκονταετία πριν τη μάχη του Μαντζικέρτ, λόγω μιας σειράς αδύναμων αυτοκρατόρων αλλά και των εμφύλιων συγκρούσεων. Ο περίφημος Βυζαντινός Στρατός δεν ανέκαμψε κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, παρά τις φ ιλότιμες προσπάθειες μερικών αυτοκρατόρων. Επιπρόσθετα,

η παρακμή της θεματικής δ ιο ικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης κατά τον 11ο αι. έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη βυζαντινή αποδυνάμωσή. Μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ, η οργάνωση σε θέματα εξαρθρώθηκε και τελικά καταργήθηκε, εξασθενίζοντας τη διοίκηση και τον στρατό. Κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, η υ ιοθέτηση του συστήματος των «προνοιών» επέφερε την ουσιαστική αποσάθρωση του εθνικού στρατού. Το στράτευμα στελεχωνόταν όλο και περισσότερο με ξένους μισθοφόρους. Κατά την εποχή των Κομνηνών, οι μισθοφόροι αποτελούσαν σημαντικό τμήμα του, ενώ κατά την περίοδο των Παλαιολόγων ο στρατός είχε καταστεί σχεδόν αποκλειστικά μισθοφορικός, συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομική «αιμορραγία» του Βυζαντίου. Παράλληλα, ελαττώ θηκε τραγικά η θαλάσσια ισχύς της αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα από τα τέλη του 13ου αι. ο στόλος της συνήθως να μην αριθμεί περισσότερα από δέκα σκάφη. Από την άποψη της κοινωνικοπολιτικής συνοχής, οι πλούσιοι ευγενείς ενισχύονταν σταδιακά σε βάρος της κεντρικής εξουσίας. Οι μεγαλοκτηματίες διεύρυναν διαρκώς τις περιουσίες τους σε βάρος των κατώτερων αριστοκρατών και των ελεύθερων αγροτών σε μια εξελισσόμενη διαδικασία τιμαριοποίησης. Εκτός από την επέκταση των γαιών τους, οι μεγάλογαιοκτήμονες εξασφάλιζαν και περισσότερα προνόμια, συχνά καθιστάμενοι ημ ιανεξάρτητοι ηγεμόνες, με αποτέλεσμα την εξασθένιση της κρατικής συνοχής. Χαρακτηριστικά προνόμιά τους κατά τον 14ο αι. ήταν η δυνατότητά τους να φορολογούν κατά βούληση τους καλλιεργητές των εδαφών τους (ουσιαστικά δουλοπάροικους) και να ασκούν δικαστικές εξουσ ίες επάνω τους. Επιπρόσθετα, σταδιακά

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζίκέρτ (1071)

προσαρτούσαν τις ιδ ιοκτησ ίες των ελεύθερω ν μικροκαλλιεργητών, οι οποίοι ήταν συνεπείς στην καταβολή των φόρων τους στην αυτοκρατορική εξουσία. Αντίθετα, οι πλούσιοι μεγαλοκτηματιές συχνά δεν κατέβαλλαν κανονικά τους φόρους τους, κατάσταση που επιδεινωνόταν με την πάροδο των αιώνων. Λόγω της προσάρτησης των μικρότερων κτηματικών περιουσιών από αυτούς, τα εισοδήματα του κράτους από τη φσρολόγηση μειώνονταν συνεχώς και οι ο ικονομικές δυνατότητές του περιορίζονταν ραγδαία, με καταστροφικά αποτελέσματα για τη συνοχή και την άμυνά του. Παράλληλα μειώνονταν και οι πηγές στρατολόγησης, επειδή ενώ οι ελεύθερο ι αγρότες, οι κατώτεροι ευγενείς και οι ακόλουθοί τους προσέρχονταν όταν καλούντο να προσφέρουν τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους, οι μεγάλο κτηματίες απέφευγαν να παρέχουν αρκετούς μαχίμους και καλλιεργητές στην

πολεμική προσπάθεια. Οι συνθήκες Σύγκρουσηπου είχαν επικρατήσει στη βυζαντινή σταυροφόρων με

,, , Μουσουλμάνουςεπ ικρατεια ηταν αναλογες αυτών που (Παρίσι Ε&νικήοδήγησαν στον εδαφικό διαμελισμό Βιβλιοθήκη).της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίαςαπό τους βαρβάρους (5ος αι. μ.Χ.).

Η γενική οικονομική και κοινωνική παρακμή επέφερε και την υποτίμηση του βυζαντινού νομίσματος (του υπέρπυρου) από τον 11ο αι. και κυρίως από τον 13ο αι. κ.εξ. Η υποβάθμισή του στις συναλλαγές και η αντικατάστασή του από τα νομίσματα των ιταλικών κρατών προκάλεσε έντονο πληθωρισμό, ακρίβεια και ανέχεια του πληθυσμού. Το καταπονημένο βυζαντινό κράτος δεν μπορούσε πλέον να αποκρούει τις εξω τερ ικές απειλές. Η θαυμαστή ικανότητά του να ανασυγκροτείται γρήγορα μετά από κάθε ήττα χάθηκε για πάντα.

Ειδικά στη Μικρά Ασία, η φορολογική και οικονομική αφαίμαξή της οδήγησε στην αποξένωση ενός μεγάλου μέρους των κατοίκων της από την αυτοκρατορική αρχή. Η

52 What if

Η αιχμαλωσία του Ρωμανού Δ ’ Διογένη κατά τη μάχη του Μαντζικέρτ.

φορολογική επιβάρυνσή τους υπήρξε σημαντικός παράγοντας της μειωμένης αντίστασής τους στους Τούρκους και των συχνά εκούσιων εξισλαμισμών τους. Οι α ιρετικο ί χριστιανικοί πληθυσμοί της ενδοχώρας της ανατολικής Μικράς Ασίας, παραδοσιακά εχθρ ικο ί προς τη βυζαντινή εξουσία, ήταν πιο δεκτικο ί στους εξισλαμισμούς. Οταν προσχωρούσαν στο Ισλάμ, διατηρούσαν τις ιδ ια ίτερες θρησκευτικές δοξασίες τους μέσα στα μουσουλμανικά πλαίσια. Η εθνολογική παράμετρος υπήρξε επίσης σημαντικότατη για την εξασθένιση της αυτοκρατορικής άμυνας στην ανατολική Μ. Ασία. Παρότι η ελληνική γλώσσα ήταν κυρίαρχη και εκε ί (όπως στην υπόλοιπη Μικρά Ασία), οι κάτοικοί της ουσιαστικά δεν είχαν εξελληνισθεί. Ετσι κατανοούμε την αντίθεσή τους στη βυζαντινή κυριαρχία. Αντίθετα, οι πληθυσμοί του Πόντου, της παράκτιας Κιλικίας και της δυτικής Μικράς Ασίας ήταν Ορθόδοξοι σε συντριπτικό ποσοστό και είχαν ελληνοχριστιανική συνείδηση.

Τέλος, πρέπει να γ ίνε ι λόγος για τις μεθόδους προέλασης και ενίσχυσης, πληθυσμιακής και οικονομικής, των Τούρκων εισβολέων. Η στρατηγική της επέκτασής τους βασιζόταν στις ολέθρ ιες επιδρομές των Τουρκομάνων νομάδων που αποσυνέθεταν τη μικρασιατική κοινωνία. Οι νομαδικές

ορδές διενεργούσαν εκτεταμένες

καταστροφές,

εξανδραποδισμούς και φόνους, ερημώνοντας μεγάλες μικρασιατικές εκτάσεις και αφήνοντάς τες ακαλλιέργητες. Επρόκειτο για μια ευρεία μετάλλαξη της οικονομίας μεγάλων περιοχών της Μικράς Ασίας από γεωργική σε κτηνοτροφική και, παράλληλα, για μια βίαιη αντικατάσταση του χριστιανικού πληθυσμού από έναν νέο μουσουλμανικό (τουρκικό ή εξισλαμισμένο γηγενή). Πολλοί Μ ικρασιάτες εντάσσονταν στους τουρκομανικούς στρατούς με την ιδ ιότητα των «γκουλάμ» (gulam) (1), πυκνώνοντας τις τάξεις τους. Ο θεσμός των «γκουλάμ» υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μεθόδους εξισλαμισμού του χριστιανικού πληθυσμού. Μια άλλη τέτο ια μέθοδος ήταν οι επιγαμίες των Τουρκομάνων με αιχμαλωτισμένες Χριστιανές. Πολυγαμικοί, ως Μουσουλμάνοι, είχαν την οικονομική δυνατότητα, ως κατακτητές, να διατηρούν αρκετές συζύγους και παιδιά από αυτές.

Η εναλλακτική ιστορική εξέλιξη

Λόγω των παραγόντων που αναλύθηκαν ανωτέρω, η διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας θα ήταν η πιθανότερη εξέλιξη ανεξάρτητα από το αν ο ι Τούρκοι εμφανίζονταν ή όχι στον ανατολικό της ορίζοντα. Επομένως, το ερώτημα που τίθετα ι, κατά την άποψή μας, στην περίπτωση που οι Βυζαντινοί νικούσαν στη Μάχη του Μαντζικέρτ, δεν είναι αν η αυτοκρατορία θα κατόρθωνε να επιβιώσει μετά το 1453, αλλά ποια θα ήταν η διάδοχη πολιτική της κατάσταση. Οι δύο κύριοι δ ιεκδ ικητές των εδαφών της ήταν οι Τούρκοι από τα ανατολικά και οι Λατίνοι (Δυτικοευρωπαίοι) από τα δυτικά. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για τους μοναδικούς δ ιεκδ ικητές, επειδή οι άλλες δυνάμεις που έδρασαν στην

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (i07l·) 53

Συλλογή φόρων από κρατικούς αξιωματούχους. Με την εφαρμογή του συστήματος της πρόνοιας τα φορολογικά βάρη έπεσαν ολοκληρωτικά στον αγροτικό πληθυσμό του Βυζαντίου ο οποίος έγινε έρμαιο των φοροεισπρακτόρων (A. Duc elfter, Byzance et le monde Orthodoxe, Παρίσι 1986).

ευρύτερη περιοχή κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο (Σέρβοι, Βούλγαροι, Μογγόλοι κ.ά.) δεν είχαν το απαραίτητο ειδ ικό βάρος (ή οι εστίες τους βρίσκονταν πολύ μακριά), ώστε να μπορέσουν να διεκδικήσουν το σύνολο της βυζαντινής κληρονομιάς, πέρα από κάποια περιφερειακά εδάφη. Οι Ρώσοι είχαν απομακρυνθεί σε μεγάλο βαθμό από τη Χερσόνησο του Αίμου, λόγω και της εδαφικής παρεμβολής των ισχυρών Πετσενέγων και Κουμάνων νομάδων των ουκρανικών και των παραδουνάβιων στεπών. Επιπρόσθετα, στις αρχές του 13ου αι. υπέστησαν μια καταστρεπτική μογγολική εισβολή που παρέλυσε τις δυνάμεις τους. Επίσης, θα πρέπει να αποκλείσουμε την επιβίωση περιφερειακών ελληνικών πολιτικών οντοτήτων μετά τον 15ο αι., επειδή όσες σχηματίσθηκαν κατά την

Υστεροβυζαντινή Περίοδο (Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, Δεσποτάτο του Μορέα κ.ά.) δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν, προσαρτώμενες τελ ικά από την ισχυρότερη δύναμη, τους Τούρκους. Λαμβάνοντας υπόψη τα α ίτια της βυζαντινής αποδυνάμωσης και τις δύο μεγάλες πολιτικοστρατιωτικές δυνάμεις (Τούρκους και Λατίνους), δεν θα μπορούσε να υπάρξει μια τρίτη πολιτική κατάσταση για τους ελληνικούς πληθυσμούς πέρα από την επιβίωση της αυτοκρατορίας (αδύνατη κατά τα φαινόμενα) ή την ενσωμάτωσή τους σε ξένους κρατικούς σχηματισμούς.

Με αφετηρία την υποθετική βυζαντινή νίκη στο Μαντζικέρτ, θα επιχειρήσουμε να «αποκαταστήσουμε» τις πιθανές ιστορικές εξελ ίξε ις στην

54 What if

Η Αυτοκρατορία της Νικαίας θα

είχε πολύ μεγαλύτερη έκταση από αυτήν που

κατείχε στην πραγματικότητα

και θα συμπεριλάμβανε

τα εδάφη του Πόντου.

περιοχή. Οι Τούρκοι, παρά την ήττα τους σ’ αυτήν, θα διείσδυαν βαθμιαία στη μικρασιατική χερσόνησο για τους εξής λόγους: Πρώτον, λόγω της μεταναστευτικής πίεσης που δέχονταν από τους ομοεθνείς τους της ασιατικής ενδοχώρας. Δεύτερον, λόγω του προσεταιρισμού των «αντιβυζαντινών» πληθυσμών της ανατολικής μικρασιατικής ενδοχώρας. Τρίτον, λόγω της εξελισσόμενης βυζαντινής παρακμής. Επικεφαλής τους θα τίθ ετο πιθανώς πάλι κάποια σελτζουκική δυναστεία, ένας κλάδος των Μεγάλων Σελτζούκων. Εντούτοις, η τουρκική διείσδυση στη Μικρά Ασία προφανώς θα επιβαρυνόταν πολύ, σε σχέση με τα πραγματικά γεγονότα. Οι τουρκικές επιδρομές δύσκολα θα υπερέβαιναν τη μεγάλη καμπή του ποταμού Αλυ και η Μάχη του Μυριοκέφαλου δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Οι εισβολείς θα περιορίζονταν στην ορεινή μικρασιατική ενδοχώρα, χωρίς εδαφική διέξοδο στα νότια παράλια τα οποία θα παρέμεναν υπό βυζαντινό ή ενδεχομένως αρμενικό έλεγχο (η «Μικρή Αρμενία» της Κιλικίας). Υποθέτοντας ότι όντως θα συνέβαινε η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, αυτό το γεγονός θα συνέβαλλε σημαντικά στη σελτζουκική προέλαση που θα προσέγγιζε τα όρια της Φρυγίας. Ομως, η ήττα των Σελτζούκων από τους Μογγόλους το 1243 θα σηματοδοτούσε την ανακοπή της εξάπλωσής τους και την απώλεια των εδαφών που θα είχαν κατακτήσει την περίοδο 1204-43. Ισως οι Μογγόλοι να εισέβαλλαν στο βυζαντινό έδαφος, αλλά χωρίς σοβαρές συνέπειες επειδή θα βρίσκονταν μακριά από τις βάσεις ισχύος τους.

Η Αυτοκρατορία της Νικαίας θα είχε πολύ μεγαλύτερη έκταση από αυτήν που κατείχε στην πραγματικότητα και θα συμπεριλάμβανε τα εδάφη του Πόντου (της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας). Με βάση τα πραγματικά

δεδομένα οι Τούρκοι στήριξαν σε σημαντικό βαθμό την προέλασή τους στην εκμετάλλευση των πόρων και του χριστιανικού δυναμικού της Μικράς Ασίας, ε ίτε οικονομικά-φορολογικά ε ίτε στρατιωτικά (πολεμιστές «γκουλάμ» ή βοηθητικοί). Χωρίς αυτή τη δυνατότητα, εάν είχαν στη διάθεσή τους μόνο τους συγκριτικά αραιούς πληθυσμούς της ανατολικής ημιορεινής ενδοχώρας, οι δυνάμεις τους θα ήταν πολύ πιο περιορισμένες. Επιπρόσθετα, δεν θα υπήρχε αρκετός ζωτικός χώρος για νεοφερμένες τουρκομανικές φυλές, οι οποίες θα αδυνατούσαν να εξαπλωθούν πληθυσμιακά στην περιοχή. Η σημαντικότερη εξέλιξη θα ήταν η αποτροπή της ίδρυσης του οθωμανικού κράτους, το οποίο ιδρύθηκε στη νότια Βιθυνία. Σύμφωνα με το εναλλακτικό σενάριο, η Βιθυνία θα βρισκόταν μακριά από τα βυζαντινοτουρκικά σύνορα. Για την ακρίβεια, οι Οθωμανοί μάλλον δεν θα είχαν εγκατασταθεί καθόλου στη Μικρά Ασία αφού αποτελούσαν μια από τις νεοφερμένες τουρκομανικές φυλές. Οι Βυζαντινοί της Νίκαιας θα είχαν ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη, αλλά η πορεία της βυζαντινής παρακμής θα είχε επ ιταχυνθεί λόγω των παραγόντων που αναλύθηκαν. Το σελτζουκικό σουλτανάτο θα διαλυόταν, αλλά τα τουρκομανικά εμιράτα που θα το διαδέχονταν, υποτελή στους Μογγόλους, θα κατακτούσαν αρκετά μικρασιατικά εδάφη εκμεταλλευόμενα τη βυζαντινή παρακμή, προσεγγίζοντας πάλι τη Φρυγία.

Οι Λατίνοι ανακαταλαμβάνουν το Βυζάντιο

Παρά τις επ ιτυχίες τους, οι Τούρκοι θα υστερούσαν σημαντικά στον «αγώνα δρόμου» για την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας έναντι των Λατίνων

ΒΑΡΙΑ ΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΟΣ ΣΚΟΥΤΑΤΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ (10ος-11ος αιώνας μ.Χ.) Οι βαρύτερα οπλισμένοι πεζοί της πρώτης γραμμής έφεραν κράνος σύνθετης κατασκευής, λεπιδωτό κλιβάνιο με αρχαϊκές πτέρυγες -ενίοτε συνδυαζόμενο με αλυσιδωτό θώ ρακα-και μεγάλη στρογγυλή ή ελλειψοειδή ασπίδα ("σκούτα ") διακοσμημένη με χρωματικούς συνδυασμούς που δηλώνουν συγκεκριμένη στρατιωτική μονάδα (εικονογράφηση του Χρήστου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

56 What it

JPΜε 8άση τοεναλλακτικό σενάριο, το Βυζάντιο θα διατηρούσε σημαντικά εδαφικά

στηρίγματα, στη Μικρά Ασία,

αλλά θα βρισκόταν σε φάση

προχωρημένης παρακμής λόγω της γενικότερης αποδυνάμωσής

του.

'

διεκδικητών των ίδιων περιοχών. Οι τελευτα ίο ι, παρά την απώλεια της Κωνσταντινούπολης το 1261 και της ουσιαστικής εκδίωξής τους από τους Αγίους Τόπους το 1291, βρίσκονταν σε φάση πολιτικοστρατιωτικής ανόδου, η οποία συνεχίσθηκε με ταχύτερους ρυθμούς κατά τους επόμενους αιώνες. Οι ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες δ ιέθεταν τ ις ισχυρότερες θαλάσσιες δυνάμεις της εποχής. Από τον 15ο αιώνα προστέθηκαν στη θαλάσσια ισχύ της Καθολικής Δύσης οι ισχυροί νεοσύστατοι στόλοι της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και της Γαλλίας. Οι χερσαίες λατιν ικές δυνάμεις περιλάμβαναν σιδηρόφρακτους ιππότες και άλλα στρατεύματα «πρώτης τάξεως», ιδ ια ίτερα εμπειροπόλεμα έναντι των Βυζαντινών και των Τούρκων λόγω των πολέμων των Σταυροφοριών. Παρά τις αντιθέσεις μεταξύ των κρατών τους, οι Λατίνοι συνεργάζονταν συνήθως ικανοποιητικά όταν εκστράτευαν στην ανατολική Μεσόγειο. Αυτή τη συνεργασία εξασφάλιζε συχνά ο πάπας. Κατά τον Υστερο Μεσαίωνα και την πρώιμη Αναγέννηση ενισχύθηκε σημαντικά και η εσωτερική συνοχή των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, μέσω της σταδιακής ενίσχυσης της βασιλικής εξουσίας έναντι των φεουδαρχών. Γενικά, οι Λατίνοι αποτελούσαν μια κατακτητική δύναμη την οποία οι Βυζαντινοί και οι Μ ικρασιάτες Τούρκοι θα δυσκολεύονταν να αποκρούσουν. Η ταχεία εκδίωξη των Μουσουλμάνων από την Ιβηρική Χερσόνησο'έως το 1492 και οι θαυμαστές εξερευνητικές- κατακτητικές αποστολές των Πορτογάλων, Ισπανών, Γάλλων, Αγγλων και Ολλανδών θαλασσοπόρων σε άλλες ηπείρους και μακρινούς ωκεανούς κατά τους 15ο-16ο αι., αποτελούν αποτελέσματα της ραγδαίας δυτικοευρωπαϊκής ισχυροποίησης.

Οι Τούρκοι θα υστερούσαν έναντι των Λατίνων, κατά την ταυτόχρονη

προσπάθειά τους να κατακτήσουν την Κωνσταντινούπολη, κυρίως επειδή θα έπρεπε προηγουμένως να κατακτήσουν τα παρεμβαλλόμενα και σχετικά πυκνοκατοικημένα βυζαντινά εδάφη. Αντίθετα, οι Λατίνοι δεν θα είχαν παρά να διασχίσουν πάλι τη θάλασσα χωρίς να συναντήσουν αξιόλογη αντίσταση από το εξασθενημένο βυζαντινό ναυτικό. Εξάλλου θα δ ιέθετα ν αρκετές βάσεις εξόρμησης στο Αιγαίο αφού άλλωστε, παρά την απώλεια της λατινικής Κωνσταντινούπολης, διατήρησαν πολλές κτήσεις στα νησιά και στη νότια Ελλάδα. Αργά ή γρήγορα οι Λατίνοι θα εισέβαλλαν πάλι στην περιοχή, μάλλον τον 14ο αι., διαπιστώνοντας τη βυζαντινή αδυναμία. Στην πραγματικότητα δεν το έπραξαν επειδή η οθωμανική ισχύς έδρασε αποτρεπτικά για ένα τέτο ιο ενδεχόμενο (αν και οι Λατίνοι αποπειράθηκαν να συγκρουσθούν μαζί της στη Νικόπολη το 1396). Εξάλλου, οι Οθωμανοί προήλασαν κεραυνοβόλα στα ασιατικά και τα ευρωπαϊκά έδαφη.

Με βάση το εναλλακτικό σενάριο, το Βυζάντιο θα διατηρούσε σημαντικά εδαφικά στηρίγματα, στη Μικρά Ασία, αλλά θα βρισκόταν σε φάση προχωρημένης παρακμής λόγω της γεν ικότερης αποδυνάμωσής του. Επίσης, δεν θα είχε ανακτήσει τον έλεγχο επί των Βουλγάρων και των Σέρβων τον οποίο έχασε στο τέλος του 12ου αι. Συμπερασματικά, οι Βυζαντινοί δεν θα μπορούσαν να αντιτάξουν ικανή άμυνα στους Λατίνους. Λόγω της νικηφόρας εισβολής των τελευταίων, η νότια Χερσόνησος του Αίμου, η Κωνσταντινούπολη, η βόρεια και η δυτική Μικρά Ασία θα περιέρχονταν υπό λατινικό έλεγχο. Θα επανιδρυόταν η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης (με σημαντικότερο εθνικό στοιχείο το γαλλικό) η οποία θα πλαισιωνόταν από μια σειρά άλλων βασιλείων και φέουδων, τυπικά ή ουσιαστικά υποτελών της. Οι ιταλικές

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζικέρτ (1071) 57

ναυτικές δημοκρατίες θα διατηρούσαν στρατηγικά νησιωτικά ή παράκτια εδάφη. Οι Τούρκοι, εκμεταλλευόμενο ι τη λατινική επίθεση, θα μπορούσαν να κατακτήσουν τις στρατιωτικά ευάλωτες Πισιδία, Παμφυλία και Κιλικία, πιθανώς και την αρμενική Κιλικία. Η περιοχή του Πόντου, απομονωμένη από τη μικρασιατική ενδοχώρα με υψηλές οροσειρές, θα απέφευγε την τουρκική κατάκτηση αλλά μόνο με τη στρατιωτική συνδρομή της λατινικής Κωνσταντινούπολης. Θα ήταν δύσκολο για τους Ελληνες του Πόντου να αναχαιτίσουν μόνοι τους την τουρκομανική διείσδυση. Αλλωστε, ακόμη και αν επιχειρούσαν να σχηματίσουν ένα ανεξάρτητο κράτος (όπως ήταν η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας), η λατινική/ιταλική ναυτική δύναμη που θα ήλεγχε τον Εύξεινο Πόντο θα μπορούσε να τους υποτάξει. Η νέα Λατινική Αυτοκρατορία θα προσαρτούσε και την ήδη λατινοκρατούμενη Κύπρο, η οποία θα παρέμενε έτσ ισ υνδεδεμένη με τον ελληνικό εθνικό κορμό.

Οι Τουρκομάνοι της μικρασιατικής ενδοχώρας θα υφίσταντο ένα νέο πλήγμα το 1402 με την εισβολή του Ταμερλάνου, ο οποίος θα κατακτούσε και τη δυτική Μικρά Ασία. Ωστόσο, το κράτος του υπήρξε ασταθές, εφήμερου χαρακτήρα, και διαλύθηκε μετά τον θάνατό του. Επομένως, η εισβολή του στα δυτικά μικρασιατικά εδάφη δεν θα εξασφάλιζε σταθερά εδαφικά κέρδη για τους Μ ικρασιάτες Τούρκους. Αργότερα, κάποια νέα τουρκική δυναστεία (όχι η οθωμανική) ίσως να τους συνένωνε σε ένα κοινό σουλτανάτο και να κατοχύρωνε κάποια μόνιμη ή παροδική κατάκτηση μερικών δυτικών μικρασιατικών εδαφών, εκμεταλλευόμενη τη δυσαρέσκεια των ελληνικών πληθυσμών έναντι των Λατίνων κυριάρχων. Ομως, οι Τούρκοι (ιδ ια ίτερα αδύναμοι συγκριτικά με τους Οθωμανούς της πραγματικής Ιστορίας)

δεν θα μπορούσαν να αντιπαρατεθούν ικανοποιητικά στον Λατινικό Στρατό, ο οποίος θα ακολουθούσε τα πρότυπα των νέων ισχυρών δυτικοευρωπαϊκών στρατών της Αναγέννησης, με ατομικά πυροβόλα όπλα και εξεζητημένες τακτικές, και θα είχε ενισχυθεί με χιλιάδες ντόπιους Ελληνες. Επίσης δεν θα μπορούσαν να απειλήσουν σοβαρά τα λιμάνια της Λατινικής αυτοκρατορίας, αφού δεν θα δ ιέθεταν ισχυρό στόλο.

Από εκκλησιαστική άποψη, στα λατινικά εδάφη θα γινόταν κάποια «επίσημη» ένωση της Καθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ωστόσο, οι Καθολικοί αυτοκράτορες και άρχοντες θα ακολουθούσαν ανεξίθρησκη πολιτική έναντι των Ελλήνων υπηκόων τους (οι περισσότεροι από τους οποίους θα παρέμεναν Ορθόδοξοι),

Απεικόνιση έφιππου Βυζαντινού αυτοκράτορα. Κρατά σφαίρα με σταυρό στο αριστερό του χέρι, η οποία συμβόλιζε την οικουμενικότητα της εξουσίας του.

58 What if

Ομοίωμα βενετικού πολεμικού σκάφους.

παρά τις διαμαρτυρίες του πάπα, προκειμένου να μην προκαλέσουν τη δυοαρέσκειά τους, ωθώντας τους προς μια συνεργασία με τους Τούρκους που θα καραδοκούσαν. Αρκετο ί ανθενωτικοί Ελληνες θα έβρισκαν καταφύγιο στους τελευτα ίους, οι οποίοι θα διατηρούσαν μια σημαντική Ορθόδοξη κοινότητα στην επ ικράτειά τους, πιθανώς και κάποιον ανθενωτικό Οικουμενικό Πατριάρχη, προκειμένου να τη χρησιμοποιούν για την αποσταθεροποίηση της Λατινικής αυτοκρατορίας.

Από κοινωνικοοικονομική άποψη, το λατινικό κράτος θα ακολουθούσε τα πρότυπα της δυτικοευρωπαϊκής φεουδαρχίας του τέλους του μεσαίωνα η οποία δεν ήταν τόσο άκαμπτη και καταπιεστική όσο αυτή της πρώιμης φάσης του Υστερου μεσαίωνα. Ταυτόχρονα θα αποτελούσε σημαντική εμποροναυτική δύναμη, βασιζόμενο κυρίως στους Ελληνες ναυτικούς. Από πολιτισμική άποψη, στην επ ικράτειά του θα επιβίωναν τα περισσότερα βυζαντινά πολιτισμικά στοιχεία, περισσότερα από όσα διασώθηκαν στην

πραγματικότητα κατά την Τουρκοκρατία. Επίσης, η αμεσότερη επαφή της δυτικής Ευρώπης με τον βυζαντινό πολιτισμό μέσω της Λατινικής αυτοκρατορίας της Ανατολής, θα επιτάχυνε την πρόοδο της Αναγέννησης και των πνευματικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων που σχετίζονταν με αυτήν.

Η αποτροπή του σχηματισμού κάποιας τουρκικής αυτοκρατορίας με το μέγεθος και την ισχύ της Οθωμανικής πρέπει να θεω ρείτα ι σχεδόν βέβαιη. Οι Τούρκοι δεν θα κατείχαν τα πλουσιότερα μικρασιατικά εδάφη, την Κωνσταντινούπολη και τη Χερσόνησο του Αίμου, και επομένως δεν θα αξιοποιούσαν τους πόρους τους, το πολυάριθμο ανθρώπινο δυναμικό τους και τα εμπορικά και πολεμικά σκάφη τους. 0α ήταν σοβαρά αποδυναμωμένοι και δεν θα μπορούσαν να κατακτήσουν τη Συρία, την Παλαιστίνη, τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο (τις οποίες υπέταξαν οι Οθωμανοί), ούτε να προσαρτήσουν στη συνέχεια αχανείς εκτάσεις της ανατολικής Ευρώπης, της βόρειας

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζικέρτ (1071) 59

tnnmwrriini'i >π~η— ηΐ-ι^π

Απεικόνιση του περίφημου Βυζαντινού λογίου Μιχαήλ Ψελλού και του μαθητή του, αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ ’ Δούκα (Αγιο Ορος, ΜονήΠαντοκράτορος).

Αφρικής και της Αραβικής Χερσονήσου (που αποτέλεσαν επίσης τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Επομένως, θα στερούντο τους τεράστιους πόρους και αυτών των περιοχών (2), τους ανεξάντλητους πληθυσμούς τους, τους στόλους της Τύνιδας, του Αλγεριού, κ.ά. Οι Μ ικρασιάτες Τούρκοι θα ήταν εξα ιρετικά αδύναμοι σε σχέση με τους Οθωμανούς, χωρίς μεγάλες κατακτητικές δυνατότητες. Το σημαντικότερο είναι πως δεν θα αποτελούσαν ναυτική δύναμη, όπως οι Οθωμανοί, αφού θα ήλεγχαν μόνο τα νοτιοανατολικά μικρασιατικά παράλια με τις περιορισμένες ναυτικές δυνατότητες τους. Επίσης, δεν θα μπορούσαν να διακόψουν τη ροή Κιρκάσιων, Σλάβων και Τουρανών δούλων προς τους Μαμελούκους της Αιγύπτου. Με βάση τα πραγματικά γεγονότα, η διακοπή αυτής της ροής από τους Οθωμανούς αποτέλεσε την κύρια αιτία της αποδυνάμωσης του μαμελουκικού κράτους και της

κατάκτησής του από αυτούς. Η Συρία, η Παλαιστίνη και η Βόρεια Αφρική θα τελούσαν υπό την εξουσία άλλων τουρκικών ή αραβικών δυναστειών και οι αραβικοί πληθυσμοί τους θα ακολουθούσαν διαφορετική ιστορική πορεία ανεξάρτητα από την οθωμανική κατάκτηση. Πιθανότατα, το Ιράν των Σαφαβιδών θα προσαρτούσε τη

0 σουλτάνος Αλπ Αρσλάν, νικητής της μάχης στο Μ αντζικέρτ (Θεματική και Αλφαβητική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1983).

60 What if

Ο σταδιακός εξελληνισμός της Λατινικής

αυτοκρατορίας και η ελληνική κατάληψή της «εκ των έσω»,

κατά το ιστορικό παράλληλο της

Ανατολικής Ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας, αποτελεί μια

ελκυστική ιστορική

προοπτική.

Μεσοποταμία και ίσως να έβρισκε περιστασιακά εδαφική δ ιέξοδο στη Μεσόγειο (έναν στόχο τον οποίο επιδίωκαν πάντοτε σι κυρίαρχοι του Ιράν, συνήθως χωρίς επιτυχία). Οι Σαφαβίδες θα καθιστούσαν κατά καιρούς υποτελή και τα μικρασιατικά τουρκικά κρατίδια, όμως η πίεση που δέχονταν από τις ανήσυχες φυλές της κεντρ ικής Ασίας και του Αφγανιστάν δεν θα τους επέτρεπε σε καμία περίπτωση να ανασυγκροτήσουν την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών (στόχο τον οποίο δεν μπόρεσαν να πετύχουν σι Πάρθοι, οι Σασσανίδες και οι μουσουλμανικές δυναστείες του Ιράν, εκτός από τους Αββασίδες) και να απειλήσουν τη Λατινική αυτοκρατορία.

Οι μακροπρόθεσμες ιστορικές εξελίξεις

Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις ενός τέτο ιου εναλλακτικού σεναρίου; Ο σταδιακός εξελληνισμός της Λατινικής αυτοκρατορίας και η ελληνική κατάληψή της «εκ των έσω», κατά το ιστορικό παράλληλο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αποτελεί μια ελκυστική ιστορική προοπτική. Οι Λατίνοι κυρίαρχοι μάλλον θα αφομοιώνονταν από τους πολυπληθέστερους Ελληνες, όπως συνέβη με τους Ρωμαίους πολιτισμικούς πρόγονους τους. Αλλωστε η Λατινική αυτοκρατορία θα αποτελούσε ουσιαστικά μια αναβίωση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη Χερσόνησο του Αίμου και στη Μικρά Ασία. Ενα μεγάλο ερώτημα αφορά το ζήτημα της θρησκείας που θα επικρατούσε σε αυτή την εξελληνισμένη «νεοβυζαντινή» αυτοκρατορία. 0α επικρατούσαν οι Καθολικοί Ελληνες και οι εξελληνισμένοι Λατίνοι ή η Ορθοδοξία θα γινόταν πάλι κυρίαρχη; Η δεύτερη εκδοχή είναι πιθανότερη, ωστόσο μια «μέση» κατάσταση που θα

ακολουθούσε τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση του Μαρτίνου Λουθήρου, φαίνεται να αποτελεί επίσης μια πιθανή εξέλιξη. Η «προτεστανική» θρησκευτική κατάσταση θα διαμορφωνόταν κάτω από την επίδραση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των Καθολικών της αυτοκρατορίας, η οποία θα απέρριπτε την εξάρτηση από τον πάπα.

Σύμφωνα με αυτή την εναλλακτική ιστορική πορεία, σι Ελληνες δεν θα είχαν βιώσει την περίοδο της Τουρκοκρατίας (εκτός από αυτούς της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας). Κατά την Αναγέννηση, η Λατινική αυτοκρατορία (και η διάδοχή της Ελληνική) θα δ ιέθετε ανάλογη πολιτικοστρατιωτική ισχύ με τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Ισπανία, Γαλλία, Αγγλία, Αυστρία, Λιθουανία-Πολωνία, Ρωσία κ.ά.). 0α αποτελούσε ένα πλούσιο και ισχυρό κράτος, λόγω της καίριας γεωγραφικής θέσης του, της εκτεταμένης ναυτικής δύναμης του (3), των πόρων του και του μεγάλου πληθυσμού του (ιδιαίτερα η δυτική Μικρά Ασία, η Θράκη, η Μακεδονία και ορισμένες άλλες περιοχές θα παρέμεναν πυκνοκατοικημένες, όπως κατά τη βυζαντινή εποχή). Η νέα αυτοκρατορία δεν θα δεχόταν έντονες πιέσεις από τους Μικρασιάτες Τούρκους, επειδή με την πάροδο του χρόνου θα είχαν χάσει σημαντικό μέρος της πολεμικής ορμής τους (όπως εξάλλου συνέβη). Οι Τούρκοι, οι οποίοι θα είχαν σχεδόν εγκαταλείψει τον νομαδισμό, θα περιορίζονταν στη μικρασιατική ενδοχώρα, χωρίς να διαθέτουν τους απαραίτητους πόρους ή το πληθυσμιακό βάρος (λόγω της ενδεούς ημιορεινής περιοχής τους) για να είναι απειλητικοί. Ετσι, ο νέος ελληνικός πολιτειακός σχηματισμός θα εισερχόταν ισχυρός στη Νεώτερη Εποχή.

Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αν η Λατινική (στη συνέχεια Ελληνολατινική) αυτοκρατορία θα συμμετείχε με πλοία και εξερευνητές στις μεγάλες ναυτικές και χερσαίες εξερευνήσεις ανά τον

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζίκέρτ (1071) 61

πλανήτη (15ος-18ος αι.), καθώς και στην ίδρυση δικών της αποικιών σε άλλες ηπείρους. Η γεωπολιτική θέση της στην ανατολική Μεσόγειο, αποκλεισμένη γεωγραφικά από τις εχθρικές μουσουλμανικές χώρες στα ανατολικά και από την ισχυρή Ισπανία στα δυτικά, θα ήταν πολύ περιοριστική γ ι’ αυτό το ενδεχόμενο (όπως και στην περίπτωση των ιταλικών κρατών στην πραγματικότητα). Σε αυτή την περίπτωση, η Ελληνολατινική αυτοκρατορία θα έμοιαζε πολύ με την εξίσου αποκλεισμένη από τους ωκεανούς Ρωσία της ίδιας εποχής. Τέλος, μπορούμε να φαντασθούμε το μέγεθος της ανάπτυξης των επιστημών και των τεχνών στα εδάφη της πρώτης κατά την Αναγέννηση και αργότερα, αφού δεν θα είχε μεσολαβήσει η εκτεταμένη πολιτισμική οπισθοδρόμηση της Τουρκοκρατίας. Η αρχαιοελληνική και η βυζαντινή κληρονομιά της θα της έδιναν ένα πολύ σημαντικό πολιτισμικό προβάδισμα έναντι της δυτικής Ευρώπης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1. Επρόκειτο για «νεοφώτιστους» Μουσουλμάνους πολεμιστές,

προερχόμενους από προσήλυτους στο Ισλάμ. Οι βυζαντινής προέλευσης

«γκουλάμ», συνήθως στρατιώτες, χωρικοί κ.ά., ήταν αιχμάλωτοι ή ελεύ&εροι που είχαν εξισλαμισθεί εκούσια ή ακούσια.

2. Είναι χαρακτηριστικό ότι, αν δεν διαλυόταν η Οθωμανική αυτοκρατορία, σήμερα το τουρκικό κράτος θα ήταν το

πλουσιότερο στον πλανήτη, επειδή το 53% των παγκόσμιων κοιτασμότων- αποθεμάτων πετρελαίου βρίσκεται σε πρώην οθωμανικά εδάφη.

3. Η ναυτική δύναμη απστέλεσε τον

αποφασιστικότερο παράγοντα ισχύος των νέων ευρωπαϊκών κρατών από τον 15ο αι. κ.ε.

Ανδρόνικος Δούκας |

Ρωμανός Κ JΑλυάτης Πετσενέγοι ' Καττπαδόκες Αρμένιοι Ούζοι / Ν. Βρυέννιος

El ΚΙ 0 0 m ΚΙ ΚΙ 0 12 ΚΙ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

\ y / \ Μονάδες Ιππικού

( X I Μονάδες Πεζικού

----- Κατεύθυνση επίθεσης-----Κατεύθυνση υποχώρησης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Η ’, O ’, I ’, Εκδοτική Αθηνών,Αθήνα 1970 κ.ε.(2) CAMBRIDGE MEDIEVAL HISTORY, τ. IV/1 (νεώτερη έκδοση της ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ), Καίμπριτζ 1966.(3) Spyros Vryonis: BYZANTIUM: ITS INTERNAL HISTORY AND RELATIONS WITH THE MUSLIM WORLD, Λονδίνο 1971.(4) K. Setton, κ.ά.: A HISTORY OF THE CRUSADES, Μάντισον, Ουισκόνσιν,1962-69.(5) William Miller: Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Αθήνα 1990.(6) W. Ramsay: AN HISTORICAL GEOGRAPHY OF ASIA MINOR, Λονδίνο 1962 (ανατύπωση της έκδοσης του 1890).

Σχεδιάγραμμα της μάχης του Μαντζίκέρτ.

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)Μιλτιάδης Βαρβούνης

What if

Η δολοφονία του Καποδίστρια, έργο λαϊκού ζωγράφου της εποχής.

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 63

Ποιά θα μπορούσε άραγε να είναι η πορεία της χώρας

μας αν ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας, ο

μεγαλοφυής καί οραματιστής Ιωάννης Καποδίστριας,

επιζούσε της απόπειρας δολοφονίας εναντίον του, τον

Σεπτέμβρη του 1831; Μήπως θα επικρατούσε πολιτική

σταθερότητα καί το δημόσιο συμφέρον (αντί των

ατομικών συμφερόντων), συμβάλλοντας στη δημιουργία

ενός ισχυρού εθνικού κράτους; Θα γινόταν άραγε η

Αθήνα πρωτεύουσα της Ελλάδας; Γενικότερα, θα

μπορούσε ο Καποδίστριας να συνεχίσει το φιλόδοξο

έργο του για την αναγέννηση και τη χειραφέτηση του

Ελληνισμού;

Τ ον Μάρτιο του 1827 η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας εξέλεξε τον Ιωάννη Καποδίστρια

πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας, με σκοπό την ανόρθωση της υπό σύσταση ελληνικής πολιτείας. Χωρίς δισταγμό, ο Καποδίστριας αποδέχθηκε την εκλογή του και τη δύσκολη και αβέβαιη προσπάθεια να οδηγήσει την Ελλάδα στην πολυπόθητη ανεξαρτησία. Ποιος ήταν όμως ο αγέρωχος αυτός άνδρας που είχε διακριθεί από την παιδική του ηλικία για την εξαιρετική του ευφυΐα και το μοναδικό του ήθος;

Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στις 31 Ιανουάριου (10 Φεβρουάριου ν.η.) 1776 στην Κέρκυρα και ήταν το έκτο παιδί του κόμη Αντωνίου-Μαρία Καποδίστρια και της Διαμαντίνας Γονέμη. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε στο σχολείο του μοναστηριού της Αγίας Ιουστίνης, το οποίο εκείνη την εποχή ήταν το σχολείο των αρχοντικών οικογενειών της Κέρκυρας. Ο φιλικός δεσμός του με τον μοναχό Συμεών της Μονής Πλατυτέρας, δημιούργησε στην ψυχή του νεαρού Καποδίστρια μια έντονη

64 What if

Ο Καποδίστριας αναδείχθηκε σε

κορυφαίο στέλεχος της επτανησιακής κυβέρνησης,

καθώς με εισηγήσεις του εκχωρήθηκαν

πολιτικά δικαιώματα στη

μεσαία τάξη, ενώ θεσπίσθηκε

εκπαιδευτικό σύστημα

προσβάσιμο σε κάθε κοινωνική

τάξη.

θρησκευτικότητα που θα τον χαρακτήριζε στη μετέπειτα ζωή του. Σε ηλικία 18 ετών, ο νεαρός Ιωάννης πήγε στη Πάδοβα της Ιταλίας για να σπουδάσει Ιατρική. Εκεί γνώρισε τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ παράλληλα παρακολούθησε και μαθήματα Φιλολογίας και Νομικής. Το 1797 επέστρεψε στην Κέρκυρα, όπου άσκησε το λειτούργημα του ιατρού, δίνοντας έμφαση στη φροντίδα ανήμπορων συμπατριωτών του. Οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της Ιονίου Πολιτείας (1800-1807) και ο 25άχρονος Καποδίστριας αναμίχθηκε στην πολιτική μετά από πρόσκληση της Διοικητικής Επιτροπής της, της οποίας ο πατέρας του ήταν μέλος. Τα καθήκοντά του περιλάμβαναν την επίβλεψη της σύνταξης του πρώτου Συντάγματος της Ιονίου Πολιτείας (1801-1803), του τρίτου παλαιότερου Συντάγματος της Ευρώπης μετά από αυτά της Πολωνίας και της Γαλλίας. Παράλληλα, ο Καποδίστριας τοποθετήθηκε Επόπτης στην Κεφαλονιά και δύο χρόνια αργότερα διορίσθηκε Γραμματέας Επικρατείας της Ιονίου Πολιτείας. Παράλληλα, διετέλεσε πρόεδρος της επιτροπής για την εφαρμογή του πρώτου ελληνικού Συντάγματος. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Καποδίστριας αναδείχθηκε σε κορυφαίο στέλεχος της επτανησιακής κυβέρνησης, καθώς με εισηγήσεις του εκχωρήθηκαν πολιτικά δικαιώματα στη μεσαία τάξη (εμπόρους και πλοιοκτήτες), ενώ θεσπίσθηκε εκπαιδευτικό σύστημα προσβάσιμο σε κάθε κοινωνική τάξη.

Οταν με τη Συνθήκη του Τιλσίτ (1807), η Ιόνιος Πολιτεία τέθηκε υπό γαλλική προστασία, ο Καποδίστριας αποσύρθηκε από την πολιτική και το 1808, ύστερα από πρόσκληση του υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, Νικολάου Πέτροβιτς Ρουμιάντσεβ

(Nikolai Petrovich Rumyantsev), μετέβη στην Αγία Πετρούπολη όπου ανέλαβε καθήκοντα στη διπλωματική υπηρεσία. Το 1811 ο Καποδίστριας μετατέθηκε ως ακόλουθος στη ρωσική πρεσβεία της Βιέννης ενώ ο τσάρος Αλέξανδρος Α', εκτιμώντας τις ικανότητές του, τον διόρισε Σύμβουλο του Κράτους. Μάλιστα, χάρη στην εμπειρία του στη δημιουργία του επτανησιακού Συντάγματος, ο Καποδίστριας ανέλαβε το 1813 να καταρτίσει το Σύνταγμα του ομοσπονδιακού κράτους της Ελβετίας, ενώ λίγο αργότερα εισήγαγε συνταγματικές ελευθερίες στο αυτόνομο δουκάτο της Βαρσοβίας. Μια άλλη σημαντική προσφορά του Καποδίστρια ήταν η υποστήριξή του προς τη Γαλλία, μετά τη μάχη του Βατερλώ, που είχε ως αποτέλεσμα να διατηρηθεί μια ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη μέχρι τον επόμενο αιώνα. Γι’ αυτό άλλωστε του αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός «αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ειρήνης των 99 ετών» (1815-1914).

Το 1815 ο Καποδίστριας ανέλαβε καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, θέση που του επέτρεπε να αγωνισθεί υπό καλύτερες συνθήκες για τα ελληνικά συμφέροντα. Μέχρι την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Καποδίστριας κατάφερε να ορισθεί η Αγγλία (και όχι η Αυστρία) Προστάτιδα Δύναμη του νεοσύστατου Κράτους των Ιονίων Νήσων, ενώ αμέτρητες φορές τέθηκε αντιμέτωπος με την πολιτική του ικανού υπουργού της Αυστρίας, Μέττερνιχ, γνωστού πολέμιου κάθε επαναστατικής κίνησης που εκδηλωνόταν στην Ευρώπη. Το 1820 η Φιλική Εταιρεία του πρότεινε να αναλάβει την ηγεσία του κυοφορούμενου επαναστατικού κινήματος, αλλά ο Καποδίστριας αρνήθηκε. Δεν απέτρεψε όμως την ιδέα της εκδήλωσης της επανάστασης σε ελληνικό έδαφος. Το 1822 ο Καποδίστριας έφυγε από την Αγία

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 65

Το Πανεπιστήμιο των Αθηνών λίγο μετά την οικοδόμησή του (Ιούλιος 1839). Το πρώτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Ελλάδας θα θεμελιωνόταν στο Ναύπλιο κι όχι στην Α&ήνα, εάν δεν δολοφονείτο ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας.

Πετρούπολη και εγκαταστάθηκε ως ιδιώτης στην Ελβετία, φροντίζοντας με κάθε μέσο να ενισχύει τον αγώνα για την ανεξαρτησία. Αιτία της απομάκρυνσής του από την πολιτική σκηνή ήταν η άρνηση του τσάρου Αλεξάνδρου Α’ να βοηθήσει τους Ορθόδοξους Ελληνες που υπέφεραν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ετσι, ασυμβίβαστος με την επίσημη ρωσική πολιτική και απορρίπτοντας τα μεγαλεία και τα πλούτη της Αυλής της Ρωσίας, ο ένθερμος Κερκυραίος πατριώτης συνέχισε τον αγώνα του από τη Γενεύη, απ’ όπου συνέδραμε στο μέγιστο τις φιλελληνικές οργανώσεις της Ευρώπης, ενώ δεν έπαυε να στέλνει υπομνήματα προς τον νέο τσάρο Νικόλαο Α’, παροτρύνοντάς τον για μια ρωσική επέμβαση στον αγώνα των Ελλήνων.

Ο Καποδίστριας ως Κυβερνήτης

Οταν ο Καποδίστριας αποδέχθηκε, την άνοιξη του 1827, τη θέση του Κυβερνήτη της Ελλάδας για μια επταετία, ο Αγώνας των Ελλήνων βρισκόταν σε εξέλιξη. Χωρίς να χάσει χρόνο, ο Κερκυραίος Κυβερνήτης περιόδευσε στις Αυλές του Λονδίνου, της Αγίας Πετρούπολης και του

Παρισιού για να εξασφαλίσει διπλωματική βοήθεια. Στις 6 Ιανουαρίου 1828, συνοδευόμενος από τον παιδικό του φίλο, τον ικανό στρατιωτικό και πολεοδόμο Σταμάτη Βούλγαρη, έφθασε στο Ναύπλιο, τότε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, με τη συνοδεία αγγλικών, γαλλικών και ρωσικών φρεγατών. Ο λαός τον υποδέχθηκε σαν σωτήρα και στήριξε τις ελπίδες του σε αυτόν, προκείμενου να βάλει τάξη στην αναρχία που επικρατούσε στην επαναστατημένη Ελλάδα. Αρχικά χρειάσθηκε η σοφία και η οξύνοια του Κυβερνήτη για να σταματήσει ο εμφύλιος πόλεμος και να συμφιλιωθούν οι τοπικοί οπλαρχηγοί. Ενα πρόσθετο πρόβλημα αποτελούσε το γεγονός πως ένα μεγάλο τμήμα ελληνικών εδαφών βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή, ενώ θεσμοί απαραίτητοι για τη θεμελίωση σύγχρονου κράτους (οικονομία, διοικητική μηχανή, νομοθεσία και εκπαίδευση) ήταν διαλυμένοι και ουσιαστικά ανύπαρκτοι. Επιπλέον, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ίσχυαν οι «Τοπικοί θεσμοί», κατά τους οποίους οι πρόκριτοι επωφελούντο από την είσπραξη φόρων και την απονομή δικαιοσύνης σε επαρχιακό-τοπικό επίπεδο. Αργά ή γρήγορα οι προύχοντες με τις φεουδαρχικές τους

66 What if

συνήθειες θα αντιστρατεύονταν την οργάνωση της κεντρικής εξουσίας.

Ο Καποδίστριας εξέτασε με προσοχή τις αποκαρδιωτικές εκθέσεις των κυβερνητικών εκπροσώπων οι οποίοι αναφέρονταν σε πλήρη εσωτερική αποσύνθεση, καθώς κάθε περιοχή αγνοούσε τις εντολές του κέντρου, ενώ οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ λεηλατούσαν ακόμη τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο και οι Οθωμανοί τη Στερεά Ελλάδα. Τα έσοδα του κράτους ήταν μηδαμινά και ο πόλεμος είχε προκαλέσει σοβαρά πλήγματα στο εμπόριο. Τέλος, τα σύνορα του κράτους δεν είχαν προσδιορισθεί εντελώς, καθώς όλοι ανέμεναν να διαπραγματευθούν οι Μεγάλες Δυνάμεις με τους Οθωμανούς για την τελική μορφή ανεξαρτησίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο Απρίλιος του 1828 αποδείχθηκε καθοριστικός για το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας, καθώς τότε κηρύχθηκε ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος, που θα

κατέληγε στην επικράτηση των Ρώσων (Συνθήκη της Αδριανούπολης, 14 Σεπτεμβρίου του 1829) και στην πλήρη επικράτηση της Ελληνικής Επανάστασης. Τελικά στις 3 Φεβρουάριου 1830, στο Λονδίνο, υπογράφτηκαν τα τρία πρωτόκολλα των ιδρυτικών πράξεων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μεγάλη συμβολή στο σημαντικό αυτό γεγονός είχε φυσικά ο Καποδίστριας ο οποίος, χάρη στο διεθνές του κύρος και τις πολιτικές του διασυνδέσεις, κατόρθωσε να ανατρέψει τις δυσμενείς συνθήκες για την επαναστατημένη Ελλάδα, οδηγώντας τη χώρα στην οριστική της ανεξαρτησία. Οι Εγγυήτριες Δυνάμεις (Μ. Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία) όρισαν, σύμφωνα, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, τον πρίγκιπα Λεοπόλδο του Σαξ Κόμπουργκ πρώτο «Ηγεμόνα της Κυρίαρχης Ελλάδος». Η επιλογή αυτή όμως κατέληξε σε αποτυχία, καθώς ο Λεοπόλδος προέβαλε εδαφικές διεκδικήσεις (όπως τη συνένωση της

Ενδιαφέρουσα ακουαρέλα του

Adalbert Marc, που απεικονίζει έναν

επαίτη αγωνιστή στα χρόνια της

Βαυαροκρατίας. Οι βετεράνοι αγωνιστές

της Επανάστασης υπέστησαν πολλά

δεινά και κακουχίες την εποχή του Ο&ωνα.

Ο Καποδίστριας σίγουρα δεν 9α

επέτρεπε να εξελιχ& εί μια τέτοια

κατάσταση, όπως είχε αποδείξει στα πρώτα

χρόνια της διακυβέρνησής του.

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 67

Κρήτης με τη Ελλάδα), προκειμένου να αποδεχθεί το ελληνικό Στέμμα. Τα αιτήματά του συνάντησαν την άρνηση των Μεγάλων Δυνάμεων και έτσι η πολιτική κατάσταση παρέμενε αβέβαιη στην Ελλάδα, με τον Καποδίστρια να συνεχίζει να εκτελεί τα χρέη του ως Κυβερνήτης της χώρας.

Στο μεταξύ, στο διάστημα αυτό (1828-1830), ο Καποδίστριας μεθόδευσε τη διοικητική οργάνωση του ελληνικού κράτους επανδρώνοντας τις δημόσιες υπηρεσίες και ανασυντάσσοντας τις δυνάμεις του στρατού και του στόλου. Επιπλέον, ο Καποδίστριας έλαβε την έγκριση της Συνέλευσης να εγκρίνει ο ίδιος την εξωτερική πολιτική, τις φορολογικές διατάξεις, την ενίσχυση της Τράπεζας της Ελλάδας και να προβεί στη ίδρυση εθνικού τυπογραφείου και στην κοπή νομίσματος. Ως Κυβερνήτης του νέου κράτους, δεν περιορίσθηκε μόνο σε αυτές τις καινοτομίες αλλά έλαβε και άλλες πρωτοβουλίες στους χώρους της δικαιοσύνης, της γεωργίας, του εμπορίου και φυσικά της παιδείας. Μάλιστα, η διεύθυνση της δημόσιας εκπαίδευσης και των Καλών Τεχνών ανατέθηκε στον επίσης Κερκυραίο Ανδρέα Μουστοξύδη, έναν από τους διασημότερους Ελληνες της διασποράς και συγγραφείς την εποχή εκείνη. Ηταν σαφές πως ο Καποδίστριας ήθελε να έχει στο πλευρό του έμπιστους αλλά και ιδιαίτερα μορφωμένους και έντιμους συνεργάτες που διακρίνονταν για την αφιλοκέρδειά τους και την αγάπη τους για την πατρίδα. Επίσης κατασκευάσθηκαν ναυπηγεία στο Ναύπλιο και στον Πόρο, ενώ στην Αίγινα ιδρύθηκε το Κεντρικό Σχολείο και ταυτόχρονα μια Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Παράλληλα, ιδρύθηκε και ο Λόχος των Ευελπίδων (μετέπειτα Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων). Συγκροτήθηκαν λιμεναρχεία, υγειονομικές υπηρεσίες, ταχυδρομεία ενώ έγινε και η πρώτη εισαγωγή

πατάτας στη χώρα. Μετά από αυτά τέθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία και την ανάπτυξη της ανύπαρκτης μέχρι τότε βιομηχανίας, καθώς υπήρχαν οι δυνατότητες εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Ενα άλλο σημαντικό μέτρο που έλαβε ο πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας ήταν η καταπολέμηση του λαθρεμπορίου και της πειρατείας. Ο Καποδίστριας εγκατέστησε δημόσιες Αρχές για την επίβλεψη των εμπορικών δραστηριοτήτων, καταργώντας τα ιδιωτικά τελωνεία (Υδρας, Σπετσών, κλπ.), με αποτέλεσμα τα τελωνειακό τέλη να καταλήγουν στο Δημόσιο Ταμείο, προς δυσαρέσκεια των ισχυρών μεγαλεμπόρων των Κυκλάδων. Σε

Πορτραίτο του I. Καποδίστρια (Μουσείο Μπενάκη). Εάν ο ικανός Κερκυραίος Κυβερνήτης δεν δολοφονείτο, η πορεία του Ελληνισμού &α ήταν μάλλον διαφορετική.

68 What if

γενικές γραμμές, οι δυσκολίες για τη δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό, γιατί όσο και να προσπαθούσε ο Καποδίστριας να εξασφαλίσει ένα λαμπρό μέλλον για το ελληνικό κράτος, ήταν αναπόφευκτο να εμφανισθούν αρκετοί ισχυροί παράγοντες που θα εμπόδιζαν το έργο του και το όραμα που είχε για μια ισχυρή και σύγχρονη Ελλάδα.

Οι Υδραίοιπλοιοκτήτες

αποδείχθηκαν οι φανατικότεροι πολέμιοι του Κερκυραίου Κυβερνήτη,

ο οποίος κατηγορήθηκε για αυταρχικότητα και συγκεντρωτισμό.

Η δολοφονία του Καποδίστρια

Ο Καποδίστριας, στην προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα συγκεντρωτικό εθνικό κράτος, θα ερχόταν σε σύγκρουση με διάφορους πολιτικούς και κοτζαμπάσηδες σι οποίοι κατανοούσαν πως συρρικνωνόταν η επιρροή τους στην πολιτική σκηνή. Οι Υδραίοι πλοιοκτήτες αποδείχθηκαν οι φανατικότεροι πολέμιοι του Κερκυραίου Κυβερνήτη, ο οποίος κατηγορήθηκε για αυταρχικότητα και συγκεντρωτισμό. Ακόμη και ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν ένας από τους επικριτές τους Καποδίστρια. Αυτό που επιδίωκε βέβαια ο Καποδίστριας ήταν να αποδυναμώσει το κοινοτικό σύστημα που ίσχυε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, καθώς ενίσχυε τις εξουσίες των προκρίτων. Συγκεκριμένα, θα έπρεπε να διευθετηθούν ορισμένα ζητήματα τοπικής αυτοδιοίκησης σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Μάνη, Υδρα και οι Σπέτσες, καθώς εκεί οι ισχυροί έμποροι και πλοιοκτήτες είχαν συνειδητοποιήσει πως διακυβεύονταν τα συμφέροντά τους. Η αντιπολίτευση, διαπιστώνοντας τη μεγάλη δημοτικότητα του Καποδίστρια και το πείσμα του ως προς το έργο του, θεώρησε πως η πολιτική εξουδετέρωσή του αποτελούσε πρώτη προτεραιότητα, αδιαφορώντας για το γενικότερο συμφέρον της χώρας. Με υποστήριξη από το εξωτερικό (καθώς πολλοί

επιδίωκαν τη σύνδεση της Ελλάδας με τη Μεγάλη Βρετανία), ορισμένοι πρόκριτοι προσδοκούσαν την ανατροπή του Καποδίστρια. Φυσικά υπήρχαν και αρκετοί πολιτικοί που στράφηκαν εναντίον του φιλόδοξου Κυβερνήτη διότι διεκδικούσαν για λογαριασμό τους την πολυπόθητη εξουσία. Αυτοί ήταν οι Κουντουριώτες, οι Δεληγιανναίοι, ο Μαυροκορδάτος και ο πανούργος Κωλέττης. Η αντιπολίτευση συσπειρώθηκε σε μεγάλο βαθμό και μετέφερε τη βάση της στην Υδρα, σε μια προσπάθεια να ανατρέψει με κάθε πολιτικό μέσο τον Καποδίστρια. Κατηγορώντας τον ως πράκτορα της Ρωσίας, ως τύραννο χωρίς δημοκρατικό ήθος, επειδή δεν παραχωρούσε συνταγματικές ελευθερίες, οι κοτζαμπάσηδες έφθασαν στο σημείο να αντιστέκονται με κάθε μέσο, ώστε να προστατέψουν τα οικονομικά τους συμφέροντα. Εκείνη την εποχή όμως ήταν αμφίβολο εάν ένα Σύνταγμα - πιστό αντίγραφο Συντάγματος κάποιου άλλου έθνους με διαφορετικά ήθη και ιστορική πορεία από τους Ελληνες, θα ταίριαζε σε έναν λαό που μόλις είχε βγει από τη σκλαβιά και τη φρίκη ενός πολέμου ανεξαρτησίας αλλά και παράλληλα ενός εμφυλίου πολέμου. Ο ελληνικός λαός είχε στερηθεί επί αιώνες τον πνευματικό πλούτο που διέκρινε τα άλλα έθνη της Γηραιάς Ηπείρου και σίγουρα εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή δεν υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εφαρμογή Συντάγματος. Σύμφωνα με τον στενό συνεργάτη του Καποδίστρια, Σταμάτη Βούλγαρη, ο Κυβερνήτης πιθανότατα καθυστερούσε να θεσπίσει Σύνταγμα στην Ελλάδα επειδή ήθελε να παρακολουθήσει για κάποιο χρονικό διάστημα την εξέλιξη των ηθών και την εκπαίδευση του λαού, στον οποίο επρόκειτο να εφαρμοσθεί. Επιπλέον, ο Καποδίστριας φέρεται να είχε υποστηρίξει πως η Ελλάδα δεν έπρεπε

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 69

να αποκτήσει συνταγματικό χάρτη πριν από την άφιξη του υποψήφιου μονάρχη της και χωρίς τη συνεργασία του. Αλλωστε θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως την περίοδο εκείνη ακόμη και οι προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες δεν παραχωρούσαν συνταγματικές ελευθερίες, ενώ κάποιες άλλοτε υπερδυνάμεις, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, είχαν θεσπίσει Σύνταγμα μόλις πρόσφατα (το 1812 και το 1813, αντίστοιχα). Τις αντιδραστικές ενέργειες της αντιπολίτευσης ενίσχυαν οι πρεσβευτές της Γαλλίας και κυρίως της Αγγλίας. Αλλωστε η τελευταία δεν είχε εγκρίνει την εκλογή του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη, καθώς επιθυμούσε την εγκαθίδρυση ενός απολυταρχικού πολιτεύματος.

Η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο πλευρές κλιμακώθηκε όταν ο

Καποδίστριας αποφάσισε να δράσει αποτελεσματικά εναντίον των επικριτών του. Σύντομα όμως ακολούθησε εξέγερση στη Μάνη, ενώ ο αποκλεισμός της Υδρας δεν έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα, καθώς πολεμικά πλοία του Ελληνικού Στόλου πυρπολήθηκαν από τον Μιαούλη στον Πόρο, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά τη διχόνοια που χαρακτήριζε τους Ελληνες. Η κατάσταση πλέον ξέφευγε από τον έλεγχο του Καποδίστρια, καθώς η αντιπολίτευση ισχυροποιείτο και ήλεγχε αρκετές σημαντικές θέσεις του διοικητικού μηχανισμού. Ο Κυβερνήτης της Ελλάδας όμως δεν πτοήθηκε από τις δυσκολίες και συνέχισε να καταπολεμά τις διάφορες φατρίες, προκειμένου να καταστήσει την Ελλάδα, αυτοδύναμο και συγκεντρωτικό κράτος. Ασχολήθηκε με

Ενδιαφέρουσα άποψη της πόλης του Ναυπλίου λίγο μετά, την απελευθέρωσή της από τους Οθωμανούς. Αν και δεν είχε μεγάλο πληθυσμό, το Ναύπλιο ήταν ένα αξιόλογο αστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία και ο Καποδίστριας είχε αναθέσει στον πολεοδόμο Σταμάτη Βούλγαρη την επέκτασή του σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Γκραβούρα του K.J. Sterlin (Kunsthaus, Ζυρίχη).

70 What if

τους Μανιάτες και κυρίως τους Μαυρομιχαλαίους, γεγονός που θα σφράγιζε τη μοίρα του, όταν επιδίωξε τη σύλληψη και φυλάκιση του μπέη Πέτρου Μαυρομιχάλη. Μια τέτοια στάση θεωρήθηκε προσβλητική από την ισχυρή οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων η οποία ήταν αποφασισμένη να εκδικηθεί τον Κυβερνήτη. Εξάλλου, η οργάνωση των δημόσιων οικονομικών είχε πλήξει καίρια τα προσωπικά συμφέροντα των ισχυρών του Μόριά, στερώντας τους τα δημόσια έσοδα των επαρχιών που θεωρούσαν κτήμα τους, ιδίως των Μαυρομιχαλαίων που είχαν έναν επιπλέον λόγο για να εξοντώσουν τον Καποδίστρια. Μάλιστα ο αδελφός του Πέτρου, Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης, με τον γιο του Πετρόμπεη Γεώργιο, κυκλοφορούσαν στο Ναύπλιο υπό επιτήρηση αλλά κατόρθωσαν να εξαγοράσουν τους δυο φρουρούς τους

Ανδριάντας του Ιωάννη Καποδίστρια

στο Ναύπλιο, έργο του Μιχάλη Τόμπρου.

και βρήκαν την ευκαιρία να σχεδιάσουν τη δολοφονία του Καποδίστρια. Η φημολογία για μια προσχεδιασμένη απόπειρα δολοφονίας του Κυβερνήτη είχε γίνει γνωστή και στον ίδιο, χωρίς όμως να λάβει κάποια μέτρα προφύλαξης, καθώς είχε πει: «Εάν οι Μαυρομιχαλαίοι θέλουν να με δολοφονήσουν, ας με δολοφονήσουν, τόσο το χειρότερον δ ι’ αυτούς. Θα έλθει κάποτε η ημέρα κατά την οποίαν οι Ελληνες θα εννοήσουν την σημασίαν της θυσίας μου».

Οι Μαυρομιχαλαίοι έλαβαν την απόφαση να δολοφονήσουν τον Κυβερνήτη την Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 1831, στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Ο αδελφός του Καποδίστρια, Αυγουστίνος, ενήμερος για τις φήμες, τον εμπόδισε να κατευθυνθεί προς τον ναό, πράξη όμως που δυσαρέστησε τον φιλότιμο Κυβερνήτη. Γι’ αυτό την επόμενη εβδομάδα ο Καποδίστριας ξύπνησε νωρίς, ώστε να μην εμποδισθεί πάλι από τον αδελφό του, και απτόητος μαζί με τον σωματοφύλακά του, τον μονόχειρα Κρητικό Γεώργιο Κοζώνη, κατευθύνθηκε προς τον Αγιο Σπυρίδωνα. Εκεί τον περίμεναν οι Μαυρομιχαλαίοι οι οποίοι του επιτέθηκαν και τον τραυμάτισαν θανάσιμα, μαχαιρώνοντάς τον στην κοιλιακή χώρα. Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τραυματίσθηκε από τον Κοζώνη και κάποιος ονόματι Χρήστος Φωτομάρας τον αποτελείωσε. Αντίθετα, ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης τράπηκε σε φυγή, βρίσκοντας καταφύγιο στο σπίτι του Γάλλου πρεσβευτή. Αναγκάσθηκε όμως να παραδοθεί και μερικές ημέρες αργότερα καταδικάσθηκε σε θάνατο και εκτελέσθηκε.

Η δολοφονία του Καποδίστρια έθεσε τέλος σε μια φιλόδοξη προσπάθεια κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής θεμελίωσης των θεσμών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Δυστυχώς, η θρασύτατη

Ι ί Α Ν Ν Η Σ Κ Α Π Ο Δ Ι Σ Τ Ρ Ι Α ΣHPöTOr ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ THE CAAiiOS

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 71

Η στιγμή της δολοφονίας του Καποδίστρια στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, στο Ναύπλιο. Μ αζί του πέ&ανε και το όραμά του για μια ισχυρή Ελλάδα.

δολοφονική ενέργεια είχε αρνητικές συνέπειες για την μετέπειτα τύχη του Ελληνισμού, καθώς σηματοδότησε την αρχή της ξένης παρέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα του κράτους, ενώ για διάστημα μεγαλύτερο του αιώνα ο θεσμός της βασιλείας θα καθόριζε την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Τι θα συνέβαινε όμως αν ο Καποδίστριας δεν δολοφονείτο και συνέχιζε να εκτελεί χρέη Κυβερνήτη; Ποια θα ήταν η πορεία του ελληνικού κράτους κατά τη δεκαετία του 1830 και μεταγενέστερα;

Ο Καποδίστριας συνεχίζει το έργο του

Το εναλλακτικό σενάριο θα μπορούσε να έχει ως αφετηρία την αποτυχία της απόπειρας δολοφονίας του Καποδίστρια την ημέρα που προσήλθε στον Αγιο Σπυρίδωνα. Οι

εμπνευστές του μοχθηρού σχεδίου θα προπηλακίζονταν από το παρευρισκόμενο αγριεμένο πλήθος, βρίσκοντας φρικτό τέλος, με τον σοκαρισμένο Καποδίστρια ανήμπορο να αντιδράσει για να αποτρέψει τις ενέργειες του πλήθους. Μετά τα γεγονότα αυτά, θα αυξανόταν η δημοτικότητα του Καποδίστρια, που θα είχε πλέον την ομόθυμη υποστήριξη του λαού. Ο Κυβερνήτης θα συνειδητοποιούσε πως θα έπρεπε να λάβει πιο σκληρά μέτρα εναντίον της αντιπολίτευσης ή να ακολουθήσει την οδό της συνεννόησης με τους αντιπάλους του. Αν λάβουμε υπόψη τον αδιάλλακτο χαρακτήρα του ευφυή, έντιμου καιευγενή Κερκυραίου πολιτικού, θα ακολουθούσε την πρώτη οδό. Από τη στιγμή που θα αποτύγχανε η απόπειρα δολοφονίας, θα έπρεπε να διεξαχθεί περαιτέρω έρευνα

72 What if

τουΚαποδίστρια θα ήταν να πείσει

τους αντιπροσώπους να συνεχίσει να εκτελεί τα χρέη

του ως Κυβερνήτης

μέχρι την ενηλικίωση του

προκειμένου να διαλευκανθούν τα αίτια και οι συνθήκες που την είχαν καταστήσει δυνατή. Μια τέτοια ενέργεια θα δικαιολογούσε την οργάνωση μυστικής αστυνομίας από τον μεγαλύτερο αδελφό του Κυβερνήτη, η οποία βρισκόταν εκείνη την εποχή στα σπάργανα. Σίγουρα μια τέτοια κίνηση θα άρμοζε μόνο σε διεφθαρμένες και τυραννικές κυβερνήσεις, ωστόσο θα ήταν μια επιπλέον λύση για να σταματήσει αυτούς που διακύβευαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσουν τα εξημμένα πάθη τους και τα προσωπικά τους συμφέροντα. Ηταν σαφές πως ο Καποδίστριας θα έπρεπε να έχει επίσης τον πλήρη έλεγχο της εξουσίας, ώστε να προετοιμάσει το έδαφος για τη μελλοντική εφαρμογή του Συντάγματος.

Η πολιτική κατάσταση όμως ήταν πολύ πιο περίπλοκη για τον Καποδίστρια, καθώς δεν είχε να αντιμετωπίσει πιέσεις μόνο από το εσωτερικό, αλλά και από το εξωτερικό. Σύμφωνα με τους επικριτές του Κυβερνήτη, εκείνος μεθόδευσε τη ματαίωση της ανόδου στον ελληνικό θρόνο του πρίγκιπα Λεοπόλδου, όταν του έστειλε μια υπερβολικά απαισιόδοξη αναφορά για τη δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα. Ωστόσο, ήδη από στα μέσα του 1831, οι Εγγυήτριες Δυνάμεις είχαν προτείνει έναν άλλο υποψήφιο για το ελληνικό Στέμμα, τον ανήλικο πρίγκιπα της Βαυαρίας Οθωνα. Ο Καποδίστριας δεν έδειξε να έχει πρόβλημα με την επιλογή αυτή, καθώς, πάντα σύμφωνα με τους επικριτές του, θεωρούσε πως θα τον επιτρόπευε ως την ενηλικίωσή του, η οποία μάλιστα θα συνέπιπτε με τη λήξη της επταετούς θητείας του ως Κυβερνήτη (1827-1834). Σε κάθε περίπτωση, ο Καποδίστριας είχε αποδείξει σε γενικές γραμμές τη φιλοπατρία του και την πίστη στο έργο

του, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν διέπραξε λάθη ως πρώτος ηγέτης μιας κατεστραμμένης χώρας που βρισκόταν επί αιώνες υπό τον τουρκικό ζυγό.

Με τον Καποδίστρια να επιζεί της δολοφονίας, τον χειμώνα του 1831-32 η κατάσταση θα ήταν σχετικά ήρεμη στον ελλαδικό χώρο, καθώς πιθανότατα τους μήνες Δεκέμβριο ή Ιανουάριο θα συγκαλείτο η Ε’ Εθνοσυνέλευση στο Ναύπλιο. Εκεί ο Καποδίστριας θα συνιστούσε υπομονή στους αντιπροσώπους, καθώς από στιγμή σε στιγμή αναμενόταν να ανακηρυχθεί από τις Προστάτιδες Δυνάμεις ο νέος βασιλιάς της Ελλάδας, που δεν θα ήταν άλλος από τον Οθωνα. Επιπλέον, η συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση θα αφορούσε τη γενική εποπτεία του κράτους και την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, καθώς ο Οθων ήταν ανήλικος και δεν θα μπορούσε να ασκήσει τα καθήκοντά του ως μονάρχης. Σίγουρα σκοπός του Καποδίστρια θα ήταν να πείσει τους αντιπροσώπους να συνεχίσει να εκτελεί τα χρέη του ως Κυβερνήτης μέχρι την ενηλικίωση του Οθωνα. Αν και μια τέτοια προοπτική δεν θα άρεσε στους αντιπάλους του, οι φόβοι πως τον Οθωνα θα τον συνόδευαν κηδεμόνες από τη βαυαρική Αυλή τους οποίους θα όριζε ο πατέρας του, Λουδοβίκος Α’, θα ανάγκαζε αρκετούς πολέμιους του Καποδίστρια να τον υποστηρίξουν, καθώς θα υπήρχε το ενδεχόμενο οι Βαυαροί να αναλάβουν έναν ενεργό ρόλο στην πολιτική σκηνή της χώρας, ίσως και μεγαλύτερο από τους Ελληνες.

Επιπλέον, κάποια χρονική στιγμή η Εθνοσυνέλευση θα μπορούσε να ψηφίσει Σύνταγμα, πριν την έλευση του νέου μονάρχη, για λόγους σκοπιμότητας, στερώντας έτσι την ευκαιρία από τη βαυαρική Αυλή να επέμβει δυναμικά στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Ελλάδας. Ωστόσο, πιθανότατα ο Καποδίστριας δεν θα προέβαινε σε μια τέτοια κίνηση, που

Η απόπειρα δολοφονίας τον Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 73

ιοως και να μην ειχε κανένα αντίκρισμα, περιμένοντας πρώτα να υπογραφτεί μια επίσημη συνθήκη με τις Προστάτιδες Δυνάμεις και τη Βαυαρία για την ανακήρυξη του Οθωνα ως βασιλέα της Ελλάδας. Ο Καποδίστριας ως έμπειρος πλέον διπλωμάτης θα αναλάμβανε το πιο δύσκολο έργο της διπλωματικής του σταδιοδρομίας, να αποφύγει μια πιθανή (ξένη) μοναρχική διακυβέρνηση χωρίς ουσιώδεις νομικούς περιορισμούς, πολιτική ελευθερία και ισότητα. Το καλοκαίρι του 1832 θα υπογραφόταν η συνθήκη για την ανακήρυξη του Οθωνα ως βασιλέα της Ελλάδας. Παράλληλα, η Οθωμανική αυτοκρατορία θα αναγνώριζε τα νέα σύνορα (Παγασητικού-Αμβρακικού Κόλπου) του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Η πράξη αυτή θα τερμάτιζε επίσημα πλέον την ΙΟάχρονη πάλη του ελληνικού λαού για ελευθερία και ανεξαρτησία. Ωστόσο, τα σύνορα του νέου κράτους δεν θα ήταν τα επιθυμητά, καθώς δεν θα είχαν ενσωματωθεί στην ελεύθερη Ελλάδα περιοχές που είχαν συμβάλει στον αγώνα (Σάμος και Κρήτη).

Οσον αφορά τις κρίσιμες διαβουλεύσεις ανάμεσα στον Καποδίστρια και τις Προστάτιδες Δυνάμεις για το θέμα της μορφής της διακυβέρνησης της Ελλάδας, ο πρώτος πιθανότατα θα κατάφερνε να εξασφαλίσει τα επιθυμητά αποτελέσματα με την υποστήριξη τουλάχιστον της Ρωσίας, που θα αντιτίθετο στα επίδοξα και «απολυταρχικά» σχέδια της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας. Η πιο σημαντική επιτυχία του Ελληνα Κυβερνήτη θα ήταν οι προτάσεις του για τη βαθμιαία εφαρμογή της συνταγματικής μοναρχίας, οι οποίες όμως πιθανότατα δεν θα ικανοποιούσαν ούτε τη Μ. Βρετανία ούτε φυσικά την Αυλή της Βαυαρίας. Το κρίσιμο ερώτημα σε αυτή την υπόθεση είναι πώς θα εξελισσόταν η

διακυβέρνηση της χώρας μέχρι την ενηλικίωση του Οθωνα, καθώς και πώς ο Καποδίστριας θα προσπαθούσε να αποτρέψει την απολυταρχία την οποία θα επιδίωκαν με διάφορα μέσα (και σίγουρα με ξένη βοήθεια) οι Βαυαροί.

Αν λάβουμε υπόψη την τεράστια εμπειρία του Καποδίστρια σε διπλωματικές συνομιλίες, το πιθανότερο σενάριο θα ήταν να συνέχιζε ως Κυβερνήτης της Ελλάδας μέχρι την ενηλικίωση του Οθωνα που θα πραγματοποιείτο την 1η Ιανουαρίου 1835 (οπότε θα τελείωνε και επίσημα η 7ετής θητεία του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη). Στόχος του Καποδίστρια θα ήταν να συγκαλέσει νέα Εθνική Συνέλευση για κατάρτιση νέου Συνταγματικού Χάρτη πριν την ενηλικίωση του Οθωνα. Αλλωστε, κανείς Ελληνας δεν θα ήθελε έναν ξένο βασιλιά με απεριόριστη εξουσία. Ετσι, οι πολιτικοί της χώρας θα αξίωναν την κατάλληλη στιγμή ο βασιλιάς να έχει συνταγματικούς περιορισμούς και να υπάρχουν θεσμικές εξισορροπήσεις. Επιπλέον, σύμφωνα με τη συνθήκη, το ελληνικό βασίλειο θα βρισκόταν υπό την «εγγύηση» των τριών «Προστάτιδων» Δυνάμεων, που θα αναλάμβαναν να εγγυηθούν την αποπληρωμή των ξένων δανείων. Το οφειλόμενο ποσό ανερχόταν τότε σε περίπου 60.000.000 φράγκα.

Ο Οθων θα κατέφθανε στο Ναύπλιο ίσως λίγο πριν την άνοιξη του 1833 συνοδευόμενος από τον κόμη φον Αρμανσμπεργκ, υπουργό Εσωτερικών,

a s. . . , Α

Το Κυβερνείο του Καποδίστρια στο Ναύπλιο. Δυστυχώς το κτίριοκαταστράφηκε το 1926 από πυρκαγιά.

74 What if

Ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης (Αθήνα, Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο).

Εξωτερικών και Οικονομικών της Βαυαρίας, ο οποίος θα εκτελούσε χρέη κηδεμόνα του Οθωνα. Επίσημα ο Βαυαρός πολιτικός θα ήταν σύμβουλος του Οθωνα αλλά και του Καποδίστρια και, επιπλέον, σύνδεσμος με τα υπουργεία της ελληνικής κυβέρνησης. Εφαρμόζοντας άριστη δημοσιονομική πολιτική στη Βαυαρία, ο φον Αρμανσμπεργκ θα αποδεικνυόταν χρήσιμος στον Καποδίστρια για την οικοδόμηση του νέου κρατικού μηχανισμού της Ελλάδας. Παράλληλα, τον Οθωνα θα συνόδευαν ο καθηγητής Μάουρερ (ο οποίος επίσης θα είχε ως σκοπό να συμβάλει στον τομέα της παιδείας) και ο στρατηγός Εϋδεκ (ο οποίος θα αναλάμβανε την ηγεσία του Ελληνικού Στρατού, μετατρέποντάς τον σε σύγχρονο τακτικό και επαγγελματικό). Επίσης, θα

κατέφθαναν πριν το καλοκαίρι περίπου 500 Βαυαροί στρατιώτες, που θα αποτελούσαν τη «βασιλική φάλαγγα/φρουρά» του Οθωνα, ενώ ορισμένοι Βαυαροί αξιωματικοί θα βοηθούσαν τον Εϋδεκ στην αναδιάρθρωση του Στρατού, αντικαθιστώντας τους προηγούμενους στρατιωτικούς σχηματισμούς των «ατάκτων». Τα υπουργεία (Γραμματείες) της κυβέρνησης θα παρέμεναν επτά: Εξωτερικών, Εσωτερικών, Δικαιοσύνης, Εκκλησιαστικών (και Παιδείας), Στρατιωτικών, Ναυτικών και Οικονομικών. Η παραμονή των υπουργών στα επίμαχα υπουργεία επίσης θα διασφαλιζόταν, ενώ σύντομα θα γνωστοποιούντο οι αποφάσεις για το νομισματικό σύστημα, το εθνικό έμβλημα, την αποτύπωση της εθνικής σημαίας και της επίσημης σφραγίδας του κράτους. Το επίσημο όργανο της κυβέρνησης θα ήταν η «Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος», ενώ ίσως θα υπήρχε και πιθανότητα εγκαθίδρυσης μιας αυτοκέφαλης Εκκλησίας.

Το νέο ελληνικό πολιτικό σύστημα όμως θα περιπλεκόταν λόγω της μορφής των πολιτικών κομμάτων. Συγκεκριμένα, τα κόμματα αυτά είχαν πρωτοεμφανισθεί στη διάρκεια του Αγώνα και είχαν αποκτήσει συγκεκριμένη μορφή στα χρόνια του Καποδίστρια, αποκτώντας σταδιακά οργάνωση και ιδεολογική ταυτότητα, όχι όμως σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Τα κόμματα αυτά ήταν το «Αγγλικό» (Μαρλαίοι), «Ρωσικό» (Ναπαίοι) και «Γαλλικό» (Μοσχομαγκίτες). Από αυτά μόνο το «κόμμα» των Ναπαίων δ ιέθετε αξιόλογη οργάνωση, ιδιαίτερο χαρακτήρα και υποστήριξη από τους Ελληνες αγρότες. Ωστόσο, πέρα από τα κόμματα υπήρχαν και άλλοι διαχωρισμοί που είχαν διαμορφώσει διάφορες «παρατάξεις», όπως των στρατιωτικών και προεστών, των Πελοποννησίων, των

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 75

Αποψη του σημερινού Ναυπλίου, πρώτης πρωτεύουσας (1828-1834) του ελληνικού κράτους.

Ρουμελιωτών και των Νησιωτών και, τέλος, των δυτικόφιλων και των παραδοσιακών. Σίγουρα ο Καποδίστριας θα συνέχιζε να αντιμετωπίζει δυσκολίες και εμπόδια από ορισμένες παρατάξεις όσο δεν θα εφαρμοζόταν ο Συνταγματικός Χάρτης και όσο θα υπήρχε ο κίνδυνος για τους τοπικούς άρχοντες να αντικατασταθούν ορισμένοι παραδοσιακοί θεσμοί από ένα σύστημα εξουσίας που θα λειτουργούσε σύμφωνα με δυτικίζουσες γραφειοκρατικές διαδικασίες.

Η μορφή του νέου κράτουςΤο ελλαδικό βασίλειο εκείνη την

περίοδο θα ήταν μεν ανεξάρτητο, λειτουργικά όμως θα ήταν εξαρτημένο από τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Η εξάρτηση αυτή θα ήταν αρκετή ισχυρή και θα καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τον τύπο της ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί ο Καποδίστριας να ήταν ικανότατος ως Κυβερνήτης/διπλωμάτης, ωστόσο το ελληνικό κράτος που είχε σχηματισθεί δεν ήταν πολιτικά και οικονομικά βιώσιμο χωρίς την ενεργό εγγύηση της

Ρωσίας, της Γαλλίας και της Μ.Βρετανίας. Το αποτελούσαν φτωχές, οπισθοδρομικές πρώην επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τα αποδυναμωμένα από την Επανάσταση ναυτιλιακά κέντρα των Κυκλάδων. Η οικονομική επιβίωση του κράτους θα

Ακουαρέλα του Ludwig Lange που απεικονίζει τη ρημαγμένη Αθήνα το 1836. Χρειάστηκαν τεράστια ποσά για να αναδειχθεί η Αθήνα σε πρώτο οικονομικό και πνευματικό κέντρο της χώρας, τη στιγμή που η οικονομική κατάσταση του νεοσύστατου κράτους ήταν κάκιστη.Ο Καποδίστριας, πιο ρεαλιστής, μάλλον δεν θα έμπαινε στη διαδικασία της αλλαγής πρωτεύουσας, καθώς το Ναύπλιο εξελισσόταν σε σύγχρονο αστικό κέντρο χάρη στα πολεοδομικά σχέδια του Βούλγαρη.

76 What if

' '

Ο Καποδίστριας όμως θα

γνώριζε πως η Αθήνα,

κατεστραμμένη από τις μάχες

τηςΕπανάστασης,

δεν θα μπορούσε να

γίνει η νέα «βασιλική καθέδρα».

εξαρτάτο από τη στάση των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με την οποία θα υπήρχε οικονομική αλληλεξάρτηση κυρίως σε επίπεδο ανταλλαγής προϊόντων. Ενα κρίσιμο ερώτημα αφορά το ποια θα ήταν η φύση του κρατικού μηχανισμού του Ελλαδικού βασιλείου μετά τη συνθήκη της Ανεξαρτησίας (1832), με τον Καποδίστρια ακόμη εν ζωή. Ποιος θα κατείχε τα μέσα παραγωγής και τ ι είδους φορολογία θα υπήρχε; Η γη ήταν ο βασικός πλουτοπαραγωγικός πόρος στην αγροτική κοινωνία του νέου βασιλείου. Ο Καποδίστριας ίσως αναγκαζόταν να κρατικοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος της γης υπό τη μορφή εθνικών γαιών, οι οποίες μάλλον θα τίθεντο ως ενέχυρο για τη λήψη εθνικών δανείων. Μετέπειτα όμως μάλλον θα εξέδιδε κάποιο διάταγμα για την προικοδότηση ελληνικών οικογενειών μέσω της διανομής εθνικών γαιών. Ακόμη, το κράτος θα επέβαλλε μονοπώλιο στη διαχείριση ορισμένων βασικών προϊόντων (μαρμάρου, σμύριδας, άλατος, πηλού και κάρβουνου). Επιπλέον, σχεδόν το σύνολο των ηγετών της Επανάστασης θα ενσωματωνόταν στον κρατικό μηχανισμό σε διάφορες θέσεις, περισσότερο διακοσμητικές.

Ενα άλλο θέμα που θα μπορούσε να προκύψει εκείνη την περίοδο θα ήταν η οριστική επιλογή της πρωτεύουσας. Δεδομένου πως τα οικονομικά προβλήματα θα ήταν αρκετά, το Ναύπλιο θα υπερίσχυε στην προτίμηση του Καποδίστρια και των υπόλοιπων Ελλήνων ως «βασιλική καθέδρα». Πιθανότατα οι Βαυαροί αρμόδιοι και ο Οθων θα είχαν αντιρρήσεις για την επιλογή αυτή καθώς, επηρεασμένοι από τη ρομαντική αρχαιολατρία που επικρατούσε στη Γερμανία εκείνη την εποχή, θα πρότειναν την Αθήνα ως νέα πρωτεύουσα, λόγω της ακτινοβολίας

της ως μητρόπολης του λαμπρού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ο Καποδίστριας όμως θα γνώριζε πως η Αθήνα, κατεστραμμένη από τις μάχες της Επανάστασης και με πληθυσμό λιγότερο από 8.000 άτομα εκείνη την περίοδο, δεν θα μπορούσε να γίνει η νέα «βασιλική καθέδρα». Μια τέτοια επιλογή θα ανάγκαζε την κυβέρνηση να ξοδέψει τεράστια ποσά για την ανοικοδόμηση της Αθήνας, καθώς οι περισσότερες οικίες ήταν κατεδαφισμένες, το αποχετευτικό δίκτυο υποτυπώδες, ενώ δεν υπήρχαν στρατώνες, ανάκτορα, νοσοκομεία, εργαστήρια και αποθήκες. Ετσι το Ναύπλιο θα φαινόταν η καλύτερη επιλογή, καθώς ήδη από το 1828 θεωρείτο πρωτεύουσα του κράτους. Μάλιστα, ο Σταμάτης Βούλγαρης με τον αρχιτέκτονα Θεόδωρο Βαλλιάνο είχαν αναλάβει από το 1829 το σχέδιο για τη βελτίωση της πολεοδομίας του Ναυπλίου. Αλλες πόλεις θα αποκτούσαν επίσης πολεοδομικά σχέδια στα οποία ο Βούλγαρης, πιθανότατα σε συνεργασία με άλλους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους (όπως οι Σταμάτιος Κλεάνθης και οι Γερμανοί Εδουάρδος Σάουμπερτ και Λέον φον Κλέντσε), θα εφάρμοζε τον ορθογωνικό τύπο στο ρυμοτομικό πλέγμα κάθε πόλης. Οι περισσότερες πόλεις θα αποτελούσαν πεδίο διαπάλης του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού, ενώ θα εφαρμόζονταν διάφοροι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί. Στο Ναύπλιο ο Οθων θα είχε την αρμοδιότητα να επιλέξει την τοποθεσία του νέου ανακτόρου, με τον ίδιο να επιβλέπει τις εργασίες. Λογικά, ο Σάουμπερτ θα προοριζόταν ως αρχιτέκτονας των φιλόδοξων σχεδίων του ανήλικου βασιλιά ενώ πιθανόν το έτος 1834, καθώς θα πλησίαζε η λήξη της θητείας του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη, το Ναύπλιο θα επιλεγόταν ως «βασιλική καθέδρα» με κυβερνητικό διάταγμα.

Ο Καποδίστριας όμως, καθώς θα

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 77

πλησίαζε η στιγμή της επίσημης ανάληψης της διακυβέρνησης του Βασιλείου από τον Οθωνα, θα υπέγραφε περί το φθινόπωρο του 1834 απόφαση σύγκλησης Εθνικής Συνέλευσης για να συνταχθεί επιτέλους το Σύνταγμα του κράτους. Τα γεγονότα αυτά θα προκαλούσαν δυσμενή εντύπωση και στις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις που θα αποδοκίμαζαν τις ενέργειες αυτές, θα αποδέχονταν όμως τις νέες εξελίξεις ως τετελεσμένες. Η νέα αυτή πολιτειακή μεταβολή θα επικυρωνόταν σε πρωτόκολλο περί τα τέλη του 1834, αφού το θέμα θα συζητείτο σε κάποια διάσκεψη των Μεγάλων Δυνάμεων παρόντος και του Καποδίστρια. Μια νέα εποχή θα ξεκινούσε για την Ελλάδα, η περίοδος της συνταγματικής μοναρχίας. Η κυβέρνηση θα προκήρυσσε εκλογές, ενώ το Σύνταγμα θα είχε ψηφισθεί στο σύνολό του. Περί την άνοιξη του 1835 ο Οθων θα έδινε τον όρκο του συνταγματικού βασιλέα. Ως απόρροια της κύρωσης του Συντάγματος θα αποφασιζόταν η διενέργεια εκλογών. Η ημερομηνία εκκίνησης της εκλογικής αναμέτρησης θα οριζόταν κάποια στιγμή το καλοκαίρι του 1835 και ο εκλογικός αγώνας θα διαρκούσε το λιγότερο τρεις μήνες. Ο Καποδίστριας, καθώς θα πλησίαζε το εξηκοστό έτος της ηλικίας του, θα συνειδητοποιούσε πως θα έπρεπε να ορίσει έναν καινούριο, έμπιστο διάδοχο στην ηγεσία του Ρωσικού Κόμματος. Ωστόσο, ίσως να έκρινε πως είχε ακόμη τις ψυχικές δυνάμεις ώστε να θέσει υποψηφιότητα, συνεχίζοντας έτσι με ζήλο το έργο που είχε αρχίσει πριν μια επταετία. Το Γαλλικό Κόμμα θα είχε επικεφαλής του τον φιλόδοξο Ιωάννη Κωλέττη και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος θα ηγείτο του Αγγλικού Κόμματος. Καθώς το Ρωσικό Κόμμα δ ιέθετε την καλύτερη οργάνωση και ο Καποδίστρια θα προωθούσε με μαεστρία την προεκλογική

Ο Αγιος Σπυρίδων (1702), όπου δολοψονή&ηκε ο Καποδίστριας στις 27 Σεπτεμβρίου 1831. Στο σημείο αυτό εξελ ίχθηκε μια τραγική στιγμή της ελληνικής Ιστορίας.

αναμέτρηση, τα τελικά αποτελέσματα στην κατανομή βουλευτικών εδρών πιθανότατα θα έδιναν στο Ρωσικό Κόμμα τις περισσότερες έδρες. Προς το φθινόπωρο θα σχηματιζόταν κυβέρνηση συνασπισμού με πρώτο κοινοβουλευτικό πρωθυπουργό τον Καποδίστρια, ο οποίος θα εκτελούσε και χρέη υπουργού Εξωτερικών. Η νέα κυβέρνηση όμως θα αντιπροσωπευόταν και από τα τρία κόμματα, ενώ παράλληλα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ίσως να διοριζόταν από τον Καποδίστρια στρατιωτικός διοικητής Αθηνών, μια θέση που άρμοζε στον άλλοτε έξοχο στρατιωτικό ηγέτη της Επανάστασης.

Η πρωθυπουργία του Καποδίστρια θα είχε να αντιμετωπίσει τις συνήθεις δυσκολίες, όπως την αντίθεση των οικογενειακών φατριών που θα δυσχέραιναν το έργο της κυβέρνησης αρκετές φορές, ενώ επιπλέον ο Οθων, παρά τον περιορισμό του από το Σύνταγμα, θα προσπαθούσε να παρεμβαίνει ανοικτά στην πολιτική. Ο Καποδίστριας όμως θα προωθούσε

78 What if

Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης (Αθήνα, Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο).

τους δημοκρατικούς θεσμούς οι οποίοι θα εξασφάλιζαν μια ομαλή πορεία του βασιλείου, ενώ παράλληλα η προηγουμένως κακή οικονομική κατάσταση της χώρας θα βελτιωνόταν. Τέλος, διάφορα σοβαρά αιτήματα του ελληνικού λαού θα ικανοποιούντο με την πάροδο του χρόνου. Φυσικά θα συνεχίζονταν οι οξύτατες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους αρχηγούς των κομμάτων, ωστόσο ο Καποδίστριας θα απέφευγε να ακολουθήσει μια κατ’ εξοχήν ρωσόφιλη κατεύθυνση, υπηρετώντας πιστά το καλύτερο συμφέρον της Ελλάδας.

Κατά το επόμενο διάστημα της διακυβέρνησης του Καποδίστρια θα συνεχιζόταν η πνευματική και η πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας. Συγκεκριμένα, στο Ναύπλιο, προς τα

τέλη της δεκαετίας του 1830, θα ιδρύονταν η «Σχολή των Τεχνών» (ο αρχικός πυρήνας του Πολυτεχνείου), το Βασιλικό Τυπογραφείο, η Αρχαιολογική Εταιρεία, το Δημοτικό Νοσοκομείο και το Πανεπιστήμιο Ναυπλίου. Ο Οθων θα είχε τη μεγαλεπήβολη ιδέα να οικοδομήσει το παλάτι του πάνω στο Παλαμήδι, μετατρέποντας σχεδόν όλο τον χώρο του κάστρου, σύμφωνα με τη δική του επιθυμία. Οι επόμενες δεκαετίες θα κυλούσαν σχετικά ομαλά, χωρίς τον κίνδυνο εκδήλωσης αναταραχών και εξεγέρσεων, με τον Καποδίστρια να αφήνει πίσω του ένα τεράστιο έργο, αυτό της ανοικοδόμησης μιας ισχυρής Ελλάδας.

Πραγματικότητα και υποθέσεις

Ετσι θα μπορούσε να εξελιχθεί το εναλλακτικό σενάριο της διάσωσης του Καποδίστρια από τη δολοφονική απόπειρα, του πιο έμπειρου και ικανού Ελληνα πολιτικού εκείνη τη χρονική περίοδο. Τι συνέβη στην πραγματικότητα; Μετά την τραγική δολοφονία του οραματιστή Κυβερνήτη, επακολούθησε μια περίοδος εμφύλιων συγκρούσεων και αναρχίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις εκμεταλλεύθηκαν τις νέες εξελίξεις στην Ελλάδα και, σε συνεννόηση με τη βαυαρική Αυλή, διόρισαν βασιλέα της Ελλάδας τον Οθωνα. Η ενέργεια αυτή δεν ήταν προϊόν απόφασης των αντιπροσώπων του ελληνικού έθνους, και εδώ φάνηκε η απουσία του Καποδίστρια, του μοναδικού Ελληνα με τεράστια διπλωματική εμπειρία που θα μπορούσε να αποτρέψει μια τέτοια ενέργεια. Το τι συνέβη κατά την οθωνική περίοδο, είναι λίγο πολύ γνωστό στους μελετητές της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας. Οι Βαυαροί κυβέρνησαν απολυταρχικά, χωρίς τη συνδρομή Βουλής ή την παραχώρηση Συντάγματος (αυτό έγινε τελικά το

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 79

1843). Το δάνειο των 60.000.000 φράγκων σπαταλήθηκε στους μισθούς των αυλικών και στη φιλόδοξη ανοικοδόμηση της Αθήνας ως νέας πρωτεύουσας του βασιλείου, με αποτέλεσμα το κράτος να βρίσκεται σε διαρκή χρεωκοπία και ο ελληνικός πληθυσμός να οδηγηθεί στην οικονομική εξαθλίωση. Ο Οθων αντιμετώπισε δεκάδες εξεγέρσεις κατά τα 30 χρόνια της πολυτάραχης βασιλείας του. Αν και τελικά υποχρεώθηκε να παραχωρήσει Σύνταγμα, συνέχισε να αναμιγνύεται στα πολιτικά δρώμενα της χώρας ως την εκθρόνισή του και τον θάνατό του στην εξορία. Οι εκθρονίσεις των βασιλέων της Ελλάδας άρχισαν από τότε. Μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, πραγματοποιήθηκαν πέντε εκθρονίσεις σε σύνολο επτά βασιλέων! Επί ενάμισι αιώνα δηλαδή η Ελλάδα έζησε ένα φαινόμενο μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία, με αφίξεις και αποπομπές βασιλέων. Λογικό ήταν λοιπόν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού η Ελλάδα να μαστίζεται από αναταραχές, εξεγέρσεις και πολιτική αστάθεια. Παράλληλα

όμως υλοποιήθηκε η Μεγάλη Ιδέα, έννοια που καθόρισε την εξωτερική και εσωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους μέχρι το 1922. Μπορεί το ελληνικό κράτος να επεξέτεινε τα σύνορά του μέχρι τις άγριες κορυφές των βουνών της Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης, η τραγωδία όμως στη Μικρά Ασία αποτέλεσε μια από τις δραματικότερες στιγμές του Ελληνισμού.

Ο Ιωάννης Κωλέττης (1774-1847) ήταν ματαιόδοξος και ικανότατος πολιτικός, δημιουργός της «Μεγάλης Ιδέας» και πρωθυπουργός επί Οθωνα.

Η επίσημη υποδοχή του Οθωνα στο θησείο από τους δημογέροντες των Αθηνών. Ο Οθων, ανήλικος τό τε, είχε σκοπό να κυβερνήσει την Ελλάδα ως απόλυτος μονάρχης. Μ ε τον Καποδίστρια εν ζωή, κάτι τέτοιο μάλλον θα ήταν αδύνατο. Ελαιογραφία του Peter von Hess (Νέα Πινακοθήκη Μονάχου).

80 What if

To Πολεμικό Μουσείο του Ναυπλίου. Σε αυτό το ιστορικό νεοκλασικό κτίριο &εμελιώ$ηκε η Σχολή Ευελπίδων.

Τι θα συνέβαινε μακροπρόθεσμα αν ο Καποδίστριας επιζούσε της δολοφονικής απόπειρας; Σίγουρα η πορεία του Ελληνισμού και του θεσμού της βασιλείας θα ήταν διαφορετική. Ο Καποδίστριας δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένας τυχαίος πολιτικός, όπως αρκετοί άλλοι πολιτικοί της εποχής του. Εχοντας όραμα, είχε συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική και πολιτισμική θεμελίωση του ελληνικού κράτους και θα κατόρθωνε ακόμη περισσότερα αν η σφαίρα του Μαυρομιχάλη δεν έθετε τέρμα στη ζωή του. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως ο Καποδίστριας θα προωθούσε την κατάλληλη στιγμή τους δημοκρατικούς θεσμούς, εξασφαλίζοντας μια ομαλή πορεία της χώρας, αντίθετα απότι συνέβη κατά την

οθωνική περίοδο. Αραγε θα επικρατούσε η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας; Κυριότερος υποστηρικτής της ήταν ο Κωλέττης, ίσως η ισχυρότερη πολιτική προσωπικότητα μετά τον θάνατο του Καποδίστρια.Επηρεασμένος από το κήρυγμα του Ρήγα Βελεστινλή, ο Κωλέττης οραματιζόταν την ανάκτηση των εδαφών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Είναι άγνωστο όμως αν μια τέτοια ιδεολογία θα έβρισκε πρόσφορο έδαφος αν κυβερνούσε ο Καποδίστριας (και όχι ο Οθων). Είναι άγνωστο επίσης πώς θα εξελίσσονταν οι ελληνο-οθωμανικές σχέσεις κατά τον 19ο αιώνα, αλλά μπορούμε να εικάσουμε μια πιθανή διαρκή όξυνση των σχέσεων Ελλάδας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1853 εξερράγη ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος και λίγο αργότερα οι Μεγάλες Δυνάμεις τέθηκαν στο πλευρό των Οθωμανών, μεταφέροντας τη σύγκρουση στην Κριμαία. Μια Ελλάδα πιο δημοκρατική και με ισχυρότερο το ρωσόφιλο κόμμα, θα μπορούσε να συμμετάσχει στρατιωτικά στο πλευρό της Ρωσίας με σκοπό να επεκταθεί στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Ηπειρο, όπου είχαν ξεσπάσει εξεγέρσεις. Μια άλλη πιθανή εκδοχή όμως θα ήταν η επιβολή πολιτικής ουδετερότητας στην Ελλάδα από τις Μεγάλες Δυνάμεις, όπως και συνέβη στη πραγματικότητα επί Οθωνα (κατοχή του Πειραιά από αγγλογαλλικά στρατεύματα).

Στο ζήτημα της πρωτεύουσας, ίσως μεταγενέστερα η Αθήνα να προτεινόταν ως νέα «βασιλική καθέδρα», πιθανότατα κάτω από την πίεση του Οθωνα και των Βαυαρών, οι οποίοι άλλωστε είχαν μια στρεβλή αρχαιολατρική εικόνα την οποία ο (γερμανικός) ρομαντισμός είχε κατασκευάσει για την Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Ο ρεαλισμός του Καποδίστρια όμως και οι οικονομικές δυσκολίες θα είχαν ως αποτέλεσμα το Ναύπλιο να

Η απόπειρα δολοφονίας τον Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) 81

διατηρηθεί επί ένα διάστημα, ίσως μέχρι σήμερα, ως η κατεξοχήν πρωτεύουσα της Ελλάδας. Αρα, ίσως θα βλέπαμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα της Αθήνας σήμερα. Επίσης, δεν αποκλείεται η Θεσσαλονίκη, σημαντικό οθωμανικό αστικό κέντρο της εποχής, να αναδεικνυόταν σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους (εφόσον περιερχόταν στην κατοχή των Ελλήνων) αντί για το Ναύπλιο, ένα σενάριο όμως όχι τόσο πιθανό από τη στιγμή κατά την οποία το νεοκλασικό Ναύπλιο θα εξελισσόταν στη διάρκεια του 19ου αιώνα σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό αστικό κέντρο, χάρη στις ενέργειες του Σταμάτη Βούλγαρη και άλλων αρχιτεκτόνων. Οσον αφορά τον νησιωτικό χώρο που δ ιέθετε μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού τότε, χάρη στο ναυτιλιακό εμπόριο, η οικονομική ανάπτυξη των πόλεων της ηπειρωτικής Ελλάδας μάλλον θα εκμηδένιζε τα νησιώτικα κέντρα, όπως άλλωστε έγινε την εποχή του Οθωνα, καθώς η Αθήνα αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς.

Επειτα από 400 χρόνια τουρκικής σκλαβιάς, ο ελληνικός λαός αναγκάσθηκε να υπομείνει μια δεύτερη δουλεία, πολιτική αυτή τη φορά, τη βαυαρική. Αναμφίβολα, το ελληνικό κράτος γνώρισε πολλές αναταράξεις στην εσωτερική και εξωτερική του πολιτική, καθώς επικράτησαν τα ατομικά συμφέροντα, οι προσωπικές φιλοδοξίες (που διαρκώς υπονόμευαν το δημόσιο συμφέρον) κι ένας αναξιόπιστος βασιλικός θεσμός. Αν ο Καποδίστριας συνέχιζε τη θητεία του ως Κυβερνήτης, θα μπορούσαμε σήμερα να ζούμε σε μια εντελώς διαφορετική Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη (επιστημονική επιμέλεια): ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ. ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Τμήμα Κέρκυρας.

(2) «Ο&ων, η αυτού μικρότης;» περ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ (εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Ιανουάριου 2000).(3) Π. Πετρίδης: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ,Θεσσαλονίκη 1989.(4 )Λ. Παπανικολάου: «Το Ανατολικό Ζήτημα μετά την Ελληνική Επανάσταση», ΝΕΑ ΑΝΑΤΟΛΗ, αρ. φ. 230, 28 Απριλίου 1995 (διαθέσιμο και στο διαδίκτυο).(5) Θ. Χρήστου: «Ιωάννης Καποδίστριας», ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, τχ. 1, Νοέμβριος 2001.(6) Μ.Η. Ντασκαγιάννης: «Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843», ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, τχ. 10, Σεπτέμβριος 2002.(7) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΓ ’, Εκδοτική Αθηνών.(8) Κ.Π. Ψαλτήρας: «Η έξωση του Οθωνα», ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τχ. 308, Φεβρουάριος 1994.(9) Μ. Σαμπατακάκη: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, 2007.

Οι Αθηναίοι υποδέχονται τον Οθωνα στην πόλη τους, την 1η Δεκεμβρίου 1834. Αν ο Καποδίστριας βρισκόταν ακόμη εν ζωή, πιθανότατα μια τέτο ια σκηνή δεν θα συνέβαινε, καθώς το Ναύπλιο θα συνέχιζε να είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Ελαιογραφία του Peter von Hess (Νέα Πινακοθήκη Μονάχου).

82 What if

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

Αία ΔεληγιάννηΚοινωνική Αν&ρωπολόγος

I \im.d im .

Η σημαία της Κρητικής Επανάστασης του 1866 (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

Τον Ιανουάριο του 1897, πολλοί Χριστιανοί στην Κρήτη σφαγιάσθηκαν

από Τουρκοκρητικούς στην προσπάθειά τους να ελευθερωθούν από την

οθωμανική κατοχή καί να δημιουργήσουν συνθήκες ένωσης με την

Ελλάδα. Η ευρωπαϊκή καί η

ελληνική κοινή γνώμη θορυβήθηκαν

έντονα από τα αιματηρά γεγονότα.

Μια σειρά από ελληνικές ενέργειες,

με αποκορύφωμα την αποστολή

στρατιωτικών και ναυτικών

δυνάμεων στο νησί, κατέληξαν στον

«ατυχή» (όπως έχει χαρακτηρισθεί)

Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897,

στη συντριπτική ήττα των Ελλήνων

στο Θεσσαλικό μέτωπο και σε

πολλές δυσμενείς οικονομικές και

διπλωματικές συνέπειες για το ελληνικό κράτος. Παράλληλα, όμως,

υπήρξε και μια θετική εξέλιξη: η Κρήτη αυτονομήθηκε με την παρέμβαση

των Μεγάλων Δυνάμεων. Αραγε, τι θα συνέβαινε αν η Ελλάδα εξερχόταν

η νικήτρια από τον σύντομο αυτό πόλεμο; Πώς θα εξελισσόταν η

οικονομικοπολιτική της κατάσταση, η εξωτερική της πολιτική και η

ελευθερία της Μεγαλονήσου;

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 83

Το Κρητικό ΖήτημαΚατά την τελευταία περίοδο της

Τουρκοκρατίας (περίπου 1866-1898), οι προσπάθειες της Κρήτης να ελευθερωθεί από τον οθωμανικό ζυγό και να ενωθεί με την Ελλάδα κορυφώθηκαν με μία σειρά από επαναστάσεις. Η επανάσταση του 1866- 69 και η κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα από τη «Γενική Συνέλευση των Κρητών», οι ένοπλες επιθέσεις των επαναστατών και η τελική καταστολή της το 1869 ήταν μόνο η αρχή. Η επόμενη μεγάλη επανάσταση, το 1877-1879, οδήγησε στην υπογραφή της σύμβασης της Χαλέπας στις 3/10/1878, κατά την οποία παραχωρήθηκαν σημαντικά διοικητικά, οικονομικά και κοινωνικοπολιτιστικά προνόμια στο νησί. Χαρακτηριστικές διατάξεις της σύμβασης προέβλεπαν την ημιαυτονόμηση της Κρήτης από

την Οθωμανική αυτοκρατορία, την αστυνόμευσή της από Χριστιανούς και την επικράτησή των τελευταίων στη Γενική Συνέλευση (Βουλή). Ενδεκα όμως χρόνια αργότερα, το 1889, ο σουλτάνος κατάργησε το άρθρο που αναφερόταν στην αστυνόμευση της Κρήτης από μη Μουσουλμάνους και, όπως ήταν φυσικό, οι Κρητικοί οδηγήθηκαν σε μία ακόμη επανάσταση, η οποία όμως καταπνίγηκε λίγους μήνες αργότερα. Το 1895 εξερράγη νέα επανάσταση η οποία επίσης δεν οδήγησε σε λύση του μακροχρόνιου αιτήματος για ελευθερία, αλλά κατέληξε σε βιαιοπραγίες των Τούρκων σε βάρος των Ελλήνων, ιδιαίτερα στα Χανιά όπου οι σφαγές συνεχίσθηκαν έως και το 1897, οδηγώντας τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης και την κυβέρνηση Δηλιγιάννη σε κατάσταση συναγερμού.

Επιταγμένα πλοία μεταφέρουν τραυματίες κατά τον Πόλεμο του 1897 (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

84 What if

Οι ζυμώσεις πριν την έκρηξη του πολέμου

Το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης ήταν συγκλονισμένο λόγω των σφαγών των Αρμενίων στη Σασσό της Αρμενίας και στην Κωνσταντινούπολη από τις δυνάμεις του σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Β’. Η Γερμανία και η Ρωσία τηρούσαν αδιάφορη στάση για τα αποτρόπαια εγκλήματα κατά του αρμενικού λαού, ενώ η Αγγλία και η Γαλλία είχαν εκφράσει την αγανάκτησή τους εναντίον των Τούρκων με ποικίλους τρόπους. Οι εξελίξεις σε σχέση με το αρμενικό ζήτημα υπήρξαν αρκετές για να δημιουργηθεί ένα αρνητικό κλίμα προς την Τουρκία, η οποία είχε ανοίξει δύο αιματηρά μέτωπα: ένα στην Αρμενία και ένα στην Κρήτη. Ο ελληνικός λαός, αντιμέτωπος με αυτά τα γεγονότα, απαιτούσε πλέον να λυθεί αμέσως το ζήτημα της Κρήτης με περιορισμό του Τουρκικού Στρατού. Ετσι αποφασίσθηκε η αποστολή ελληνικού στόλου στο νησί υπό την ηγεσία του πρίγκιπα Γεωργίου.

Πράγματι, στις 25 Ιανουαρίου του 1897 άρχισαν να καταπλέουν τα πρώτα πλοία στο νησί. Ομως αυτή η κίνηση δεν ήταν αρκετή για να κατευνάσει τη γενική διάθεση του ελληνικού λαού και την πιεστική αντιπολίτευση του Δημητρίου Ράλλη που ζητούσε την αντίστοιχη αποστολή και στρατού στη Μεγαλόνησο. Ενας τρίτος παράγοντας πίεσης προς την ελληνική κυβέρνηση για την αποστολή χερσαίων δυνάμεων στην επαναστατημένη Κρήτη ήταν η Εθνική Εταιρεία (1). Η Εθνική Εταιρεία συγκροτήθηκε από αγνό πατριωτισμό, αλλά στη συνέχεια η δράση της συνδέθηκε με πιέσεις, εκβιασμούς και σχεδόν πλήρη υποταγή σ’ αυτήν της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και του Στέμματος. Τα μέλη της υποστήριζαν πως η κυβερνητική και η βασιλική δράση δεν ήταν αποτελεσματικές και ότι θα έπρεπε να υιοθετηθούν τα πιστεύω της Εταιρείας. Ο τριπλός, λοιπόν, αυτός εξαναγκασμός οδήγησε στην οργάνωση και στην αποστολή (υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσου) ενός μικτού

Το γεφύρι της Αρτας φρουρούμενο από

ελληνικά στρατιωτικά τμήματα στο Μέτωπο

της Ηπείρου.

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο τον 1897

Εικόνα από την αναχώρηση του Ελληνικού Στρατού για την Κρήτη (Γζννάδειος Βιβλιοθήκη).

αποσπάσματος Στρατού στην Κρήτη την 1η Φεβρουάριου 1897. Ενα τμήμα του Στρατού επιτέθηκε στις 7 Φεβρουάριου κατά του πύργου των Βουκολιών και κατόρθωσε να νικήσει ένα σημαντικό τμήμα του Τουρκικού Στρατού.

Οι ενέργειες αυτές δυσαρέστησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες μέσω των πρεσβευτών τους στην Αθήνα ζητούσαν εξηγήσεις. Η ελληνική κυβέρνηση δήλωσε ότι με την ενέργεια αυτή επιθυμούσε να διακόψει την αποστολή επιπλέον τουρκικών

στρατευμάτων στην Κρήτη, εκφράζοντας ταυτόχρονα την επιθυμία της για ένωση με το νησί. Η Υψηλή Πύλη ζήτησε την άμεση απομάκρυνση των ελληνικών στρατευμάτων, αλλά η Ελλάδα δεν συμμορφώθηκε. Αυτό ανάγκασε την Πύλη να στραφεί προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, ζητώντας τους να ανακόψουν την ελληνική δράση και κάθε είδους ελληνική επέμβαση στην Κρήτη. Ταυτόχρονα, οι Τούρκοι έστειλαν στρατιωτικές ενισχύσεις στα σύνορα με την Ελλάδα.

Πράγματι, οι Μεγάλες Δυνάμεις

86 What if

Τα ελληνικά σχέδια για

αναχαίτιση της καθόδου των

Τούρκων μέσω των

Θερμοπυλών ακυρώθηκαν με την παρέμβαση των Μεγάλων

Δυνάμεων.

(Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία, Αυστρία, Ιταλία) μετά τον κατάπλου των στόλων τους (στις 3 Φεβρουάριου 1897) έθεσαν επίσημα την Κρήτη υπό την προστασία τους και δύο ημέρες αργότερα εξέδωσαν επίσημη διακοίνωση προς την Ελλάδα καθιστώντας γνωστή την απόφασή τους για αυτονομία του νησιού υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου (ιδέα που υποστηρίχθηκε κυρίως από τη Ρωσία) και την άρνησή τους για ένωσή της με το ελληνικό κράτος. Μάλιστα, έδωσαν περιθώριο έξι ημερών στην ελληνική πλευρά για να απομακρύνει το εκστρατευτικό σώμα.Οι πιέσεις για την απομάκρυνση των ελληνικών στρατευμάτων προήλθαν από τη Γερμανία και τη Ρωσία (έστω, όπως προαναφέρθηκε, με εξαναγκασμό), οι οποίες συγχρόνως προέτρεπαν παρασκηνιακά την Τουρκία να είναι ετοιμοπόλεμη σε περίπτωση απόρριψης από την ελληνική πλευρά των προτάσεών τους. Παράλληλα, την 7η Φεβρουάριου η απόφαση της Εθνικής Εταιρείας για συγκρότηση αντάρτικων σωμάτων στη συνοριακή γραμμή Θεσσαλίας - Ηπείρου, δυσχαίρανε την κατάσταση.

Η Αγγλία και η Γαλλία πρότειναν στον σουλτάνο παραχώρηση αυτονομίας στο νησί και αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων. Ομως η Τουρκία, υπό την επιρροή της Ρωσίας και της Γερμανίας, ήταν ανένδοτη. Αρνητική ήταν όμως και η στάση της Ελλάδας στην επίσημη διακοίνωση - «λύση» της αυτονομίας. Η αρνητική βούληση της Ελλάδας για συμβιβασμό κορυφώθηκε προκλητικά με την εισβολή 3.000 ενόπλων της Εθνικής Εταιρείας στη Μακεδονία (οι οποίοι απωθήθηκαν από τον Τουρκικό Στρατό). Επόμενο ήταν λοιπόν να διακοπούν οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, να κηρυχθεί γενική επιστράτευση και από τις δύο πλευρές και να αρχίσει ο πόλεμος στις 5 Μαρτίου.

Τα πολεμικά γεγονότα και η ήττα της Ελλάδας

Οι πολεμικές επιχειρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο μέτωπα, στο Ηπειρωτικό και το Θεσσαλικό, δηλαδή κατά μήκος της συνοριακής γραμμής Αρτας - βόρειας Θεσσαλίας, στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Ολύμπου, με βάση τα σύνορα που είχαν προκύψει μετά την προσάρτηση του νομού Αρτας και της Θεσσαλίας το 1881. Κρισιμότερο θεωρήθηκε το μέτωπο της Θεσσαλίας, μίας περιοχής αρκετά επικίνδυνης για την εξάπλωση του Τουρκικού Στρατού προς νότο. Οι πρώτες μάχες δόθηκαν στα θεσσαλικά σύνορα. Στις 11 Απριλίου, οι Τούρκοι μπήκαν σε ελληνικό έδαφος από τα στενά της Μελούνας και γρήγορα ο Ελληνικός Στρατός διασπάσθηκε στον Τύρναβο. Οι Ελληνες υποχώρησαν άτακτα με κατεύθυνση τα Φάρσαλα, ενώ η Λάρισα έμεινε ακάλυπτη και καταλήφθηκε από τον Τουρκικό Στρατό στις 13 Απριλίου. Στη συνέχεια, οι Τούρκοι εισέβαλαν στο Βελεστίνο, όπου η άμυνα της ελληνικής πλευράς οργανώθηκε από τον συνταγματάρχη Σμολένσκη. Παράταύτα, οι Ελληνες υπέστησαν νέα ήττα στα Φάρσαλα, στις 24 Απριλίου, και υποχώρησαν. Ο Σμολένσκης διατάχθηκε να συγκεντρώσει την ταξιαρχία του στον Δομοκό, αλλά και εκεί οι Ελληνες υπέστησαν νέα ήττα από τους Τούρκους, στις 5 Μαϊου. Ο Τουρκικός Στρατός μπορούσε πλέον άνετα να προελάσει μέχρι και την Αθήνα. Τα ελληνικά σχέδια για αναχαίτιση της καθόδου των Τούρκων μέσω των Θερμοπυλών ακυρώθηκαν με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.

Εν τω μεταξύ, στο Ηπειρωτικό μέτωπο ο Ελληνικός Στρατός μπόρεσε όχι μόνο να διατηρήσει τη γραμμή των ελληνικών συνόρων, αλλά και να εισβάλει στο τουρκικό έδαφος. Μετά από παρέμβαση του τσάρου Νικολάου

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1S97 87

Μ ετά την υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού προς τα Φάρσαλα, οι άμαχοι καταδιώχτηκαν από τους Τούρκους (Γζννάδειος Βιβλιοθήκη).

Β' (ο οποίος έπεισε τον σουλτάνο να διατάξει την κατάπαυση του πυράς) υπεγράφη πρωτόκολλο ανακωχής για το μεν Ηπειρωτικό μέτωπο στις 7 Μαϊου για δε το Θεσσαλικό την επομένη, 8 Μαϊου. Οι απώλειες του πολέμου ήταν σχεδόν ανάλογες των αριθμητικών δυνάμεων: για την ελληνική πλευρά 672 νεκροί, 2.383 τραυματίες και 252 αιχμάλωτοι και για την τουρκική 1.111 νεκροί, 3.238 τραυματίες και 15 αιχμάλωτοι.

Η εναλλακτική ιστορίαΤο εναλλακτικό σενάριο του

πολέμου εστιάζει σε δύο άξονες. Ο πρώτος αφορά τις προϋποθέσεις που θα έπρεπε να ισχύουν, αλλά και τις

εναλλακτικές λύσεις που θα μπορούσαν να επιλεγούν για να νικήσει η Ελλάδα. Ο δεύτερος αφορά την εσωτερική πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση που θα επικρατούσε στη χώρα μετά την πιθανή νίκη, καθώς και την παρουσία της στο διεθνές προσκήνιο, κυρίως σε σχέση με το Κρητικό Ζήτημα και τον αλύτρωτο ελληνισμό πέρα από τα σύνορά της.

Η πολεμική προετοιμασία της Ελλάδας ήταν ελλιπής και η στρατιωτική της οργάνωση μηδαμινή. Οπως χαρακτηριστικά είχε δηλώσει λίγα χρόνια νωρίτερα ο Χαρίλαος Τρικούπης: «Δεν έχομεν στρατόν». Η Ελλάδα είχε «γονατίσει» οικονομικά, ειδικά μετά τη χρεοκοπία του 1893, και οι δαπάνες δεν ήταν αρκετές για να εκσυγχρονισθούν

88 What if

Σκηνή από τη βεβήλωση εκκλησίας στον Γαλατά Χανίων.

τα οπλικά της συστήματα. Οι στρατεύσιμοι ασκήθηκαν μόνο για λίγους μήνες και, όταν κλήθηκαν να συμμετάσχουν στον πόλεμο, δεν είχαν κάνει τα κατάλληλα γυμνάσια. Βρέθηκαν συγκεντρωμένοι άναρχα στις πολεμικές ζώνες, κάτω από τις διαταγές άγνωστων αξιωματικών, χωρίς πειθαρχία. Επίσης, η διαφθορά που επικρατούσε εκείνη την εποχή έφερε στα ανώτατα στρατιωτικά κλιμάκια ανθρώπους επίσης ανεκπαίδευτους, χωρίς την παραμικρή γνώση ή ικανότητα για να οργανώσουν και να επιθλέψουν ένα στρατιωτικό τάγμα. Επομένως, ήταν λογικό να γίνουν σημαντικά λάθη που κατέστησαν μοιραία την εξέλιξη των μαχών.

Επιπρόσθετα, περίπου 15 ημέρες πριν από την έναρξη του πολέμου είχε εξακριβωθεί πλέον η αριθμητική

δυσαναλογία των δύο στρατών. Παρότι η Ελλάδα εμφανιζόταν έτοιμη για τον επικείμενο πόλεμο, ο σημαντικά μικρότερος και ανοργάνωτος Ελληνικός Στρατός δεν αποτελούσε εγγύηση για την επιτυχημένη διεξαγωγή του. Συμπερασματικά, η Ελλάδα θα είχε σημαντικές πιθανότητες επιτυχίας κατά την αναμέτρησή της με την Τουρκία, εάν στον προϋπολογισμό του κράτους είχαν προβλεφθεί δαπάνες για την εκπαίδευση των στρατιωτών και των ανώτερων αξιωματικών και για την προμήθεια πιο σύγχρονων οπλικών συστημάτων. Η Ελλάδα μπορεί να είχε πτωχεύσει, αλλά συνάμα θα έπρεπε να είχε χρησιμοποιήσει ένα σημαντικό κεφάλαιο από τα εξωτερικά της δάνεια για έναν τομέα ζωτικής σημασίας, ειδικά σε μια περίοδο κατά την οποία το αίσθημα απελευθέρωσης του αλύτρωτου ελληνισμού είχε αφυπνισθεί.

Οσον αφορά την αριθμητική μειονεξία του Ελληνικού Στρατού, εφόσον έτσι κι αλλιώς ο στρατός ήταν ανεκπαίδευτος, οι κυβερνώντες θα μπορούσαν ως έσχατη λύση να επιστρατεύσουν τους Ελληνες της Μακεδονίας. Αυτοί αριθμητικά δεν υπερέβαιναν τις 300.000 και μάλιστα ήταν ανακατεμένοι με Μουσουλμάνους. Ομως, μετά τις επιθέσεις των ένοπλων βουλγαρικών συμμοριών ήταν διάχυτη μια γενικότερη διάθεση ξεσηκωμού η οποία θα έδινε την ώθηση όχι αποκλειστικά και μόνο για μια επανάσταση, όπως υποστήριζε η Εθνική Εταιρεία, αλλά για αλληλεγγύη και συνδρομή προς τη χώρα για την οποία ήλπιζαν πως στο εγγύτερο μέλλον θα γινόταν η πατρίδα τους. Οσον αφορά την Εθνική Εταιρεία, που απέβλεπε, όπως υποστήριζε, στην απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού, τα μέλη της θα μπορούσαν να περιμένουν να δουν τις πρώτες εξελίξεις ως προς την πορεία του

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 89

Ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος (1836-1929).

Κρητικού Ζητήματος. Οι αντάρτικες δυνάμεις που εξαπέλυσε εναντίον των τουρκικών συνοριακών θέσεων στις 28 Μαρτίου 1897, μόνο σε υποστήριξη του ελληνισμού δεν συνέβαλαν. Η Εθνική Εταιρεία θα μπορούσε να αναβάλει την προώθηση της Μεγάλης Ιδέας δεδομένου του ήδη αρνητικού κλίματος που επικρατούσε διεθνώς σε σχέση με την Ελλάδα, απόρροια της στρατιωτικής της επέμβασης στην Κρήτη, η οποία εξάλλου ουσιαστικά είχε προκληθεί από της δικές της πιέσεις προς την κυβέρνηση Δηλιγιάννη και προς το Στέμμα. Ειδικά σε σχέση με τον χειρισμό του ζητήματος από την πολιτική ηγεσία, η Εθνική Εταιρεία χρησιμοποίησε την ψυχολογία του κουρασμένου από τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα λαού στρέφοντάς τον εναντίον της κυβέρνησης και της Αυλής, τους εκπροσώπους των οποίων παρουσίασε ως ανήμπορους να πράξουν το καλύτερο για τις ελληνικές επιδιώξεις.

Εάν η Εθνική Εταιρεία δεν λειτουργούσε προπαγανδιστικά εναντίον της κυβέρνησης και του Στέμματος, ο λαός δεν θα ασκούσε αφόρητη πίεση στον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη ωθώντας τον σε βιαστικές κινήσεις που δυσκόλεψαν την ευρωπαϊκή θέση της Ελλάδας. Εάν η Ελλάδα δεν είχε στείλει στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη, ή τουλάχιστον εάν η στάση της στο τελεσίγραφο των Μεγάλων Δυνάμεων για την απομάκρυνση του στρατού από την Κρήτη ήταν πιο διπλωματική, ίσως να είχε αποφευχθεί ακόμη και ο ίδιος ο πόλεμος. Το ερώτημα είναι όμως ποια θα ήταν η μετέπειτα εικόνα που θα έδινε η κυβέρνηση στον λαό, ο οποίος ενδεχομένως δεν θα αντιλαμβανόταν τη διπλωματική αυτή ενέργεια. Η αίσθηση που θα δημιουργείτο θα ήταν πως η μητέρα Ελλάδα άφησε τα

υπόδουλα παιδιά της στο έλεος της τουρκικής βαρβαρότητας.

Ως προς τα πολεμικά γεγονότα, θα πρέπει να αναφερθεί εν συντομία ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός στη θεσσαλική συνοριακή γραμμή ήταν καθοριστικός για τη μετέπειτα πορεία των επιχειρήσεων. Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία θεωρούσε πως η στατική άμυνα θα ήταν η καλύτερη λύση. Ο υποστράτηγος Νικόλαος Μακρής οργάνωσε τον Ελληνικό Στρατό στη γραμμή Λάρισας - Τρικάλων, σε γραμμική παράταξη, αναμένοντας να αποκρούσει τον εχθρό. Ο Μακρής δεν υπολόγισε το αριθμητικό μειονέκτημα των στρατιωτών του. Θα μπορούσε να συγκεντρώσει στρατό σε πιο ισχυρές θέσεις στα πιθανά σημεία εισβολής των

90 What if

Ο Κωνσταντίνος θα μπορούσε

απλά να μην έχει εγκατασταθεί

στη Λάρισα, σε απόσταση αρκετών

χιλιομέτρων από τον χώρο των επιχειρήσεων.

Τούρκων, ώστε να τους αναχαιτίσει. Οταν δόθηκε η σχετική διαταγή από τον διάδοχο Κωνσταντίνο, ήταν αργά. Ο Κωνσταντίνος διέταξε την ανασυγκρότηση της στρατιωτικής άμυνας σε 6άθος στις 15 Μαρτίου, δηλαδή 20 ημέρες πριν την έναρξη των εχθροπραξιών. Ο Κωνσταντίνος, που θεωρείτο πολύ ικανός στρατιωτικός, θα μπορούσε να είχε υπολογίσει την έλλειψη χρόνου για τη μετακίνηση του στρατού και να αποσπάσει μικρότερα τμήματα της πρώτης γραμμής για εγκατάσταση στα στρατηγικά σημεία. Ετσι θα διατηρείτο η γραμμική παράταξη με τον εκ των πραγμάτων ελλιπή στρατό, αλλά θα υπήρχε και κάποια στοιχειώδης δύναμη στα ενδότερα. Ηταν προτιμότερη η κάλυψη στα σύνορα, έστω και περιορισμένη, παρά η απώλεια πολύτιμου χρόνου με ανακατατάξεις τις οποίες πρόλαβε η έναρξη του πολέμου. Η προτεινόμενη παράταξη ουσιαστικά δημιουργήθηκε τυχαία κατά τη μετακίνηση των στρατιωτών. Ο ισχυρός παράγοντας που διαφοροποίησε το πιθανό σχέδιο αναχαίτισης από μικρές μονάδες στα σύνορα και στα ενδότερα ήταν η υποχωρητική νευρικότητα που επικράτησε λόγω άγχους και προσπάθειας να «σωθούν» στρατηγικά σημεία που θα καθιστούσαν εφικτή την κάθοδο προς την πρωτεύουσα, προκαλώντας όμως αντίθετα αποτελέσματα.

Ενα άλλο τρωτό σημείο είναι η ασυνενοησία που επικράτησε μεταξύ των μεράρχων και των ταξιάρχων και το αυξημένο άγχος της άτακτης υποχώρησης που αποκαλύφθηκε σε πολλές περιπτώσεις. Η στρατιωτική ηγεσία θα μπορούσε να δίνει πιο σαφείς διαταγές για αλλαγή τακτικής ανά περίπτωση, ώστε να μη χάνεται χρόνος σε μετακινήσεις. Αν συνέβαινε αυτό, ο Στρατός δεν θα κατέληγε να πολεμάει εξαντλημένος, χωρίς το σθένος να αντισταθεί στον εχθρό, ούτε

οι Τούρκοι θα έβρισκαν ακάλυπτες σημαντικές διόδους.

Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, αν και ήταν στρατιωτικά καταρτισμένος (με σπουδές στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και στην Ακαδημία Πολέμου της Πρωσσίας), στην ουσία εξαναγκάσθηκε από την κυβέρνηση Δηλιγιάννη να αναλάβει την αρχιστρατηγία του πολέμου. Ισως αυτό να επηρέασε τη στρατηγική του διαύγεια, σε συνδυασμό με την ευθύνη που ένιωθε πως τον βάρυνε. Κατά την καθοριστική για τις μετέπειτα εξελίξεις (και την ψυχολογία του Στρατού) μάχη των συνόρων (6-11 Απριλίου) με αφετηρία τη Μελούνα, η ασυνενοησία μεταξύ του ταξιάρχου Μαστραπά, του διαδόχου Κωνσταντίνου και του υποστρατήγου Μακρή ήταν τραγική. Ο διάδοχος παρακολουθούσε την οπισθοχώρηση του Στρατού εξ αποστάσεως, πληροφορούμενος τις εξελίξεις αποκλειστικά από τους Μακρή και Μαστραπά, χωρίς να είναι σε θέση να ερευνήσει ο ίδιος την κατάσταση, αφού βρισκόταν νοτιότερα, στη Λάρισα. Ο Κωνσταντίνος θα μπορούσε απλά να μην έχει εγκατασταθεί στη Λάρισα, σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρων από τον χώρο των επιχειρήσεων. Η Λάρισα ήταν μία καλά οχυρωμένη πόλη και το κέντρο βάρους θα έπρεπε να δοθεί στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Σε περίπτωση που θα ήθελε να ασκεί τον έλεγχο των γεγονότων από τη Λάρισα (παρά τη χιλιομετρική απόσταση), θα μπορούσε τουλάχιστον να αποστείλει κάποιους επιτελείς του στη γραμμή Μελούνα- Γκριτζόβαλι, ώστε να έχει την πραγματική εικόνα της κατάστασης. Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε να έχει αποτρέψει τις υποχωρητικές τάσεις των στρατιωτών και ενδεχομένως την ίδια την κατάληψη της Λάρισας που οδήγησε στο «ντόμινο» τουρκικών καταλήψεων με τελικό σταθμό τον Δομοκό.

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 91

Ενδεχόμενες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις μετά τον πόλεμο

Ενα από τα πλεονεκτήματα που θα είχε η Ελλάδα ως προς τους «Προκαταρκτικούς όρους της Ειρήνης» που διατυπώθηκαν στις 6/18 Σεπτεμβρίου του 1897 (η οριστική συνθήκη υπογράφηκε στις 4 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους) θα ήταν η αποφυγή καταβολής χρηματικής αποζημίωσης στην Τουρκία και της επιβολής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Αντίθετα, θα μπορούσε να διεκδικήσει η ίδια πολεμική αποζημίωση από την τουρκική κυβέρνηση το ποσό της οποίας αποτελούσε «ανάσα» για τη δυσχερή οικονομική θέση στην οποία είχε βρεθεί μετά τις υπέρογκες δαπάνες για τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, την προσπάθεια ανασυγκρότησης και εκσυγχρονισμού

της και τα, έστω στοιχειώδη στην προκειμένη περίπτωση, έξοδα πολέμου. Θα απέφευγε ακόμη τη λήψη ενός πρόσθετου ευρωπαϊκού δανείου για την καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης στην Τουρκία. Το γεγονός αυτό θα βελτίωνε τη διεθνή οικονομική της εικόνα απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις και κυρίως απέναντι στη Γερμανία, η οποία ήθελε να προστατεύσει τους υπηκόους της, κατόχους ελληνικών χρεωγράφων από την επερχόμενη ελληνική πτώχευση, Η αποφυγή λήψης δανείου για την αποζημίωση των Τούρκων θα συνέβαλε επίσης στην αποφυγή της επιβολής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) (2). Τον ΔΟΕ είχε εισηγηθεί η Γερμανία, με σύμφωνη γνώμη της Αυστρίας, αρχικά, και στη συνέχεια των υπόλοιπων δυνάμεων. Η αντίστοιχη Διεθνής Οικονομικής Επιτροπής που συγκροτήθηκε για να «βοηθήσει» την Ελλάδα να αποπληρώσει το δάνειό της

Το Ηράκλειο στα τέλη του 19ου οι.

92 What if

και να μειώσει το δημόσιο χρέος της, αντλούσε τα εγγυημένα ελληνικά έσοδα από τους τελωνειακούς δασμούς του Πειραιά της Πάτρας και της Σύρου δημιουργώντας έτσι ισχυρά μονοπώλια καπνού, άλατος, πετρελαίου, σπίρτων και τραπουλόχαρτων που διατηρήθηκαν μέχρι την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ το 1981. Η επιβολή του ΔΟΕ, σύμφωνα με ορισμένες θεωρίες, συνέβαλε στο να μην επιβαρυνθεί ιδιαίτερα η Ελλάδα από τον δανεισμό διότι, λόγω του ελέγχου, αυξήθηκε η πίστη της έναντι των ευρωπαϊκών χωρών και περιορίσθηκε η πτώση των χρεωγράφων της. Μαζί με την τιμή των χρεωγράφων, όμως υποτιμήθηκε και η δραχμή, η οποία έχασε περίπου τα δύο τρίτα της αξίας της. Η ισχυρή θέση της Ελλάδας (μετά την υποτιθέμενη νίκη της στο εναλλακτικό μας σενάριο) θα απέτρεπε τον δανεισμό και την επιβολή του ΔΟΕ, γεγονός που θα της έδινε τη δυνατότητα (σύμφωνα και με τα λεγάμενα του Δη μ. Ράλλη) να διατηρήσει την αυτονομία της. Πάνω από όλα, δεν θα δεχόταν το καθεστώς του «κράτους εν κράτει», δηλαδή την

επιτροπή των Μεγάλων Δυνάμεων, στην πρωτεύουσά της. Μαζί με την αυτονομία της θα διατηρούσε και την ηθική της αξιοπρέπεια την οποία προσπαθούσε να διατηρήσει με πολύ μεγάλο κόπο σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αμέσως μετά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Η διατήρηση της αξιοπρέπειάς της δεν αφορούσε μόνο τη διεθνή της εικόνα έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων και στο ευρωπαϊκό στερέωμα, αλλά και την εσωτερική της ισορροπία και αισιοδοξία. Σε πολιτικό επίπεδο, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος είχε χαρακτηρισθεί από την κυβέρνηση Ράλλη και από μέλη της Εθνικής Εταιρείας άβουλος και μη χαρισματικός, δεν θα είχε οδηγηθεί σε παραίτηση από τον βασιλιά Γεώργιο Α’ λόγω της εθνικής συμφοράς. Το στοιχείο αυτό θα ενίσχυε περισσότερο το γόητρο της Ελλάδας έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων, προβάλλοντας μια σταθερή πολιτική κατάσταση και μια δυναμική κυβέρνηση που θα έβγαζε τη χώρα από την ευρωπαϊκή απομόνωση. Ο υποθετικός θρίαμβος της Ελλάδος θα μετέτρεπε τον

Η μάχη της Μελούνας (τουρκική λαϊκή

χαλκογραφία).

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 93

Δηλιγιάννη σε χαρισματικό πρωθυπουργό στα μάτια του λαού και θα εξασφάλιζε την αποδοχή του από την ελληνική κοινή γνώμη. Αν και εκλέχθηκε άλλες δύο φορές πρωθυπουργός μετά την τραγική κατάληξη του πολέμου (από τις 24 Νοεμβρίου 1902 έως 14 Ιουνίου 1903 και από τις 16 Δεκεμβρίου 1904 έως τις 31 Μαϊου 1905), θα μπορούσε να έχει διατηρήσει την πρωθυπουργία επί σειρά συνεχόμενων ετών μετά το 1897. Ο ελληνικός λαός είχε ανάγκη, μετά από πολλά χρόνια προσπάθειας ανόρθωσης σε όλα τα επίπεδα, να στηριχθεί σε έναν πολιτικό «Μεσσία», σε έναν ικανό οραματιστή για την εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας. Ο Δηλιγιάννης θα αποκτούσε τη φήμη του ικανού πολιτικού στην πορεία του ελληνικού κράτους προς την εδαφική επέκταση. Η πλειοψηφία του λαού θα παρέβλεπε τα εσωτερικά προβλήματα της χώρας, όπως τη μέχρι τότε αποτελματωμένη οικονομία, τις επιδρομές ληστών και την κοινωνική ανισότητα που είχε προκύψει μέσω μέτρων του Τρικούπη. Αντίθετα, θα επικεντρωνόταν στο θαυμαστό αποτέλεσμα της ελληνικής νίκης κάτω από άνισες και αντίξοες συνθήκες και στην ελπίδα της επίτευξης μεγαλύτερων στρατιωτικών επιτυχιών που θα οδηγούσαν την Ελλάδα σε επεκτατικό αναβρασμό. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η κυβέρνηση Δηλιγιάννη θα διαιώνιζε το συντηρητικό καθεστώς το οποίο αντιπροσώπευε και μάλλον η παρουσία του Δηλιγιάννη θα αποτελούσε τροχοπέδη για τον μετέπειτα εκσυγχρονισμό της Ελλάδος σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Αντίθετα, στο στρατιωτικό επίπεδο ο ίδιος θα εμφανιζόταν περισσότερο προοδευτικός. Παράλληλα όμως θα έφερε και το βάρος της πίεσης που θα ασκείτο πάνω του για προσάρτηση και άλλων εδαφών στην ελληνική επικράτεια, για

την ικανοποίηση του «συλλογικού θέλω». Το Στέμμα, από την άλλη πλευρά, θα είχε την ευκαιρία να ενισχύσει το γόητρό του και μάλιστα σε καιρούς (πριν τον πόλεμο) κατά τους οποίους ο ελληνικός λαός απλά και μόνο ανεχόταν την παρουσία του. Το αποτέλεσμα του πολέμου βρήκε τον βασιλιά Γεώργιο να αποτελεί το εξιλαστήριο θύμα της οργής του λαού που απαιτούσε την επιβολή ευθυνών στο πρόσωπό του. Το αντικειμενικό λάθος να σταλεί ο διάδοχος Κωνσταντίνος ως αρχηγός στον πόλεμο, σε περίπτωση νίκης θα ήταν «ευλογία Θεού». Οι προσωπογραφίες των μελών της βασιλικής δυναστείας

Ελληνες αξιωματικοί στη Μελούνα.

94 What if

Ο συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Σμολένσκης (1843- 1915) (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

όχι μόνο δεν θα αποκαθηλώνονταν από τα δημόσια κτίρια (όπως έγινε σε πολλές περιπτώσεις) αλλά θα αυξάνονταν, σε βαθμό ειδωλολατρείας. Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αποτελούν υπερβολή, εάν αναλογισθεί κανείς το πόσο μαζικά μπορεί να επεκταθεί μία ενδεχόμενη υστερία χαράς ή μίσους. Επιπλέον, το αίτημα που θα αντηχούσε στις συζητήσεις των αθηναϊκών καφενείων, θα αναλυόταν από τους διεθνολόγους της εποχής και θα απασχολούσε τις στήλες των εφημερίδων, θα ήταν η επικείμενη πλέον ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Η έκβαση του Κρητικού Ζητήματος

Το μέλλον της Μεγαλονήσου μετά τον πόλεμο περιήλθε στην αρμοδιότητα των Μεγάλων Δυνάμεων. Μετά από διαπραγματεύσεις με τον σουλτάνο και τις υπόλοιπες δυνάμεις (Ιταλία, Αυστρία και Γερμανία) η Αγγλία και η Γαλλία προώθησαν τη λύση της αυτονομίας της Κρήτης, με διορισμό του πρίγκιπα Γεωργίου ως Υπατου Αρμοστή. Το νησί θα συνέχιζε να τελεί υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου αλλά ουσιαστικά η τουρκική ισχύς περιορίσθηκε στον έλεγχο της λειτουργίας των τελωνείων, των ταχυδρομείων κλπ. Τα ελληνικά στρατεύματα αποσύρθηκαν, ενώ τα τουρκικά παρέμειναν. Οταν τέθηκε το θέμα της είσπραξης της φορολογίας του καπνού, σημειώθηκε σύγκρουση στο τελωνείο μεταξύ Αγγλων και Τούρκων στρατιωτών, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί ο Αγγλος υποπρόξενος και να τεθε ί θέμα από την Αγγλία για την απομάκρυνση και του Τουρκικού Στρατού από το νησί, η οποία και επιτεύχθηκε.

Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα επικυρώθηκε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, στις 10 Αυγούστου 1913, μετά τον τερματισμό του Β’ Βαλκανικού Πολέμου. Θα μπορούσε άραγε να είχε επιτευχθεί περίπου 15 χρόνια νωρίτερα; Θα μπορούσε να σηματοδοτήσει το τέλος ενός όχι ατυχή αλλά θριαμβευτικού ελληνοτουρκικού πολέμου για την Ελλάδα; Η αυτονόμηση της Κρήτης το 1898 αποτέλεσε (κυρίως σε σχέση με το πολεμικό αποτέλεσμα) ευνοϊκή λύση για την Ελλάδα. Ο μελετητής θα μπορούσε να οδηγηθεί στο συμπέρασμα πως το ενδεχόμενο να εξέλθει η Ελλάδα νικήτρια από τον πόλεμο, θα είχε ως άμεση συνέπεια την ένωση του νησιού με το ελληνικό κράτος. Η θεωρητική νίκη της Ελλάδας

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 95

πιθανόν να δημιουργούσε της προϋποθέσεις ώστε κάποιες από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επισπεύσουν την κατάλυση της οθωμανικής κυριαρχίας και να ασκήσουν πίεση στις υπόλοιπες που υποστήριζαν με μεγαλύτερο σθένος τη διατήρησή της. Ομως, δεν θα πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι ενώ πιθανή νίκη της Ελλάδος θα ενίσχυε τα σχέδια π.χ. της Αγγλίας για διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, παράλληλα θα προκαλούσε ανησυχία λόγω της αντίστοιχης ενδυνάμωσης του Ελληνισμού. Οι υπόλοιπες Δυνάμεις δεν είχαν πολύ σοβαρούς λόγους για να υποστηρίξουν την Ελλάδα πριν τον πόλεμο. Η Γερμανία, για παράδειγμα, είχε επενδυτικά σχέδια για την υλοποίηση των οποίων η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε πρόσφορο έδαφος. Η Ρωσία, από την άλλη πλευρά, υποστήριζε πάντοτε τους χριστιανικούς λαούς, όμως η περιοχή των Στενών θεωρείτο από την ίδια ως είσοδος προς τα εδάφη της και η διατήρηση του ελέγχου αυτής της διόδου ήταν σημαντική. Είναι επίσης γνωστό πως το 1897 συνήφθη συμφωνία μεταξύ της Αυστροουγγαρίας και της Ρωσίας προκειμένου να διατηρηθεί το status quo στα Βαλκάνια και να παγώσει το Ανατολικό Ζήτημα.

Με Βάση τα παραπάνω, είτε η Ελλάδα ήταν νικήτρια στον πόλεμο είτε όχι, η ενσωμάτωση της Κρήτης στην ελληνική επικράτεια (Βάσει της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων) ήταν δύσκολο να επιτευχθεί στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία. Παράλληλα, όμως, στην πραγματικότητα οι παράλογες απαιτήσεις της Τουρκίας για προσάρτηση της Θεσσαλίας κατά τις διαπραγματεύσεις ειρήνης απορρίφθηκαν από τις Δυνάμεις όχι μόνο για να προστατεύσουν την Ελλάδα από πλήρη αποδυνάμωση, αλλά

και για να ανακόψουν την εδαφική ανάκαμψη της Τουρκίας. Με Βάση την υποθετική ιστορία, η νικηφόρα έκβαση του πολέμου θα έδινε τη δυνατότητα στην Ελλάδα να ζητήσει την - όχι παράλογη - ένωση της Κρήτης, στηριζόμενη στο επιχείρημα ότι ουσιαστικά αιτία της σύρραξης ήταν η ίδια η κατάσταση στο νησί, με την καταχρηστική τουρκική εξουσία και τη Βίαιη καταστολή κάθε κίνησης για αντίσταση. Είναι γνωστό πως οι κύριες χώρες που επηρέαζαν την κατάσταση στα Βαλκάνια ήταν η Ρωσία και η Αγγλία. Στο παρελθόν, όταν λόγω των σφαγών στην Αρμενία επιβλήθηκε από αυτές τις χώρες ένα είδος ελέγχου στην Τουρκία, οι δύο κύριοι υποστηρικτές της, η Αυστρία και η Γερμανία, είχαν φανεί συγκαταβατικές με τις αποφάσεις της Αγγλίας. Στην προκειμένη περίπτωση θα είχαν έναν

Ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης (1826-1905).

96 What if

Ενοπλοι εισβολείς της Εθνικής Εταιρείας στη Μακεδονία.

παραπάνω λόγο να πράξουν το ίδιο: την αποδόμηση της ίδιας της δύναμης που υποστήριζαν. Αναλύοντας όλα τα διπλωματικά ενδεχόμενα, το συμπέρασμα είναι πως και οι δύο εκβάσεις του Κρητικού Ζητήματος (αυτονομία ή ένωση) ήταν εξίσου εφικτές.

Πιθανές εξελίξεις στη Μακεδονία

Στα τέλη του 19ου αι. η Μακεδονία αποτελούσε μία πολυπολιτισμική παλέτα αποτελούμενη από πληθυσμιακές ομάδες προερχόμενες από τις Σερβία, το Μαυροβούνιο, την Ελλάδα και τη Βουλγαρία, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της οθωμανικής κυριαρχίας. Ηδη από το 1896,Βούλγαροι κομιτατζήδες είχαν

εξαπολήσει αντάρτικο εναντίον (κυρίως) βουλγαρόφωνων Ελλήνων και Σέρβων, σε μία προσπάθεια να δημιουργήσουν τη Μεγάλη Βουλγαρία μέσω του εκβουλγαρισμού των ανωτέρω πληθυσμών. Οι βουλγαρικές επιθέσεις συνεχίσθηκαν μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897. Αυτό το γεγονός οδηγεί στο συμπέρασμα πως η ήττα της Ελλάδας έδωσε το έναυσμα για τη συστηματική επίθεσή τους στον απογοητευμένο μακεδονικό ελληνισμό. Προπολεμικά, κάθε κράτος αγωνιζόταν και αντιστεκόταν για λογαριασμό του. Στην αυγή όμως του ελληνοτουρκικού πολέμου, όλες οι μικρές βαλκανικές δυνάμεις (η Βουλγαρία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο) συσπειρώθηκαν και τάχθηκαν στο πλευρό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για ευνόητους λόγους, διακηρύσσοντας «ουδετερότητα». Μία

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 97

νίκη της Ελλάδας επί της τουρκικής υπερδύναμης αρχικά θα τις φόβιζε. 0 ελληνισμός θα φάνταζε ως ο Δαυίδ που νίκησε τον Γολιάθ και η διαπίστωση αυτή σίγουρα θα οδηγούσε σε μείωση της βουλγαρικής απειλής. Το ιστορικό σενάριο σε αυτή την περίπτωση είναι διπολικό. Κατ’ αρχήν, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Εθνικής Εταιρείας, ήταν πιθανή μια ελληνική επανάσταση στη Μακεδονία. Το σενάριο αυτό στην πραγματικότητα ήταν αδύνατο να συμβεί, αφού η οθωμανική ισχύς δεν επέτρεπε κάτι τέτοιο. Παράλληλα, η ελληνική παρουσία στη Μακεδονία δεν ήταν τόσο μεγάλη αριθμητικά και η Βουλγαρία σε αυτή την περίπτωση θα είχε την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων (κυρίως της Αγγλίας και της Ρωσίας). Ομως, εάν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί θετικά για την Ελλάδα, κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό, αφού το ηθικό τόσο των Βουλγάρων όσο και των Τούρκων (μετά την ήττα τους) δεν θα ήταν ακμαίο. Η Σερβία και το Μαυροβούνιο, από την άλλη πλευρά, θα έκλιναν περισσότερο προς υποστήριξη της Ελλάδας, ωθούμενες

Ο πρίγκιπας Γεώργιος (1869-1957), Υπατος Αρμοστής κατά την αυτονόμηση της Κρήτης μετά τον Πόλεμο του 1897.

Η ελληνική πυροβολαρχία στη θέση Μάτι (Γε ννάδειος Βιβλιοθήκη).

98 What if

Εκτός από την Κρήτη η Ελλάδα θα μπορούσε να

πιέσει τις Δυνάμεις

για την απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού της

Δυτικής Μακεδονίας, με επέκταση των συνόρων της προς βορρά.

από την ομόθρησκη αλληλεγγύη και την απέχθεια προς τους Βουλγάρους.Το ανωτέρω υποθετικό σχήμα θα οδηγούσε σε πολεμικές αναμετρήσεις του τύπου των δύο Βαλκανικών Πολέμων 15 χρόνια νωρίτερα και παρακάμπτοντας των Μακεδονικό Αγώνα. Παράλληλα θα συντόμευε η διάρκεια της βαλκανικής αναμέτρησης με τους Βουλγάρους και τους Τούρκους. Αν αναλογισθεί κανείς πως η στρατιωτική ανασυγκρότηση θα είχε συντελεσθεί το 1897 (όπως αναφέρθηκε νωρίτερα), μπορεί να υποτεθεί πως η Ελλάδα θα καταλάμβανε τα Ιωάννινα και τη Θεσσαλονίκη (3) και ίσως κάποιες ανατολικότερες περιοχές. Η αντίστοιχη «Συνθήκη του Βουκουρεστίου» θα έφερνε την Κρήτη στην ελληνική επικράτεια, αλλά και - θεωρητικά - εδάφη βόρεια της συνοριακής γραμμής Αν. Μακεδονίας και Θράκης στη Βουλγαρία.

Σε διπλωματικό επίπεδο, με βάση τις τουρκικές διεκδικήσεις που διατυπώθηκαν κατά το Σύμφωνο Ειρήνης της 4ης Δεκεμβρίου 1897, θα μπορούσε να υποτεθεί πως, λόγω αντίστοιχης ελληνικής υπεροχής, εκτός από την Κρήτη η Ελλάδα θα μπορούσε να πιέσει τις Δυνάμεις για την απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού της Δυτικής Μακεδονίας κατ’ αρχήν, με επέκταση των συνόρων της προς βορρά. Οι βουλγαρικές σφαγές και οι μαζικές δολοφονίες στις περιοχές της Καστοριάς και της Φλώρινας θα θύμιζαν στις ευρωπαϊκές δυνάμεις την οθωμανική ωμότητα στην Αρμενία και την Κρήτη. Η Τουρκία είχε ήδη συγκλονίσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με τις δικές της βιαιοπραγίες, αλλά θα φαινόταν η αρνητική της επίδραση και σε άλλες φανατισμένες εθνικές ομάδες. Καθώς η Ελλάδα, όπως αναφέρθηκε, θα αποτελούσε μια ανερχόμενη δύναμη, θα ήταν παράλογο να μην ικανοποιήσουν το αίτημά της για

επίσημη προστασία των βόρειων πληθυσμών της. Σε κάθε περίπτωση, τα θεμέλια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα έτριζαν και η επερχόμενη συρρίκνωσή της μετά την ήττα της θα ήταν γεγονός. Με αυτό τον τρόπο θα αναχαιτιζόταν και η βουλγαρική επεκτατικότητα.

Συμπερασματικά, στηριζόμενοι στη φράση ότι «μία μικρή αλλαγή φέρνει μία μεγάλη», η πιθανότητα να βγει η Ελλάδα νικήτρια από τον σύντομο πόλεμο με την Τουρκία όπως περιγράφηκε παραπάνω, θα έφερνε τη χώρα στο κατώφλι του 20ού αιώνα υπό διαφορετικές συνθήκες: βελτίωση της οικονομικής της κατάστασης, ανόρθωση του γοήτρου της, ενίσχυση της εθνικής της ταυτότητας και επέκταση των συνόρων της. Η ψυχολογία του ελληνισμού ίσως θα ενισχυόταν σε τέτοιο βαθμό, ώστε, σε συνδυασμό με περαιτέρω ευνοϊκές συγκυρίες (που είναι αδύνατο να αναλυθούν στο παρόν κείμενο), να κατάφερνε να δημιουργήσει και να διατηρήσει αυτό το οποίο οραματίσθηκε περίπου 20 χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος: τη «Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».

ΕπίλογοςΤα ιστορικά γεγονότα δεν αλλάζουν.

Η ιστορία όμως μερικές φορές επαναλαμβάνεται όπως και τα λάθη, εάν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή τους. Η Ελλάδα μπορεί να έχασε στη σύντομη αναμέτρησή της με την Τουρκία, αλλά προσγειώθηκε (έστω και απότομα) στην πραγματικότητα. Συνήθως μέσα από μία θλιβερή ιστορία μπορεί να αναδυθεί και μία ελπιδοφόρα. Η Ελλάδα στην αυγή του 20ού αιώνα υποχρεώθηκε να ανασυγκροτηθεί δημοσιονομικά και στρατιωτικά ενδυναμώνοντας παράλληλα τη

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 99

βούλησή της να απελευθερώσει τους αλύτρωτους ελληνικούς πληθυσμούς.Η τελευταία αυτή διαπίστωση οδηγεί στη σκέψη πως, ακόμη και αν οι εκάστοτε συνθήκες δεν ευνοούν, το αίσθημα ελπίδας παραμένει δυνατό.

Σ Η Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ1. Η Εθνική Ε τα ιρεία ιδρύθηκε τον Μάιο του 1894 και ήταν μ ία μυστική οργάνωση αποτελούμενη κυρίως από στρατιωτικούς. Οργανώθηκε σύμφωνα με το τεκτονικό σύστημα, βάσει των δομών της Φ ιλικής Εταιρείας, και σκοπός της ήταν η ενίσχυση του εθν ικού φρονήματος και η απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων.Ενώ αρχικά οι π ροθέσεις της ήταν συνιφασμένες με τους ανωτέρω στόχους, κατέληξε να κ ιν ε ίτα ι μ ε ύπουλο και αντικαθεστω τικό τρόπο. Η ύπαρξη και δράση της έδωσαν κα ίρ ια ώθηση στον πόλεμο του 1897.

2. Μ ετά τον πόλεμο, τον Οκτώβριο του 1897, έφθασαν στην Αθήνα απεσταλμένοι των Μεγάλων Δυνάμεων. Ακολούθησαν διαπραγματεύσεις μεταξύ αυτών και της ελληνικής κυβέρνησης για την επιβολή ο ικονομικού ελέγχου. Οι εργασ ίες ολοκληρώθηκαν την 21η Ιανουαρίου 1898 και ο σχετικός νόμος (ΒΦΙΘ’) ψηφ ίσθηκε στις 21 Φεβρουάριου 1898. Η λε ιτουργ ία του Δ ιεθνούς Ο ικονομικού Ελέγχου άρχισε στις 28 Απριλίου 1898 και προϋπέθετε τη συνεργασία της Επιτροπής μ ε το Υπουργείο Οικονομικών.

3. Δ εν μπορούμε να ε ίμασ τε σίγουροι γ ια το ποια ακριβώς εδάφη θα καταλάμβανε η Ελλάδα, λόγω του ότι η στρατιω τική δύναμη και η σύνθεσή της ήταν σαφώς δ ιαφ ορετική από εκε ίνη του 1912-13.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Douglas Dakin: Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1770-1923, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1982.(2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΔ ’, ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1881 ΩΣ ΤΟ 1913, Εκδοτική Αθηνών,Αθήνα 1977.(3) Εμμανουήλ I. Ρούκουνας: ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: 19ος AI.,Εκδόσεις Γρήγορή, Αθήνα 1976.(4) Ιωάννης Γ. Καταπόδης: ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΙΩΝΕΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ

Ο Δομοκός (λιθογραφία του Λ. θεοχάρη).

ΧΩΡΟ, 1648-1959: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ, Εκδόσεις Επτάλοφος,Αθήνα 1996.(5) Σπ. Β. Μαρκεζίνης: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, 1828-1964, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1966.(6) Internet

100 What if

Τα ξημερώματα της 6ης Ιουνίου του 1944, μία συμμαχική αρμάδα Γεώργιος Ζουρίδης

αποβίβασε στις ακτές της Νορμανόίας αμερικανικά, βρετανικά καί

καναδικά στρατεύματα. Οί Γερμανοί, αίφνίδιασμένοί, προέβαλαν

σποραδική αντίσταση καί τις επόμενες ημέρες, οί Σύμμαχοί

κατόρθωσαν να επεκτείνουν τα προγεφυρώματα που δημιούργησαν

στις ακτές καί σταδιακά να απελευθερώσουν την Ευρώπη. Τί θα

συνέβαίνε, όμως, εάν οι Γερμανοί μετά από επιτυχημένη άμυνα και

αντεπίθεση ανάγκαζαν τους Συμμάχους να επιβίβασθούν καί πάλι

στα σκάφη τους και να αποχωρήσουν; Η συμμαχική αποτυχία θα

άλλαζε την πορεία καί τη διάρκεια του Β ’ Παγκοσμίου Πολέμου;

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;Βρετανοί στρατιώτες του Συντάγματος Middlesex, της 3ης Βρετανικής Μεραρχίας, αποβιβάζονται στην ακτή «Sword» στις 6 Ιουνίου του 1944, στις 7.45 το πρωί.

Στις αρχές του 1944, το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Ευρώπης, με εξαίρεση ένα

τμήμα της Γαλλίας, τη Σουηδία, την Ελβετία, την Ισπανία και την Πορτογαλία, κατεχόταν από τους

Γερμανούς. Επίσης, ένα μεγάλο επίσης της ευρωπαϊκής Ρωσίας τελούσε υπό την κατοχή των Γερμανών και των συμμάχων τους Ούγγρων, Ρουμάνων και Ιταλών. Το 1943, οι Γερμανοί είχαν ηττηθεί από τους Σοβιετικούς στο Στάλινγκραντ και από τους Βρετανούς στη Βόρεια Αφρική. Οι Σύμμαχοι επίσης είχαν καταλάβει τη Σικελία και είχαν αποβιβασθεί στη νότια Ιταλία, όπου η προέλασή τους είχε σταματήσει νότια της Ρώμης τον Νοέμβριο του 1943, λόγω της πεισματώδους γερμανικής αντίστασης. Τα γεγονότα όμως αυτά δεν ήταν ικανά να γείρουν αποφασιστικά την πλάστιγγα του πολέμου υπέρ των Συμμάχων. Ηταν προφανές πως η αποφασιστική μάχη που θα έκρινε τον πόλεμο στη Δύση θα πραγματοποιείται στα εδάφη της

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 101

Γαλλίας μετά τη συμμαχική απόβαση.Τον Νοέμβριο του 1943, στη

διάσκεψη της Τεχεράνης, ο Αμερικανός πρόεδρος Φραγκλίνος Ρούσβελτ και ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ δεσμεύθηκαν απέναντι του ηγέτη της Σοβιετικής Ενωσης Ιωσήφ Στάλιν για τον χρονικό προσδιορισμό της απόβασης στην Γαλλία την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 1944. Η επιχείρηση έλαβε την κωδική ονομασία «Επικυρίαρχος» (Overlord). Τον Δεκέμβριο του 1943, στο Κάιρο, η συμμαχική ηγεσία τοποθέτησε ως ανώτατο διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων της απόβασης στην Γαλλία τον στρατηγό Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, ο οποίος είχε διοικήσει τις αμερικανικές δυνάμεις στη Βόρεια Αφρική.

Αν και πλησιέστερα στις αγγλικές ακτές βρίσκονταν οι γαλλικές πόλεις Καλαί και Βουλώνη, οι θέσεις τους απορρίφθηκαν από τη συμμαχική ηγεσία ως σημεία της απόβασης καθότι διέθεταν ισχυρές παράκτιες οχυρώσεις και τις υπερασπίζονταν 19 αξιόμαχες γερμανικές μεραρχίες. Η τοποθεσία η οποία τελικά επελέγη ήταν οι ακτές της

Γερμανικό άρμα τύπου Tiger I. Τα άρματα αυτά ήσαν σχεδόν άτρωτα στα βλήματα των συμμαχικών πυροβόλων, χρησιμοποιή&ηκαν όμως σε σχετικά μικρούς αριθμούς στη Νορμανδία.

Νορμανδίας, μήκους 56 χιλιομέτρων, στη Χερσόνησο του Κοταντέν, ανατολικά της Χερσονήσου του Χερβούργου. Η κατάληψη του Χερβούργου θα έθετε στη διάθεση των Συμμάχων ένα σημαντικό λιμάνι στο οποίο θα εκφορτώνονταν εφόδια, πυρομαχικά και άνδρες απαραίτητοι για τη συνέχιση της προέλασης στη γαλλική ενδοχώρα.

Η επιχείρηση παραπλάνησης των Γερμανών

Κατά τους μήνες οι οποίοι προηγήθηκαν της απόβασης στη Νορμανδία, οι Σύμμαχοι αποδύθηκαν σε περίτεχνες προσπάθειες εξαπάτησης της γερμανικής διοίκησης για το ακριβές σημείο της απόβασης. Αποβατικές λέμβοι, πολεμικά σκάφη, άνδρες, οχήματα και πυροβόλα συγκεντρώνονταν στα λιμάνια της νοτιοδυτικής Αγγλίας, κυρίως στο Πόρτσμουθ και το Σαουθάμπτον, ενώ στις ακτές της νοτιοανατολικής

102 What if

Πρόχειρος αμερικανικός

σταθμός περίθαλψης τραυματιών στην

ακτή «Utah».

Αγγλίας κατασκευάσθηκαν εικονικά στρατόπεδα στα οποία τοποθετήθηκαν ξύλινα ομοιώματα αρμάτων και οχημάτων, άδεια βαρέλα καυσίμων και κενά κιβώτια εφοδίων και πυρομαχικών. Στα λιμάνια της περιοχής τοποθετήθηκαν επίσης ξύλινα ομοιώματα αποβατικών ακάτων και λέμβων, καθώς και ξύλινα οχηματαγωγά. Διοικητής των «δυνάμεων» αυτών οι οποίες ονομάσθηκαν 1η αμερικανική Ομάδα Στρατιών, τοποθετήθηκε ο Αμερικανός αντιστράτηγος Τζωρτζ Πάττον. Αναφορές διπλών πρακτόρων, φήμες οι οποίες κυκλοφορούσαν ανάμεσα στα μέλη της γαλλικής αντίστασης καθώς και βρετανικά σήματα τα οποία «υπέκλεπταν» οι γερμανικές υπηρεσίες πληροφοριών, οδήγησαν τη γερμανική διοίκηση στο συμπέρασμα πως η συμμαχική εισβολή επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στα μέσα Ιουνίου ή το πολύ στις αρχές Ιουλίου, στην περιοχή του Καλαί. Ανάμεσα στους Γερμανούς οι οποίοι είχαν πεισθεί για το συγκεκριμένο σημείο της απόβασης ήταν ο στρατάρχης Ερβιν Ρόμμελ, διοικητής της Ομάδας Στρατιών Β στη Γαλλία, καθώς και ο ίδιος ο Χίτλερ.

Απουσία ενιαίας γερμανικής διοίκησης στο Δυτικό μέτωπο

Αρχηγός των γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ ο οποίος τον Δεκέμβριο του 1941 ανέλαβε και αρχηγός του Στρατού. Υπό τον έλεγχο του Χίτλερ υπήχθησαν όλες οι γερμανικές δυνάμεις οι οποίες μάχονταν στο Ανατολικό μέτωπο, ενώ θεωρητικά για τα υπόλοιπα θέατρα επιχειρήσεων υπεύθυνη ήταν η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων (Oberkommando der Wehrmacht).

Μετά την κατάληψη του Βελγίου, της Ολλλανδίας και της Γαλλίας, οι Γερμανοί αποδύθηκαν σε ένα τιτάνιο έργο κατασκευής οχυρωματικών έργων και πυροβολείων κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού Ωκεανού, από τα γαλλοϊσπανικά σύνορα μέχρι τις ολλανδικές ακτές. Τα έργα αυτά πραγματοποιήθηκαν για να αντιμετωπισθεί πιθανή μελλοντική συμμαχική εισβολή. Οι ανάγκες όμως του πολέμου στο Ανατολικό μέτωπο προκάλεσαν την καθυστέρηση και σε ορισμένες περιπτώσεις τη διακοπή των έργων. Τον Ιανουάριο του 1944, ο στρατάρχης Ρόμμελ τοποθετήθηκε επιθεωρητής των οχυρωματικών έργων

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 103

στο «Τείχος του Ατλαντικού» (όπως αποκαλούντο αυτές οι οχυρώσεις) και διαπίστωσε σοβαρές ελλείψεις και αδυναμίες στα οχυρωματικά έργα στις γαλλικές ακτές. Υπό τις διαταγές του, συνεργεία Γάλλων εργατών και αιχμαλώτων πολέμου άρχισαν να εργάζονται νυχθημερόν για την ενίσχυση και την επέκταση της άμυνας των ακτών. Παρά τις προσπάθειες αυτές, στις ακτές της Νορμανδίας τα οχυρωματικά έργα δεν είχαν ακόμη ολοκληρωθεί, ενώ πολλά πυροβόλα μεγάλου βεληνεκούς ανάμεναν τη μεταφορά τους από την ενδοχώρα στις θέσεις οι οποίες είχαν κατασκευασθεί.

Τον Μάιο του 1942, ένας 67άχρονος Πρώσσος αριστοκράτης, ο στρατάρχης Γκερντ φον Ρούντστεντ, ανέλαβε τη διοίκηση των γερμανικών δυνάμεων στο Δυτικό μέτωπο που περιλάμβανε τη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Οι γερμανικές δυνάμεις υπάγοντο σε δύο ομάδες στρατιών: την Ομάδα Στρατιών G η οποία ήταν υπεύθυνη για τη νότια

Γαλλία και την Ομάδα Στρατιών Β, στον τομέα της οποίας υπαγόταν η φρούρηση των ακτών της βόρειας Γαλλίας μέχρι τα παράλια της Αμβέρσας. Διοικητής της Ομάδας Στρατιών Β ήταν ο στρατάρχης Ρόμμελ. Στην Ομάδα Στρατιών Β υπαγόταν και η 7η Στρατιά, με τομέα ευθύνης τις ακτές της Βρετάνης και της Νορμανδίας, την οποία διοικούσε ο στρατηγός Φρήντριχ Ντόλμαν.

Ουσιαστικά, ο στρατάρχης Ρούντστεντ διοικούσε μόνον τις έξι μεραρχίες πάντσερ που βρίσκονταν στο Δυτικό μέτωπο καθώς και τις γερμανικές δυνάμεις στη νότια Γαλλία, καθότι ο Ρόμμελ εννοούσε να αναφέρεται κατευθείαν στον Χίτλερ χωρίς να απευθύνεται πρώτα στον άμεσο προϊστάμενό του, τον Ρούνστεντ, αποσκοπώντας στην εξασφάλιση ελευθερίας κινήσεων και λήψης αποφάσεων. Χάρη στην παρέμβαση του Χίτλερ, ο Ρόμμελ κατόρθωσε να θέσει κάτω από τις

Βρετανοί αλεξιπτω τιστές συγχρονίζουν τα ρολόγια τους λίγο πριν την επιβίβασή τους σε μεταγωγικά αεροπλάνα στις 11.00 μ.μ. της 5ης Ιουνίου του 1944.

104 What if

Αμερικανοί στρατιώ τες

αποβιβάζονται στην ακτή «Omaha» κάτω

αττό σφοδρά γερμανικά πυρά.

άμεσες διαταγές του την 21η Μεραρχία Πάντσερ (που βρισκόταν στη περιοχή της Καν και η οποία ήταν η μόνη που επιτέθηκε κατά των Συμμάχων την πρώτη ημέρα της απόβασης), καθώς τις 2η και 116η Μεραρχίες Πάντσερ οι οποίες βρίσκονταν στην περιοχή του Καλαί και μετακινήθηκαν προς τη Νορμανδία 14 ημέρες μετά την απόβαση!

Η γερμανική 91η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία, καθώς και η 2η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών που στάθμευαν στη Βρετάνη υπάγονταν απευθείας στον στρατάρχη της Αεροπορίας Χέρμαν Γκαίρινγκ, όπως και οι αντιαεροπορικές πυροβολαρχίες των 88 χιλ. οι οποίες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως αποτελεσματικά αντιαρματικά πυροβόλα. Οι αεροπορικές δυνάμεις που αποτελούντο από μαχητικά και βομβαρδιστικά αεροπλάνα, υπάγονταν στον 3ο Αεροπορικό Στόλο υπό τη διοίκηση του στρατάρχη της Αεροπορίας Χούγκο Σπέρλε και συνεπώς τελούσαν υπό τη δικαιοδοσία του στρατάρχη Γκαίρινγκ.

Η εφεδρεία των τεθωρακισμένων την οποία αποτελούσαν τρεις μεραρχίες πάντσερ των SS καθώς και η επίλεκτη Μεραρχία Πάντσερ «Lehr»,

υπάγονταν στις διαταγές του στρατηγού των SS Ζεπ Ντήτριχ και δεν μπορούσαν να μετακινηθούν παρά μόνον κατόπιν ρητών διαταγών από τον ίδιο τον Χίτλερ.

Μεταξύ των Γερμανών διοικητών στη Γαλλία υπήρχε σοβαρή διάσταση απόψεων για τη στρατηγική που θα έπρεπε να ακολουθήσουν σε περίπτωση συμμαχικής απόβασης. Ο Ρόμμελ διατεινόταν πως οι εισβολείς έπρεπε να συντριβούν στις ακτές. Ολα τα διαθέσιμα τεθωρακισμένα έπρεπε να σταθμεύουν πλησίον των ακτών για να επιτεθούν αμέσως κατά των συμμαχικών δυνάμεων που θα πραγματοποιούσαν απόβαση. Δεδομένης της απόλυτης υπεροχής των Συμμάχων στον αέρα, οι γερμανικές μεραρχίες θα υφίσταντο σοβαρές απώλειες από τη δράση των συμμαχικών καταδιωκτικών βομβαρδιστικών κατά την πορεία τους προς τα σημεία της απόβασης. Η αναπόφευκτη καθυστέρηση της άφιξης των γερμανικών αρμάτων μάχης στις ακτές θα επέτρεπε στους Συμμάχους να εδραιώσουν τα προγεφυρώματα τα οποία θα δημιουργούσαν, καθώς και να αποβιβάσουν ενισχύσεις. Δυστυχώς για τους Γερμανούς, τα γεγονότα επιβεβαίωσαν τις θεωρίες του

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 105

στρατάρχη Ρόμμελ.Αντίθετα, ο φον Ρούντστεντ και ο

διοικητής της Ομάδας Παντσερ της Δύσης, στρατηγός Λέο Γκάυρ φον Σβέπενμπουργκ, υποστήριζαν την άμυνα σε βάθος. Οι εισβολείς θα συντρίβονταν καθώς θα προωθούντο προς το εσωτερικό της Γαλλίας. Η άμυνα σε βάθος είχε το πλεονέκτημα πως οι εισβολείς θα στερούντο την προστασία των ναυτικών πυροβόλων του συμμαχικού στόλου, τα οποία είχαν δράσει αποτελεσματικά κατά των γερμανικών πάντσερ κατά την απόβαση των Συμμάχων στο Σαλέρνο το 1943.

Οταν οι διαφωνούντες στρατηγοί εξέθεσαν τις απόψεις τους στον

Χίτλερ, αυτός πρότεινε μια μέση λύση: τρεις μεραρχίες πάντσερ θα στάθμευαν πλησίον των ακτών, ενώ οι υπόλοιπες θα ήταν διεσπαρμένες στη νότια Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία και θα «έσπευδαν» να ενισχύσουν τις γερμανικές δυνάμεις που θα μάχονταν στο σημείο της συμμαχικής απόβασης.

Η δομή του Συμμαχικού Εκστρατευτικού Σώματος

Ο στρατηγός Αϊζενχάουερ ήταν ο ανώτατος διοικητής του Συμμαχικού Εκστρατευτικού Σώματος (Allied Expeditionary Force) που περιλάμβανε

Οι διοικητές των συμμαχικών δυνάμεων εισβολής στη Νορμανδία, αμέσως μετά την απόβαση.Εικονίζονται αριστερά ο Αμερικανός στρατηγός Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, στο μέσον ο στρατηγός Μπέρναρντ Μοντγκόμερυ και δεξιά του ο πτέραρχος σερ Αρ&ουρ Τέντερ, διοικητής της συμμαχικής Αεροπορίας.

106 What if

Αεροπορίας σερ Τράφορντ Λη Μάλορυ, βετεράνος της Μάχης της Αγγλίας. Η συμμαχική αεροπορική δύναμη περιλάμβανε τη 2η Τακτική Αεροπορική Δύναμη της RAF και την 9η Αμερικανική Αεροπορική Δύναμη. Διοικητής των χερσαίων δυνάμεων οι οποίες θα πραγματοποιούσαν την απόβαση τοποθετήθηκε ο στρατηγός Μοντγκόμερυ. Αλαζόνας και υπερόπτης, ο Βρετανός στρατηγός χαρακτηριζόταν από μεθοδικότητα στον σχεδίασμά των επιχειρήσεων, δεν άφηνε τίποτε στον παράγοντα τύχη, και είχε ήδη συντρίψει τις δυνάμεις του Αξονα στη Βόρεια Αφρική. Η χερσαία αποβατική δύναμη ονομάσθηκε 21η Ομάδα Στρατιών και αποτελείτο από την 1η Αμερικανική Στρατιά υπό τον αντιστράτηγο Ομαρ Μπράντλεϋ και τη 2η Βρετανική Στρατιά υπό τον αντιστράτηγο Μάιλς Ντέμπσεϋ. Μετά τη δημιουργία προγεφυρωμάτων στις νορμανδικές ακτές και την ενίσχυση των συμμαχικών δυνάμεων σε άνδρες, οι αμερικανικές δυνάμεις θα υπάγονταν σε ένα νέο σχηματισμό που θα ονομαζόταν 12η Ομάδα Στρατιών και θα τίθετο υπό τον στρατηγό Μπράντλεϋ ενώ ο Μοντγκόμερυ θα αναλάμβανε τη διοίκηση των βρετανικών και καναδικών δυνάμεων.Το οργανωτικό αυτό σχήμα λειτούργησε αποτελεσματικά μέχρι το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη.

Μελετώντας το σχέδιο της απόβασης στη Νορμανδία το οποίο είχε εκπονηθεί από το επιτελικό γραφείο επιχειρήσεων, ο Αϊζενχάουερ και ο Μοντγκόμερυ διαπίστωσαν πως είχε σοβαρές ατέλειες. Κατ’ αρχήν, η περιοχή στην οποία θα πραγματοποιείτο η απόβαση δεν είχε το απαιτούμενο εύρος. Κατά δεύτερο λόγο, το αρχικό κύμα της απόβασης θα αποτελείτο από πέντε μεραρχίες εκ των οποίων οι δύο θα ήταν μεραρχίες αλεξιπτωτιστών οι οποίες θα ρίπτονταν το βράδυ της προηγουμένης, 5ης

Αμερικανούς, Βρετανούς, Καναδούς, Νορβηγούς, Ελεύθερους Γάλλους, Ολλανδούς, Βέλγους, Πολωνούς, Νεοζηλανδούς και Ελληνες. Αν και ο Αϊζενχάουερ δεν δ ιέθετε μάχιμη πείρα (μειονέκτημα που του καταλόγιζε ο δύστροπος υφιστάμενός του, Βρετανός στρατηγός Μπέρναρντ Μοντγκόμερυ), είχε μεγάλες οργανωτικές και διπλωματικές ικανότητες στους λεπτούς χειρισμούς που απαιτούντο για τη διοίκηση αυτής της μεγάλης πολυεθνικής δύναμης, ενώ διέθετε επίσης παροιμιώδη ψυχραιμία. Υποδιοικητής της συμμαχικής δύναμης τοποθετήθηκε ένας Βρετανός, ο στρατάρχης της Αεροπορίας σερ Αρθουρ Τέντερ. Διοικητής του συμμαχικού στόλου, ο οποίος θα αναλάμβανε τη μεταφορά των ανδρών, των οχημάτων και των εφοδίων στις νορμανδικές ακτές, τοποθετήθηκε ο Βρετανός ναύαρχος σερ Μπέρτραμ Ράμσεϋ, ενώ διοικητής της συμμαχικής Αεροπορίας (η οποία αποτελείτο κυρίως απόκαταδιωκτικά-βομβαρδιστικά αεροπλάνα) τοποθετήθηκε και πάλι ένας Βρετανός, ο στρατάρχης της

Βρετανοί κομάντος της 1ης Ταξιαρχίας Ειδικών Δυνάμεων αποβιβάζονται στη Νορμανδία.

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 107

Ιουνίου, με σκοπό να καταλάβουν γέφυρες και κομβικά σημεία στη νορμανδική ενδοχώρα ώστε να διασφαλίσουν τα πλευρά των συμμαχικών δυνάμεων που θα αποβιβάζονταν στις ακτές το πρωί της επομένης. Οι δύο στρατηγοί έκριναν πως στις συμμαχικές δυνάμεις του πρώτου κύματος έπρεπε να προστεθεί μια μεραρχία αλεξιπτωτιστών και δύο επιπλέον μεραρχίες οι οποίες θα συμμετείχαν στις αποβατικές δυνάμεις. Μετά από αυτές τις αλλαγές όλα ήταν έτοιμα πλέον για «τη μεγαλύτερη σε διάρκεια ημέρα του πολέμου» (The Longest Day), όπως χαρακτηρίσθηκε η 6η Ιουνίου μεταγενέστερα από τους ιστορικούς.

Οι καναδικές και βρετανικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν σε τρεις ακτές οι οποίες έφεραν τις κώδικές ονομασίες «Gold», «Juno» και «Sword», ενώ οι αμερικανικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν δυτικότερα σε δύο ακτές με τις ονομασίες «Omaha» και «Utah»

Οι γερμανικές δυνάμεις στη Νορμανδία

Τις νορμανδικές ακτές υπερασπίζονταν τέσσερις γερμανικές μεραρχίες από τις 59 συνολικά που στάθμευαν στη Γαλλία. Δεδομένου πως η μέση δύναμη μιας γερμανικής μεραρχίας το 1944 ανερχόταν σε 12.800 αξιωματικούς και άνδρες, η συνολική δύναμη των Γερμανών υπερασπιστών των σημείων απόβασης ανερχόταν συνεπώς σε περίπου 51.200 αξιωματικούς και άνδρες. Ομως από τις τέσσερις γερμανικές μεραρχίες η 716η Μεραρχία Πεζικού και η 709η Μεραρχία Πεζικού χαρακτηρίζονταν ως Στατικές Μεραρχίες, λόγω του ότι διέθεταν ελάχιστα οχήματα και τροχοφόρα για τη μετακίνηση των ανδρών και ήταν μονάδες μειωμένης σύνθεσης, καθώς περιλάμβαναν στις τάξεις τους

υπερήλικες, εφήβους και πρώην Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου (κυρίως Ουκρανούς και Γεωργιανούς) οι οποίοι προσχώρησαν στον Γερμανικό Στρατό με σκοπό να πολεμήσουν κατά των Σοβιετικών και βρίσκονταν τώρα χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, σε μια άγνωστη χώρα, υποχρεωμένοι να πολεμήσουν εναντίον ατόμων με τα οποία δεν είχαν διαφορές. Οι Ρώσοι είχαν οργανωθεί στα «Τάγματα της Ανατολής» (Ost Batallion) με Γερμανούς αξιωματικούς αλλά η νομιμοφροσύνη τους προς το Γ’ Ράιχ ήταν εξαιρετικά αμφίβολη. Από αυτές τις δύο μεραρχίες, η 716η φρουρούσε τις ακτές στις οποίες θα πραγματοποιούσαν απόβαση οι βρετανικές και καναδικές δυνάμεις, ενώ η 709--η περιλάμβανε στον τομέα της ευθύνης της το λιμάνι του Χερβούργου και την ακτή «Utah» στην οποία θα πραγματοποιείτο απόβαση των αμερικανικών δυνάμεων.

Η τρίτη γερμανική μεραρχία στον τομέα της Νορμανδίας ήταν η 91η Αερομεταφερόμενη, μια αξιόμαχη μονάδα η οποία είχε εκπαιδευθεί να συμμετέχει σε αεραποβάσεις και βρισκόταν στην περιοχή της Κοταντέν. Η μονάδα αυτή αντιμετώπισε τους Αμερικανούς αλεξιπτωτιστές οι οποίοι

Γερμανοί αιχμάλωτοι (υπερήλικες και νεαρά παιδιά) στην ακτή «Omaha» πριν μεταφ ερθούν σε στρατόπεδα αιχμαλώτων στην Αγγλία.

108 What if

Ο στρατάρχης Ρόμμελ, διοικητής των γερμανικών δυνάμεων στη Νορμανδία, υποστήριζε πως οι συμμαχικές δυνάμεις εισβολής Θα έπρεπε να συντριβούν στις ακτές και όχι στο εσωτερικό της Γαλλίας.

πίστευε πως η απόβαση στη

Νορμανδία αποτελούσε

παραπλανητικό ελιγμό των

Συμμάχων και πως η

πραγματική απόβαση θα

πραγματοποιείτο στο Καλαί

μερικές ημέρες αργότερα.

πραγματοποίησαν πτώση στη νορμανδική ενδοχώρα τη νύκτα της 5ης Ιουνίου. Το 6ο Σύνταγμα Αλεξιπτωτιστών, το οποίο Βρισκόταν σε στάδιο αναδιοργάνωσης και αναπλήρωσης των κενών σε άνδρες και εξοπλισμό, ήταν μια μονάδα με υψηλό μαχητικό φρόνημα, με διοικητή τον (βαρόνο) αντισυνταγματάρχη Φράιχερ φον ντερ Χέυντε, βετεράνο της Μάχης της Κρήτης. Το σύνταγμα αυτό ήταν αποσπασμένο στην 91η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία, αλλά υπαγόταν οργανικά στη 2η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών.

Τέλος την ακτή «Omaha» στην οποία θα αποβιβάζονταν αμερικανικές δυνάμεις, υπερασπιζόταν μια άριστα εκπαιδευμένη και αξιόμαχη μονάδα, η 352η Μεραρχία Πεζικού. Η μεραρχία αυτή είχε στον τομέα ευθύνης της τις πόλεις Μπαγιέ και Καρεντάν. Πολλοί άνδρες της ήταν βετεράνοι του Ανατολικού μετώπου με μεγάλη πείρα σε πολεμικές επιχειρήσεις.

Η μοναδική μεραρχία Πάντσερ κοντά στις νορμανδικές ακτές ήταν η 21η Μεραρχία στην περιοχή της Καν, η οποία υπαγόταν στον στρατάρχη Ρόμμελ. Η μεραρχία αυτή δ ιέθετε αξιόλογη μάχιμη πείρα από το Ανατολικό μέτωπο και είχε δύναμη θεωρητικά 14.750 αξιωματικούς και άνδρες, αν και ορισμένοι άνδρες και πυροβόλα της είχαν αποσπασθεί για να

ενισχύσουν τις φρουρές των παράκτιων οχυρώσεων στην περιοχή. Επίσης δ ιέθετε άρματα μάχης τύπου Panzer IV, καταστροφείς αρμάτων Panzerjaeger IV και Jagdpanther, κυνηγούς αρμάτων Sturmgeschütz III, καθώς και έναν αριθμό αρμάτων τύπου Panther. Τα άρματα αυτά ήταν ανώτερα σε ισχύ πυρός και θωράκιση από τα άρματα τύπου Sherman, Churchille και Cromwell τα οποία διέθεταν οι Σύμμαχοι, με εξαίρεση τα βρετανικά άρματα μάχης Sherman τα οποία ήταν εξοπλισμένα με πυροβόλο των 17 λιβρών και τους Καταστροφείς Αρμάτων Μ10 και Μ36 οι οποίοι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά άρματα μάχης με ίσους όρους.

Στην νότια Γαλλία στάθμευαν η 9η Μεραρχία Πάντσερ, η 11η Μεραρχία Πάντσερ, η 19η Μεραρχία Πάντσερ, η 12η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Hitlerjugend», η Μεραρχία Πάντσερ «Lehr», η 2η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Das Reich», (η οποία βρισκόταν σε φάση αναδιοργάνωσης στο Μοντωμπάν της νότιας Γαλλίας και τέλος η 17η Μεραρχία Πάντσερ Γρεναδιέρων των SS «Goetz von Berlichingen». Οι μεραρχίες αυτές αποτελούσαν ισχυρούς σχηματισμούς και μπορούσαν να σπεύσουν στα σημεία της αποβάσης, αλλά βρίσκονταν κάτω από τις διαταγές του Γενικού Επιτελείου και συνεπώς αναφέρονταν απευθείας στον Αδόλφο Χίτλερ, ο οποίος αρνήθηκε αρχικά να τις θέσει κάτω από τις διαταγές του στρατάρχη Ρόμμελ, επειδή πίστευε πως η απόβαση στη Νορμανδία αποτελούσε παραπλανητικό ελιγμό των Συμμάχων και πως η πραγματική απόβαση θα πραγματοποιείτο στο Καλαί μερικές ημέρες αργότερα.

Το συμπέρασμα είναι πως οι διαθέσιμες γερμανικές δυνάμεις στη Νορμανδία θα μπορούσαν να αναχαιτίσουν τις συμμαχικές αποβατικές δυνάμεις μετά την εκδήλωση της απόβασης εφόσον

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 109

Βρετανοί κομάντος και αλεξιπτωτιστές μετά το πέρας της επιχείρησης για την κατάληψη των γεφυρών του ποταμού Ορν.

φυσικά θα έσπευδαν αμέσως στο πεδίο της μάχης.

Η Λουφτβάφε είχε εξαιρετικά ισχνή παρουσία στη Γαλλία διαθέτοντας μόνο 160 αεροσκάφη σε κατάσταση πτήσης εκ των οποίων τα 90 ήταν βομβαρδιστικά και τα 70 μαχητικά.

Οι συμμαχικές δυνάμεις απόβασης

Ο συμμαχικός στόλος αποτελείτο από 6.939 πλοία που προέρχονταν από οκτώ κράτη. Περιελάμβανε 1.213 πολεμικά πλοία, 4.126 αρματαγωγά και 763 βοηθητικά, καθώς και 864 εμπορικά πλοία τα οποία μετέφεραν εφόδια.

Η συμμαχική αεροπορία ήταν ισχυρότατη με 11.000 αεροσκάφη εκ των οποίων τα 5.000 ήταν μαχητικά. Η αεροπορία έπαιξε καθοριστικό ρόλο κατά τη διάρκεια της απόβασης αλλά και κατά τις εβδομάδες που ακολούθησαν, στη διάρκεια της Μάχης της Νορμανδίας.

Οι δυνάμεις της 2ης Βρετανικής

Στρατιάς ανέρχονταν σε 14 βρετανικές μεραρχίες, 3 καναδικές, μια πολωνική και μια μεραρχία των Ελεύθερων Γάλλων, και θα αποβιβάζονταν στην ακτή «Sword», στην περιοχή του Λιόν συρ Μερ, στην ακτή «Juno» (στην περιοχή του Σεν Ομπέν συρ Μερ) και στην ακτή «Gold» (στην περιοχή του Κουρσέλ και του Αρομάνς). Οι δυνάμεις αυτές ανέρχονταν συνολικά σε 83.115 αξιωματικούς και άνδρες και περιλάμβαναν την 6η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών η οποία τη νύκτα της 5ης Ιουνίου θα επιχειρούσε την κατάληψη της σημαντικής γέφυρας στον ποταμό Ορν για να διασφαλισθεί το αριστερό πλευρό των δυνάμεων απόβασης. Οι βρετανικές δυνάμεις περιλάμβαναν επίσης αποσπάσματα κομάντος των Βασιλικών Πεζοναυτών καθώς και των Ελεύθερων Γάλλων τα οποία είχαν αποστολή να προηγηθούν της κύριας δύναμης απόβασης και να καταλάβουν στρατηγικά σημεία στις τρεις συγκεκριμένες ακτές, ώστε να διευκολύνουν και να διασφαλίσουν την

110 What if

ργο της γαλλικής

αντίστασης δυσχέρανε ως έναν θαθμό τη

μετακίνηση των γερμανικών

μονάδων στα σημεία της συμμαχικής απόβασης.

όσο το δυνατόν απρόσκοπτη απόβαση του κύριου όγκου των βρετανικών δυνάμεων.

Οι δυνάμεις της 1ης Αμερικανικής Στρατιάς αποτελούντο από 73.000 άνδρες εκ των οποίων οι 15.500 υπάγονταν στην 82η και την 101η Μεραρχίες Αλεξιπτωτιστών. Οι Αμερικανοί αλεξιπτωτιστές θα πραγματοποιούσαν πτώση με αλεξίπτωτο τη νύκτα της 5ης Ιουνίου με αποστολή να καταλάβουν οδικούς κόμβους, να θέσουν υπό τον έλεγχό τους χωριά πλησίον των ακτών και να δημιουργήσουν κλίμα σύγχυσης και αποδιοργάνωσης στα γερμανικά μετόπισθεν ώστε να διευκολύνουν το έργο της απόβασης το πρωί της επομένης.

Στην ακτή «Omaha» θα αποβιβάζονταν 34.250 άνδρες (στην περιοχή του Βιερβίλ-συρ-Μερ). Σ’ αυτούς περιλαμβάνονταν το 2ο και το 5ο Τάγμα Καταδρομέων (Ρέηντζερ) που είχαν ως αποστολή την εξουδετέρωση μιας ισχυρής παράκτιας πυροβολαρχίας στην τοποθεσία Πουάν ντυ Χοκ. Τέλος, στην ακτή «Utah» θα αποβιβάζονταν 23.250 άνδρες (στην περιοχή της Μαντλέν και του Πουπεβίλ).

Συνολικά, οι βρετανικές και αμερικανικές δυνάμεις του πρώτου κύματος απόβασης ανέρχονταν σε 156.115 αξιωματικούς και άνδρες. Τα περισσότερα συμμαχικά άρματα μάχης του πρώτου κύματος ήταν αμφίβια και προορισμένα να αναλάβουν εξειδικευμένες αποστολές, όπως τον καθαρισμό ναρκοπεδίων, την εξουδετέρωση παράκτιων οχυρών με την εκτόξευση πυρός (φλογοβόλα άρματα μάχης). Υπήρχαν επίσης άρματα που διέθεταν εκσκαφείς για την πλήρωση αντιαρματικών τάφρων κλπ. Δυστυχώς για τους Συμμάχους, η πλειονότητα αυτών των αρμάτων δεν κατόρθωσε να αποβιβασθεί στις ακτές λόγω μηχανικών προβλημάτων που παρουσιάσθηκαν όταν αυτά εισέδυσαν

στην θάλασσα, ενώ ορισμένα από αυτά που αποβιβάσθηκαν καταστράφηκαν σχεδόν αμέσως από γερμανικά αντιαρματικά πυρά.

Συμπερασματικά, η αναλογία των επιτιθέμενων Συμμάχων (περίπου 145.000-150.000 άνδρες) προς τους αμυνόμενους Γερμανούς (περίπου 60.000 άνδρες) ήταν 2,3 προς 1 υπέρ των επιτιθέμενων, αναλογία η οποία δεν έδιδε σαφές πλεονέκτημα στους Συμμάχους. Η απόβαση στη Νορμανδία ήταν ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα το οποίο κάλλιστα θα μπορούσε να αποτύχει.

Τις ημέρες που προηγήθηκαν της απόβασης, το Κέντρο Συντονισμού των αντιστασιακών ομάδων στη Γαλλία (που έδρευε στο Λονδίνο) μετέδωσε κωδικοποιημένα συνθήματα προς τις γαλλικές αντιστασιακές οργανώσεις που δρούσαν στα γερμανικά μετόπισθεν με τα οποία τις καλούσε να πραγματοποιήσουν πράξεις δολιοφθοράς ανατινάζοντας σιδηροδρομικές γραμμές και εκτροχιάζοντας συρμούς οι οποίοι θα μετέφεραν στρατιωτικό υλικό και γερμανικές ενισχύσεις στα σημεία απόβασης. Το έργο της γαλλικής αντίστασης δυσχέρανε ως έναν βαθμό τη μετακίνηση των γερμανικών μονάδων στα σημεία της συμμαχικής απόβασης.

Η απόβαση στη Νορμανδία (6 Ιουνίου 1944)

Τα μεσάνυκτα της 5ης Ιουνίου, Βρετανοί και Καναδοί αλεξιπτωτιστές της 6ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών κατέλαβαν τις γέφυρες στο Ρανβίλ του ποταμού Ορν εμποδίζοντας τις γερμανικές δυνάμεις να προσβάλουν τις ακτές αποβίβασης των βρετανικών δυνάμεων από τα πλευρά. Οι Βρετανοί δέχθηκαν επίθεση στοιχείων της 716ης γερμανικής Μεραρχίας Πεζικού και (από τα ξημερώματα της 6ης Ιουνίου)

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τονς Συμμάχους στη Νορμανδία; 111

από στοιχεία της 21ης Μεραρχίας Πάντσερ αλλά παρότι υπέστησαν σοβαρές απώλειες, κατόρθωσαν να κρατήσουν τις θέσεις τους μέχρι το μεσημέρι της 6ης Ιουνίου, οπότε και ενισχύθηκαν από κομάντος των SAS.

Στο διάστημα από τις 12.30 το βράδυ της 5ης Ιουνίου έως τις 2.42 το πρωί της 6ης Ιουνίου, οι αλεξιπτωτιστές της 101ης και της 82ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών πραγματοποίησαν πτώση με αλεξίπτωτο στις περιοχές του Σεν Μερ Εγκλίζ και του Βιερβίλ με σκοπό να διευκολύνουν την απόβαση των αμερικανικών δυνάμεων στην ακτή «Utah» με την κατάληψη κομβικών σημείων και την απασχόληση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού γερμανικών δυνάμεων. Λόγω της νυκτερινής ρίψης των αλεξιπτωτιστών η διασπορά τους έφθασε το 45% του συνόλου! Το βράδυ της 6ης Ιουνίου μόνο 2.500 αλεξιπτωτιστές της 101ης Μεραρχίας και 2.000 αλεξιπτωτιστές της 82ης Μεραρχίας είχαν κατορθώσει να συγκροτηθούν σε μονάδες. Η δράση όμως μεμονωμένων τμημάτων Αμερικανών αλεξιπτωτιστών στα γερμανικά μετόπισθεν προκάλεσε σύγχυση στους Γερμανούς και τους ώθησε σε σπασμωδική και αποσπασματική άμυνα.

Οι Βρετανοί αποβιβάσθηκαν χωρίς προβλήματα στην ακτή «Sword» και προωθήθηκαν περίπου οκτώ χιλιόμετρα στην ενδοχώρα, απέτυχαν όμως να καταλάβουν την πόλη Καν, η οποία θα παρέμενε στην κατοχή των Γερμανών μέχρι τα μέσα Αυγούστου.

Στην ακτή «Juno», οι Καναδοί αντιμετώπισαν 11 πυροβόλα των 155 χιλιοστών, 9 πυροβόλα των 75 χιλιοστών και μεγάλο αριθμό πολυβόλων τα οποία έβαλαν από τσιμεντένια πολυβολεία. Το πρώτο κύμα των επιτιθέμενων είχε απώλειες της τάξης του 50%. Αμφίβια άρματα μάχης κατόρθωσαν να αποβιβασθούν στην ακτή και να εξουδετερώσουν τις

θέσεις των γερμανικών πυροβόλων μία προς μία. Μετά από την παρέλευση αρκετών ωρών, οι Καναδοί κατόρθωσαν να προωθηθούν 15 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της χώρας και να προσεγγίσουν τον αυτοκινητόδρομο Καν-Μπαγιέ, δεν κατόρθωσαν όμως να έλθουν σε επαφή με τις βρετανικές δυνάμεις ο οποίες είχαν αποβιβασθεί στην ακτή «Sword». Το βράδυ της 6ης Ιουνίου είχαν αποβιβασθεί 15.000 Καναδοί οι οποίοι την επομένη δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από στοιχεία της γερμανικής 21ης Μεραρχίας Πάντσερ και της 12-ης Μεραρχίας των SS «Hitlerjugend» στην προσπάθειά τους να καταλάβουν την Καν.

Στην ακτή «Gold», οι Βρετανοί αντιμετώπισαν σφοδρή αντίσταση από γερμανικές δυνάμεις οι οποίες είχαν οχυρωθεί σε ένα χωριό πλησίον της ακτής. Οι απώλειες ήταν μεγάλες και οι μάχες διήρκεσαν μέχρι το βράδυ. Η γερμανική αντίσταση τελικά κάμφθηκε με τη συνδρομή βρετανικών αρμάτων

Ανεμόπτερα της 6ης Βρετανικής Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών έχουν προσγειωθεί στην περιοχή της Ρανβίλ, πλησίον της Καν.

112 What if

Γερμανικό άρμα τύπου Panther στη Νορμανδία, το καλοκαίρι του 1944.Τα άρματα αυτά ήταν ανώτερα από τα συμμαχικά, με εξαίρεση ίσως τους καταστροφείς αρμάτων Μ 10 και Μ36 και το βρετανικό άρμα Sherman Firefly, το οποίο έφ ερε πυροβόλο των 88χιλ.

μάχης «Sherman» και η 50ή βρετανική Μεραρχία Πεζικού προωθήθηκε προς τα περίχωρα της Μπαγιέ, όπου δημιούργησε αμυντική περίμετρο.

Στην ακτή «Omaha» στοιχεία της 1ης αμερικανικής Μεραρχίας Πεζικού και της 29ης Μεραρχίας Πεζικού αντιμετώπισαν τους βετεράνους της 352ης Μεραρχίας Πεζικού οι οποίοι έβαλαν με ατομικά όπλα, όλμους, πυροβόλα και πολυβόλα από καλά οχυρωμένες θέσεις οι οποίες είχαν κατασκευασθεί στα υψώματα που περιέβαλλαν την ακτή. Μέσα σε δέκα λεπτά από την απόβασή τους, οι μονάδες του Μηχανικού καθώς και οι λόχοι Πεζικού του πρώτου κύματος της απόβασης υπέστησαν βαριές απώλειες με αποτέλεσμα οι επιζώντες να δώσουν αγώνα για την επιβίωσή τους. Από τα 16 άρματα μάχης που αποβιβάσθηκαν στην ακτή καταστράφηκαν σχεδόν αμέσως τα 14 από βολές αντιαρματικών όπλων. Δύο ώρες μετά την απόβαση του πρώτου κύματος, οι Αμερικανοί ήταν

καθηλωμένοι στις ακτές. Ο στρατηγός Μπράντλεϋ ο οποίος επέδαινε σε ένα αμερικανικό καταδρομικό, σκέφθηκε σοβαρά να δώσει διαταγή εκκένωσης της ακτής αλλά έλαβε αναφορές πως μικρές ομάδες ανδρών είχαν αναρριχηθεί στα υψώματα μεταξύ των οχυρών θέσεων και πως αυτές, με την υποστήριξη των ναυτικών πυροβόλων των πλοίων και των πυροβόλων από τα δύο εναπομείναντα άρματα μάχης, κατόρθωσαν να διεισδύσουν στις οχυρές θέσεις των Γερμανών όπου είχαν αρχίσει μάχες σώμα με σώμα. Στο τέλος της ημέρας, οι Αμερικανοί είχαν προκαλέσει δύο μικρά ρήγματα στη γερμανική αμυντική περίμετρο τα οποία διευρύνθηκαν από τους άνδρες του δεύτερου κύματος της απόβασης. Οι απώλειες των Αμερικανών ανήλθαν σε 3.000 νεκρούς και τραυματίες από τους συνολικά 34.000 άνδρες οι οποίοι αποβιβάσθηκαν στην ακτή την 6η Ιουνίου. Οι γερμανικές απώλειες ανήλθαν σε 1.000 άνδρες, νεκρούς και

Θα μπορούσαν ol Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 113

τραυματίες. Η προέλαση προς το εσωτερικό άρχισε την 9η Ιουνίου, τρεις ημέρες μετά την απόβαση, όταν όλες οι θέσεις των πυροβόλων και των πολυβόλων είχαν εξουδετερωθεί.

Το 2ο Τάγμα των Αμερικανών καταδρομέων αναρριχήθηκε κάτω από σφοδρό πυρ σε πλαγιές ύψους 30 μέτρων, στη θέση Πουάν ντυ Χοκ και κατέλαβε μια θέση παράκτιων πυροβόλων, τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα σημεία απόβασης στην ακτή «Omaha» Κατά τη διάρκεια της επίθεσης οι καταδρομείς υπέστησαν απώλειες του 60% της δύναμής τους. Μετά τη σφοδρή αυτή μάχη, οι καταδρομείς δημιούργησαν αμυντική περίμετρο και απέκρουσαν με επιτυχία τις γερμανικές αντεπιθέσεις επί δύο ημέρες, οπότε και αντικαταστάθηκαν από άνδρες μονάδων Πεζικού που ήλθαν από την ακτή.

Στην ακτή «Utah», οι Αμερικανοί της 4ης Μεραρχίας Πεζικού αντιμετώπισαν ελαφρά αντίσταση και υπέστησαν απώλειες μόνο 197 ανδρών από το σύνολο των 23.000 οι οποίοι

αποβιβάσθηκαν την πρώτη ημέρα. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας στοιχεία της 4ης Μεραρχίας ενώθηκαν με Αμερικανούς αλεξιπτωτιστές της 101ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών.

Ο απολογισμός της απόβασης

Οι συνολικές απώλειες των Συμμάχων ανήλθαν σε 10.264 νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους (5.600 Αμερικανούς, 2.700 Βρετανούς και 1.120 Καναδούς) Οι Γερμανοί είχαν απώλειες περίπου 5.000 νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους.

Στις 11 Ιουνίου, πέντε ημέρες μετά την απόβαση, είχαν αποβιβασθεί στις ακτές της Νορμανδίας 326.547 άνδρες, 54.186 οχήματα και άρματα μάχης και 104.428 τόνοι εφοδίων. Στις 4 Ιουλίου, είχαν αποβιβασθεί στις νορμανδικές ακτές περισσότεροι από 1.000.000 άνδρες.

Οι Γερμανοί απέστειλαν με καθυστέρηση αρκετών ημερών επίλεκτες μεραρχίες πάντσερ των SS

Αρματα μάχης τύπου Sherman της 1ης Πολωνικής Μεραρχίας Αρμάτων στη Νορμανδία, τον Ιούλιο του 1944. Το άρμα που εικονίζεται φέρει πυροβόλο των 88 χιλ.

114 What if

Αντιαρματικά εμπόδια στις νορμανδικές ακτές, τα οποία κατασκευάσ&ηκαν με διαταγές του στρατάρχη Ρόμμελ.

με στόχο να «ρίξουν τους Συμμάχους στη θάλασσα» και οι φονικές μάχες διήρκεσαν μέχρι τα μέσα Αυγούστου.Οι εισβολείς όμως δεν μπορούσαν να αναχαιτισθούν. Ο κύβος είχε ριφθεί στη Νορμανδία και είχε σηματοδοτήσει την αρχή του τέλους του Γ’ Ράιχ.

Μια άλλη Θεώρηση: Οι Γερμανοί οδηγούν σε αποτυχία τη Συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία

Οι παράγοντες οι οποίοι θα μπορούσαν να κλίνουν την πλάστιγγα της μάχης υπέρ των Γερμανών κατά την απόβαση στην Νορμανδία είναι κυρίως στρατηγικού χαρακτήρα.

• Η εφαρμογή του «Δόγματος Ρόμμελ»:Ο στρατάρχης Ρόμμελ είχε προσωπική εμπειρία της καταστροφικής δύναμης της συμμαχικής Αεροπορίας η οποία

είχε δράσει εναντίον των γερμανικών τεθωρακισμένων σχηματισμών κατά τη δεύτερη Μάχη του Ελ Αλαμέιν, τον Οκτώβριο του 1942. Σε περίπτωση απόβασης των Συμμάχων, οι γερμανικές μεραρχίες πάντσερ θα υφίσταντο μεγάλες απώλειες από τα συμμαχικά καταδιωκτικά- βομβαρδιστικά, κατά τη διαδρομή τους από τις βάσεις τους προς τις ακτές απόβασης. Συνεπώς, το δόγμα που υποστήριζε ο Ρόμμελ, κατά το οποίο οι Σύμμαχοι θα έπρεπε να πληγούν από την πρώτη στιγμή της απόβασης στις νορμανδικές ακτές, ήταν ορθό. Σύμφωνα με τα λόγια του στρατάρχη, «ήταν προτιμότερο μια μεραρχία πάντσερ να πλήξει τους εισβολείς την πρώτη ημέρα της απόβασης, παρά τρεις μεραρχίες πάντσερ να επιτεθούν τρεις ημέρες αργότερα, όταν πλέον οι Σύμμαχοι θα είχαν εγκαταστήσει προγεφύρωμα στις ακτές».

Το δόγμα όμως αυτό προϋπέθετε

Θα μπορούσαν ot Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 115

Γερμανικό οχυρό κατασκευασμένο από τσιμέντο στην ακτή «Gold» μ ετά την κατάληψή του από Βρετανούς στρατιώ τες.

την τοποθέτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού μεραρχιών πάντσερ πλησίον των ακτών.Διαθέσιμες μεραρχίες υπήρχαν στη νότια και τη νοτιοδυτική Γαλλία. Οι μονάδες αυτές θα έπρεπε να είχαν τεθε ί υπό τις άμεσες διαταγές του Ρόμμελ, στον οποίο άλλωστε είχε ανατεθεί από τον Χίτλερ η ευθύνη της άμυνας των ακτών της βόρειας Γαλλίας. Η άμεση επέμβαση στις νορμανδικές ακτές επίλεκτων μεραρχιών πάντσερ οι οποίες θα στάθμευαν πλησίον των σημείων απόβασης, όπως της 12ης Μεραρχίας πάντσερ των SS «Hitlerjugend», της Μεραρχίας Πάντσερ «Lehr», της 17ης Μεραρχίας Πάντσερ των SS «Goetz von Berlichingen», καθώς και η 2η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Das Reich», η οποία στάθμευε στη νότια Γαλλία, θα προκαλούσαν μεγάλες απώλειες στους Συμμάχους και ενδεχομένως θα ματαίωναν την απόβαση.

Είναι απορίας άξιον το γεγονός πως, ενώ οι Γερμανοί ανέμεναν την απόβαση στην περιοχή του Καλαί, στις βόρειες ακτές της Γαλλίας, είχαν τοποθετήσει τις έξι από τις δέκα μεραρχίες πάντσερ που βρίσκονταν στη Γαλλία στο νότιο τμήμα της χώρας. Κατά τη διαδρομή μήκους 140 χιλιομέτρων από το Αίσιέ στην Καν, η Μεραρχία Πάντσερ «Lehr» απώλεσε λόγω της δράσης της

συμμαχικής Αεροπορίας 84 τεθωρακισμένα οχήματα και 130 οχήματα παντός τύπου. Συνεπώς, η εφαρμογή του δόγματος Ρόμμελ και η διάθεση υπό τις διαταγές του όλων των μεραρχιών πάντσερ που στάθμευαν στη Γαλλία, αποτελούσε την εγγύηση για την αποτυχία της συμμαχικής απόβασης.

• Η ενίσχυση της Λουφτβάφε στη Γαλλία: Στο Ανατολικό μέτωπο, την άνοιξη του 1944, επικρατούσε σχετική ηρεμία, ενόψει των σοβιετικών προετοιμασιών για μια μεγάλη επίθεση στον κεντρικό τομέα του μετώπου. Συνεπώς, μπορούσαν να μεταφερθούν στο Δυτικό μέτωπο ισχυρές δυνάμεις μαχητικών αεροσκαφών, τα οποία θα αναχαίτιζαν τα συμμαχικά βομβαρδιστικά και καταδιωκτικά και θα αμφισβητούσαν από τους Συμμάχους την απόλυτη κυριαρχία των αιθέρων την οποία απολάμβαναν. Αξιόμαχες μοίρες δίωξης, με διοικητές έμπειρους άσσους (όπως τους σμηναγούς Γκέρχαρντ Μπάρκχορν, Βάλτερ Νοβότνυ και άλλους, οι οποίοι διέθεταν τελευταίου τύπου μαχητικά αεροπλάνα όπως Messerschmitt 109G και Focke Wulf 190) θα προκαλούσαν εκατόμβες στους σχηματισμούς των αμερικανικών και βρετανικών μέσων βομβαρδιστικών, τα οποία έπλητταν ανενόχλητα τις

116 What if

£ Μεγαλύτερο

κίνδυνο για τον συμμαχικό

στόλο εισβολής αντιπροσώπευαν

τα γερμανικά υποβρύχια, τα

οποία θα μπορούσαν να

πλήξουν τα συμμαχικά πλοία

επιχειρώντας από τις βάσεις

τους στηΒρέστη και τη

γερμανικές παράκτιες οχυρώσεις και τα μετόπισθεν.

Στο διάστημα 6 Ιουνίου-30 Αυγούστου του 1944, οπότε και έληξε η Μάχη της Νορμανδίας, η αμερικανική και η βρετανική αεροπορία πραγματοποίησαν 480.317 αποστολές εγγύς υποστήριξης των χερσαίων δυνάμεων που επιχειρούσαν στη Νορμανδία, καθώς και επιθέσεις κατά σιδηροδρομικών κόμβων, συρμών και οδικών αρτηριών. Ο αριθμός αυτός σημαίνει πως η συμμαχική Αεροπορία πραγματοποιούσε κατά μέσον όρο περισσότερες από 5.000 αποστολές ημερησίως. Αντίθετα, η Λουφτβάφε πραγματοποίησε καθημερινά κατά μέσο όρο μόλις 300 αποστολές. Υπήρχαν ημέρες, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Νορμανδίας, κατά τις οποίες οι Γερμανοί αμυνόμενοι δεν είδαν ούτε ένα γερμανικό αεροπλάνο στους αιθέρες πάνω από το πεδίο της μάχης. Κατά τη διάρκεια της απόβασης, στις 6 Ιουνίου, τα συμμαχικά αεροπλάνα παρείχαν αποτελεσματική προστασία στον αποβατικό στόλο περιπολώντας στους αιθέρες στα σημεία της απόβαση. Η παρουσία της Λουφτβάφε στους αιθέρες επάνω από τις νορμανδικές ακτές ήταν αμελητέα, προς μεγάλη αγανάκτηση του Γερμανού άσσου, σμηναγού Γιόζεφ «Πιπς» Πρίλερ, ο οποίος εκλιπαρούσε μάταια τη Γερμανική Διοίκηση Αεροπορίας στο Παρίσι για την άμεση αποστολή καταδιωκτικών βομβαρδιστικών τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα αποβατικά αγήματα και τα συμμαχικά στρατεύματα, καθώς αυτά αναπτύσσονταν στις ακτές, που θα είχαν ως αποτέλεσμα την πρόκληση σύγχυσης και τη ματαίωση της προέλασης των εισβολέων.

Ο Χίτλερ και ο Γκαίρινγκ δεν έδωσαν τη δέουσα σημασία στην ενίσχυση της Λουφτβάφε στους αιθέρες της Νορμανδίας, με αποτέλεσμα η νίκη των Συμμάχων να καταστεί αδιαμφισβήτητο γεγονός.

• Η δράση του Γερμανικού Ναυτικού:Το σχέδιο «Ποσειδών» (Neptune), το οποίο είχε εκπονήσει το Βρετανικό Ναυαρχείο, προέβλεπε τον αποκλεισμό των γερμανικών πολεμικών πλοίων επιφανείας, των υποβρυχίων και των τορπιλακάτων από τη θαλάσσια περιοχή στην οποία θα έπλεε ο στόλος εισβολής, καθώς και από τις ακτές απόβασης. Συγκεκριμένα, οι Βρετανοί ήθελαν να ελαχιστοποιήσουν τον κίνδυνο που ενδεχομένως θα προερχόταν από γερμανικά καταδρομικά που θα εξορμούσαν από βάσεις στη Σκανδιναβία και τη Βαλτική Θάλασσα. Βρετανικά πλοία ναρκοθέτησαν τον δίαυλο του λιμένα του Κιέλου, πράξη την οποία θα μπορούσαν να αποσοβήσουν γερμανικά βομβαρδιστικά αεροπλάνα ώστε τα γερμανικά καταδρομικά να μπορούν να πλήξουν τον συμμαχικό στόλο καθώς αυτός θα έπλεε προς τις ακτές της Νορμανδίας. Η δράση των γερμανικών καταδρομικών προϋπέθετε όμως την ισχυρή αεροπορική προστασία τους από γερμανικά μαχητικά τα οποία θα έπρεπε να διατεθούν από άλλα μέτωπα.

Μεγαλύτερο κίνδυνο για τον συμμαχικό στόλο εισβολής αντιπροσώπευαν τα γερμανικά υποβρύχια, τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα συμμαχικά πλοία επιχειρώντας από τις βάσεις τους στη Βρέστη και τη Λα Ροσέλ της Γαλλίας. Η Παράκτια Διοίκηση της RAF επόπτευε συνεχώς τις κινήσεις των γερμανικών υποβρυχίων και μετέδιδε τις σχετικές πληροφορίες σε στολίσκους βρετανικών αντιτορπιλικών τα οποία έσπευδαν να τα καταδιώξουν. Η παρουσία των γερμανικών υποβρυχίων στην περιοχή της απόβασης ήταν μηδαμινή, ενώ αυτά θα μπορούσαν να προκαλέσουν απώλειες σε συμμαχικά πλοία και καθυστέρηση στο πρόγραμμα των αποβατικών επιχειρήσεων ή, σε έσχατη περίπτωση, τη ματαίωση του όλου εγχειρήματος.

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 117

Αντιαρματικό εμπόδια στις νορμανδικές ακτές, τα οποία κατασκευάστηκαν με διαταγές του στρατάρχη Ρόμμελ.

Κίνδυνο αποτελούοαν επίσης οι τορπιλάκατοι και οι στολίσκοι των γερμανικών αντιτορπιλικών τα οποία επιχειρούσαν από βάσεις στη Βρετάνη και τον Βισκαϊκό Κόλπο. Η ναρκοθέτηση των εισόδων των γερμανικών βάσεων ώθησε τα γερμανικά σκάφη εκτός των ορίων της αεροπορικής προστασίας. Στα γερμανικά πλοία επιτέθηκαν στολίσκοι από βρετανικά αντιτορπιλικά. Στις 4 Ιουλίου, τέσσερα γερμανικά αντιτορπιλικά υπέστησαν σοβαρές ζημιές από βρετανικά πολεμικά και υποχρεώθηκαν να επιστρέφουν στη βάση τους στη Βρέστη.

Οι γερμανικές τορπιλάκατοι οι οποίες θα μπορούσαν να πλήξουν τα συμμαχικά αποβατικά σκάφη καθώς κατευθύνονταν προς τις ακτές, ήταν επιφορτισμένες να περιπολούν στον τομέα του Καλαί αναμένοντας μια απόβαση η οποία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Αντίθετα, ενισχυμένες με τορπιλακάτους από τις βάσεις της Βαλτικής Θάλασσας θα μπορούσαν να προξενήσουν σοβαρές απώλειες στα συμμαχικά πλοία τα οποία αποβίβαζαν άνδρες και υλικό στις ακτές της Νορμανδίας.

Το πρόβλημα ήταν πως ο ίδιος ο Χίτλερ δεν είχε πλέον καμία εμπιστοσύνη στις μαχητικές ικανότητες του Γερμανικού Ναυτικού και για τον λόγο αυτό δεν είχε δώσει εντολή στο γερμανικό Ναυαρχείο για την εκπόνηση σχεδίου αναχαίτισης του συμμαχικού αποβατικού στόλου, όταν αυτός θα εμφανιζόταν στα γαλλικά χωρικά ύδατα.

• Συνδυασμός Πεζικού και αρμάτων μάχης, μια προϋπόθεση για τη γερμανική νίκη: Οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί αλεξιπτωτιστές θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά με τη χρήση γερμανικών τεθωρακισμένων οχημάτων και αρμάτων μάχης, όπως και με τη χρήση ισχυρών δυνάμεων Πεζικού, ώστε να εμποδισθούν από το να καταλάβουν τις ζωτικές για τους Γερμανούς γέφυρες του ποταμού Ορν, στην περιοχή της Ρανβίλ. Με τα ελαφρά όπλα και τα σχετικά λίγα αντιαρματικά τα οποία διέθεταν οι αλεξιπτωτιστές ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά τεθωρακισμένα και τα άρματα μάχης, γεγονός που θα αποδεικνυόταν

118 What if

Μετά τηγερμανική νίκη στη Νορμανδία, οι Γερμανοί θα

εξακολουθούσαν να διατηρούν σημαντικές

δυνάμεις στη Γαλλία

φοβούμενοι μια νέα συμμαχική

απόβασΓ

περίτρανα κατα την αποτυχημένη συμμαχική επιχείρηση «Market Garden», με στόχο το Αρνεμ, τρεις μήνες αργότερα.

Τα βαρέα γερμανικά άρματα μάχης Tiger I και Tiger II κατά την εκδήλωση της συμμαχικής απόβασης θα μπορούσαν να μετακινηθούν σε καλυμμένες θέσεις βολής, πλησίον των ακτών, οι οποίες θα είχαν ήδη κατασκευασθεί τους μήνες πριν την αποβάση. Με τα ισχυρά πυροβόλα τους των 88 χιλ. τα γερμανικά άρματα μάχης θα προκαλούσαν μεγάλες απώλειες στους άνδρες και τα αποβατικά σκάφη των Συμμάχων. Τα πυρά των ναυτικών πυροβόλων του συμμαχικού στόλου θα είχαν περιορισμένηαποτελεσματικότητα, καθώς θα υπήρχε ο φόβος να πληγούν τα φίλια τμήματα τα οποία θα είχαν αποβιβασθεί στην ακτή.

Στην ακτή «Omaha» η χρήση των αρμάτων μάχης σε συνδυασμό με το γερμανικό Πεζικό θα απωθούσε τις αμερικανικές δυνάμεις προς τη θάλασσα. Ακόμη και εάν η απόβαση στην ακτή «Utah» ήταν επιτυχής, σύντομα οι Σύμμαχοι θα περιορίζονταν σε έναν θύλακα στις ακτές τον οποίο θα αναγκάζονταν να εκκενώσουν.

Η απόβαση των Καναδών στην ακτή «Juno» και των Βρετανών στην ακτή «Gold» θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί με τη συνδυασμένη δράση γερμανικών αρμάτων μάχης και Πεζικού. Ακόμη και εάν η βρετανική απόβαση στην ακτή «Sword» ήταν επιτυχής δεν θα ήταν αρκετή ώστε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μιας επιτυχούς προέλασης στη γαλλική ενδοχώρα.

Ετσι, οι Βρετανοί στην ακτή «Sword» θα επιβιβάζονταν και πάλι στα πλοία τους και θα αποχωρούσαν.

Η συμμαχική Αεροπορία δεν θα επενέβαινε κατά τη διάρκεια των μαχών στις ακτές λόγω του φόβου μήπως πλήξει φίλια τμήματα. Κατά τη διάρκεια της συμμαχικής επιχείρησης «Κόμπρα»

στη Νορμανδία, τον Αύγουστο του 1944, αμερικανικά βομβαρδιστικά έπληξαν αμερικανικά χερσαία τμήματα προκαλώντας μεγάλες απώλειες, μεγαλύτερες από όσες υπέστησαν οι Αμερικανοί από τα πυρά των Γερμανών αντιπάλων τους!

• Ενδεχόμενες συνέπειες από μια γερμανική νίκη στη Νορμανδία: Οισυνέπειες από μια γερμανική νίκη στη Νορμανδία θα ήταν σημαντικές και ενδεχομένως θα άλλαζαν την πορεία του πολέμου και της ίδιας της Ευρώπης όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Σίγουρα πάντως θα επιμήκυναν τη διάρκεια του πλέον καταστροφικού πολέμου τον οποίο είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα.

Θα μπορούσαν να εκτεθούν πολλά εναλλακτικά σενάρια εξέλιξης των επιχειρήσεων ως αποτέλεσμα της γερμανικής νίκης στη Νορμανδία. Εδώ παραθέτουμε δύο. Σύμφωνα με το πρώτο, μετά τη νίκη τους στη Νορμανδία οι Γερμανοί θα μπορούσαν να μεταφέρουν όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις τους στο Ανατολικό μέτωπο. Θα πρόβλεπαν, άλλωστε, πως οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να επαναλάβουν ένα παρόμοιο εγχείρημα πριν το 1946. Στο Ανατολικό μέτωπο ο πόλεμος συνεχίσθηκε χωρίς η πλάστιγγα της σύγκρουσης να κλίνει υπέρ των Γερμανών ή υπέρ των Σοβιετικών. Ενδεχομένως οι αντιμαχόμενοι να υπέγραφαν συνθήκη ειρήνης σύμφωνα με την οποία η Σοβιετική Ενωση θα επανερχόταν στα προπολεμικά της σύνορα, ενώ το ζήτημα του διαμελισμού της Πολωνίας θα τίθετο στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Οι Σύμμαχοι μετά την κατασκευή της ατομικής βόμβας θα μπορούσαν να την ρίψουν το 1947 στο Βερολίνο, ισοπεδώνοντας την πόλη και προκαλώντας τη δημιουργία μιας ραδιενεργού ζώνης έκτασης δεκάδων χιλιομέτρων στο εσωτερικό της

Ο στρατηγός Αϊζενχάουερ συνομιλεί με Αμερικανούς αλεξιπτω τιστές της 101ης Μεραρχίας το απόγευμα της 5ης Ιουνίου του 1944.

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; 1 1 9

Γερμανίας. Το γεγονός αυτό θα οδηγούσε το Γ’ Ράιχ στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Ετσι, οι Σοβιετικοί εκμεταλλευόμενοι τη σύγχυση που θα επικρατούσε στους κόλπους της χιτλερικής Γερμανίας, θα πραγματοποιούσαν γενική επίθεση, θα σάρωναν τις γερμανικές δυνάμεις και θα καταλάμβαναν το σύνολο των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και την ίδια τη Γερμανία. Το τέλος του πολέμου θα μπορούσε να συμβεί το 1948 και θα εύρισκε τις Δυτικές δημοκρατίες σημαντικά αποδυναμωμένες σε σχέση με μια πανίσχυρη κομμουνιστική Ρωσία.

Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο, μετά τη γερμανική νίκη στη Νορμανδία, οι Γερμανοί θα εξακολουθούσαν να διατηρούν σημαντικές δυνάμεις στη Γαλλία φοβούμενοι μια νέα συμμαχική απόβαση. Στο Ανατολικό μέτωπο μια μεγάλη σοβιετική επίθεση θα έφερνε τον Ερυθρό Στρατό μέχρι τα σύνορα της Γαλλίας. Οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να πράξουν τίποτε για να συγκροτήσουν τη σοβιετική πλημμυρίδα. Το τέλος του πολέμου θα μπορούσε τότε να συμβεί το 1947 και θα εύρισκε το μεγαλύτερο μέρος της

Δυτικής Ευρώπης κάτω από τον σοβιετικό ζυγό.

ΕπίλογοςΑν και τα δύο σενάρια που

παρατέθηκαν είναι αρκούντως εφιαλτικά, γεγονός παραμένει πως οι Γερμανοί, μέσω της εφαρμογής ενός ορθότερου δόγματος τακτικής ανάπτυξης των δυνάμεών τους, θα μπορούσαν να αποτρέψουν την επιτυχή απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) John Mac Donald: GREAT BATTLES OF WW II, Michael Joseph Ltd, Λονδίνο 1986.(2) Stephen Badsey: NORMANDY 1944, Εκδόσεις Osprey, Campaign Series, ap.1, Οξφόρδη 1990.(3) Time-Life Books: FORTRESS EUROPE, στη σειρά THE THIRD REICH, Virginia USA 1989.(4) Wikipedia: «Normandy landings», http://en.wikipedia.org/wiki/Normandy Landings(5) Wikipedia: «Invasion of Normandy», http://en.wikipedia.org/wiki/lnvasionof Normandy

120 What if

Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν

τον «Αττίλα I»Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου

Ο μοιραίος άνθρωπος για την εξέλιξη της μάχης: ο αρχηγός των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Γρηγόριος Μπονάνος ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την τουρκική επιτυχία, με τις εντολές που έδινε στην ηγεσία της Εθνοφρουράς.

Το 1974 τα σχέδια της ελληνοκυπριακής πλευράς

και οι μαχητές που είχαν επωμισθεί την υλοποίησή

τους έδιναν την εντύπωση ότι θα ήταν σε θέση να

αντιμετωπίσουν επιτυχώς ενδεχόμενη τουρκική εισβολή. Αυτά,

βέβαια, προτού η προδοσία μεταβάλει άρδην τις προϋποθέσεις

εφαρμογής των σχεδίων και της εξέλιξης μιας μάχης που αναμενόταν

από καιρό. Πόσο πιθανή ήταν μια ελληνοκυπριακή νίκη μετά από αυτά;

Τ ο καλοκαίρι του 1974, η κατάσταση στην ευημερούσα μεγαλόνησο της ανατολικής

Μεσογείου δεν προμήνυε τις δραματικές εξελίξεις που θα επακολουθούσαν. Η Κύπρος ήταν ανεξάρτητο κράτος από το 1960 αλλά «υπό επιτήρηση». Η Ελλάδα, η Αγγλία και η Τουρκία είχαν τα δικά τους σχέδια για το μέλλον της και περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να τα θέσουν σε εφαρμογή. Την πρωτοβουλία των κινήσεων πήρε η ελληνική πλευρά, ανατρέποντας με πραξικόπημα τη νόμιμη κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας (τον πρόεδρο Μακάριο), στις 15 Ιουλίου. Ο κύβος για τους Τούρκους (αλλά και για τους Αγγλους) είχε ριφθεί...

Οι δυνάμεις των Ελληνοκυπρίων

Σε περίοδο ειρήνης η δύναμη σε πεζικό της Εθνικής Φρουράς ανερχόταν σε 8.000 άνδρες που συγκροτούσαν ενεργά Τάγματα Πεζικού (ΤΠ) και Διοικήσεις που συγκροτούντο και στελεχώνονταν με επιστράτους, οπότε η δύναμή τους διπλασιαζόταν. Ο οπλισμός των ανδρών, όμως, ήταν απογοητευτικός. Αποτελείτο από τυφέκια Lee Enfield No 4 και οπλοπολυβόλα Bren (όλα αγγλικής προέλευσης και κατάλοιπα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου). Υπήρχαν ακόμη αντιαεροπορικά πολυβόλα των 12,7 mm, ρωσικής προέλευσης (επίσης κατάλοιπα

Οι Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» 121

του ιδίου πολέμου) τα οποία κατά τις συγκρούσεις αποδείχθηκαν άχρηστα. Οι μονάδες πεζικού είχαν επιπλέον όλμους των 60 και 120 mm τσεχοσλοβακικής προέλευσης αλλά και αυτοί αποδείχθηκαν προβληματικοί, τα δε βλήματά τους κατά κανόνα δεν εκρήγνυντο. Το μόνο τάγμα Μηχανοκίνητου Πεζικού (το 286 ΜΤΠ) διέθετε 24 τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού.

Στον τομέα των Ειδικών Δυνάμεων, οι Ελληνοκύπριοι παρέτασσαν τρεις ενεργές Μοίρες Καταδρομών (με αριθμούς 31, 32, 33), ενώ προβλεπόταν και η συγκρότηση μιας τέταρτης (της 34ης) από την επιστράτευση.

Στα Τεθωρακισμένα υπήρχε μία Διοίκηση μάχης ισοδύναμης με Σύνταγμα με δύναμη δύο επιλαρχιών, την 23η και την 21η. Η 23η Επιλαρχία Αρμάτων διέθετε 35 άρματα Τ34 ρωσικής προέλευσης, κατάλοιπα του Β’ ΠΠ. Τα άρματα αυτού του τύπου, ίσως τα καλύτερα στην εποχή τους, τη δεκαετία του 1960 είχαν πλέον ξεπεραστεί. Επιπλέον, τα συγκεκριμένα παρουσίαζαν προβλήματα συντήρησης λόγω έλλειψης ανταλλακτικών, γεγονός που τα καθιστούσε αναξιόπιστα.

Η 21η Επιλαρχία Αναγνωρίσεως διέθετε ελαφρά τροχοφόρα θωρακισμένα οχήματα αγγλικής κατασκευής, τύπου Μάρμορ-Χάρινγκτον, επίσης του Β’ ΠΠ, και μερικά ρωσικά ερπυστριοφόρα BTR.

Το Πυροβολικό είχε έξι μοίρες πεδινού πυροβολικού, μία μοίρα επάκτιου πυροβολικού, δύο πεδινές πυροβολαρχίες και δύο ορεινές. Τα κανόνια ήταν των 75 και 105 mm.

Τέλος, οι Ελληνοκύπριοι είχαν συγκροτήσει και ναυτική δύναμη. Στους τρεις ναυτικούς σταθμούς υπήρχαν 5 τορπιλάκατοι ρωσικής κατασκευής, μία τορπιλάκατος γιουγκοσλαβικής κατασκευής και μία ακταιωρός ρωσικής κατασκευής, ενώ υπήρχαν διάσπαρτοι σε καίρια σημεία και μερικοί σταθμοί

ραντάρ για έγκαιρη προειδοποίηση.Πέρα από τις δυνάμεις των

Ελληνοκυπρίων υπήρχε και η ΕΛΔΥΚ με δύναμη Συντάγματος (δύο τάγματα με 850-900 άνδρες το καθένα), η οποία προφανώς θα πολεμούσε στο πλευρό τους.

Το ελληνοκυπριακό σχέδιο (με την κωδική ονομασία «Αφροδίτη»), έχοντας σταθμίσει τα πολλά πλεονεκτήματα που θα μπορούσε να αποκτήσει ο επερχόμενος από τη θάλασσα εχθρός, προέβλεπε πρώτιστα την αντιμετώπιση και καταστροφή των τουρκοκυπριακών θυλάκων, με έμφαση στον κυριότερο, στην περιοχή Λευκωσίας-Τέμπλου. Γι’ αυτό τον σκοπό ήταν διαθέσιμα τέσσερα τάγματα (τα 211, 231, 251 και 361) της Εθνοφρουράς που θα τον περιέσφιγγαν. Στη συνέχεια, προβλεπόταν αποφασιστική αντιμετώπιση της απόβασης των εχθρών που θα εξορμούσαν από τα γειτονικά τουρκικά παράλια.

Ελληνοκυπριακά τεθωρακισμένα τύπου Τ34 εν αναμονή των πολιτικών τους αντιπάλων (και όχι των Τούρκων), στη Λευκωσία.

Οι Τουρκοκύπριοι και οι Τούρκοι

Οι Τουρκοκύπριοι είχαν επίσης προετοιμάσει σχέδια τα οποία μεθόδευαν με σκληρή εκπαίδευση και αυστηρότατη πειθαρχία. Συνολικά διέθεταν 24 τάγματα (ένα της ΤΟΥΡΔΥΚ) διεσπαρμένα σε πέντε βασικούς θυλάκους, άρτια εξοπλισμένα και

122 What if

Η ελληνοκυπριακή ηγεσία κατά την κηδεία του Γεωργίου Γρίβα. Αριστερά διακρίνεται ο διοικητής της ΕΛΔΥΚ Α. Κονδύλης, με τα χέρια στο στήθος ο πρεσβευτής Ε. Λαγάκος και δεξιά του ο διοικητής της Εθνικής Φρουράς Γ. Ντενίσης. Ο τελευτα ίος παραμερίσθηκε από τουςπραξικοπηματίες την 15η Ιουλίου 1974.

στελεχωμένα με αξιωματικούς του τακτικού Τουρκικού Στρατού.

Οπως έγινε γνωστό εκ των υστέρων, σύμφωνα με το σχέδιο ενέργειας του τουρκικού Επιτελείου, διατέθηκαν για την επιχείρηση της κατάληψης της Κύπρου οι εξής δυνάμεις: το 6ο Σώμα Στρατού (με έδρα τα Αδανα) με δύο Μεραρχίες Πεζικού (την 28η και την 39η υπό τον Μπεντρεντίν Ντεμιρέλ, η οποία είχε συγκροτηθεί από το 1964 ειδικά γ ι’ αυτή την επιχείρηση) και, συμπληρωματικά, ένα σύνταγμα Καταδρομέων, την 39η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών (από την Καισάρεια), την 6η Ταξιαρχία Πεζοναυτών, την 25η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία και την 23η

ΤαξιαρχίαΣτρατοχωροφυλακής. Από την πλευρά του Ναυτικού, ήταν διαθέσιμα όλα τα απαραίτητα μέσα για να πραγματοποιηθεί και να υποστηριχθείη απόβαση. Η Αεροπορία θα πραγματοποιούσε

75 εξόδους αεροσκαφών κάθε ημέρα, με δυνατότητα αύξησης ανάλογα με τις συνθήκες.

Οι δυνατότητες μεταφοράς των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, με βάση τους υπολογισμούς των Ελληνοκυπρίων, περιορίζονταν σε θαλάσσια μέσα, με απόβαση δύναμης μίας μεραρχίας πεζικού (9 ταγμάτων) και μεταφορά από αέρος δύο συνταγμάτων (3-6 τάγματα), εντός των πρώτων 24 ωρών.

Το τουρκικό σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε καταρχήν μαζικό βομβαρδισμό των στρατιωτικών εγκαταστάσεων της Εθνοφρουράς με σκοπό την αποδιοργάνωση των αμυντικών δυνατοτήτων της και, στη συνέχεια, μεταφορά δια θαλάσσης και αποβίβαση δυνάμεων στη βόρεια ακτή (στην Κυρήνεια) με ταυτόχρονη ρίψη αλεξιπτωτιστών στον τουρκοκυπριακό θύλακα Λευκωσίας-Τέμπλου. Στόχος των

Τούρκων ήταν στη διάρκεια του πρώτου 24αώρου να εξασφαλίσουν προγεφύρωμα στην ακτή της Κυρήνειας, να καταλάβουν την πόλη και να θέσουν υπό ενιαίο έλεγχο τον χώρο ανάμεσα στο λιμάνι και στα άκρα του θύλακα που εκτεινόταν βορείως της Λευκωσίας.

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου και η εισβολή

Η εξέλιξη της επιχείρησης δεν ήταν η προβλεπόμενη στα ελληνικά σχέδια εξαιτίας του χουντικής έμπνευσης πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, που έφερε αντιμέτωπους τους μακαριακούς με τους πραξικοπηματίες. Η κατάσταση στην ελληνική πλευρά περιπλέχθηκε ανεπανόρθωτα και κάποιες δυνάμεις για τις οποίες προβλεπόταν ρόλος στο αμυντικό σχέδιο, όπως οι μονάδες Καταδρομών και Τεθωρακισμένων, μεταφέρθηκαν από τους κινηματίες αξιωματικούς στη Λευκωσία, προκείμενου να συμβάλουν στην επικράτηση του κινήματος (1). Οι θέσεις τους όμως παρέμειναν αφύλακτες ή ελάχιστα φυλασσόμενες, πάντως ιδιαίτερα ευάλωτες. Επιπλέον, μετά το πραξικόπημα, η ατμόσφαιρα ανάμεσα στους στρατευμένους μόνο ικανοποιητική δεν μπορούσε να χαρακτηρισθεί. Σε αυτή την κατάσταση βρήκε τους Ελληνοκυπρίους η τουρκική επίθεση τα ξημερώματα της 20ής Ιουλίου 1974. Παρότι είχαν γίνει γνωστές οι τουρκικές κινήσεις, το Αρχηγείο της Εθνικής Φρουράς (ο εκτελών χρέη αρχηγού, πραξικοπηματίας ταξίαρχος Μιχάλης Γεωργίτσης) δεν έδωσε το σήμα του συναγερμού, ακολουθώντας τυφλά τις εντολές της χούντας των Αθηνών για «αυτοσυγκράτηση». Οι τουρκικοί αεροπορικοί βομβαρδισμοί, που ξεκίνησαν στις 4.45 το πρωί, βρήκαν τους στρατιώτες της Εθνοφρουράς να κοιμούνται στα στρατόπεδά τους...

Τα πρώτα αεραγήματα πάτησαν το κυπριακό έδαφος στις 6.05, στην περιοχή

Ol Ελληνοκύπριοι, αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» 123

της Αγύρτας, ενώ την ίδια ώρα η ναυτική δύναμη αναζητούσε αιγιαλό αποβάσεως (!) γιατί ο προβλεπόμενος από τα σχέδια (Γλυκιώτισσα) κρίθηκε ακατάλληλος. Τελικά, οι πρώτοι 1.500 πεζοναύτες αποβιβάσθηκαν στο Πεντεμίλι στις 7.15, μία ώρα και 45 λεπτά αργότερα από τον οριζόμενο χρόνο. Παρόλα αυτά, μέχρι τότε δεν είχαν βληθεί ούτε από τα πυροβόλα της 198ης Πυροβολαρχίας Ορεινού πυροβολικού που ήταν ανεπτυγμένη στο ύψωμα Προφήτης Ηλίας ούτε από κάποιο φορητό όπλο, χαρακτηριστικό δείγμα της αποδιοργάνωσης και της σύγχυσης μεταξύ των Ελληνοκυπρίων...

Τις επόμενες ώρες οι Τούρκοι προσπαθούσαν να εδραιωθούν και να ενισχύσουν τις μονάδες τους ενώ η ηγεσία της Εθνοφρουράς, έστω και αργοπορημένα, κατάφερε να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό της για την αντιμετώπιση της εισβολής. Σύμφωνα με αυτό, τα Τάγματα 251 και 286 (μηχανοκίνητο) κινήθηκαν εναντίον των αποβιβασθέντων στο Πεντεμίλι, ενώ η ΕΛΔΥΚ και άλλα τάγματα της Εθνοφρουράς επιτέθηκαν το βράδυ της 20ής Ιουλίου εναντίον του μεγάλου τουρκικού θυλάκου. Και οι δύο επιθέσεις όμως αντιμετώπισαν δυσκολίες: το μεν 286 Τάγμα (που είχε βρεθεί εκτός της θέσης του) προσεβλήθη από την Τουρκική Αεροπορία και ακινητοποιήθηκε (ο διοικητής του, Γεώργιος Μπούτος, τραυματίσθηκε σοβαρά και αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του) ενώ το 251 (με διοικητή τον Παύλο Κουρούπη) κατάφερε να προσβάλει με επιτυχία τους αποβιβασθέντες, εμποδίζοντάς τους να συνενωθούν με τους Τουρκοκυπρίους του θυλάκου Λευκωσίας. Οι Ελληνοκύπριοι πίεσαν πολύ τους αμυνόμενους αλλά δεν κατόρθωσαν να εξαλείψουν την άμυνα στο εσωτερικό του θυλάκου. Τελικά, παρά τις τοπικές επιτυχίες των Ελληνοκυπρίων, η καταλυτική αεροπορική υπεροχή και η

Τούρκοι στρατιώτες προελαύνουν σε ελληνικό χωριό.

διαρκής και ανεμπόδιστη ενδυνάμωση των Τούρκων δια θαλάσσης είχαν ως αποτέλεσμα την ήττα τους.

Η πιθανότητα μιας διαφορετικής εξέλιξης

Η αναζήτηση μιας ενδεχόμενης διαφορετικής εξέλιξης των πραγμάτων θα πραγματοποιηθεί μέσω της εξέτασης δύο παραμέτρων. Σύμφωνα με την πρώτη, οι Ελληνοκύπριοι θα εφάρμοζαν τα σχέδια όπως ακριβώς προβλεπόταν και όχι μετά τη μεταβολή τους, λόγω του πραξικοπήματος. Η δεύτερη παράμετρος συνδέεται με το ενδεχόμενο να κατέφθαναν ελληνικές ενισχύσεις στη Μεγαλόνησο.

Ξεκινώντας από την πρώτη παράμετρο, μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι το πολεμικό σχέδιο της Εθνικής Φρουράς είχε μελετηθεί αρκετά καλά. Εάν οι Ελληνοκύπριοι επιστρατεύονταν κανονικά, ακόμη και τη νύκτα της 19ης προς 20ή Ιουλίου, κατά πάσα πιθανότητα θα προλάβαιναν να επανδρώσουν πολλές θέσεις μάχης, καθόσον οι αποστάσεις στο νησί είναι μικρές. Σε αυτή την περίπτωση, εφόσον οι θέσεις τους θα ήταν ισχυρά επανδρωμένες, προφανώς τα πυρά τους θα ήταν πολυπληθέστερα και, κατά συνέπεια, φονικότερα. Εχοντας κατά νου μια τέτοια, ομαλή πορεία των πραγμάτων, πολλοί μεταγενέστεροι

124 What if

αρκετή ωρα είχαν διακοπεί οι

επικοινωνίες μεταξύ επίγειων και θαλάσσιων δυνάμεων και

η ανώτατη πολιτικο-

στρατιωτική τουρκική ηγεσία στην Αγκυρα δεν

μπορούσε να πληροφορηθεί

τι ακριβώς

συγγραφείς υποστήριξαν την άποψη ότι, εάν οι συνθήκες άμυνας στην ακτή της Κυρήνειας ήταν οι προβλεπόμενες από το ελληνοκυπριακό σχέδιο, τότε το πιθανότερο είναι ότι ολόκληρο το τουρκικό σχέδιο απόβασης θα μπορούσε να ανατραπεί. Ενας από αυτούς τους συγγραφείς, ο ταξίαρχος ε.α. Δημήτριος Χάτζος, διοικητής του 361ου ΤΠ κατά την εισβολή, σχολιάζοντας τις ελληνοκυπριακές δυνατότητες άμυνας σε συνδυασμό με το εχθρικό σχέδιο εκστρατείας, σημειώνει στο βιβλίο του (α’ έκδοση: 1995): «Πρόκειται για ένα τυπικό σχέδιο αποβάσεως (ενν. το τουρκικό), συνάμα δε και άτολμο, που κάτω από κανονικές συνθήκες αντιμετωπίσεώς του δεν έχει καμιά πιθανότητα επιτυχίας». Εξετάζοντας αναλυτικότερα την τακτική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί την 20ή Ιουλίου και τις αμέσως επόμενες ημέρες, μπορούμε εύκολα να συμφωνήσουμε με την άποψη του ταξιάρχου. Σήμερα δεν αμφισβητείται ούτε από Ελληνες ούτε από Τούρκους ειδικούς ότι το τουρκικό ναυτικό, ανεξάρτητα από τις προθέσεις της ηγεσίας του και τα σχέδια που είχε καταρτίσει, απέτυχε στην επιχείρηση της πραγματοποίησης της απόβασης σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασπορά. Αντίθετα, τα διάφορα τμήματα (τάγματα πεζικού, μηχανοκίνητα, άρματα μάχης, μονάδες υποστήριξης κλπ.) αποβιβάσθηκαν και εξακολούθησαν να αποβιβάζονται σε έναν μόνο αιγιαλό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία έντονου συνωστισμού και σύγχυσης για μεγάλο διάστημα. Ηταν χαρακτηριστικό ότι επί αρκετή ώρα είχαν διακοπεί οι επικοινωνίες μεταξύ επίγειων και θαλάσσιων δυνάμεων και ότι η ανώτατη πολιτικοστρατιωτική τουρκική ηγεσία στην Αγκυρα δεν μπορούσε να πληροφορηθεί τι ακριβώς συνέβαινε. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, στην ακτή διάφοροι αξιωματικοί απορούσαν για το τι έπρεπε να γίνει και για μεγάλο διάστημα επικράτησε απραξία. Ερευνώντας εκ των

υστερών τα γεγονότα αυτά και προσπαθώντας να αντλήσουν χρήσιμα συμπεράσματα για τους στρατούς τους, οι στρατιωτικοί ειδήμονες των δύο πλευρών αλλά και τρίτοι, ειδικοί επί των αποβατικών επιχειρήσεων (οι οποίες, ας σημειωθεί, είναι από τις δυσκολότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις διεθνώς), εκτιμούν ότι ένα παρόμοιο σφάλμα είναι ικανό να επιφέρει ανατροπή των σχεδίων, καταστροφή της αποβιβαζόμενης δύναμης και, τελικά, αποτυχία της όλης επιχείρησης. Μετά από όλα τα παραπάνω, θεωρούμε ότι εάν οι συνθήκες άμυνας στην ακτή ήταν οι προβλεπόμενες από τα ελληνοκυπριακά σχέδια, το τουρκικό επιχειρησιακό σφάλμα θα μπορούσε να αποβεί μοιραίο...

Ευτυχώς όμως για τους Τούρκους και ατυχώς για τους Ελληνοκυπρίους, η κατάσταση δεν εξελίχθηκε όπως προσδιοριζόταν στο σχέδιο αλλά πολύ διαφορετικά, οπότε οι απουσίες λειτούργησαν υπέρ τους, με αποτέλεσμα να καταστεί δυνατή η υπέρβαση των λαθών τους και η επιτυχής αντιμετώπιση των δυσκολιών. Ο ταξίαρχος Χάτζος είναι κατηγορηματικός επ’ αυτού: «Την επιτυχία τελικά θα την εξασφαλίσουν: α) Η ανυπαρξία τμημάτων της Εθνοφρουράς εγκατεστημένων αμυντικά στις ακτές της Κυρήνειας. β) Η μη εκμετάλλευση της νύκτας 19 προς 20 Ιουλίου, για την προώθηση τμημάτων μας προς την περιοχή αποβάσεως και τη λήψη μέτρων διασποράς ιδία των μονάδων πυροβολικού, γ) Η ανυπαρξία ναυτικού και αεροπορικού δυναμικού από μέρους της Εθνικής Φρουράς».

Με αφετηρία την τελευταία επισήμανση του ταξιάρχου, θα εξετάσουμε τη δεύτερη παράμετρο, εάν δηλαδή υπήρχε τρόπος να αντιμετωπισθεί η τουρκική εισβολή με πρόσθετες δυνάμεις που θα διέθετε η Ελλάδα. Η παράμετρος αυτή προϋπέθετε βέβαια την παρουσία στην ελληνική μητρόπολη μιας εθνικής

Ol Ελληνοκύπριοί αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» 125

Μ

Το ελληνικόαρματαγωγό «Λέσβος», με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Ελευθέριο Χανδρινό (μικρή φωτογραφία), συμμετείχε ενεργά και αποφασιστικά στη Μάχη της Κύπρου.

ηγεσίας άξιας της αποστολής της η οποία θα στεκόταν στο ύψος των περιστάσεων. Κάτι τέτοιο, όπως είναι πλέον γνωστό, δεν συνέβαινε στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1974. Αντίθετα, πλειοδοτούσαν η στενοκεφαλιά, η ανοησία, η ανευθυνότητα και η μηχανορραφία. Εν πάση περιπτώσει η τότε ηγεσία, μέσα από έναν κυκεώνα αλληλοσυγκρουόμενων αποφάσεων, αναιρέσεων και παλιμβουλιών, δρομολόγησε τελικά τρεις κατηγορίες δυνάμεων προς τη μαχόμενη Κύπρο. Καταρχήν διατέθηκε μια μοίρα αεροσκαφών που στάθμευαν στην Κρήτη. Στη συνέχεια το Ναυτικό Επιτελείο (αρχηγός: αντιναύαρχος Πέτρος Αραπάκης) απέστειλε δύο υποβρύχια και τελικά αποφασίσθηκε η μεταφορά μοίρας καταδρομέων με μεταγωγικά αεροσκάφη από την Κρήτη (επιχείρηση «Νίκη»),

Η αποστολή αεροπλάνων απέτυχε πολύ γρήγορα. Αρχικά προβλεπόταν να χρησιμοποιηθούν τα 18 νέα αεροσκάφη της Πολεμικής Αεροπορίας (F4E «Fantom» που είχαν παραδοθεί τον Απρίλιο του 1974), τα οποία ήταν ανώτερα κάθε εχθρικού τύπου αλλά μια σειρά περίεργων βλαβών-ατυχημάτων

κλπ. οδήγησε τελικά στην πρόθεση αποστολής των παλαιών (και με περιορισμένες δυνατότητες) F84. Τελικά και αυτή η σκέψη εγκαταλείφθηκε στις 21 Ιουλίου (μετά από παρέμβαση του στρατηγού Φαίδωνα Γκιζίκη) ως αναποτελεσματική, αφού και η τουρκική Αεροπορία χρησιμοποιούσε παρόμοιους τύπους αεροσκαφών αλλά σε μεγαλύτερους αριθμούς. Αναμενόμενη συνέπεια της ελληνικής απουσίας ήταν το γεγονός ότι η τουρκική Αεροπορία κυριάρχησε πάνω από τους κυπριακούς ουρανούς και «οργίασε» βομβαρδίζοντας ανεμπόδιστα (κάνοντας χρήση ακόμη και βομβών ναπάλμ) στρατιωτικούς και πολιτικούς στόχους (Ψυχιατρικό Νοσοκομείο κλπ.). Η απουσία φιλιών αεροσκαφών εγγράφηκε στο συλλογικό ασυνείδητο και παρέμεινε ως παράπονο επί δεκαετίες στις καρδιές των Κυπρίων που βίωσαν τις δραματικές ημέρες της εισβολής (σχετικές επισημάνσεις έγιναν το 2003, όταν ελληνικά αεροπλάνα πέταξαν πάνω από την Κύπρο στα πλαίσια άσκησης εφαρμογής του δόγματος του ενιαίου αμυντικού χώρου).

Τα δύο υποβρύχια (σύγχρονα, τύπου 209) που σχεδίαζε να στείλει το Ναυτικό,

126 What if

Οι Έ λλη νες θα μπορούσαν να

πλήξουν με αεροπλάνα είτε

τις δυνάμεις που είχαν

αποβιβασθεί είτε τα πλοία

που μετέφεραν ενισχύσεις,

αποκόπτοντας τη ροή εφοδίων.

2Ρ

τα οποία Βρίσκονταν από τις 19 Ιουλίου στα νερά της Ρόδου, θα μπορούσαν να συνεισφέρουν πολλά, προσβάλλοντας τις θαλάσσιες επικοινωνίες των Τούρκων μεταξύ της ηπειρωτικής τουρκικής ενδοχώρας και της κυπριακής ακτής αλλά από τις 22 Ιουλίου και έπειτα. Στις 21 ανακλήθηκαν με επαίσχυντη εντολή του ίδιου του αρχηγού ΓΕΕΘΑ, στρατηγού Γρηγορίου Μπονάνου, ο οποίος δεν επιθυμούσε την κλιμάκωση της σύρραξης με τους γείτονες. Οπως όμως έγινε γνωστό εκ των υστέρων, ο πλους τους μάλλον παρεμποδίσθηκε από αμερικανικές ναυτικές μονάδες (του 6ου Στόλου) που φαίνεται ότι είχαν εντολές να αποκλείσουν την ευρύτερη περιοχή, ώστε οι Τούρκοι να δράσουν ανενόχλητοι.

Από τις τρεις αποσπασματικές κινήσεις που κατάφερε να σχεδιάσει η χούντα των Αθηνών, οργανώθηκε και ολοκληρώθηκε τελικά με επιτυχία μόνο η τρίτη (η οποία θεωρείτο και δευτερεύουσα), η αεροπορική μεταφορά της Α' Μοίρας Καταδρομών από την Κρήτη στη Λευκωσία (επιχείρηση «Νίκη»), Οι άνδρες της, παρά το αρχικό ατύχημά τους (τη νύκτα της 21ης προς 22α Ιουλίου βλήθηκαν από φίλια πυρά των μονάδων της Εθνοφρουράς που προστάτευσαν το αεροδρόμιο, λόγω ανεπαρκούς συντονισμού Αθήνας- Λευκωσίας) και τις απώλειες που υπέστησαν (31 νεκροί μέσα στο αεροσκάφος που τους μετέφερε), αναπτύχθηκαν στην περιοχή του αεροδρομίου και κατάφεραν να το κρατήσουν υπό ελληνικό έλεγχο μέχρι την εκεχειρία (22 Ιουλίου).

Το πρώτο ερώτημα που τίθεται πλέον είναι εάν, παρά την τοπική τουρκική επιτυχία στην Κυρήνεια, ήταν δυνατόν οι Ελληνοκύπριοι να ανταπεξέλθουν με επιτυχία και να ανατρέψουν μια φαινομενικά παγιωμένη κατάσταση. Αν, δηλαδή, οι δυνάμεις με προέλευση την Ελλάδα θα μπορούσαν να μεταβάλουν προς όφελος τους την τακτική

κατάσταση. Η απάντηση μπορεί να δοθεί σχετικά εύκολα, γνωρίζοντας πόσο λεπτή και ριψοκίνδυνη είναι μια αποβατική επιχείρηση, προπάντων όταν εκείνος που την επιχειρεί δεν διαθέτει πληθώρα μέσων και επιλογών. Οι τουρκικές μονάδες αντιμετώπιζαν μια τέτοια περίπτωση. Είχαν δημιουργήσει προγεφύρωμα αλλά αυτό δεν ήταν ούτε απρόσβλητο ούτε ευχερώς προστατεύσιμο. Αντίθετα, οι ναυτικές μονάδες που μετέφεραν άνδρες και υλικό μπορούσαν να πληγούν εύκολα από έναν τολμηρό αντίπαλο που θα έστελνε εκεί κάποιο υποβρύχιο. Οπως είδαμε, κάτι τέτοιο δεν συνέβη λόγω ατολμίας του αρχηγού των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και μεροληπτικής παρέμβασης των Αμερικανών.

Πέραν της θαλάσσιας συγκοινωνίας, οι Ελληνες θα μπορούσαν να πλήξουν με αεροπλάνα είτε τις δυνάμεις που είχαν αποβιβασθεί είτε τα πλοία που μετέφεραν ενισχύσεις, αποκόπτοντας τη ροή εφοδίων. Η περίπτωση αυτή θα ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, η πιο αποτελεσματική γιατί η τουρκική κυριαρχία στον αέρα, με δεδομένη την ελληνική ποιοτική υπεροχή (τόσο σε πιλότους όσο και σε αεροσκάφη) ήταν αναμφισβήτητη. Το πόσο υπολόγιζαν οι Τούρκοι ηγέτες την πιθανή δράση της ελληνικής Αεροπορίας, φαίνεται από τις δηλώσεις ανακούφισης στις οποίες προέβησαν λίγο μετά τη μάχη (τον Οκτώβριο του 1974). Ο Τούρκος υπουργός Αμυνας, Ασίκ, και ο αρχηγός της Αεροπορίας, πτέραρχος Αλπκαγιά, με αφοπλιστική ειλικρίνεια είπαν: «Σε περίπτωση κατά την οποία η ελληνική Αεροπορία προσέβαλε τον αποβατικό στόλο, ο Τουρκικός Στρατός θα εγκατέλειπε την Κύπρο». Στην ίδια κατεύθυνση ο διοικητής της 39ης Μεραρχίας που ενήργησε την απόβαση δήλωσε: «Η μεγαλύτερη ανησυχία μας ήταν η αποτυχία του πρώτου κύματος των αποβατικών μας δυνάμεων με επέμβαση των αεροπορικών και

Οι Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» 127

ναυτικών δυνάμεων του εχθρού. Η Εθνική Φρουρά δεν είχε δυνατή Αεροπορία και Ναυτικό. Ομως μπορούσε να ενισχυθεί από την Ελλάδα». Οι Ελληνες εμπειρογνώμονες συμμερίζονται την ίδια άποψη. Χαρακτηριστικά, κάνοντας μια ανακεφαλαίωση της όλης μάχης στα παράλια, ο ταξίαρχος Χάτζος συμπεραίνει: «Αν διετίθεντο στην περιοχή από πλευράς ημετέρων οι μονάδες οι προορισμένες για την άμυνα των ακτών Κυρήνειας, μικρό αρματικό δυναμικό (10-15 άρματα), καθώς και μικρό αεροπορικό δυναμικό, όχι για την απόκτηση υπεροχής, αλλά για την παρενόχληση των ανενόχλητα δρώντων τουρκικών πλοίων και αεροσκαφών, η μάχη αναμφισβήτητα θα είχε κερδηθεί από την Εθνική Φρουρά».

Από τα παραπάνω εξάγεται λοιπόν ότι μόνον η Ελλάδα μπορούσε να μεταβάλει το δυσμενές σκηνικό και να αποτρέψει τα όσα εξελίσσονταν στην κυπριακή ακτή, με μια δυναμική ενέργειά της, κατά προτίμηση με χρήση Αεροπορίας. Η Ελλάδα όμως τον Ιούλιο του 1974 δεν θέλησε να πράξει κάτι ανάλογο και, βέβαια, πλήρωσε (και πληρώνει) τις συνέπειες.

Το επόμενο ερώτημα που χρήζει απαντήσεως είναι εάν μια ενδεχόμενη ελληνική εμπλοκή, έστω και με τα περιορισμένα μέσα που διατέθηκαν από την Αθήνα (μια μοίρα μαχητικών αεροπλάνων και μια μοίρα

καταδρομέων), θα μπορούσαν να επιφέρει ουσιώδη μεταβολή στην εξέλιξη της σύγκρουσης, η οποία πλέον είχε μεταφερθεί και εξελισσόταν στο εσωτερικό της νήσου, στα δύο άκρα του θύλακα Λευκωσίας-Τέμπλου. Εάν, δηλαδή, τις επόμενες ημέρες, μετά τη σταθεροποίηση και την επέκταση του τουρκικού προγεφυρώματος, ήταν δυνατόν να συγκροτηθούν οι εχθρικές διεισδύσεις και να αποφευχθεί η κατάληψη μεγάλο μέρους του κυπριακού εδάφους. Σημειώνουμε ότι την ηγεσία στην Ελλάδα είχε αναλάβει πλέον (αν και προφανώς όχι με πλήρη άνεση κινήσεων) πολιτική κυβέρνηση υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, από το πρωί της 24ης Ιουλίου. Το στρατιωτικό δυναμικό της χώρας είχε κινητοποιηθεί μετά από επιστράτευση που πραγματοποιήθηκε πρόχειρα αλλά η οποία απέδωσε ανθρώπινο δυναμικό μεγαλύτερο του αναμενομένου! Οι Αρχηγοί της Αεροπορίας και του Ναυτικού, πάντως, είχαν παραμείνει στις θέσεις τους (ο αντιπτέραρχος Παπανικολάου και ο αντιναύαρχος Αραπάκης, αντίστοιχα).

Εκτός από τις επιχειρήσεις κοντά στην ακτή, σκληρές συγκρούσεις έγιναν και στις περιμέτρους των τουρκοκυπριακών θυλάκων. Υπήρχαν συνολικά δέκα θύλακοι, διάσπαρτοι σε όλη την Κύπρο, με ισχυρότερο αυτόν μεταξύ της Λευκωσίας και του χωριού Τέμπλος (πολύ κοντά στις ακτές).

Τούρκοι στρατιώτες έχουν μόλις αποβιβαστεί από ελικόπτερα στον τουρκοκυπριακό θύλακα του Κιόνελι. Η βοήθεια τους στους πληττόμενους Τουρκοκυπρίους ήταν καθοριστική.

128 What if

Εναντίον αυτού του θύλακα εξόρμησαν, σύμφωνα με τα σχέδια, ελληνοκυπριακές μονάδες αλλά με αρκετά μειωμένη δύναμη και χωρίς επαρκή συντονισμό. Παρά τις δυσκολίες (η αναλογία των επιτιθέμενων Ελληνοκυπρίων προς τους αμυνόμενους Τουρκοκυπρίους και Τούρκους αλεξιπτωτιστές ήταν ένας προς έξι!) οι άνδρες της ΕΛΔΥΚ, οι εθνοφρουροί και οι καταδρομείς πολέμησαν γενναία και, κατά τη δεύτερη νυκτερινή τους επίθεση, έφθασαν ως το κύριο σημείο της άμυνας, το χωριό Κιόνελι, όπου όμως καθηλώθηκαν έχοντας εξαντλήσει τις ήδη περιορισμένες δυνατότητές τους. Ανατολικότερα, στον άλλο ισχυρό θύλακα, του Πενταδακτύλου, οι Ελληνοκύπριοι καταδρομείς που είχαν μεταφερθεί στην πρωτεύουσα για το πραξικόπημα, την 20ή Ιουλίου μετακινήθηκαν εν μέσω τουρκικής αεροπορικής κυριαρχίας στις θέσεις τους, για να επιτεθούν τη νύκτα της 20ής προς 21η εναντίον των εχθρών οι οποίοι στο μεταξύ είχαν ενισχυθεί. Οι καταδρομείς πέτυχαν να καταλάβουν το ύψωμα Κοτζάκαγια και τα Πετρομούθια αλλά τα εγκατέλειψαν την επομένη, με εντολή του (πραξικοπηματία) διοικητή των μονάδων καταδρομών, συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Κομπόκη, αφού οι επιχειρήσεις στο σύνολό τους είχαν αποτύχει.

Επισκοπώντας συνολικά την εξέλιξη των πραγμάτων και συγκρίνοντάς την με τα προβλεπόμενα στα σχέδια της Εθνικής Φρουράς, ο συγγραφέας τουαναλυτικότερου μέχρι στιγμής βιβλίου

Τουρκικό σκάφος εν . _ .πλω προς την YLa τΊ ταξιαΡΧ°ς ε α· ΓεώργιοςΚυρήνεια. Σέργης, σημειώνει: «Το 331 ο Τάγμα

Επιστρατεύσεως του Τρικώμου εστασίασε προ της Κυρηνείας, κινούμενο προς το προγεφύρωμα, και επέστρεψε στην έδρα του. Το 326ο ΤΕ της Κυρηνείας δεν

συγκροτήθηκε λόγω του πραξικοπήματος, ενώ το 306ο ΤΕ, το οποίο θα ενεργούσε με τα προηγούμενα τάγματα κατά του προγεφυρώματος από την Κυρήνεια, έφθασε στο προγεφύρωμα με σημαντική καθυστέρηση. Από Νότου θα ενεργούσε κατά του προγεφυρώματος το τάγμα Πανταζή, αλλά έπεσε σε εχθρικό κλοιό και διελύθη». Μετά από την περιγραφή της σύγχυσης, αναβλητικότητας και εν γένει κακής διεξαγωγής των επιχειρήσεων εκ μέρους της αιφνιδιασμένης και προβληματισμένης ελληνοκυπριακής ηγεσίας (των πραξικοπηματιών) καταλήγει συμπερασματικά: «Η διάταξη όμως των μονάδων της (ενν. της Εθνικής Φρουράς) στην περιοχή αποβάσεως και οι αδυναμίες της αποβατικής δυνάμεως αποκάλυψαν ότι το σχέδιο άμυνας της Κύπρου είχε πολύ μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, εάν εφαρμοζόταν εγκαίρως, ώστε η Εθνική Φρουρά να περιμένει την απόβαση με το δάχτυλο στην σκανδάλη».

Παρόμοια είναι και η άποψη του τότε διοικητή του 361ου Τάγματος, Δημήτριου Χάτζου, ο οποίος εκτιμά ότι «διάφορη θα ήταν η τελική έκβαση των επιχειρήσεων, εάν η επιθετική ενέργεια του 399 ΤΠ δεν εβράδυνε τόσο, εξ αιτίας της ανορθοδόξου δράσεως των Τουρκοκυπρίων. Διότι, η αποτυχία αυτή ανέστειλε την προπαρασκευασμένη επίθεση της 34ης Μοίρας Καταδρομών, η οποία στο πλαίσιο του ίδιου σχεδίου ενεργούσα, ήταν εντεταλμένη να επιτεθεί στις 11 το βράδυ από την περιοχή Δικώμου προς το τουρκοκυπριακό χωριό Αγύρτα. Και για να επεκτείνουμε τις συνέπειες, θα πούμε ότι η κατάσταση αυτή των 399 ΤΠ και 34 Μοίρας Καταδρομών, επέδρασε καταλυτικά στην δεξιότερα ενεργούσα 32 Μοίρα Καταδρομών, που κι αυτής η αποστολή ήταν να επιτεθεί στις 11 το βράδυ, ταυτόχρονα με την 34 ΜΚ, πάνω στον Πενταδάκτυλο, για την κατάληψη

Οι Ελληνοκύπριοί αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» 129

του ανατολικού τμήματος της διαβάσεως Αγύρτας (Μπογάζι). Η μοίρα αυτή επιτέθηκε στην ώρα της. Ανέτρεψε με θυελλώδη ενέργεια τους Τούρκους και κατέλαβε τον πρώτο της αντικειμενικό σκοπό, αλλά από την αδράνεια των μονάδων αριστερά της υποχρεώθηκε να τον εγκαταλείψει και να αναστραφεί προς τα πίσω». Με αυτές τις γνώμες των Ελλήνων αξιωματικών εναρμονίζεται πλήρως η άποψη ενός Τούρκου ομαδάρχη των αλεξιπτωτιστών που πολέμησαν εκείνες τις ημέρες στον θύλακα. Ο Μαχμούτ Ρενάς δήλωσε αργότερα: «Η πρώτη φάση της εισβολής στην Κύπρο, που ονομάζεται «Πρώτη Επέμβαση», τελείωσε με φιάσκο. Οι επικεφαλής της επιχείρησης έκαναν σφάλματα τακτικής, τα οποία δεν απαντώνται σε κανένα στρατό του κόσμου. Αν η Ελλάδα είχε τότε επιχειρήσει να απαντήσει με στρατιωτική επέμβαση, πιστέψτε με, όχι μόνο δεν θα είχε καταλάβει ο Τουρκικός Στρατός το μισό νησί, αλλά επιπλέον θα είχε τεράστιες απώλειες. Η «επιτυχία» τους στηρίζεται στο ότι δεν υπήρξε οργανωμένη αντίσταση από την πλευρά των Ελλήνων».

Ανακεφαλαιώνοντας, καταλήγουμε σε εκείνο που φαίνεται να αποτελεί καθολική εκτίμηση: εάν οι Ελληνοκύπριοι είχαν πάρει έγκαιρα μέτρα που προβλέπονταν από το σχέδιο άμυνας και οι μονάδες τους, ανεπηρέαστες από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, βρίσκονταν στις θέσεις τους και έφερναν σε πέρας τις αποστολές τους, η τουρκική απόβαση- εισβολή θα είχε αποτύχει και οι Τουρκοκύπριοι θα είχαν συμπιεσθεί έντονα στον κεντρικό εσωτερικό θύλακο.

Με αυτό το δεδομένο, γίνεται προφανές ότι η ανώτατη τουρκική πολιτικοστρατιωτική ηγεσία θα τίθετο αντιμέτωπη με ένα κρίσιμο δίλημμα: να εμπλέξει πολύ περισσότερες δυνάμεις σε ένα αβέβαιο μέτωπο,

διακινδυνεύοντας τη γενίκευση της σύρραξης με την Ελλάδα, ή να αναδιπλωθεί και ταπεινωμένη να ζητήσει διαπραγματεύσεις; Στην πρώτη περίπτωση, εάν η Τουρκία επέλεγε τον δρόμο της κλιμάκωσης, φαίνεται απίθανο ότι η Ελλάδα, έχοντας το πλεονέκτημα της πρώτης επιτυχίας και επιστρατευμένο τον στρατό της, δεν θα παρενέβαινε αποφασιστικότερα. Στη δεύτερη περίπτωση, εάν η Τουρκία επέλεγε την ειρηνική διευθέτηση, πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα έπαιζαν καταλυτικό ρόλο διάφοροι Νατοϊκοί σύμμαχοι, προπάντων οι Αμερικανοί και οι Αγγλοι, υπό τη σκέπη των οποίων φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκε η εισβολή.

Εδώ απαιτείται να σημειώσουμε όμως ότι ίοως η κατάσταση να μην.άλλαζε τόσο δραματικά, ακριβώς εξαιτίας της παρουσίας ενός άλλου παράγοντα.Αυτός δεν ήταν άλλος από την εμπλοκή Αμερικανών και Αγγλων στρατιωτικών στις διεξαχθείσες επιχειρήσεις, προς όφελος βέβαια των Τούρκων. Εκ των υστέρων, αρκετοί Ελλαδίτες και Ελληνοκύπριοι υποστήριξαν ότι Βρετανοί πιλότοι κυβερνούσαν τουρκικά μαχητικά αεροσκάφη σε ορισμένες πολύ επιτυχείς προσβολές ελληνικών αμυντικών γραμμών. Σύμφωνα με άλλη άποψη, πάντως, αποκλείεται ως απίθανη αυτή η συμμετοχή (και μάλλον αυτό είναι το αληθές) και οι τουρκικές

Ενα από τα σύγχρονα ελληνικά υποβρύχια τα οποία δεν έφ&ασαν ποτέ στην Κύπρο.

Ενα τουρκικό αποβατικό αποβιβάζει τους πολεμιστές που μ ετέφ ερ ε χωρίς καμία ενόχληση.

130 What if

Τουρκική προπα γανδιστική

αψίσα. Το «ειρηνόφιλο» μήνυμα

γίνεται αμέσως αντιληπτό.

ποιοτικές διαφορές οφείλονταν στη χρήση εκ μέρους της τουρκικής αεροπορικής ηγεσίας, διαφορετικών κατηγοριών στελεχών. Κατά την αρχική φάση της εισβολής, φοβούμενοι ελληνική αντίδραση στο Αιγαίο, οι Τούρκοι είχαν κρατήσει σε επιφυλακή τους πιο αξιόμαχους πιλότους τους και είχαν διαθέσει στην Κύπρο τους λιγότερο ικανούς. Αργότερα, όταν είχε επιβεβαιωθεί η απουσία της Ελλάδος, διέθεσαν στην Κύπρο και άλλους, εμπειρότερους και ικανότερους, οι οποίοι πρόλαβαν να δείξουν την ποιοτική διαφορά τους έναντι των συναδέλφων τους.

Ανεξάρτητα πάντως από τη συγκαλυμμένη ή μη συμμετοχή άλλων στις επιχειρήσεις υπέρ των εισβολέων, παραμένει αναμφίβολη η διπλωματική υποστήριξη των Αγγλοαμερικανών προς τους Τούρκους εκείνη την εποχή. Με αυτό το δεδομένο, θα ήταν απίθανο οποιαδήποτε ελληνική επιτυχία στην Κύπρο το 1974 να μετέβαλλε ιδιαίτερα το καθεστώς της περιοχής. Εξίσου σίγουρο όμως είναι ότι σε μια τέτοια περίπτωση (η οποία, όπως δείχθηκε παραπάνω, μπορούσε κάλλιστα να συμβεί), 200.000

Ελληνοκύπριοι δεν θα ζούσαν τις αφάνταστες ταλαιπωρίες του ξεριζωμού και δεν θα αγωνιούσαν για την τύχη τόσων πολλών αγνοουμένων (1.619). Γενικότερα, ολόκληρη η Κύπρος δεν θα βίωνε τη φρίκη του Αυγούστου 1974, με τον Αττίλα II.

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗΗ 23η Επιλαρχία Αρμάτων υπήρξε ο βασικός μοχλός επ ιτυχ ίας του πραξικοπήματος, ενώ και το μοναδικό μηχανοκίνητο Τάγμα, το 286, μετακ ινήθη κε από την έδρα του στην Κ οκκ ινο τρ ιμ ιθ ιά στη Λευκωσία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ(1) Μ. Μπιράντ: ΑΠΟΦΑΣΗ-ΑΠΟΒΑΣΗ, Εκδόσεις Φλώρος, Αθήνα 1984.(2) Γ. Κρανιδιώτης: ΑΝΟΧΥΡΩΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΚΥΠΡΟΣ 1960-1974, Εκδόσεις Εστία,Αθήνα 1985.(3) Δ. Κοσμαδόπουλος: ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΕΝΟΣ ΠΡΕΣΒΗ ΣΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ 1974-1976, Εκδόσεις Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1988.(4) Γ. Κρανιδιώτης: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, Εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα 1999.(5) Γ. Σέργης: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, Εκδόσεις Βλάσση, Αθήνα 1996.(6) Σ. Ριζάς: «Οι δυνάμεις που δεν έψτασαν ποτέ», περ. Ε-Ιστορικά της εψημ. «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.(7) Σταύρος Καρακαλέτσης, «Αποστολή"Νίκη ", 1974», ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τχ. (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2006).(8) ΡΑλάσορ: ΔΙΑΤΑΓΗ: ΕΚΤΕΛΕΣΤΕ ΤΟΥΣ ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΥΣ, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2002.(9) Γ. Μπούσκος: ΑΠΟΦΑΣΗ-ΑΠΟΒΑΣΗ, Αθήνα 1975.(10) Δ. Χάτζος: ΚΥΠΡΟΣ 1974, ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΝΙΚΗΣΑΜΕ, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1995.(11) Σ. Καρκαλέτσης: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ,Αθήνα 2002.(12) Συλλογικό: ΧΟΥΝΤΑ -ΑΤΤΙΛΑΣ- ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Εκδοση του περιοδικού Ε-Ιστορικά της εψημ. «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2008.(13) Γ. Κρανιδιώτης: ΑΝΟΧΥΡΩΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΚΥΠΡΟΣ 1960-1974, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1999.

Μελετώντας την Ιστορία, όλοι μας συχνά αναρωτιόμαστε πόσο διαφορετική

θα ήταν η εξέλιξη των γεγονότων εάν κάποιο πρόσωπο δεν ήταν παρόν σε μια

κρίσιμη στιγμή, εάν η κατάληξη μιας μάχης ήταν διαφορετική, εάν κάποιο μικρό

περιστατικό δεν ανέτρεπε την πορεία των πραγμάτων...

Αυτή τη φαντασμαγορική περιπλάνηση σε ένα παρελθόν που θα μπορούσε

να είχε υπάρξει αλλά δεν συνέβη ποτέ, επιχειρεί η σειρά των Εκδόσεων

ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, με τίτλο "WHAT IF". Καταξιωμένοι επιστήμονες και ερευνητές

παρουσιάζουν ρεαλιστικά σενάρια για ποικίλα γεγονότα της ελληνικής και

της παγκόσμιας στρατιωτικής και πολιτικής Ιστορίας.

Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι η αφετηρία

για ένα γοητευτικό πνευματικό παιχνίδι.

Σκεφτήκατε ποτέ πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος μας αν....

ISBN 978-960-6740-76-3

9 789606 740763 >