ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΗΤΡΑΡΑΣ

Ποιητική Περιήγηση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΖΙΓΙΑ ΓΚΙΟΚΑΛΠ

Türklük’e çalıştım sırf zevkım için,Ummadım bu işden asla mükâfât!Bu yüzden bin türlü felâket çektim,Hiçbir ân esefle demedim: Heyhât...1

1-) Ο Άνθρωπος και το Έργο του

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ γεννήθηκε στις 23 Μαρτίου 1876 στην πόλη Ντιγιαρμπεκίρ (Diyarbakır) της ΝΑ Τουρκίας, μακριά από την οθωμανική πρωτεύουσα όπου διαδραματίζονταν κοσμογονικές εξελίξεις. Το κανονικό του όνομα είναι Μεχμέτ Ζιγιά2. Την ίδια χρονική περίοδο ο Abdülhamit II αναρριχήθηκε στον σουλτανικό θρόνο της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άρα, η ημερομηνία γέννησής του συμπίπτει με την πρώτη, αλλά σύντομη σε διάρκεια συνταγματική μεταρρύθμιση που διακήρυξε ο σουλτάνος Αμπντουλχαμίτ Β’. Μεγάλωσε και αγωνίστηκε στο σκοτεινό, νοσηρό και αβέβαιο περιβάλλον της περιόδου 1876 – 1908, και ανατράφηκε σε μια περιοχή όπου ζούσαν μαζί Τούρκοι, Άραβες, Αρμένιοι και Κούρδοι3. Εκεί έμαθε και τις δύο γλώσσες (κουρδική και τουρκική), όμως σε νεαρή ηλικία υιοθέτησε την τουρκική ιδιότητα, γεγονός που τον έκανε να δείξει το ενδιαφέρον του, από πολύ νωρίς, σε πεδία της κοινωνιολογίας όπως είναι το φυλετικό και το θέμα της εθνικής κουλτούρας.

Στην εφηβεία του ο Ζιγιά Γκιοκάλπ έλαβε παράλληλα εκκοσμικευμένη και θρησκευτική παιδεία. Επίσης, είχε έλθει σε επαφή με τη φιλοσοφία των εξόριστων Οθωμανών διανοουμένων της εποχής του. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται ο Αμπντουλλάχ Τζεβντέτ4 (Abdullah Cevdet) ο οποίος θεωρείται ένας από τους ιδρυτές της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος (İttihat ve Terakki Cemiyeti) στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, και ο οποίος βοήθησε τον Γκιοκάλπ να προσανατολιστεί προς τους Γάλλους κοινωνιολόγους.

Το 1896 ο Ζιγιά Γκιοκάλπ μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσει τις σπουδές του και εντάχθηκε στο κίνημα των Νεότουρκων, συνελήφθη αργότερα και δίχως

1 «Μόχθησα για τον Τουρκισμό απλά για το γούστο μου / Από την υπηρεσία αυτή, δεν ζήτησα ποτέ αμοιβή / Γι’ αυτό και υπέφερα χιλιάδες συμφορές / όμως καμιά στιγμή δεν είπα λυπημένος: φευ!». Ziya, Gökalp, Şiirler ve Halk Masalları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1977, σ. 277.2 Βιογραφικά στοιχεία για την ζωή του Ζιγιά Γκιοκάλπ θα μπορούσαμε να αντλήσουμε από τα εξής έργα: Beysanoğlu, Şevket, Ziya Gökalp’ in ilk yazı hayatı, İstanbul, 1956. Επίσης, Göksel, Ali Nüzhet, Ziya Gökalp’ in neşredilmemiş yedi eseri ve aile mektupları, İstanbul, 1956. Επίσης, Şapolyo, Enver Behnan, Ziya Gökalp, İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi, İstanbul, 1943. Επίσης, Duru, Kâzım Nami, Ziya Gökalp, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1949. Επίσης, Erişirgil, Mehmet Emin, Ziya Gökalp – Bir Fikir adamın romanı, Nobel Yayınları, Ankara, 2007.3 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη ζωή και το έργο του Ζιγιά Γκιοκάλπ βλέπε, Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, Akçağ Basımevi, Ankara, 2005.4 Αμπντουλάχ Τζεβντέτ (1869 – 1932) Οθωμανός πολιτικός και στοχαστής. Συνέβαλε στη διαμόρφωση της ιδεολογίας των Νεότουρκων και της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (1908). Επηρεάστηκε από την ιδεολογία του βιολογικού υλισμού. Αξιόλογο θεωρείται το βιβλίο του «Επιστήμη και Φιλοσοφία» (Fünun ve Felsefe) (1897) που τυπώθηκε στη Γενεύη. Στο βιβλίο του αυτό επιχειρείται ο συγκερασμός απόψεων των ουλεμάδων του Ισλάμ και των στοχαστών του βιολογικού υλισμού.

1

ακόμη να περάσει ένας χρόνος εστάλη πίσω στην πατρίδα του με αποτέλεσμα να διακοπεί άδοξα η πρόσβασή του στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Εν τω μεταξύ, τόσο η μεταθανάτια κληρονομιά που άφησε ο πατέρας του, όσο και η μικρή περιουσία της μητέρας του, τον βοήθησαν να στραφεί προς την μελέτη της φιλοσοφίας, της ψυχολογίας, και της κοινωνιολογίας. Όμως, για να μη γίνει στόχος των σουλτανικών μυστικών πρακτόρων δεν δημοσίευσε έως εκείνη την χρονική περίοδο κανένα έργο του.

Μετά την Επανάσταση των Νεότουρκων και εν συνεχεία την εκθρόνιση του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β’ (1909), άρχισε να δραστηριοποιείται πνευματικά: να δίνει διαλέξεις στην τοπική οργάνωση της Επιτροπής Ένωση και Πρόοδος, να εκδίδει μία τοπική εφημερίδα όπου δημοσίευε τα άρθρα του. Έτσι άρχισε να αποκτά φήμη σημαντικού στοχαστή5.

Στη «Μικρή Επιθεώρηση» (Küçük Mecmua) όπου δημοσίευσε σειρά άρθρων του με τον τίτλο «Διαθήκη» (Vasiyet, Βασιγέτ), ο ίδιος αναφέρει ότι στην διαμόρφωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του τρία άτομα έπαιξαν σπουδαίο ρόλο: α-) Ο πατέρας του, β-) Ο καθηγητής του στο Γυμνάσιο – Λύκειο κύριος Γιώργος (Yorgo Efendi) από τον οποίο πήρε τα πρώτα μαθήματα της γαλλικής γλώσσας, των φυσικών επιστημών και της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, και γ-) Ο θείος του Hasib Efendi ο οποίος του δίδαξε το ισλαμικό δίκαιο και τα πρώτα μαθήματα της ισλαμικής θεολογίας.

Η πόλη Ντιγιαρμπεκίρ (Diyarbakır) που ήταν ο τόπος γέννησης του Γκιοκάλπ, έως τον 16ο αιώνα διοικούνταν από τους Ιρανούς και τους Άραβες έως ότου να υπαχθεί στην οθωμανική κυριαρχία. Επομένως, αυτή η περιοχή αποτέλεσε πολιτισμικό δίαυλο ανάμεσα στους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής και τον οθωμανικό. Στο κατώφλι του 20ου αιώνα, στην πόλη ζούσαν εκτός από τους Τούρκους κι άλλοι εθνικοί πληθυσμοί. Οι Αρμένιοι επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους, ενώ οι κουρδικές φυλές βρίσκονταν σε διαρκή εξέγερση εναντίον της κεντρικής οθωμανικής διοίκησης6. Με μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση ο ιστορικός και μελετητής του Γκιοκάλπ Uriel Heyd αναφέρει ότι, «ο θεωρητικός του τουρκικού εθνικισμού έζησε στην ακριτική περιοχή της αυτοκρατορίας, όπως και άλλοι εθνικιστές γεννήθηκε ανάμεσα σε εθνικές παραδόσεις οι οποίες συγκρούονταν μεταξύ τους»7.

Σπούδασε στα σχολεία της δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης στην γενέτειρά του. Εκείνη την εποχή, έπαιρνε ιδιαίτερα μαθήματα από τον θείο του Χατζή Χασίμπ Εφέντη για την εκμάθηση της αραβικής και της περσικής γλώσσας. Την ίδια περίοδο, ενώ συνέχιζε τα μαθήματα για τις γλώσσες των ανατολικών λαών, παράλληλα άρχισε να σπουδάζει και την γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία. Κατά την διάρκεια της φοίτησής του στο Γυμνάσιο, μαθήματα θετικών επιστημών παρέδιδε ένας Ρωμιός γιατρός ονόματι Γεώργιος του οποίου οι ιδέες άσκησαν ισχυρή επίδραση στο νεαρό Γκιοκάλπ. Την «εποχή του οθωμανικού διαφωτισμού»8 (1880 – 1914), ήλθε σε επαφή ειδικότερα με τις ιδέες των Γάλλων κοινωνιολόγων Gustave Le Bon, Alfred Fouillé, Gabriel Tarde και γενικότερα από τις μεταφράσεις γαλλικών κειμένων στην οθωμανική γλώσσα. Έτσι, οι ορίζοντές του 5 Stanford, Shaw – Ezel, Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, cılt 2, e – yayınları, İstanbul, 2006, σ. 360.6 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’ de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, σ. 30 – 31.7 Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp, Luzac and Company, London, 1950, σ. 21.8 Η φράση χρησιμοποιήθηκε από τον Τούρκο ιστορικό Χαλίλ Ιναλτζίκ. Βλέπε την επόμενη υποσημείωση.

2

διευρύνονται καθώς ερχόταν σε επαφή συγχρόνως με την φιλοσοφία των ανατολικών λαών και την ισλαμική φιλοσοφία των σούφι (tasavvuf)9 αλλά και με τις επιστήμες του δυτικού πολιτισμού. Όμως, αδυνατώντας, να αφομοιώσει και να συμφιλιώσει στο νεανικό μυαλό του, τις δύο αντίθετες φιλοσοφικές κοσμοαντιλήψεις (ανατολικής και δυτικής), έπαθε ισχυρό ψυχικό κλονισμό και σύγχυση. Δυσάρεστη εξέλιξη στην πορεία της ζωής του έφηβου Γκιοκάλπ αποτέλεσε το γεγονός της απόπειρας αυτοκτονίας του. Όπως κάποιοι νέοι εκείνης της εποχής, καταλαμβανόμενος από απαισιοδοξία βρέθηκε σε απόγνωση ανάμεσα στις αντιφατικές ιδέες και τις πολιτισμικές επιρροές, με αποτέλεσμα να προχωρήσει σε αυτοχειρία. Η σφαίρα που σφηνώθηκε στο κρανίο του, έμεινε σε όλη του τη ζωή στο ίδιο σημείο10.

Σε ένα από τα δημοσιευμένα άρθρα του στη «Μικρή Επιθεώρηση» (Küçük Mecmua) με τίτλο «Φιλοσοφικές Διαθήκες» (Felsefe Vasiyyetler) αναφέρει τα ακόλουθα σχετικά με την ζωή του στο Γυμνάσιο: «…….Εν τω μεταξύ, στο σχολείο μας διορίστηκε κάποιος φιλόσοφος για να μας διδάξει ιστορία των θετικών επιστημών. Αυτό το άτομο γνώριζε άριστα τόσο την ευρωπαϊκή φιλοσοφία όσο και την γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία, αλλά είχε μελετήσει και την σύγχρονη τουρκική λογοτεχνία. Ήταν παράξενη η συμπεριφορά του (ιδιότροπο άτομο). Παρόλο που ήταν εξαίρετος ιατρός δεν πίστευε εντούτοις στην ιατρική επιστήμη εν γένει. Ισχυριζόταν, μάλιστα, πως πέρα από τον θεραπευτικό προορισμό της ιατρικής επιστήμης δεν υφίσταται θετική πραγματικότητα (αλήθεια). Αν και ήταν Ρωμιός, συμπαθούσε ωστόσο τους Τούρκους ή έτσι το νομίζαμε εμείς. Όταν ο γιατρός Γιώργος αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή, διορίστηκε ως στρατιωτικός γιατρός στις νοτιοανατολικές επαρχίες μας. Πολλά χρόνια περιηγήθηκε στις κωμοπόλεις μας και γνώρισε την κάθε τους γωνιά. Πέρα από την δουλειά του, με κανέναν άλλον δεν διατηρούσε επαφές. Ζούσε μια ασκητική ζωή. Πώς, όμως, περνούσε τις ώρες του; Μόνο με ένα πράγμα: με τη μελέτη…… Εκείνο που έκανε τον δρ. Γιόργκι παντογνώστη και φιλόσοφο, πιθανότατα ήταν η διαρκής ενασχόλησή του με το διάβασμα. Κάθε φορά που ερχόταν στο σχολείο, ο δρ. Γιόργκι διάβαζε την σύνταξη και τις ασκήσεις που μας έδιναν ως καθήκον οι φιλόλογοι της τουρκικής γλώσσας. Εκείνη την εποχή εγώ ζούσα την πιο βαθιά και συγκεχυμένη περίοδο της ζωής μου. Οι οδύνες αυτής της σύγχυσης – οποιαδήποτε κι αν ήταν τα θέματα που μας έδινε ο δάσκαλος – πήγαζαν από τα καθήκοντα που έπρεπε να γράψω. Ο δρ. Γιόργκι αποτελούσε μια φιλοσοφική λαμπάδα (φλόγα) στις βασανισμένες σκέψεις μου. Κάθε φορά που ερχόταν στην τάξη, μιλούσε για τα κείμενα που έγραφα την τρέχουσα εβδομάδα. Εγώ παρακολουθούσα με μεγάλη προσοχή τα λόγια του. Διότι, κάθε λέξη που εκστόμιζε μου άνοιγε νέους ορίζοντες. Ίχνη αυτών των ιδεών και των διαλογισμών εκείνης της εποχής βρίσκονται σε ορισμένα ποιήματά μου»11. Ο θαυμασμός και η αγάπη του Γκιοκάλπ προς τον δάσκαλό του δρ. Γιόργκι καθρεφτίζονται στην δεύτερη στροφή του ποιήματος «Από την Διαθήκη του Δασκάλου μου» (Hocamın Vasiyyeti’nden):

9 Timurtaş, Faruk K., Tarih içinde Türk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, σ. 42 και 54. Επίσης, γενικότερα βλέπε στο βιβλίο του συγγραφέα Köprülü, Fuad M., Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2009. Επίσης, Mengi, Mine, Eski Türk Edebiyatı Tarihi – Metinler, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007, σ. 37 κ.ε.10 İnalcık, Halil, ‘‘Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür’’, στο Doğu – Batı - Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, σ. 92.11 Gökalp, Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 355.

3

Bende yok ihtiyar-u istiklâl! Ελεύθερη επιλογή άλλη εγώ δεν έχω!Akl-ü fikrimde sen müdebbirsin Του μυαλού μου εσύ κυβερνάς τη σκέψη,Her ne yapsam ona müessirsin Εσύ με κατευθύνεις ό, τι και να κάνω Sensin ef ‘alime benim fa ‘al12. Των προσπαθειών μου είσαι η κινητήρια δύναμη.

Η σταδιοδρομία του στο εθνικιστικό κίνημα υπήρξε ταραχώδης. Αρχικά εντάχθηκε στους κύκλους των Νεότουρκων κι αργότερα το 1910 ως μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος εστάλη στη Θεσσαλονίκη με σκοπό να βοηθήσει τον αγώνα των Ενωτικών. Εκεί αποκαλύφθηκαν τα πρώτα δείγματα αγάπης του Γκιοκάλπ για την κοινωνιολογία, ενώ αργότερα δίδαξε ως πρώτος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης (Darülfünun). Θα πρέπει να σημειωθεί πως υπήρξε ένθερμος θαυμαστής της γαλλικής σχολής κοινωνιολογίας του Emile Durkheim13. Το εύρος της μόρφωσης και η πολυμορφία των γνώσεων του Τούρκου λόγιου συνέβαλαν στην καθιέρωσή του ως ιδεολόγου του εθνικιστικού κινήματος των Νεότουρκων.

Νωρίτερα, ανάμεσα στους κύκλους των Νέων Οθωμανών, ο Ναμίκ Κεμάλ θεωρείται εκείνος που έθεσε τα θεμελιώδη θεωρητικά προβλήματα και άφησε ένα αξιόλογο φιλοσοφικό – πολιτικό έργο. Ο ηγέτης των Νέων Οθωμανών, Ναμίκ Κεμάλ, στα φιλοπατριωτικά του έργα χρησιμοποίησε τις ακόλουθες λέξεις – κλειδιά: «vatan» (πατρίδα), «Osmanlı» (Οθωμανός), «ümmet»14 (ισλαμική κοινότητα, ούμα), «millet»15 (έθνος), «Türk» (Τούρκος) «kavm» (φυλή), «mezheb» (θρησκεία)16. Ο Ναμίκ Κεμάλ ορίζει την έννοια «πατρίδα» ως εξής: «Πατρίδα είναι μία ιερή ιδέα που πηγάζει από τη συνένωση πολλών υψηλών εννοιών και αξιών, όπως το έθνος, η ελευθερία, η ευζωία, η αδελφοσύνη, η περιουσία, η κυριαρχία, ο σεβασμός στους προγόνους, η αγάπη για την οικογένεια, η ανάμνηση της νεότητας……»17. Όσον αφορά την έννοια του έθνους, αν και αυτή δεν είχε αποσαφηνιστεί έως τότε, ωστόσο ο Ναμίκ Κεμάλ χρησιμοποιούσε τον όρο αυτό για να εκφράσει τον κεντρικό πυρήνα της αντίληψής του γι’ αυτό. Μάλιστα, ο ίδιος έκανε πυξίδα του την φιλοπατρία, η οποία πίστευε πως μπορεί να ενισχύσει, να συσπειρώσει την κοινωνία γύρω από μια ιδέα, και τελικά να σώσει από την διάλυση την Οθωμανική Αυτοκρατορία18. Τον 20ο αιώνα ένας άλλος

12 Βλέπε ποίημα «Hocamın Vasiyeti’nden», Gökalp, Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 238.13 Celkan, Yıldırım Hikmet, Ziya Gökalp’ in Eğitim Sosyolojisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1990.14 Οι λόγιοι Οθωμανοί θέλοντας να μεταφράσουν τον γαλλικό όρο «nation» χρησιμοποίησαν διάφορους οθωμανικούς όρους, όπως «είδος», «φυλή», «ούμα» (ümmet), «θρησκευτική κοινότητα» (millet). Επίσης, Mümtazer, Türköne, Siyasi İdeoloji olarak İslâmcılığın doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991, σ. 258. Επίσης Yıldız, Ahmet, Ne Mutlu Türküm Diyebilene – Türk Ulusal Kimliğinin Etnoseküler sınırları (1919 – 1938), İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 51.15 Ο όρος ‘‘millet’’ στο Κοράνι χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη θρησκεία, δηλαδή την αληθινή θρησκεία ή όταν αναφέρεται στην εβραϊκή ή χριστιανική θρησκεία. Συχνές αναφορές στο οθωμανικό ‘millet’ βρίσκουμε μετά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Όμως, κι εδώ δεν είναι σαφές αν εννοούνται όλοι οι κάτοικοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Βλέπε, Eryılmaz, Bilâl, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992, σ. 11. Επίσης, Ortaylı, İlber, Osmanlı Barışı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 31. Επίσης, Ortaylı, İlber, Avrupa ve Biz – Seçme eserler I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, σ. 62. Επίσης, Ortaylı, İlber, Kıtada Osmanlılar – Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek 3, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 11 – 12.16 Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 362 – 363.17 Αρχικά δημοσιεύθηκε σε άρθρο στην εφημερίδα İbret, 22 Μαρτίου 1873 και αναφέρεται στο βιβλίο του Lewis, Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας – Όψεις της Αλλαγής, τομ. Β’, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2002, σ. 38. Επίσης, Ortaylı, İlber, Avrupa ve Biz…, οπ. ανωτ., σελ. 95.18 Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi - Makaleler 4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 94.

4

μοντέρνος θεωρητικός, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, κατόρθωσε να ασχοληθεί πιο συστηματικά και να προτείνει μία δεύτερη κοινωνικο – πολιτική σκέψη στην τουρκική κοινωνία19.

Από την άλλη, το ιδεολογικό πεδίο του Τουρκισμού ή Παντουρκισμού γεννήθηκε αρχικά στην Ευρώπη20 με τις τουρκολογικές έρευνες που αναπτύχθηκαν κυρίως στην Ουγγαρία και παράλληλα από τους Τούρκους διανοούμενους της Ρωσίας21, οι οποίοι αντέδρασαν στον ρωσικό Πανσλαβισμό, εξορίστηκαν και εγκαταστάθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία22. Πράγματι, στην αναζήτηση της τουρκικής ταυτότητας, σημαντικό ρόλο έπαιξε το άρθρο του Τούρκου λόγιου Γιουσούφ Ακτσουρά (Yusuf Akçura) από το Καζάν της Ρωσίας. Γόνος πλούσιας οικογένειας, μετανάστευσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και εντάχθηκε ως μέλος στην οργάνωση Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, και εξαιτίας της δράσης και των φιλελεύθερων ιδεών του εξορίστηκε στην Τρίπολη της Αφρικής από την οθωμανική κυβέρνηση. Κατόπιν, διέφυγε στο Παρίσι όπου σπούδασε κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες και τέλος επέστρεψε στη γενέτειρά του. Από εκεί, το 1904, έστειλε την πραγματεία του «Τρεις Μορφές Πολιτικής» (Üç Tarz-ı Siyaset) στην τουρκική εφημερίδα «Türk» του Καΐρου23. Όπως δηλώνει ο τίτλος του άρθρου, ο Ακτσουρά προτείνει τον Τουρκισμό, τον Οθωμανισμό και τον Ισλαμισμό ως ξεχωριστά πολιτικά συστήματα διακυβέρνησης. Στο κείμενό του ο Ακτσουρά δίνοντας λιγότερη σημασία στον Οθωμανισμό και τον Πανισλαμισμό, υποστήριξε πως ο Παντουρκισμός αποτελεί την πιο αξιόπιστη και ιδανική στρατηγική για την επιβίωση του Οθωμανικού Κράτους24. Η πρόταση του Ακτσουρά σχετικά με τον Παντουρκισμό βασιζόταν στην εθνική ενότητα της τουρκικής φυλής. Με τον όρο φυλή, ο συντάκτης εννοούσε έναν όρο κοσμικού χαρακτήρα που θα λειτουργούσε ως εναλλακτική λύση στην ταυτότητα, λ.χ. για ο διαχωρισμός των μουσουλμανικών ομάδων από τους τουρκογενείς μουσουλμάνους25.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, υπήρξαν αρκετές φωνές που είχαν συνειδητοποιήσει και είχαν προτείνει ευθαρσώς, ότι για να εξέλθει η τουρκογενής κοινωνία από το τέλμα και την

19 Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin…, οπ. ανωτ., σ. 318 – 319.20 «Οι ρίζες του τουρκικού εθνικισμού μπορούσαν να ανιχνευθούν στις ιδέες των Ευρωπαίων Ανατολιστών, όπως των Γάλλων Joseph de Guignes, Léon Cahun και του Ούγγρου Vambéry, που είχαν αρχίσει να μελετούν τους Τούρκους της Κεντρικής Ασίας τον 19ο αιώνα». Βλέπε, Zürcher, J. Eric, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004, σ. 187 – 188.21 Η παντουρκιστική δραστηριότητα άρχισε να εντείνεται σε περιόδους ένδειξης αδυναμιών της Ρωσίας. Γι’ αυτό το λόγο, μελετώντας την ιστορία του Παντουρκισμού θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η ρωσική συγκυρία της εποχής. Βλ. Yerasimos, St., (επιμ.), Türkler – Doğu ve Batı, İslâm ve Lâiklik, από Georgeon François, ‘‘Pantürk Düşü’’, Doruk Yayınları, Ankara, 2006, σ. 200 – 201.22 Yerasimos, Stephane, (επιμ.), Türkler – Doğu ve Batı, İslâm ve Lâiklik, από Yerasimos, St., ‘‘Ne Mutlu Türk’ üm diyene’’, Doruk Yayınları, Ankara, 2006, σ. 38. Επίσης, Özdoğan, Göksu Günay, Turan’dan Bozkurt’a Tek Parti döneminde Türkçülük (1931 – 1946), İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 40. Επίσης, Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında (1931 – 1993) – Türk Tarih Tezinden Türk – İslâm Sentezine, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 39.23 Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976. Για μια εκτενέστερη ανάλυση πάνω στις «Τρεις μορφές πολιτικής» του Γιουσούφ Ακτσουρά, βλέπε Mardin, Şerif, Jön Türklerin siyasi fikirleri 1895 – 1908, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 279 – 282. Επίσης, Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin kökenleri, Yusuf Akçura, çev. Alev Er, Tarık Vakfı Türk Yayınları, İstanbul, 1996. Επίσης, Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2006, σ. 370.24 David, Thomas, ‘‘Yusuf Akçura and the intellectual origins of Üç Tarz-ı Siyaset’’, στο Journal of Turkish Studies, No 2, 1978, σ. 132. Επίσης, Özdoğan, Göksu Günay, Turan’dan Bozkurt’a…, οπ. ανωτ., σελ. 70.25 Osmanağaoğlu Cihan, ‘‘Ziya Gökalp’ te Türkçülük akımı’’, İstanbul, No XII, Levha Yayıncılık, 2008, σ. 28 – 29. Επίσης, Özdoğan, Göksu Günay, Turan’dan Bozkurt’a…, οπ. ανωτ., σ. 70 – 71.

5

αβεβαιότητα, έπρεπε να υιοθετηθεί ο προσδιορισμός «Τούρκος». Ήδη, την περίοδο της έναρξης του πολέμου του 1897 ανάμεσα στην Ελλάδα και το Οθωμανικό Κράτος, ο Τούρκος ποιητής Μεχμέτ Εμίν (Mehmet Emin Yurdakul) εξέδωσε το πρώτο του ποίημα που ξεκινούσε με το στίχο:

Ben bir Türk’üm, dinim, cinsim uludur26.Εγώ είμαι Τούρκος, έχω τρανό θρήσκευμα και γένος

Έτερος Τούρκος της ρωσικής αυτοκρατορίας υπήρξε ο Ισμαήλ Γκασπιραλί (İsmail Gaspıralı ή Gasprinski), του οποίου οι ιδέες βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στο ευρύ τουρκικό κοινό λόγω της εφημερίδας Τερτζουμάν (Tercüman) που εξέδιδε στην Κριμαία. Ο Ισμαήλ Γκασπιραλί μέσω του τύπου προσπαθούσε να μεταδώσει τις ιδέες περί τουρκισμού θέτοντας τις δικές του αρχές: «Ενότητα στη γλώσσα, στη σκέψη και στην εργασία»27. Πίστευε πως αν πραγματοποιηθεί η ενότητα στη γλώσσα σε ολόκληρο τον τουρκικό κόσμο, τότε θα μπορούσε να επιτευχθεί η πνευματική ενότητα και η κοινή δράση.

Την ίδια χρονική περίοδο περίπου, ο Γκιοκάλπ επινόησε τον Παντουρανισμό28, επειδή, πίστεψε ότι μία ιδέα που επιβιώνει μέσα στην αυτοκρατορική πραγματικότητα και παράδοση δεν θα μπορούσε να ριζώσει μέσα σε μικρότερο κοινωνικό περιβάλλον, αλλά έπρεπε να αναμετρηθεί με ισοδύναμα μεγέθη. Κι αυτή την ιδέα προσπάθησε να διαδώσει μέσα από άρθρα, βιβλία και ποιήματα29. Ο ίδιος περιγράφει τη συγκυρία κατά την οποία οδηγήθηκε να δημοσιεύσει το ποίημά του «Τουράν»30 στο περιοδικό «Νέες Πένες» (Genç Kalemler) ως εξής: «Οι νέες ψυχές που αντιλαμβάνονταν ότι τόσο ο Οθωμανισμός όσο και η Ισλαμική Ενότητα εγκυμονούσαν κινδύνους για τη χώρα, αναζητούσαν ένα σωτήριο ιδανικό. Το ποίημα «Τουράν» ήταν η πρώτη σπίθα του ιδανικού αυτού. Ακολούθως, εργάστηκα για την ανάπτυξη και ερμηνεία των αρχών που περιλαμβάνονταν στο ποίημα»31. Αξίζει να σημειωθούν ιδιαίτερα οι ακόλουθοι στίχοι του ποιήματος «Τουράν»:

Vatan ne Türkiya’dır Türkler’e, ne Türkistan;Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan32....

Πατρίδα για τους Τούρκους δεν είναι ούτε η Τουρκία ούτε το Τουρκεστάν, Πατρίδα είναι η μεγάλη κι απέραντη χώρα: το Τουράν.

Διευκρίνιζε, μάλιστα, ότι ο όρος Τουράν σήμαινε «Τούροι», δηλαδή «Τούρκοι», κι αυτό το όνομα, πίστευε, ότι θα μπορούσε να συμβάλει στην ενότητα όλων των Τούρκων. Επιπλέον,

26 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι αρχές …, οπ. ανωτ., σ. 25 – 26.27 İnalcık, Halil, Tarihçilerin Kutbu, Söyleşi Emine Çaykara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 29. Επίσης, İnalcık, Halil, Ziya Gökalp: Yüzyıla...., οπ. ανωτ., σ. 94.28 Μετά την Επανάσταση των Νεότουρκων και την Β’ Συνταγματική Μεταρρύθμιση του 1908, οι όροι Παντουρκισμός και Παντουρανισμός χρησιμοποιήθηκαν ως συνώνυμες έννοιες. Βλ. Özdoğan, Göksu Günay, Turan’dan Bozkurt’ a.…, οπ. ανωτ., σ. 27 – 28.29 Μεταξύ των Τούρκων της Τουρκίας το συγκεκριμένο πρόγραμμα δεν είχε μεγάλη απήχηση. Στην πιθανότητα μιας στενότερης πολιτικής σύνδεσης με τους αδελφούς λαούς της Κεντρικής Ασίας, η οθωμανική κοινή γνώμη τήρησε αρχικά επιφυλακτική στάση.30 Ziya, Gökalp, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 5. Επίσης, Arai, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, σ. 49 – 75.31 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι αρχές του....., οπ. ανωτ., σ. 30.32 Βλέπε ποίημα «Turân», Gökalp, Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 5.

6

καθόριζε ως γεωγραφικό σύνορο του Τουράν την έκταση από την Αδριατική έως τη Σιβηρία33, εκεί, δηλαδή, όπου επιβίωναν τουρκόφωνοι πληθυσμοί. Αυτή η γεωγραφική ένωση αποτέλεσε και το απώτερο ιδανικό του Τουρανισμού. Μάλιστα, ο Γκιοκάλπ ήταν τόσο βαθιά πεπεισμένος για την πραγματοποίηση της ένωσης των Τούρκων, ώστε δήλωνε πως, «η ένωση 100.000.000 Τούρκων υπό τη μορφή ενός έθνους είναι για τους Τουρκιστές η πιο ισχυρή πηγή ενθουσιασμού. Εάν δεν υπήρχε το ιδανικό του Τουράν, ο τουρκισμός δεν θα είχε διαδοθεί τόσο γρήγορα»34.

Ο Γκιοκάλπ πίστευε ακόμη πως με τον Παντουρκισμό θα μπορούσε να επιτευχθεί η πολιτισμική ένωση όλων των τουρκόφωνων λαών της Ασίας, δηλαδή μία μορφή πολιτικής ένωσης βασισμένης στην κουλτούρα35. Φαίνεται πως αυτή η διακήρυξη του Γκιοκάλπ βρήκε ανταπόκριση στους τρεις ηγέτες των Νεότουρκων, (τον Ενβέρ Πασά36, τον Ταλάτ Πασά37 και τον Τζεμάλ Πασά38), οι οποίοι διαμόρφωναν την κρατική πολιτική. Μάλιστα, ο Ενβέρ ήταν εκείνος που υιοθέτησε την ιδέα του Παντουρκισμού και την υποστήριξε με πάθος39. Ωστόσο,

33 Το γεωγραφικό σύνορο φαίνεται πως χαράχτηκε ανάμεσα στους κύκλους των διανοουμένων. Βλέπε, Seyfettin, Ömer, Turan Devleti, Su Yayınları, İstanbul, 1977, σ. 23.34 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές του….., οπ. ανωτ., σ. 43.35 Korkmaz, Ramazan, Yeni Türk Edebiyatı 1839 – 2000, από Argunşah, Hülya, ‘‘Milli Edebiyat’’, Grafiker Yayınları, Ankara, 2005, σ. 186. Επίσης, Ersanlı, Büşra, İktidar ve Tarih – Türkiye’ de ‘‘Resmi Tarih’’ Tezinin Oluşumu (1929-1937), İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 87 – 88. Επίσης, Parla, Taha, The Social and Political Thought of Ziya Gökalp, Columbia University Microfilms, 1980, σ. 108. Επίσης, Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, Ziya Gökalp için yazdıklarım ve söylediklerim, Türkiye Muallimler Birliği Neşriyatı, İstanbul, 1955, σ. 105.36 Ενβέρ Πασά (Enver Paşa, 1881 – 1922): Ηγετικό στέλεχος της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος από το 1906. Ένας από τους πρωτεργάτες της επανάστασης των Νεότουρκων. Ηγέτης της στρατιωτικής πτέρυγας της Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, ειδικά μετά το πραξικόπημα του 1913, οπότε έγινε στρατηγός και διορίστηκε υπουργός Πολέμου. Προχώρησε στην αναδιοργάνωση του οθωμανικού στρατού με τη βοήθεια των Γερμανών, με τους οποίους είχε πολύ καλές σχέσεις. Στη συνέχεια προσπάθησε να οργανώσει ένα παγκόσμιο μουσουλμανικό επαναστατικό κίνημα και να επιβάλει την κυριαρχία του στην Ανατολία με σοβιετική υποστήριξη. Όταν αυτό απέτυχε (1921), ο Ενβέρ Πασά, ο οποίος είχε γίνει φανατικός παντουρκιστής, μετέφερε τη δράση του στην Κεντρική Ασία, αρχικά με σοβιετική υποστήριξη αλλά αργότερα για να πολεμήσει στο πλευρό των Τούρκων εθνικιστών ενάντια στους Ρώσους. Πέθανε σε μια αψιμαχία με τον Κόκκινο Στρατό. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Πόλη (1997). Βλέπε, Zürcher J. Eric, Σύγχρονη Ιστορία.…, οπ. ανωτ., σελ. 479.37 Ταλάτ Πασά (Talât Paşa, 1874 – 1921): Μέλος του αρχικού πυρήνα της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος στην Αδριανούπολη, μετά το 1890. Εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη, όταν η οργάνωση αποκαλύφθηκε από την αστυνομία (1896). Ιδρυτής της Επιτροπή για την Οθωμανική Ενότητα στη Θεσσαλονίκη (1906). Το πιο σημαντικό πολιτικό μέλος της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος μετά την επανάσταση των Νεότουρκων. Βουλευτής Αδριανούπολης σε όλα τα κοινοβούλια της περιόδου. Υπουργός Εσωτερικών (1913 – 1917), Μεγάλος Βεζίρης (1917 – 1918). Διέφυγε στη Γερμανία (1918). Δολοφονήθηκε από Αρμένιο στο Βερολίνο (1921), εξαιτίας της εμπλοκής του στις σφαγές των Αρμενίων. Βλέπε, Zürcher J. Eric, Σύγχρονη Ιστορία....…, οπ. ανωτ., σελ. 493.38 Τζεμάλ Πασά (Cemal Paşa, 1872 – 1922): Από τα πρώτα μέλη της Επιτροπής για την Οθωμανική Ελευθερία, και αργότερα της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος (ΕΕΠ), ως ταγματάρχης του στρατού στη Μακεδονία. Εξελέγη στην κεντρική επιτροπή της ΕΕΠ μετά την συνταγματική επάνάσταση. Δήμαρχος στο Σκούταρι της Πόλης (1909), κυβερνήτης στα Άδανα (1909) και τη Βαγδάτη (1911). Δήμαρχος Πόλης μετά το πραξικόπημα του 1913, στο οποίο είχε ενεργό ρόλο. Υπουργός Δημοσίων Έργων και Ναυτιλίας. Διοικητής της Τέταρτης Στρατιάς (στο μέτωπο του Σινά) και κυβερνήτης της Συρίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Διέφυγε στη Γερμανία (1918). Υπηρέτησε στο Αφγανιστάν ως στρατιωτικός σύμβουλος. Δολοφονήθηκε από έναν Αρμένιο στην Τυφλίδα (1921). Βλέπε, Zürcher, J. Eric, Σύγχρονη Ιστορία....…, οπ. ανωτ., σ. 477.39 Το πάθος του Ενβέρ Πασά για τον Παντουρκισμό ή Παντουρανισμό, ως πολιτικό και στρατιωτικό ιδανικό, περιγράφεται παραδόξως σε ένα έργο του περίφημου Γάλλου συγγραφέα A. Malraux (Αντρέ Μαλρό) με τίτλο Les noyers de l’ Altenbourg που εκδόθηκε το 1948. Βλέπε, Yerasimos, St., (επιμ.), Türkler – Doğu ve Batı, İslâm ve Lâiklik, από Georgeon, François, ‘‘Pantürk Düşü’’, Doruk Yayınları, Ankara, 2006, σ. 193 – 194.

7

ορισμένοι τού καταλόγισαν πως κυνηγούσε χιμαιρικά όνειρα40. Ακόμα και ο Κεμάλ Ατατούρκ σε ομιλία του τον Δεκέμβριο του 1921 δήλωνε τους λόγους που οδήγησαν στην απόρριψη των κινημάτων του Ισλαμισμού και του Παντουρκισμού αφού τα θεωρούσε ως άχρηστα κι επικίνδυνα ιδεολογήματα: «(………) Κύριοι, δεν είμαστε από εκείνους που τρέχουν πίσω από μεγάλες φαντασιώσεις και παρουσιάζουν κομπογιαννίτικα ότι πρόκειται να κάνουν πράγματα τα οποία στην πραγματικότητα δεν μπορούν να πράξουν. Κύριοι, αν δώσουμε την εντύπωση, ότι μπορούμε να κάνουμε σπουδαία και φανταστικά πράγματα, χωρίς να μπορούμε να τα πραγματοποιήσουμε, τότε θα προκαλέσουμε εναντίον μας το μίσος, την έχθρα και την κακεντρέχεια ολόκληρου του κόσμου αυτής της χώρας και αυτού του λαού. Δεν υπηρετούμε τον Πανισλαμισμό. Είπαμε πως θα έπρεπε να το κάνουμε αλλά δεν το πράξαμε, και οι εχθροί μας είπαν: ‘‘Ας τους σκοτώσουμε αμέσως προτού το πραγματοποιήσουν’’. Δεν υπηρετούμε τον Παντουρανισμό. Είπαμε ότι μπορούσαμε και θα το κάναμε, και πάλι είπαν: ‘‘Ας τους σκοτώσουμε’’. Εκεί είναι το όλο πρόβλημα……… Αντί να τρέχουμε πίσω από ιδέες τις οποίες δεν μπορούμε να υλοποιήσουμε, πολλαπλασιάζοντας έτσι τους εχθρούς μας και αυξάνοντας την πίεσή τους εναντίον μας, ας επιστρέψουμε στα φυσικά, νομιμοποιημένα όριά μας. Ας γνωρίσουμε τα όριά μας………»41.

Ο Παντουρκισμός χρησιμοποιήθηκε από τους Νεότουρκους στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στον αγώνα εναντίον της Ρωσίας. Ήδη, με το ξέσπασμα του πολέμου, ο Γκιοκάλπ, στο ποίημα «Ερυθρό Έπος» (Kızıl Destan) που συνέθεσε, ζητούσε την καταστροφή της Ρωσίας, με σαφείς παντουρανικές νύξεις42. Στη συνέχεια ο Παντουρκισμός αναζωπυρώθηκε από την κατάρρευση του ρωσικού στρατού το 1917 και την κατάληψη του Αζερμπαϊτζάν. Το ρεύμα του Παντουρκισμού ίσως να μην έγινε επίσημη ιδεολογία στα χρόνια που ακολούθησαν τη νέα Τουρκία, ωστόσο, η ιδέα του Παντουρκισμού θα επανεμφανίζεται κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα κυρίως σε καταστάσεις κρίσης της Σοβιετικής Ένωσης.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Κωνσταντινούπολης από τους Βρετανούς, δηλαδή μετά τη Συνθήκη του Μούδρου το 1918, ο Γκιοκάλπ συνελήφθη μαζί με τα ανώτερα στελέχη της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος και φυλακίστηκε. Οι συλλήψεις διενεργήθηκαν είτε με πρωτοβουλία της φιλελεύθερης οθωμανικής κυβέρνησης, «είτε μετά από αίτημα των Βρετανών, που είχαν σκοπό να δικάσουν ως «εγκληματίες πολέμου», όσους θεωρούσαν πως εμπλέκονταν στις σφαγές των Αρμενίων, την κακομεταχείριση των Βρετανών αιχμαλώτων πολέμου ή την υπονόμευση των όρων της ανακωχής»43. Μετά από πάροδο περίπου έξι μηνών κράτησης σε αστυνομικό τμήμα της οθωμανικής πρωτεύουσας, στις 26 Μαΐου 1919 ο Γκιοκάλπ επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο δίχως να γνωρίζει τον ακριβή προορισμό του. Έπειτα από ταξίδι λίγων ημερών το πλοίο έδεσε στο λιμάνι του Μούδρου στη Λήμνο. Εδώ επελέγη από τις αγγλικές αρχές να διαμείνει με άλλα έντεκα μέλη της Επιτροπής, ενώ οι υπόλοιποι εξόριστοι συνέχισαν τον πλου τους προς το νησί της Μάλτας. Ογδόντα μέρες αργότερα ο

Επίσης, Landau, M. Jacob, Παντουρκισμός – Το δόγμα του τουρκικού επεκτατισμού, μτφρ. Εύη Νάντσου, Εκδόσεις Θετίλη, Αθήνα, 1985, σ. 84 – 85.40 Ülken, Hilmi Ziya, Ziya Gökalp, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939, σ. 35.41 Atatürk’ ün Söylev ve Demeçleri, τόμ. Α’, 1945, σ. 195 – 196.42 Βλέπε ποίημα «Kızıl Destan», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 90. Επίσης, Landau, M. Jacob, Παντουρκισμός – Το δόγμα.…, οπ. ανωτ., σ. 65.43 Zürcher, J. Eric, Σύγχρονη Ιστορία..…, οπ. ανωτ., σ. 197 – 198.

8

Γκιοκάλπ με τους συγκρατούμενους του μεταφέρθηκαν στο νησί της Μεσογείου, απ’ όπου απελευθερώθηκαν στις 30 Απριλίου 1921 και επέστρεψαν στις εστίες τους στις 19 Μαΐου 1921 «ως ανταλλαγή Βρετανών αξιωματικών που είχαν συλληφθεί στην Ανατολία και κρατούνταν ως όμηροι από τους Τούρκους εθνικιστές»44.

Όσο διαρκούσε η παραμονή του Ζιγιά Γκιοκάλπ στη Μάλτα, αν και διαταράχθηκε η υγεία του45 – αντιμετώπιζε ασθένεια νευρικής υφής – ωστόσο ο χρόνος του δεν πέρασε ανεκμετάλλευτος. Παραγγελίες φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών και ψυχολογικών βιβλίων46

αποτελούσαν τα πνευματικά του ενδιαφέροντα, ενώ από την ανάγνωσή τους αποδελτίωσε αρκετές πολύτιμες πληροφορίες με σκοπό να τις χρησιμοποιήσει στα μελλοντικά του έργα. Παράλληλα, υπό τύπον σεμιναρίων, παρέδιδε μαθήματα στους υπόλοιπους εξόριστους διοργανώνοντας έτσι ένα μικρό ανοικτό πανεπιστήμιο47. Την τελευταία δεκαετία, οι διαλέξεις του Γκιοκάλπ στη Μάλτα, έγιναν αντικείμενο έρευνας των οποίων η συγκέντρωση και η επιμέλεια οδήγησε στην έκδοσή τους με τον τίτλο «Μαθήματα Φιλοσοφίας» (Felsefe Dersleri)48. Στη Μάλτα φαίνεται πως ο Γκιοκάλπ αναθεώρησε τις σκέψεις που μέχρι τότε υποστήριζε49. Εκμεταλλεύτηκε αυτή την περίοδο (1919 – 1921) διορθώνοντας προηγούμενα έργα του και αξιολογώντας νέες μελέτες του. Επιπλέον, με τους συνεξόριστους Ενωτικούς ακροατές του συνέχιζε να διατηρεί μία στενή επαφή. Ανάμεσα στους μαθητές του παρακολουθούσαν πρώην υπουργοί και βουλευτές της οθωμανικής κυβέρνησης. Από αυτούς κάποιοι θα επέστρεφαν στην Τουρκία για να συμμετάσχουν στον αντιστασιακό αγώνα στο πλευρό του Μουσταφά Κεμάλ50.

Εδώ, παρενθετικά, θα πρέπει να τονιστεί και η συμβολή του τύπου, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο και επηρέασε, εν μέρει, την κινητοποίηση των διανοουμένων ώστε να συνταχθούν στο πλευρό του Κεμάλ και να οδηγηθούν στην ίδρυση της Δημοκρατίας. Πράγματι, στα τελευταία χρόνια του Οθωμανικού Κράτους, ο εθνικισμός αποτέλεσε την ιδεολογία, που ως επί το πλείστον, έγινε αποδεκτή και εξαπλώθηκε στους κόλπους των

44 Lewis, Bernard, Η ανάδυση…, τομ. Α΄, οπ. ανωτ., σ. 499.45 Gökalp, Ziya, Limni…., οπ. ανωτ., σ. 581 – 583.46 Ο Γκιοκάλπ θεωρείται ένας από τους επιφανέστερους (ίσως ο πιο επιφανής) Τούρκους πνευματικούς ανθρώπους. Το εύρος της γνώσης του θα μπορούσε να εκτιμηθεί από τα βιβλία που ζητούσε με επιστολές από τις κόρες του να του στείλουν στην εξορία. Για παράδειγμα αναφέρονται ενδεικτικά τα εξής: «Από τα εννέα βιβλία που μου στείλατε τα οκτώ είναι αγγλικά και το ένα γαλλικό», 6 Νοεμβρίου 1919, σελ. 78 – 79, «Πλάτων, Αριστοτέλης, Ιλιάδα και Οδύσσεια, Πλούταρχος», 13 Οκτωβρίου 1919, σελ. 56 – 57, Hoffding, Esquisse d’ une Psychologie Fondée sur l’ Expérience, Durkheim, De la Division du Travail Social, 22 Μαρτίου 1920 σ. 248 – 249, Gaston Richard, Socialisme, La Femme dans l’ Histoire, Morale, 6 Μαΐου 1920, σελ. 303 – 304. (Βλέπε, Gökalp, Ziya, Limni….., οπ. ανωτ.). Ακόμα, από τις παραπομπές στο βιβλίο του «Μαθήματα Φιλοσοφίας» ο Γκιοκάλπ φαίνεται να έχει διαβάσει τους: Pascal, Leibniz, Condillac, Comte, Locke, Hume, Rousseau, Hegel, Marx, Nietzsche, Spencer, Bergson. Βλέπε το άρθρο της τουρκικής εφημερίδας ZAMAN, ‘‘Ziya Gökalp’ in kayıp Felsefe Dersleri 85 yıl sonra yayınlandı’’ 26 – 09 – 2006.47 «Εδώ είναι σαν ένα πανεπιστήμιο……Ο καθένας κρατάει κι ένα βιβλίο. Παίρνει κανονικά μαθήματα». Επιστολή που έστειλε ο Γκιοκάλπ στις κόρες του από τη Μάλτα στις 16 Οκτωβρίου 1919. Βλέπε, Gökalp, Ziya, Limni...., οπ. ανωτ. σ. 59.48 Εφημερίδα ZAMAN, ‘‘Ziya Gökalp’ in kayıp…’’, οπ. ανωτ., 26 – 09 – 2006..49 Στην αλληλογραφία του από την εξορία στη Λήμνο και τη Μάλτα ο Γκιοκάλπ απευθυνόμενος προς τις κόρες του τις συμβουλεύει και νουθετεί με σχετικά επιμέρους θέματα τουρκικού εθνικισμού, όπως «κουλτούρα και πολιτισμός» σ. 78 - 79, «μουσική» σ. 143 - 144, «πολιτισμός και θρησκεία» σελ. 436 - 437, «εθνική κουλτούρα» σ. 444 – 445, «οικογένεια» σ. 559 και 576, κτλ., τα οποία αργότερα ενσωμάτωσε στο βασικό έργο του «Οι αρχές του Τουρκισμού». (Βλέπε, Gökalp, Ziya, Limni.…, οπ. ανωτ.).50 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σ. 39.

9

διανοουμένων. Παράλληλα, στο μυαλό των Οθωμανών στοχαστών είχε αρχίσει το ενδιαφέρον για την τουρκική ιστορία και γλώσσα τις οποίες σταδιακά άρχισαν να υιοθετούν. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν στο Σύνταγμα του 1876 η ψήφιση της τουρκικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους51. Κατά τη διάρκεια του απολυταρχικού καθεστώτος του Αμπντουλχαμίτ Β΄ (1876 – 1908), στις εφημερίδες Sabah (Πρωΐα), Tercüman–ı Hakikat (Η Αλήθεια της Ερμηνείας)52 και İkdam (Πρόοδος), άρχισαν να δημοσιεύονται άρθρα που σχετίζονταν περισσότερο με θέματα κουλτούρας και λιγότερο με επίκαιρα θέματα της πολιτικής. Οι εξελίξεις έως αυτό το στάδιο συνιστούσαν διάσταση του επιστημονικού από τον πολιτικό Τουρκισμό και καταλάμβαναν μία τέτοια θέση που προκαλούσαν απήχηση στους κόλπους των διανοουμένων. Η εφημερίδα İkdam, η οποία είχε ξεκινήσει την κυκλοφορία της το 1894, με υπότιτλο «Είναι Τουρκική Εφημερίδα» καθώς και οι υπόλοιπες εφημερίδες με άρθρα και δημοσιεύσεις πάνω στο θέμα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο κίνημα των διανοουμένων, ώστε να γίνει γνωστό και να υποστηριχθεί από τον λαό, αλλά και να επιτευχθεί η μετάβαση από τον επιστημονικό στον πολιτικό Τουρκισμό. Έτσι, στο εξής ο τουρκικός εθνικισμός με την αρωγή του ιδεολογικού, του κοινωνικού, και του πολιτικού υπόβαθρου θα μετατραπεί και σε λογοτεχνικό κίνημα53.

Κύριος σκοπός του Ζιγιά Γκιοκάλπ ήταν η διατύπωση των λέξεων – κλειδιών του ρεαλιστικού τουρκικού εθνικισμού που σ’ αυτή τη συγκυρία δεν θα ήταν επεκτατικός. Μετά τα χρόνια εξορίας στο νησί της Μάλτας που κύλησαν κατά την περίοδο του Αγώνα Ανεξαρτησίας και το τέλος της αυτοκρατορίας, διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες ώστε ο Γκιοκάλπ να προβάλει έναν τέτοιο εθνικισμό και να πείσει το κοινό ότι τα άλλα δύο ρεύματα (Παντουρκισμός και Πανισλαμισμός) ήταν μη ρεαλιστικά. Ελάχιστα χρόνια νωρίτερα, την περίοδο διακυβέρνησης της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος των Νεότουρκων (το 1918), ο Γκιοκάλπ συγκεντρώνοντας σε μία συλλογή δημοσιευμένα άρθρα του, προχώρησε στην έκδοση του δοκιμίου με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκσυγχρονισμός»54, και αργότερα με τη συγγραφή του θεμελιώδους του βιβλίου οι «Αρχές του Τουρκισμού» (1923), ολοκλήρωσε έναν κύκλο, του οποίου η εξέλιξη στον κόσμο των ιδεών του, σφράγισε συμβολικά το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας νέας55.

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ιδιαίτερα, ότι πράγματι ο Γκιοκάλπ υπήρξε ο θεωρητικός του Τουρκισμού που έδωσε μεγάλη σημασία στην θεωρία και λιγότερο στην πράξη. Πίστευε, αν και ο ίδιος ήταν προσκολλημένος στην ιδεολογία, πως με την θεωρία ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην φαντασία η οποία είναι απαραίτητη για την ανάγνωση και ερμηνεία των εξωτερικών γεγονότων56. Πιο συγκεκριμένα, σε μία επιστολή προς την οικογένειά του, έχοντας πλήρη συναίσθηση της ιδιοσυγκρασίας του, αναφέρει εναργέστερα την σχέση

51 Sarınay, Yusuf, “İmparatorluk’ tan Cumhuriyet’ e Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi”, στο Türkler, cilt 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, σ. 822.52 Για τον τύπο την περίοδο του Τανζιμάτ βλέπε περισσότερα, Yıldız, Saadettin, Tanzimat dönemi edebiyatı, Nobel Yayınları, Ankara, 2006, σ. 30 κ.ε.53 Korkmaz Ramazan, Yeni Türk Edebiyatı 1839 – 2000, από Argunşah Hülya, “Milli Edebiyat”, Ankara, Grafiker Yayınları, 2005, σ. 185 – 186.54 Το έργο του «Τρία Ρεύματα - Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκμοντερνισμός», πρωτοεκδόθηκε ως βιβλίο το 1918. Όμως, τα κεφάλαιά του είχαν δημοσιευτεί νωρίτερα, κατά την διάρκεια της διετίας 1912 – 1913, ως άρθρα στην εφημερίδα «Türk Yurdu» (Τουρκική Πατρίδα).55 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σ. 39 – 40.

10

θεωρίας και πράξης: «Για του λόγου το αληθές, θα πρέπει ο άνθρωπος να κατέχει μαζί και τα δύο ιερά στοιχεία. Δηλαδή, θα πρέπει να συνδυάζει την ιδεολογία και την πραγματικότητα. Αυτός μπορεί να θεωρείται άνθρωπος τέλειος και εξαίρετος. Όμως, δυστυχώς, εγώ έχω έλλειμμα ως προς την πραγματικότητα. Η ενασχόλησή μου με την θεωρία με έκανε πιο φαντασιόπληκτο γι’ αυτό και έμεινα μακριά από την εξωτερική πραγματικότητα»57.

Σε άλλη επιστολή προς τον Φουάτ Κιοπρουλού (Fuat Köprülü), μετά τον επαναπατρισμό του, ο Γκιοκάλπ αποδεικνύει εντελώς το αντίθετο. Όντως, ο Τούρκος διανοούμενος προσπαθούσε να μετατρέψει σε πράξη τα πιστεύω του, πρωτίστως με την συλλογή πηγών στην οποία θα στηριζόταν ο τουρκικός εθνικισμός και θα αποκτούσε υπόσταση, αλλά και για να δώσει ενδεχομένως το παράδειγμα προς τους νωθρούς πνευματικούς συμπατριώτες της εποχής του. Το παρακάτω απόσπασμα είναι αρκετά διαφωτιστικό, όσον αφορά την προσπάθεια του Γκιοκάλπ να οργανώσει και να συλλέξει υλικό για την έρευνα και τη μελέτη της λαϊκής κουλτούρας. Ο Φουάτ Κιοπρουλού αναφέρει σχετικά: «Σ’ αυτήν την επιστολή, ο Γκιοκάλπ μιλάει για την πόλη του, το Ντιγιαρμπεκίρ, πόλη πλούσια για τα λαογραφικά της στοιχεία, την εθνογραφία και τη φιλολογία. Ακόμα, κάνει αναφορά στη συλλογή παραμυθιών και δημοτικών τραγουδιών τα οποία μερίμνησε να καταγραφούν και με μουσικές νότες καθώς επίσης για τα μελλοντικά σχέδιά του, δηλαδή την ίδρυση εθνολογικού ινστιτούτου, και αρχαιολογικού μουσείου»58.

Ο Γκιοκάλπ υποστήριζε με θέρμη την αλληλεπίδραση που πρέπει να έχουν διανοούμενοι και λαός. Διότι, πίστευε πως η πηγή έμπνευσης του πνευματικού βρίσκεται στον γραπτό και τον προφορικό θησαυρό, συνώνυμο της λαϊκής σοφίας. Επιπλέον, δήλωνε πως ο διανοούμενος έχει την υποχρέωση να εισέρχεται μέσα στο λαό και να αντλεί την κουλτούρα του. Διότι, η κουλτούρα, δηλαδή η εθνική κουλτούρα, βρίσκεται στον λαό. Από την άλλη, ο διανοούμενος θα πρέπει να μεταδίδει τον πολιτισμό στον λαό. Διότι, ο διανοούμενος γνωρίζει τον πολιτισμό. Κυρίως με τις λέξεις «υποκίνηση» (Tahris) και «εκλέπτυνση» (Tehzip), οι οποίες τέθηκαν ως όροι από τον Γκιοκάλπ, δημιούργησε μία νέα σύνθεση – θεωρία και ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα. Πράγματι, «υποκίνηση» σημαίνει την προβολή της λαϊκής λογοτεχνίας, της γλώσσας, της μουσικής, της τέχνης, των ηθών και εθίμων, εν συντομία, την στήριξη στην εθνική κουλτούρα, την προσπάθεια εμπλουτισμού της με την πάροδο του χρόνου μέσα στην ιστορία, και τέλος, την ανάσυρση και εφαρμογή των ιδιαίτερων στοιχείων της σε όλες τις φάσεις της σύγχρονης ζωής. Όλοι οι ανωτέρω προσδιορισμοί αποτελούν μία νέα επινόηση. Ενώ, «εκλέπτυνση» σημαίνει, την ανακάλυψη και την ζύμωση αυτού του εθνικού θησαυρού που αποτελεί κτήμα του λαού, με την δυτική τέχνη, την αισθητική και τις επιστημονικές της μεθόδους ώστε να προκύψει μία νέα σύνθεση59.

Μία σημαντική εξέλιξη στη ζωή του Ζιγιά Γκιοκάλπ, αποτέλεσε η στενή συνεργασία του με τον Μουσταφά Κεμάλ. Μετά τα χρόνια της εξορίας στη Μάλτα και την επιστροφή

56 Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Οδυσσέας Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά λέγοντας πως «Είναι η απουσία της φαντασίας που μεταβάλλει τον άνθρωπο σε ανάπηρο της πραγματικότητας», Βλέπε Ελύτης Οδυσσέας, Ανοιχτά Χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα, 1987, σ. 9.57 Gökalp, Ziya, Limni….., οπ. ανωτ., σ. 453.58 Köprülü, Fuad, ‘‘Ziya Gökalp’ e ait bazı hatıralar’’, στο Gökalp, Ziya, Limni ve Malta Mektupları…, οπ. ανωτ., σ. XXVI.59 Argunşah, Hülya, Milli Edebiyat…, οπ. ανωτ., σ. 188.

11

στην πατρίδα του, την πόλη Ντιγιαρμπεκίρ, ο Γκιοκάλπ κλήθηκε από τον Ατατούρκ στην Άγκυρα. Τον Μάρτιο του 1923 έφθασε στην πρωτεύουσα του νέου κράτους για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Η ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη για τον Τούρκο στοχαστή με στόχο να συμβάλει τα μέγιστα στα θέματα της ανοικοδόμησης και ανασυγκρότησης του νέου τουρκικού κράτους. Ο Ατατούρκ στις μεταρρυθμίσεις που προώθησε επωφελήθηκε στο έπακρο από τις ιδέες του Γκιοκάλπ60. Την άποψη αυτή μαρτυρεί ο Ενβέρ Μπεχνάν Σαπόλγιο (Enver Behnan Şapolyo), ένας από τους γνωστότερους επιμελητές των άρθρων του Γκιοκάλπ μετατρέποντας τα σε βιβλίο. Αυτός, λοιπόν, ο μελετητής σημειώνει στο τέλος ενός άρθρου του Γκιοκάλπ, πως το συγκεκριμένο άρθρο με την δημοσίευσή του στην εφημερίδα ξεσήκωσε ενθουσιασμό ανάμεσα στους πνευματικούς κύκλους της Άγκυρας και ότι παρατηρήθηκαν έντονες λογομαχίες ανάμεσα στις συντηρητικές και τις προοδευτικές ομάδες της Τουρκικής Εστίας. Επίσης, σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή: «Ο Γαζί Μουσταφά Κεμάλ παρακολουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα άρθρα του Ζιγιά Γκιοκάλπ και τα έλαβε υπόψη του όταν άρχισε τις μεταρρυθμίσεις ……»61.

Η θεωρητική επινόηση του Ζιγιά Γκιοκάλπ ο οποίος νωρίτερα πρότεινε τις τρεις φάσεις του Εκτουρκισμού, του Εξισλαμισμού και του Εκσυγχρονισμού, δηλαδή τη σύνθεση των ιδεών του να ανήκει κανείς παράλληλα στο τουρκικό έθνος, στην ισλαμική κοινότητα και στον δυτικό πολιτισμό, αποτέλεσε παράλληλα και το πλαίσιο των αξιών, πλην της δεύτερης, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο τουρκικός εθνικισμός, προϊόν του οποίου υπήρξε η Τουρκική Δημοκρατία62.

Ο Γκιοκάλπ πίστευε ότι πρέπει να αποκαλυφθεί ο πραγματικός πολιτισμός και να ενταχθεί στη σύγχρονη εποχή, γι’ αυτό και παρουσίασε σε οκτώ κεφάλαια το πρόγραμμα του Τουρκισμού, «Οι Αρχές του Τουρκισμού», που αποτελεί χρονολογικά τον δεύτερο βασικό πυλώνα του συνολικού έργου του. Η Τουρκική Δημοκρατία ιδρύθηκε έχοντας οδηγό το πρόγραμμα αυτό. Αργότερα, το δημοκρατικό σύστημα θα στηριχθεί ιδιαίτερα στο δόγμα «προς τον λαό» 63. Οι εκλεκτοί της διανόησης στα χρόνια του Αγώνα Ανεξαρτησίας αρχικά προσπάθησαν να προσεγγίσουν το λαό με σκοπό να συστρατευθούν προς ένα κοινό στόχο: δηλαδή αφενός στην ανάδειξη του λαϊκού πλούτου, κι αφετέρου με την ίδρυση του νέου κράτους προσανατολίστηκαν και πάλι προς το λαό για να τον υπηρετήσουν και να τον εξυψώσουν θεωρώντας τον ανεξάντλητη πηγή της τουρκικής εθνικής συνείδησης.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ δεν αναζήτησε τρόπους και μεθόδους μακριά από την πατρίδα του για να συμβάλει στην ανανέωση των παρηκμασμένων αξιών. Απεναντίας, αρκέστηκε στην αναζήτηση και τη μελέτη της ιστορίας του έθνους στο οποίο ανήκε. Επέλεξε, ως διέξοδο για τη λογοτεχνική ζωή της νέας εποχής, τη γλώσσα του απλού λαού, η οποία ονομαζόταν «ο πίσω κήπος της κοινωνίας» και τα στοιχεία της κουλτούρας που ήταν λησμονημένα στο

60 Sav, Ergun, Atatürk ve iki büyük Türk düşünürü – Namık Kemal ve Ziya Gökalp, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2001, σ. 23.61 Şapolyo, Enver Behnan (επιμ.), Fırka Nedir? Από Gökalp, Ziya, ‘‘İnkilâpçılık ve Muhafazakârlık’’, (Doğu Yayınları, Zonguldak, 1947 [1923]), σ. 23 – 28. Πρωτοδημοσιεύτηκε ως κύριο άρθρο στην εφημερίδα «Yeni Gün» στις 17 Μαΐου 1923. Η παραπάνω πληροφορία αντλήθηκε από το άρθρο του Gökmen, Özgür ‘‘Tek Parti Dönemi Cumhuriyet Halk Partisi’ nde Muhafazakâr Yönelimler’’, υποσημείωση, 7 και στη σ. 6. Βλέπε http:// tulp.leidenuniv.nl /content_docs/wap/og4.pdf (τελευταία ενημέρωση 27 – 01 - 2009).62 Argunşah, Hülya, Milli Edebiyat…, οπ. ανωτ., σ. 187 – 188. Αναλυτικότερα στο Δεύτερο Κεφάλαιο του Πρώτου Μέρους.63 Argunşah, Hülya, Milli Edebiyat..…., οπ. ανωτ., σ. 188.

12

βάθος του ιστορικού χρόνου64. Σε όλες του τις προτάσεις διακρίνεται μία προσπάθεια δημιουργίας αρχών της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Σ’ αυτήν την ταυτότητα το υποκείμενο υποχωρεί απαλλαγμένο από την ατομικότητά του, ενώ η συλλογική ψυχή προσπαθεί να εξατμίσει κάθε ατομικό πρόβλημα.

Κατά το προ – οθωμανικό παρελθόν, αν και υπήρξε εθνικός τρόπος ζωής, ωστόσο αργότερα, κατά την οθωμανική περίοδο, αυτός αλλοιώθηκε, συγχωνεύτηκε και τελικά λησμονήθηκε. Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ επινοώντας ένα λειτουργικό τρόπο γεφύρωσης, τον εφάρμοσε πάνω στην υπάρχουσα κοινωνική δομή. Σκοπός του δεν ήταν οι Τούρκοι να επιστρέψουν στο αρχαίο ιστορικό παρελθόν, αλλά να απευθυνθεί στην κοινωνία που έχει απωλέσει την ψυχή της και να την αφυπνίσει ώστε να συνειδητοποιήσει ότι είναι έθνος. Γι’ αυτό το λόγο, σε όλες του τις προτάσεις παρατηρείται μία τάση διάπλασης – διαμόρφωσης ενός περιβάλλοντος για απόκτηση επίγνωσης σε εθνικό επίπεδο. Το ευρύ πεδίο γνώσης και ενασχόλησής του, επέτρεψαν να μειώσει τις αντιθέσεις του. Ενώ οι προτάσεις του ήταν πολύ σημαντικές από τη σκοπιά ότι συμπεριλάμβαναν όλες τις ιδιαιτερότητες της πολιτισμικής ταυτότητας ενός έθνους το οποίο παραμελήθηκε για εκατοντάδες χρόνια65.

Τέλος, είναι απαραίτητο να επισημανθεί η επίδραση που άσκησαν οι απόψεις του Γκιοκάλπ στην εδραίωση του δημοκρατικού συστήματος του νέου κράτους – έθνους. Ο Αγώνας Ανεξαρτησίας που είχε αρχίσει, έφθασε στο αποκορύφωμά του το 1923 με την ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας. Στην επίτευξη αυτής της δημοκρατίας οι ιδέες του Ζιγιά Γκιοκάλπ έπαιξαν σπουδαίο ρόλο και συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να αποτελούν αντικείμενο συζήτησης. Εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ο μεγάλος στοχαστής διέβλεπε μία κοινωνία να ακροβατεί ανάμεσα στην θρησκεία και την εκκοσμίκευση και πίστευε, ότι ήταν απαραίτητη η διατήρηση της θρησκείας στην κοινωνία υπό την προστασία και τον έλεγχο του κράτους. «Η σκέψη του Γκιοκάλπ», αναφέρει ο Andrew Davison, «αποτελεί έξοχο πεδίο έρευνας ανάμεσα στις σύγχρονες εκκοσμικευμένες αντιλήψεις και τις μεθόδους πολιτικής πρακτικής. Ο ίδιος, αν και δεν ήταν εκκοσμικευμένος όπως το αντιλαμβανόμαστε εμείς, ωστόσο το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε κατάφερε να εκτυλίξει τις επιλογές που απλωνόταν μπροστά στην Τουρκία κατά την αυγή του αιώνα, και να αποδείξει ότι είχε γνώση της θεμελιώδους φύσης της δυναμικής, αυτής της δυναμικής που την ονομάζουμε εμείς περίοδο εκκοσμικευμένης ολοκλήρωσης»66.

Ο ίδιος συγγραφέας ισχυρίζεται ακόμα ότι, οι ιδέες του Γκιοκάλπ σχετικές με τη θρησκεία δεν έτυχαν σοβαρής μελέτης και ανάλυσης, καθώς ο Τούρκος διανοούμενος αν ζούσε θα ήταν υποχρεωμένος να συμβιβαστεί με την πολιτική του Μουσταφά Κεμάλ: «Οι ιδέες του Γκιοκάλπ για τις λεπτομέρειες στις μεταρρυθμίσεις του Ισλάμ έμειναν στο περιθώριο κυρίως μετά τον θάνατό του, τότε που άρχισε η περίοδος της ριζικής εκκοσμίκευσης. Όμως, εγώ πιστεύω πως αν ο Γκιοκάλπ ζούσε περισσότερο, θα συμβιβαζόταν με την πολιτική του Ατατούρκ, διότι είχε σχεδιάσει να δοθεί στον τουρκικό εθνικισμό μία διεθνής χροιά, ο οποίος ήταν ουτοπικός και αεροβατούσε, καθώς επίσης οι ιδέες του για τον χαλίφη ήταν ασύμβατες με τη λογική του δυτικού πολιτισμού»67. 64 Korkmaz, Ramazan, Yeni Türk Edebiyatı 1839 – 2000, από Korkmaz, Ramazan ve Özcan, Tarık, ‘‘Cumhuriyet dönemi Türk şiiri’’, Grafiker Yayınları, Ankara, 2005, σ. 227 – 228.65 Korkmaz, Ramazan ve Özcan, Tarık, Cumhuriyet dönemi…., οπ. ανωτ., σ. 228.66 Davison, Andrew, Türkiye’ de Sekülarizm ve Modernlik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 148.67 Davison, Andrew, οπ. ανωτ., σ. 166.

13

Ωστόσο, όποια κι αν ήταν η αποδοχή ή η απόρριψη των γενικών απόψεων του Γκιοκάλπ για τον τουρκικό εθνικισμό, δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τη συμβολή του στην εδραίωση του νέου πολιτικού και κοινωνικού συστήματος στη σύγχρονη Τουρκία. Ο νηφάλιος και διεισδυτικός τρόπος προσέγγισης του Γκιοκάλπ στα προβλήματα της εποχής του, χρησίμευσε ως ιδεολογική σανίδα σωτηρίας αλλά και πυξίδα σε όλα τα κοινωνικά αδιέξοδα. «Συλλαμβάνοντας την πηγή σκέψης και την πολιτική τάση των Νεότουρκων και των Ενωτικών, αν δεν υπήρχε η ήπια παρέμβαση και μεσολάβηση του Ζιγιά Γκιοκάλπ, η ιδεολογία των Κεμαλιστών θα εξελισσόταν με διαφορετικό τρόπο»68. Στην ίδια κατεύθυνση, και αντιστρέφοντας τα δεδομένα, θα μπορούσε να διατυπωθεί η εξής διαπίστωση: αν ο Γκιοκάλπ δεν απεβίωνε τόσο πρόωρα (48 ετών, 1876 – 1924), ίσως η κοινωνική και πολιτική κατάσταση στην Τουρκία να εξελισσόταν εντελώς διαφορετικά. Ακόμα και σήμερα ακούγονται φωνές αγανάκτησης στους πνευματικούς κύκλους, ότι η κοινωνία της Τουρκίας δεν κατάφερε να λύσει ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που τη συνθέτουν σαν κράτος. Χαρακτηριστικός είναι ο προβληματισμός που εκφράζεται από τον ιστορικό Χαλίλ Ιναλτζίκ: «Η κουλτούρα των Τούρκων Οθωμανών που με δύναμη και σθένος επιβιώνει, συνεχίζει στις μέρες μας να υπάρχει. Αλλάξαμε, όμως όπως σχεδιάστηκε δεν γίναμε εντελώς διαφορετικοί. Κι αυτό σύμφωνα με τα κοινωνιολογικά δεδομένα είναι φυσιολογικό. Είτε πρέπει να το παραδεχτούμε είτε όχι, σήμερα στην Τουρκία αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα ταυτότητας και κουλτούρας που είναι πιο σοβαρό από κάθε άλλη εποχή. Γιατί;»69.

Η εκτίμηση που είχε ο Κεμάλ, στο πρόσωπο του Τούρκου στοχαστή και κοινωνιολόγου Ζιγιά Γκιοκάλπ, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι αφενός τον συμπεριέλαβε ως μέλος στην επιτροπή για την σύνταξη του νέου Συντάγματος του 1924, και αφετέρου ότι αυτός συνέταξε τα άρθρα που αφορούσαν την εκκοσμίκευση, την ελευθερία της συνείδησης και της σκέψης70. Καθίσταται φανερό, λοιπόν, ότι ο Κεμάλ, αν και πρακτικός πολιτικός και ρεαλιστής, για την εφαρμογή των δικών του οραμάτων και σχεδίων, είχε την ανάγκη ενός θεωρητικού ικανού να θέσει σε στέρεα και σύγχρονα θεμέλια την δομή της τουρκικής κοινωνίας. Τόσο στο θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο και στο ζήτημα της εκκοσμίκευσης, οι υπηρεσίες που πρόσφερε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ σ’ αυτό το ελάχιστο χρονικό διάστημα της ζωής του ήταν περισσότερο από πολύτιμες. Κυρίως, οι απόψεις του για τη θρησκεία, αποτελούν πεδίο πνευματικής διαμάχης τόσο για τους συμφωνούντες όσο και για τους διαφωνούντες. Ακόμα, προσφέρουν θέμα συζήτησης, εάν και σε ποιο βαθμό ο Κεμάλ συνηγόρησε με αυτές τις ιδέες και οδηγήθηκε στην εφαρμογή τους. Και τέλος, εάν ο Γκιοκάλπ συμφωνούσε με την πολιτική πρακτική του Κεμάλ. Όλα αυτά τα ερωτήματα θα γίνουν αντικείμενο ανάλυσης αμέσως παρακάτω:

Ήδη, από το 1908, την περίοδο της επανάστασης των Νεότουρκων και της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, είχε ενισχυθεί η άποψη της διάκρισης θρησκείας – κράτους, ενώ η ισλαμική ταυτότητα πέρασε σε δεύτερη μοίρα με την επιρροή του Ζιγιά Γκιοκάλπ, ο

68 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm......, οπ. ανωτ., σ. 217.69 İnalcık, Halil, ‘‘Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı’’, στο Doğu – Batı, Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, σ. 389.70 Berkes, Niyazi, ‘‘Ziya Gökalp: His Contribution to Turkish Nationalism’’, Middle East Journal 8, No 4, 1954, σελ. 376. Πληροφορία που χρησιμοποιήθηκε ως παραπομπή στο βιβλίο του Davison, Andrew, Türkiye’ de Sekülarizm.…, οπ. ανωτ., σ. 166. Επίσης, Erişirgil, Mehmet Emin, Ziya Gökalp – Bir fikir adamın romanı, 3. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2007, σ. 172.

14

οποίος προσπάθησε να προωθήσει την τουρκική ταυτότητα. Οι απόψεις του Ατατούρκ για την θρησκεία, αναμφίβολα είναι επηρεασμένες από αυτό το ιδεολογικό ρεύμα. Η ισλαμική θρησκεία, σύμφωνα με τον Μουσταφά Κεμάλ, στηρίζεται πάνω απ’ όλα στο μυαλό, τη λογική γι’ αυτό και θεωρείται φυσιολογική. Οι ανωτέρω σκέψεις οδηγούσαν στο συμπέρασμα, ότι το Ισλάμ ήταν η τελευταία θρησκεία της ανθρωπότητας (δηλώσεις του το 1922 και το 1923). Σύμφωνα πάντα με τον ίδιο (τον Κεμάλ), το πραγματικό Ισλάμ θα πρέπει να καθαριστεί από διάφορες προκαταλήψεις, προλήψεις και δεισιδαιμονίες (δήλωση το Μάρτιο του 1923). Οι θρησκευτικοί ηγέτες «εκμεταλλευόμενοι την αμάθεια και την τυφλή προσήλωση και υπακοή των πολιτών, για να αποκομίσουν χίλια δυο πολιτικά και ατομικά οφέλη χρησιμοποίησαν την θρησκεία ως εργαλείο και όχημα»71. Στο Ισλάμ δεν υπάρχει ομάδα κληρικών που κάνουν τον διαμεσολαβητή ανάμεσα στον Θεό και τους πιστούς. Η θρησκεία και η πίστη είναι θέμα ατομικής συνείδησης.

Στον «Πολιτικό Τουρκισμό» (Siyasi Türkçülük), άρθρο γραμμένο το 1923, ο Γκιοκάλπ υποστήριξε ότι ο χώρος της πολιτικής έπρεπε να απαλλαγεί από όλα τα υπολείμματα της θεοκρατίας και να αναλάβει την ευθύνη θέσπισης νόμων για το εκκοσμικευμένο κράτος. Σύμφωνα με το πνεύμα της πλουραλιστικής συντεχνιακής αλληλεγγύης, έπρεπε να διασφαλιστεί η ιδιαίτερη αυτονομία της εξουσίας τόσο της πολιτικής όσο και της θρησκείας ως δύο ξεχωριστοί κοινωνικοί θεσμοί. Με αφετηρία αυτή την άποψη, ο Γκιοκάλπ είχε προτείνει ένα modus vivendi για το αξίωμα του θρησκευτικού ηγέτη των μουσουλμάνων Σεϊχουλισλάμ (Şeyhülislâm) στο πλαίσιο του εκκοσμικευμένου κράτους. Επιπλέον, πρότεινε τον περιορισμό των καθηκόντων του αρχιμουφτή (Σεϊχουλισλάμ) στην πίστη και τις θρησκευτικές τελετουργίες, ενώ πίστευε ότι η ευθύνη της θέσπισης των νόμων έπρεπε να αφεθεί στο κράτος72. Το πακέτο προτάσεων για την θρησκευτική μεταρρύθμιση του Γκιοκάλπ, πέρα από την κατάργηση του αξιώματος του Şeyhülislâm, συμπεριλάμβανε ακόμα και την παραχώρηση των αρμοδιοτήτων και της διοίκησης των θρησκευτικών δικαστηρίων στο Υπουργείο Δικαιοσύνης καθώς και την κατάργηση της Διεύθυνσης των Βακουφίων η οποία θεωρούνταν «κράτος εν κράτει». Ορισμένες μεταρρυθμίσεις άρχισαν να υλοποιούνται πριν από τους κεμαλιστές, δηλαδή την περίοδο της διακυβέρνησης από την οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος73.

Κατά την ίδια εποχή, ο Γκιοκάλπ είχε εκφράσει διά μέσου των ποιημάτων του την έντονη αντίθεσή του προς το σουλτανάτο, ενώ κατά τα πρώτα χρόνια της κεμαλικής διοίκησης υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του διαχωρισμού του χαλιφάτου από το σουλτανάτο. Όμως, τον Μάρτιο του 1924, δηλαδή λίγο πριν το θάνατό του, δεν αντέδρασε στην κατάργηση του χαλιφάτου. Επειδή, λοιπόν, ο Γκιοκάλπ δεν εκδήλωσε ανοιχτά την άποψή του για την κατάργηση του χαλιφάτου, δέχτηκε κριτική και κατακρίθηκε για την στάση του αυτή. Κάποιοι απέδωσαν την τάση του αυτή στην δήθεν στήριξη της ιδεολογίας του στην μουσουλμανική κοινότητα (ümmet, ούμα) και άλλοι τον κατέκριναν για τον τουρκικό εθνικισμό.

71 İnalcık, Halil, ‘‘Atatürk ve Atatürkçülük’’, στο Doğu – Batı, Makaleler I, Doğu – Batı Yayınları, Ankara, 2006, σ. 368.72 Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp, Luzac and Company, London, 1950, σ. 89. Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι μεταφρασμένο και στα τουρκικά. Βλέπε, Heyd, Uriel, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2010.73 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm....., οπ. ανωτ., σ. 82.

15

Καθ’ όλη την περίοδο της δημοκρατίας, οι μάταιες προσπάθειες του Γκιοκάλπ, αν και θεωρείται ο αναμφισβήτητος πατέρας του τουρκικού εθνικισμού, προσέβλεπαν στην αναδιοργάνωση της θρησκείας ως οργανισμού ηθικής και κουλτούρας που να κατέχει μία διακριτή θέση μέσα στην κοινωνία. Όμως, αυτό δεν σήμαινε ότι δεν το δικαιούνταν. Διότι, αυτός ο πνευματικός άνθρωπος ήταν εκείνος που ανέδειξε τον τουρκικό εθνικισμό «ως το ύψιστο ιδανικό», τον εκκοσμικευμένο χαρακτήρα του κράτους αλλά και τον εκσυγχρονισμό στις γενιές της δημοκρατίας, σ’ αυτό το θέμα της θρησκείας έδωσε προτεραιότητα στον πραγματισμό και προσπάθησε ώστε οι κοινωνικές υποθέσεις και η ιστορική θέση του Ισλάμ μέσα στην τουρκική κοινωνία να αποκτήσουν σημασία ως αναγκαίες πραγματικότητες. Έφθασε στο σημείο να προτείνει την οικοδόμηση της ηθικής αλληλεγγύης ως ένα «συντεχνιακό έθος»74. Άρα, ο Γκιοκάλπ ισχυριζόταν πως έπρεπε να αφαιρεθεί η κυριαρχία του Ισλάμ μέσα στην πολιτική ζωή του τουρκικού έθνους, κι αυτό μπορούσε να επιτευχθεί με τον διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος, έτσι ώστε ο Ισλαμισμός μέσα από την σύγχρονη αποστολή του να αποκτήσει νέα προοπτική, δηλαδή την ηθική και πνευματική κοινωνική προσφορά75.

Είναι απαραίτητο να επισημανθεί πως η αξία του Γκιοκάλπ αναδεικνύεται στο γεγονός ότι, αν και ο Τούρκος στοχαστής και διανοούμενος ενεργούσε παρασκηνιακά, ωστόσο οι συμβουλές και οι υποδείξεις του δεν διέφευγαν της προσοχής του Κεμάλ. Θα εκλαμβάνονταν ως σοβαρή παράλειψη ίσως αν δεν μνημονεύονταν εδώ οι απόψεις του μελετητή Uriel Heyd σχετικά με τις ιδέες του Ζιγιά Γκιοκάλπ για τη θρησκεία. Η σχετική ανάλυση του Heyd για την άποψη του Γκιοκάλπ που υποστήριξε τον διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος, είναι ισχυρότερη από την προσπάθεια του Γκιοκάλπ να συμβιβάσει το Ισλάμ, τον Τουρκισμό και τον Εκσυγχρονισμό. Ο Heyd αναφέρει πως αυτό δείχνει την επιμονή του Γκιοκάλπ να πιστεύει στον διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σκέψη του Heyd, ότι αυτό επιτεύχθηκε με τις πολιτικές που εφάρμοσε ο Ατατούρκ αρχικά καταργώντας το χαλιφάτο (1924), κατόπιν αφαιρώντας από το Σύνταγμα την φράση ότι «θρησκεία του κράτους είναι το Ισλάμ» (1928), και τέλος, προσθέτοντας στο Σύνταγμα τη φράση ότι «το κράτος είναι εκκοσμικευμένο» (1937). Ο Heyd δηλώνει, ότι στο τέλος αυτών των τροποποιήσεων «έγινε διαχωρισμός ανάμεσα στην θρησκεία και το κράτος» και ότι η Τουρκία «μετατράπηκε πλέον σε εκκοσμικευμένο κράτος» (…..). Στην Τουρκία παρά το γεγονός ότι επετεύχθη ο διαχωρισμός της θρησκείας από το κράτος, δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι συντελέστηκε έτσι όπως τον φανταζόταν ο Γκιοκάλπ. Οι ισχυρισμοί πολλών ακαδημαϊκών συγκλίνουν στο σημείο, ότι στην Τουρκία ποτέ δεν έγινε ο δομικός διαχωρισμός της θρησκείας από το κράτος, όμως, αρκετοί πιστεύουν (ανάμεσά τους και ο Heyd) πως στην ουσία τέτοιος διαχωρισμός πραγματοποιήθηκε. Με άλλα λόγια, η ομολογία του Heyd ότι μετά το θάνατο του Γκιοκάλπ οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν ήταν ολωσδιόλου εναρμονισμένες με τις απόψεις του που αφορούσαν την αναγκαιότητα του διαχωρισμού, μπορεί να μην αληθεύει, όχι επειδή ο Γκιοκάλπ δεν υποστήριζε αυτή την ιδέα

74 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm......, οπ. ανωτ., σ. 82 – 83.75 Ουμούτ, Οζκιριμλί – Σπύρος, Σοφός, Το Βάσανο της Ιστορίας – Ο εθνικισμός στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2008, σ. 94.

16

του διαχωρισμού, αλλά διότι η τουρκική πολιτική ελίτ αδυνατούσε να εφαρμόσει την ιδέα αυτή στην πολιτική76.

Τέλος, θα ήταν σοβαρή παράλειψη να μη γίνει αναφορά στην ουσιαστική συμβολή του Ζιγιά Γκιοκάλπ, θεωρητικού του τουρκικού εθνικισμού και του Κεμαλισμού. Οι ιδρυτικές αρχές, όπως σημειώθηκε ανωτέρω, αποτέλεσαν έμπνευση και επινόηση του μεγάλου Τούρκου στοχαστή. Δυστυχώς, όμως, ο άδοξος θάνατός του αν και διέκοψε πρόωρα την ζωή και συνεπώς την πνευματική του δημιουργία, ωστόσο είχε θέσει τις βάσεις για την θεμελίωση της τουρκικής εθνικής συνείδησης και ταυτότητας. Το κρίσιμο πρόβλημα που ανέκυψε, φάνηκε ότι ήταν κεφαλαιώδες. Διότι, η Τουρκία στερημένη πρόωρα την πολύτιμη πνευματική προσφορά του Ζιγιά Γκιοκάλπ δεν επιχείρησε να ανακαλύψει κάποιον αντικαταστάτη του. Έτσι, έπειτα από μία δεκαετία περίπου, οι «αρχές» του ερμηνεύτηκαν ή καλύτερα παρερμηνεύτηκαν και αναλύθηκαν με βάση το υφιστάμενο πολιτικό πνεύμα της εποχής εκείνης.

2-) ΑπολογισμόςΟ Ζιγιά Γκιοκάλπ απεβίωσε νέος, σαράντα οκτώ ετών. Γεννήθηκε στις 23 Μαρτίου

1876 και απεβίωσε στις 25 Οκτωβρίου 1924. Δίχως καμία αμφιβολία, το πνευματικό έργο του Γκιοκάλπ είναι σημαντικό και σπουδαίο. Με την πάροδο του χρόνου, μία πληθώρα αξιόλογων και εξειδικευμένων, άρθρων και εργασιών, και μελετών βασισμένων στο έργο του Γκιοκάλπ βλέπουν το φως της δημοσιότητας αποκαλύπτοντας το εύρος και το βάθος του έργου αυτού του μεγάλου στοχαστή. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι συγγραφείς δεν διστάζουν να εκφράσουν απερίφραστα τον θαυμασμό, την εκτίμηση και την αναγνώριση της πνευματικής συνεισφοράς του στην τουρκική κοινωνία. Επίσης, η κριτική των έργων του Γκιοκάλπ στάθηκε απέναντι του γενναιόδωρη, τοποθετώντας τον σε μία από τις πρώτες θέσεις, ίσως και στην υψηλότερη της κλίμακας της τουρκικής διανόησης. Οι παρακάτω απόψεις επιβεβαιώνουν και συμπληρώνουν τη διαμορφωθείσα εικόνα του: Ο Uriel Heyd αναφέρει ότι, «Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ είναι ο πατέρας του τουρκικού εθνικισμού», επίσης, ο W. Deeds λέγει πως, «Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ είναι ο διαμορφωτής της Νέας Τουρκίας, ένας από τους πνευματικούς ιδρυτές της Τουρκικής Δημοκρατίας και ίσως αυτός που είχε το μεγαλύτερο μερίδιο στην ίδρυσή της», ακόμα ο Τούρκος συγγραφέας Γιακούπ Καντρί Καραοσμάνογλου ισχυρίζεται ότι, «για πρώτη φορά στην Ανατολή ο Ζιγιά Γκιοκάλπ λειτούργησε ως γεφυροποιός και κατόρθωσε να συμφιλιώσει αρμονικά την επιστήμη του δυτικού πολιτισμού με την αρετή της Ανατολής». Επιπλέον ο Τούρκος μελετητής Ταχά Παρλά (Taha Parla) σημειώνει πως, «Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ είναι ο πιο ικανός συστηματικός στοχαστής της κυρίαρχης ιδεολογίας του συντεχνιακού συστήματος στην Τουρκία. Οι ιδέες του Γκιοκάλπ αργότερα μετατράπηκαν σε συνθήματα και μύθους»77. Ενώ ο Τούρκος συγγραφέας Νιγιαζί Μπερκές (Niyazi Berkes) που μετέφρασε αποσπασματικά στα αγγλικά το έργο του Γκιοκάλπ και το έκανε γνωστό στη Δύση, τονίζει πως «Από τους Τούρκους συγγραφείς του 20ου αιώνα ο Ζιγιά Γκιοκάλπ είναι ο πιο αυθεντικός και ο πιο αποτελεσματικός»78. Τέλος, ο Τούρκος ποιητής Γιαχγιά Κεμάλ

76 H παραπάνω ανάλυση ανήκει στον ιστορικό Davison Andrew ο οποίος κρίνει τις απόψεις του Heyd για τον Γκιοκάλπ. Βλέπε, Davison, Andrew, Türkiye’ de Sekülarizm....., οπ. ανωτ., σ. 165.77 Όλες οι αναφορές των συγγραφέων στο έργο του Γκιοκάλπ αντλήθηκαν από το άρθρο του İnalcık Halil, ‘‘Ziya Gökalp: Yüzyıla damgasını....’’, οπ. ανωτ., σ. 97.78 Davison, Andrew, Türkiye’ de Sekülarizm…, οπ. ανωτ., σ. 144.

17

Μπεγιατλί (Yahya Kemal Beyatlı) τονίζει το μεγαλείο του, λέγοντας ότι ο Γκιοκάλπ αποτελεί «εθνικό θησαυρό» για την Τουρκία κι ότι «από τότε που έσβησε ο απαστράπτων νους του Γκιοκάλπ η επιστήμη στην πατρίδα βυθίστηκε στο σκοτάδι»79.

Εν κατακλείδι, η ισχυρή επίδραση του έργου του Γκιοκάλπ στην σύγχρονη κοινωνικο – πολιτική ζωή της Τουρκίας και συνεπώς στον Κεμαλισμό αποκαλύπτεται μέσα από τα λόγια του μεγάλου Τούρκου ιστορικού Χαλίλ Ιναλτζίκ: «Οι βασικές απόψεις του Γκιοκάλπ, κυρίως την περίοδο δημιουργίας του τουρκικού εθνικού κράτους, επηρέασαν βαθιά την πολιτισμική ζωή μας και χάραξαν την προοπτική της. Οι Τούρκοι επιστήμονες και καλλιτέχνες υιοθέτησαν τις θεμελιώδεις έννοιες που επινόησε: τον παραδοσιακό τουρκικό λαϊκό πολιτισμό, την λαϊκή λογοτεχνία, τον μυστικισμό – σουφισμό και τα τάγματα, καθώς επίσης το τουρκικό φολκλόρ και την εθνογραφία, τη δημοτική μουσική που προσπάθησε να ερευνήσει με ζήλο. Αυτοί, λοιπόν, (οι επιστήμονες και καλλιτέχνες), πορεύθηκαν προς αυτήν την κατεύθυνση για να ενισχύσουν και ολοκληρώσουν τη θεμελιώδη εθνική ύπαρξη. Η επόμενη γενιά των επιστημόνων, (………) καθώς επίσης και πολλοί άλλοι επιστήμονες, ιδεολόγοι, στοχαστές και καλλιτέχνες, ακολούθησαν τον δρόμο που χάραξε ο Γκιοκάλπ για να πραγματοποιήσουν τις έρευνές τους. Τα Σπίτια του Λαού ως οργανισμοί που βοήθησαν στην ανάπτυξη και εξάπλωση του τουρκικού πολιτισμού, προέκυψαν από την ουσιαστική ιδεολογία του. Στα επαρχιακά σχολεία, όπου υπηρέτησαν οργανικά οι καθηγητές των Λυκείων, πραγματοποίησαν έρευνες πάνω στη λαϊκή κουλτούρα κι αργότερα αυτές τις δημοσίευσαν στα περιοδικά που ανήκαν στα Σπίτια του Λαού. Οι πρωτοποριακές μέθοδοι δυτικοποίησης γύρω στα 1930, η συνολική τάση δυτικοποίησης, του ανατολικισμού, της ίδρυσης ισλαμικών σωματείων, θα προσανατολιστούν σε νέες συνθέσεις και νέες κατευθύνσεις στη ζωή της τουρκικής κουλτούρας και κοινωνίας και θα ταυτιστούν με τις ουσιαστικές ιδέες του Γκιοκάλπ για τον Τουρκισμό – Τουρανισμό. Στο πρόσφατο παρελθόν, η θεωρία της «Τουρκο – Ισλαμικής Σύνθεσης» άντλησε στοιχεία από τις ιδέες του Γκιοκάλπ για να οικοδομήσει τις δικές της βασικές θέσεις και απόψεις»80.

79 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm…, οπ. ανωτ., σ. 44 – 45.80 İnalcık, Halil, ‘‘Ziya Gökalp: Yüzyıla damgasını.....’’, οπ. ανωτ., σ. 115 – 116.

18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΖΙΓΙΑ ΓΚΙΟΚΑΛΠ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Dinle, yeni şâir, eski ozanı,Okuyor yürekten Altun Destan’ı...Deme, ‘‘Kobuz kırık, yoktur çalanı!’’Çalgı gönül sesi, kobuz bir ağaç81.

1-) Τι σημαίνει Γλωσσικός Τουρκισμός

Στο ποίημά του με τίτλο «Η Γλώσσα» (Lisan), που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1916 στην εφημερίδα Τανίν (Tanin) και συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή ποιημάτων του, ο Γκιοκάλπ εκφράζει τις απόψεις του για την τουρκική γλώσσα ως εξής: Κατ’ αρχάς, θεωρεί τη γλώσσα που χρησιμοποιείται στην Κωνσταντινούπολη καθαρή και εκλεπτυσμένη. Όμως, καθαρή γλώσσα, πιστεύει ο θεωρητικός, πως είναι εκείνη που γίνεται κατανοητή από όλους, δίχως να ανατρέχουν στα λεξικά. Επίσης, τονίζει την αντίθεσή του στην τεχνητή γλώσσα (την οθωμανική γλώσσα ή την γλώσσα της γραφειοκρατίας) της οποίας η προέλευση ανάγεται στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του οθωμανικού κράτους. Έτσι, ο Γκιοκάλπ απευθύνεται στον λαό, τον αποκαλεί γλωσσοπλάστη, και πιστεύει ότι διαθέτει γλωσσικό αισθητήριο ικανό να αποδεχτεί και να αφομοιώσει ξένες λέξεις. Τέλος, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, το τελευταίο τετράστιχο δεν περιλαμβάνει μόνο την ουσία των ιδεών του Γκιοκάλπ περί γλώσσας, αλλά εκφράζει και μία προφητική σκέψη και ελπίδα. Μία ελπίδα για ένα τουρκικό κράτος που θα βασίζεται στα ουσιώδη στοιχεία ύπαρξης του τουρκικού εθνικισμού. Το τετράστιχο σε ελεύθερη απόδοση έχει ως εξής:

Türklük’ün vicdânı bir, Μία η συνείδηση του Τουρκισμού,Dini bir, vatanı bir; Θρησκεία μία και πατρίδα μία.Fakat hepsi ayrılır Όμως, αδύνατη η συνοχή τους,Olmazsa lisânı bir82. Αν δεν υπάρχει γλώσσα μία.

Εδώ χρειάζεται μία διευκρίνιση. Επειδή εκείνη την χρονική περίοδο ήταν στην επικαιρότητα το ιδεολογικό ρεύμα του Παντουρανισμού ή Παντουρκισμού του οποίου ένθερμος υποστηρικτής ήταν ο Γκιοκάλπ, πρότεινε τότε πως η χώρα του Τουράν θα πρέπει να αποκτήσει μία ενιαία γλώσσα για όλους τους τουρκοφωνους λαούς της Κεντρικής Ασίας. Έχει γίνει νύξη στα προηγούμενα κεφάλαια, ότι η περίοδος κατά την οποία κατέρρεε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η τουρκική κοινωνία είχε αγγίξει ηθικά το ναδίρ τόσο στην πολιτική κονίστρα όσο και στον ψυχολογικό τομέα. Έτσι, την τεράστια απώλεια εδαφών της αυτοκρατορίας, (με τους Βαλκανικούς Πολέμους και εν συνεχεία με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), ο Γκιοκάλπ επιχείρησε πνευματικά να την αντικαταστήσει με μία ισομεγέθη γεωγραφικά «τουρκική αυτοκρατορία» που την αποκάλεσε Τουράν. Επιδίωξη ή όραμα του Γκιοκάλπ για εκείνη την εποχή ήταν η ένωση όλων των τουρκικών λαών σε μία χώρα με

81 Νέε ποιητή άκου τον παλιό μελωδό / Απαγγέλλει με πάθος το «Χρυσό Έπος» / Μη λες είναι ‘‘Είναι σπασμένο το κομπούζ δεν υπάρχει οργανοπαίχτης’’ / Το όργανο είναι η φωνή της ψυχής, ενώ το κομπούζ είναι από ξύλο. Βλέπε ποίημα «Sanat», Gökalp, Ziya, Şiirler ve Halk..., οπ. ανωτ., σ. 111.82 Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 106 – 107.

19

κοινή συνείδηση, κοινή θρησκεία, και κοινή γλώσσα. Η δημιουργία και η επίτευξη μιας ενιαίας τουρκικής κουλτούρας, αποτελούσε τον απώτερο σκοπό της ανωτέρω ύψιστης ιδέας.

Την ίδια, λοιπόν, περίοδο (1908 – 1918) ο Γκιοκάλπ αναφερόμενος στο θέμα της γλώσσας πρότεινε να ονομαστεί εθνική η γλώσσα της Κωνσταντινούπολης, ισχυριζόμενος πως αυτή εκπλήρωνε όλες τις προϋποθέσεις. Την άποψή του αυτή εξέθεσε στο άρθρο «Τουρκικό Έθνος και Τουράν» (Türk Milleti ve Turan) το οποίο αργότερα συμπεριελήφθη στο έργο του «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός». Σ’ αυτό το άρθρο ο συγγραφέας αναφέρει τα παρακάτω: «Η Κωνσταντινούπολη αποτελεί ιερό σημείο αναφοράς όλων των Τούρκων (όπως η Μέκκα για τους Άραβες). Επιπλέον, η Κωνσταντινούπολη αποτελεί έδρα του ισλαμικού χαλιφάτου. Η Κωνσταντινούπολη πέρα από την εθνική γλώσσα, έχει και δύναμη ως θρησκευτική ιερή πόλη. Η δυνατότητα επιλογής της γλώσσας της Κωνσταντινούπολης από όλους τους τουρκικούς λαούς ερμηνεύεται από το γεγονός ότι αυτή η αίγλη και η ιερότητα μεταδόθηκε και στην γλώσσα. Γενικά, η τουρκική της Κωνσταντινούπολης είναι η αρτιότερη απ’ όλες τις τουρκικές διαλέκτους, η πιο δουλεμένη και η πιο πλούσια στην επιστήμη και τη λογοτεχνία.

Επομένως, παρόλα τα εμπόδια που ενδεχομένως να προβληθούν, η αποδοχή της τουρκικής της Κωνσταντινούπολης ως γλώσσας της λογοτεχνίας, αποτελεί για όλους τους Τούρκους εθνικό καθήκον. Αυτό το καθήκον όταν θα εκπληρωθεί, τότε θα δημιουργηθεί ένα κοινό κι ενιαίο τουρκικό έθνος με κοινή γλώσσα και κοινή λογοτεχνία»83.

Ας σημειωθεί ακόμα ότι, σε μία επιστολή που έστειλε προς την οικογένειά του τον Δεκέμβριο του 1920 από το νησί της Μάλτας όπου βρισκόταν στην εξορία, ο Γκιοκάλπ μέσα σε ελάχιστες γραμμές όχι μόνο εκθέτει τον κίνδυνο που διατρέχουν τα δίγλωσσα έθνη84, αλλά περιγράφει με συντομία και ευστοχία πώς προέκυψε η οθωμανική γλώσσα. Ο Τούρκος στοχαστής, πίστευε πως ο προφορικός λόγος αποτελούσε το περίβλημα της κουλτούρας, ενώ ο γραπτός του πολιτισμού85. Μάλιστα, τονίζει, πως σε δίγλωσσα έθνη τα στοιχεία που συνιστούν την κουλτούρα και τον πολιτισμό δεν είναι δυνατόν να ταυτιστούν, αντιθέτως είναι καταδικασμένα να μείνουν ξένα μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που δίνει: Σημειώνει πως αν ο πολιτισμός δε μπολιαστεί στο δέντρο της κουλτούρας, είναι αδύνατον να ανθίσουν όλα του τα άνθη. Διότι, το δέντρο της κουλτούρας βρίσκεται βαθιά ριζωμένο στους κόλπους, στην καρδιά και στην ψυχή του έθνους. Ο πολιτισμός μοιάζει με λουλούδι που όταν κοπεί από άλλους κήπους δεν έχει διάρκεια η ζωή του, όταν όμως μπολιαστεί σε άλλο δέντρο, τότε η ζωή του δεν έχει μόνο διάρκεια, αλλά και κάθε είδος λουλουδιού ή καρπού του μπορεί να ανθίσει και στον κήπο μιας άλλης χώρας.

Θέλοντας να ενισχύσει το ανωτέρω παράδειγμα, ο Γκιοκάλπ κάνει μία αναφορά στην εποχή των Σελτζούκων, δηλαδή πριν την ίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την περίοδο, λοιπόν, των Σελτζούκων η γραπτή γλώσσα της Ανατολίας ήταν η ιρανική. Τότε, το τουρκικό έθνος γλωσσικά χαρακτηρίζονταν από διγλωσσία. Αργότερα, κάποιος κρατικός 83 Gökalp, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, στο βιβλίο Kitaplar 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 77.84 Δηλαδή, μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ο τουρκικός λαός μιλούσε τα καθαρά τουρκικά, ενώ οι μορφωμένοι χρησιμοποιούσαν την οθωμανική που εξελίχθηκε σε γλώσσα της διοίκησης και που ήταν ένα κράμα τουρκικής – ιρανικής και αραβικής γλώσσας.85 Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ πίστευε πως οι ιδέες του πολιτισμού από ένα έθνος σε ένα άλλο μεταδίδονται με τα επιστημονικά ή γενικότερα με τα βιβλία. Μάλιστα, σε αυτά τα βιβλία αναλύονται και ερμηνεύονται οι επιστημονικοί όροι, τους οποίους μπορούν να δανειστούν όλα τα έθνη.

20

ανώτερος αξιωματούχος ονόματι Καραμανλή Μεχμέτ Μπέη (Karamanlı Mehmet Bey) κατήργησε την ιρανική κι επέβαλε την τουρκική ως επίσημη γλώσσα. Όμως, οι μορφωμένοι γραφειοκράτες του σελτζουκικού σουλτανικού διβανίου (συμβουλίου) πρόσθεσαν στην γραπτή τουρκική γλώσσα λέξεις και γραμματικούς κανόνες, ώστε να λάβει χαρακτηριστικά επίσημης γλώσσας. Ο λαός, όμως, αδυνατούσε να κατανοήσει αυτή την γλώσσα. Έτσι, επήλθε ο διαχωρισμόςανάμεσα στην προφορική (δημοτική) και την γραπτή (λόγια, παλατιανή) τουρκική, οπότε και το έθνος έγινε εκ νέου δίγλωσσο86.

Κατά την οθωμανική περίοδο οι Οθωμανοί απέφευγαν να χρησιμοποιήσουν καθετί που είχε τουρκική ονομασία ή θύμιζε τουρκικό: «Οι Οθωμανοί όπως αρνήθηκαν να αυτοαποκαλούνται Τούρκοι, έτσι και την γλώσσα τους απέφευγαν να την αποκαλούν τουρκική. Το οθωμανικό έθνος, η οθωμανική γλώσσα, η οθωμανική λογοτεχνία, τα οθωμανικά ιδρύματα και όλες οι οθωμανικές παραδόσεις είναι προϊόντα εξακοσίων ετών της οθωμανικής ιστορίας»87. Όμως, ο Γκιοκάλπ υπερασπίστηκε σθεναρά και με ενθουσιασμό την προσπάθεια των σύγχρονών του λογοτεχνών, συγγραφέων και ποιητών να συνθέσουν έργα στην δημοτική τουρκική γλώσσα. Τελικά, η επιλογή αυτή των Τούρκων πνευματικών απέδωσε καρπούς, διότι εμπόδισε τη διγλωσσία να κυριαρχήσει στο σύγχρονο τουρκικό έθνος, όπως επίσης βοήθησε στο «μπόλιασμα» της τουρκικής κουλτούρας και του πολιτισμού. Σε αντίθετη περίπτωση, η τουρκική εθνική κουλτούρα θα έμενε δίχως εθνικό πολιτισμό.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ ενώ στην ουσία αναγνώριζε τη γλώσσα της Κωνσταντινούπολης ως εθνικής γλώσσας της Τουρκίας88, ωστόσο δεν τον εμπόδισε να θέσει το ακόλουθο δίλημμα: κατ’ αρχάς διαπίστωσε δύο μορφές της ίδιας γλώσσας που χρησιμοποιούνταν στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή την προφορική διάλεκτο και την γραπτή οθωμανική γλώσσα. Το δίλημμα, λοιπόν, συνίστατο στην επιλογή της μιας από τις δύο γλώσσες ως εθνικής. Το φαινόμενο αυτό της διγλωσσίας ο Γκιοκάλπ το ονόμασε «γλωσσική ασθένεια», η οποία θα έπρεπε έγκαιρα και σύντομα να θεραπευθεί. Η θεραπεία θα μπορούσε να ακολουθηθεί με δύο τρόπους: δηλαδή, είτε η γραπτή θα υιοθετείτο και ως προφορική γλώσσα, είτε η προφορική γλώσσα θα είχε τη δυνατότητα να μετατραπεί σε γραπτή89.

Ο Τούρκος διανοούμενος απέκλειε την πρώτη επιλογή επειδή θεωρούσε τη γραπτή οθωμανική γλώσσα μη φυσιολογική αλλά τεχνητή. Ισχυριζόταν πως δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί σε προφορική γλώσσα, αφού υπήρχε χάσμα ανάμεσα σ’ αυτή και στον λαό90. Πρώτα – πρώτα, για να δημιουργηθεί η γλώσσα αυτή επενέβη ο άνθρωπος κι επιπλέον προέκυψε από την ένωση λέξεων, γραμματικών και συντακτικών κανόνων της τουρκικής, της ιρανικής και της αραβικής γλώσσας. Άρα, ένα κράμα από άχρηστα και τεχνητά στοιχεία, όπως αποκαλούσε την οθωμανική γλώσσα ο Γκιοκάλπ, θα ήταν αδύνατο να μετουσιωθεί σε 86 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta…, στην επιστολή με ημερομηνία Polverista, 28 Δεκεμβρίου 1920, οπ. ανωτ., σελ. 520 – 521.87 Gökalp, Ziya, Türklük ve Osmanlılık, στο Gökalp, Ziya, Makaleler I, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1976, σ. 54 – 57. 88 Osmanağaoğlu, Cihan, Ziya Gökalp’ te Türkçülük…, οπ. ανωτ., σ. 15 – 16.89 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές του…, οπ. ανωτ., σ. 130.90 Για την αποσαφήνιση αυτής της άποψης είναι αναγκαίο να γίνει μία μικρή αναδρομή: «Στον 19ο αιώνα, το χάσμα ανάμεσα στα γραπτά οθωμανικά της εγγράμματης άρχουσας τάξης και της καθημερινής γλώσσας του τουρκικού πληθυσμού είχε διευρυνθεί. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, είχαν καταβληθεί προσπάθειες να πλησιάσει η γραπτή γλώσσα την καθομιλουμένη. Οι Νέοι Οθωμανοί, ως οι πρώτοι Οθωμανοί δημοσιογράφοι, υπήρξαν πρωτοπόροι. Κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, η τάση αυτή ενισχύθηκε». Βλέπε, Zürcher, J. Eric, Σύγχρονη Ιστορία…, οπ. ανωτ., σ. 256.

21

ζωντανή γλώσσα και κατά συνέπεια δεν θα μπορούσε να γίνει κτήμα του λαού, ούτε και εθνική. Η άποψη αυτή αποδεικνύεται από το γεγονός ότι, ενώ η οθωμανική γλώσσα χρησιμοποιήθηκε επί αιώνες και καταβλήθηκαν προσπάθειες, ώστε να υιοθετηθεί από τον λαό, αυτός την απέβαλε ως ξένο σώμα διατηρώντας τη φυσική – ζωντανή του γλώσσα. Άρα, εδώ ο Γκιοκάλπ κατέληγε και σε δεύτερο συμπέρασμα, δηλώνοντας ότι μία τεχνητή γλώσσα δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει καταναγκαστικά αποδεκτή από τον λαό.

Απορρίπτοντας, λοιπόν, την πρώτη επιλογή ο Γκιοκάλπ, πρότεινε την δεύτερη περίπτωση, ότι δηλαδή ήταν πιο φυσιολογική εξέλιξη η προφορική να υιοθετηθεί και ως γραπτή γλώσσα. Για να ενισχύσει την παραπάνω άποψη, ανέφερε ότι στην προφορική γλώσσα ήδη διαμορφώνονταν ένα υπόβαθρο το οποίο καλλιεργήθηκε εδώ και έξι – επτά αιώνες, και το οποίο δεν ήταν τίποτε άλλο από την τουρκική λογοτεχνία της δημοτικής γλώσσας91.

Επίσης, στις αντίθετες απόψεις των δύσπιστων, ο Γκιοκάλπ έχει ξεκάθαρη απάντηση, όταν αποφαίνονται πως και στη δημοτική γλώσσα έχουν εισαχθεί αραβοπερσικά στοιχεία. Κι εδώ υπάρχει κάποιο σημείο που χρήζει διευκρίνισης: ο Ζιγιά Γκιοκάλπ διακρίνει τις αραβικές ή περσικές λέξεις που πρόσθεσε ο λαός στο λεξιλόγιό του, σε σχέση με εκείνες που εισήγαγαν οι Οθωμανοί σοφοί της υψηλής τάξης στην γλώσσα τους. Αν και υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις, ωστόσο δεν παύει να αποτελεί κανόνα το γεγονός ότι όταν ο λαός δανείζεται αραβικές ή περσικές λέξεις αφαιρεί από το λεξιλόγιό του την αντίστοιχη συνώνυμη τουρκική. Κι αυτό γιατί στη λαϊκή γλώσσα απουσιάζουν σχεδόν οι συνώνυμες λέξεις. Αντίθετα, την περίπτωση συνύπαρξης συνώνυμων λέξεων στο τουρκικό λαϊκό - δημοτικό λεξιλόγιο, ο Γκιοκάλπ αναφέρει τα ακόλουθα: «Ωστόσο, ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχουν συνώνυμες λέξεις, αφού αλλάζει το νόημα της λέξης από τα αραβικά και τα περσικά ή το νόημα της παλιάς τουρκικής λέξης, με αποτέλεσμα να εξαλείφεται η συνωνυμία. Για παράδειγμα, όταν έγινε ο δανεισμός των λέξεων siyah (μαύρο) και beyaz (άσπρο), παρέμειναν στην τουρκική οι λέξεις kara και ak. Αλλά δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τη λέξη kara συνώνυμη της λέξης siyah, ούτε και τη λέξη ak συνώνυμη της λέξης beyaz. Διότι, ο λαός χρησιμοποιεί τις λέξεις siyah και beyaz για τον υλικό κόσμο και τις λέξεις kara και ak για τον πνευματικό. Για παράδειγμα ένας άνθρωπος με siyah όψη μπορεί να έχει ak μέτωπο (δηλαδή μπορεί να είναι ασπροπρόσωπος) και ένας με λευκή όψη να έχει kara πρόσωπο (δηλαδή να νιώθει ντροπιασμένος, κυριολεκτικά να είναι μαυροπρόσωπος)»92. Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ σημειώνει επίσης, την τάση του λαού να αλλοιώνει είτε την προφορική είτε την εννοιολογική απόδοση των αραβοπερσικών λέξεων που δανείζεται, και με την διαρκή χρήση αλλά και με την πάροδο του χρόνου γίνονται κτήμα του. Ορισμένα παραδείγματα θα ήταν χρήσιμα για να γίνει πιο σαφής η ανωτέρω παρατήρηση: «Παραδείγματα για την αλλοίωση της προφοράς είναι οι λέξεις: haste = hasta (ασθενής), hefte = hafta (εβδομάδα), gavga = kavga (καβγάς), zukak = sokak (σοκάκι), pâre = para (χρήματα)»93.

Ο Γκιοκάλπ αναφερόμενος γενικότερα στα στοιχεία τα οποία απαρτίζουν την εθνική κουλτούρα, παρατηρεί πως αυτά δεν έχουν διαμορφωθεί με μεθοδικό τρόπο και με τη βούληση ενός ατόμου, αλλά μέσα σε βάθος χρόνου και μετά από την ευρύτερη αποδοχή του

91 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 131.92 Γκιοκάλπ Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 132.93 Γκιοκάλπ Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 133.

22

λαού. Επίσης, πιστεύει ότι τα πολιτισμικά στοιχεία ενός λαού γεννιούνται, επιβιώνουν και εξελίσσονται φυσιολογικά όπως ακριβώς ένας ζωντανός οργανισμός γεννιέται, αναπτύσσεται και εντάσσεται μέσα στην κοινωνία, εφόσον γίνει αποδεκτός από αυτήν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρει τη γλώσσα, η οποία αναμφίβολα και αναμφισβήτητα αποτελεί ένα από τα κυριότερα πολιτισμικά στοιχεία που προσδιορίζουν την ταυτότητα ενός λαού. Τονίζει, λοιπόν, πως η διαμόρφωση της γλώσσας δεν μπορεί να επιτευχθεί με πρόγραμμα και προμελετημένη μέθοδο. Επίσης, ούτε είναι δυνατόν να αφαιρεθεί μία λέξη, επειδή έτσι απλά δεν είναι αρεστή σε κάποιο άτομο μέσα στην κοινωνία. Τέλος, ούτε μπορεί να αντικατασταθεί μία λέξη που χρησιμοποιείται ευρύτερα, με μία άλλη που θα επινοήσει ένα άτομο. Το άτομο μπορεί μόνο να την αποβάλει από το δικό του λεξιλόγιο, κι όχι να την διαγράψει από τον πλούσιο γλωσσικό θησαυρό του λαού. Με το ίδιο σκεπτικό, είναι αδύνατο να τροποποιηθεί ή να αλλάξει εντελώς κάποιος κανόνας που ενυπάρχει στην ίδια τη φύση της γλώσσας. Συνεπώς, έτσι όπως εξελίσσεται η γλώσσα, εάν μία λέξη ή κάποιος κανόνας παραμείνουν για αρκετό χρονικό διάστημα σε αχρηστία, τότε ο λαός αυτόματα και φυσιολογικά τα αφαιρεί από το λεξιλόγιό του.

Αντίθετα, οι λέξεις και οι νεολογισμοί οι οποίοι επινοούνται από άτομα, αν γίνουν αποδεκτοί από τον λαό, θα αποκτήσουν ευρύτερη αποδοχή από μία ομάδα και εν συνεχεία θα εξελιχθούν και θα ενταχθούν στο πλαίσιο των κοινών λέξεων, κι έτσι, ως φυσιολογικό επακόλουθο καθιερώνονται ως κτήμα του. Άρα, η αποδοχή των νέων λέξεων ή των νέων εκφράσεων δεν εξαρτάται από το άτομο που τις επινόησε, αλλά από ολόκληρο τον λαό. Ως παράδειγμα, ο Τούρκος θεωρητικός αναφέρει την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά την οποία εισχώρησε στο οθωμανικό προφορικό λεξιλόγιο ένα μεγάλο πλήθος ξένων λέξεων και εκφράσεων, αλλά ελάχιστο μέρος αυτού του τεράστιου όγκου έγινε αποδεκτό από τον λαό και εντάχθηκε στο κοινό λεξιλόγιό του. Έτσι, η παραπάνω διαδικασία οδηγεί τον Γκιοκάλπ στο συμπέρασμα, ότι με αυτόν τον φυσιολογικό τρόπο δεν εμπλουτίζεται μόνο η εθνική γλώσσα, αλλά συν τω χρόνω, διαμορφώνεται και η ιδιαιτερότητα της κουλτούρας και του πολιτισμού μιας χώρας. Τη διαδικασία της διάδοσης των λέξεων ή των εκφράσεων που εντασσόταν στον γλωσσικό πλούτο ενός λαού, ο Γκιοκάλπ την αποκαλεί μυστηριώδη δύναμη και τάση των ανθρώπων της κοινωνίας. Συγκεκριμένα αναφέρει τα ακόλουθα: «Οι λέξεις είναι κοινωνικοί θεσμοί, ενώ οι νέες εκφράσεις είναι έργα του ανθρώπου. Ορισμένες φορές κάποια έκφραση που εισάγει ένα άτομο μπορεί να διαδοθεί ξαφνικά στον λαό. Αλλά αυτό που δίνει στην έκφραση αυτή τη δύναμη της διάδοσης δεν είναι αυτός που την εισήγαγε, αλλά μια μυστηριώδης για τους ανθρώπους τάση των μελών της κοινωνίας.

Πριν από δεκαπέντε χρόνια υπήρχαν στη χώρα μας, η μία δίπλα στην άλλη, δύο γλώσσες. Η πρώτη από αυτές είχε επίσημη αξία και είχε σχεδόν μονοπωλήσει τον γραπτό λόγο. Η γλώσσα αυτή ονομαζόταν οθωμανική.

Η δεύτερη λες και ήταν καταδικασμένη να χρησιμοποιείται μόνο από τον λαό. Η γλώσσα αυτή ονομαζόταν υποτιμητικά τουρκική και θεωρούνταν ως αργκό που άρμοζε στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Κι όμως αυτή ήταν η πραγματική και φυσική μας γλώσσα, ενώ τα οθωμανικά ήταν ένα τεχνητό μείγμα που είχε διαμορφωθεί με την ένωση γραμματικής, συντακτικού και λέξεων από τα τουρκικά, τα αραβικά και τα περσικά. Η δεύτερη από τις γλώσσες αυτές ήταν ένα φυσικό μόρφωμα και είχε διαμορφωθεί από μόνη της, με την καθημερινή χρήση. Για το λόγο αυτό ήταν η γλώσσα της εθνικής μας κουλτούρας. Η δεύτερη

23

είχε κατασκευαστεί από τα άτομα, με μέθοδο και βούληση. Στο γλωσσικό αυτό μείγμα θα μπορούσαν να αναμειχθούν μόνο μερικές τουρκικές λέξεις και μερικές καταλήξεις. Άρα τα οθωμανικά είχαν πολύ μικρή μερίδα στην εθνική μας κουλτούρα. Για τον λόγο αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ήταν η γλώσσα του πολιτισμού μας»94.

Παρακάτω παρατίθενται δύο αποσπάσματα από το άρθρο του Ζιγιά Γκιοκάλπ με τίτλο «Γλώσσα» που αφορά εξολοκλήρου το γλωσσικό ζήτημα, όπου εκθέτει και αναλύει τις σκέψεις, τις απόψεις ή τις θέσεις του: «Όπως πρέπει να εκσυγχρονίσουμε με την κυριολεκτική έννοια τη γλώσσα μας, ομοίως πρέπει να την εξισλαμίσουμε σχετικά με τους τεχνικούς όρους, έτσι, είναι απαραίτητο να την εκτουρκίσουμε στα θέματα της γραμματικής, της σύνταξης και της ορθογραφίας. Τους ξένους όρους που υπάρχουν στο τουρκικό λεξιλόγιο, καλό θα ήταν, αν είναι δυνατόν, να τους αντικαταστήσουμε με τουρκικούς, αν όχι να εκτουρκιστούν. Από τη γλώσσα μας πρέπει να αφαιρέσουμε τις σύνθετες λέξεις, τις προθέσεις, τις καταλήξεις, τις εγκλίσεις της αραβικής και περσικής γλώσσας». Και αλλού αναφέρει τα ακόλουθα: «Εντούτοις, τον εκτουρκισμό της γλώσσας δεν πρέπει να τον περιορίσουμε μόνο στα λεξικά. Στην ανάγκη είναι προτιμότερο όλοι οι όροι να έχουν τουρκικές ρίζες. Όμως αν δεν είναι εφικτός ο εκτουρκισμός, είναι πιο ωφέλιμο οι όροι να προέρχονται από την αραβική και την περσική παρά από την γαλλική και την ρωσική. Αν δεν επιτευχθεί αυτό μεταξύ όλων των μουσουλμάνων, τουλάχιστον οι όροι να είναι κοινοί σε όλους τους Τούρκους – όπως τα λεξικά – δηλαδή είναι αναγκαιότατο όλοι οι Τούρκοι ν’ αποκτήσουν μία κοινή λογοτεχνία κι επιστήμη.

Επομένως, κατά την διάρκεια εκτουρκισμού της γλώσσας μας δεν πρέπει να λησμονούμε ότι βαθμιαία θα πρέπει να προχωρήσουμε σε μία κοινή τουρκική γλώσσα την οποία θα κατανοούν όλοι οι ομοεθνείς μας»95.

2-) Ο Τουρκισμός στη Λογοτεχνία

Στις σελίδες που προηγήθηκαν, έγινε εκτενής λόγος για τον γλωσσικό τουρκισμό, όπου, σύμφωνα με τις απόψεις του ο Γκιοκάλπ ενέταξε, όπως τη θρησκεία έτσι και την γλώσσα σε ένα από τα βασικά στοιχεία της κουλτούρας του τουρκικού έθνους. Όμως, η κουλτούρα δεν αποτελείται αποκλειστικά και μόνο από το στοιχείο της γλώσσας, αλλά την συναποτελούν και άλλοι τομείς της καθημερινής ζωής ενός έθνους. Όπως, για παράδειγμα, η αισθητική, η λογοτεχνία, η μουσική, οι καλές τέχνες, η καλαισθησία και η ηθική. Φυσικά, ο συνδετικός κρίκος όλων των παραπάνω, κατά τον Γκιοκάλπ, είναι η γλώσσα. Σε μία επιστολή

94 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, οπ. ανωτ. σ. 46 - 47.95 Για να αντιληφθεί ο Έλληνας αναγνώστης τον ρόλο του Ζιγιά Γκιοκάλπ, θα πρέπει να αναλογιστεί τον Κοραή. Δηλαδή, ο Τούρκος θεωρητικός μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο αντίστοιχος Κοραής της Τουρκίας κυρίως στο γλωσσικό θέμα αλλά και σε πολλούς τομείς της τουρκικής κουλτούρας. Το ακόλουθο απόσπασμα του νεοελληνιστή Mario Vitti για τον Κοραή θα μπορούσε να είχε γραφτεί και για τον Γκιοκάλπ στην Τουρκία. Επομένως, αν αντικατασταθεί το όνομα του Κοραή με εκείνο του Γκιοκάλπ δεν θα αλλάξει τίποτε από το νόημά του: «Ο Κοραής δεν δίδαξε μόνο μία μέθοδο κοινωνικής συμβίωσης·στάθηκε· ευαίσθητος και πολυμαθής μελετητής του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τις μέρες του, και εντυπωσίασε αισθητά τους δυτικούς θαυμαστές του και με τις θεωρίες του για τη γλώσσα, που και σ’ αυτές αναζητάει τη «μέση οδό» ανάμεσα στις πεποιθήσεις των συντηρητικών λογίων και στη λαϊκή χρήση. Και στο γλωσσικό, ο συμβιβασμός του Κοραή εκπηγάζει από τη δημοκρατικότητα και τον σεβασμό στην παράδοση του λαού, κατά την αντίληψη του Διαφωτισμού, πριν από την ορμητικότητα του ρομαντισμού. Το πνεύμα του φωτισμένου δασκάλου τον οδήγησε στη θεωρία της κάθαρσης της «χυδαίας» γλώσσας με τη βοήθεια της κλασικής φιλολογίας και στη σπουδαστηριακή διόρθωση του λεξιλογίου της». Βλέπε, Vitti, Mario, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1978, σ. 157. Επίσης, Δημαράς, Κ. Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 1983, σ. 316 – 317.

24

προς την οικογένειά του σταλμένη από τον τόπο εξορίας του, την Μάλτα, ο Τούρκος στοχαστής αναφέρει τα εξής: «........Σήμερα κάθε Τούρκος θα πρέπει να γνωρίζει την γαλλική ή την αγγλική γλώσσα. Διότι, δεν υπάρχουν αρκετά επιστημονικά βιβλία γραμμένα στη γλώσσα μας. Όποιος, λοιπόν, δεν γνωρίζει μία από αυτές τις γλώσσες, δεν μπορεί να προοδεύσει ούτε στην επιστήμη ούτε στην λογοτεχνία, αλλά ούτε και σε καμιά άλλη τέχνη. Εμείς θα πρέπει να γίνουμε Ευρωπαίοι στα πλαίσια του πολιτισμού, ενώ Τούρκοι στα πλαίσια της κουλτούρας. Η κουλτούρα περιλαμβάνει την θρησκεία, την ηθική, την αισθητική και την γλώσσα. Η κουλτούρα αντλείται από τον λαό. Γι’ αυτό και εγκαταλείποντας τον παλαιό γραπτό μας λόγο (οθωμανικό), σήμερα γράφουμε στην γλώσσα του λαού. Τα νέα διηγήματά μας τα δημιουργούμε αντλώντας στοιχεία από τον λαϊκό θησαυρό των παραμυθιών, ενώ τα ποιήματά μας τα συνθέτουμε λαμβάνοντας υπόψη τα λαϊκά ποιήματα που ονομάζονται κοσμά (koşma) 96. Ακόμα και την εθνική μουσική μας την αντλούμε από τα δημοτικά μας τραγούδια, τα λεγόμενα τουρκιού (türkü)97. Τα τραγούδια έχουν αζέρικη μουσική. Όπως το μέτρο στη λόγια ποίηση έτσι και τα τραγούδια αυτά ήταν ξένα στο λαό. Επίσης, στην θρησκεία και την ηθική θα πρέπει να αντλήσουμε παραδείγματα από τον λαό. Ό, τι ο λαός κρίνει καλό, το εγκρίνει και ο Θεός. Όμως, όσον αφορά τον πολιτισμό, αυτόν δεν μπορούμε να τον αντλήσουμε από τον λαό. Διότι, πολιτισμός σημαίνει, επιστήμη, τεχνολογία, βιομηχανία. Επομένως, θα πρέπει να δανειστούμε τα πολιτισμικά στοιχεία από τις εξελιγμένες χώρες που προόδευσαν στην επιστήμη, την τεχνολογία, την βιομηχανία, δηλαδή τις ευρωπαϊκές. Και για να αντλήσουμε πολιτισμό από την Ευρώπη, κάθε Τούρκος θα πρέπει να γνωρίζει μία από τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Εμείς, με την προϋπόθεση ότι θα μείνουμε Τούρκοι και μουσουλμάνοι, θα πρέπει να εργαστούμε ώστε η χώρα μας να γίνει ευρωπαϊκή. Απώτερος σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε μία τουρκική κουλτούρα μέσα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό»98.

Στην εισαγωγή του πρώτου κεφαλαίου στο βιβλίο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού», ο Ζιγιά Γκιοκάλπ θέλοντας να εξιστορήσει την διαδρομή του Τουρκισμού, αναφέρει ένα γενικό ρεύμα θαυμασμού που γεννήθηκε στους Ευρωπαίους για οποιοδήποτε προϊόν ή έργο τέχνης προερχόταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η μόδα, λοιπόν, που επικράτησε στην Ευρώπη για καθετί καλαίσθητο οθωμανικό προϊόν, ονομάστηκε με τον γαλλικό όρο Turquerie: «Προτού ακόμη εμφανιστεί στη χώρα μας ο τουρκισμός, στην Ευρώπη είχαν διαμορφωθεί δύο τάσεις σχετικά με την τουρκικότητα. Η πρώτη ήταν ο θαυμασμός απέναντι σε κάθε τι τούρκικο, που στα γαλλικά αποδόθηκε με τον όρο Turquerie. Αντικείμενα τέχνης όπως μεταξωτά και μάλλινα υφαντά, χαλιά, κιλίμια, κεραμικά, ξυλουργικά και σιδηρουργικά, έργα βιβλιοδετών και διακοσμητών, μαγκάλια, κηροπήγια κτλ. που κατασκευάζονταν στην Τουρκία, είχαν από καιρό ελκύσει την προσοχή των φιλότεχνων στην Ευρώπη. Οι Ευρωπαίοι συγκέντρωναν, πληρώνοντας χιλιάδες λίρες, τα όμορφα αυτά έργα των Τούρκων και διαμόρφωναν στα σπίτια τους τουρκικά σαλόνια ή τουρκικά δωμάτια. Κάποιοι πάλι εξέθεταν τα

96 Κοσμά (Koşma): Το κοσμά είναι το πιο συχνό ποιητικό είδος που χρησιμοποιήθηκε στη λαϊκή λογοτεχνία των ασίκηδων (αντίστοιχοι ραψωδοί της αρχαιότητας ή τροβαδούροι – περιπλανώμενοι ραψωδοί τον Μεσαίωνα). Αποτελείται από τετράστιχα το λιγότερο 3 ή περισσότερο 4 τετράστιχα. Τα θέματα που πραγματεύονται τα ποιήματα κοσμά είναι ο έρωτας, η φύση, η ξενιτιά, ο χωρισμός, ο ηρωισμός κλπ.97 Τουρκιού (Türkü): Τα τουρκιού είναι ένα ποιητικό είδος της τουρκικής λαϊκής λογοτεχνίας. Αποτελούν κοινό κτήμα του λαού του οποίου αντανακλούν τα αισθήματα, τους πόθους, τις προσδοκίες, και τις χαρές.98 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta…, επιστολή με ημερομηνία Polverista 6 Νοεμβρίου 1919, οπ. ανωτ., σ. 79.

25

αντικείμενα αυτά μαζί με τα μπιμπελό τους και άλλα όμορφα αντικείμενα, έργα διαφορετικών εθνοτήτων.

Ως Turquerie χαρακτηρίζονταν επίσης οι πίνακες που ζωγράφιζαν οι Ευρωπαίοι ζωγράφοι, με θέμα την τουρκική ζωή, καθώς επίσης και τα βιβλία που ποιητές και φιλόσοφοι αφιέρωναν στην τουρκική ηθική. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι φιλικά κείμενα των Λαμαρτίνου, Ωγκύστ Κοντ, Πιέρ Λαφίτ, Πιέρ Λοτί, Κλωντ Φαρρέρ και του Μισμέ ο οποίος ήταν ιδιαίτερος γραμματέας του Αλή πασά. Αυτή η κίνηση που διαμορφώθηκε στην Ευρώπη είναι αποτέλεσμα του υψηλού επιπέδου των Τούρκων της Τουρκίας στις τέχνες και την ηθική»99.

Όσον αφορά το θέμα της λογοτεχνίας, ο Γκιοκάλπ προτείνει να υιοθετηθεί η «μέση οδός». Δηλαδή, οι διανοούμενοι και συγγραφείς ούτε να μείνουν προσηλωμένοι στη λαϊκή λογοτεχνική παράδοση, αλλά ούτε και να μείνουν προσκολλημένοι με άκριτη υποταγή στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Έτσι, συνιστά δύο τρόπους ανάπτυξης της τουρκικής λογοτεχνίας. Από το ένα μέρος, οι τουρκιστές ποιητές και συγγραφείς θα πρέπει να διεισδύσουν στην ψυχή του λαού, αντλώντας από αυτόν όλα τα όμορφα ποιητικά και πεζά έργα, με τα οποία ο λαός εκφράζει τον έρωτα, τους πόθους, τις αγωνίες, τις προσδοκίες, τη λύπη, τη χαρά, το θάνατο κ.α. Από το άλλο, αρχικά θα πρέπει να περιοριστούν στη γνώση των αριστουργημάτων της ευρωπαϊκής κλασικής λογοτεχνίας, κι αργότερα να εντρυφήσουν με τις εξελίξεις των σύγχρονων λογοτεχνικών ρευμάτων. Άρα, σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της τουρκικής λογοτεχνίας ώστε να γίνει εθνική, απαιτείται ο προσανατολισμός της προς την λαϊκή αλλά και την δυτική λογοτεχνία 100.

Ως λαϊκή λογοτεχνία, ο Γκιοκάλπ εκλαμβάνει κάθε λαϊκή λογοτεχνική έκφραση, όπως τα παραμύθια (Masallar), τα ευθυμογραφήματα (Fıkralar), οι θρύλοι (Efsaneler), οι μύθοι (Mitler), οι παροιμίες (Atasözleri), οι γρίφοι (Bilmeceler), οι μαντινάδες (Maniler), τα ποιήματα (Şiirler), τα έπη (Destanlar), οι υμνωδίες (İlâhiler), τα ποιήματα των περιπλανώμενων ραψωδών (Saz ozanlarının şiirleri) και των ποιητών των τεκέδων (Tekke Şairleri) και τέλος τη λαϊκή λογοτεχνία (Halk Edebiyatı) που αναπτύχθηκε μέσα από την παράδοση του Καραγκιόζη και του Νασρεντίν Χότζα (Nasreddin Hoca)101.

99 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ. σ. 21.100 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 158. Ανάλογος προβληματισμός επικρατούσε και στους κόλπους της λογοτεχνικής «Γενιάς του ’30» στην Ελλάδα. Για την καλύτερη κατανόηση της ιδέας του Γκιοκάλπ, μεταφέρουμε το αντίστοιχο απόσπασμα από τον Λόγο του νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη την ημέρα της βράβευσής του από την Σουηδική Ακαδημία: «Το πρόβλημα για μας που ακολουθήσαμε ήτανε να επωμισθούμε τα υψηλά διδάγματα που μας κληροδότησαν και, ο καθένας με τον τρόπο του, να τ’ αρμόσουμε πάνω στη σύγχρονη ευαισθησία. Πέραν από τα όρια της τεχνικής, οφείλαμε να φτάσουμε σε μια σύνθεση που από το ένα μέρος ν’ αναχωνεύει τα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης και από το άλλο να εκφράζει τα κοινωνικά και ψυχολογικά αιτήματα της εποχής μας. Με άλλα λόγια, να φτάσουμε να προβάλουμε τον τύπο του «Ευρωπαίου - Έλληνα». Δε μιλώ για επιτυχίες, μιλώ για προσπάθειες. Οι κατευθύνσεις είναι που έχουν σημασία για το μελετητή της λογοτεχνίας». Βλέπε, Ελύτης, Οδυσσέας, «Λόγος στην Ακαδημία της Στοκχόλμης», στο Εν Λευκώ, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1993, σ. 329.101 Ο Νασρεντίν Χότζα δεν είναι φανταστικό αλλά ένα υπαρκτό λαϊκό πρόσωπο που έζησε τον 13ο αι. (1208 – 1284). Ο Νασρεντίν Χότζα στην εποχή του ψυχολόγησε από όλες τις πλευρές του το άτομο και την κοινωνία, γνώρισε τα κακώς κείμενα στις οικογένειες, στις σχέσεις γειτονίας των ανθρώπων, στις φιλίες του, στις εμπορικές σχέσεις, γεγονός το οποίο τον οδήγησε με μικρά ευφυολογήματα να συμβουλέψει και να τους οδηγήσει στον σωστό δρόμο. Στα ανέκδοτά του, για να μπορέσει να γίνει αντιληπτός χρησιμοποίησε την απλή γλώσσα του λαού, ενώ ορισμένες φράσεις του έμειναν ως γνωμικά και υιοθετήθηκαν από την τουρκική κοινωνία. Τα ανέκδοτά του αποτελούν μέρος της τουρκικής λαϊκής λογοτεχνίας.

26

Ο Γκιοκάλπ πιστεύει ακόμα, πως τα αριστουργήματα της ευρωπαϊκής κλασικής λογοτεχνίας θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως παραδείγματα για να αναπτύξουν οι τουρκιστές τη δική τους εθνική λογοτεχνία (Milli Edebiyat). Στα σημαντικότερα αριστουργήματα αυτής της κατηγορίας κατατάσσει τα έργα του Ομήρου και του Βιργιλίου. Ακόμα, υποστηρίζει πως εάν δε γίνει απόλυτα κατανοητή η τεχνοτροπία, η αισθητική και το πνεύμα που διέπει αυτά τα αξεπέραστα έργα, θα είναι λάθος των Τούρκων λογοτεχνών να προσεγγίσουν και δύσκολο να κατανοήσουν τα σύγχρονα λογοτεχνικά ρεύματα, όπως εκείνο του ρομαντισμού, διότι θα απουσιάζει από τη σφαίρα των γνώσεών τους το λογοτεχνικό υπόβαθρο της ευρωπαϊκής κλασικής λογοτεχνίας. Επειδή, η κλασική λογοτεχνία παράγει ιδανικά, άρα και τα νέα έθνη θα πρέπει να βασιστούν στα κλασικά έργα, ώστε να δημιουργήσουν την εθνική τους λογοτεχνία και να αναδείξουν τα ιδανικά και τους ηρωισμούς της πατρίδας τους.

Επιπλέον, ο Γκιοκάλπ ισχυρίζεται ότι το λογοτεχνικό ρεύμα του ρομαντισμού έχει τη βάση του στη λαϊκή λογοτεχνία. Επομένως, θα ήταν λάθος το τουρκικό έθνος να στερηθεί την θετική επίδραση αυτού του λογοτεχνικού ρεύματος. Κατά συνέπεια, οι Τούρκοι λογοτέχνες, προσπαθώντας να αφομοιώσουν τη δυτική λογοτεχνία πρέπει να προσεγγίσουν και να μελετήσουν ταυτόχρονα την περίοδο του κλασικισμού και του ρομαντισμού, και να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο οι δυτικοί λογοτέχνες επωφελήθηκαν από τη λαϊκή λογοτεχνία. Την ενασχόληση αυτή με τα αριστουργήματα της δυτικής λογοτεχνίας, ο Γκιοκάλπ την ονομάζει δυτικοποίηση της τουρκικής εθνικής λογοτεχνίας. Με τον τρόπο αυτό, είναι εφικτό να επέλθει ο διαχωρισμός από τη μια μεριά της εθνικοποίησης κι από την άλλη της δυτικοποίησης. Έτσι, η τουρκική λογοτεχνία μπορεί να μετατραπεί σε εθνική και ευρωπαϊκή102.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ή ΑΝΑΠΛΑΘΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΑΚΡΙΝΟ

ΗΡΩΪΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ102 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 159.

27

«Vatan ne Türkiya’dır Türkler’e, ne Türkistan; Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan....»103

1-) Γέννηση και Εξέλιξη της Ιδεολογίας του Παντουρκισμού

Ξεκινώντας την ιστορική αναδρομή από τα τελευταία τριάντα χρόνια του 19ου αιώνα, μπορούμε να αναφέρουμε, ότι στην Ευρώπη εκείνη την εποχή διαμορφωνόταν η ιδέα αναζήτησης της καταγωγής των Τούρκων η οποία μεταβαλλόταν σταδιακά σε μια σοβαρή επιστήμη: την Τουρκολογία. Από την άλλη πλευρά, στα νότια της τσαρικής Ρωσίας εξελίσσονταν σημαντικά γεγονότα. Το 1868, η Σεμερκάνδη κατακτήθηκε από τους Ρώσους, ενώ το 1873 υποτάχθηκε το Χανάτο της Χίβα που βρισκόταν στα νότια της λίμνης Αράλης και το 1885 τα ρωσικά στρατεύματα έφθασαν έως το καθορισμένο κοινό νότιο σύνορο των αυτοκρατοριών. Έτσι, η αποικιοποίηση του Τουρκεστάν έγινε ταυτόχρονα αιτία να υπάρξουν εκκλήσεις αλληλεγγύης από τους μουσουλμάνους προς τον χαλίφη του Ισλάμ στην Κωνσταντινούπολη που ήταν συνάμα και σουλτάνος των Οθωμανών. Τότε οι Τούρκοι διανοούμενοι συνειδητοποίησαν την ύπαρξη των «ομογενών» τους που κατοικούσαν πέρα από την Κασπία Θάλασσα. Αυτό το γεγονός θεωρείται η αφετηρία του Παντουρκικού ή Παντουρανικού104 κινήματος και η πρώτη έκφραση αυτού του αισθήματος αλληλεγγύης, αδελφότητας και διαμαρτυρίας προβάλλεται το 1873 στο Παρίσι από τον Οθωμανό Αλί Σουαβί (1838 – 1878) με αφορμή την κατάκτηση του Χανάτου της Χίβα από τους Ρώσους105.

Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί, πως οι δεσμοί αλληλεγγύης μεταξύ των Τούρκων της Τουρκίας και των Τούρκων της Ρωσίας ξεκίνησαν αρχικά το 1877 – 1878 κατά τον Ρωσο-τουρκικό πόλεμο και αργότερα μετά την κατάληψη του Τουρκεστάν από τους Ρώσους. Μόνο που αυτή την περίοδο, κυριάρχησε περισσότερο το ομόθρησκο αίσθημα, ο Ισλαμισμός, παρά η εθνική κοινή συνείδηση, ο Τουρκισμός. Η εθνική συνείδηση άρχισε να προτάσσεται από τους διοικούντες Νεότουρκους κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914 – 1918). Με την ενθάρρυνση και της Γερμανίας, οι Τούρκοι της Ρωσίας οργανώθηκαν για να επαναστατήσουν εναντίον της τσαρικής ρωσικής αυτοκρατορίας. Οι Τούρκοι πράκτορες, υποκινώντας τους τουρκόφωνους πληθυσμούς σε εξέγερση, περιφέρονταν στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία μοιράζοντας όπλα και χρήματα. Όμως, στην ουσία δεν είχαν ισχυρή επιρροή, μάλιστα, το αντίθετο, οι μουσουλμανικές ομάδες στον ρωσικό στρατό έμειναν πιστές στον τσάρο του οίκου Ρομανόφ106.

Εν συνεχεία, το κίνημα απέκτησε τον δικό του θεωρητικό ιδεολόγο: τον Ζιγιά Γκιοκάλπ. Ο θιασώτης του Durkheim, που ήταν ένας κοινωνιολόγος, θα ερευνήσει την τουρκική κουλτούρα: Ηθική, οικογένεια, ήθη κι έθιμα, παραδόσεις, ανασύρονται από την αφάνεια με ένα πνεύμα Παντουρκιστικό. Ταυτόχρονα, ο Γκιοκάλπ προσδιορίζοντας τις φάσεις όρισε τα γεωγραφικά σύνορα του Παντουρκισμού: στην πρώτη φάση υπάρχει η Τουρκία, έπειτα η επέκταση και η ένωση με τους Ογούζους Τούρκους (δηλαδή από τα

103 «Πατρίδα για Τούρκους δεν είναι η Τουρκία ούτε το Τουρκεστάν / Πατρίδα είναι η μεγάλη και απέραντη χώρα: το Τουράν». Βλέπε, Ziya, Gökalp, Şiirler ve Halk…, οπ. ανωτ., σ. 5.104 Για μια σύντομη ιστορική επισκόπηση του Παντουρανισμού ή Παντουρκισμού βλέπε, Özdoğan, Göksu Günay, ‘‘Dünyada ve Türkiye’ de Turancılık’’, στο Modern Türkiye’ de Siyasi Düşünce – Milliyetçilik, cilt 4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, σ. 388 – 408.105 Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında…, οπ. ανωτ., σ. 35.106 Georgeon, Francois Pantürk Düşü...., οπ. ανωτ., σ. 199 – 200.

28

Βαλκάνια έως το Τουρκεστάν το νότιο τμήμα των εδαφών που κατοικούν οι τουρκόφωνοι λαοί) και η τελευταία φάση διαμορφώθηκε από την Αδριατική ως τη Σιβηρία που περιλαμβάνει όλους τους τουρκογενείς πληθυσμούς. Έτσι, ολοκληρώνεται ο Παντουρανισμός. Δηλαδή, η ελίτ της οθωμανικής διανόησης καθώς έβλεπε να συρρικνώνονται τα εδάφη και ο χώρος του οράματος της αυτοκρατορίας τους, σε διάστημα μικρότερο του ενός αιώνα, άρχισε να γεννιέται στους κόλπους της μία νέα ιστορική αντίληψη με τις ιδέες του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Απέρριπταν την ιστορία που οι Ευρωπαίοι ιστοριογράφοι περιέγραφαν τους Τούρκους ως νομάδες ή βάρβαρους κατακτητές, και υιοθετούσαν την άποψη ότι ήταν ιδρυτές λαμπρών πολιτισμών και δημιουργοί κρατών που συνόρευαν με μεγάλους πολιτισμούς: του Ιράν, της Κίνας και του Θιβέτ. Μια μακρόχρονη ιστορία που συμπεριλάμβανε και την υιοθέτηση του Ισλάμ από τους Τούρκους, η οποία αποτελούσε προφανώς και μέρος της εξέλιξής τους. Μία ιστορία που δεν θεωρείται μόνο χρυσή εποχή, αλλά και περίοδος του Τζενγκίζ Χαν (Cengiz Han) που ένωσε τον 13ο αιώνα τον τουρκικό και ταταρικό λαό107, και τέλος η εποχή του περίφημου σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή και Νομοθέτη (Kanunî Sultan Süleyman) κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία έφθασε στο απόγειό της.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, σε μικρό χρονικό διάστημα, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ καταξιώθηκε στη μνήμη των συμπατριωτών του ως θεωρητικός και ιδεολόγος μιας νέας γενιάς. Τα ποιήματά που δημοσίευσε, όπως «Η Κόκκινη Μηλιά», διανθίστηκαν και εμπλουτίστηκαν με στοιχεία από παραδόσεις, μύθους και οράματα που παρέπεμπαν στην αντίληψη των τουρκομανικών λαών της Κεντρικής Ασίας. Αυτή η τολμηρή προσπάθειά του σχετικά με τους πνευματικούς ορίζοντες του Τουρανισμού που περιέγραφε ο ίδιος ο Γκιοκάλπ βρήκε μιμητές, όπως η συγγραφέας Χαλιντέ Εντίπ Αντιβάρ και ο Ομέρ Σεϊφεττίν. Έτσι, στα ιδανικά των Τούρκων συγγραφέων, άρχισε να αχνοφαίνεται και να προδιαγράφεται μια νέα αυτοκρατορία που αναδυόταν μέσα από τα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: Η «Τουρκική Αυτοκρατορία ή Παντουρανική Αυτοκρατορία», δηλαδή το όραμα των νέων οριζόντων, των νέων αξιών, το όραμα μιας δεύτερης ένωσης108.

Παντουρκισμός σημαίνει πολιτισμική και πολιτική ενότητα όλων ανεξαιρέτως των τουρκόφωνων λαών. Η πολιτισμική ενότητα βασίζεται και στην γλωσσική ένωση. Την περίοδο της αφύπνισης της τουρκικής εθνικής συνείδησης, προτάθηκαν διάφορες διάλεκτοι ανάμεσα στους τουρκογενείς λαούς, αλλά εκείνη που φαινόταν επικρατέστερη για την υιοθέτηση ήταν η οθωμανική λογοτεχνική γλώσσα. Και στους κύκλους των Παντουρκιστών με την πολιτική έννοια, το Οθωμανικό Κράτος και η οθωμανική πρωτεύουσα θεωρούνταν εφικτό να γίνει το κυβερνητικό κέντρο της αυτοκρατορικής διοίκησης109. Θιασώτης της καθαρής τουρκικής γλώσσας υπήρξε ο Γκιοκάλπ, μάλιστα με εκτεταμένες αναλύσεις πρότεινε τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί ο συγκεκριμένος στόχος στο νέο τουρκικό κράτος.

Τις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ου αιώνα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι εξελίξεις υπήρξαν καταιγιστικές: Το τέλος της τριακονταετούς απολυταρχικής κυβέρνησης του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β’ διαδέχτηκε η ομάδα των Νεότουρκων, η οποία εξελίχθηκε σε

107 Georgeon Francois, οπ. ανωτ., σ. 198.108 Georgeon Francois, οπ. ανωτ., σελ. 198.109 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a...., οπ. ανωτ., σ. 29.

29

κυβέρνηση της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, εν συνεχεία ακολούθησαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και τέλος, ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Υπάρχουν αποδείξεις που αναφέρουν, ότι οι πολιτικές της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος και κυρίως η στρατιωτική της πτέρυγα, είχε ενεργήσει με «Τουρανική» σκέψη ακόμη πριν το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι διάφορες παραστρατιωτικές οργανώσεις νεολαίας, που είχαν ιδρυθεί με την υποστήριξη της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, μετά το 1913, βοήθησαν σε σημαντικό βαθμό κατά την διάρκεια των πολέμων. Ανάμεσα στους στόχους αυτών των οργανώσεων ήταν η αναβάθμιση των συνθηκών ζωής και υγείας των χωριών της Ανατολίας, η εθελοντική εργασία και η βοήθεια110.

Όμως, η πιο σημαντική εξέλιξη που αποκάλυψε την παντουρκική διάθεση της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, ήταν η διακοπή συμμετοχής της Ρωσίας στον πόλεμο εξαιτίας της Μπολσεβίκικης Επανάστασης. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, έστω και για βραχύ χρονικό διάστημα, οι τουρκόφωνοι πληθυσμοί απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, με αποτέλεσμα η παντουρκική ιδεολογία να δημιουργήσει ένα κλίμα αισιοδοξίας. Αυτές οι ελπίδες μετατράπηκαν σε εφιάλτη με την Συνθήκη του Μούδρου στις 30 Οκτωβρίου 1918111.

Τέσσερα χρόνια νωρίτερα, η εξωτερική πολιτική της Γερμανίας χρησιμοποίησε, ως στρατηγική τακτική, το «όπλο του Παντουρκισμού» εναντίον των Ρώσων. Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Γερμανός αρχηγός του ΓΕΕΘΑ Πάουλ Χίντενμπουργκ (Hindenburg)112 σκοπεύοντας να εξουδετερώσει την ρωσική διοίκηση στον Καύκασο, χρησιμοποίησε ορισμένους Οθωμανούς στρατηγούς, αλλά περισσότερο επωφελήθηκε από τον ηγέτη της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος Ενβέρ Πασά (Enver Paşa), που καλλιεργούσε έντονα παντουρκικούς σκοπούς. Και μάλιστα, τα γερμανικά σχέδια προέβλεπαν την χρησιμοποίηση του οθωμανικού στρατού έως την περιοχή των κοινών συνόρων του Ιράν και της Ινδίας, όπου κατοικεί μεγάλο μέρος μουσουλμανικού πληθυσμού. Ο Γερμανός αρχηγός του ΓΕΕΘΑ, λοιπόν, κάνοντας πανισλαμικό κάλεσμα ενότητας, αποσκοπούσε να ξεσηκώσει αυτά τα μουσουλμανικά στοιχεία εναντίον του αγγλικού ιμπεριαλισμού. Πράγματι, ανάμεσα στα 1871 – 1919 ο πραγματικός στόχος της γερμανικής αυτοκρατορίας ήταν να παραλύσει τη ρωσική και αγγλική αυτοκρατορία. Έναντι αυτού, ο Ενβέρ Πασά και οι σύντροφοί του ενεργούσαν με το σκεπτικό ότι οι απώλειες των εδαφών στα Βαλκάνια θα έπρεπε να αναπληρωθούν με την κατάκτηση εδαφών των τουρκικών φυλών επεκτείνοντας έτσι τα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς τα ανατολικά 113.

Βασιζόμενος στην ιδέα που διατυπώθηκε μόλις προ ολίγου, ο Ενβέρ Πασά (Enver Paşa) οραματιζόταν, από την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων, να ιδρύσει ένα «Τουρανικό»

110 Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γάλλου συγγραφέα Αντρέ Μαλρό, ο Ενβέρ Πασά που είχε υπηρετήσει ως στρατιωτικός στο Βερολίνο, μετά την ανακατάληψη της Αδριανούπολης, μαζί με μια γερμανική επιτροπή της οποίας αρχηγός ήταν ο πατέρας του Μαλρό, είχε επισκεφθεί την Κεντρική Ασία για να δημιουργήσει σχέσεις με τους ηγέτες των τουρκικών Χανάτων. Βλέπε, Malraux, André, The Walnut Trecs of Altenburg, μτφρ. by A. W. Fielding, London, John Lehmann, 1952, σ. 43 – 57. Επίσης, Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a …, οπ. ανωτ., σ. 80.111 Yıldız, Ahmet, Ne Mutlu Türküm Diyebilene…, οπ. ανωτ., σ. 76.112 Ο στρατάρχης του Γενικού Επιτελείου της Γερμανίας Χίντενμπουργκ αντικατέστησε τον στρατηγό Ερρίκο Φαλκενχάϊν, λόγω των αποτυχιών του γερμανικού στρατού στο Βερντέν (29 Αυγούστου 1916) και παρέμεινε σ’ αυτή τη θέση έως τις 3 Ιουλίου 1919.113 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a…, οπ. ανωτ., σ. 153 – 154.

30

κράτος που θα εκτεινόταν στα βόρεια πέρα από την Κασπία Θάλασσα και στα νότια πέρα από το Αφγανιστάν. Έπειτα από αλλεπάλληλες προσπάθειες να πραγματοποιήσει το όραμά του για την παντουρκική ένωση, ο Ενβέρ Πασά επιχείρησε να συμβάλει στην ανεξαρτησία του Τουρκεστάν και το 1921 εγκαταστάθηκε γύρω από την περιοχή της Μπουχάρα. Αρχικά έστειλε ένα τελεσίγραφο στη Μόσχα με την ιδιότητα του αυτόκλητου «Αρχιστράτηγου των Δυνάμεων της Μπουχάρα, της Χίβα και του Τουρκεστάν» (Buhara, Hibe ve Türkistan Orduları Başkumandanı), ενώ αργότερα στις επιστολές του με τον Εμίρη της Μπουχάρα υπέγραφε ως «Διοικητής του Μεγάλου Επαναστατικού Στρατού του Τουράν» (Büyük Devrimci Turan Orduları Kumandanı). Όμως, απέτυχε στην δημιουργία κοινού μετώπου των τουρκόφωνων λαών εναντίον του μπολσεβίκικου στρατού, καθώς οι προσπάθειές του να βρεθούν κοινοί στόχοι και προσεγγίσεις με τους τοπικούς τουρκομανικούς φυλάρχους ήταν απογοητευτικές. Εντούτοις, ο Ενβέρ Πασά δεν εγκατέλειψε τα οράματά του έως ότου πέθανε στο πολεμικό μέτωπο, λίγο αργότερα τον Αύγουστο του 1922114. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Πόλη (1997).

Η παντουρκική ιδέα εξακολουθούσε να παραμένει άσβεστη και κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του τουρκικού κράτους. Στο εσωτερικό της Τουρκίας, πιο συγκεκριμένα στους κύκλους των παντουρκιστών και ιδιαίτερα μεταξύ των προσφύγων μορφωμένων Τατάρων, κυριαρχούσε η ιδέα ότι ένα νέο αυτοκρατορικό μέλλον περιμένει τους Τούρκους, των οποίων καθήκον δεν ήταν πλέον να αναβιώσουν την πολυγλωσσική, πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά να δημιουργήσουν μία νέα παντουρκική αυτοκρατορία με τη συγχώνευση όλων των τουρκόφωνων λαών, δηλαδή που θα εκτείνονταν από το Αιγαίο Πέλαγος έως το Σινικό Τείχος.

Όμως, ο Μουσταφά Κεμάλ αντιτάχθηκε σθεναρά σε όλα αυτά τα σχέδια και τις φιλοδοξίες του παντουρκικού οράματος. Σύμφωνα με τον ιδρυτή της νέας Τουρκίας, οι Τούρκοι είχαν ένα μακρόχρονο και σκληρό καθήκον: να εργαστούν για την Τουρκία. Οι απανταχού Τούρκοι αδελφοί τους μπορούσαν να απολαμβάνουν τη δική τους πολιτική μοίρα, και να αφήσουν απερίσπαστη την Τουρκική Δημοκρατία από μακρινές και επικίνδυνες περιπέτειες115. Με τη μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκική Δημοκρατία (1923) ο τουρκικός εθνικισμός υπέστη ουσιαστική αλλαγή και απέκτησε νέο περιεχόμενο, το κύριο χαρακτηριστικό του οποίου ήταν η ρήξη με τον παντουρκισμό. Ακόμη, η επιρροή του τουρκικού εθνικισμού περιορίστηκε εντός των συνόρων του τουρκικού κράτους. Εξάλλου, πριν και κατά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι κύριοι θεωρητικοί του παντουρκισμού, Ζιγιά Γκιοκάλπ και Γιουσούφ Ακτσουρά, είχαν αναθεωρήσει ριζικά τις απόψεις τους. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, ο Ακτσουρά διαχώρισε τον εθνικισμό σε «δημοκρατικό εθνικισμό» και «ιμπεριαλιστικό εθνικισμό» και ενέταξε τον παντουρκισμό στην κατηγορία του «ιμπεριαλιστικού εθνικισμού». Ο δε Γκιοκάλπ, παρόλο που δεν εγκατέλειψε πλήρως τις παντουρκικές πεποιθήσεις του, τις χαρακτήριζε ως ένα απομακρυσμένο ιδανικό και υποστήριζε πως, στη συγκεκριμένη συγκυρία, ο τουρκικός εθνικισμός θα έπρεπε να περιοριστεί εντός της Τουρκίας. Από την άλλη, ο Κεμάλ Ατατούρκ τοποθετήθηκε για το ζήτημα αυτό με πιο ξεκάθαρο τρόπο. Σε ομιλία του στη μικρασιατική πόλη Εσκισεχίρ (Eskişehir) στις 15 Ιανουαρίου του 1923, περιγράφοντας το όραμά του για

114 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a…, οπ. ανωτ., σ. 15.115 Lewis, Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας...., τομ., Α’, οπ. ανωτ., σ. 78 – 79.

31

την πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει το τουρκικό κράτος, ανέφερε: «Έχω την πεποίθηση πως ούτε ο Πανισλαμισμός ούτε και ο Παντουρκισμός είναι λογική πολιτική για εμάς»116.

Όσο κι αν διέφερε ο κεμαλικός εθνικισμός από τον Παντουρκισμό, ο πρώτος περιορίστηκε εντός των συνόρων της τουρκικής δημοκρατίας, με τη δημιουργία μιας συγκεκριμένης αντίληψης για το έθνος παράλληλα προβάλλοντας σε πρώτο πλάνο την εθνοτική καταγωγή, διακήρυττε δε τη συγγένεια των τουρκογενών λαών υποστηρίζοντας ότι οι Τούρκοι αποτελούν μια οργανική οικογένεια. Η αντίληψη αυτή καλλιεργήθηκε σταδιακά και τονίστηκε με την ιδέα, ότι οι Τούρκοι είναι ένα ανώτερο έθνος που μεταφέρει τον πολιτισμό στον κόσμο, προετοιμάζοντας έτσι το πολιτισμικό έδαφος για παντουρκικές αντιλήψεις που δεν ήθελαν να περιοριστούν εντός των συνόρων της τουρκικής δημοκρατίας. Παρά την απόρριψη117, λοιπόν, του παντουρκικού αλυτρωτισμού ως επίσημου πολιτικού προγράμματος, κάποια στοιχεία ή ομάδες του πολιτισμικού παντουρκισμού προστέθηκαν στον κεμαλικό εθνικισμό. Ιδιαίτερα στο χώρο της παιδείας, με άξονα την Κεντρική Ασία και τους φυλετικούς μύθους που τη συνόδευαν προκάλεσαν την ενδυνάμωση του παντουρκικού ρεύματος ανάμεσα στη νέα γενιά της εποχής118.

Η εκπαιδευτική πολιτική του νέου καθεστώτος, κατά κάποιο παράδοξο τρόπο, βοήθησε στην διαπαιδαγώγηση μιας νέας γενιάς παντουρκιστών η οποία παρουσίαζε πιο ρατσιστικές τάσεις από την προηγούμενη γενιά, του Ζιγιά Γκιοκάλπ που πέθανε το 1924 και των Γιουσούφ Ακτσουρά (1935) και Αχμέτ Αγάογλου (1939) που πέθαναν στη δεκαετία του 1930119.

Ένα χαρακτηριστικό σημείο που είναι απαραίτητο να σημειωθεί, αφορά τις Σοβιετο - τουρκικές σχέσεις και την εξέλιξη τους καθ’ όλη τη διάρκεια της μονοκομματικής και πολυκομματικής περιόδου. Ανάμεσα στην Τουρκία και τη Σοβιετική Ένωση, τόσο κατά τη διάρκεια του Αγώνα Ανεξαρτησίας όσο και το 1925, με την υπογραφή διμερών συμφωνιών απαγορευόταν η ανάπτυξη πολιτικής δραστηριότητας με παντουρκιστικούς στόχους. Επίσης, ο κεμαλικός εθνικισμός είχε προσδιορίσει το πλαίσιο και τους στόχους ανάπτυξης αμέσως μετά την παγίωση της δημοκρατίας. Οι Τουρκικές Εστίες, ως φορέας της κουλτούρας και των παραδόσεων, αναγκάστηκαν να επανεξετάσουν τις δραστηριότητές τους και το γεωγραφικό πλαίσιο αναφοράς.

Όμως, όσο κι αν η Τουρκία προσπαθούσε να φανεί συνεπής στις συμπεφωνημένες υποσχέσεις της έναντι της Σοβιετικής Ένωσης, ωστόσο στο εσωτερικό, καλλιεργούνταν άσβεστη η φλόγα του Παντουρκισμού. Έτσι, παράλληλα προς τον εθνικό χαρακτήρα, μια άλλη πλευρά παντουρανικής αντίληψης του κεμαλικού εθνικισμού αποτελεί η χρήση μυθικών συμβόλων στον επίσημο πολιτικό λόγο. Η αναφορά του Κεμάλ Ατατούρκ στο έπος «Εργκενεκόν», που αφηγείται την προέλευση των Τούρκων, θεωρείται μια αντανάκλαση προσπάθειας να στηριχθεί ο εθνικισμός στον αρχαίο τουρκικό πολιτισμό. Ανάμεσα στις προσωνυμίες του Κεμάλ Ατατούρκ συμπεριλαμβάνεται και το όνομα του «Γκρίζου Λύκου»

116 Üstel, Füsün, Türkiye’ nin Kürt Sorunu, Tüses Yayınları, İstanbul, 1996, σ. 30. Επίσης, Kızılyürek, Niyazi, Κεμαλισμός…, οπ. ανωτ., σ. 53 – 54.117 Δηλαδή το Παντουρανικό ή Παντουρκιστικό κίνημα αδρανοποιήθηκε, αλλά δεν εξουδετερώθηκε.118 Landau, M. Jacob, Türkiye’ de Sağ ve Sol Akımlar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979, σ. 278.119 Kızılyürek, Niyazi, Κεμαλισμός…., οπ. ανωτ., σ. 94.

32

(Bozkurt) που θεωρείται ότι καθοδήγησε στην έξοδο των Τούρκων από την περιοχή «Εργκενεκόν». Αυτή η μορφή του μυθικού «Γκρίζου Λύκου» σε αρχαιότερη εποχή λατρεύτηκε ως μία θεότητα από τους Τούρκους. Με την ταυτόχρονη κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη, πίστευαν πως οι μεγάλοι ηγέτες τους είχαν την καταγωγή τους από τους λύκους. Στο λάβαρο των Γκιοκ Τουρκ (Gök Türk), ως σύμβολο χρησιμοποιήθηκε η φιγούρα του λύκου. Αργότερα, μετατράπηκε σε προσωνύμιο που δινόταν στους ηγέτες και διοικητές που προστάτευαν από μεγάλους και σοβαρούς κινδύνους το τουρκικό έθνος. Ο Ατατούρκ αποδέχτηκε, εκτός των άλλων, με ευχαρίστηση και το προσωνύμιο «Γκρίζος Λύκος».

Μετά το 1931, στην μονοκομματική περίοδο κατά την οποία ανεστάλη η λειτουργία όλων των οργανώσεων πλην του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP), έστω και ονομαστικά διατηρήθηκε, ως ανεξάρτητη μορφή ο σύλλογος με την επωνυμία «Εθνική Ένωση Τούρκων Φοιτητών», ο οποίος είχε ως έμβλημά του τον «Γκρίζο Λύκο» και την ημισέληνο.

Επιπρόσθετα, παρ’ όλες τις απόψεις, ότι δηλαδή ο κεμαλικός εθνικισμός και ο Παντουρκισμός αποτελούσαν δύο ιδεολογίες αντίθετες μεταξύ τους, ωστόσο θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι κατά το 1930 ο κεμαλικός εθνικισμός συνέβαλε, ώστε να αναγεννηθεί η παντουρκιστική ιδεολογία. Με άλλα λόγια, τα πρώτα χρόνια της δημοκρατίας, ο Παντουρκισμός, συχνά μη φανερά ενίοτε ευθέως, υποστηρίχθηκε από τον κεμαλικό εθνικισμό. Αν και τέθηκε επίσημα στο περιθώριο ο Παντουρκισμός ως στόχος και σκοπός της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, εντούτοις στις αρχές του 1930, με πρόεδρο τον Κεμάλ Ατατούρκ, στην τουρκική πολιτική σκέψη και ιδεολογία επανεντάχθηκαν ο όρος «τουρκική φυλή», «ανωτερότητα των αρχαίων Τούρκων», «σύμβολο του Τουράν», στο πολιτισμικό και εκπαιδευτικό εθνικιστικό πρόγραμμα120.

Ειδικότερα, τόσο στον χώρο των ΜΜΕ όσο και στην κρατική οργάνωση και παρά την αδιαφορία των τουρκικών αρχών, το 1930 τέθηκε σε εφαρμογή από τον τουρανιστή Νιχάλ Ατσίζ η εκ θεμελίων αναδιαμόρφωση του παντουρκικού κινήματος. Έχει σημασία το γεγονός, ότι ένα μήνα μετά την αναστολή λειτουργίας των Τουρκικών Εστιών (Türk Ocakları) τον Απρίλιο του 1931 τέθηκε σε κυκλοφορία το περιοδικό του Nihal Atsız. Η εφημερίδα «Μπάρτιν» (Bartın) που θεωρούνταν ένα από τα τοπικά όργανα ενημέρωσης στην Ανατολία, στις 12 Απριλίου 1931 δημοσίευσε ένα άρθρο στο οποίο τονιζόταν η σημασία και ο ρόλος των Τουρκικών Εστιών, καθώς αναζωογόνησαν την ελπίδα της παντουρκικής ενότητας και εξακολουθούσαν ακόμη να επηρεάζουν τις νέες γενιές121.

Σύμφωνα με τον Nihal Atsız το τουρκικό εθνικό ιδανικό δεν μπορούσε να περιοριστεί στην ιδέα της ανάπτυξης μέσα στα οριοθετημένα σύνορα και παράλληλα επεσήμαινε, ότι ο στόχος της Παντουρκιστικής Ένωσης θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει και μια «ιμπεριαλιστική προοπτική»122. Η ιδέα της παντουρκικής ενότητας ενισχύθηκε και με το σύνθημα που έχει σχέση με κάλεσμα σε πόλεμο: «όλοι οι Τούρκοι ένας στρατός». Αυτό το σύνθημα ήταν μια διασκευή από δίστιχο του Ζιγιά Γκιοκάλπ, που έγραφε:

Türk bir millet, bir ordu, katılmayan kaçaktır,

120 Özdoğan Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 40.121 Özdoğan Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 186.122 Özdoğan Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 193.

33

Yasamızda yazılı: Harpten kaçan alçaktır! 123

Όλοι οι Τούρκοι ένας στρατός, ο αμέτοχος είναι λιποτάκτης,Το γράφουν οι νόμοι μας, όποιος τρέπεται σε φυγή στον πόλεμο είναι προδότης.

Το παντουρκικό κίνημα των δεκαετιών 1930 και 1940, πέρα από τις προσπάθειες συστηματοποίησης των ιδεών και εκλογίκευσης των στοιχείων απευθυνόταν κυρίως στο αίσθημα. Με την ιδιότητα ενός θεωρητικού καθοδηγητή, τα έργα του Ζιγιά Γκιοκάλπ, ήταν δημοφιλή στο αναγνωστικό κοινό και ενέπνεαν σεβασμό λόγω των ιδανικών που πρόβαλλε στα ποιήματα και τα γραπτά κείμενά του. Αντίθετα, οι κοινωνικές και πολιτικές ιδέες του Τούρκου διανοούμενου δεν μελετήθηκαν σε βάθος κι ούτε έτυχαν αντικείμενο συλλογιστικής κριτικής εμβάθυνσης και πνευματικής επεξεργασίας. Το έργο του Γκιοκάλπ με τίτλο «Οι Αρχές του Τουρκισμού» επανεκδόθηκε από τον παντουρκιστή Reha Oğuz Türkkan. Όμως, δεν επιχειρήθηκε καμιά μελέτη σε βάθος από τα ηγετικά στελέχη των παντουρκιστών. Μάλιστα, τα γραπτά κείμενα της νέας γενιάς (ή του Μεσοπολέμου) δεν κατάφεραν να πλησιάσουν το επίπεδο λεπτότητας, επεξεργασίας και ανάλυσης που παρατηρείται στα έργα του Γκιοκάλπ. Σύμφωνα με μία αναδρομική αξιολόγηση που επιχειρήθηκε από έναν μαθητή του Nihal Atsız, οι Παντουρκιστές αυτής της περιόδου έθεσαν στο περιθώριο τα θεμέλια της φιλοσοφικής σκέψης και των ιδεών του Ζιγιά Γκιοκάλπ, και προσπάθησαν να μεταλαμπαδεύσουν στον λαό μέσα από την μελέτη της ιστορίας και της λογοτεχνίας τον Παντουρκισμό. Το αιτιολογικό ήταν το εξής: «Περισσότερο από ένα άψυχο σύστημα ιδεών ο Παντουρκισμός είναι θέμα αισθήματος και πίστης»124.

Κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρατηρήθηκε μια ανεπανάληπτη πνευματική έξαρση της δραστηριότητας των παντουρανιστών. Όντως, η ακατανίκητη επιθυμία για την επίτευξη του τουρανικού οράματος, και ο έντονος πόθος για την δημιουργία της «Μεγάλης Τουρκίας» είχε μετατραπεί σε ζωηρό πάθος που πρόβαλλε σε όλους τους τομείς της πολιτικής ζωής. Ο συγγραφέας Νιγιαζί Μπερκές υποστηρίζει την άποψη πως ο Παντουρκισμός ήταν η πιο διαδεδομένη μορφή εθνικισμού στην Τουρκία, ενώ αναφέρει ότι η Τουρκία την περίοδο αυτή ζούσε ένα «πολιτικό ντελίριο».

Τον Ιούνιο του 1941 υπογράφτηκε ανάμεσα στην Γερμανία και την Τουρκία σύμφωνο φιλίας και μη επίθεσης125. Σύμφωνα με αμερικανικές πηγές, μετά από αυτή την συμφωνία Γερμανοί ναζιστές κατάσκοποι άρχισαν να κινούνται πιο ελεύθερα μέσα στην Τουρκία. Οι ίδιες πηγές έγραφαν, ότι χάρη στους κατασκόπους τους οι ναζιστές λάμβαναν πληροφορίες για τις περιουσίες και την οικονομική κατάσταση των Εβραίων της Τουρκίας και ανέφεραν πως τα στοιχεία αυτά βρίσκονταν στα χέρια της τουρκικής αστυνομίας.

Μετά την υπογραφή της Συμφωνίας Φιλίας και μη Επίθεσης ανάμεσα στην Γερμανία και την Τουρκία, η γερμανική προπαγάνδα εντάθηκε μέσα στα τουρκικά εδάφη. Από το δεύτερο μισό του 1941 σε δημοσιεύσεις παντουρκικών εντύπων παρατηρήθηκε αύξηση άρθρων με παντουρκιστικό περιεχόμενο126. Σε αυτές τις δημοσιεύσεις ξεχώριζαν τα ονόματα

123 Βλέπε το ποίημα «Altun Yurt», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 70.124 Özdoğan, Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 227.125 Oran, Baskın, ‘‘Türkiye’ nin ‘Kuzeydeki Büyük Komşu’ Sorunu Nedir? (Türk – Sovyet İlişkileri 1939 – 1970)’’, στο Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt XXV, Sayı 1, Sevinç Matbaası, Ankara, 1970, σ. 52.126 Oran, Baskın, οπ. ανωτ., σ. 53.

34

των παντουρκιστών Ρεχά Τουρκκάν, Νιχάλ Ατσίζ, Νετζντέτ Σαντζάρ (Reha Türkkan, Nihal Atsız, Necdet Sancar). Τα κοινά χαρακτηριστικά των τουρανικών εντύπων, αυτή την εποχή, περιείχαν ένα ισχυρό αντισημιτισμό και ρατσισμό127.

Ένα από τα παντουρκικά περιοδικά που διοικούνταν από τον Γιουσούφ Ζιγιά Ορτάτς (Yusuf Ziya Ortaç) ονομαζόταν «Çınaraltı» (Κάτω από τον Πλάτανο 1948). Επίσης, τα υπόλοιπα δύο είχαν κι αυτά συμβολική ονομασία «Altın Işık» (Χρυσό Φως), «Kızıl Elma» (Κόκκινη Μηλιά). Και τα τρία παρουσίαζαν μεγάλη κυκλοφορία καθώς παρέπεμπαν απ’ ευθείας στα έργα του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Δηλαδή, το περιοδικό «Altın Işık» και το «Kızıl Elma» ήταν τίτλοι έργων του Ζιγιά Γκιοκάλπ και έτυχαν θετικής κριτικής από τους παντουρκιστές. Το πρώτο έργο, το «Altın Işık», σε πεζή και ποιητική μορφή αποτελεί δημοτικό παραμύθι με έντονη μυθοπλασία, ενώ το δεύτερο, το «Kızıl Elma» σε αφηγηματική μορφή, με μυθικό περιεχόμενο που πραγματευόταν την νοσταλγία για τη μητέρα πατρίδα και το «ιδανικό» που παρέπεμπε στο «Τουράν»128.

Την περίοδο του χειμώνα του 1941 – 1942 που συμπίπτει με την έναρξη του πολέμου της Γερμανίας εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, η γερμανική προπαγάνδα στην Τουρκία εντάθηκε και ενέτεινε τις δραστηριότητες των παντουρκιστικών τάσεων. Το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών αποσκοπούσε στην βοήθεια της Τουρκίας για την ανάπτυξη των γερμανικών στρατευμάτων στον Καύκασο και αν είναι δυνατόν στην ενεργητική συνεργασία της στις γερμανικές εκστρατείες εναντίον των σοβιετικών στρατευμάτων στην περιοχή129. Θα ήταν λάθος να υποστηριχθεί, ότι οι τουρανικές τάσεις που αναβίωσαν κατά την περίοδο αυτή, έμειναν περιορισμένες μονάχα στους τουρανικούς κύκλους. Γίνεται κατανοητό πως ακόμη και οι ίδιοι οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι, αν και πιο συγκρατημένα από τους παντουρκιστές, ένιωθαν συμπάθεια για το όραμα της «Μεγάλης Τουρκίας» (περίπου 1942)130.

Μόλις έγινε φανερή η ήττα της Γερμανίας, ο κρατικός έλεγχος μετατράπηκε σε πίεση εναντίον των παντουρκιστών και ο φιλοκυβερνητικός τύπος πρόβαλε εκ νέου το σύνθημα: «ο Κεμαλισμός είναι τουρκιστικός μόνο εντός της Τουρκίας».

Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έληξε και η «εποχή του Τουράν». Η πολιτική προστασίας των επίσημων συνόρων της Τουρκίας και η αποκήρυξη οποιασδήποτε βλέψης για εδαφική επέκταση αποτέλεσε και πάλι τη λυδία λίθο της εξωτερικής πολιτικής. Όμως, ο αντικομουνισμός που ήλθε με το κύμα του Παντουρκισμού δεν υποχώρησε μαζί του και έγινε αναπόσπαστο τμήμα του τουρκικού εθνικισμού. Στην νέα τάξη πραγμάτων που δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο ο «κομμουνιστικός κίνδυνος» έγινε μόνιμη αναφορά και η αντικομουνιστική στάση που εκδηλώθηκε ήταν εξαιρετικής σημασίας για να αποκτήσει η Τουρκία θέση στους κόλπους της δυτικής συμμαχίας131.

Τον Μάιο του 1944, διαδηλώσεις φοιτητών στην Άγκυρα οδήγησαν σε έρευνα της αστυνομίας γύρω από παντουρανικές ομάδες που κατηγορούνταν για φασιστικές και ρατσιστικές δραστηριότητες, και το σημαντικότερο, για συνομωσία με σκοπό την ανατροπή

127 Bali, N. Rıfat, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri…, οπ. ανωτ., σ. 412.128 Özdoğan, Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 269 – 270.129 Özdoğan, Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 152 – 153.130 Kızılyürek, Niyazi, Κεμαλισμός…, οπ. ανωτ., σελ. 101.131 Kızılyürek, Niyazi, οπ. ανωτ., σελ. 107 – 108.

35

του καθεστώτος και του συντάγματος και τελικά την εγκαθίδρυση κυβέρνησης που θα έριχνε την Τουρκία στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας132.

Το παντουρκιστικό κύμα, που αναπτύχθηκε την περίοδο αυτή, έδειχνε να υποχωρεί, όταν άρχισε να διαφαίνεται η ήττα της Γερμανίας. Για να απαλλαγεί η Τουρκία από τη διπλωματική απομόνωση, στην οποία είχε οδηγηθεί ως αποτέλεσμα της πολιτικής που εφάρμοσε κατά τη διάρκεια του πολέμου, υποχρεώθηκε να κάνει κάποια ανοίγματα και το 1944 ο Ισμέτ Ινονού ισχυρίστηκε ξαφνικά πως είχε αποκαλυφθεί μια ρατσιστική – παντουρκιστική σκευωρία. Επειδή η τουρκική κυβέρνηση φοβόταν τη Σοβιετική Ένωση η οποία αναδείχτηκε νικήτρια του πολέμου και εξήλθε ενισχυμένη στη διεθνή πολιτική σκηνή, και επειδή ήθελε να αποκρύψει τη φιλογερμανική στάση της, οδήγησε στα δικαστήρια τους ηγέτες των παντουρκιστών.

Η τουρκική πολιτική ιστοριογραφία ασχολείται τόσο με την τουρκική πολιτική ζωή όσο και με την κοινή γνώμη, ενώ το παντουρκιστικό ρεύμα την περίοδο της δημοκρατίας το εκλαμβάνει ως σημείο αναφοράς που σφραγίστηκε με την δίκη της δεκαετίας του 1940. Η προαναφερθείσα δίκη βασίστηκε στις κατηγορίες της οργανωμένης μυστικής δραστηριότητας των παντουρκιστών οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να επιβάλουν στην κυβέρνηση τις προτάσεις τους που δημοσιεύονταν εξάλλου και στα έντυπά τους. Η εν λόγω δίκη ονομάστηκε «Ρατσιστική – Τουρανιστική Δίκη». Σε αυτή τη δίκη, ανάμεσα από μία πολυμελή ομάδα, εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης για 23 άτομα, που κρίθηκαν ένοχα και τελικά συνελήφθησαν τον Μάιο του 1944. Οι ηγέτες του παντουκιστικού ρεύματος, μαζί με τους οπαδούς τους καταδικάστηκαν σύμφωνα με το κυβερνητικό ανακοινωθέν, «για κατάστρωση σχεδίων ανατροπής που σκόπευαν να πραγματοποιήσουν», αλλά και που στηρίζονταν «σε ρατσιστικές και τουρανικές ιδέες με σκοπό να ιδρύσουν κράτος». Οι ενέργειες της κυβέρνησης να προχωρήσει στην πάταξη της δραστηριότητας των υποδίκων και να καταδικάσει επίσημα τις πράξεις τους, δόθηκε μεγάλη δημοσιότητα από τις εφημερίδες133. Ανάμεσα στους συλληφθέντες παντουρανιστές συγκαταλεγόταν ο γνωστός κυπριακής καταγωγής και μετέπειτα πολιτικός ηγέτης του ακροδεξιού Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης, Αλπαρσλάν Τουρκές.

Είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός, ότι οι παντουρανικές ελπίδες των Τούρκων αναπτερώνονται κάθε φορά που η Ρωσία αντιμετωπίζει εμφανή σημάδια αδυναμίας. Γι’ αυτό και «το οδοντωτό πριόνι της ιστορίας του Παντουρκισμού» ακολουθεί συχνά τις συγκυρίες εξέλιξης της ρωσικής πολιτικής. Έτσι, θα μπορούσαν να σημειωθούν συνοπτικά τέσσερεις σοβαρές περίοδοι:

Η πρώτη συμπίπτει στα χρόνια 1905 – 1906. Την περίοδο αυτή, η Ρωσία παρουσιάζει σημάδια αποδυνάμωσης με τις αλλεπάλληλες ήττες έναντι της Ιαπωνίας ενώ τα επόμενα χρόνια οι επαναστατικές ταραχές θα καλύψουν όλη τη χώρα. Ένα κείμενο που θα δημοσιευτεί για πρώτη φορά περιλαμβάνει θεωρητικά πολιτικά στοιχεία του Παντουρκισμού. Το κείμενο του Τούρκου Τατάρου Γιουσούφ Ακτσουρά (Yusuf Akçura) «Τρεις μορφές πολιτικής» (Üç Tarz-ı Siyaset) δημοσιεύεται λίγο μετά τον τορπιλισμό του ρωσικού στόλου από τους Ιάπωνες στο Port – Arthur τον Μάρτιο του 1904. Τότε οι Τούρκοι της Ρωσίας δεν έχασαν την ευκαιρία να απαιτήσουν δικαιώματα οργάνωσης. Το 1906, είχαν

132 Lewis, Bernard, Η ανάδυση..., τομ., Α’, οπ. ανωτ., σ. 587.133 Özdoğan, Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 31.

36

πραγματοποιήσει παντουρκικό συνέδριο και είχαν ιδρύσει την «Ένωση Μουσουλμάνων Ρωσίας» με αποτέλεσμα οι πιέσεις της Ρωσίας να τους υποχρεώσουν στον περιορισμό των δραστηριοτήτων τους ή στον εξαναγκασμό τους σε εξορία134.

Η δεύτερη σοβαρή παντουρκική απόπειρα συνέπεσε με την Ρωσική Επανάσταση του 1917. Μετά τις κοινωνικές αναταραχές που δημιουργήθηκαν με την Επανάσταση του Φεβρουαρίου, οι μουσουλμάνοι της Ρωσίας οργανώνονται και το 1917 στη Μόσχα πραγματοποιείται ένα μεγάλο συνέδριο από 900 αντιπροσώπους όλων των μουσουλμανικών κοινοτήτων στα εδάφη της ρωσικής επικράτειας. Όμως, τελικά και αυτές οι προσπάθειες δεν απέδωσαν καρπούς, καθώς υπήρξε διάσταση απόψεων ανάμεσα στους οπαδούς της «Ένωσης Μουσουλμάνων Ρωσίας» και των υπερασπιστών της ομοσπονδιακής Ρωσίας. Σ’ αυτό το χρονικό σημείο, οι προσπάθειες να ενωθούν οι μουσουλμάνοι της Ρωσίας σκοντάφτουν σε συμφέροντα που σχετίζονται με την αυτονομία και την ιδέα απόσχισής τους.

Ο οθωμανικός στρατός τον Σεπτέμβριο του 1918 καταλαμβάνει το Μπακού επωφελούμενος την ήττα των σοβιετικών στρατευμάτων στον Καύκασο από τον γερμανικό στρατό και την συνακόλουθη συμφωνία ειρήνης του Brest – Litovsk. Η οθωμανική κατάληψη διαρκεί λίγους μήνες. Έπειτα από μερικά χρόνια, μετά τον πόλεμο στον Σαγγάριο στη Μικρά Ασία, ο Ενβέρ Πασά βλέποντας να καταποντίζονται οι ελπίδες του για μια παντουρκική εκστρατεία με τον τουρκικό στρατό, προσανατολίζεται προς την Κεντρική Ασία. Το 1921, ο Ενβέρ Πασά καταφεύγει στην περιοχή της Μπουχάρα και τίθεται επικεφαλής των εξεγερμένων μουσουλμάνων εναντίον των Σοβιετικών. Αν και η υποδοχή των φυλάρχων του Τουρκεστάν δεν υπήρξε θερμή, ο ίδιος οραματίζεται να πραγματοποιήσει μια παντουρκική ένωση που θα αποτελέσει τον σπόρο μιας τουρκικής αυτοκρατορίας. Ο θάνατός του τον Αύγουστο του 1922 δίνει τέλος στις ιμπεριαλιστικές βλέψεις του. Όμως, αν και τα οράματά του προσέκρουσαν στην Σοβιετική πραγματικότητα, ο Ενβέρ Πασά θα μείνει στη μνήμη των ομοϊδεατών του ως σύμβολο του παντουρκικού ιδανικού με τον ηρωισμό, την γενναιότητα και τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του.

Η τρίτη περίπτωση των παντουρκικών δραστηριοτήτων συμπίπτει με την περίοδο του 1941 – 1944. Τα γερμανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν μέρη της Σοβιετικής Ένωσης και σύντομα βρίσκονται στον Καύκασο. Η θεαματική επιτυχία των Γερμανών δίνει το έναυσμα στο πάθος των Τούρκων ακραίων δεξιών και τουρανιστικών οργανώσεων για δράση στην Τουρκία. Κι ενώ η κυβέρνηση της Άγκυρας είχε δηλώσει την ουδετερότητά της, οι παντουρανιστές την ενθάρρυναν να ταχθεί με το μέρος των δυνάμεων του Άξονα στον πόλεμο. Υπολόγιζαν ότι σε περίπτωση κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, υπό τις πιέσεις του Wehrmacht, θα δημιουργούνταν ένα ελεύθερο πεδίο δράσης και θα διανοίγονταν μια νέα προοπτική στην παντουρκική υπόθεση. Οι τουρανιστές οργανώνονται, αρχίζουν να υψώνουν τη φωνή τους ώστε να εισακουστούν, και υποστηρίζουν αντάρτικα κινήματα εναντίον του Κόκκινου Στρατού. Όμως, η σοβιετική αντίσταση και η εκ νέου κατάληψη της Ουκρανίας αναγκάζουν τους παντουρκικούς κύκλους να υποχωρήσουν. Με την αγωνία να μη προκαλέσουν οι τελευταίοι την μήνιν του σοβιετικού στρατού, που πλησίαζε στα Βαλκάνια, τον Μάιο του 1944 η τουρκική κυβέρνηση προέβη στην διάλυση του παντουρκικού κινήματος. Συλλαμβάνονται περίπου 23 ηγετικά στελέχη, διαλύονται οι οργανώσεις και τον Σεπτέμβριο του 1944 ορίζεται η δίκη στο έκτακτο δικαστήριο. Αυτή η ξαφνική λάμψη του 134 Georgeon, François, Pantürk Düşü, οπ. ανωτ., σ. 200 – 201.

37

Παντουρκισμού, εν ολίγοις, θα αποδειχτεί πως δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα πυροτέχνημα ή πεφταστέρι135.

Η τέταρτη περίπτωση αναβίωσης παντουρανικού οράματος από τους Τούρκους, προσδιορίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν διαλύεται οριστικά η Σοβιετική Ένωση και προκύπτουν μέσα από τα συντρίμμια της οι ανεξάρτητες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας.

Την δεκαετία του 1970 ο Παντουρκισμός άρχισε να ενισχύεται εκ νέου ως σχέδιο δράσης υπό μορφήν κινήματος και ιδεολογίας. Το ριζοσπαστικό εθνικιστικό ιδεολογικό υπόβαθρο που έγινε αποδεκτό το 1969 από το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης του Αλπαρσλάν Τουρκές, σχολιάστηκε ότι ήταν παντουρκιστικό. Ο Παντουρκισμός δεν θεωρήθηκε μόνο σημαντικό ενοποιητικό στοιχείο του προγράμματος της ακροδεξιάς, αλλά παράλληλα προβλήθηκε και ως έσχατος στόχος «το ιδανικό» (Ülkü) που υποχρεούνταν να ακολουθήσουν οι οργανώσεις νεολαίας του κόμματος. Ο Παντουρκισμός υιοθετήθηκε και από κύκλους «σοφών» (Aydınlar), στο γενικό πλαίσιο του τουρκικού εθνικισμού, που βασίστηκε στις ιστορικές ρίζες της Κεντρικής Ασίας της προ-ισλαμικής εποχής, της μουσουλμανικής Ανατολίας την περίοδο των Σελτζούκων / Οθωμανών. Σημαντική εξέλιξη για τις επόμενες δεκαετίες θα αποτελέσει η ‘‘Εστία των Σοφών’’. Η Εστία αυτή και το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης δεν ήταν θεσμοί με διαφορετική ιδεολογία, αντίθετα είχαν κοινά μέλη και κοινή πολιτική ιδεολογία136.

Με την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ το 1989, ο κεμαλικός τουρκικός εθνικισμός άρχισε να επεκτείνει την επιρροή του πέρα από τα εθνικά σύνορα. Έτσι, άνοιξε διάπλατα ο δρόμος της «Νέας Ενοποίησης» με ιμπεριαλιστικές προοπτικές στην εξωτερική πολιτική που ορίστηκε με την διατύπωση του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ ότι, «Ο τουρκικός κόσμος εκτείνεται από την Αδριατική έως το Σινικό Τείχος»137. Στο πνεύμα αυτό του Παντουρανισμού το 1996 τα οστά του Ενβέρ Πασά, ο οποίος σκοτώθηκε στις 4 Αυγούστου 1922 στο Τατζικιστάν πολεμώντας με μια μικρή αντάρτικη ομάδα εναντίον των Μπολσεβίκων, μεταφέρθηκαν στην Τουρκία και μετά την επικήδειο ακολουθία όπου συμμετείχε ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ και ορισμένοι υπουργοί, πραγματοποιήθηκε η ταφή τους. Ο Ντεμιρέλ στον επικήδειο λόγο του ανέφερε, ότι με τη μεταφορά των οστών στην Τουρκία, «τερματίστηκε η εξορία και η νοσταλγία για την πατρίδα του Ενβέρ Πασά και ότι ο τάφος του στο Τατζικιστάν έμοιαζε με μαυσωλείο, καθώς αποτέλεσε τόπος προσκυνήματος για τους επισκέπτες», τέλος ότι, «με τα λάθη και τις καλές πράξεις του ο Ενβέρ Πασά πέρασε στην ιστορία και στην ψυχή του τουρκικού λαού ως ήρωας»138.

Την τελευταία δεκαετία, Τούρκοι αναλυτές διακρίνουν μία στροφή της τουρκικής ισλαμιστικής κυβέρνησης προς μια νέα αυτοκρατορική ιδέα, ενώ παράλληλα επισημαίνουν πως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελεί πλέον πρώτη προτεραιότητα της τουρκικής πολιτικής. «Κατά την άποψή μου, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης έκανε στροφή προς μία αυτοκρατορική προοπτική κατά την δεύτερη τετραετία. Εγώ έτσι ερμηνεύω τις εξελίξεις της τελευταίας περιόδου. Ο λόγος και οι ενέργειες του πρωθυπουργού επιβεβαιώνουν αυτή την κατεύθυνση. Η Τουρκία το τελευταίο διάστημα παρουσιάζει μια πολιτική αντίδραση. Πιστεύει 135 Georgeon, François, οπ. ανωτ., σ. 201 – 202.136 Özdoğan, Göksu Günay, οπ. ανωτ., σ. 268.137 İnalcık, Halil, ‘‘Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını....’’, οπ. ανωτ., σ. 96 – 97.138 Aktar, Ayhan, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler…, οπ. ανωτ., σ. 44 – 45.

38

ότι θα πρέπει να ακολουθήσει και να εφαρμόσει όχι μία στρατηγική εσωστρέφειας αλλά εξωστρέφειας. Ως επακόλουθο, θα έλθει στην επικαιρότητα και η στρατιωτική δύναμη. Γιατί δεν μπορεί να ακολουθηθεί μία ιμπεριαλιστική πολιτική δίχως την στρατιωτική ισχύ. (…………). Σύμφωνα με τις δικές μου γενικές παρατηρήσεις, ο προσανατολισμός προς την Ευρωπαϊκή Ένωση μειώθηκε και έχασε την επίδρασή του. Πλέον το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης δεν έχει ανάγκη τις υποδείξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για φιλελεύθερη πολιτική και εκδημοκρατισμό»139.

Μέσα σε μία δεκαετία (2000 – 2010), οι σχέσεις της Τουρκίας με τα κράτη της Κεντρικής Ασίας αναπτύχθηκαν σε σημαντικό βαθμό. Η Τουρκία άνοιξε προξενεία σε όλες τις μεγάλες πόλεις αυτών των κρατών. Χάρη στις άμεσες διασυνδέσεις, ακολούθησαν αμοιβαία διαδοχικές επίσημες επισκέψεις επιτροπών και αποστολών. Επίσης, οικοδομούνται τα θεμέλια ανάπτυξης μελλοντικών οικονομικών σχέσεων. Η Κεντρική Ασία εξελίχθηκε σε σημαντική αγορά για τα τουρκικά αγροτικά προϊόντα διατροφής, τα καταναλωτικά προϊόντα, της τεχνολογίας και των υπηρεσιών. Ενώ η Τουρκία ενδιαφέρεται για τις πρώτες ύλες, όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, και τα υλικά που δεν περιλαμβάνουν σίδηρο140.

Οι πολιτισμικές σχέσεις αναπτύχθηκαν με ακόμα εντονότερους ρυθμούς. Από αυτή την άποψη η Τουρκία απέκτησε ένα πλεονέκτημα ως προς την γλώσσα. Επίσης, στις νέες πρωτεύουσες ίδρυσε πολιτιστικά κέντρα και προκηρύσσει κάθε χρόνο υποτροφίες για μεγάλο αριθμό φοιτητών.

Το σκηνικό της Κεντρικής Ασίας κυριαρχείται από χώρες ισχυρές στον ανταγωνισμό όπως είναι η Τουρκία, η Κίνα, το Ιράν, το Πακιστάν και η Ινδία. Παρ’ όλες τις διπλωματικές ανακοινώσεις όσον αφορά το νέο ατατουρκιστικό μοντέλο που συζητείται στην Τουρκία, σε πολιτικό επίπεδο δεν φαίνεται να δημιουργεί εκνευρισμό στους διανοούμενους γραφειοκράτες της Κεντρικής Ασίας. Ωστόσο, αυτή η τάξη δείχνει να είναι καχύποπτη, δύσκαμπτη και αναποφάσιστη μπροστά στη στάση της Τουρκίας να επιδιώκει να παίξει τον ρόλο του «προστάτη αδελφού». Και αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης θα πρέπει να εξηγηθεί από παράγοντες όπως, ο διαφορετικός ρυθμός εξέλιξης και οι μυστικές συγκρούσεις ανάμεσα στις δημοκρατίες, οι ηγεμονικές τάσεις που έχουν το Ουζμπεκιστάν και Καζακιστάν. Όλα τα ανωτέρω στοιχεία, αποδεικνύουν ότι η Κεντρική Ασία, προς το παρόν τουλάχιστον, με κανένα τρόπο δεν αποτελεί ομοιογενή μάζα που είναι έτοιμη να συνενωθεί με την Τουρκία. Στην Σύνοδο Κορυφής των Τουρκόφωνων Κρατών που συνήλθε στις 30 και 31 Οκτωβρίου 1992 στην Άγκυρα, ένιωσαν ψυχρολουσία όσοι πίστεψαν σε αυτό το όραμα141. Όμως, από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι.

2-) Ερμηνευτική Προσέγγιση

α-) Επικός κύκλος και δημοτική παράδοση – Επικός κύκλος

Αξίζει να σημειωθεί ότι, ο Γκιοκάλπ προσπάθησε να συνδέσει το παρελθόν του τουρκικού έθνους με ορισμένους από τους μεγαλύτερους αρχαίους πολιτισμούς. Κατά

139 Arıboğan, Deniz Ülke, ‘‘21inci Yüzyıl Türkiye’ si’’, στο Cumhuriyetimize Dair, (επιμ., İsmail Küçükkaya), Aşina Yayınları, Ankara, 2008, σ. 248 – 249.140 Georgeon, François, Pantürk Düşü…., οπ. ανωτ., σ. 207.141 Georgeon, François, Pantürk Düşü...., οπ. ανωτ., σ. 208.

39

συνέπεια, «αφιέρωσε ένα σημαντικό μέρος της ζωής του στη διερεύνηση της ιστορίας των φερόμενων ως τουρκικών λαών, όπως ήταν οι Σουμέριοι και οι Χετταίοι, οι οποίοι, σύμφωνα με την άποψή του, ήταν οι κύριοι εκπρόσωποι της τουρκικής κουλτούρας κατά την αρχαία εποχή και διακρίνονταν για μια πλειάδα αρετών, όπως η φιλοξενία, η μετριοφροσύνη, η αφοσίωση, το θάρρος, η τιμιότητα κοκ.»142. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα ισχυρίζεται ο Ζιγιά Γκιοκάλπ στο άρθρο που δημοσίευσε το 1923 στην εφημερίδα Yeni Gün. Μεταφέρω αυτούσιο το χαρακτηριστικό απόσπασμα: «Ο δυτικός πολιτισμός αποτελεί συνέχεια του αρχαίου «Μεσογειακού Πολιτισμού». Οι πρώτοι ιδρυτές αυτού του πολιτισμού είναι εθνότητες του Τουράν, όπως οι Σουμέριοι, οι Αλάνοι, οι Χετταίοι, οι Σκύθες, οι Κουμάνοι και άλλοι αρχαίοι λαοί. Στους προϊστορικούς χρόνους, υπήρξε μία περίοδος της τουρκικής ιστορίας. Οι πρώτοι κάτοικοι της δυτικής Ασίας ήταν οι Τούρκοι. Όταν αυτοί δέχτηκαν επιθέσεις από την φυλή των Samî του νότου και από τους Αριανούς του βορρά, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν προσωρινά προς την Άπω Ανατολή. Όμως, και οι προσωρινοί ανατολίτες δεν μας εμπόδισαν ουδόλως να γίνουμε δυτικοί. Οι πρώτοι ιδρυτές του αρχαίου μεσογειακού πολιτισμού ήταν οι πρόγονοί μας. Με την πάροδο του χρόνου, οι μουσουλμάνοι Άραβες, οι Πέρσες και οι Τούρκοι ανέπτυξαν τον πολιτισμό και τον δίδαξαν στους βάρβαρους Ευρωπαίους»143.

Παράλληλα προς αυτή την άποψη, ο κεμαλικός εθνικισμός έχοντας ως πολιτισμικό υπόβαθρο την άποψη του Γκιοκάλπ, αρνούμενος και απορρίπτοντας το οθωμανικό και ισλαμικό παρελθόν, αναζήτησε τον αρχαίο πολιτισμό των Τούρκων στην Κεντρική Ασία και διαμόρφωσε την ιδεολογία του σύγχρονου τουρκικού έθνους144. Όμως, σκοπός της κεμαλικής ιδεολογίας δεν ήταν μόνο να αποκατασταθεί η περηφάνια των Τούρκων145 μέσω της τουρκικής ιστοριογραφίας, αλλά και να νομιμοποιηθεί η κεμαλική επανάσταση146. Πράγματι, η κεμαλική ιστορική άποψη γεννήθηκε μέσα από την ιστορική θεωρία που υποστήριζε, ότι εκδυτικισμός σήμαινε στην ουσία την επιστροφή στις αρχέγονες ρίζες και την ανακάλυψη της λησμονημένης εθνικής συνείδησης147. Με την πραγματιστική προσέγγιση, η συγγραφή ιστορίας αποτέλεσε ένα εργαλείο το οποίο συνέβαλε στη δημιουργία και την υιοθέτηση της εθνικής ταυτότητας148. Έτσι, για την επίτευξη των ιδεών του, οι κεμαλικοί κύκλοι βρήκαν στήριγμα σε σχετικές απόψεις του 19ου αιώνα αλλά και σε στοιχεία των τουρανικών θέσεων του Γκιοκάλπ149 που αφορούσαν την ιστορία των Τούρκων150. Ο Γκιοκάλπ στο έργο του «Οι αρχές του Τουρκισμού» σχεδίασε όλες τις φόρμες της επίσημης ιστορίας που ονομάστηκαν παλαιότεροι τουρκικοί λαοί και προσδιορίστηκαν ως κράτη ηπειρωτικά, ανεξάρτητα, ενωμένα και πολυσύνθετα. Σχεδόν σε ένα εντελώς τουρκικό θέμα, οι απόψεις του Ζιγιά Γκιοκάλπ και του Γιουσούφ Ακτσουρά151 συνέκλιναν στην ιδέα της Ευρασίας και ενίσχυσαν 142 Ουμούτ, Οζκιριμλί – Σπύρος, Σοφός, Το Βάσανο της Ιστορίας…, οπ. ανωτ. σ. 143.143 Gökalp, Ziya, İnkılâpçılık ve Muhafazakârlık, οπ. ανωτ. σ. 38 – 42.144 Kızılyürek, Niyazi, Κεμαλισμός..., οπ. ανωτ., σ. 17.145 Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında..., οπ. ανωτ., σ. 29 – 30.146 Copeaux, Etienne, Tarih Yaratma…, οπ. ανωτ., σ. 169 – 170.147 Yıldız, Ahmet, Ne Mutlu Türk’ üm...., οπ. ανωτ., σ. 110.148 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a..., οπ. ανωτ., σ. 84.149 Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi...., οπ. ανωτ., σ. 290.150 Yıldız, Ahmet, οπ. ανωτ., σ. 184.151 Στην αναζήτηση της τουρκικής ταυτότητας, σημαντικό ρόλο έπαιξε το άρθρο του Τούρκου λόγιου από το Καζάν της Ρωσίας Γιουσούφ Ακτσουρά (Yusuf Akçura). Γόνος πλούσιας οικογένειας, μετανάστευσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και εντάχθηκε ως μέλος στην οργάνωση Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, και εξαιτίας

40

την ιδέα του αδιάλειπτου ιστορικού γίγνεσθαι και της ύπαρξης των τουρκικών κρατών από τους Ούννους έως τις μέρες μας152.

Σε γενικές γραμμές, σύμφωνα με την καθιερωμένη θεωρία του εθνικισμού, στην πορεία της οικοδόμησής του συμπεριλαμβάνεται η συναρμολόγηση μιας νέας «φαντασιακής κοινωνίας». Η μετάβαση της νοοτροπίας από έναν ευρύ θρησκευτικό φονταμενταλισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μία κοινωνία εκκοσμικευμένου έθνους, πέρα από την ιδέα του πατριωτισμού και της μόνιμης εγκατάστασης και κατοίκησης στο έδαφος της μητέρας πατρίδας, θα πρέπει συγχρόνως να αποκαλυφθεί ή να ανακαλυφθεί η αξίωση θεμελίωσης της ιστορίας και της παράδοσης που προέρχονται από την ενότητα της κουλτούρας. Έτσι και η ιστορία λειτουργεί ως θεμέλιο στοιχείο στήριξης της εθνικιστικής ιστορίας153.

Το θέμα του έμμετρου ποιήματος με τίτλο «Δημιουργία – Τουρκική Κοσμογονία Ι» (Yaradılış – Türk Kozmogonisi I) το οποίο ανέφερε ως παράδειγμα στα πεζά έργα του, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ το άντλησε από τρεις μύθους. Το πρώτο μέρος του ποιήματος έχει σχέση με την τουρκική κοσμογονία, βασίζεται σε στοιχεία της αρχαίας μυθολογίας των Τούρκων και αναφέρεται στον θηλυκό νατουραλισμό (kadın natürizmi) σε τέσσερα ζώα που θεωρούνται ιερά: το πρόβατο (koyun – kutlu maral), το πουλί (kuş – tuğrul), τον σκύλο (köpek, it – barak), το βόδι (öküz – yak)154.

Birgün deniz dalgalandı, Μια μέρα η θάλασσα κυμάτισεİçinden bir kuş uyandı: Κι απ’ τα βάθη της πουλί εξύπνισε:

Demir gaga, demir pençe, Είχε σιδερένιο ράμφος και πέλμα,Adı Tuğrul, uçtu yüce. Πέταξε το θρυλικό, Τουγρούλ στο όνομα.

Yumurtası düştü: Şırakkk.. Από ψηλά το αυγό του έπεσε,Kırılınca çıktı Barak! Και βγήκε ο Μπαράκ σαν έσπασε. Barak, tüylü bir köpekti, Μπαράκ ο σκύλος, με δέρμα χνουδωτό,Anasına huyu çekti; Της μάνας του είχε πάρει το φυσικό.

Όμως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το έπος της προέλευσης του Γκιοκάλπ δεν παρουσιάζει ουσιαστικές ομοιότητες με το έπος της κοσμογονίας των τουρκικών φυλών των Altay, των Yakut, και των Kırgız.

Deniz gene dalgalandı; Πάλι η θάλασσα κυμάτισεİçinden bir Yak uyandı: Κι απ’ τα βάθη της ένα Γιακ εξύπνησε:

Başı öküz, kuyruğu at, Κεφάλι είχε βοδινό κι ουρά αλογίσιαAlageyik takındı ad. Αλαγκεγίκ το φώναζαν σαν κάναν τα βαφτίσια

της δράσης και των φιλελεύθερων ιδεών του εξορίστηκε στην Τρίπολη της Αφρικής από την οθωμανική κυβέρνηση. Κατόπιν, διέφυγε στο Παρίσι όπου σπούδασε κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες και τέλος επέστρεψε στη γενέτειρά του. Από εκεί, το 1904, έστειλε την πραγματεία του «Τρεις μορφές πολιτικής» (Üç Tarz-ı Siyaset = Ουτς Τάρζι Σιγιασέτ) στην τουρκική εφημερίδα «Türk» του Καΐρου.152 Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında...., οπ. ανωτ., σ. 44.153 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a..., οπ. ανωτ., σ. 290.154 Gökalp, Ziya, Türk Töresi, στο Gökalp Ziya, Kitaplar I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 116 – 117.

41

Bir adı da Kutlu Maral, Είχε κι άλλο όνομα, Κουτλού Μανά το λέγαν,Onu söyler binbir masal! Χίλια κι ένα παραμύθια γι’ αυτό μηλούσαν.

Ουσιαστικά, ο Γκιοκάλπ συνέθεσε αυτό το ποίημα βασιζόμενος κυρίως στον μύθο σχετικά με τα παραπάνω τέσσερα ζώα, αφού πρώτα ερεύνησε και ανέπτυξε σε κάποιο κείμενό του την αρχαία κοινωνική ζωή των Τούρκων155. Στη συνέχεια, αντλώντας μυθολογικές – θρησκευτικές – κοινωνικές δοξασίες από τις πεποιθήσεις των Ογούζων για τα έξη στοιχεία: την Ημέρα (Gün), την Σελήνη (Ay), το Άστρο (Yıldız), τον Ουρανό (Gök), την Θάλασσα (Deniz), το Όρος (Dağ) και προσθέτοντας τις τοτεμικές τους αντιλήψεις που είναι το Γεράκι (Şahin), ο Αετός (Kartal), Ταβσαντζίλ (Tavşancıl), Σουνγκούρ (Sungur – Doğan), Τσακίρ (Çakır), Τρία Πουλιά (Üç Kuş), ανέπλασε και διαμόρφωσε ένα έμμετρο έπος που παραπέμπει στους Ογούζους156.

Gökten indi yere Tuğrul, Απ’ τον ουρανό ο Τουγρούλ χαμήλωσε στη γηYumurtladı altı oğul: Και στα αυγά του εκκολάφθηκαν έξι γιοι.

Biri Şahin, biri Kartal, Ένας λεγόταν Αετός, άλλος καλούνταν ΓεράκιTavşancıl’ın gözleri al; Ενώ ο τρίτος Ταβσαντζίλ κόκκινο είχε το μάτι.

Biri Sungur, biri Çakır, Άλλον εφώναζαν Σουνγκούρ κι άλλον ΤσακίρBiri Üç-kuş: Rengi bakır... Ο έκτος λεγόταν Ουτς Κους, είχε χρώμα σαν μπακίρι

Ο Γκιοκάλπ θέλοντας να εμπνευστεί από τον αρχαίο πολιτισμό των Τούρκων, από το πρώτο ποίημά του το «Τουράν» έως και το τελευταίο, ακολούθησε ή καλύτερα ενστερνίστηκε τον πολιτισμό των Ογούζων και των Τουρκμένων και οραματίστηκε τον Παντουρκισμό ως μια μακρινή ιδέα. Επομένως, παρ’ όλο που γνώριζε τους ελκυστικούς μύθους των Αλταΐων, των Γιακουτίων, των Κιργιζίων κτλ., ο Γκιοκάλπ προτίμησε να τους θέσει στο περιθώριο και να αναπλάσει μια νέα αυθεντική τουρκική κοσμογονία προερχόμενη από τις πεποιθήσεις και δοξασίες των Ογούζων. Έτσι, το θέμα του ποιήματος «Προέλευση – Τουρκική Κοσμογονία Ι» (Yaradılış – Türk Kosmogonisi I) αποτελείται από τρεις μύθους τους οποίους έχει περιγράψει νωρίτερα στα πεζά κείμενά του ως αυθεντικά παραδείγματα της τουρκικής μυθολογίας157.

Το πρώτο μέρος, λοιπόν, του ποιήματος «Τουρκική Κοσμογονία» είναι εμπνευσμένο από δοξασίες του τουρκικού νατουραλισμού, στον οποίο τα πρόβατα (koyun), τα πουλιά (kuş), οι σκύλοι (köpek), και τα βόδια (öküz) έχουν ιερές ιδιότητες. Επίσης, το ελάφι (geyik – alageyik) και το Kutlu Maral, το οποίο παντρεύτηκε ο Börteçine, (συνώνυμο του Γκρίζου Λύκου) είναι συνώνυμα του ιερού προβάτου (koyun). Σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των Τούρκων, το πουλί που ονομάζεται Τουγρούλ (Tuğrul) είναι ιερό. Το μυθικό αυτό πουλί δεν είναι γνωστό σε κανέναν, καθώς ουδείς δεν το έχει δει, πιθανολογείται όμως ότι έχει σημαντικές ομοιότητες με τον γύπα. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Κάσγκαρλι Μαχμούτ (Kaşgarlı Mahmud), ότι το πουλί Τουγρούλ «σκοτώνει χίλιες πάπιες και μόνο μία τρώει»,

155 Gökalp, Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, στο Gökalp, Ziya, Kitaplar I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 517.156 Gökalp, Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, οπ. ανωτ., σ. 353.157 Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 135 – 137.

42

επιβεβαιώνεται με τις απόψεις των ανθρώπων οι οποίες λένε ότι το ράμφος και το πέλμα του είναι χαλύβδινα (σκληρά) καθώς τα πουλιά που πέφτουν από τον ουρανό είναι τραυματισμένα στα φτερά και στα άκρα τους. Το ιερό ζώο Μπαράκ (Barak) για τους Τούρκους είναι ένας μυθικός σκύλος. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον μύθο, στο τέλος της ζωής του ο Γύπας έκανε δύο αυγά, από τα οποία στο ένα εκκολάφθηκε ένας Γύπας και στο άλλο αυγό εκκολάφθηκε ο σκύλος Μπαράκ, ο οποίος είχε το χάρισμα να ανιχνεύει το θήραμα εκεί που ήταν κρυμμένο. Ο Ογούζ Χαν πολέμησε με κάποιον ηγέτη που ονομαζόταν σκύλος – Μπαράκ (İt – Barak). Ένα από τα τέσσερα ζώα που συμβόλιζαν τις τέσσερις κατευθύνσεις ονομαζόταν Γιακ (Yak) και ήταν το θιβετιανό βόδι.

Το 2ο και το 3ο μέρος του έπους βασίζονται σε Ερωτικούς Μύθους (Aşk Ustûreleri), δηλαδή στους θρύλους της Γκιουνές Χανούμ (Güneş Hanım) και της Τσολμπού Χανούμ (Çolbu Hanım)158. Σύμφωνα με τον λαό των Γιακουτίων (Yakut) το ιερό πρόβατο (Ulu Koyun) (αντιστοιχεί με τον Ογκάν (Ogan) στο λαό των Αλταΐων και τον Γκιοκ Χαν (Gök Han) στο λαό των Ογούζων), λέει στον πατέρα του Σετσέν (Seçen) τα εξής: «Ανέβα στο πρόσωπο του Ουρανού Θεού (Gök Tanrı) και ζήτησε του για μένα την κόρη του που ονομάζεται Κόρη του Ήλιου (Güneş Hanım) κι όποια ανταλλάγματα σου ζητήσει μην του τα αρνηθείς».

Çor Han dedi babasına, Ο Τσορ Χαν είπε στον πατέρα:Çık Ogan’ın odasına, Στο δώμα του Ογκάν ανέβα,

Bir kızı var Güneş Hanım, Έχει κόρη, Γκιουνές Χανούμ την λένε,Gördüm onu, sevdi canım... Τα μάτια μου την είδαν, στην καρδιά το λένε.

Âşıkıyım ben ezelî, Αιώνιος έρωτας με κυβερνά,Versin bana o güzeli!.. Σε με μη μου αρνηθεί τούτη τη χαρά.

Ο Σετσέν (Çeçen) ανέβηκε στα ουράνια και μετέφερε την επιθυμία του γιου του στον Ουρανό Θεό (Gök Tanrı). Ο Θεός Ουρανός του απάντησε: «Εντάξει, σου την δίνω. Όμως, πριν σου την δώσω, θέλω δύο μετάλλια: το ένα είναι το κύμα (dalga, göl incisi), το μαργαριτάρι της λίμνης, ενώ το άλλο είναι η οφθαλμαπάτη, το μαργαριτάρι της ερήμου (serâb, çöl incisi)»159.

Dedi, ‘‘Binbir mücevherden, Είπε: «Από χιλιάδες πολύτιμα πετράδια»Elmas, yâkut, zümrüdlerden Διαμάντια, ρουμπίνια και σμαράγδια,

Yaptım kıza bir bilezik; Έφτιαξα ανεκτίμητο στην κόρη αυτή βραχιόλι,Kaldı iki taşı eksik; Δύο πετράδια λείπανε στη σύνθεσή του όλη,

Biri dalga: Göl incisi; Το ένα ήτανε το κύμα: της λίμνης μαργαριτάριBiri serâb: Çöl incisi!.. Το άλλο οφθαλμαπάτη: της ερήμου μαργαριτάρι.

Ο Σετσέν μεταφέρει την εντολή αυτή στον γιο του. Ο Θεός Ουρανός, έπειτα από σκέψη έκρινε ότι αυτά τα μετάλλια που ζήτησε, ήταν εύκολο να βρεθούν, γι’ αυτό και κάλεσε όλα τα πνεύματα, τους δαίμονες και τις νεράιδες, λέγοντας τους: «Ω! ήρωες, ποιος θα μου φέρει το δώρο που ζήτησα; Αυτό το δώρο είναι εύκολο να το ψάξει κανείς και να μου το βρει». 158 Gökalp, Ziya, Türk Töresi, οπ. ανωτ., σ. 157 – 158.159 Στο λεξικό η λέξη «serâb» έχει τις εξής σημασίες: οφθαλμαπάτη, αντικατοπτρισμός, φάτα μοργκάνα.

43

Κανένας, όμως, δεν τόλμησε να εκτελέσει αυτήν την επιθυμία. Τότε ο Θεός Ουρανός επανέλαβε την πρότασή του, αλλά και πάλι δεν έλαβε απάντηση. Την τρίτη φορά, παρουσιάστηκαν ενώπιον του ένας Λύκος (Kurt) κι ένας Κόρακας (Karga).

Dedi bir kurt ile karga, Τότε μίλησε ένας λύκος κι ένα κοράκι‘‘Biz ki kuluz bu ocağa; Υπηρέτες είμαστε πιστοί σε τούτο το παλάτι,

Gideceğiz her ikimiz; Να πάμε αποφασίσαμε οι δυο μας μοναχοί,Fakat vardır eksiğimiz!.. Μόνο που κουσούρι φαίνεται ο καθείς μας έχει».

Kurt istedi uzun bacak, Ζήτησε ψηλά να’ χει πόδια ο λύκος,Dalga’cığı o tutacak.. Μ’ αυτά να πιάσει ήθελε το κύμα εκείνος.

Kuş istedi keskin bir göz, Το πουλί ζήτησε να’ χει κοφτερό το μάτι,Serâbâ o vermişti söz.. Που υποσχέθηκε να πιάσει την οφθαλμαπάτη.

Αυτοί οι δύο υποσχέθηκαν να φέρουν τα δύο μετάλλια. Μόνο που ο Λύκος για να πιάσει το κύμα έπρεπε να έχει μακριά πόδια, ενώ ο Κόρακας για να δει την οφθαλμαπάτη χρειαζόταν ισχυρά μάτια. Ο Θεός Ουρανός έδωσε στους δύο ό, τι του ζήτησαν: «Εμπρός, λοιπόν, ήρωές μου, πηγαίνετε και φέρτε μου το κύμα και την οφθαλμαπάτη!» είπε. Αμέσως οι δύο ήρωες δρόμο πήραν δρόμο αφήσαν, έψαξαν αλλά ούτε ο Λύκος έπιασε το κύμα, μήτε και ο Κόρακας την οφθαλμαπάτη. Πέρασαν αιώνες, και τα δύο δώρα (μετάλλια) δεν έφθασαν, οπότε ο Θεός Ουρανός, δεν μπόρεσε να πάρει την Κόρη του Ήλιου.

Asırlarca aradılar, Αιώνες ψάξανε παντού στα μήκη και στα πλάτηTâlihleri çıkmadı yâr... Μα η τύχη η τυφλή δεν τους έκανε τη χάρη.

Ne serâb’ı tuttu karga, Ο κόρακας δεν βρήκε οφθαλμαπάτηNe kurt elde etti dalga.. Ούτε ο λύκος μηδένα κυματάκι.

Alpler zafer çalamadı; Λεβέντες δεν ανήγγειλαν τη νίκηÇor Han, kızı alamadı.... Κι ο Τσορ Χαν έχασε τη νύφη…..

Ο έτερος θρύλος αποτελεί διασκευή και είναι εμπνευσμένος από τον ερωτικό μύθο (Aşk Ustûreleri) της Τσολμπού Χανούμ (Çolbu Hanım). Σύμφωνα με τον λαό των Γιακούτ (Yakut), Τσολμπού Χανούμ είναι το όνομα του αστεριού Ζουχρέ (Zühre), του αστεριού του Τσοπάνου (Çoban Yıldızı). Η Τσολμπού Χανούμ και ο Ουλκέρ (Ülker) ήταν ερωτευμένοι. Ο έρωτάς τους δεν κρύβονταν, καθώς όταν πλησίαζαν ο ένας τον άλλον, αυξάνονταν τα χτυποκάρδια τους, φούσκωναν τα στήθη τους και οι αναπνοές τους επιταχύνονταν.

Birgün birden Zühre, Ülker, Η Ζουχρέ κι ο Ουλκέρ μια μέρα ξαφνικάBir hizâde birleştiler. Σε ρούγα ευθεία κι έρημη συναντηθήκαν.

Çolbu attı göz Yıldız’a, Η κόρη τα μάτια στο νιο εκάρφωσε Yıldız, bir âh çekti kıza. Κι εκείνος στην ψυχή βαθιά αναστέναξε.

Uyanarak hevesleri, Τότε ξύπνησαν και των δυονώ οι πόθοι

44

Sıklaştı gür nefesleri... Τα χτυποκάρδια πλήθυναν, σα να μη λέγαν όχι.

Αυτές οι αναπνοές μετατρέπονταν σε ένα κύμα και εξελίσσονταν σε καταιγίδα. Γι’ αυτό και ο λαός των Γιακούτ Τούρκων τρόμαζαν όταν έβλεπαν να έλκονται η Ζουχρέ και ο Ουλκέρ.

Το τέταρτο μέρος του ποιήματος του Γκιοκάλπ βασίζεται στον μύθο του έρωτα της «Ορφανής Κόρης» (Öksüz Kız) και είναι ο ακόλουθος: «Μια μέρα του χειμώνα, μια ορφανή κόρη πήγαινε να γεμίσει νερό στη βρύση. Το σώμα της ήταν μισόγυμνο και τα γυμνά πόδια της ήταν πρησμένα από το χιόνι. Το στομάχι της άδειο και τα αυτιά της παγωμένα από το κρύο. Τα μάτια της ήταν μόνιμα δακρυσμένα. Στο χέρι της κρατούσε ένα μπακράστι (χάλκινη στάμνα). Ξαφνικά ξέσπασε μια καταιγίδα. Το φεγγάρι από το ουράνιο δώμα του παρακολουθούσε αυτή την κόρη. Και συμπέρανε πως η μητριά της την βασανίζει. Λυπήθηκε την κόρη. Η κόρη εκείνη τη στιγμή περπατούσε ανάμεσα στους θάμνους (βάτους). Τότε, το φεγγάρι διέταξε τον θάμνο να την πάρει και να την ανεβάσει στον ουρανό. Αμέσως ο θάμνος μεταμορφώθηκε σε άλογο, κι από την άλλη ο ουρανός προσγειώθηκε και ο θάμνος υψώθηκε».

Kız, bir çalı içindeydi, Η κόρη ανάμεσα σε θάμνους περπατούσε‘‘Çalı, şunu al gel!’’ dedi. Το φεγγάρι δίπλα του την κόρην εζητούσε.

Çalı, birden oldu bir at, Ο θάμνος μονομιάς εγίνηκε ένα άτι,Kartal gibi açtı kanat; Άνοιξε γερά φτερά λες κι ήτανε γεράκι.

Gçk alçaldı, at yükseldi, Ο ουρανός χαμήλωσε, το άλογο απογειώθη,Kız bakraçla göke geldi.. Κ’ η κόρη με τη στάμνα της στον ουρανό μετέβη.

Η κόρη με την μπακιρένια στάμνα ξαφνικά βρέθηκε στα ουράνια. Εν συνεχεία, το φεγγάρι άρχισε να μεταμορφώνεται διαδοχικά και η Ορφανή Κόρη να μπαίνει σε περιπέτειες. Το πρώτο βράδυ, το φεγγάρι μεταμορφώθηκε σε ασημένιο τόξο. Κι όσο μεγάλωνε η κόρη τόσο μεγάλωνε και το φεγγάρι. Κάποτε η κόρη εισερχόταν στο αντίσκηνο κι έφτιαχνε χαλί. Τότε, το φεγγάρι επειδή δεν έβλεπε την αγαπημένη του μετατρεπόταν σε ημισέληνο. Άλλοτε πάλι η κόρη έτρεχε χαρούμενη να γεμίσει νερό από τη λίμνη, τότε το πρόσωπο του φεγγαριού γινόταν πανσέληνος. Εκτός από το φεγγάρι στον ουρανό υπήρχε και μια Λευκή Αρκούδα (Beyaz Ayı), η οποία ήταν κι αυτή ερωτευμένη με την κόρη και θέλησε να την πνίξει, όμως δεν είχε το κουράγιο. Το φεγγάρι αναδείχτηκε νικητής για 25 μέρες ενώ η Λευκή Αρκούδα υπερίσχυε μόνο τρεις μέρες, κατά το διάστημα δηλαδή που το φεγγάρι χανόταν.

Özleyerek Ay, öksüzü, Όσο το φεγγάρι την ορφανή ποθούσεBir hilâle döner yüzü. Την ημισέληνο η όψη του φορούσε.

Bazan kızın keyfi coşar, Όταν το στήθος της από χαρά πλημμύριζε,Elde bakraç göle koşar; Έτρεχε στη λίμνη, τη στάμνα νερό εγέμιζε.

Yorgun Ay’a su getirir, Στο φεγγάρι έφερνε νερό που ήταν κουρασμένοAy’ın yüzü olur bedir.. Το πρόσωπο άλλαζε μορφή γινόταν Πανσέληνο.

Με αυτόν τον τρόπο ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αντλεί τους αρχαίους τουρκικούς μύθους και με μια σύγχρονη ματιά τους μεταφέρει στην ποίηση ανασυνθέτοντας ή αναπλάθοντας τους.

45

Έτσι, η μέθοδος αυτή επιβεβαιώνει την άποψη, ότι για τον Γκιοκάλπ η ποίηση δεν αποτελούσε τον βασικό σκοπό των επιδιώξεών του, αλλά το μέσον με το οποίο μπορούσε να προβάλει και να διαδώσει τις ιδέες του. Την εποχή μάλιστα που βρισκόταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία στην κατάρρευσή της και το τουρκικό έθνος σε μια αγωνία ύπαρξης, ο πατέρας του τουρκικού εθνικισμού πίστευε πως σε παρόμοιους χαλεπούς καιρούς προτεραιότητα είχε η καθοδήγηση και μεταλαμπάδευση των νέων ιδεών. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο που στην εισαγωγή της ποιητικής του συλλογής «Νέα Ζωή» (Yeni Hayat) αναφέρει τα ακόλουθα: «Την περίοδο της αφύπνισης της συνείδησης σωπαίνει η ποίηση και την περίοδο της ποίησης η συνείδηση παραμένει απλός ακροατής. Η εποχή στην οποία ζούμε, όπως φαίνεται, ανήκει στην πρώτη περίοδο»160.

Προς επίρρωσιν των όσων προηγήθηκαν, μπορούμε να αναφέρουμε τον μύθο «Εργκενεκόν» (Ergenekon)161, τον οποίο ο Γκιοκάλπ μετουσίωσε σε ποίημα. Μάλιστα, στην θεματική του ποιήματος αυτού, ο ποιητής πρόσθεσε και στοιχεία που ανήκουν πριν και μετά την περίοδο του Εργκενεκόν, προσθέτοντας έτσι μία μικρή επική ιστορία των Τούρκων.

Ο Γκιοκάλπ δανείστηκε τον μύθο «Εργκενεκόν» από τους Ογούζους, ο οποίος αρχίζει ως εξής:

Biz Türk Han’ın beş oğluyuz. Είμαστε του Τούρκου Χάνου οι πέντε γιοιGök Tanrı’nın öz kuluyuz, Του ουράνιου Θεού υπηρέτες αυθεντικοίBeşbin yıllık bir orduyuz, Πέντε χιλιάδων χρόνων είναι οι στρατοίTurân yurdu durağımız! Η χώρα του Τουράν στάση μας μοναδική.

Σύμφωνα με τον μύθο, στους Μογγόλους, δηλαδή στην φυλή των Ογούζων ανακηρύχθηκε σουλτάνος ο Ιλχάν:

Yıllar geçti: Bir an geldi, Πέρασαν τα χρόνια: Ήλθε μια στιγμήTürk tahtına İlhan geldi; Στο θρόνο των Τούρκων ο Ιλχάν να ανεβείSağdan soldan düşman geldi, Εχθροί περικυκλώσαν δεξιά κι αριστεράKurulmuştu tuzağımız! Σκεφτήκανε να στήσουνε σε μας ενέδρα.

Και Χάνος των Τατάρων ήταν τότε ο Σεβίντς Χαν (Sevinç Han). Επειδή την περιοχή εκείνη οι Μογγόλοι ήταν πολυπληθέστεροι, κυριαρχούσαν στις υπόλοιπες φυλές. Ο Σεβίντς Χαν που δέχτηκε πολλές επιδρομές των Μογγόλων, εξαπάτησε (kandırdı) τον Κιργκίζ Χαν (Kırgız Han) και τους ηγέτες των γειτονικών χωρών, οι οποίοι επαναστάτησαν εναντίον των Μογγόλων. Τελικά, ο Σεβίντς Χαν με δόλο νίκησε τους Μογγόλους. Επειδή οι τελευταίοι ζούσαν συγκεντρωμένοι σε κοινωνίες, οι εχθροί τους εξόντωσαν εύκολα. Ο Ιλχάν είχε ένα γιο ονόματι Καγιάν (Kayan ή Kıyan), τον οποίο πάντρεψε εκείνη την εποχή. Επίσης, είχε κι έναν ανιψιό που ονομάζονταν Νουχούζ (Nühüz). Αυτοί, μαζί με τις γυναίκες τους διέφυγαν τη σύλληψη και κατέφυγαν σε άλλη χώρα.

Yalnız Nühüz ile Kayan Μόνο που ο Νουχούζ και ο Καγιάνİki kızı alıp yayan Με δύο κορίτσια το βάλανε στα πόδιαBir sarp dağa attılar can, Σε κακοτράχαλο βουνό ανεβήκανBunlar oldu kaçağımız! Αυτοί οι φυγάδες μας εγίναν.

160 Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 97.161 Gökalp, Ziya, Türk Töresi, οπ. ανωτ., σ. 153.

46

Εκεί υπήρχαν άλογα, καμήλες και άλλα ζώα. Αυτοί μαζί με τα υπάρχοντα και τα ζώα τους διαπέρασαν έναν κακοτράχαλο (κρημνώδη) και χιονοσκεπή δρόμο. Αυτός ο δρόμος ήταν απότομος κι επικίνδυνος. Όμως, οι ήρωες κατάφεραν να τον διασχίσουν.

Dağdan dağa hep gizlice Κι από βουνό σ’ άλλο βουνό κρυφά,Yürüdüler beş – on gece, Περπάτησαν πέντε – δέκα νυχθήμερα,Bir tan vakti gayet ince Ένα μονοπάτι βρήκανε της αυγής την ώρα,Bir iz oldu uğrağımız! Φανήκανε τα ίχνη, στου προορισμού τη χώρα.

Μετά την ορεινή στενωπό, το μονοπάτι τους οδήγησε σε μια απέραντη και όμορφη περιοχή. Τρεχούμενα νερά, βρύσες, πληθώρα και ποικιλία λαχανικών, καρπών, φρούτων και θηραμάτων υπήρχαν για να ικανοποιήσουν την πείνα τους. Το χειμώνα έτρωγαν το κρέας των ζώων, ενώ το καλοκαίρι έπιναν το γάλα τους και έφτιαχναν ρουχισμό από το δέρμα τους. Σαν πέρασαν τα χρόνια, ήλθε κάποια εποχή που έλιωσαν τα χιόνια στα βουνά. Ο τόπος εκείνος ονομάστηκε Εργκενεκόν. Από αυτούς τους δύο άνδρες προέκυψε μια ολάκερη γενιά. Στην περιοχή κατοίκησαν περίπου 400 χρόνια και αυξήθηκαν πληθυσμιακά.

Dörtyüz sene burda kaldık, Χρόνια τετρακόσια κατοικήσαμε Geyik arttı, biz çoğaldık; Τα ζώα μας πληθύναν, κι εμείς αυξηθήκαμεÇıkamadık; işe daldık, Έξοδο δεν βρήκαμε, στη δουλειά στρωθήκαμε,Pek şenlendi konağımız! Ο τόπος μας κι εμείς πολύ ευημερήσαμε.

Elma, erik çoktu, yedik, Φρούτα πολλά κορόμηλα και μήλα φάγαμεDemir bulduk, örs işledik, Βρήκαμε σίδερο και στο αμόνι το χτυπήσαμε«Bir gizli yol bulsak!» dedik: Μια μυστική έξοδο να βρούμε είπαμεDağ delersi bıçağımız! Μαχαίρι που κόβει τα βουνά, ζητήσαμε.

Τελικά, αντιλήφθηκαν πως αυτά τα μέρη δεν θα μπορούσαν να θρέψουν έναν ολόκληρο πληθυσμό και αποφάσισαν την μετοίκησή τους. Όμως, δρόμος εξόδου δεν υπήρχε. Τότε, ένας σιδηρουργός τους είπε: «Όχι μακριά από δω υπάρχει ένα βουνό από σίδερο, να το λιώσουμε……». Αμέσως σε μια απέραντη αλάνα συγκέντρωσαν έναν τεράστιο σωρό από ξύλα και κάρβουνα. Έφτιαξαν και 70 φυσούνες από κομμάτια δέρματος και τις τοποθέτησαν σε 70 μέρη. Κι άρχισαν να φυσάνε. Αμέσως σχηματίστηκε ένα μονοπάτι που μπορούσε να περάσει μια καμήλα γεμάτη πραμάτεια.

Kurt bir delik buldu, gitti; Βρήκε πέρασμα κι έφυγε ο λύκος,Bir Demirci takip etti; Τον ακολούθησε σιδεράς, ένας τύπος,Ocak yaktı, taş eritti; Άναψε φωτιά, έλιωσε την πέτρα σαν το λίπος,Açıldı yol kapağımız! Άνοιξαν οι ορίζοντες και φάνηκε ο δρόμος.

Τότε άρχισε η μεγάλη έξοδός τους. Όταν ολοκληρώθηκε η μετοικεσία τους πήραν εκδίκηση από τους Τατάρους. Εν τω μεταξύ, την εποχή εκείνη ο ηγεμόνας τους ονομάζονταν Μπορτετσινέ (Börteçine).

Demirci’ye Bozkurt dendi; Γκρίζο Λύκο είπανε αυτόν τον σιδερά,Han tanıldı, tac giyindi; Χάνος θέλησαν να γίνει και στέμμα να φορά,Yoldan önce kendi indi: Εκείνος πρώτος επερπάτησε αυτό το δρόμο,

47

Sağ elinde bayrağımız! Με το λάβαρο στο χέρι που του κάλυπτε τον ώμο.

Börteçine, Kurd’un adı, Μπορτετσινέ το όνομα του λύκου λέγανε,Ergenekon yurdun adı; Κι Εργκενεκόν τη χώρα αυτή ονομάζανε,Dörtyüz sene durdun, hadi, Ζήσατε εκεί για τετρακόσια χρόνια,Çık, ey yüzbin mızrağımız! Εμπρός, βγείτε εκατό χιλιάδες ακόντια.

Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, όλα τα ανωτέρω στοιχεία του μύθου «Εργκενεκόν», ο Γκιοκάλπ δημιούργησε το ομώνυμό του ποίημα με προσθήκες διαφόρων ιστοριών και αφηγήσεων που προβάλλουν τον ηρωισμό των Τούρκων στην πορεία της μακραίωνης πορείας τους.

Gökten yüce yıldızımız! Το ύψιστο αστέρι μας από τον ουρανό,Bir devr açtı her hızımız! Άστραψε μια νέα εποχή σαν τον κεραυνό.Attila bir Kırgız’ımız! Ο Αττίλα δικός μας και Κιργίσιος!Timurleng bir Kazak’ımız! Ο Ταμερλάνος δικός μας και Κοζάκος!

Fâtih aldı İstanbul’u, Την Πόλη ο Πορθητής κατέκτησε,Bâbur, Hind’e eğdi yolu, Τον δρόμο της Ινδίας ο Μπαμπούρ υπέταξε,Nâdir sarstı sağı, solu... Το σύμπαν ο Ναντίρ αριστερά και δεξιά ετάραξε,Oldu bir son talağımız! Και ο μεγάλος χωρισμός να’ έρθει δεν άργησε.

Αυτό το ποίημα γράφτηκε λίγο πριν την Συνθήκη του Λονδίνου η οποία πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαΐου 1913, έπειτα από την ήττα που υπέστησαν τα οθωμανικά στρατεύματα κατά την πρώτη φάση των Βαλκανικών Πολέμων. Αποσκοπούσε δε στην εγκαρδίωση των οθωμανικών – τουρκικών στρατευμάτων, ώστε να πολεμήσουν με θάρρος λαμβάνοντας παράδειγμα το ηρωικό παρελθόν τους και να μην επιτρέψουν στον εχθρό να καταλάβει τα πατρογονικά εδάφη τους.

Kırım, Kazan heder oldu! Το Καζάν και η Κριμαία χάθηκαν,Tuna, Kafkas beter oldu!... Ο Καύκασος κι ο Δούναβης δεν άντεξαν!Türkistan’da neler oldu? Στο Τουρκεστάν χίλια δεινά γινήκαν,İşitmedi kulağımız! Ψίθυροι στ’ αυτιά μας δεν ακούστηκαν.

Yurt girince yad eline Όταν η χώρα πέρασε σε χέρια ξένων,Ergenekon oldu yine!... Ο τόπος πάλι γίνηκε σαν πρώτα Εργκενεκόν,Çıkmaz mı bir Börteçine? Ένας ηγέτης Μπορτετσινέ δεν γεννιέται πάλι;Nurlanmaz mı çerâğımız.... Να φέξει να φωτίσει το άσβεστό μας καντήλι;

Ένα άλλο ποίημα με τίτλο «Χρυσό Φως» (Altun Işık, I – Savaş), στο οποίο ο ποιητής γράφοντας για τον ομώνυμο μύθο, μετέφερε σ’ αυτόν και στοιχεία ή μοτίβα από τον μύθο «Αλάνγκοβα» (Alangova). Σχετικά με τον πρώτο μύθο, σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους και εθνογράφους ο όρος «Μανά» (Mana, πνεύμα) ήταν συνώνυμος εκείνου που αποκαλούσαν οι παλαιοί Τούρκοι «Κουτ» (Kut)162. Το πνεύμα «Κουτ» είχε ιερές ιδιαιτερότητες κι όποιον άγγιζε το μετουσίωνε σε κάτι το ιερό: όπως Kutlu Maral, Kutlu Dağ. Οι παλαιότεροι Τούρκοι πίστευαν ακόμη πως το πνεύμα «Κουτ» κατέβαινε από τον ουρανό σαν μια δέσμη φωτός, σαν μια δέσμη χρυσών αχτίνων. Αυτό το χρυσό φως όποιον κι ό, τι άγγιζε, άνθρωπο, ζώο και 162 Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 121.

48

πράγμα τον καθιστούσε έγκυο. Όσον αφορά τον μύθο «Αλάνγκοβα» ο Γκιοκάλπ στο έργο του «Τουρκική Παράδοση» (Türk Töresi)163 αναφέρει τα ακόλουθα: Στη σκηνή μιας βασίλισσας που ονομάζονταν Αλάνγκοβα κατέβηκε ένας θεός με πράσινα μάτια.

Ulu Tanrı yaratmıştı bu kızı Ο ύψιστος Θεός έπλασε αυτή την κόρη,Yeryüzünde güzelliğin yıldızı. Δεν υπήρχε όμορφη στις θάλασσες στα όρη,

Dolaşırdı gâh Altay’da, gâh Çin’de Στην Κίνα στα Αλτάϊα η κόρη τριγυρνούσε,Eşi yoktu perîlerin içinde. Νεράιδα με τέτοια ομορφιά άλλη δεν ζούσε,

Güneş gibi nûr saçarak gezerdi, Ο ήλιος έλαμπε στο πρόσωπο σαν περπατούσεBin aşıkın yüreğini ezerdi. Και των ερωτευμένων την καρδιά λυγούσε.

Η βασίλισσα Αλάνγκοβα έμεινε έγκυος από αυτόν. Από την ένωση αυτή γεννήθηκε ένας γιος κι έτσι δημιουργήθηκε η δυναστεία των Καγί (Kayı)164. Ο Γκιοκάλπ προχωρώντας σε μια σύνθεση των στοιχείων που αφορούν τον μύθο της βασίλισσας Αλάνγκοβα και τις προσωπικές του γνώσεις σχετικά με τον μύθο «Χρυσό Φως», δημιούργησε ένα νέο – σύγχρονο ποίημα.

Gebe imiş o, gel zaman, git zaman, Ήταν εκείνη έγκυος κι ως πέρασαν οι μήνες,Doğurarak birgün bir kız, bir oğlan, Γέννησε κόρη κι ένα γιο σαν ήρθαν οι οδύνες.(............)

Türkân kızın adı, Türk’tü oğlanın, Την κόρη λέγανε Τουρκάν τον γιο Τούρκο φώναζανTuranca’sı Adem ile Havva’nın ... Αδάμ και Εύα λογιάζανε στη χώρα του Τουράν.

Bu ilk çiftte doğan nesil çoğaldı, Η γενιά του ζευγαριού πλήθυνε με τα χρόνια,Ötüken’de şenliksiz yer az kaldı. Στήθηκαν στη χώρα Οτουκέν χοροί και πανηγύρια

Επιπλέον, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι τον καιρό που έγραφε το προμνημονευθέν ποίημα ο Γκιοκάλπ είχε υπόψη του ή ορθότερα επωφελήθηκε από το έργο «Η γενεαλογία των Τουρκμένων» (Secere-i Terakime).

Bize mevûd Altun Yurd’dur orası, Εκεί είναι η Χρυσή Πατρίδα, της Επαγγελίας Γη,Çoktur avı, aşı, yoktur kavgası. Καβγάδες δεν υπάρχουνε, μόνο κυνήγι και φαΐ.

Her hayvandan avlayınız, yalınız, Για όλα τα ζώα το κυνήγι επιτρέπεται,Geyiklerle and kardeşi kalınız. Μόνο για τα ελάφια όρκο αδελφικό να δώσετε.

Göğdemizde Alageyik kanı var, Στο σώμα μας κυλάει είμαι κόκκινου αλαφιού,Kandaşını yiyen olur canavar. Όποιος μασήσει κρέας όμαιμου μοιάζει του θεριού.

Η υπόθεση του ποιήματος αναφέρει ότι ο ήρωας Τουτέκ (Tütek), ο οποίος είναι γιος ενός Τούρκου, σκότωσε ένα ελάφι και το έψησε. Την ώρα που το έτρωγε ένα κομμάτι έπεσε

163 Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 155.164 Σύμφωνα με το έπος Ογούζ Καγάν η φατρία των Καγί ήταν μία από τις 24, ενώ σύμφωνα με το Τουρκικό Λεξικό (Lügatı-t Türk) του Κάσγκαρλι Μαχμούτ (Kaşgarlı Mahmut) είναι η δεύτερη ομάδα των Ογούζων από τις 22. Η λέξη Καγί σημαίνει δύναμη και ισχύς. Το σύμβολο της φατρίας των Καγί είναι δύο βέλη κι ένα τόξο. Πρόγονος αυτής της φατρίας ήταν ο Καγί Χαν του οποίου ο πατέρας ονομαζόταν Γκιουν Χαν και ο παππούς του Ογούζ Χαν.

49

στο έδαφος που περιείχε αλάτι. Έτσι, σύμφωνα με την παράδοση οι λαοί της περιοχής αυτής άρχισαν να χρησιμοποιούν το αλάτι στο φαγητό τους:

Bir geyiği avlayarak pişirdi, Ένα ελάφι σκότωσε κι έψησε το κρέας,Kursağını dost kanıyle şişirdi. Γέμισε το στομάχι του με όμαιμου το κρέας.

Pişirirken bir et düştü toprağa, Καθώς το κρέας ψηνόταν, κομμάτι χάμω πέφτει,Bu et yerken lezzet verdi damağa. Κι ως το’ βαλε στο στόμα του, ένιωσε τη γεύση.

Toprak meğer tuzlu imiş, anladı, Το χώμα που πατούσε, κατάλαβε πως έχει αλάτι,Aş tuzlamak oldu onun icadı... Μεγάλη η ανακάλυψη, να ρίχνουν στο φαΐ αλάτι.

Ο μύθος, εν συντομία, έχει ως εξής: «Ένας Τούρκος είχε τέσσερεις γιους. Ο μεγαλύτερος ονομαζόταν Τουτέκ (Tütek), ο δευτερότοκος Τσιγίλ (Çığil), ο τρίτος Μπερσετσάρ (Berseçar) και ο μικρότερος Αμλάκ (Emlâk). Όταν έφθασε ο καιρός να πεθάνει, ο Τούρκος έχρισε βασιλιά τον Τουτέκ και αναχώρησε για την εκστρατεία. Ο Τουτέκ ήταν έξυπνος και πατριώτης ηγέτης, μάλιστα ήταν εκείνος που συνέβαλε στην γέννηση πολλών ηθών και εθίμων. Ήταν σύγχρονος του πρώτου Πέρση βασιλιά Keyûmers165. Κάποια μέρα βγήκε στο κυνήγι, σκότωσε ένα ελάφι, το έψησε και στρώθηκε να το φάει. Εκείνη την ώρα που έτρωγε, από το χέρι του έπεσε ένα κομμάτι κρέας. Το σήκωσε από το έδαφος και το μάσησε. Εκείνη τη στιγμή στο στόμα του ένιωσε μια ευχάριστη γεύση. Διότι το χώμα της γης εκείνης περιείχε αλάτι. Εκείνος, λοιπόν, είναι που μετέδωσε τη συνήθεια αυτή στον τουρκικό λαό να χρησιμοποιεί το αλάτι στο φαγητό του, η οποία συνεχίζεται από τα χρόνια εκείνα»166.

Το ιδανικό του Τουράν έπαιξε σηματικό ρόλο στη σκέψη του Γκιοκάλπ κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Ο ποιητής επανέρχεται διαδοχικά στα ποιήματά του «Turan», «Altun Yurd», «Altun Destan», «Millet», «Meşhede Doğru», «Akkurum». Στο έμμετρο διήγημα «Ülker ile Aydın» το ιδανικό του Τουράν χρησιμοποιήθηκε συμβολικά. Το θέμα του ποιήματος, εν συντομία, έχει ως εξής: ο Aydın, ένας από τους ήρωες της υπόθεσης, έπειτα από μάγια μεταμορφώνεται σε ελάφι.

Aydın suyu görür görmez seğirtti; Έτρεξε ο Αϊντίν το νερό σαν είδε,Bir kuş dile geldi; Ülker işitti: Κελάηδισμα πουλιού η Ουλκέρ το άκουσε.

‘‘Bu pınar soğuk pınar; «Αυτή η πηγή, η κρύα πηγή, İçinde balık donar...... Που ψάρι μέσα της δε ζει.

Kim içerse suyundan Κι όποιος απ’ το νερό της πιει, Olur güzel bir ceylan!... Όμορφο ελάφι θα γενεί!»

Ülker koştu, heyhat vakit dolmuştu... Έτρεξε η Ουλκέρ, μα δεν πρόλαβε τον νέο,Aydın sudan içmiş, ceylan olmuştu. Ήπιε ο Αϊντίν νερό, κι έγινε ελάφι ωραίο.

Όταν όμως αντίκρισε το νεογέννητο αγοράκι του αδελφού του Ülker που ονομαζόταν Τουράν επανήλθε στην προηγούμενη ανθρώπινη κατάσταση.

Gitti baktı merak ile Turan’a, Έτρεξε να κοιτάξει τον Τουράν με περιέργεια165 Σύμφωνα με την περσική μυθολογία, ο Κεγιουμέρς θεωρείται ο προπάτορας του ασνθρωπίνου γένους (όπως ο Αδάμ), ενώ στο έπος «Βασιλειάδα» (Şahname) μνημονεύεται ως ο πρώτος βασιλιάς των Περσών.166 Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 137.

50

Görür görmez birden döndü insana. Και σαν τον είδε ξαφνικά λύθηκαν τα μάγια.

Ablasının oğlu bozdu büyüyü, Έλυσε τα μάγια ο γιος της αδελφής του,Kalmadı hiç ceylandan bir tüyü. Κι ούτε τρίχα ελαφιού δεν έμεινε στο κορμί του.

Δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε και το ενδιαφέρον του Ζιγιά Γκιοκάλπ για την παιδική λογοτεχνία. Ο ποιητής επιθυμώντας να θέσει τις βάσεις της παιδικής λογοτεχνίας συνέθεσε ανάλογα ποιήματα, δηλαδή με τουρανικό περιεχόμενο, για να απευθυνθεί στα παιδιά. Ενεργώντας προς αυτή την κατεύθυνση έγραψε το ποίημα «Alageyik» με περιεχόμενο έντονου συμβολισμού. Στο ποίημα αυτό η βασίλισσα αναφέρεται ως τουρκικό σύμβολο – τοτέμ (Türk Totemi).

Döndüm, baktım bir Kırgız Γύρισα και τι να δω, μια Κιργίζια κόρη,Elbiseli güzel kız..... Φορούσε φόρεμα απλό μια πλουμισμένη κόρη.(...............) (…………..)Kaya deldin, dağ yardın, Τρύπησες τους βράχους κι έκοψες τα βουνά,Geldin, beni kurtardın!.... Ήσουν μακριά και ήλθες να σώσεις εμένα.

Ah, o imiş anladım, Α! ναι, ήταν εκείνος το’ νιωσα,Sevincimden ağladım, Κι απ’ τη χαρά μου δάκρυσα.

Dedim: ‘‘Turan meleği! Και τούτο είπα: Του Τουράν ο άγγελος,Türk’ün yüce dileği! Είναι του Τούρκου ο ύψιστος πόθος.

Yüz milyon Türk bu anda Εκατό εκατομμύρια Τούρκοι τώρα,Seni bekler Turan’da.... Εσένανε προσμένουν στου Τουράν τη χώρα.

Ο ποιητής προσπαθώντας να γίνει σαφέστερος πρόσθεσε μια υποσημείωση επισημαίνοντας τα εξής: «Στους Τούρκους της παλιάς εποχής κάθε φυλή είχε κι ένα σύμβολο – τοτέμ με όνομα ζώου. Σύμφωνα με δοξασίες τα μέλη της φυλής θεωρούσαν το ζώο αυτό ιερό, δεν το σκότωναν κι ούτε έτρωγαν το κρέας του. Επομένως, ήταν ένα είδος τοτέμ. Οι Ογούζοι που είχαν διαμελιστεί σε έξι φυλές (boy), καθεμιά από αυτές είχε κι ένα κυνηγετικό πουλί ως σύμβολο – τοτέμ: γεράκι (şahin), άλλο είδος γερακιού (sungur), είδος αετού (tavşancıl), αετός (kartal), είδος γερακιού (çakır), üç-kuş»167.

Παράλληλα, στο ποίημα «Kızılelma» επιχειρεί να επικοινωνήσει με τους νέους, επιδιώκοντας να μεταδώσει σε αυτούς την ιδέα και τις αρχές του Τουράν:

Bir de ne göreyim! Atlı bir perî Και ξαφνικά τι να ιδώ! Μια νεράιδα καβάλα,Gökten indi Cennet yapmak (i)çün yeri Ήρθε απ’ τον ουρανό, παράδεισο να κάνει όλα

Sen kimsin, bu âlem neresi? Dedim. Είπα: Ποια είσαι συ και ποιος αυτός ο κόσμος,“Bu Kızılelma’dır, ben perîsiyim”. Αυτή η Κόκκινη Μηλιά κι εγώ το ξωτικό της.(.................) (……………..)Türk medeniyyeti taklidsiz, sâfî Αν γεννηθεί αυθεντικός τουρκικός πολιτισμόςDoğmadıkça bu yurt kalacak hafî..... Η χώρα μας θα πάψει νάναι κόσμος μυστικός.

167 Filizok, Rıza, οπ. ανωτ., σ. 136.51

ενώ με τα ποιήματα «Lisan» και «Çanakkale» προσπαθεί να εκφράσει τις ιδέες του πάνω στο γλωσσικό ζήτημα.

Turan’ın bir ili var, Έχει μία χώρα το ΤουράνVe yalnız bir dili var. Και μόνο μία γλώσσα.Başka dil var diyenin, Όποιος μιλήσει γι’ άλλη γλώσσαBaşka bir emeli var168. Έχει άλλονε σκοπό.

Artık Turan hayal değil, Δεν είναι πλέον ουτοπία το Τουράν,Hakikate döndü bugün.... Σήμερα μπορεί να είν’ αλήθεια…...Türk bilecek yalnız bir dil, Τούρκος να μιλά μια γλώσσα είναι το παν,Bizim içün bu bir düğün169. Αυτό είναι γάμος για μας στ’ αλήθεια.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι στα ποιήματα «Ergenekon», «Balkanlar Destanı», «Kızıl Destan», η έννοια του Τουράν περιορίζεται και παραπέμπει στον όρο «τουρκική πατρίδα» (türk yurdu) και «μητέρα πατρίδα» (anavatan).

İlmimiz yoksa da imanımız var, Κι αν δεν έχουμε επιστήμη έχουμε την πίστη,Gökten bize inmiş Kuran’ımız var, Το Κοράνιο έχουμε, στα ουράνια ευλογήθη,Tarlamız yoksa da vatanımız var, Κι αν μας λείπουν οι αγροί, έχουμε πατρίδα,Düşmanı koymayız vatan içinde. Τους εχθρούς δεν βάζουμε μέσα στην πατρίδα.(...............) (…………….)Ulu Tanrı, Türk’ü yüce yaratmış, Ο ύψιστος Θεός έπλασε ανώτερο τον Τούρκο,Dinini talime hoca yaratmış, Για να διδάξει την πίστη του έπλασε δάσκαλοTürk yurdunu uctan uca yaratmış, Έπλασε τουρκική πατρίδα απ’ άκρη σ’ άκρη,Demiş: «Bunu yaşat hep şân içinde..»170. Είπε: Κράτα την αιώνια με δόξα και με χάρη.

Ο Γκιοκάλπ προσδιορίζει τον όρο «Τουράν» στα συγκεκριμένα ποιήματα ως εξής: «……Υπάρχει μία χώρα του Ισλάμ που είναι η αγαπημένη πατρίδα όλων των μουσουλμανικών λαών. Η άλλη πατρίδα είναι εθνική. Οι Τούρκοι ονομάζουν την χώρα τους Τουράν. Το Οθωμανικό Κράτος αποτελεί ανεξάρτητο κομμάτι αυτής της ισλαμικής χώρας. Ένα μέρος αυτής, είναι η τουρκική πατρίδα, η οποία συγχρόνως είναι και κομμάτι του Τουράν».

Düşmanın ülkesi viran olacak! Θα γίνει ρημαδιό, η χώρα του εχθρού,Türkiya büyüyüp Turan olacak!171 Τουράν θα γίνει η Τουρκία σαν γιγαντωθεί!

Τέλος, σε ορισμένα ποιήματά του ο Γκιοκάλπ αν και δεν πραγματεύεται εξολοκλήρου τους τουρκικούς μύθους, εντούτοις παρατηρούνται σε αυτά κι άλλα ποιητικά χαρακτηριστικά και ορισμένα μοτίβα που παραπέμπουν στους μύθους και τα έπη. Ποιήματα αυτής της κατηγορίας είναι τα ακόλουθα: «Meşhede Doğru», «İlâhi», «Kurt ile Ayı», «Türk’ün Tufanı», «Osman Gazi Kurultayda», «Millet», «Akkurum», «Ötüken Ülkesi», «Altun Destan», «Yeşil Boncuk», «Alageyik».

Με τα ποιήματα «Altın Destan», «Kızılelma», «Alageyik», «Altın Yurt» και «Millet» ολοκληρώνεται η περίοδος της τουρανικής ιδέας του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Αυτή η αντίληψη η οποία διήρκεσε από το 1911 έως το 1917, ήταν κυρίαρχη στα πρώτα χρόνια της επινόησής 168 Βλέπε ποίημα «Lisan», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 106.169 Βλέπε ποίημα «Çanakkale», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 256.170 Βλέπε ποίημα «Balkanlar Destanı», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 87.171 Βλέπε ποίημα « Kızıl Destan », Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 90.

52

της, αλλά με την δυσμενή εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων άρχισε να υποχωρεί στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και να μένει «εν υπνώσει» κατά την πρώτη δεκαετία της Τουρκικής Δημοκρατίας.

β-) Δημοτική παράδοση

Όπως έχει σημειωθεί στην εισαγωγή, οι δύο βασικοί πυλώνες για την ύπαρξη και επιβίωση ενός έθνους, σύμφωνα με την ιδεολογική αντίληψη του Γκιοκάλπ, είναι οι έννοιες: α-) της «κουλτούρας» (hars - χαρς) η οποία εντάσσεται στα εθνικά όρια, και β-) «πολιτισμός» (medeniyet – μεντενιγέτ) ο οποίος έχει διεθνή χαρακτήρα. Αν και οι δύο άξονες θεωρούνται εννοιολογικά ισοβαρείς στην σκέψη του Γκιοκάλπ, ωστόσο ο ίδιος πάντα υποστήριζε πως αν δεν ενισχυθεί και δεν εμπλουτισθεί η κουλτούρα (έθιμα, ήθη και γενικότερα οι παραδόσεις) το έθνος είναι έρμαιο στο να αφομοιωθεί από τους άλλους πολιτισμούς και ιδιαίτερα από τον ευρωπαϊκό – δυτικό. Ως επιστέγασμα των ανωτέρω εκπεφρασμένων απόψεων, μεταφέρουμε απόσπασμα από το άρθρο του Ζιγιά Γκιοκάλπ με τίτλο: «Μεταρρύθμιση και Συντηρητισμός»: «Σε ένα από τα άρθρα μου που δημοσίευσα στην εφημερίδα «Εθνική Κυριαρχία» (Hakimiyet-i Milliye)172, το οποίο αφορούσε τα κόμματα, είχα γράψει ότι τα συντηρητικά κόμματα έχουν ένα σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή των κρατών. Ο μεταρρυθμιστής όταν προσπαθεί ν’ αντικαταστήσει τις ιδέες γκρεμίζοντας τις παραδόσεις, οι συντηρητικοί αντιδρούν και λένε: «Είμαστε μαζί σας, μόνο αν αρκεστείτε να γκρεμίσετε τις νεκρές παραδόσεις. Όμως, εάν προσπαθήσετε να γκρεμίσετε και τις ζωντανές παραδόσεις, εμείς σ’ αυτήν την περίπτωση θα εναντιωθούμε».

Θέτοντας κάποιο κριτήριο ή μέτρο στην κρίση μας, θα πρέπει να αναρωτηθούμε: «Άραγε στη χώρα μας ποιες είναι οι ζωντανές παραδόσεις και πώς μπορούμε να τις διακρίνουμε από τις νεκρές παραδόσεις»;

Σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, στην Τουρκία είναι πολύ εύκολο να προχωρήσει κανείς στον διαχωρισμό ανάμεσα στις ζωντανές και τις νεκρές παραδόσεις. Διότι, εμείς έχουμε ένα σύνολο παραδόσεων το οποίο ονομάζεται «Οθωμανικός Πολιτισμός» κι όλα τα στοιχεία του αποτελούνται από τις νεκρές παραδόσεις. Επιπλέον, έχουμε και μία άλλη κατηγορία παραδοσιακών στοιχείων την οποία ονομάζουμε «Τουρκική Κουλτούρα» και που αποτελείται εξ ολοκλήρου από τις ζωντανές παραδόσεις. Για παράδειγμα, οι γλωσσικοί και γραμματικοί κανόνες, όπως οι συνθέσεις ή οι προθέσεις που έχουν σχέση με τα αραβικά και τα περσικά γράμματα, αν δεν είναι νεκρές παραδόσεις, τι άλλο θα μπορούσαν να είναι; Τα είδη των ποιημάτων gazel, kaside, οι στίχοι της δυτικής λογοτεχνίας, η ρυθμική μουσική, τα κάντο, η λογοτεχνία δεισιδαιμονίας ή φαντασίας, η αρχιτεκτονική ροκοκό, η παρακμιακή ποίηση173, η απαισιόδοξη και η ύποπτη ηθική κλπ, δεν είναι όλες νεκρές παραδόσεις; Επιπλέον, η τουρκική δημοτική γλώσσα, ο δημοτικός στίχος, το λαϊκό γούστο, η δημοτική λογοτεχνία, η δημοτική μουσική, η λαϊκή ηθική, η λαϊκή αισθητική, η λαϊκή σοφία γενικά δεν συναποτελούν την ζωντανή παράδοση;»174.

172 Εφημερίδα που εκδόθηκε για πρώτη φορά από τον Μουσταφά Κεμάλ στις 10 Ιανουαρίου 1920. Αργότερα μετονομάστηκε σε «Ulus» (Έθνος).173 Το Παρακμιακό Κίνημα ή Κίνημα της Παρακμής ( Decadence ) αποτελεί καλλιτεχνικό ρεύμα που άνθισε προς τα τέλη του 19ου αιώνα κυρίως στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Ξεκίνησε στη Γαλλία επεκτάθηκε στην Αγγλία και σε όλη την Ευρώπη, έρχεται από το Ρομαντισμό και θεωρείται πρόδρομος του Μοντερνισμού.174 Gökalp, Ziya, İnkilâpçılık ve Muhafazakârlık, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2010, σ. 48 κε.

53

Ένα άλλο σημείο που αξίζει εδώ να σημειωθεί ιδιαίτερα, είναι ότι πράγματι ο Γκιοκάλπ υπήρξε ο θεωρητικός του Τουρκισμού που έδωσε μεγάλη σημασία στην θεωρία και λιγότερο στην πράξη. Πίστευε, αν και ο ίδιος ήταν προσκολλημένος στην ιδεολογία, πως με την θεωρία ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην φαντασία η οποία είναι απαραίτητη για την ανάγνωση και ερμηνεία των εξωτερικών γεγονότων175. Πιο συγκεκριμένα, σε μία επιστολή προς την κόρη του, έχοντας πλήρη συναίσθηση της ιδιοσυγκρασίας του, αναφέρει εναργέστερα την σχέση θεωρίας και πράξης: «Για του λόγου το αληθές, θα πρέπει ο άνθρωπος να κατέχει μαζί και τα δύο ιερά στοιχεία. Δηλαδή, θα πρέπει να συνδυάζει την θεωρία με την πράξη. Αυτός μπορεί να θεωρείται τέλειος και εξαίρετος άνθρωπος. Όμως, δυστυχώς, εγώ έχω έλλειμμα ως προς την πράξη. Η ενασχόλησή μου με την θεωρία με έκανε πιο φαντασιόπληκτο γι’ αυτό και έμεινα μακριά από την εξωτερική πραγματικότητα»176.

Σε άλλη επιστολή προς τον Φουάτ Κιοπρουλού, μετά τον επαναπατρισμό του, ο Γκιοκάλπ αποδεικνύει εντελώς το αντίθετο. Όντως, ο Τούρκος διανοούμενος προσπαθούσε να μετατρέψει σε πράξη τα πιστεύω του, πρωτίστως με την συλλογή πηγών στην οποία θα στηριζόταν ο τουρκικός εθνικισμός και θα αποκτούσε υπόσταση, αλλά και για να δώσει ενδεχομένως το παράδειγμα προς τους νωθρούς πνευματικούς συμπατριώτες της εποχής του. Το παρακάτω απόσπασμα είναι αρκετά διαφωτιστικό, όσον αφορά την προσπάθεια του Γκιοκάλπ να οργανώσει και να συλλέξει υλικό για την έρευνα και τη μελέτη της λαϊκής κουλτούρας. Ο Φουάτ Κιοπρουλού αναφέρει σχετικά: «Σ’ αυτήν την επιστολή, μιλάει για την πόλη του, το Ντιγιαρμπεκίρ, πόλη πλούσια για τα λαογραφικά της στοιχεία, την εθνογραφία και τη φιλολογία. Ακόμα, κάνει αναφορά στη συλλογή παραμυθιών και δημοτικών τραγουδιών τα οποία μερίμνησε να γραφούν και με μουσικές νότες καθώς επίσης για τα μελλοντικά σχέδιά του, δηλαδή την ίδρυση εθνολογικού ινστιτούτου, και αρχαιολογικού μουσείου»177.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ γράφοντας τα ποιήματα «Alageyik», «Türk’ün Tufanı» και «Yeşil Boncuk» έλαβε υπόψη του και επωφελήθηκε με περισσή μαστοριά τη φόρμα των λαϊκών ποιημάτων tekerleme (είδος μαντινάδας;).

Τα ποιήματα του είδους τεκερλεμέ (tekerleme), πέρα από την τεχνική και το περιεχόμενο, πραγματεύονται το τρόπο σκέψης και τη φαντασία, την προσωδία, την ομοιοκαταληξία, την παρήχηση, και την ποιητική πρόζα, αλλά και στηρίζονται στην ασυμβατότητα, στην υπερβολή (ακρότητα), στο γέλιο, στην παραδοξότητα, στον αιφνιδιασμό κτλ. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι τα θέματα σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη της λαϊκής λογοτεχνίας είναι πιο απρόβλεπτα, αμφίγνωμα, επαμφοτερίζοντα και περιέχουν μια ισχυρή δόση πανουργίας. Αυτού του είδους οι διαδοχικές καταστάσεις, οι σκέψεις και οι ιδέες που εκφράζονται, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα ξαφνιάσματος. Αν και παρατηρείται μία ποικιλία στην ομοιοκαταληξία τους, συνήθως συναντούμε στίχους με τη μορφή αα, ββ, γγ και γενικότερα είναι επτασύλλαβοι. Ως επί το πλείστον γράφονται σε πρώτο ενικό πρόσωπο.

175 Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Οδυσσέας Ελύτης στα «Ανοιχτά Χαρτιά» λέγοντας πως «Είναι η απουσία της φαντασίας που μεταβάλλει τον άνθρωπο σε ανάπηρο της πραγματικότητας», Βλέπε, Ελύτης, Οδυσσέας, Ανοιχτά Χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα, 1987, σ. 9.176 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta Mektupları…., οπ. ανωτ., σ. 453.177 Köprülü, Fuad, ‘‘Ziya Gökalp’ e ait bazı hatıralar’’, στο Gökalp, Ziya, Limni ve Malta Mektupları..., οπ. ανωτ., σ. XXVI.

54

Στο ποίημα «Alageyik»178 ο Γκιοκάλπ συνέθεσε με δεξιοτεχνία τα αντιπροσωπευτικά μοτίβα των παραμυθιών, προκαλώντας έτσι την αντίθεση, την υπερβολή και τον αιφνιδιασμό:

Yedim sırlı elmayı, Έφαγα το μυστηριώδες μήλοGördüm gizli dünyayı. Και είδα τον μυστικό κόσμο,

Gündüz oldu geceler, Τη μέρα φόρεσε η νύχταAk sakallı cüceler, Κι οι νάνοι γένια κατάλευκα

Korkunç devler hortladı; Τα τρομερά θηρία αναστήθηκανCinler cirit oynadı. Κι όλα τα διαόλια ακόντιο παίξαν

Kesik – başlar yürürdü, Κομμένα κεφάλια περπατούσανSaçlarını sürürdü. Και τα μαλλιά τους πασαλείβαν.

Bir de baktım melekler Και είδα αγγέλους ξαφνικάBaşlarında çiçekler. Με πλεγμένα λουλούδια στα κεφάλια.

Στο ίδιο ποίημα ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως η λογική τάξη και συνέχεια παραμερίζονται, ενώ η ανάπτυξη της αφήγησης εξελίσσεται με απρόβλεπτο τρόπο, παραπέμποντας έτσι στο ύφος και στον ταχύ ρυθμό αφήγησης του ποιητικού είδους τεκερλεμέ.

Toğan yolu şaşırdı, Ο Τογάν τον δρόμο μπέρδεψεKaf-dağı’ndan aşırdı. Το βουνό Καφάνταγ διασκέλισε.

Attı beni bir göle, Και με πέταξε σε μια λίμνη,Gölden çıktım bir çöle. Από τη λίμνη βγήκα σε μια έρημο.

Çölde buldum izini, Στην έρημο βρήκα τα ίχνη του,Koştum, tuttum dizini. Έτρεξα κι έπιασα τα γόνατά του,

Geyik beni görünce, Κι όταν με είδε το ελάφι,Düştü büyük sevince. Πέταξε από τη χαρά του.

Η εισαγωγή του ανωτέρω ποιήματος του Ζιγιά Γκιοκάλπ καταγράφηκε και ανθολογήθηκε το 1941 στην ευρύτερη περιοχή της πόλης Καρς, από τον καθηγητή Ahmet Caferoğlu179, γεγονός που μαρτυρεί το μέγεθος της επιτυχίας στην προσπάθεια του ποιητή να μιμηθεί το δημοτικό είδος ποιημάτων τεκερλεμέ. Με την ίδια μορφή είναι γραμμένο και το ποίημα «Türk’ün Tufanı» με ομοιοκαταληξία και επτασύλλαβο στίχο (όπως εξάλλου και το ποίημα «Alageyik»). Στο ποίημα αυτό ο Γκιοκάλπ οδηγήθηκε με δεξιοτεχνία στη σύζευξη του θέματος που πραγματεύεται την αντίθεση «αλήθεια – ψέμα» με τα εξωλογικά στοιχεία που διακρίνονται στα τεκερλεμέ. Στον πρώτο στίχο του πρώτου δίστιχου ο ποιητής αναφέρει:

Ne gerçektir, ne yalan, Ούτε αλήθεια είναι, ούτε ψέμα

σε άλλους στίχους γράφει:

Masal çıkar masaldan..... Το παραμύθι βγαίνει μέσα από το παραμύθι…

178 Βλέπε ποίημα «Alageyik», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 51 – 54.179 Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 143.

55

Rûyâ, rûyâ içinde....... Το όνειρο, βρίσκεται μεσ’ στο όνειρο….

Gerçek yalan içinde Η αλήθεια βρίσκεται στο ψέμα

Ο ίδιος ο ποιητής πιστεύει ότι οι ιστορικοί μελετώντας τα παραμύθια και τους μύθους μπορούν να εξάγουν συμπεράσματα που ανταποκρίνονται στην λογική και τον πραγματικό τρόπο πρόσληψης, αντίληψης, σκέψης και νοοτροπίας ενός λαού. Σύμφωνα, πάντα, με τον Γκιοκάλπ στα έπη και τα παραμύθια ενυπάρχει η ιστορική ταυτότητα ενός έθνους. Η σκέψη του αυτή αντικατοπτρίζεται στους στίχους:

Tarih masal içinde Η ιστορία υπάρχει μες στο παραμύθι

Αυτός ο παράδοξος τρόπος σκέψης του Γκιοκάλπ βρίσκει την πραγματική και πετυχημένη έκφρασή του επιλέγοντας και εφαρμόζοντας το ποιητικό είδος των τεκερλεμέ. Έτσι, ο ποιητής κατόρθωσε να δημιουργήσει μια αντίστοιχη ατμόσφαιρα της θεματικής των τεκερλεμέ χρησιμοποιώντας στοιχεία του είδους αυτού.

Oğuz, çeşme başında Ο Ογούζ μπροστά στη βρύση,Gördü ondört yaşında Είδε στα δεκατέσσερα ένα κορίτσι,

Kolu kesilmiş bir kız, Είχε το χέρι του κομμένο,Çiğner ağzında sakız; Και μια τσίχλα μασούσε το καημένο.

Yanağında al vardı, Τα μάγουλα με κόκκινο είχε βάψειOğuz Hakk’a yalvardı. Και στον Θεό Ογούζ έκανε μια δέηση.

Kız baktı kolu yine Το κορίτσι ξανακοίταξε το χέρι,Geldi eski yerine..... Με τ’ άλλο χέρι ξαναγίναν πάλι ταίρι.

Πιο συγκεκριμένα, με ένα πανούργο πνεύμα και λογική μεταφέρεται από χρόνο σε χρόνο και διασχίζει τόπους καταγράφοντας αντιλήψεις σχετικές με την κοσμογονία, αλλά παράλληλα περιγράφει γενικότερα χαρακτηριστικά της καθημερινής και πολεμικής ζωής των Ογούζων.

Oğuz, Kolsuz Hanım’a Ο Ογούζ είπε στην κοπέλα,Dedi, ‘‘Otur yanıma, Κοντά μου κάθισε εδώ πέρα/

Ben getirdim kol sana, Εγώ το χέρι σου έφεραSen getirdin yol bana, Κι εσύ μού άνοιξες φτερά.

Sen Havvâ’sın, ben Âdem, Εσύ είσαι η Εύα κι εγώ ο Αδάμ\Türk bana desin: Dedem! Οι Τούρκοι ας με λένε «Πρόγονέ μου».

Altı oğlum olacak, Έξι αγόρια θ’ αποκτήσωTurân bizden dolacak. Το Τουράν όλο θα γεμίσω.

Gün Han, Ay Han, Yıldız Han, Γκιουν Χαν, Αϊ Χαν, Γιλντίζ Χαν,Gök Han, Dağ Han, Deniz Han180 Γκιοκ Χαν, Νταγ Χαν, Ντενίζ Χαν

180 Είναι δύσκολο να μεταφραστεί ο συγκεκριμένος στίχος, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για κύρια ονόματα καθώς στη μετάφραση άλλα είναι αρσενικά και άλλα θηλυκά. Gün (Ημέρα), Ay (Σελήνη), Yıldız (Άστρο), Gök

56

Sağı – solu sarsınlar, Κάθε γωνιά του κόσμου να ταράξουν,Düşmanları yarsınlar!..... Και τους εχθρούς να συντρίψουν.

Τέλος, τόσο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του ποιήματος «Yeşil Boncuk», δηλαδή η προσωδία και η ομοιοκαταληξία, όσο και η εσωτερική δομή του, δηλαδή η λογική συνοχή της αφήγησης παραπέμπει στα τεκερλεμέ.

γ-) Έμμετρα και πεζά παραμύθια του Ζιγιά Γκιοκάλπ

Πριν αρχίσουμε την ανάλυση του παρόντος υποκεφαλαίου, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Έλληνας συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς θέλοντας να εντοπίσει το αρχέτυπο του μυθιστοριογράφου, αυθαίρετα ίσως αλλά και με κάποια αληθοφάνεια, καταλήγει στο συμπέρασμα πως αυτό βρίσκεται στους λαϊκούς παραμυθάδες της Ανατολής. Γράφει ο Θεοτοκάς σχετικά: «Σαν άνθρωπος όμως που καταγίνομαι, από τα εφηβικά μου χρόνια με τη μυθιστοριογραφία, διαβάζοντας ή και δοκιμάζοντας να συνθέσω βιβλία σ’ αυτό το είδος, αναρωτήθηκα μερικές φορές ποιο να είναι το αρχέτυπο του μυθιστοριογράφου και δεν το βρήκα στο ελληνικό περίγυρο. Θα έχει, ως φαίνεται, χαθεί από αμνημόνευτα χρόνια. Νομίζω, ωστόσο, πως ζει ακόμα το αρχέτυπο αυτό από την άλλη όχθη της Μεσογείου, στις αραβικές χώρες – αν και, καθώς ακούω, και εκεί πάει να λείψει.

Σε απομακρυσμένες αραβικές περιοχές ή και σε απόκεντρες συνοικίες των μεγάλων τους πολιτειών, κυκλοφορεί, κάποτε, ένας πλανόδιος επαγγελματίας με κελεμπία, που κρατά μια ψάθα κι ένα τάσι. Μπαίνει ακάλεστος σ’ ένα καφενείο, στρώνει την ψάθα στη μέση του μαγαζιού, κάθεται απάνω σταυροπόδι και ακουμπά το τάσι μπροστά του. Οι πελάτες μισοσταματούν το κουβεντολόι και δείχνουν κάποια διάθεση να τον ακούσουν. Ο πλανόδιος αρχίζει τότε να διηγιέται μιαν ιστορία, με το βλέμμα χαμένο στους καπνούς των τσιγάρων και των ναργιλέδων. Αυτή είναι η δουλειά του, είναι λαϊκός παραμυθάς. Λέει για πεντάμορφες βασιλοπούλες, για έρωτες σε κήπους παραδεισιακούς, για συνωμοσίες μες σε παλάτια, για κυνήγια και πολέμους, για κατορθώματα ηρωικά που δόξασαν ιδανικούς πολεμιστές. Και τι δεν ιστορεί! Είναι αστείρευτος. Παραλλάζει ολοένα τους μύθους του, κάνει προσθήκες, αυτοσχεδιάζει καινούριες ιστορίες μέσα από τις παλιές. Μιλά μια γλώσσα περιποιημένη, με φιοριτούρες, με περίτεχνους εκφραστικούς τρόπους. Καμιά φορά ποικίλλει τη διήγηση μ’ ένα μουσικό ιντερμέδιο, τραγουδώντας ο ίδιος κάποιαν ερωτική εξομολόγηση ή κανένα μοιρολόι. Οι πελάτες σιγά-σιγά, σωπαίνουν ολότελα, κυριεύονται από τη μαγεία του μύθου, από τη χάρη ή τη δύναμη των φανταστικών προσώπων. Ανάλογα, με την ευχαρίστησή τους, συγκεντρώνονται κέρματα στο τάσι, πολλά ή λίγα. Αυτός, αφού τελειώσει τη διήγηση, πίνει, αμίλητος και βαθυστόχαστος, τον καφέ του, μαζεύει τη χρηματική του αμοιβή, τυλίγει την ψάθα κάτω από τη μασχάλη του, χαιρετά επίσημα το κοινό του, κατεβάζοντας ως κάτω το δεξί του χέρι κι ύστερα φέρνοντάς το στο στήθος, στο στόμα και στο μέτωπο, και χάνεται μες στον πολυάνθρωπο λαβύρινθο των σοκακιών του Ισλάμ»181.

Έπειτα από αυτές τις γενικές εισαγωγικές επισημάνσεις σχετικά με το αρχέτυπο του μυθιστοριογράφου, ας επανέλθουμε στην ανάλυση των έργων του Γκιοκάλπ. Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ έχοντας ως κύριο σκοπό του την διάδοση της λαϊκής παράδοσης στην ευρύτερη

(Ουρανός), Dağ (Βουνό), Deniz (Θάλασσα).181 Θεοτοκάς, Γιώργος, «Η Τέχνη του Μυθιστορήματος», περιοδικό Εποχές, Δεκέμβριος, αρ.20, 1964, , σ. 6-12.

57

μάζα του τουρκικού λαού, συνέθεσε έμμετρα και πεζά παραμύθια. Πιο συγκεκριμένα, πίστευε πως στα παραμύθια θα μπορούσε κανείς να ανακαλύψει την ουσία της τουρκικής κουλτούρας, γι’ αυτό επιδίωκε να δημιουργήσει μια γλωσσική και λογοτεχνική «βρυσομάνα» που θα αποτελούσε πηγή έμπνευσης απ’ όπου θα αντλούνταν στοιχεία της δημοτικής παράδοσης. Σχετικά με την παραπάνω άποψη έχει γράψει τα εξής: «Η τουρκική λογοτεχνία αποτελείται από τις λαϊκές παροιμίες και τους λαϊκούς γρίφους, από τα λαϊκά παραμύθια και τα λαϊκά κοσμά, τα έπη, τους ιερούς θρύλους, τα ποιήματα και τις ψαλμωδίες των αλεβίδων και των μπεκτασίδων, τα λαϊκά ανέκδοτα και το λαϊκό θέατρο. Οι παροιμίες είναι οι σοφές εκφράσεις του λαού. Ο λαός είναι αυτός που δημιούργησε και τους γρίφους. Επίσης, τα λαϊκά παραμύθια δεν είναι έργα ατόμων. Πρόκειται για παραμύθια με νεράιδες και γίγαντες που ξεκινούν από τη μυθολογική εποχή των Τούρκων και φτάνουν στις μέρες μας μέσω παραδόσεων. Και τα παραμύθια που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Ντεντέ Κορκούτ γράφτηκαν πριν από μερικούς αιώνες και έφθασαν μέχρι την εποχή μας με προφορικό λόγο, από ποιητή σε ποιητή. Και τα βιβλία των Σαχ Ισμαήλ, Ασίκ Γκαρίμπ, Ασίκ Κερέμ και Κιόρογλου είναι λαϊκά παραμύθια που έχει γράψει ο λαός. Οι μύθοι και οι θρύλοι της τουρκικής ιστορίας και εθνογραφίας είναι στοιχεία της τουρκικής λογοτεχνίας. Όσο για τα έπη και τους ιερούς θρύλους, αυτά είναι έργα από την ισλαμική περίοδο της λαϊκής λογοτεχνίας. Τα κοσμά, τα έπη, τα μανί και τα τραγούδια των λαϊκών ποιητών, όπως και τα στοιχεία που αναφέρονται παραπάνω, είναι έργα του τουρκικού λαού. Όλα αυτά δεν έχουν δημιουργηθεί με μέθοδο και μίμηση. Ποιητές όπως ο Ασίκ Ομέρ και ο Καρατζάογλαν είναι οι αγαπημένοι ποιητές του λαού. Επειδή οι τεκέδες είναι λαϊκοί ναοί, οι ψαλμωδίες και τα ποιήματα που δημιουργούνται στους χώρους αυτούς ανήκουν στο χώρο της λαϊκής λογοτεχνίας, δηλαδή στο χώρο της τουρκικής λογοτεχνίας. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ποιήματα των Γιουνούς Εμρέ, Καϊγκουσούζ και Μπεκτασί»182.Τα παραμύθια που έγραψε ο Γκιοκάλπ διαιρούνται ανάλογα με τις πηγές από τις οποίες άντλησε το υλικό των θεμάτων τους:

1. Παραμύθια που βασίζονται στα διηγήματα του Ντεντέ Κορκούτ (Dede Korkut).

2. Εκείνα που έχουν στη βάση τους ένα λαϊκό παραμύθι.

3. Εκείνα που περιλαμβάνουν στοιχεία παραμυθιού.

4. Παραμύθια που βασίζονται σε ξένες πηγές.

Τα παραμύθια αυτά αποτελούν εξαιρετικά δείγματα γραφής και αφήγησης, τα οποία ο Γκιοκάλπ προσπάθησε να διανθίσει αντλώντας πολύτιμα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης και της λογοτεχνίας. Ο ποιητής στα παραμύθια αυτά επιχείρησε να εκφράσει τις γενικές ιδέες σχετικά με την λογοτεχνία και διά μέσου αυτών να εφαρμόσει τις απόψεις του για την «εκλέπτυνση» (tehzib)183. Η ανωτέρω άποψη αποδεικνύει την επιμονή του να αναπλάσει παραμύθια δανειζόμενος τα θέματά τους από το μακρινό ηρωικό παρελθόν. Έτσι, στηριζόμενος στα διηγήματα του Ντεντέ Κορκούτ, ο Γκιοκάλπ αναζήτησε τις μεθόδους και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί κανείς να δημιουργήσει ένα μεγάλο έπος. Από την άλλη

182 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές του…., οπ. ανωτ., σ. 49 – 50.183 Mε τον όρο «εκλέπτυνση» (tehzib) εννοείται η πολιτισμική αλληλεπίδραση διαφόρων εθνών. Η κουλτούρα «tehzib» προσανατολίζει τους ανθρώπους στον εκλεκτικισμό, στη φιλοκαλία, στην ανεκτικότητα και στον ανθρωπισμό, διότι τα άτομα έχουν έλθει σε επαφή και έχουν δοκιμάσει την κουλτούρα και άλλων εθνών.

58

πλευρά, πειραματιζόμενος στην τεχνική των παραμυθιών επιδίωξε να δημιουργήσει μια εθνική και αυθεντική λαϊκή ή δημοτική παράδοση.

1γ-) Παραμύθια στηριζόμενα στα διηγήματα του Ντεντέ Κορκούτ (Dede Korkut)

Ο Γκιοκάλπ στηριζόμενος στη θεματική των διηγημάτων του Ντεντέ Κορκούτ όπως: «Tepegöz», «Boğa ile Boğaç», «Arslan Basat» και «Deli Dumrul» έγραψε έμμετρα ποιήματα. Αυτά τα συγκέντρωσε σε μια συλλογή υπό τον τίτλο «Masallar», γι’ αυτό και οι επιστήμονες τα κατατάσσουν στην κατηγορία των έμμετρων παραμυθιών. Αργότερα, ο Γκιοκάλπ συγχώνευσε τα δύο πρώτα έμμετρα παραμύθια σε ένα, δίνοντας τον τίτλο «Arslan Basat». Το θέμα του τελευταίου αυτού έργου ο Γκιοκάλπ το δανείστηκε από τα διηγήματα του Ντεντέ Κορκούτ «Tepegöz» και «Dirse Han Oğlu Boğaç Han», ενώ το θέμα του παραμυθιού «Deli Dumrul» από το διήγημα «Duha Koca Oğlı Delü Dumrul». Σχετικά με το έμμετρο παραμύθι «Arslan Basat» αναλυτικότερα μπορεί να σημειωθεί ότι αποτελείται από τέσσερα μέρη:

1. Πώς γεννήθηκε ο Αρσλάν Μπασάτ (Arslan Basat Nasıl Dünyaya Geldi)

2. Πώς μεγάλωσε (Nasıl Büyüdü)

3. Πώς νίκησε έναν μαινόμενο ταύρο όταν ήταν μικρό παιδί (Daha Küçük bir Çocukken

Kızgın bir Boğayı Nasıl Yendi)

4. Πώς έσωσε την χώρα των Ογούζων από τον Τεπέγκιοζ (Oğuz – İli’ni Tepegöz’den

Nasıl Kurtardı)

Ο ποιητής στο τέλος του ποιήματος «Arslan Basat» πρόσθεσε έξι (6) δίστιχα επιχειρώντας έτσι να συνδέσει το μακρινό παρελθόν με τη σύγχρονη ιστορική του εποχή. Πιο συγκεκριμένα, η απαλλαγή της χώρας των Ογούζων από τον «Tepegöz» συνδέεται με τον Αγώνα Ανεξαρτησίας που διεξήγαγαν οι Τούρκοι στη Μικρά Ασία, ενώ οι ηρωικές ανδραγαθίες του «Arslan Basat»184 εναντίον του «Tepegöz» παραπέμπουν στους σύγχρονους Τούρκους ήρωες και ιδιαίτερα στον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ:

Dede Korkud tebrik etti Oğuz’u Ο Ντεντέ Κορκούτ συνεχάρη τον Ογούζ,Destanlar okudu, çaldı kobuzu185 Τον ύμνησε στα έπη του με το κομπούζ.

Dedi kahramandır Türk’ü yaşatan Είναι ήρωας όποιος κρατάει τον Τούρκο ζωντανό Türk ilinde eksik olmaz kahraman Οι ήρωες στον τουρκικό λαό είναι αυτονόητο.

Bir zaman gelecek yine Türk yurdu Μια μέρα θάρθει και πάλι του Τούρκου η πατρίδαGörecek Rûm adlı melûn bir ordu Θα δει καταραμένου Ρωμιού τα στρατόπεδα.

O zaman çıkacak Ortac-dağı’ndan Θα λάμψει τότε πάνω στο Ορτάτς το όρος,Bir Mustafa Kemal adlı kahraman Ένας τρανός Μουσταφά Κεμάλ ο ήρως.

Kurtarıp Türklük’ü bu Tepegöz’den, Τον Τουρκισμό απ’ τον Τεπέγκιοζ να σώσειKılacak vatanı bahtiyar, şâd, şen! Η πατρίδα μακάρια κι ευτυχισμένη να νιώσει.

Türk’ün Basat gibi çoktur arslanı Ο Τούρκος σαν τον Μπασάτ χίλια λιοντάρια έχει

184 Βλέπε ποίημα «Arslan Basat», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 200 – 224.185 Kopuz: Είδος μουσικού οργάνου.

59

Mustafa Kemal’dir baş kahramanı! Τον Μουσταφά Κεμάλ πάνω απ’ όλους έχει.

Όπως ειπώθηκε ανωτέρω, το έμμετρο διήγημα «Deli Dumrul»186 ανήκει στην κατηγορία εκείνη ποιημάτων των οποίων το θέμα έχει την πηγή του στα διηγήματα του Ντεντέ Κορκούτ. Το εξαιρετικό αυτό ποίημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί διδακτικό και αντιηρωικό. Αρχικά ο ήρωας έκτισε ένα γεφύρι και έπαιρνε φόρο από όσους το περνούσαν. Έπειτα, έκανε επίδειξη γενναιότητας ενώπιον των ανθρώπων σε ένα νομαδικό καταυλισμό:

Dumrul dedi, ‘‘Bu Azrail kim ola? Ο Ντουμρούλ είπε: Ποιος είν’ αυτός ο Χάροντας;Tepelerdim bir düşseydi bu yola. Θα τον σκότωνα, στον δρόμο αν τον αντάμωνα.

Το θράσος – ύβρις (küfür) του Deli Dumrul δεν άρεσε στον Δημιουργό κι έστειλε τον Χάροντα να πάρει την ψυχή του την ώρα που έτρωγε κι έπινε μαζί με άλλα σαράντα παλικάρια.

Deli Dumrul birdenbire sarardı, Ο Ντελί Ντουμρούλ ξαφνικά χλόμιασε,İçemeden düştü elden bardağı.... Δεν πρόλαβε να πιει και το ποτήρι έπεσε,Kalbi hora tepti, gözü karardı; Η καρδιά του ταράχτηκε, το μάτι του σκοτείνιασεAzrâil’e göstererek uzağı, Και μακριά στον Χάροντα με το χέρι του έδειξε.

Dedi, ‘‘Bizim ilde yeşil dağlar var, Είπε: Έχουμε στη χώρα μας καταπράσινα βουνά,O dağlarda üzüm veren bağlar var; Υπάρχουν αμπελώνες με σταφύλια εκεί ψηλά.

O üzümden kızıl şarab yapılır, Από τα σταφύλια αυτά γίνεται ερυθρό κρασί,O şarabtan içen olur pek serhoş; Κι όποιος πιει απ’ το κρασί τον πιάνει το μεθύσι,Lisânını tutmaz, lafa kapılır; Λύνεται η γλώσσα του, τον κυριεύει φλυαρία,Ben de içtim, ne dedimse hepsi boş... Ήπια κι εγώ απ’ αυτό, και μ’ έπιασε πολυλογία.

Serhoş lafı say da bakma sözüme, Μη δίνεις βάση, του μπεκρή είναι τα λόγια,Afvet beni, dehşet verme gözüme! Συχώρα με, σου λέω, με τρομαγμένα μάτια.

Οι ικεσίες του Deli Dumrul δεν έκαμψαν την ψυχή του Χάροντα, ο οποίος επέμενε να τον πάρει στον Κάτω Κόσμο, γιατί ήταν εντολή του Θεού. Τότε, προσευχήθηκε στον Θεό να τον συγχωρήσει, και η προσευχή του εισακούστηκε: ο Θεός έδωσε εντολή να ανοίξουν ένα τάφο και να θάψουν άλλον άνθρωπο στη θέση του. Αμέσως, ο Deli Dumrul κατευθύνθηκε στον πατέρα του, του εξήγησε τι συνέβη και τον παρακάλεσε να θυσιαστεί για χάρη του:

Gençlik hali küfür çıktı ağzımdan, Ύβρις είναι τα λόγια μου, της νιότης υστερία,Kurtar beni sen bu kara yazımdan! Και το γραφτό της μοίρας μου εσύ’ σαι σωτηρία.

Ο πατέρας του απάντησε ότι του χαρίζει όλη του την περιουσία, αλλά δεν φάνηκε διατεθειμένος να θυσιάσει την ζωή του. Όμοια έπραξε και η μητέρα του.

Can pek tatlı, ister miyim ölmeyi? Η ζωή είναι γλυκιά, θέλω να πεθάνω;

Τέλος, ζήτησε από τη γυναίκα του να θυσιαστεί, η οποία δεν του αρνήθηκε. Ύψωσε τα χέρια της στον ουρανό και προσευχήθηκε. Ο Θεός συγκινήθηκε με την γενναιότητα και την

186 Βλέπε ποίημα «Deli Dumrul», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 197 – 200.60

αυταπάρνησή της. Τότε συγχώρησε την θαρραλέα γυναίκα του Deli Dumrul. Έτσι, ο τελευταίος έλαβε το μάθημα της ζωής του:

Kadın, yaşlı gözlerini göklere Η γυναίκα τα δακρυσμένα μάτια ύψωσε,Çevirerek dedi, «Ulu Allah’ım, Στον ουρανό και είπε: Θεέ ύψιστε,Ben isterim bedel olmak bu ere; Εγώ θέλω να θυσιαστώ στη θέση αυτού του νιου,Onun suçu olsun benim günâhım! Δική μου αμαρτία λόγιασε αυτό το φταίξιμό του.

Ben öleyim, yıkılmasın obamız, Άφησε να πεθάνω εγώ, το φτωχικό μη το διαλύσεις,Çocuklarım desin vardır babamız!» Και τα παιδιά μου να λεν, πατέρα μας να ζήσεις.

Tanrı, dedi, hoşlanarak bu sözden: Ευχαριστημένος είπε ο Θεός που άκουσε τα λόγια,Bağışladım seni bu merd kadına!... Είσαι συχωρεμένος, η γυναίκα σου είναι γενναία.Bu işlerden, Dumrul, öğüt al da sen, Ντουμρούλ, από τέτοιες ιστορίες πάρε μάθημα,Bir gerçekten köprü yaptır adına Φτιάξε μία γέφυρα να βάλεις το δικό σου όνομα.

Herkes gelsin geçsin coşkun ırmaktan, Όλοι να διαβαίνουν το μανιασμένο ποτάμι,Bac almadan sen de seyret uzaktan!... Από μακριά να τους κοιτάς να μη κόβεις χαράτσι

2γ-) Παραμύθια των οποίων ο κύριος κορμός προέρχεται από παραμύθια

Τα έμμετρα παραμύθια «Küçük Şehzade», «Ülker ile Aydın» και «Kolsuz Hanım» έχουν ως βάση τους κι από ένα λαϊκό παραμύθι. Ο Γκιοκάλπ έχει γράψει και παραμύθια σε πεζή μορφή όπως π.χ. «Yılan Bey ile Peltan Bey», «Keloğlan», «Keşiş ne Gördün», «Pekmezci Anne», «Tembel Ahmet», «Küçük Hemşire».

3γ-) Οι ήρωες στα παραμύθια του Ζιγιά Γκιοκάλπ

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ προσπάθησε να προσδώσει (στους ήρωες των λαϊκών παραμυθιών) τα χαρακτηριστικά των ηρώων των τουρκικών επών και των λαϊκών διηγημάτων και τα μεταφέρει αργότερα στα δικά του παραμύθια. Επομένως, οι ήρωες στα παραμύθια του Γκιοκάλπ διαφέρουν από εκείνους των λαϊκών παραμυθιών, αντιθέτως μοιάζουν και παραπέμπουν στους ήρωες των τουρκικών επών και των λαϊκών διηγημάτων ως προς το όνομα, τον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο σκέψης και αντίληψης. Οι ήρωες που ζωντάνεψε ο Γκιοκάλπ, ως επί το πλείστον, έχουν κοινά χαρακτηριστικά και ακολουθούν μία ευθεία γραμμή ιστορικής συνέχειας από το παρελθόν έως και την εποχή του. Δηλαδή, ο ήρωας μπορεί να συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ιδιότητες του σαμάνου (şaman), του τροβαδούρου (ozan) ή του ασίκη (aşık).

Επίσης, οι ήρωες στα παραμύθια του Γκιοκάλπ έχουν τουρκική συνείδηση, λειτουργούν και ενεργούν με βάση την τουρκική παράδοση (Türk Töresi). Πέρα από αυτήν την ιδιότητα, οι ήρωες αγωνίζονται, περισσότερο για την πατρίδα και το έθνος τους παρά για τις προσωπικές τους υποθέσεις ή τα προβλήματα. Αξίζει να τονιστεί ακόμα, ότι ενώ στα λαϊκά παραμύθια οι ήρωες παρουσιάζουν έναν γενικό «τύπο» ή ορθότερα ένα συγκεκριμένο πρότυπο, ωστόσο οι ήρωες στα παραμύθια του Γκιοκάλπ αποκτούν εσωτερικές και εξωτερικές ιδιαιτερότητες, γι’ αυτό και ο κάθε ήρωας διαθέτει αυθεντικό χαρακτήρα και προσωπικότητα.

61

Όσον αφορά τα τυποποιημένα κλισέ της εισαγωγής και του επιλόγου των λαϊκών παραμυθιών, απουσιάζουν στα παραμύθια του Γκιοκάλπ προσθέτοντας έτσι έναν σύγχρονο (μοντέρνο) χαρακτήρα αφήγησης. Από την άλλη όμως ο ποιητής αντέγραψε και διατήρησε με «θρησκευτική ευλάβεια» τα ποιητικά μέρη του λαϊκού παραμυθιού και ενδιαφέρθηκε να διορθώσει όσους στίχους ή τετράστιχα παρουσίαζαν ανωμαλίες (λεξιλογικές, συλλαβικές, μετρικές κτλ.). Ακόμα, τις αδυναμίες που εντόπισε στην τεχνική των «τριών» (üçleme) στα λαϊκά παραμύθια, από πλευράς φόρμας επιχείρησε να την βελτιώσει. Τέλος, στα έργα του προσέδωσε ιδιαίτερη μορφή λαϊκών διηγημάτων με την προσθήκη ποιητικών κειμένων. Έχει εισάγει στα λαϊκά παραμύθια την λογοτεχνική τεχνική του «εγκιβωτισμού»? (çerçeveli hikâye) που χρησιμοποιήθηκε στα λαϊκά διηγήματα187.

Στα λαϊκά παραμύθια ο αναγνώστης δεν καλείται να εξάγει ένα ηθικό δίδαγμα. Ο Γκιοκάλπ εφάρμοσε αυτή την τεχνική δανειζόμενος στοιχεία από τους σύντομους μύθους (όπως οι μύθοι του Αισώπου) ή από τα διηγήματα των ανατολικών λαών. Μόνο που στα παραμύθια του η τεχνική της εξαγωγής ηθικού διδάγματος αντικαταστάθηκε με την τεχνική της μετάβασης από το ηθικό δίδαγμα στον κοινωνικό σχεδιασμό188.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ έγραψε τα λαϊκά παραμύθια του με την κωνσταντινουπολίτικη διάλεκτο αποκαθαρμένη από ιδιωματισμούς αλλά προσθέτοντας το προσωπικό του ύφος. Όμως, ο ποιητής γράφοντας στο προσωπικό του ύφος τα λαϊκά παραμύθια δεν αφαίρεσε τελείως τις αφηγηματικές ιδιαιτερότητες, αντίθετα προστάτεψε και διατήρησε με φροντίδα ανέπαφες τις φράσεις και τις εκφράσεις που αποτελούν το ουσιώδες χαρακτηριστικό των λαϊκών παραμυθιών.

Για να μπορέσει ο Γκιοκάλπ να αποδώσει μια έντονη ατμόσφαιρα στα παραμύθια του, τα εμπλούτισε με στοιχεία άλλων παραμυθιών. Αλλά θα πρέπει να σημειωθεί, ότι τα παραμύθια του αφήνουν μια αίσθηση διηγήματος. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ο Γκιοκάλπ εργάστηκε κι έγραψε με τη ματιά ενός συγγραφέα που γράφει μοντέρνα διηγήματα πάνω στα θέματα, στα άτομα, στο χρόνο και τον τόπο.

Συνοψίζοντας, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ προσπάθησε να δημιουργήσει σύγχρονα λογοτεχνικά έργα βασιζόμενος στην λαϊκή κουλτούρα και λογοτεχνία και να γίνει πρότυπο για τις επόμενες γενεές.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Birgün uyanacak Türk’ün dehâsıAnlayacak nedir yurdun manâsı,Milli bir irfâna doğru gidecek,

187 Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 151.188 Filizok Rıza, οπ. ανωτ., σ. 151.

62

Gerçeğe dönecek eski rüyası....189

1-) Τουρκική Κουλτούρα και Πολιτισμός και η Συνύπαρξη τους με τη Σύγχρονη Δυτική

Πραγματικότητα

Στο βασικό έργο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού» ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, θέλοντας να τονίσει τον σημαντικό και καθοριστικό ρόλο που παίζει η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου για την ένταξή του σε ένα ευρύτερο εθνικό σύνολο, κατέληξε στο συμπέρασμα πως το γενεαλογικό δέντρο δεν αποτελεί ζητούμενο για την εθνικότητα190. Ο ίδιος υποστήριξε ότι ο συμπαγής δεσμός της κοινωνίας εξαρτάται από την κοινή διαπαιδαγώγηση, τον κοινό πολιτισμό και τα κοινά αισθήματα που πρέπει να έχουν τα μέλη της. Επίσης, ισχυρίστηκε πως βασικό στοιχείο επιβίωσης των ανθρώπων δεν αποτελεί η κοινή φυλετική καταγωγή του ανθρώπου, αλλά η κοινή γλώσσα και θρησκεία και επεσήμανε ότι ο χαρακτήρας του ατόμου δεν βρίσκεται στο σώμα αλλά στην ψυχή του. Για να ενισχύσει την άποψη αυτή, κατέφυγε στην φράση του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο οποίος είχε αναφέρει ότι: «Πραγματικός μου πατέρας δεν είναι ο Φίλιππος, αλλά ο Αριστοτέλης. Ο πρώτος μου έδωσε τη ζωή και ο δεύτερος την καλή ζωή»191. Παραφράζοντας τις σκέψεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κάτι ανάλογο διατύπωσε και ο Μουσταφά Κεμάλ. Ο ίδιος, θέλοντας να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του για την προσφορά του Τούρκου διανοούμενου και θεωρητικού Ζιγιά Γκιοκάλπ στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης του τουρκικού έθνους, ανέφερε ότι: «Πατέρας μεν των αισθήσεών μου είναι ο Ναμίκ Κεμάλ, πατέρας δε των ιδεών μου είναι ο Ζιγιά Γκιοκάλπ»192, («Hissimin babası Namık Kemal, fikrimin babası Ziya Gökalp»). Παράλληλα, ο Κεμάλ θέλησε να υπογραμμίσει με τον τρόπο αυτό ότι σχεδόν το σύνολο του πολιτικού και κοινωνικού του έργου είχε την ιδεολογική σφραγίδα του Ζιγιά Γκιοκάλπ.

Η εποχή που έζησε ο Γκιοκάλπ υπήρξε μεταβατική: η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην οποία θεωρούσε τον εαυτό του ότι ανήκει, είχε καταρρεύσει και διαμελιστεί και στη θέση της δημιουργήθηκε ένα έθνος – κράτος. Επίσης, η περίοδος των αγώνων για δημοκρατία, στο τελευταίο τέταρτο της ζωής της αυτοκρατορίας, συμπίπτει με τα νεανικά του χρόνια κατά τα οποία έζησε το τυραννικό καθεστώς του Αμπντουλχαμίτ Β’ και αγωνίστηκε για την ελευθερία όπως όλοι οι διανοούμενοι της εποχής του. Στη συνέχεια, βίωσε τα γεγονότα της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (II. Meşrutiyet 1908), κι αργότερα, μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξορίστηκε στη Λήμνο και τη Μάλτα και τέλος, αγωνίστηκε για την τουρκική εθνική ταυτότητα προσφέροντας ένα θεωρητικό υπόβαθρο και παράλληλα όντας εξόριστος «παρακολούθησε» τον Αγώνα Ανεξαρτησίας του τουρκικού έθνους. Αφού είδε να χαράζονται τα εθνικά σύνορα της Τουρκίας κι ενώ μπορούσε να αναπτύξει και να προωθήσει περισσότερο τις απόψεις του για τον τουρκικό εθνικισμό, απεβίωσε το 1924193.

189 Μια μέρα του Τούρκου η μεγαλοφυία θα ξυπνήσει / Και τι είναι η έννοια της πατρίδας θα νιώσει / Θα προχωρήσει προς μια νέα γνώση / Και το παλιό του όνειρο σε αλήθεια θα μετουσιώσει». Βλέπε ποίημα « Osman Gazi Kurultayda» Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 65.190 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές του…, οπ. ανωτ., σ. 37 – 38.191 Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, (Günümüz Türkçesiyle), (Επιμέλεια Mahir Ünlü ve Yusuf Çotuksöken), İnkılâp Yayınları, İstanbul, 9. baskı, 2007, σ. 18.192 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σ. 9. Επίσης, Şapolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadelenin İç Alemi, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1967, σ. 153.193 Osmanağaoğlu, Cihan, Ziya Gökalp’ te Türkçülük..., οπ. ανωτ., σ. 150.

63

Στην Τουρκία, η οποία έπειτα από έξι αιώνες αυτοκρατορίας κατάφερε να μετατραπεί σε έθνος – κράτος, το να πραγματοποιήσει κανείς τη μοναδική σημαντική και ολοκληρωμένη πνευματική (θεωρητική) μελέτη για την εθνική υπόσταση ενός λαού δεν θεωρείται μια απλή επιτυχία. Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ όταν επεξεργαζόταν τη δομή του τρίπτυχου της θεωρίας του «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», προσπάθησε να αναλύσει αυτά τα στοιχεία με όλη του την ευσυνειδησία. Μελέτησε με κάθε σοβαρότητα και περισσότερο από τους σύγχρονούς του διανοούμενους τα διλήμματα των εννοιών ιδεολογικά φορτισμένων: παραδοσιακός – σύγχρονος, διάρκεια – αλλαγή, εθνικισμός – διεθνισμός, και ισλαμική ηθική – εκκοσμίκευση. Το σημείο που διαφεύγει από τους μελετητές του Γκιοκάλπ, είναι ότι από τις αντιθέσεις της θεωρίας του που προαναφέραμε, το δεύτερο στοιχείο γενικά είναι εκείνο που έχει περισσότερη βαρύτητα στη σκέψη του194.

Ο Γκιοκάλπ υπήρξε άριστος αρθρογράφος και μέσα σε δεκατέσσερα χρόνια διαμόρφωσε την κοινωνική φιλοσοφία (κοινωνιολογία) της σύγχρονης Τουρκίας. Ο όγκος των άρθρων, των ποιημάτων και των διδακτικών αφηγημάτων που δημοσίευσε στις εφημερίδες και τα περιοδικά υπερβαίνει τα τετρακόσια. Όταν προσπαθούσε να εκπαιδεύσει την κοινή γνώμη, ορισμένες φορές ήταν διδακτικός, όμως σε καμία περίπτωση δεν προσπάθησε να επιδείξει μία ηθική ανωτερότητα, (έμεινε πάντα ταπεινός και μετριόφρων). Ο Γκιοκάλπ ήταν ένας διανοούμενος που είχε ένα ιδιαίτερο σύστημα σκέψης. Δεν ήταν μόνο ένας κοινωνικός διανοητής, υπήρξε κι ένας ανεξάρτητος φιλόσοφος και θεωρητικός195.

Στα τελευταία χρόνια του Οθωμανικού Κράτους, κυρίως μετά τη βαριά ήττα στους Βαλκανικούς Πολέμους, άρχισε να γίνεται πιο αισθητή η ανάγκη επινόησης μιας τουρκικής ταυτότητας. Το 1915, από τους επιστήμονες του πανεπιστημίου (Darülfünün), ο Ζιγιά Γκιοκάλπ και ο Φουάτ Κιοπρουλού (Fuat Köprülü) κινήθηκαν προς την δημιουργία μιας Εθνικής Εταιρείας Ισλαμικών Μνημείων. Αυτό το σημαντικό ίδρυμα είχε ως βασικό του έργο και καθήκον πρωτίστως την οργάνωση της τουρκικής κοινωνίας και δευτερευόντως την ανάλυση ισλαμικών θεμάτων. Δηλαδή, την έρευνα των εξής επιστημονικών πεδίων: της ηθικής, του δικαίου, της οικονομίας, της γλώσσας, της αισθητικής, της επιστήμης (τεχνολογίας), της κοινωνιολογίας και της θρησκείας. Οι δύο επιστήμονες αποφάσισαν να εκδώσουν ένα επιστημονικό περιοδικό, το οποίο ονομάστηκε «Περιοδικό Εθνικών Μελετών» (Milli Tetebbular Mecmuası). Το πρώτο τεύχος δημοσιεύτηκε το 1915, με άρθρα του Ζιγιά Γκιοκάλπ και του Φουάτ Κιοπρουλού με βαρύνουσα σημασία στην τουρκική ταυτότητα και την κουλτούρα. Στην επικεφαλίδα του περιοδικού υπήρχε ο ακόλουθος ενδιαφέρων τίτλος: «Ισλαμικός Πολιτισμός και Εθνικές Μελέτες σχετικές με την Τουρκική Κουλτούρα» (İslâm Medeniyeti ve Türk Harsına ait Milli Tetebbular). Αυτοί οι όροι δήλωναν τον θεμελιώδη διαχωρισμό της θεωρίας του Γκιοκάλπ που αφορούν τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας196.

Έπειτα από αρκετά χρόνια και αφού είχε κατασταλάξει μέσα του η ιδέα του τουρκικού εθνικισμού, ο Γκιοκάλπ δε δίστασε να κρίνει τις ενέργειες των οπαδών του

194 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σ. 52.195 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm..., οπ. ανωτ., σ. 53.196 İnalcık, Halil, ‘‘Kültür Etkileşimi, Küreselleşme’’, στο Doğu – Batı – Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, σ. 305.

64

Τανζιμάτ197. Ο ίδιος ισχυριζόταν πως η ελίτ της οθωμανικής διανόησης εκείνης της εποχής (μέσα του 19ου αιώνα) αν και υπήρξε τολμηρή ως προς τις αποφάσεις και τις απαιτήσεις της για μια μοντέρνα οθωμανική κοινωνία, ωστόσο επιδόθηκε με άκρατο ενθουσιασμό στον εκσυγχρονισμό της δίχως να αναλογιστεί τις συνέπειες. «Αρχικά και οι θιασώτες του Τανζιμάτ αντιλήφθηκαν την αναγκαιότητα αυτή και επιχείρησαν να ενστερνιστούν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ωστόσο το έκαναν με τρόπο ατελή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα πραγματικό πανεπιστήμιο ή να διαμορφώσουν έναν αρμονικό μηχανισμό δικαιοσύνης. Επειδή οι θιασώτες του Τανζιμάτ προτού εκσυγχρονίσουν την παραγωγή άλλαξαν τις μορφές της κατανάλωσης, δηλαδή την ενδυμασία, τη διατροφή, την κατασκευή κτηρίων και την επιπλοποιία, κατέρρευσαν οι εθνικές μας τέχνες, ενώ δεν διαμορφώθηκε καν πυρήνας νέου τύπου ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Ο λόγος ήταν το γεγονός ότι ξεκίνησαν δίχως να προηγηθεί η ολοκλήρωση της σχετικής επιστημονικής μελέτης και δίχως να διαμορφωθούν τα ιδανικά και το οριστικό πρόγραμμα. Τέλος, ένας τρίτος λόγος ήταν το γεγονός ότι υιοθέτησαν ημίμετρα.

Άλλο ένα λάθος του Τανζιμάτ ήταν ότι οι οπαδοί του ήθελαν να δημιουργήσουν ένα μείγμα πολιτισμών συνθέτοντας τον ανατολικό με τον δυτικό πολιτισμό. Δεν είχαν προβλέψει ότι δεν μπορεί να γίνει σύζευξη δύο αντιθετικών πολιτισμών, τα συστήματα των οποίων στηρίζονταν σε εντελώς διαφορετικές αρχές. Ο διττός χαρακτήρας που υπάρχει ακόμη στην πολιτική μας δομή είναι αποτέλεσμα της λανθασμένης αυτής κίνησης. Δύο ειδών δικαστήρια, δύο ειδών εκπαιδευτήρια, δύο ειδών προϋπολογισμοί και δύο ειδών νόμοι»198.

Εάν ληφθεί υπόψη ο καθορισμός των όρων που χρησιμοποίησε στη θεωρία του, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αποδεικνύεται σύγχρονος της εποχής του, αλλά και άτομο που δεν ενήργησε με βάση τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. Τις απόψεις που νόμιζε ότι ήταν λανθασμένες (ή ότι τα γεγονότα συντελούσαν σε έναν τέτοιον χαρακτηρισμό τους), δεν δίσταζε να τις τροποποιήσει στις περιπτώσεις που έκρινε ότι αυτό δεν θα αποδεικνυόταν επιζήμιο. Διότι, η αβεβαιότητα της εποχής του είχε αποτυπωθεί στη δομή της σκέψης του. Για ένα διάστημα υπήρξε Οθωμανός εθνικιστής γιατί πίστεψε στο οθωμανικό έθνος, όμως εκείνη την εποχή το σημαντικό πρόβλημα ήταν η τυραννία του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ του Β΄. Κι όταν καταργήθηκε με την Β’ Συνταγματική Μεταρρύθμιση (άλλως επανάσταση των Νεότουρκων 1908), πίστεψε πως όλες οι εθνικές μειονότητες του Οθωμανικού Κράτους μπορούσαν να συζήσουν αδελφικά δημιουργώντας έτσι μία κοινωνική ζύμωση. Όμως, επειδή ορισμένες φορές η σκέψη δεν καθορίζει τα κοινωνικά - πολιτικά γεγονότα αλλά τα γεγονότα τη σκέψη, αναγκάστηκε να καταφύγει στην αναθεώρηση των ιδεών του. Έτσι, διέκρινε πως σε αυτό το στάδιο η Β’ Συνταγματική Μεταρρύθμιση δεν ήταν αρκετή να ρυθμίσει τα θέματα των μη μουσουλμανικών ομάδων, αλλά ούτε αρνήθηκε τον Οθωμανισμό στις αναζητήσεις του

197 «Η λέξη Τανζιμάτ, στα τούρκικα σημαίνει «ανασυγκρότηση – διευθέτηση» και χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο (1839 – 1878) και που εμπνεύστηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τη Δύση. Στην εποχή μας για έναν Τούρκο ο όρος παραπέμπει στον εμπνευστή και πολιτικό Μουσταφά Ρεσίτ Πασά, τον εξευρωπαϊσμό των δημόσιων υπηρεσιών και του στρατού, καθώς επίσης τους νέους υπαλλήλους οι οποίοι παράτησαν τα καφτάνια (ποδήρεις χιτώνες) και τα σαρίκια που ντύνονταν οι πολίτες της αυτοκρατορίας πριν το Τανζιμάτ και υιοθέτησαν τα σακάκια ισταμπουλίν (είδος ρεντιγκότας, σακάκι ιππασίας) και φέσια. Ακόμα, ο εν λόγω όρος θυμίζει τα ποιήματα που απαγγέλλονταν και τις ευχάριστες ιστορίες που διηγούνταν στις γαλλικού τύπου πολυέξοδες χοροεσπερίδες που οργανώνονταν και την ίδρυση των «μικτών» δικαστηρίων». Βλέπε, Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin ...., οπ. ανωτ., σ. 9.198 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 78 – 79.

65

θεωρώντας τον πεπερασμένο, ωστόσο αναφέρθηκε στην αναγκαιότητα του Τουρκισμού ως συνέχειας του Οθωμανικού Κράτους199. Επομένως, οι εξελίξεις των γεγονότων είχαν οδηγήσει σε τέτοιο σημείο το Οθωμανικό Κράτος, ώστε αποστασιοποιήθηκε από αυτό και προσανατολίστηκε προς το δημοκρατικό τουρκικό έθνος – κράτος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, από ιστορική άποψη αυτές οι ιδέες δεν μπορούν να τεμαχιστούν και να ταξινομηθούν με χρονολογική σειρά, διότι είναι αλληλένδετες και αλληλοσυμπληρούμενες.

Με την Β’ Συνταγματική Μεταρρύθμιση (1908), στην γενέτειρα πόλη Ντιγιαρμπεκίρ (Diyarbakır), ο Γκιοκάλπ ίδρυσε το παράρτημα της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος και στην ουσία πέρασε στην πολιτική δράση. Το 1909 εκλέχθηκε μέλος της κεντρικής διεύθυνσης της οργάνωσης και μετακινήθηκε στη Θεσσαλονίκη200. Επειδή ήταν γνωστός με τα κοινωνιολογικά του άρθρα, ζητήθηκε από τον ίδιο να προετοιμάσει μία έκθεση με τίτλο «Νέα Ζωή» (Yeni Hayat)201, για την ιδεολογία της οργάνωσης.

Τότε είχε ενθουσιάσει τους ηγέτες της οργάνωσης με τα γραπτά και τις ομιλίες του. Ως μέλος της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος πλέον, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και άρχισε να διδάσκει σε λύκειο που λειτουργούσε υπό την διοίκηση των Ενωτικών κι έτσι έγινε ο πρώτος κοινωνιολόγος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης, διετέλεσε και διευθυντής της ομάδας νεολαίας της οργάνωσης. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα μετεξελίχθηκε σε έναν από τους ιδεολόγους της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος και ίσως ο σημαντικότερος, ενώ τις ιδέες που εμπνέονταν προσπαθούσε να τις μεταλαμπαδεύσει στα συνέδρια με τα γραπτά και τις ομιλίες του202. Και όταν κατέλαβε την εξουσία, η οργάνωση Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος επωφελήθηκε από τις ιδέες του Γκιοκάλπ για να εφαρμόσει προοδευτικές πρακτικές στους τομείς της παιδείας και του δικαίου. Το 1912 εκλέχθηκε βουλευτής, ενώ στην Κωνσταντινούπολη με την δημοσίευση στα λογοτεχνικά περιοδικά άρθρων σχετικών με την κουλτούρα και την κοινωνιολογία χαρακτηρίστηκε ως ένας από τους πρωτοπόρους της εποχής του. Αργότερα, εκλέχθηκε στη διοικητική επιτροπή του κόμματος, και έμεινε σε αυτή τη θέση έως την διάλυση του κόμματος της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, (1918).

Στην Τουρκία σήμερα υπάρχει ένα επιχείρημα, εκπορευόμενο από κύκλους με όχι τόσο αυστηρά ακαδημαϊκή παιδεία, που κυριαρχεί στις συζητήσεις όσων ασχολούνται με την πολιτική σκέψη άλλοτε με πιο ειρωνική κι άλλοτε με πιο σοβαρή χροιά· ότι δηλαδή η Τουρκία έμαθε τον Τουρκισμό από έναν Κούρδο, ενώ τον Κουρδισμό από έναν Τούρκο. Ο Κούρδος στοχαστής ο οποίος δίδαξε στους Τούρκους τον Τουρκισμό είναι ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, ο συγγραφέας του έργου «Οι Αρχές του Τουρκισμού». Αντίθετα, ο επιστήμονας από τον οποίο έμαθαν οι Τούρκοι τον Κουρδισμό έχει την υπογραφή του Ισμαήλ Μπεσικτσί (İsmail Beşikçi), ο οποίος έχει μελετήσει την κουρδική ιστορία με το βασικό του έργο «Το καθεστώς της Ανατολικής Μικράς Ασίας» (Doğu Anadolu Düzeni)203.

199 Osmanağaoğlu, Cihan, Ziya Gökalp’ te Türkçülük..., οπ. ανωτ., σ. 150 – 151.200 Για την δράση της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος στη Θεσσαλονίκη βλέπε το βιβλίο του Mazower, Mark, Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430 - 1950, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σ. 328.201 Dündar, Fuat, Modern Türkiye’ nin Şifresi – İttihat ve Terakki’ nin Etnisite Mühendisliği (1913 – 1918), İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, σ. 79 κ.ε.202 Shaw, Stanford – Ezel, Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern...., οπ. ανωτ., σ. 360.203 Kaplan, Sefa, ‘‘Ziya Gökalp Türk müydü?’’, στην εφημερίδα HÜRRİYET Gazetesi, 26 Οκτωβρίου 2008.

66

Από τις αρχές του 20ου αιώνα υπάρχει κάποιος προβληματισμός στους κύκλους των διανοουμένων, όμως οι εθνικιστικοί και τουρκιστικοί κύκλοι της Τουρκίας, φαίνεται πως είναι κάπως ενοχλημένοι που ένας Κούρδος επινόησε την θεωρία του Τουρκισμού. Η πειθήνια οθωμανική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, όταν εναντιώθηκε στους εθνικιστές ένα μέλος της βουλής αυτής συκοφάντησε τον Γκιοκάλπ ότι ήταν Κούρδος. Εκείνος ανταπέδωσε τη συκοφαντία αυτή με το ίδιο νόμισμα. Έτσι, σε ένα ποίημά του αναφέρει πως είτε είναι Κούρδος είτε Τούρκος, είναι φίλος των Τούρκων, ενώ απευθυνόμενος στον συκοφάντη του απάντησε πως, είτε είναι Τούρκος είτε όχι είναι εχθρός των Τούρκων204. Το τετράστιχο του ποιήματος του Γκιοκάλπ που τιτλοφορείται «Προς τον Αλί Κεμάλ» έχει ως εξής:

Türk olsam, olmasam ben Türk dostuyum,Türk olsan, olmasan sen Türk düşmanı!Çünki benim gayem Türk’ü yaşatmak,Seninki öldürmek her yaşatanı....

Είτε είμαι Τούρκος, είτε όχι, είμαι φίλος των Τούρκων,Εσύ, είτε είσαι Τούρκος, είτε όχι, είσαι εχθρός των Τούρκων!Ενώ δικός μου σκοπός είναι να απαθανατίσω το τουρκικό γένος,Εσύ προσπαθείς να εκμηδενίσεις εκείνον που το απαθανατίζει.

Έπειτα από αυτή τη σύντομη βιογραφική αναφορά στον Γκιοκάλπ, επιβάλλεται η ανάλυση της βασικής ιδεολογίας του που είναι συμπυκνωμένη στο έργο του: «Τρία ρεύματα: Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκσυγχρονισμός». Από την πρώτη ανάγνωση του τίτλου, ίσως κρίνει κανείς ότι το τρίπτυχο αυτό να μην έχει συνοχή και συνεκτικότητα ανάμεσα στις τρεις έννοιες. Παρ’ όλη, όμως, τη φαινομενική διαφορά, θα επιχειρηθεί να δοθεί έμφαση τόσο στον αλληλένδετο χαρακτήρα που διέπει τους ανωτέρω όρους, όσο και στο βασικό στοιχείο της αλληλοσυμπλήρωσής τους205.

Ο ιδεολόγος συγγραφέας αναφερόμενος στην προέλευση και υιοθέτηση των τριών ρευμάτων επισημαίνει τα ακόλουθα: «Στην πατρίδα μας υπάρχουν τρία ιδεολογικά ρεύματα. Εάν πραγματοποιηθεί κάποια ιστορική μελέτη αυτών των ρευμάτων, θα παρατηρήσουμε ότι οι διανοούμενοι μας υποστηρίζουν πως το πρώτο από τα τρία είναι ο «Εκσυγχρονισμός». Μετά την μεταρρύθμιση206, η οποία άρχισε την εποχή του σουλτάνου Σελίμ του Γ’207, στην τάση αυτή 204 Parla, Taha, Ziya Gökalp, «Kemalizm..., οπ. ανωτ., σ. 32. Βλέπε επίσης Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 277 – 278.205 Yavuz, Hilmi, ‘‘Ahmet Mithat, Ziya Gökalp ve Recep Tayyib Erdoğan’’, άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα ZAMAN, 13 Ekim 2004.206 Η 2η μεταρρύθμιση (Meşrutiyet) η οποία χρονολογείται το 1908. 207 Σελίμ ο Γ’ Οθωμανός σουλτάνος (1789 – 1807). Οι μεταρρυθμίσεις του σουλτάνου Σελίμ του Γ’ συνίσταντο στην αντικατάσταση των παραδοσιακών οθωμανικών δυνάμεων (δηλαδή των γενιτσάρων και του ιππικού) με σύγχρονες στρατιωτικές μονάδες. Έτσι, το 1794 ιδρύεται ένα σώμα πεζικού και παράλληλα ιδρύεται η Σχολή στρατού η οποία προοριζόταν να εκπαιδεύσει τους αξιωματούχους, ειδικούς κυρίως για το πυροβολικό. Όσον αφορά το ναυτικό, οι μεταρρυθμίσεις απέβλεπαν στο εκμοντερνισμό της σχολής ναυτικού, στην αναδιοργάνωση των ναυπηγείων και στην ίδρυση νοσοκομειακής ναυτικής σχολής. Επίσης, λιγότερο ριζοσπαστικές ήταν οι πολιτικο – κοινωνικές αλλαγές. Η αναδιοργάνωση των οικονομικών υποθέσεων, ο ανεφοδιασμός των πόλεων με αναγκαία τρόφιμα, η υποχρεωτική επιστροφή των φυγάδων αγροτών στα χωριά τους, ο σεβασμός του παραδοσιακού τρόπου ένδυσης από τις διαφορετικές κατηγορίες του πληθυσμού. Τέλος, μεγάλο ενδιαφέρον δόθηκε από τον σουλτάνο Σελίμ Γ’ να διαμορφώσει τη διπλωματία. Όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις έμειναν στην ιστορία με την ονομασία Νέα Τάξη (Nizam-ı Cedid). Βλέπε, Mantran, Robert (Επιμ.), L’ Histoire de l’ Empire Ottoman, από R. Mantran, “Les débuts de la question d’ Orient (1774 -1839)”, Fayard, Paris, 1989, σ. 426 – 428.

67

προστέθηκε και ένα δεύτερο ρεύμα, ο «Εξισλαμισμός», ενώ πρόσφατα εκδηλώθηκε και ένα τρίτο ρεύμα, ο «Εκτουρκισμός».

Επίσης, ο όρος «εκσυγχρονισμός», σύμφωνα με τους διανοούμενους, επειδή αποτελεί θεμελιώδες δογματικό στοιχείο, δεν προβάλλεται ως προσδιοριστική έννοια.. Κάθε περιοδικό, κάθε εφημερίδα είναι υπερασπιστές αυτής της ιδέας (του εκσυγχρονισμού).

Τέλος, η ιδέα του «εξισλαμισμού» προβάλλεται από τα περιοδικά «Ορθός Δρόμος208 – Ορθοφροσύνη», ενώ η ιδέα του «εκτουρκισμού» από το περιοδικό «Τουρκική Πατρίδα 209» (Türk Yurdu). Αξίζει να τονιστεί ότι αυτά τα τρία ρεύματα γεννήθηκαν από πραγματικές ανάγκες»210.

Το τρίπτυχο, λοιπόν, αυτό οικοδομήθηκε από τον Γκιοκάλπ πάνω στις έννοιες της κουλτούρας και του πολιτισμού. Κι αυτό γιατί πίστεψε ακράδαντα, πως για να αποκτήσει ένα έθνος οντότητα, θα πρέπει να ανακαλύψει εκείνα τα ιδιαίτερα και διακριτικά χαρακτηριστικά που στοιχειοθετούν την κουλτούρα ενός έθνους. Μετά τον εντοπισμό του πολιτισμικού πεδίου, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η αποδοχή του από τον λαό ώστε να γίνει κτήμα του, άρα να καθιερωθεί ως εθνική κουλτούρα. Εν συνεχεία, αυτή η κουλτούρα θα πρέπει να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο σύνολο κοινών πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων πολλών εθνών, τα οποία αποτελούν τον πολιτισμό. Αυτός μάλιστα λαμβάνει και γεωγραφική διάσταση.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ βασίστηκε στην διάκριση των όρων «κουλτούρα» (hars) και «πολιτισμός» (medeniyet) για να στηρίξει πάνω στη σύνθεση αυτή τον τουρκικό εθνικισμό. Γι’ αυτό θεωρείται πρωτεύον ζήτημα να αναλυθεί το σκεπτικό που εκτυλίχθηκε στα γραπτά έργα του Τούρκου διανοούμενου, ώστε να γίνει κατανοητή η εξέλιξη της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας.

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (1908) η λέξη «πολιτισμός» (medeniyet), χρησιμοποιήθηκε παράλληλα με την λέξη «χαρς» (hars), ενώ την περίοδο της Τουρκικής Δημοκρατίας παράλληλα με την λέξη «κουλτούρα» (kültür)211.

Ο όρος «medeniyet» (πολιτισμός), σύμφωνα με την λεξικολογική του έννοια είναι συγγενής με τις λέξεις «medine» και «medeni». Δηλαδή, η λέξη μεντίνε περικλείει την έννοια της πόλης και τον λαό που εκπαιδεύεται και μορφώνεται μέσα σ’ αυτήν, αλλά και τις έννοιες της προόδου και του εκπολιτισμού, ενώ η λέξη «μεντενί» σημαίνει «πολιτισμένος».

Σημειώνοντας ο Γκιοκάλπ τα κοινά στοιχεία του πολιτισμού και της κουλτούρας προσπάθησε να διακρίνει τους δύο όρους: η κουλτούρα περιλαμβάνει τα εθνικά χαρακτηριστικά ενώ ο πολιτισμός τα διεθνή, δηλαδή αποτελεί κοινό προϊόν κοινωνικών καταστάσεων διαφόρων χωρών. Για παράδειγμα, ο δυτικός πολιτισμός, είναι κοινός όλων των ευρωπαϊκών χωρών. Μάλιστα, παρομοιάζει τον πολιτισμό με «διεθνές βιβλίο»212 του οποίου τα μέρη συμπληρώνονται από τις ιδιαίτερες κουλτούρες των κρατών. Στο ποίημά του με τίτλο «Πολιτισμός» (Medeniyet) ο Γκιοκάλπ γράφει τα εξής:208 Το περιοδικό «Ορθός Δρόμος» (Sırât-ı Müstakîm) μετά το τεύχος 183 της 8ης Μαρτίου 1912 μετονομάστηκε σε «Ορθή Γνώμη» (Sebîlü-r Reşâd). Στις 5 Μαρτίου 1925 έπαψε να εκδίδεται.209 Το περιοδικό «Τουρκική Πατρίδα» (Türk Yurdu) άρχισε να εκδίδεται το 1911 από την «Οργάνωση Τουρκικής Πατρίδας» και αργότερα συνέχισε με διακοπές στην κυκλοφορία να εκδίδεται μέχρι σήμερα από τις «Τουρκικές Οργανώσεις».210 Gökalp, Ziya, Türkleşmek...., οπ. ανωτ., σ. 39 – 88.211 Οι δύο όροι «hars» και «kültür» είναι στην ουσία συνώνυμοι.212 Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 109.

68

Avrupa bir akademi, azâları milletler;Herbiri bir nûrlu dehâ, çünki ayrı harsı var.Avrupa bir Dârül-Fünûn, hocaları milletler;Herbirinin ihtisâsı, bir örneksiz dersi var.

Bu nûrlardan biri sönse medeniyet loş kalır;Derslerinden biri durur, bir kürsüsü boş kalır.

Medeniyet beynel-milel yazılacak bir kitâb;Her faslını bir milletin harsı teşkil edecek.Medeniyet bir konser ki birçok çalgı, saz, rübâbBirleşmekle bir âhengi ancak tekmil edecek.

Bu kitâbın bir mebhası eksik olsa okunmaz;Bir âleti yoksa, âhenk gönüllere dokunmaz.213

Η Ευρώπη είναι μια ακαδημία, και τα έθνη μέλη τηςΚαθένα κι ένα φωτεινό πνεύμα, μια ξεχωριστή κουλτούρα.Η Ευρώπη ένα Πανεπιστήμιο, δάσκαλοί του τα έθνη,Η ειδικότητα του καθενός κι ένα πρωτότυπο μάθημα.

Αν σβήσει ένα από αυτά, ο πολιτισμός μένει στο σκοτάδι,Ένα απ’ τα μαθήματα νεκρώνει κι η έδρα μένει ορφανή.

Ο διεθνής πολιτισμός ειν’ ένα βιβλίο να το γράψεις,Κάθε κεφάλαιό του αποτελεί και την κουλτούρα κάθε έθνους,Ο πολιτισμός μια ορχήστρα, πολλά όργανα, σάζια και κιθάρεςΣαν όλα ενωθούν δημιουργούν μιαν αρμονία

Είναι άχρηστο το βιβλίο σαν λείψει κάποιο μέρος του,Η μουσική παύει ν’ αγγίζει τις ψυχές, σαν λείψει ένα όργανό του.

Επίσης, στο κεφάλαιο με τίτλο «Τουρκικός Πολιτισμός» του έργου «Οι Αρχές του Τουρκισμού», ο Τούρκος διανοούμενος όρισε τους όρους «medeniyet» (medeniyet) και hars ως εξής: Δηλαδή, προσπάθησε να αποδείξει ότι και οι δύο όροι όσο όμοιοι κι αν είναι, άλλο τόσο είναι και διαφορετικοί. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν σημεία σύμπτωσης αλλά και σημεία απόκλισης μεταξύ της εθνικής κουλτούρας και του πολιτισμού. Το σημείο σύμπτωσης μεταξύ της εθνικής κουλτούρας και του πολιτισμού είναι το γεγονός ότι αμφότεροι οι όροι περιλαμβάνουν όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής. Το φάσμα αυτό είναι η θρησκεία, η ηθική, το δίκαιο, η λογική, η αισθητική, η οικονομία, η γλώσσα και οι θετικές επιστήμες. Το σύνολο αυτών των οκτώ εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής αποκαλείται εθνική κουλτούρα αλλά και πολιτισμός214. Μόνο που ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο όρους ο Γκιοκάλπ διέκρινε τα εξής χαρακτηριστικά:α-) Πρώτα από όλα, η κουλτούρα είναι εθνική ενώ ο πολιτισμός διεθνής. «Η κουλτούρα είναι η αρμονική σύνθεση της θρησκευτικής, ηθικής, νομικής, λογικής, αισθητικής, γλωσσικής, οικονομικής και επιστημονικής ζωής ενός μόνο έθνους. Ενώ ο πολιτισμός είναι το σύνολο της 213 Βλέπε ποίημα, «Medeniyet», Gökalp Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 109.214 Γκιοκάλπ Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 45.

69

κοινωνικής ζωής πολλών εθνών που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης. Για παράδειγμα, υπάρχει ένας δυτικός πολιτισμός που είναι κοινός για τα ευρωπαϊκά έθνη. Ο πολιτισμός αυτός εμπεριέχει την αγγλική, τη γαλλική, τη γερμανική κουλτούρα κλπ. που είναι χωριστές και ανεξάρτητες»215.β-) Δεύτερον, «ο πολιτισμός είναι το σύνολο των κοινωνικών εκφράσεων που διαμορφώνονται μέσω μεθόδου και με ατομική βούληση. Για παράδειγμα, η γνώση και οι επιστήμες που σχετίζονται με τη θρησκεία, έχουν διαμορφωθεί με μέθοδο και βούληση. Παρομοίως, με μέθοδο και ανθρώπινη βούληση έχουν διαμορφωθεί οι γνώσεις και οι θεωρίες σχετικά με την ηθική, το δίκαιο, τις τέχνες, τις λειτουργίες του εγκεφάλου, τη γλώσσα, και τις θετικές επιστήμες.

Κατά συνέπεια, το σύνολο όλων αυτών των εννοιών, των γνώσεων και των επιστημών που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης αποτελεί αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό»216. Ενώ, τα κοινωνικά στοιχεία που θεωρούνται κουλτούρα (hars), υποστηρίζει ο Γκιοκάλπ ότι δεν προήλθαν από την βούληση ενός ατόμου ή μιας μεθόδου αλλά πως δημιουργήθηκαν από μόνα τους.

Είναι γεγονός ότι τα στοιχεία που συνθέτουν την εθνική κουλτούρα δεν διαμορφώθηκαν ή δημιουργήθηκαν με ατομικό πρόγραμμα, μέθοδο και βούληση. Άρα, σε αυτά τα στοιχεία αποκλείεται η έννοια του τεχνητού. Πιο συγκεκριμένα, τα στοιχεία που συναποτελούν την εθνική κουλτούρα γεννιούνται, διαμορφώνονται και εξελίσσονται φυσιολογικά σαν την οργανική ζωή των ζώων. Ο Γκιοκάλπ για να γίνει πιο σαφής, αναφέρει ως παράδειγμα τη γλώσσα. Η γλώσσα, υποστηρίζει, ως κάτι το ζωντανό εξελίχθηκε φυσιολογικά διά μέσου των αιώνων και όχι μεθοδικά από τα άτομα. Τονίζει, μάλιστα, ότι είναι αδύνατο ένα άτομο με δική του πρωτοβουλία να αλλάξει κάποια λέξη από το λεξιλόγιο του λαού, αλλά ούτε και να την αντικαταστήσει από οποιαδήποτε άλλη. Επιπλέον, είναι αδύνατη και η αλλαγή ορισμένων κανόνων που ενυπάρχουν στην ίδια τη φύση της γλώσσας. Αντίθετα, η αλλαγή των λέξεων και των κανόνων μπορούν να πραγματοποιηθούν από τον λαό φυσιολογικά και μέσα στον χρόνο217.

Ορισμένοι δυτικιστές Τούρκοι διανοούμενοι συμφώνησαν με τον όρο hars218 ως κουλτούρα, κι άλλοι δεν αποδέχτηκαν την διάκριση ανάμεσα στους όρους «κουλτούρα» και «πολιτισμός» (kültür και medeniyet). Τη δεύτερη άποψη φαίνεται να συμμεριζόταν και ο Ατατούρκ ο οποίος ανέφερε σχετικά τα εξής: «Όταν λέμε κουλτούρα εννοούμε το σύνολο των κοινών αποτελεσμάτων μιας ανθρώπινης κοινωνίας στον κόσμο της σκέψης, τον κόσμο της οικονομίας και η έννοια πολιτισμός δεν διαφέρει καθόλου από τον παραπάνω ορισμό»219.

215 Γκιοκάλπ Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 45.216 Γκιοκάλπ Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 45 – 46.217 Γκιοκάλπ Ζιγιά, οπ. ανωτ., σ. 46.218 Τους όρους Hars που σημαίνει κουλτούρα και Muasırlaşmak που σημαίνει εκσυγχρονισμός, τους υιοθέτησε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ από την αραβική γλώσσα. Κι εδώ ορισμένοι τον ψέγουν πως ενώ πρότεινε τον καθαρμό της τουρκικής γλώσσας από τα αραβικά και τα ιρανικά στοιχεία, εκείνος δανείστηκε δύο αραβογενείς και όχι τουρκογενείς λέξεις για να δηλώσει δύο έννοιες. Όμως, ο ίδιος ο Γκιοκάλπ είχε υποστηρίξει ότι αν δεν βρίσκεται αντίστοιχος τουρκικός όρος μιας έννοιας τότε σε τελευταία ανάλυση οι Τούρκοι μπορούν να καταφεύγουν στην αραβική γλώσσα. Τελικά οι ανωτέρω αραβογενείς όροι δεν υιοθετήθηκαν από τον τουρκικό λαό και παρέμειναν σε αχρηστία. Βλέπε, Berkes, Niyazi, Türkiye’ de Çağdaşlaşma, Doğu – Batı Yayınları, İstanbul, 1979, σσ. 16 – 17. Επίσης, Ortaylı, İlber, Son İmparatorluk Osmanlı – Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek, Timaş Yayınları, İstanbul, 2006, σ. 155.219 Gökbilgin, Tayyib M., Osmanlı Paleografya…, οπ. ανωτ., σ. 12. Επίσης βλέπε Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi…, οπ. ανωτ., σ. 23. Ο ποιητής του τουρκικού Εθνικού Ύμνου Μεχμέτ Ακίφ Ερσόϊ (Mehmet

70

Στην προσπάθειά του, λοιπόν, ο Γκιοκάλπ να περιγράψει την τουρκική κουλτούρα, αναζήτησε την ταυτότητά της κυρίως στη διάκριση των όρων κουλτούρας – πολιτισμού. Η χρήση της κουλτούρας ως ταυτότητας είναι κατανοητή σε συνδυασμό με τις κοινωνικές συνθήκες και την κοινωνιολογική πρακτική. Με άλλα λόγια, ουσιαστικό ρόλο στην οικοδόμηση της τουρκικής εθνικής ταυτότητας κατέχει ο όρος «κουλτούρα», επομένως και το περιεχόμενό της διαμορφώνεται σύμφωνα με τον όρο αυτόν.

Θα πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα, ότι ο όρος που επινόησε ο Γκιοκάλπ ήταν η εθνική κουλτούρα. Η πρόταξη του όρου «εθνικός» στηρίζεται στον όρο «έθνος», ο οποίος ενέχει την κουλτούρα του έθνους. Σύμφωνα με το πνεύμα αυτό, η εθνική κουλτούρα περιλάμβανε στο παρελθόν άλλοτε το έθνος κι άλλοτε μία νέα κοινωνική οντότητα που στηριζόταν στην κοινή κουλτούρα, στις κοινές συνήθειες, αξίες και στόχους.

Κατά τον ίδιο, την περίοδο όπου τα ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα ήταν σαρωτικά με ανακατατάξεις και αβεβαιότητα, η κουλτούρα κατείχε βαρύνουσα σημασία, γιατί αντίθετα με τον πολιτισμό είχε την δυνατότητα να γίνει εθνική. Και τα στοιχεία της εθνικής κουλτούρας έπρεπε να αναζητηθούν στην κουλτούρα του λαού. Με αυτό το σκοπό, ο Γκιοκάλπ κατέβαλε προσπάθειες ώστε να δημιουργηθεί μία «εθνική λογοτεχνία», με προτεραιότητα στην λαϊκή λογοτεχνία, την γλώσσα, και τις φολκλορικές αξίες. Στο βάθος αυτών των προσπαθειών εστιάζονταν η θεμελίωση της μετάβασης από την ταυτότητα της θρησκευτικής αυτοκρατορικής κοινότητας στην εθνική κοινωνία.

Επίσης, ο Γκιοκάλπ επεξεργάστηκε τις δύο έννοιες της κουλτούρας: την πρώτη την ονόμασε εθνική κουλτούρα «hars» η οποία έχει δημοκρατικό χαρακτήρα, διότι αποτελεί δημιουργία του λαού (λαϊκή κουλτούρα), ενώ την δεύτερη την ονόμασε εκλέπτυνση «tehzib»220 (λόγια κουλτούρα) και έχει χαρακτήρα αριστοκρατικό, διότι «παράγεται» από τα επιφανή και μορφωμένα άτομα. Με τον όρο «hars» βασική αρχή αποτελεί η αξία που δίνεται στην εθνική κουλτούρα, ενώ με τον όρο «tehzib» εννοείται η πολιτισμική αλληλεπίδραση διαφόρων εθνών. Η κουλτούρα «tehzib» προσανατολίζει τους ανθρώπους στον εκλεκτικισμό, στη φιλοκαλία, στην ανεκτικότητα και στον ανθρωπισμό, διότι τα άτομα έχουν έλθει σε επαφή και έχουν δοκιμάσει την κουλτούρα και άλλων εθνών. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει παρακάτω: «Η γαλλική λέξη «culture» έχει δύο διαφορετικές έννοιες. Μπορούμε να τη μεταφράσουμε ως κουλτούρα (εθνική κουλτούρα) και ως καλλιέργεια. Όλες οι παρανοήσεις σχετικά με την κουλτούρα οφείλονται στη διττή αυτή έννοια της γαλλικής λέξης culture. Αν λοιπόν εμείς κάνουμε τη διάκριση μεταξύ των δύο εννοιών με τις λέξεις κουλτούρα και καλλιέργεια, θα δώσουμε τέλος στις παρανοήσεις αυτές στη χώρα μας. Η πρώτη διαφορά μεταξύ της κουλτούρας και της καλλιέργειας είναι το γεγονός ότι η κουλτούρα είναι δημοκρατική ενώ η καλλιέργεια αριστοκρατική. Η κουλτούρα συνίσταται στις παραδόσεις του λαού, τα ήθη και τα έθιμά του, την προφορική και γραπτή λογοτεχνία, τη γλώσσα, τη μουσική, τη θρησκεία, την ηθική, την αισθητική και τα οικονομικά του προϊόντα. Κι επειδή θεματοφύλακας όλων αυτών των αγαθών είναι ο λαός, η κουλτούρα στηρίζεται στη δημοκρατία. Η καλλιέργεια όμως αφορά τους πραγματικούς διανοούμενους που έχουν ανώτατες σπουδές και υψηλή αγωγή (………). Η ουσία της καλλιέργειας είναι η καλή παιδεία και η αγάπη προς τις Akif Ersoy) θέλοντας να υποδηλώσει τον ιμπεριαλισμό των δυτικών κρατών χαρακτηρίζει τον πολιτισμό ως «Το μόνο θηλυκό τέρας που έχει μείνει στον κόσμο». Βλέπε, Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’ de Siyasal Gelişmeler (1876 – 1938) – Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2003, σ. 205.220 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’ dan Bozkurt’ a…, οπ. ανωτ., σ. 260.

71

θετικές επιστήμες, τις τέχνες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη και τη θρησκεία απαλλαγμένη από τον φανατισμό. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η καλλιέργεια είναι ένας ειδικός τρόπος αίσθησης, σκέψης και ζωής που δημιουργείται με την ειδική παιδεία»221.

Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, η κουλτούρα είναι η εθνική ταυτότητα ενός έθνους κι αυτή δεν υφίσταται μετάλλαξη. Ο ίδιος όταν αναφέρεται στην κουλτούρα εννοεί την εθνική κουλτούρα, ενώ όταν λέει εκλέπτυνση (tehzib), εννοεί την γενική εκλεκτική κουλτούρα που καταλαμβάνει τα υψηλότερα στρώματα της παγκόσμιας παιδείας και που μπορεί να κατανοηθεί μέσω της εκπαίδευσης. Η κουλτούρα έχει αυθεντική ιδιότητα ενώ ο πολιτισμός τεχνητή. Η πίστη, οι ηθικές αρχές και τα ιδανικά αποτελούν συστατικά στοιχεία της κουλτούρας. Τα επιστημονικά επιτεύγματα, η υγεία, οι οικονομικοί και λογιστικοί κανόνες, το εμπόριο και τα αγροτικά μηχανήματα, τα μαθηματικά, η λογική, αποτελούν το καθένα συστατικά στοιχεία του πολιτισμού.

Η κουλτούρα «hars» οδηγεί στον εθνικισμό222. Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ η τουρκική κοινωνία που έζησε μία μεταβατική περίοδο, από την μια πλευρά έδωσε αγώνα για τον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας, κι από την άλλη προσπάθησε να συνενώσει τις διαφορετικές απόψεις τις σχετικές με την ταυτότητα που εκφράστηκαν από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και στοιχεία. Από όσα προαναφέρθηκαν αντιλαμβάνεται κανείς, ότι ο Γκιοκάλπ στηρίζεται σε έναν εθνικό χαρακτήρα κι έτσι τα θεμέλια ενός κράτους τοποθετούνται στα κοινά αισθήματα του λαού, άρα στην κουλτούρα του223.

Η κουλτούρα αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της κοινωνικής αλληλεγγύης και της ταυτότητας της κοινωνίας που βασίζεται σε μία εσωτερική εξέλιξη. Τα εξωτερικά πολιτισμικά στοιχεία που είναι κατάλληλα γι’ αυτήν, τα δέχεται στην εσωτερική της δομή και τα αφομοιώνει, ενώ όσα δεν της ταιριάζουν τα αποβάλλει. Όσον αφορά την θεμελιώδη λειτουργικότητα της κουλτούρας, αυτή συμβάλλει ώστε μέσα από την αλληλεγγύη των ατόμων μιας κοινωνίας να οδηγηθεί η τελευταία στην ακεραιότητά της224. Η σκοπιά από την οποία αντιμετωπίζει την κουλτούρα ο Γκιοκάλπ, ότι δηλαδή αυτή γεννά την ταυτότητα αλλά και διαιωνίζει μία κοινωνία, είναι πολύ σημαντική. Διότι, σύμφωνα με αυτόν, το έθνος το οποίο βασίζεται στο θεμέλιο της κουλτούρας είναι μία κοινωνία ισχυρή, ζωντανή, ενσυνείδητη και αλληλέγγυα225. Έτσι, ο Γκιοκάλπ προσδιορίζει τη χρονική διάρκεια καθώς και την κατεύθυνση που θα απαλλάξουν το τουρκικό έθνος από τις δύσκολες συνθήκες στις οποίες έχει περιέλθει. Σύμφωνα πάντα με αυτόν, η εσωτερική δύναμη που θα αφυπνίσει την εθνική συνείδηση και θα πετύχει την εθνική ενότητα είναι η «εθνική κουλτούρα».

Ο Γκιοκάλπ κρίνει ότι οι Τούρκοι είναι πλούσιοι στην κουλτούρα ενώ φτωχοί στον πολιτισμό, και αφού τονίζει τη σημασία της κουλτούρας προειδοποιεί και επισημαίνει τις «παγίδες» του πολιτισμού226. Έχοντας διαπιστώσει το αδύνατο σημείο του τουρκικού έθνους, θέλει να ενώσει τους διανοούμενους και τον λαό σε μια κοινή συνείδηση γύρω από την έννοια του έθνους. Διαπιστώνει, ότι υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στο ανώτερο

221 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 115.222 Türkdoğan, O., Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel İlkeleri, 2. Baskı, MÜİF Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998 σ. 242 – 243.223 Kaçmazoğlu, H. B., Türk Sosyoloji Tarihi Üzerine Araştırmalar, Birey Yayınları, İstanbul, 1999, σ. 16.224 İnalcık, Halil, ‘‘Sosyal Değişme, Gökalp ve Toynbee’’, Türk Kültürü, No 31, Yıl 3, Mayıs, 1965, σ. 426.225 İnalcık Halil, οπ. ανωτ., σ. 430.226 Türkdoğan, O., οπ. ανωτ., σ. 33.

72

στρώμα των Οθωμανών και το λαϊκό, γι’ αυτό και προτείνει οι μορφωμένοι ή οι εκλεκτοί να προσφέρουν στον λαό πολιτισμό με την έννοια της γνώσης και της τεχνολογίας, ενώ από τον λαό να προσκομίσουν την λαϊκή κουλτούρα «hars», με συνέπεια να επιτευχθεί η ενότητα του έθνους και να οικοδομηθεί η εθνική κουλτούρα. Στο ποίημά του με τίτλο «Μεγαλοφυία» (Deha) ο Γκιοκάλπ απευθύνεται στους μορφωμένους – πνευματικούς Τούρκους και τους προτρέπει να εγκαταλείψουν την περηφάνια και να προσεγγίσουν τον απλό λαό:

Okumuşlar, bırakınız gururû, Εσείς οι μορφωμένοι! Αφήστε την αλαζονεία Millî harsı öğreniniz milletten!.. Και μάθετε από τον λαό την εθνική κουλτούρα,O vicdândır, sizse anın şuûru, Εκείνη είναι συνείδηση, ενώ εσείς το πνεύμα,Köksüz şuûr uzak değil cinnetten. Πνεύμα ασυνείδητο, αγγίζει την παραφροσύνη

Doğru sanat, doğru ahlâk, doğru din Σωστή τέχνη, σωστή ηθική, σωστή θρησκεία,Hep ondadır, halk içine dalınız; Βρίσκεται στο λαό, διεισδύστε σ’ αυτόνDâhi gibi her hatâdan pâk, emin Ως πνεύματα καθάρια, απαλλαγείτε από σφάλματαOlmak içün feyzi ondan alınız!227... Και να’ στε σίγουροι σαν φωτισθείτε απ’ αυτόν..

Πράγματι, ο Γκιοκάλπ υποστηρίζει ότι η εθνικιστική πραγματικότητα μπορεί να επιτευχθεί με τη στενή σχέση έθνους – κουλτούρας, η οποία οδηγεί στην πολιτισμική ενότητα. Σύμφωνα με αυτόν, έθνος αποτελούν κοινωνίες που έχουν θρησκεία, ηθική και γλώσσα228. Επίσης, ο πολιτισμός στον οποίο θα πρέπει να ενταχθεί η τουρκική κοινωνία, που προσπαθεί να γίνει έθνος, είναι ο δυτικός πολιτισμός. Γι’ αυτό και ο Γκιοκάλπ προσπαθεί να προετοιμάσει μία θεωρητική υποδομή και να συμβιβάσει τον δυτικό πολιτισμό με την τουρκική κουλτούρα. Σύμφωνα με αυτόν, ο οθωμανικός πολιτισμός με τον δυτικό είναι ασυμβίβαστοι γι’ αυτό και οι οπαδοί του Τανζιμάτ απέτυχαν διότι δεν αντιλήφθηκαν αυτή την αντίφαση. Εξάλλου, δύο πολιτισμοί δεν μπορούν να συνυπάρξουν ταυτόχρονα, παρά μόνο μπορούν να συνυπάρξουν ένας «πολιτισμός» και μία «κουλτούρα». Μόνο που θα πρέπει η εθνική κουλτούρα να ενδυναμωθεί229.

Έτσι, ο Γκιοκάλπ αφού απορρίψει τον οθωμανικό πολιτισμό ως ανατολικό, τάσσεται απερίφραστα υπέρ του δυτικού, με τον όρο ότι η τουρκική κοινωνία να μην αφομοιωθεί από αυτόν. Αξιόλογα είναι τα όσα αναφέρει αμέσως παρακάτω: «Οι Οθωμανοί δεν υιοθέτησαν στοιχεία του ανατολικού ρωμαϊκού πολιτισμού απευθείας από το Βυζάντιο. Επειδή πριν από αυτούς είχαν επηρεαστεί από αυτόν τον πολιτισμό οι μουσουλμάνοι Άραβες και Πέρσες, επομένως οι Οθωμανοί πήραν τον εν λόγω πολιτισμό από τα ομόθρησκα έθνη. Έτσι, κάποιοι άνθρωποι της σκέψης θεώρησαν τον πολιτισμό αυτόν ισλαμικό.

Όταν έγινε νόμος της φύσεως η αντικατάσταση του ανατολικού πολιτισμού από τον δυτικό, ήταν επιβεβλημένο αυτό να συμβεί και στην Τουρκία. Συνεπώς, θα χανόταν ο οθωμανικός πολιτισμός που βρισκόταν στον κύκλο του ανατολικού πολιτισμού και θα τον αντικαθιστούσαν αφενός η τουρκική κουλτούρα και η ισλαμική θρησκεία και αφετέρου ο δυτικός πολιτισμός. Καθήκον, λοιπόν, του Τουρκισμού είναι να βρει και να ξεχωρίσει την τουρκική κουλτούρα που έχει παραμείνει στις τάξεις του λαού και από την άλλη να πάρει αυτούσιο το ζωντανό δυτικό πολιτισμό και να τον μπολιάσει στην εθνική κουλτούρα. (……).

227 Βλέπε ποίημα, «Dehâ», Gökalp Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σσ. 109 – 110.228 Türkdoğan, O., οπ. ανωτ., σ. 35.229 Kongar, Emre, Türk Toplumbilimcileri – I, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982, σ. 56.

73

Όσο για τους τουρκιστές, επειδή επιθυμούν να εγκαταλείψουν τον ανατολικό πολιτισμό που είναι βυζαντινός και να υιοθετήσουν εξολοκλήρου το δυτικό πολιτισμό, θα πετύχουν. Τουρκιστές είναι αυτοί που υπό τον όρο να παραμείνουν Τούρκοι και μουσουλμάνοι επιθυμούν να ενταχθούν πλήρως στον δυτικό πολιτισμό. Ωστόσο, προτού ενταχθούμε στον δυτικό πολιτισμό, πρέπει να αναζητήσουμε και να βρούμε την εθνική μας κουλτούρα»230.

Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, ο πολιτισμός θεωρείται κοινός παρανομαστής στην κοινωνία των εθνών επειδή περιλαμβάνει αξίες, έργα και επιστημονική σκέψη τα οποία ανήκουν στην ανθρωπότητα. Αντίθετα, η κουλτούρα είναι αυθεντική και εθνική και διαφοροποιείται ανάλογα με τις πνευματικές – υλικές ιδιαιτερότητες κάθε έθνους, επομένως, ούτε μπορεί να επιμεριστεί σε ενότητες, ούτε και να αντικατασταθεί. Η εθνική κουλτούρα είναι κουλτούρα του αισθήματος231. Ο πολιτισμός περιλαμβάνει ιδέες οι οποίες έχουν αφετηρία το μυαλό και συναποτελούν ένα όλον232.

Κατά τον Γκιοκάλπ, κάθε πολιτισμός εκφράζει κι ένα ξεχωριστό σύστημα αξιών. Αυτά τα συστήματα αξιών έχουν μία ιδιαίτερη λογική και κοσμοαντίληψη. Γι’ αυτό και οι πολιτισμοί δεν μπορούν να αναμειχθούν μεταξύ τους. Ένα έθνος μπορεί να ανήκει σε διαφορετικούς πολιτισμούς στα διάφορα στάδια της ιστορικής πορείας του, αλλά δεν μπορούν να υπάρξουν ούτε και να συμβιβαστούν δύο αντίθετοι πολιτισμοί μέσα σε μία κοινωνία. Άκρως διαφωτιστικά είναι όσα υποστηρίζει ο Γκιοκάλπ στο έργο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού»: «Κάθε πολιτισμός έχει δική του λογική, δική του αισθητική και δική του κοσμοαντίληψη. Ακριβώς για τον λόγο αυτό οι πολιτισμοί δεν μπορούν να αναμειχθούν. Για τον ίδιο λόγο, όσοι δεν αποδέχονται έναν πολιτισμό με όλο του το σύστημα δεν μπορούν να τον υιοθετήσουν αποσπασματικά. Ακόμη κι αν τον υιοθετήσουν, δεν μπορούν να τον αφομοιώσουν. Ο πολιτισμός, όπως ακριβώς και η θρησκεία, πρέπει να υιοθετηθεί όχι επιφανειακά αλλά ουσιαστικά. Ο πολιτισμός είναι ακριβώς όπως και η θρησκεία. Απαιτεί πίστη και αφοσίωση. Υπήρξε στείρα η προσπάθεια των θιασωτών του Τανζιμάτ να μας εντάξουν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσω αντιγραφής των επιφανειακών του στοιχείων, επειδή ακριβώς, δεν είχαν κατανοήσει την πραγματικότητα αυτή»233.

Ο Γκιοκάλπ δέχεται ως κριτήριο του πολιτισμού την επιστήμη και την τεχνολογία και σύμφωνα με αυτό το κριτήριο πιστεύει ότι καμία κοινωνία δεν θα ήθελε να μείνει εκτός του δυτικού πολιτισμού, και κρίνει ότι αποτελεί τον ανώτερο πολιτισμό από καταβολής κόσμου. Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις ιδέες, το να θέλει κάποιος να μείνει εκτός του δυτικού πολιτισμού, σημαίνει ότι δέχεται να μείνει εκτός της σύγχρονης εποχής. Διότι, δυτικός πολιτισμός σημαίνει «επιστήμη και τεχνολογία». Επομένως, επιστήμη και τεχνολογία ως ουσιώδη συστατικά του δυτικού πολιτισμού, δεν ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στις δυτικές

230 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σσ. 60 – 61.231 Σε ένα άρθρο του με τίτλο «Hars ve Medeniyetin Münasebetleri» (Οι σχέσεις της Κουλτούρας με τον Πολιτισμό) ο Γκιοκάλπ εύστοχα διακρίνει τις ιδιότητες της κουλτούρας με τον πολιτισμό: «Η Κουλτούρα δεν είναι ωφελιμιστική, αλλά ανιδιοτελής, κοινωνική, και ιδεαλιστική. Αντίθετα ο Πολιτισμός είναι ωφελιμιστής, εγωιστής, ατομιστής, και ιδιοτελής». Βλ., Gökalp, Ziya, ‘‘Hars ve Medeniyetin Münasebetleri’’, πρωτοεκδόθηκε στην Νέα Επιθεώρηση (Yeni Mecmua), 1918. Το απόσπασμα αντλήθηκε από το βιβλίο του Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm…, οπ. ανωτ., σ. 66.232 Karpat, Kemal, «Ziya Gökalp’ te Korporatifçilik Millet – Milliyetçilik ve Çağdaş Medeniyet Kavramları Üzerine Bazı Düşünceler», στο Modern Türkiye’ de Siyasi Düşünce – Cumhuriyet’ e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, σ. 330. 233 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 69.

74

χώρες, αλλά είναι διεθνή και αποτελούν κτήμα όλων των εθνών παγκοσμίως. Έτσι, ο δυτικός πολιτισμός αργά ή γρήγορα θα γίνει κοινό κτήμα όλων των εθνών234. Το να υιοθετήσει ο Γκιοκάλπ τη θεωρία του εκδυτικισμού και να τον νοηματοδοτήσει ως κουλτούρα – πολιτισμός, εκφράζει και προσδιορίζει τις απόψεις του. Μόνο που για τον εκδυτικισμό επιβάλλει κάποιους περιορισμούς. Κατά τον Γκιοκάλπ, «Ο πολιτισμός είναι ένας και ακέραιος, κι αυτός είναι ο δυτικός πολιτισμός». Η επιστήμη και η τεχνολογία της Δύσης, αλλά και οι μέθοδοι έρευνας θα πρέπει να αντιγραφούν. Αντίθετα, είναι αδύνατο να αντιγραφούν η κουλτούρα και τα πνευματικά στοιχεία που την συνιστούν235. Διότι, η κουλτούρα κάθε έθνους περιλαμβάνει την ιστορία του, την κοινωνική ζωή, τα έθιμα, την ηθική, τα αισθήματα, και τις αγωνίες μπροστά στα κοινωνικά γεγονότα, την τέχνη και τέλος την πνευματική παρακαταθήκη που διαφοροποιεί κάθε έθνος από τα υπόλοιπα236.

Ο διαχωρισμός που κάνει ο Γκιοκάλπ για την κουλτούρα και τον πολιτισμό, αποτελεί ένα από τα δημοφιλέστερα θέματα που συζητούνται στους πνευματικούς κύκλους γύρω από το όνομά του. Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, οι πολιτισμοί είναι κοινοί για όλα τα έθνη. Όμως οι πολιτισμοί που δημιουργούνται από τον κοινό τρόπο ζωής διαφορετικών εθνών, υπό αυτήν την έννοια είναι διεθνείς. Μόνο που ένας πολιτισμός γύρω από τον οποίο ζουν διάφορα έθνη, δημιουργεί κάθε έθνος ορισμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που ονομάζονται κουλτούρα (hars). Ο πολιτισμός αποτελεί σημείο αναφοράς ανάμεσα σε διάφορα έθνη, ενώ η διαφορετικότητα αυτών των εθνών εκφράζεται με την κουλτούρα. Γι’ αυτό και τα έθνη μπορούν να αλλάξουν πολιτισμούς, όμως δεν μπορούν να αλλάξουν εθνική ταυτότητα. Χαρακτηριστικά είναι όσα αναφέρει ο Γκιοκάλπ σχετικά με εκείνα τα έθνη που μπορούν να έχουν κοινό πολιτισμό: «Συνεπώς, μπορούμε να διατυπώσουμε σχετικά με τον πολιτισμό τις παρακάτω δύο πραγματικές αρχές:

1. Ο πολιτισμός υπάρχει σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες.2. Ο πολιτισμός είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό των ανθρωπίνων κοινωνιών.

Είπαμε ότι ο πολιτισμός είναι το σύνολο ορισμένων θεσμών. Το σύνολο όμως των θεσμών που χαρακτηρίζουν ένα έθνος λέγεται εθνική κουλτούρα. Όπως για παράδειγμα το σύνολο των θεσμών μιας ούμας (κοινότητα των πιστών) λέγεται θρησκεία. Ποια μπορεί να είναι η θέση του πολιτισμού, απέναντι στις δύο αυτές έννοιες; Σύμφωνα με την κοινωνιολογία, πολιτισμό μπορούμε να ονομάσουμε το σύνολο των κοινών θεσμών μεταξύ κοινωνιών με διαφορετική κουλτούρα και θρησκεία. Άρα έθνη που διαφοροποιούνται ως προς την εθνική κουλτούρα και τη θρησκεία μπορούν να έχουν κοινό πολιτισμό. Όπως ακριβώς οι διαφορές στην εθνική κουλτούρα δεν εμποδίζουν να είναι κοινή η θρησκεία, έτσι και οι διαφορές στην εθνική κουλτούρα και τη θρησκεία δεν είναι εμπόδιο για τον κοινό πολιτισμό. Για παράδειγμα, τόσο οι Εβραίοι και οι Γιαπωνέζοι, παρότι είναι ξένοι προς τους Ευρωπαίους από πλευράς εθνικής κουλτούρας και θρησκείας, έχουν κοινό πολιτισμό με τα ευρωπαϊκά έθνη»237.

Προχωρώντας σε μία ανάλυση για την νοηματοδότηση των εννοιών κουλτούρας – πολιτισμού, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το ιστορικό παρασκήνιο και οι αιτίες που το

234 Özakpınar, Y., Kültür ve Medeniyet Üzerine Denemeler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1998, σ. 93.235 Kaçmazoğlu, H. B., Türk Sosyoloji Tarihi…, οπ. ανωτ., σ. 15.236 Çelik, Celâleddin, ‘‘Gökalp’ in Bir Değişim Dinamiği Olarak Kültür – Medeniyet Teorisi’’, στο περιοδικό Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No 21, Yıl 2006/2, σ. 43 – 63. Βλέπε, http://sbe.erciyes.edu.tr/ (τελευταία ενημέρωση 05 – 03 – 2009).237 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 67 – 68.

75

συνθέτουν, ώστε αυτές να γίνουν περισσότερο κατανοητές. Την περίοδο που δημοσίευσε τις ιδέες του ο Γκιοκάλπ, είχε αρχίσει η μεταβατική περίοδος της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η διαδικασία εκκόλαψης του τουρκικού έθνους – κράτους. Παρακολουθώντας την διαφοροποίηση των ιδιαίτερων στοιχείων των Τούρκων, την περίοδο που δημιουργούνταν τα έθνη – κράτη, για τον στοχαστή Γκιοκάλπ οι εξελίξεις αυτές αποτέλεσαν πρότυπα για την θεμελίωση της ταυτότητας του έθνους του, δηλαδή την στροφή προς τους εθνικούς δεσμούς. Εν συντομία, εκείνο που προσπάθησε να πετύχει ο Γκιοκάλπ, είναι το εθνικιστικό πεδίο που έθεσε ως θεμέλιο για την τουρκική ταυτότητα απαρνούμενος την οθωμανική κάτι που προσπάθησε να διευθετήσει η οθωμανική κυβέρνηση αλλά απέτυχε στο θέμα της εθνικής ταυτότητας. Έτσι, οι μελέτες του Γκιοκάλπ αποτελούν εκείνο το υπόβαθρο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε η τουρκική ταυτότητα.

Εκείνο που γίνεται κατανοητό, είναι ότι στις ιδέες του Τούρκου στοχαστή τέθηκαν νέες κατευθύνσεις και στρατηγικές στηριγμένες στην πρακτική που έχουν άμεση σχέση με τις μεταβολές που επέφεραν οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό, με τη νοηματοδότηση της σύνθεσης «κουλτούρας – πολιτισμού», θέλησε αρχικά να θέσει το πολιτισμικό θεμέλιο στο υπό διαμόρφωση νέο κράτος αντικαθιστώντας το πολιτισμικό πλαίσιο της αυτοκρατορίας που κατέρρεε. Εν συνεχεία, μπροστά στην ανωτερότητα της Ευρώπης προσπάθησε τόσο να εξομοιωθεί με αυτήν όσο και να διαφυλάξει την εθνική ταυτότητα του έθνους του. Οι νοηματικές αναλύσεις που περιλάμβαναν την περίοδο οικοδόμησης μιας ταυτότητας, αποτέλεσαν την αρχή του νήματος αυτού του προσανατολισμού. Για να επιτευχθεί αυτό έπρεπε να αναβιώσει η τουρκική κουλτούρα. Τις σκέψεις που ανέπτυξε προς αυτή την κατεύθυνση, αποσκοπούσε να ενδυναμώσει τον πολιτισμικό ιστό, να αποβάλει αφενός την απογοήτευση και το πολιτικό αδιέξοδο που δημιουργήθηκε από την πολιτική των πολεμικών καταστροφών που γνώρισε μια χώρα, και αφετέρου να απωθήσει την πολιτική σύγχυση που δημιούργησαν οι ιδεολογίες του Οθωμανισμού και του Πανισλαμισμού. Έτσι, σκοπό του έθεσε ο Γκιοκάλπ να εμφυσήσει ένα πάθος το οποίο να δώσει δημιουργική ενέργεια και ενθουσιασμό στην κοινωνία. Συνεπώς, ο στόχος των σκέψεων που εξέφρασε σε συνδυασμό με τον Παντουρκισμό, βασίζεται στη γέννηση μιας ιδανικής τουρκικής κουλτούρας.

Ίσως ακόμα κι εξαιτίας αυτής του της ιδιαιτερότητας, ο Γκιοκάλπ να έμεινε πάντα επίκαιρος σε σύγκριση με τους υπόλοιπους διανοούμενους και στοχαστές, λόγω των θεμάτων που πραγματεύτηκε στην εποχή του, αλλά και στις επόμενες περιόδους. Από αυτή τη σκοπιά, με τις απόψεις του ο Γκιοκάλπ επηρέασε και ενέπνευσε τους θεωρητικούς που έζησαν την περίοδο της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (1908), της πρώιμης δημοκρατίας (1924) αλλά και μετά τον θάνατό του έως το 1945238.

Ανακαιφαλαιώνοντας, οι απόψεις του Γκιοκάλπ αποτελούν τον προάγγελο της μετάβασης από την Αυτοκρατορία στην Δημοκρατία, δηλαδή από μία πολυεθνική αυτοκρατορία σε ένα έθνος – κράτος. Ο ίδιος, δείχνοντας την προτίμησή του προς την έννοια του έθνους, προσπάθησε να εντοπίσει και να υπερπηδήσει τις αντιφάσεις που δημιουργούνταν ανάμεσα στην ισλαμική ταυτότητα και τον δυτικισμό, αλλά διατηρώντας την εθνική ταυτότητα υπεράνω της θρησκευτικής. Έτσι, υποχρεώθηκε να συγχρωτιστεί με τις απόψεις του Μουσταφά Κεμάλ ο οποίος κράτησε αποστάσεις από την θρησκεία, δηλώνοντας, 238 Çelik, Celâleddin, Gökalp’ in Bir Değişim Dinamiği…, οπ. ανωτ., σσ. 43 – 63.

76

ότι αυτή αποτελεί ατομική συνείδηση του καθενός239. Η οθωμανική κοινωνία, σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, ήταν μία κοινωνία που δεν είχε φθάσει στο επίπεδο να θεωρείται έθνος, αλλά ανήκε στην μουσουλμανική κοινότητα των πιστών (ούμα). Βασικά στοιχεία για την ύπαρξη του έθνους είναι η γλώσσα, η κουλτούρα και η αίσθηση της ενότητας. Η περίοδος της μετάβασης από την ούμα στο έθνος πέρα από την θρησκεία και την γλώσσα, μπορούσε να φθάσει στην ενότητα της κουλτούρας. Η Δύση στο πέρασμα των αιώνων είχε ακολουθήσει αυτή την πορεία και έφθασε στο επίπεδο του έθνους240.

2-) Ερμηνευτική Προσέγγιση

Ο συγγραφέας Uriel Heyd αναφέρει πως ο Γκιοκάλπ επιχειρούσε να αναπτύξει τις θεωρίες του ανάλογα με τις επικρατούσες πολιτικές συνθήκες της εποχής, γι’ αυτό και δεν είχε εκφράσει με σαφήνεια την αντίθεσή του για την υπόθεση του θεσμού της μοναρχίας (του σουλτάνου). Μάλιστα, βασιζόμενος σε μαρτυρίες δύο Τούρκων συγγραφέων, του Enver Behnan Şapolyo και του Ali Nüzhet, ο Heyd μεταφέρει αποσπάσματα ποιημάτων του Γκιοκάλπ γραμμένα πριν την ανακήρυξη της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης του 1908, όπου ο ποιητής ενθάρρυνε την Επανάσταση των Νεότουρκων εναντίον του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β’241.

Neden terk edelim her hakkı bir Sultan için bilmem ki,(..................)İdare eylemekten kendini âciz midir millet?

Δεν ξέρω γιατί πρέπει να εγκαταλείψουμε κάθε δίκαιο για χάρη του σουλτάνου(…………..)Ανίκανος είν’ ο λαός να κυβερνηθεί μονάχος;

και σε άλλο ποίημα:

Tarlada tezgâhta çalışan biziz,Bu devlet, bu millet, bu vatan biziz,Ey Sultan! Sen çekil hükümdar biziz242.

Στον αγρό, στο μαγαζί εμείς είμαστε οι εργάτες,Εμείς είμαστε το κράτος, το έθνος και η πατρίδα,Ω Σουλτάνε! Παραιτήσου, είμαστε εμείς οι κυβερνήτες.

Μετά την Επανάσταση των Νεότουρκων (1908) και την ανακήρυξη της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης, οι ποιητικές προσβολές (επιθέσεις) εναντίον του σουλτάνου εγκαταλείφθηκαν. Στα θρησκευτικού και πατριωτικού χαρακτήρα ποιήματα που έγραψε ο Γκιοκάλπ κατά την περίοδο των πολέμων εναντίον των δυτικών (χριστιανικών) δυνάμεων, κάνει επίκληση στον Θεό υπέρ του χαλίφη – σουλτάνου, ο οποίος εκείνο το διάστημα προβάλλονταν ως ο θρησκευτικός ηγέτης του Ισλάμ και ως σύμβολο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αργότερα, με την μεταβολή του πολιτικού σκηνικού, δηλαδή προς ένα σύγχρονο εκκοσμικευμένο σύστημα, ο Γκιοκάλπ κατέληξε στο συμπέρασμα πως η Υψηλή 239 Göle, Nilüfer, Mühendisler ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul, 1986, σ. 61.240 Türkdoğan, O., Ziya Gökalp Sosyolojisinin…, οπ. ανωτ., σ. 253.241 Heyd, Uriel, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2010, σσ. 151 – 152.242 Uriel Heyd, οπ. ανωτ., σ. 152.

77

Πύλη αποτελεί τροχοπέδη στις μεταρρυθμίσεις. Όμως, δεν είχε το θάρρος να αναπτύξει τις δημοκρατικές του σκέψεις έως την κατάρρευση του καθεστώτος των Νεότουρκων (1918) 243.

Μετά την επιστροφή του από το νησί της εξορίας του, τη Μάλτα, διέκρινε πως ο Γαζί Μουσταφά Κεμάλ ήταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του λαού της Ανατολίας, ενώ ο σουλτάνος απώλεσε κάθε εκτίμηση και ισχύ. Έτσι, τον Ιούνιο του 1922 στο περιοδικό «Μικρή Επιθεώρηση» (Küçük Mecmua), σε ένα ποίημα που δημοσίευσε, υπερασπίστηκε την λαϊκή κυριαρχία με τα εξής λόγια:

Halktır, Hakk’ın vekili,Saltanatın odur aslı, asili

Hükümet halkındır, sultânın değil;Fermân milletindir, Divân’ın değil....

Teşri, kazâ, icrâ: Her hak onundur244.

Του Θεού ο μόνος κηδεμόνας είν’ ο λαός,Αυτός και της κυβέρνησης άρχοντας κανονικός,

Η κυβέρνηση ανήκει στο λαό κι όχι στον σουλτάνο,Το έθνος γράφει τα φιρμάνια κι όχι το παλάτι,

Νομοθεσία, δικαιοσύνη, εξουσία είναι δικό του κάθε δίκιο.

Μετά το τέλος του Αγώνα Ανεξαρτησίας τον Οκτώβριο του 1922, η επιθυμία της Υψηλής Πύλης να συμμετάσχει στη συνθήκη ειρήνης, προκάλεσε έντονες συζητήσεις και διαμαρτυρίες. Τότε, ο Γκιοκάλπ με ένα ποίημά του (Gazi Paşa Hazretlerine, İstida) πληροφόρησε τον λαό για την συνεργασία του σουλτάνου με τους εχθρούς των Τούρκων:

Tepemizde gizli Düşman kalmasın;Düşmanların dostu hakan kalmasınKurtar bizi bu yaldızlı yılandan!245

Να μη μείνει κρυφός εχθρός στην κεφαλή μας,Ηγέτης φίλος των εχθρών να μη μείνει,Γλίτωσε μας από αυτό το χρυσοποίκιλτο φίδι.

Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ, πως η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση στις 4 Νοεμβρίου 1922 έλαβε την απόφαση να καταργήσει τον θεσμό του σουλτάνου, γεγονός το οποίο ο Γκιοκάλπ έκρινε την ενέργεια αυτή ως ένα σημαντικό βήμα προς μια προοδευτική κι ανεξάρτητη Τουρκία246.

Σύμφωνα με τις θεωρίες του περί εκλεκτών και διανοουμένων, ο Γκιοκάλπ προσπάθησε να αποδείξει ότι ένας εθνικός ηγέτης σαν τον Μουσταφά Κεμάλ θα ήταν ικανός να αφυπνίσει την «κοινωνική συνείδηση» κι επομένως με μια κουβέντα ή λόγο του θα

243 Heyd, Uriel, οπ. ανωτ., σ. 153.244 Βλέπε ποίημα «Küçük Hemşire», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 183.245 Βλέπε το ποίημα «İstid’a», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 291.246 Heyd Uriel, οπ. ανωτ., σ. 153.

78

μπορούσε να προωθήσει ευρείες μεταρρυθμίσεις. Απευθυνόμενος ο Γκιοκάλπ προς τον Μουσταφά Κεμάλ λέει: «Μπορούν να γίνουν όλα: Μόνο ζήτα, διέταξε». Θα πρέπει να προστεθεί και το εξής: ότι η παραπάνω άποψη του Γκιοκάλπ έρχεται σε αντίφαση όταν στο ποίημα με τίτλο «Mustafa Necip» λέει τα ακόλουθα:

Bildin ki inkılâb olmaz bir ânda,Onun zamandadır ancak ümidi247...

Αν αντιληφθείς πως μεταρρύθμιση δεν γίνεται σε μια στιγμή,Να ξέρεις πως η ελπίδα της είναι ο χρόνος.

Η αλλαγή στην παραπάνω ιδέα, θα ήταν δυνατόν να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι ο Γκιοκάλπ συνειδητοποίησε την αξία της εκπαίδευσης του αμόρφωτου τουρκικού λαού. Πίστευε ακράδαντα πως αν δεν εκπαιδεύονταν ανάλογα κι ούτε μεταλαμπαδεύονταν οι δημοκρατικές αξίες στον λαό, δεν θα μπορούσε να επέλθει ειρήνη και συνταγματική τάξη μέσα στην κοινωνία. Γι’ αυτό και στο ποίημα του «Gazi Paşa Hazretlerine, İstida» απευθύνεται στον ηγέτη του Αγώνα Ανεξαρτησίας Μουσταφά Κεμάλ λέγοντας τα εξής σχετικά με τον λαό:

Mektebinde onu okut, çalıştır......Yavaş yavaş halkçılığa alıştır248....

Να τον παιδεύσεις, να τον σπουδάσεις στα σχολεία,Σιγά – σιγά να μάθει τι θα πει δημοκρατία.

Με την έναρξη των εχθροπραξιών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου κατά την διάρκεια του οποίου οι Ρώσοι με τους Οθωμανούς ήλθαν αντιμέτωποι οι παντουρανιστές ή παντουρκιστές πίστεψαν πως έφθασε η ώρα «οι Βόρειοι» Τούρκοι της Ρωσίας να απελευθερωθούν από τον ζυγό (υποδούλωση) του Τσάρου και να ενωθούν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στα πρώτα χρόνια του πολέμου ο Γκιοκάλπ έγραψε το ποίημα «Kızıl Destan» αρχίζοντας με τον ακόλουθο τρόπο:

Düşmanın ülkesi viran olacak!Türkiya büyüyüp Turân olacak!249

Η χώρα του εχθρού θα γίνει ρημαδιό,Η Τουρκία θα γιγαντωθεί και Τουράν θα γενεί.

Η πιο σημαντική εξέλιξη που αποκάλυψε την παντουρκιστική διάθεση της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, ήταν όταν η Ρωσία αποτραβήχτηκε από τον πόλεμο δίνοντας έτσι τέλος στην ιμπεριαλιστική πολιτική της. Στο ποίημα «Çanakkale» ο Γκιοκάλπ εκφράζεται απερίφραστα, ότι η ιδέα του Παντουρανισμού είναι εφικτή και ότι δεν βρίσκεται στην σφαίρα της φαντασίας αλλά στην πραγματικότητα. Αυτή η ιδέα αντικατοπτρίζεται με όλη της την ενάργεια στους παρακάτω στίχους:

Çok geçmeden birdenbire, Και δίχως χρονοτριβή, ξαφνικά,Parçalandı Rus ülkesi Διαλύθηκε του Ρώσου η χώρα,

247 Βλέπε το ποίημα «Mustafa Necib», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 127.248 Βλέπε το ποίημα «İkinci İstid’a», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 293.249 Βλέπε το ποίημα «Kızıl Destan», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 90.

79

Sevinçle düştü Tekbir’e250 Όλοι τον Θεό δοξάσαν με χαράElli milyon Türk’ün sesi.... Με κραυγές πενήντα εκατομμυρίων Τούρκων

Artık Turan hayâl değil Πλέον το Τουράν δεν είναι φαντασίαHakikate döndü bu gün... Σήμερα νιώθουμε να γίνεται αλήθειαTürk bilecek yalnız bir dil, Θα μιλήσει μία μόνο γλώσσα ο Τούρκος,Bizim içün bu bir düğün251. Και για μας αυτό θα είναι γάμος.

Μετά την μεγάλη ήττα των Οθωμανών στο τέλος του πολέμου, όλες οι ελπίδες των παντουρκιστών είχαν ισοπεδωθεί και μετατράπηκαν σε εφιάλτη με την Συνθήκη του Μούδρου στις 30 Οκτωβρίου 1918252. Αναβιώθηκαν εκ νέου οι παντουρκιστικές ελπίδες, μόνο όταν η Οκτωβριανή Επανάσταση υποσχέθηκε την ανεξαρτησία όλων των εθνοτήτων που κατοικούσαν στα ρωσικά εδάφη. Ο Γκιοκάλπ σε ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1918 ενθάρρυνε τους ομογενείς Τούρκους της Ρωσίας να αξιολογήσουν την υφιστάμενη κατάσταση και να δράσουν ανάλογα, απαιτώντας την ανεξαρτησία τους. Μάλιστα, τους είχε προτείνει να δημιουργήσουν μία κεντρική διοίκηση ευρύτερης αποδοχής, ένα κράτος με επίσημη γλώσσα την οθωμανική τουρκική και με πρωτεύουσα που θα βρίσκεται στον Καύκασο, στο Τουρκεστάν ή το Καζακιστάν, και τέλος, να αναδειχθεί ένας καθοδηγητής για όλα τα τουρκικά στρατεύματα. Αυτός ο χαρισματικός ηγέτης που θα προκύψει ανάμεσα από τους τουρκικούς λαούς της Ρωσίας ή τους Τούρκους της Τουρκίας, θα επωμιστεί και ένα ιερό καθήκον.

Στα χρόνια που ακολούθησαν οι Οθωμανοί Τούρκοι βρήκαν τον ιδανικό ηγέτη τους στο πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ. Από την άλλη, ο στρατηγός Ενβέρ Πασά, ένας από τους ηγέτες της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, επιχείρησε να ξεσηκώσει τους Τούρκους του Τουρκεστάν εναντίον της Σοβιετικής Κυβέρνησης, όμως οι προσπάθειές του αποδείχτηκαν μάταιες και σε έναν πόλεμο εναντίον των Ρώσων σκοτώθηκε. Τέλος, τα ρωσικά στρατεύματα κατέπνιξαν τις τουρκικές εξεγέρσεις κι έτσι το ιδανικό του Τουράν παρέμεινε ένα άπιαστο όνειρο.

Στα επόμενα χρόνια, για τον Γκιοκάλπ η σημασία της τουρανικής ιδέας μειώνεται αισθητά. Κάτω από τις διαμορφούμενες συνθήκες, στράφηκε με πάθος στην ένωση της κοινής πολιτισμικής παράδοσης αντίστοιχης των Ογούζων, οι οποίοι αφομοίωσαν στοιχεία από τον ποιητή Fuzulî, από τα διηγήματα του Dede Korkut, των ποιητών Şah İsmail, Aşık Garip, Aşık Kerem και Köroğlu, αλλά και από πολλά έργα της δημοτικής παράδοσης. Στο βιβλίο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού» έγραφε σχετικά: «Το απώτερο ιδανικό των τουρκιστών είναι η γλωσσική, φιλολογική και πολιτισμική ένωση Ογούζων, Τατάρων, Κιργιζίων, Ουζμπέκων και Γιακούτιων που θα έχουν ενωθεί υπό τη σκέπη του Τουράν». Διέκρινε, μάλιστα, τον Τουρκισμό ανάλογα με τη σημασία του ιδανικού του: «Μπορούμε να διακρίνουμε τον Τουρκισμό σε τρεις βαθμούς ανάλογα με το εύρος του ιδανικού που εκφράζει: α-) Τουρκισμός, β-) Ογουζισμός ή Τουρκομανισμός, και γ-) Τουρανισμός»253. Στο ίδιο βιβλίο, νωρίτερα ο Γκιοκάλπ αναφέρει τα εξής: «Συνεπώς η Χαροσμία, το Ιράν, το Αζερμπαϊτζάν και η Τουρκία από πλευράς τουρκικής εθνογραφίας είναι οι χώρες του ίδιου γένους. Μπορούμε,

250 Tekbir σημαίνει «Allah u ekber», δηλαδή «Ο Θεός είναι μεγάλος».251 Βλέπε το ποίημα «Çanakkale», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 256 – 257.252 Yıldız, Ahmet, Ne Mutlu Türküm Diyebilene…, οπ. ανωτ., σ. 76.253 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 43.

80

λοιπόν, να ονομάσουμε το σύνολο των τεσσάρων αυτών χωρών Ογουζιστάν (χώρα του Ογούζ). Ο άμεσος στόχος του Τουρκισμού είναι η κυριαρχία ενιαίας κουλτούρας στη μεγάλη αυτή χώρα».

Η βασική ιδέα του Τουρκισμού δεν είναι ούτε ο Παντουρκισμός ούτε κι ο Ογουζισμός. Στην σφαίρα της πραγματικότητας ο Τουρκισμός έχει ως σταθερό σημείο αναφοράς την Τουρκία, ενώ εκείνοι που αναζητούν αιωνίως και με πάθος την Κόκκινη Μηλιά δεν υπάρχει στην πραγματικότητα αλλά στη σφαίρα της φαντασίας. Το ανωτέρω ιδανικό επινοήθηκε και διαδόθηκε γύρω στα 1917 και εκφράστηκε μέσα από τους στίχους του ποιήματος «Kavm». Το ποίημα αυτό δημοσιεύτηκε το 1917 και αποτελεί στροφή στον ιδεολογικό προσανατολισμό του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Έτσι, το κυρίαρχο ιδανικό της περιόδου μετατρέπεται γεωγραφικά από τουρανικό σε τουρκικό – εθνικό καθώς παρατηρούνται στο ποίημα εκφράσεις, όπως:

Türkiya devletim, Türklük milletim;

Χώρα μου είναι η Τουρκία και το έθνος μου τουρκικό

κι αλλού:

Türkler’in içinde mevkim belli:Oğuz-ili, Kayı Boyu’ndanım ben254.

Η θέση μου ανάμεσα στους Τούρκους είναι γνωστή:Στη χώρα των Ογούζων, κι ανήκω στη δυναστεία των Καγί.

Πράγματι, η ιδέα της πατρίδας με τα ποιήματα αυτής της περιόδου όπως είναι το «Vatan» (Πατρίδα) και το «Çoban ile Bülbül» (Ο Βοσκός και το Αηδόνι, 1920), λαμβάνει άλλες διαστάσεις. Ιδιαίτερα στο ποίημα «Çoban ile Bülbül» η έννοια της «πατρίδας» δεν αποτελεί πλέον αόριστο και με αδιευκρίνιστα σύνορα κομμάτι γης. Αντίθετα, χρησιμοποιείται η ονομασία μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής (από την Αδριανούπολη έως τη λίμνη Βαν και την πόλη Ερζερούμ) και με την απαρίθμηση πόλεων όπως İstanbul, İzmir, Edirne, Maraş (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αδριανούπολη, Μαράς).

Çoban dedi, ‘‘Edirne’den tâ Van’a,Erzurum’a kadar benim mülklerim....Bülbül dedi, ‘‘İzmir, Maraş, Adana,İskenderun, Kerkük en saf Türkler’im255...

Είπε ο τσοπάνος, απ’ την Αδριανούπολη ως το Βαν,Κι ως την Ερζερούμ, η περιουσία είναι δική μου,Το αηδόνι είπε, «Σμύρνη, Μαράς, Άδανα»,Στην Αλεξανδρέττα στο Κιρκούκ οι πιο γνήσιοι Τούρκοι μου.

Θα πρέπει να προστεθεί, ότι τις ιδέες που εξέφραζε στα ποιήματά του ο Γκιοκάλπ ήδη τις είχε αναπτύξει νωρίτερα σε πεζά – άρθρα τα οποία συγκέντρωσε στη συλλογή του με τίτλο «Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκσυγχρονισμός» (1918), και αργότερα εξέδωσε το θεμελιώδες έργο για τον τουρκικό εθνικισμό: «Οι Αρχές του Τουρκισμού» (1923). Η 254 Βλέπε το ποίημα «Kavm», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 110.255 Βλέπε το ποίημα «Çoban ile Bülbül», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 273 – 274.

81

ποιητική συλλογή «Yeni Hayat» (Νέα Ζωή) αποτελεί την μετατροπή των ιδεών που συμπεριλαμβάνονται στα ανωτέρω έργα σε ποίηση. Τέλος, η συλλογή με τίτλο «Altın Işık» (Χρυσό Φως, 1923) είναι το έργο όπου αναπλάθει τα τουρκικά παραμύθια με μια σύγχρονη ματιά, δίχως όμως να προδίδει την θεματική δομή και την γλωσσική μορφή τους.

Καθώς αντιλαμβανόμαστε, ένα σημαντικό κομμάτι του σώματος των ποιημάτων του ο Γκιοκάλπ το αφιέρωσε στην ανύψωση της Τουρκίας με βάση την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Τα θέματα που συμπεριέλαβε στα ποιήματά του τα έχει αναπτύξει αναλυτικότερα στα άρθρα του. «Ορισμένα κράτη έχοντας ως κύριο σκοπό να εισέλθουν στον σύγχρονο πολιτισμό είναι αναγκασμένα να απομακρυνθούν από το παρελθόν τους. Ενώ για να εισέλθουν οι Τούρκοι στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό αρκεί μόνο να κοιτάξουν στο παρελθόν τους. Η ουσία του προγράμματος του τουρκισμού, κατά την άποψη του Γκιοκάλπ, είναι: 1-) Για να αντλήσουμε στοιχεία από την λαϊκή κουλτούρα θα πρέπει να εισχωρήσουμε στην ψυχή του λαού, 2-) Για να προσφέρουμε πολιτισμό στον λαό, και πάλι θα πρέπει να εισχωρήσουμε στην ψυχή του. Αρκετά ήθη κι έθιμα, παραδόσεις και στοιχεία του παρελθόντος επιβίωσαν στους κόλπους του λαού μας. Όμως, για να ανυψώσουμε την κοινωνία μας θα πρέπει αυτές οι παραδόσεις να υιοθετηθούν και από την τάξη των μορφωμένων (διανοουμένων)»256.

Όπως γίνεται κατανοητό, ο Γκιοκάλπ δεν διστάζει να κρίνει και να κατακρίνει τους μορφωμένους κι εκλεκτούς της τουρκικής κοινωνίας. Απευθύνεται σ’ αυτούς λέγοντας πως θα πρέπει να εγκαταλείψουν την περηφάνια τους και να μάθουν την εθνική κουλτούρα από τον λαό. Διότι, ο Γκιοκάλπ χαρακτηρίζει τον λαό ως την «συνείδηση» του έθνους, ενώ τους διανοούμενους ως την «συναίσθηση» του. Και ενισχύει την άποψή του πως στον λαό βρίσκονται οι σωστές αντιλήψεις περί τέχνης, περί ηθικής και περί θρησκείας. Στο έργο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού» ο Γκιοκάλπ γράφει σχετικά: «Η παιδεία που είχαν πάρει οι εκλεκτοί στην παιδική τους ηλικία δεν περιέχει εθνική κουλτούρα. Διότι στα σχολεία που εκπαιδεύτηκαν δεν ήταν ούτε λαϊκά, ούτε και εθνικά. Έτσι, οι εκλεκτοί του έθνους μας καλλιεργήθηκαν στερούμενοι την εθνική κουλτούρα και απομακρυσμένοι από την εθνικότητα. Τώρα επιθυμούν να συμπληρώσουν το κενό αυτό. Τι πρέπει να κάνουν; Πρέπει να μπουν στους κόλπους του λαού, να ζήσουν μαζί με το λαό και να προσέξουν τις λέξεις και τις προτάσεις που χρησιμοποιεί ο λαός. Να ακούσουν τις παροιμίες και τα παραδοσιακά γνωμικά και να διαπιστώσουν τη μέθοδο στη σκέψη και τα αισθήματά του. Να ακούσουν τα ποιήματα και τη μουσική του, να δουν τους χορούς του. Να συμμετάσχουν στη θρησκευτική του ζωή και τα ηθικά του αισθήματα. Να γευτούν τις ομορφιές στην αρχιτεκτονική των κατοικιών του και στη λιτότητα των επίπλων του. Πέρα από αυτά, να μάθουν τα παραμύθια, τα ανέκδοτα, τους θρύλους και τις δοξασίες που κρατούν από τις παραδόσεις. Να διαβάσουν τα λαϊκά βιβλία. Πρέπει να αναζητήσουμε και να βρούμε τα ερωτικά βιβλία ξεκινώντας από το Κορκούτ Ατά, τα ποιήματα των τεκέδων, ξεκινώντας από τον Γιουνούς Εμρέ, τη λαϊκή ευθυμογραφία, ξεκινώντας από τον Νασρεντίν Χότζα, και από το λαϊκό θέατρο, μαζί με τον Καραγκιόζη που βλέπαμε όταν ήμασταν παιδιά. Πρέπει να ζωντανέψουν και να αναβιώσουν τα παλιά λαϊκά καφενεία όπου, κατά τις βραδιές του ραμαζανιού και τις συνάξεις της Παρασκευής (ârifâne)257

διαβάζονταν τα έπη. Πρέπει να ζωντανέψουν οι μέρες των γιορτών που κάθε χρόνο περίμεναν τα παιδιά με ανυπομονησία. Πρέπει να συγκεντρωθούν τα έργα της λαϊκής τέχνης και να

256 Tansel, Abdullah Fevziye, ‘‘Πρόλογος’’ στο Gökalp, Ziya, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. ΧΧΙΙ.257 Σύναξη με φροντίδα για το φαγητό από κοινού.

82

δημιουργηθούν εθνικά μουσεία. Οι εκλεκτοί λοιπόν μόνο μετά από μακρόχρονη παραμονή μέσα σε αυτά τα εθνικά μουσεία κουλτούρας και τα σχολεία του λαού θα μπορέσουν να εθνικοποιηθούν»258.

Αποτέλεσμα των ανωτέρω σκέψεων είναι η σύνθεση των ποιημάτων «Kendine Doğru» (Προς Εαυτόν), «Ahlâk» (Ηθική), «Seciyye» (Χαρακτήρας), και «Dehâ» (Μεγαλοφυία). Ο Γκιοκάλπ κάνει λόγο για την ανάγκη εξύψωσης της εθνικής ταυτότητας των Τούρκων, για την υπεράσπιση της πατρίδας με αυταπάρνηση αλλά και με κάθε τίμημα, για την επαγγελματική και οικογενειακή ηθική, αλλά εγκωμιάζει και τον στρατιωτικό τομέα χάρη στις θυσίες του οποίου το τουρκικό έθνος επιβίωσε στο διάβα των αιώνων. Στο ποίημα με τίτλο «Ahlâk» αναφέρει τα ακόλουθα:

Hak milletin, şan onun, Στο έθνος ανήκει το δίκιο κι δόξαGövde senin, can onun, Η ψυχή δική του, δικό σου το σώμα,Sen öl ki o yaşasın; Για να ζήσει εκείνο θέλει θυσίαDökülecek kan onun. Δικό του και το χυμένο αίμα.

Ben, sen yokuz, biz varız, Δεν υπάρχουν, εγώ ή εσύ, αλλά εμείς,Hem Ogan, hem kullarız. Είμαστε θεοί αλλά και υπηρέτες,Biz demek, bir demektir, Εμείς σημαίνει, ένας σημαίνειBen, sen ona taparız! Κι όλοι μαζί λατρεύουμε αυτόν!(………….)

Millet ever canını, Την ψυχή σου αφιέρωσε στο έθνος,Ocağını, şanını…. Το σπίτι και την δόξα σου….Bir âşık olsan bile; Κι αν πάλι είσαι ερωτευμένος,Fedâ et cânânını259… Θυσίασε και την αγαπημένη σου.

Με την πάροδο του χρόνου, ο Γκιοκάλπ κατέληξε στο συμπέρασμα, ότι ο αρχικός σκοπός του εθνικισμού που τον αποκάλεσε Τουρκισμό, με άλλα λόγια «Νέα Ζωή» (Yeni Hayat) δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η «Εθνική Ζωή» (Milli Hayat). Συνεπώς, βασικό του μέλημα υπήρξε η αναζήτηση και ανίχνευση της εθνικής κουλτούρας, δηλαδή τα αγνά και αυθεντικά λαϊκά παραδοσιακά στοιχεία που βρίσκονται κρυμμένα θα πρέπει να ανασυρθούν στο φως. Διότι, επί αιώνες οι Τούρκοι απομακρύνθηκαν από τις παραδοσιακές ρίζες τους και υιοθέτησαν πολιτισμικά στοιχεία άλλων λαών.

Σύμφωνα πάντα με τον Γκιοκάλπ, η τουρκική κοινωνία άλλαξε τρεις φορές πολιτισμό. Πριν ασπαστούν το Ισλάμ, οι Τούρκοι ανήκαν στον πολιτισμό της Κεντρικής Ασίας, ενώ όταν υιοθέτησαν τον Ισλαμισμό μεταπήδησαν στον πολιτισμό της Μέσης Ανατολής και σήμερα προσπαθούν να εισχωρήσουν στον δυτικό πολιτισμό που είναι εκκοσμικευμένος. Επομένως, ο οθωμανικός πολιτισμός θα αφανιστεί και θα αντικατασταθεί αφενός από την τουρκική κουλτούρα που θα περιλαμβάνει την ισλαμική θρησκεία, και αφετέρου θα εισέλθει στον δυτικό πολιτισμό260. Για την ένταξη των Τούρκων σε διαφορετικούς πολιτισμούς κατά το παρελθόν, ο Γκιοκάλπ αναφέρει τα ακόλουθα: «Το εντυπωσιακότερο παράδειγμα όμως είναι οι Τούρκοι, οι οποίοι σε τρεις φάσεις της εξέλιξής τους αναγκάστηκαν να ενταχθούν σε ισάριθμους διαφορετικούς κύκλους πολιτισμού. Οι Τούρκοι την εποχή που ήταν φυλετικό

258 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές του…., οπ. ανωτ., σσ. 62 – 63.259 Βλέπε το ποίημα «Ahlâk», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 102.260 Gökalp Ziya, ‘‘İnkılâpçılık ve Muhafazakârlık’’, στο Gökalp, Ziya, Makaleler IX, οπ. ανωτ., σ. 38 – 42.

83

κράτος ήταν ενταγμένοι στον πολιτισμό της Άπω Ανατολής. Όταν πέρασαν στο μοντέλο του αυτοκρατορικού κράτους, αναγκάστηκαν να ενταχθούν στον ανατολικό πολιτισμό. Σήμερα, στην εποχή του εθνικού κράτους, βλέπουμε ότι έχουν διαμορφώσει στους κόλπους τους μία δυνατή τάση να ενταχθούν στον δυτικό πολιτισμό»261.

Çok yerleri biz fethedebilmişiz;Herbirinde manen fethedebilmişiz262.

Πολλές χώρες μπορέσαμε και κατακτήσαμε,Κάθε τόπο νοερά τον κατακτήσαμε.

Αν και οι Τούρκοι κατέκτησαν μεγάλα κράτη από την Κίνα έως και το Βυζάντιο, δεν μπόρεσαν ωστόσο να κατακτήσουν την Κόκκινη Μηλιά, η οποία θεωρείται το εθνικό και πολιτισμικό σύμβολο, δηλαδή την ιερή τους πατρίδα. Ο τουρκικός στρατός καθώς και οι ηγέτες καθώς και οι διανοούμενοι συνέβαλαν σημαντικά στην πολιτική και πνευματική ανάπτυξη άλλων εθνών:

Türk’ün hem kılıcı, hem de kalemiYükseltmiş Arab’ı, Çin’i, Acem’i.

Her kavme bir tarih, bir yurt yaratmış,Kendini başkası içün aldatmış263.

Όσο το σπαθί τόσο και το μολύβι του ΤούρκουΎψωσε τον Άραβα, τον Κινέζο, τον Πέρση.

Γέννησε ιστορία και πατρίδα σε κάθε φυλή,Αυτοαπατήθηκε όμως για χάρη των άλλων.

Επομένως, δεν απομένει τίποτε άλλο στον Τούρκο παρά ένα καθήκον: να ανακαλύψει την δική του εθνική ταυτότητα. Πιο συγκεκριμένα, να συνειδητοποιήσει το «ιδανικό» (ülkü) που βρίσκεται «μέσα του» (Kendine Doğru). Με άλλα λόγια, οι Τούρκοι θα πρέπει να επιστρέψουν στις ρίζες τους. Κι αυτή η επιστροφή μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: Πρώτον, θα πρέπει να ερευνήσουν την προϊσλαμική κουλτούρα και ιστορία τους, και δεύτερον, αντίθετα με την άρχουσα τάξη να μελετήσει την τουρκική λαϊκή παράδοση η οποία παρέμεινε πιστή στον αγνό χαρακτήρα και την αυθεντική πηγή της.

Στον πρώτο τόμο της εργασίας του «Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας» ο ιστορικός Bernard Lewis αναφέρει τα εξής: «Ο Yorgi Bosho, ένας Χριστιανός βουλευτής από τα Βαλκάνια στη Βουλή των Νεότουρκων, εξόργισε τους Τούρκους με τη χλευαστική του παρατήρηση: ‘‘Είμαι τόσο Οθωμανός όσο και η Οθωμανική Τράπεζα’’»264, θέλοντας να τονίσει ότι ακόμη και η περίφημη Οθωμανική Τράπεζα δεν ήταν οθωμανική, αλλά το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίων της ήταν ξένα. Φαίνεται πως οι Τούρκοι ενοχλήθηκαν πολύ από αυτή την δήλωση του Bosho ώστε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ έγραψε: 261 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σσ. 69 – 70.262 Βλέπε το ποίημα «Kızıl Elma», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 7 κ.ε..263 Βλέπε το ποίημα «Kızıl Elma», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 7 κ.ε.264 Lewis, Bernard, Η ανάδυση ..…, τομ., Α’, οπ. ανωτ., σ. 439. Επίσης, Βλέπε, Gökalp, Ziya, Yeni Hayat, Gökalp, Yayınları, İstanbul, 1976, σ. 11, δεύτερο πεντάστιχο από το Ποίημα «Vatan» (Πατρίδα). Επίσης βλέπε, Ortaylı, İlber, Tarihimiz ve Biz, οπ. ανωτ., σ. 146.

84

Bir ülke ki toprağında başka ilin gözü yok,Her ferdinde mefkûre bir, lisân, âdet, din birdir...Mebûsân’ı temiz, orda Boşolar’ın sözü yok,Hudûdunda evlâtları seve – seve can verir;Ey Türk-oğlu,işte senin orasıdır vatanın! 265

Μία χώρα όπου τα χώματά της κανένα μάτι δεν εποφθαλμιά όπου τα άτομά της έχουν μία ιδέα, μία γλώσσα, μία παράδοση, μία θρησκεία,όπου δεν έχουν θέση οι αδιάφθοροι βουλευτές ούτε και οι Μπούσιοι,όπου στα σύνορα τα παιδιά της με χαρά δίνουν το αίμα τους.Ω!! Γιε του Τούρκου, ιδού αυτή είναι η πατρίδα σου!.

Ένα άλλο θέμα της νέας εποχής στον Τουρκισμό εκφράζεται με την οικονομία και κατ’ επέκταση με την ιδέα της συντεχνιακής αλληλεγγύης ή του κορπορατισμού. Η πίστη του Γκιοκάλπ στον κολεκτιβισμό (συντεχνιακή αλληλεγγύη) πηγάζει ουσιαστικά από το ισλαμικό έθιμο το οποίο βασίζεται στις αρχές της ισότητας και της αδελφοσύνης μεταξύ των μουσουλμάνων. Πολλά χρόνια πριν ασχοληθεί με τις θεωρίες του Γάλλου κοινωνιολόγου Durkheim, μεταφέρει αυτές τις αρχές και σε ένα ποίημα που έγραψε με αφορμή μια θρησκευτική γιορτή (Bayram):

Her birisi öz işine çabalayan insanlar,Bu günlerde kardeş olur, hepsi candan birleşir;Benlik kalkar, gönüllerde bizlik hissi yerleşir266.

Όποιος από τους ανθρώπους δεν μοχθείΣήμερα γίνεται αδελφός και με ομοψυχία,Νεκρώνει το εγώ και κλείνει το εμείς στην ψυχή.

Tο θέμα των επαγγελμάτων (συντεχνιών) αποτέλεσε ιδιαίτερο θέμα ενδιαφέροντος και συζητήσεων στους κύκλους των διανοουμένων το 1913. Μάλιστα στο περιοδικό «Προς τον Λαό» (Halka Doğru) υπήρχαν ανακοινώσεις την εποχή εκείνη, όπου οι δημοσιογράφοι ζητούσαν από τους αγρότες, τους εργαζόμενους και τις συντεχνίες να στείλουν επιστολές όπου θα περιέγραφαν τα προβλήματά τους. Μάλιστα, τους υπόσχονταν πως θα λάβουν απαντήσεις και συμβουλές ανάλογα με την υφή του κάθε προβλήματος. Το περιοδικό προχώρησε ένα βήμα παραπέρα: Και πάλι με ανακοινώσεις ζητούσε από τις ανωτέρω παραγωγικές ομάδες να επισκεφθούν τα γραφεία του περιοδικού και να συζητήσουν τα προβλήματα τους267.

Στο περιοδικό είχε δημιουργηθεί μία μόνιμη στήλη με τίτλο: «Ωφέλιμες Απόψεις», η οποία είχε την επικεφαλίδα: «Δρόμοι προόδου για τις Συντεχνίες» (Esnaf için Terakki Yolları) κι εκεί δημοσιεύονταν σειρά από άρθρα στα οποία παρέχονταν πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία των συντεχνιών της Δύσης και πώς οι τουρκικές συντεχνίες θα μπορούσαν να οδηγηθούν στον δρόμο της ανάπτυξης.

265 Βλέπε το Ποίημα «Vatan», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 100.266 Βλέπε το ποίημα «Bayram», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 245.267 Gökalp Ziya, (Notlar – Σημειώσεις), οπ. ανωτ., σ. 337.

85

Το ποίημα του Γκιοκάλπ με τίτλο «Το έπος των Συντεχνιών» (Esnaf Destanı) γράφτηκε ακριβώς την εποχή εκείνη που κορυφώνονταν το ενδιαφέρον για τα επαγγέλματα. Επειδή το ποίημα δημοσιεύτηκε ανώνυμα, αρχικά δεν συμπεριλήφθηκε στη γενική εργογραφία του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Μάλιστα, το ίδιο ποίημα δημοσιεύθηκε σε μια επαρχιακή εφημερίδα (1933) καθώς οι εκδότες συμπέραναν ότι επειδή ήταν ανώνυμο θα ανήκε σε κάποιον λαϊκό ποιητή. Κι εδώ επιβεβαιώνεται η ιδέα του Γκιοκάλπ να προχωρήσει στον συνδυασμό σύζευξης της δημοτικής παράδοσης με τη λόγια ποίηση.

Biz esnaf takımı severiz işi,Çalışır, yaşarız erkek ve dişi,Aramızda yoktur tenbel bir kişi,Milletin özüyüz, burhânımız var268.

Εμείς οι συντεχνίες αγαπάμε την εργασία,Δουλεύουμε κι επιβιώνουμε άνδρας και γυναίκα,Δεν βρίσκεται ανάμεσά μας ούτε ένας τεμπέλης,Έχουμε αποδείξεις, είμαστε του έθνους η ουσία.

Εν συνεχεία, ο ποιητής σε κάθε στροφή απαριθμεί κι ορισμένα επαγγέλματα, όπως: γεωργοί (çiftçi), οι οποίοι σε καιρό ειρήνης καλλιεργούν τα χωράφια τους, ενώ εν καιρώ πολέμου με την ξιφολόγχη τους υπερασπίζονται την πατρίδα. Επίσης, καταγράφει συνάφια όπως: βαρκάρηδες (sandalcı), αμαξάδες (arabacı), μανάβηδες (manav), μπακάληδες (bakkal), καφετζήδες (kahveci), περιβολάρηδες – κηπουροί (bostancı), φύλακες (bekçi), φουρνάρηδες (fırıncı), πατσατζήδες (paçacı), τυροπιτάδες (börekçi), υφαντές (çulha), σελοποιοί (saraç), λαχανοπώλες (sebzeci), κρεοπώλες (kasap), σιδεράδες (demirci), ξυλουργοί (marangoz), χτίστες (dülger), ξενοδόχοι (otelci), μάγειρες (aşçı), οδοντίατροι (dişçi), κουρείς (berber), αχθοφόροι (hammal), παρασκευαστές τουλπανιών (tülbentçi), καπνοπαραγωγοί (tütüncü), ραφτάδες (terzi), διανομείς εφημερίδων (müvezzi ceridesi).

Όπως γίνεται αντιληπτό, κατά την οθωμανική περίοδο οι συντεχνίες συνέβαλαν στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη και πρόοδο, αλλά και στη σύσφιγξη των σχέσεων, την εμπιστοσύνη, τον αλληλοσεβασμό, την αλληλοεκτίμηση ανάμεσα στα μέλη και στις θρησκευτικές ομάδες. Με άλλα λόγια, τους δείκτες του χρηματιστηρίου της τοπικής οικονομίας τους προσδιόριζαν οι συντεχνίες.

Bize bir tek adla deyin: Emekçi,Vatan emekdârı unvânımız var269.

Να μας καλείτε με μία λέξη: Εργάτες,Κι η προσωνυμία μας, της πατρίδας εργάτες.

Όμως, κατά την μεταβατική περίοδο, δηλαδή από την αυτοκρατορία στο έθνος – κράτος και από την τοπική οικονομία στην εθνική αυτές οι αναπτυξιακές μονάδες άρχισαν να γίνονται επιζήμιες. Εδώ ο Γκιοκάλπ προτείνει την παράλληλη εθνικοποίηση της οικονομίας και την μετατροπή των τοπικών συντεχνιών σε εθνικές συντεχνίες. Συνέπεια αυτής της ομαλής μετάβασης αναγκαία θεωρείται η ενδυνάμωση και η ενίσχυση της εθνικής οικονομίας 268 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 84.269 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.

86

αλλά και ενός ισχυρότερου κράτους. Προς επίρρωσιν της προηγούμενης άποψης, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αναφέρει ένα παράδειγμα από την τέχνη της βυρσοδεψίας, η συντεχνία της οποίας θα μπορούσε να έχει το ακόλουθο εσωτερικό δίκτυο διοίκησης: «Ας πάρουμε για παράδειγμα τη βυρσοδεψία. Θα πρέπει σε κάθε πόλη να ιδρυθεί και μία συντεχνία και στη συνέχεια να δημιουργήσουν αυτές τη γενική διοίκηση. Στο κέντρο του κράτους πρέπει να υπάρχουν οι γενικές διοικήσεις και των υπόλοιπων συντεχνιών. Οι σύνεδροι που θα εκλέγονται εκ μέρους των γενικών αυτών διοικήσεων θα συνέρχονται, θα δημιουργούν τη συνομοσπονδία των συντεχνιών και θα εκλέγουν τα μέλη του γενικού συμβουλίου. Οι επαγγελματίες από το χώρο των ιδεών θα ιδρύουν και αυτοί επαγγελματικές ομοσπονδίες και θα συμμετέχουν στην εν λόγω συνομοσπονδία. Έτσι, η δύναμη επαγγελματικής πίεσης θα έχει ενωθεί υπό τη μορφή ολόκληρου στρατού»270.

Με τη δημιουργία της οργάνωσης αυτής επιτυγχάνεται ένα είδος δύναμης πίεσης στην επαγγελματική ηθική. Σύμφωνα με την οργάνωση αυτή, κάθε επάγγελμα ορίζει έναν κανονισμό και εκλέγει ένα πειθαρχικό συμβούλιο για τους επαγγελματίες. Στον κανονισμό περιλαμβάνονται οι κανόνες επαγγελματικής, ενώ στο πειθαρχικό συμβούλιο εξετάζονται, συζητούνται και επιβάλλονται ποινές σε τυχόν μέλη – παραβάτες επαγγελματίες που παρεκκλίνουν από τους προκαθορισμένους κανόνες. Πιο συγκεκριμένα, εάν διαταραχθεί η εμπιστοσύνη των πελατών προς τους επαγγελματίες, τότε τα σωματεία μπορούν με βάση το καταστατικό να επέμβουν και να ασκήσουν πίεση σ’ αυτούς ώστε να συμμορφωθούν. Εάν η συμμόρφωση των επαγγελματιών δεν συνάδει με τους υφιστάμενους κανονισμούς των σωματείων τότε επιβάλλεται προσωρινή ή και, σε έσχατη περίπτωση, μόνιμη αφαίρεση της άδειας άσκησης του επαγγέλματος.

Usulümüz: Gedik271, meci ve nöbet, Ocak’ın içinde yoktur rekabet,Nizâma uydurduk, yaptık Cemiyet,Şirketler yapmağa gümanımız var272.

Σύστημά μας: η άδεια, η έλευση και η βάρδια,Ανταγωνισμός στην ομάδα δεν υπάρχει,Τον προσαρμόσαμε στο νόμο, γίναμε κοινότητα,Αμφιβάλλουμε στην ίδρυση εταιριών.

Μεταξύ των μαστόρων μιας συντεχνίας εκλεγόταν ένας πρωτομάστορας (usta başı), από τη γενική συνέλευση των μελών της. Συνήθως εκλεγόταν ο πιο ηλικιωμένος και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από όλους τους συναδέλφους, λόγω της πείρας του στο επάγγελμα. Αυτός κατόπιν επέλεγε τον γραμματέα, τον ταμία, και τα άλλα μέλη του συμβουλίου, μεταξύ των παλαιοτέρων μαστόρων της συντεχνίας. Τέλος, όλοι ορκίζονταν ότι θα υπακούσουν στον επικεφαλής τους, θα τηρήσουν επιμελώς τα έθιμά τους και θα σεβαστούν τους κανόνες του επαγγέλματος. Το αποτέλεσμα των εκλογών κοινοποιείτο στον τοπικό ιεροδικαστή (kadı) ο οποίος όφειλε να γνωρίζει ποιος είναι ο αρχηγός και τα μέλη του συμβουλίου. Αυτοί

270 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σ. 171.271 Άδεια εξάσκησης μιας τέχνης.272 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.

87

έπαιρναν τους τίτλους τους και αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους, μόνο μετά την θετική απάντηση του ιεροδικαστή273.

Yoldaşlık esnafın tatlı zinciri,Birleşmiş, bir Ocak yapmış herbiri,Her eski Ocak’ın vardır bir piri,Her pir’e bir türlü şükrânımız var274

Η συναδελφικότητα είναι αλυσίδα του επαγγελματία,Αλληλέγγυοι, ίδρυσαν όλοι μία συντεχνία,Κάθε παλιά συντεχνία έχει κι έναν γέροντα,Σε κάθε γέροντα εκφράζουμε του σεβασμού τα δέοντα.

Σημαντικός παράγοντας στη στερέωση της σχέσης μεταξύ των μελών σε ένα επαγγελματικό σωματείο αποτελεί η αλληλοβοήθεια. Με αυτήν ενισχύεται το αίσθημα της ειλικρινούς συνύπαρξης της αλληλεγγύης, της εμπιστοσύνης, του αλληλοσεβασμού των μελών επαγγελματιών, διότι ένα πρόβλημα που τυχόν θα προκύψει σε κάποιο μέλος, υπάρχει το ενδεχόμενο να χτυπήσει η συμφορά και σε άλλο μέλος. Με αυτόν τον τρόπο στερεώνονται οι δεσμοί και βρίσκει την πλήρη έκφρασή της η επαγγελματική ηθική. Για την αλληλοβοήθεια ο Γκιοκάλπ υπογραμμίζει τα ακόλουθα: «Άλλο ένα όφελος του επαγγελματικού σωματείου είναι η δημιουργία ταμείου αλληλοβοήθειας μεταξύ των συναδέλφων που ασκούν λειτούργημα, καθώς και η προστασία των συναδέλφων που ασθενούν, χηρεύουν, τραυματίζονται ή έχουν μείνει ανάπηροι και ορφανοί. Στο πλαίσιο των καθηκόντων αυτών βοήθειας εντάσσονται επίσης η διαπαιδαγώγηση των παιδιών και η τεχνική εκπαίδευση των νέων. Πέραν τούτου, οι επαγγελματικές ομοσπονδίες ξοδεύουν χρήματα και εργάζονται για την εξέλιξη της τέχνης τους. Για παράδειγμα, δραστηριότητες όπως η έλευση ειδικών από τις βιομηχανικές χώρες, η εκπαίδευση μαθητών στις χώρες αυτές, η εισαγωγή μηχανών και άλλων απαραίτητων αντικειμένων, η δημιουργία συνεταιρισμών παραγωγής και κατανάλωσης είναι πρωτοβουλίες που θα εξασφάλιζαν την οικονομική ανάπτυξη του κάθε κλάδου»275.

Hasta yâhut köt(ü)rüm olan bir yoldaş, Ασθενής ή παραπληγικός συνάδελφος,Bulur Ocak’ından ilâç, hekim, aş, Προσφέρει η συντεχνία φάρμακο, γιατρό, φαΐÖksüz ve dullara verilir maaş, Στις χήρες και στα ορφανά δίνεται μισθός,Aca aş, dertliye dermânımız var. Οι άσιτοι κι οι άμοιροι εδώ βρίσκουνε λύση.

Yardımlaşın diyor bize dinimiz, Αλληλοβοήθεια κηρύττει η θρησκεία,Yoksula yardımdır baş âyinimiz, Βοήθεια στον άπορο είναι λειτουργία,Zenginlere karşı yoktur kinimiz, Δεν έχουμε μίσος προς τους πλούσιους,Herkesi sev diyen Kurân’ımız var. Το Κοράνι λέει να αγαπούμε όλους.(…………..)

Biz esnaf takımı işe taparız, Τη δουλειά λατρεύουμε εμείς τα σινάφια,Yapmayan söylerse ağzın kaparız, Κλείνουμε το στόμα σ’ όποιον το αθετεί,

273 Μυστακίδης, Β., «Τα εσνάφια ήτοι ρουφέτια της Θεσσαλονίκης», στο Ημερολόγιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1932, σσ. 10 – 12. Επίσης, Βουραζέλη, Μαρινάκου, Ελένη, «Αι εν Θράκη συντεχνίαι των Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία», Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1950, σ. 99.274 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.275 Γκιοκάλπ Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ., σσ. 172 – 173.

88

Yarın’ı bilmeyiz, fakat yaparız, Δεν γνωρίζουμε το μέλλον, αλλά το χτίζουμεBize yol gösteren destanımız var276. Σίγουρος οδηγός μας είναι το έπος μας.

Στο ποίημα «Έπος των Συντεχνιών» ο Γκιοκάλπ χαρακτηρίζει τους εργαζόμενους στις συντεχνίες «πυρήνα του έθνους» και τους εγκωμιάζει λέγοντας πως είναι εργατικοί, τίμιοι, πατριώτες και προοδευτικοί. Επιπλέον, τοποθετεί τους εργαζόμενους και τις συντεχνίες στην πλευρά των παραπονεμένων καθώς αντιλαμβάνονται το άδικο, ότι οι ομάδες των διανοουμένων και των θρησκευτικών λειτουργών αδιαφορούν για την προσφορά της τάξης των συντεχνιών στο σύνολο της κοινωνίας. Επικρίνουν, μάλιστα, τους πλουσίους και τους αριστοκράτες, ότι σε περιόδους κρίσης αποφεύγουν να αναλάβουν τις υποχρεώσεις και το εθνικό καθήκον που τους αναλογεί.

Cenk oldu, millete kurban canımız Στη μάχη για το έθνος θυσιάζουμε τη ζωή μαςDedik, aktı bütün bizim kanımız, Είπαμε, αν και χύθηκε όλο το αίμα μαςGitmedi ne eşraf, ne ayânımız, Δεν πήγανε πρόκριτοι και προεστοί,Yâ Rabbi, ne hissiz erkânımız var? Θεέ μου, πόσο αναίσθητα είναι τα στελέχη.

Fakir candan verir, hükm-i zamâne, Απ’ την ψυχή του ο φτωχός δίνει τον οβολό τουAlınır zenginden zorla iâne, Ο πλούσιος με το ζόρι δίνει τη συνεισφορά τουHarp vakti denir mi: Olsun, bana ne? Στον πόλεμο, «Ας γίνει, τι με νοιάζει» λένε;Yalnız bizim mi vatanımız var?277 Η πατρίδα μας μόνο δική μας είναι;

Εδώ, παρενθετικά, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ο Κεμαλισμός από τη μια μεριά απέρριψε την ιδέα του Γκιοκάλπ ο οποίος υποστήριζε πως ο λαός ήταν ο κατεξοχήν εκπρόσωπος και εκφραστής της κουλτούρας, από την άλλη αποδέχτηκε την ιδέα του ιδίου συγγραφέα σχετικά με την συντεχνιακή αλληλεγγύη (κορπορατισμός) που απέρριπτε την ύπαρξη των τάξεων και αντιλαμβανόταν τον λαό ως οργανική ολότητα. Σημαντικά είναι όσα τονίζει ο ιστορικός Νιγιαζί Κιζίλγιουρεκ: «Ο Κεμαλισμός δανείστηκε το σύνθημα του Ζιγιά Γκιοκάλπ «δεν υπάρχουν τάξεις αλλά επαγγέλματα»278 και το ενσωμάτωσε το 1935 στο πρόγραμμα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος»279. Όσο για τους επαγγελματικούς κλάδους, άλλος μελετητής μεταφέρει το πνεύμα και την ιδεολογία που σκόπευε να εφαρμόσει η μονοκομματική κυβέρνηση: «Η εργασιακή λειτουργία του κάθε κλάδου είναι απαραίτητη για την επιβίωση και την ευημερία των άλλων, καθώς και της κοινωνίας γενικότερα. Στο πνεύμα αυτής της αρχής ο σκοπός του κόμματός μας είναι η εδραίωση της κοινωνικής τάξης και αλληλεγγύης, στη θέση της πάλης των τάξεων, και η εξασφάλιση της αρμονίας μεταξύ των ποικίλων συμφερόντων, έτσι ώστε να μην έρχονται σε σύγκρουση»280.

Ιδιαίτερα σημαντικό θεωρείται το ενδιαφέρον αλλά και η επιμονή του Ζιγιά Γκιοκάλπ στην ιδέα του κορπορατισμού. Ο ίδιος πίστευε πως η καταβαραθρωμένη οικονομία από τους 276 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.277 Βλέπε το Ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.278 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι την πίστη του στην ιδεολογία της συντεχνιακής αλληλεγγύης ο Γκιοκάλπ την εξέφρασε με ένα ολόκληρο ποίημα με τίτλο «Το Έπος των Συντεχνιών» (Esnaf Destanı = Εσνάφ Ντεστανί). Ένας Τούρκος ιστορικός (Rıfat Bali) ανέφερε πως το τελευταίο τετράστιχο του ποιήματος έχει στοιχεία «Μανιφέστου του Τουρκικού Οικονομικού Εθνικισμού». Βλέπε, Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87. Επίσης, Bali, N. Rıfat, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri…, οπ. ανωτ., σ. 198.279 Kızılyürek, Niyazi, Κεμαλισμός…, οπ. ανωτ., σ. 83.280 Parla, Taha, Kemalist Tek – Parti..., οπ. ανωτ., σ. 42. Επίσης, Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm …, οπ. ανωτ., σσ. 124 – 125.

89

πολέμους του παρελθόντος θα μπορούσε να ανακάμψει με τους μηχανισμούς αλληλεγγύης στην τουρκική κοινωνία. Γι’ αυτό και τόνιζε την ανάγκη εκλογής τριών κατηγοριών βουλευτών οι οποίοι θα αποτελέσουν τους εκπροσώπους του τουρκικού έθνους και που θα συγκροτήσουν την Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση (Türkiye Büyük Millet Meclisi). Ο Γκιοκάλπ πρότεινε τις εξής κατηγορίες: «1-) Η εκλογή τοπικών βουλευτών από κάθε νομό που είναι γνωστοί αλλά και καλοί γνώστες των προβλημάτων της περιοχής τους. 2-) Η εκλογή εθνικών βουλευτών οι οποίοι θα είναι γνωστοί σε όλη την επικράτεια της χώρας και που γνωρίζουν με άριστο τρόπο να υπερασπίζονται τα εθνικά συμφέροντα. 3-) Η εκλογή αντιπροσώπων διαφόρων επαγγελματικών ομάδων που θα είναι ικανοί να υπερασπιστούν τα συμφέροντα του επαγγελματικού κλάδου, όπως οι γιατροί, οι καθηγητές, οι πολιτικοί μηχανικοί, οι έμποροι, οι μικροβιοτέχνες και οι εκπρόσωποι του απλού λαού»281.

Ο Γκιοκάλπ πίστευε ακόμα ότι η ανάπτυξη και η πρόοδος στην τάξη των αγροτών και των συντεχνιών θα αμβλύνει το χάσμα που διακρίνει ανάμεσα στους εκλεκτούς και τον λαό, θα εξασφαλίσει και θα ενδυναμώσει την εθνική ενότητα. Η εθνική συνείδηση είναι παράλληλα και συνειδησιακή ενότητα, η οποία όχι μόνο αποτελεί την πηγή κάθε προόδου, αλλά και εκείνη όπου στηρίζεται η εθνική ελευθερία. Γι’ αυτό το λόγο ο Γκιοκάλπ έγραψε και ηρωικά ποιήματα που παίζουν σημαντικό ρόλο στην τόνωση της εθνικής ενότητας και της εθνικής συνείδησης.

Ορισμένα από τα εθνικιστικά ποιήματα είναι εμπνευσμένα από την σύγχρονη εποχή του ποιητή, όπως: «Balkan Harbi» (Βαλκανικός Πόλεμος), «Birinci Cihan Harbi» (Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος), «Çanakkale ve Galiçya» (Δαρδανέλια και Γαλικία). Αρκετά ποιήματα επίσης είναι γραμμένα με αφορμή τον Αγώνα Ανεξαρτησίας στα οποία αναβιώνονται σκηνές της εθνικής ανάτασης των Τούρκων, όπως: «Cenk Türküsü» (Το Τραγούδι του Πολέμου), «Balkanlar Destanı» (Το Έπος των Βαλκανίων), «Kızıl Destan» (Ερυθρό Έπος), «Çanakkale» (Δαρδανέλια), «Galiçya Yolunda»(Στο Δρόμο προς την Γαλικία), «Çoban ile Bülbül» (Ο Βοσκός και το Αηδόνι), «Yürük Ali» (Γιουρούκ Αλί), «İngiliz’den Sakın» (Φυλάξου από τον Άγγλο), «Ak Destan» (Λευκό Έπος), «İzmir Bayramı» (Η Γιορτή της Σμύρνης), «İzmir’de» (Στη Σμύρνη), «Büyük Azm» (Η Μεγάλη Απόφαση).

Επίσης, η κατάληψη της Σμύρνης και της Αδριανούπολης από τους αντιπάλους των Οθωμανών και η ανακατάληψη από τους τελευταίους, περιγράφεται με συμβολισμό από τον Γκιοκάλπ στο έμμετρο διήγημα «Kolsuz Hanım». Σε άλλα πατριωτικά του ποιήματα, έλαβε ως αντικείμενο εθνικούς ήρωες, όπως: «Enver Paşa», «Talât Paşa», «Ömer Naci», αλλά και τα σχετικά με τον Ατατούρκ, κατατάσσονται στην ίδια κατηγορία. Τέλος, υπάρχουν εθνικιστικά ποιήματα που δεν παραπέμπουν σε συγκεκριμένα γεγονότα, ούτε σε εθνικούς ήρωες, αλλά ούτε και σε συγκεκριμένα πολεμικά μέτωπα: «Kurt ile Ayı» (Ο Λύκος και η Αρκούδα), «Şehid Haremi» (Ο νεκρός ήρωας Χαρεμί), «Asker Duası» (Η Προσευχή του Φαντάρου), «Türk’ün Tufanı» (Η Καταστροφή του Τούρκου), «Yeni Attila» (Νέος Αττίλας), «İlâhi» (Υμνωδία), «Yeşil Boncuk» (Η Πράσινη Χάντρα), «Küçük Tomris» (Ο Μικρός Τομρίς).

Ακόμα, ο Γκιοκάλπ ισχυρίζεται ότι το έθνος αποτελεί πηγή συνάμα και παράδειγμα για τις ηθικές αξίες, και εξομοιώνει την ηθική με την πατριδοφιλία και την υπηρεσία προς το έθνος. Στο ποίημα «Vazife» (Καθήκον) γράφει τα ακόλουθα:281 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm…, οπ. ανωτ., σσ. 163 – 164.

90

O, gönlüme Arş’tan inen bir sestir:Milletimin vicdânına makestir;Ben askerim, o üstümde kumandan,Baş eğerim her ermine sormadan!

Gözlerimi kaparım!Vazifemi yaparım!282

Είναι μια φωνή που στην ψυχή μου απ’ τα ουράνια κατεβαίνει,Μια ηχώ στη συνείδηση του έθνους μου,Εγώ είμαι στρατιώτης, εκείνη ο στρατηγός μου,Κλίνω το κεφάλι δίχως να ρωτώ σε κάθε διαταγή του.

Τα μάτια μου θα κλείσω,Το καθήκον μου θ’ αρχίσω.

Επιπλέον, το ποίημα «Balkanlar Destanı» ο ποιητής περιγράφει τους Βαλκανικούς Πολέμους λαμβάνοντας αφορμή τον θάνατο ενός Τούρκου στρατιώτη. Στην τουρκική λυρική ποίηση (saz şiiri) υπάρχουν αρκετά έπη που περιγράφουν τους πολέμους.

Sabanı atarak tüfengi aldım, Άφησα το αλέτρι και πήρα το τουφέκι,Anamı, bacımı Tanrı’ya saldım, Τη μάνα και τη γυναίκα στου Θεού τα χέρια,Yirmi gün taburla yollarda kaldım, Με το τάγμα περπατούσα είκοσι μέρες,Denizde, ovada, Balkan içinde283... Στο πέλαγος, στον κάμπο μέσα στα Βαλκάνια.

Συνθέτοντας ο Γκιοκάλπ το ποίημα αυτό μιμήθηκε τα έπη αυτής της κατηγορίας. Επίσης, ο ποιητής όχι μόνο έλαβε υπόψη τον τρόπο γραφής των επών, αλλά επωφελήθηκε και από την ποίηση του Κιόρογλου (Köroğlu), ο οποίος απήγγειλε έπη σε ομοιοκατάληκτους στίχους (redifli koçaklama). Όμως, η απεικόνιση της πολεμικής ατμόσφαιρας στο συγκεκριμένο έργο του Γκιοκάλπ – δηλαδή στη συμμετοχή και στον ηρωικό θάνατο του στρατιώτη – παραπέμπει στα έπη με πολεμικό περιεχόμενο.

Gazilik, şehitlik idi muradım, Πολεμιστής και μάρτυρας ήταν ο σκοπός μουBu iki şerefle süslendi adım, Οι δύο αυτές τιμές στόλισαν τ’ όνομά μουToplandı yanıma bütün ecdâdım, Συγκεντρώθηκαν γύρω οι πρόγονοί μου όλοι,Hepsi gökten indi bir ân içinde284.. Απ’ τα ουράνια κατεβήκαν σε μια στιγμή όλοι.

Εδώ θα πρέπει να τονιστεί, ότι στην πλειοψηφία των ποιημάτων τους, παράλληλα με την εθνικιστική αντίθεση «Τούρκος – εχθρός» (Türk neferi – düşman), παρατηρείται και το αντιθετικό σχήμα «μουσουλμάνος – χριστιανός» (müslüman – hristiyan). Ενίοτε, ο εχθρός φέρει συγκεκριμένο όνομα (Yunan, Sırp, Moskof), άλλοτε πάλι υπονοείται με ονομασίες τοποθεσιών ή πόλεων δίχως όμως να κατονομάζεται «Εισήλθε στη Σόφια νικητής» ή «Φάνηκε το Καράνταγ μέσα στον καπνό» (Sofya’ya girmiş muzaffer ή Göründü Karadağ duman içinde). Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί η κλιμακωτή αναφορά στον εχθρό: στην αρχή

282 Βλέπε το Ποίημα «Vazife», Gökalp Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 103.283 Βλέπε το Ποίημα «Balkanlar Destanı», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 87.284 Βλέπε το ανωτέρω ποίημα, σ. 87.

91

ο εχθρός είναι το έθνος «Ελληνικό, Βουλγαρικό, Σερβικό» (Yunan, Bulgar, Sırp), έπειτα διευρύνεται η έννοια «Βαλκανικό» (Balkan), συνεχίζει να επεκτείνεται σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο «Ευρωπαϊκό» (Avrupa) και, τέλος, συμπεριλαμβάνεται όλος ο δυτικός πολιτισμός «Η χώρα του πολιτισμού θα βαφτεί με αίμα» (Medeniyet yurdu al kan olacak).

Τέλος, είναι απαραίτητο να επισημανθεί, ότι κανείς σύγχρονος του Γκιοκάλπ δεν είχε διανοηθεί ότι οι ιδέες του μπορούσαν να διαταράξουν τα κυρίαρχα στοιχεία του τουρκικού πολιτικού πολιτισμού. Ο Τούρκος συγγραφέας και ακαδημαϊκός Ταχά Παρλά (Taha Parla) απορρίπτει (ή ορθότερα δεν αποδέχεται) τις κατηγορίες πως οι ιδέες του Τούρκου διανοούμενου αποτέλεσαν πηγή και τροφή, στα χρόνια που ακολούθησαν την ίδρυση του τουρκικού κράτους, οδηγώντας στα άκρα αυτά τα στοιχεία. Ο ίδιος συγγραφέας τονίζει τη λανθασμένη ερμηνεία των απόψεων του Γκιοκάλπ από ορισμένους αναλυτές, ιδιαίτερα των λεπτών εννοιολογικών αποχρώσεων που αναλύονται στα θεωρητικά και φιλοσοφικά του κείμενα, προήλθε από το γεγονός ότι αφενός δεν έλαβαν σοβαρά υπόψη τους τις έννοιες και αφετέρου πρόβαλαν ανορθόδοξα τις φράσεις – συνθήματά του. «Ως παράδειγμα θα μπορούσαν να αναφερθούν οι λέξεις – φράσεις στα ποιήματά του «ήρωες», «διάνοιες», «σωτήρες και οδηγοί» που έγραψε για τους Ενωτικούς και τους Κεμαλιστές, όχι μόνο για να τους εξιδανικεύσει, αλλά συγχρόνως κρίθηκε για καιροσκοπισμό. (…). Όμως, τα ποιήματα που έγραψε για τους Enver Paşa, Talât Paşa, και Mustafa Kemal Atatürk εάν διαβαστούν με προσοχή οι θεωρητικές απόψεις του σχετικά με την κοινωνία και τους μορφωμένους κι εκλεκτούς, αλλά και την φιλοσοφία του σχετικά με τον κοινωνικό ιδεαλισμό, θα γίνει σαφές ότι άλλο είναι να ενεργεί κανείς με καιροσκοπισμό κι άλλο να φαίνεται συνεπής στις ιδέες του. Σ’ αυτά του τα ποιήματα ο Γκιοκάλπ αποκαλεί τους ηγέτες «συνείδηση της κοινωνίας», «ηγέτες ενωτικούς» και «άτομα που αντιλαμβάνονται την βούληση του λαού», και τους χαρακτηρίζει ως την προσωποποίηση της βούλησης του έθνους»285. Για τον Talât Paşa γράφει:

Sen canları birleştiren bir rûhsun, Είσαι ένα πνεύμα που ενώνει τις ψυχές,Vicdânını sende görür cemiyet; Ο λαός σε σένα βλέπει τη συνείδησή του,O bir necât teknesidir, sen Nûh’sun, Εκείνος είναι σανίδα σωτηρίας εσύ η Κιβωτός,Sen olmasan öksüz kalır bu millet286.. Εσύ αν λείπεις ορφανό μένει αυτό το έθνος.

Επίσης, για τον Ενβέρ Πασά (Enver Paşa) λέει:

Tarih diyor, ‘‘Bütün büyük fâtihler Όλοι οι μεγάλοι κατακτητές, λέει η ιστορία,Milletleri gibi Hak’tan mülhemdir’’. Σαν τα έθνη είναι εμπνευσμένοι απ’ τον Θεό.Bugün halk da senin gibi mübeşşer, Σήμερα ο λαός ευαγγελίζεται σαν κι εσέναYalnız sana vâzih ona müphemdir;287 Για σένα είναι καταφανής γι’ αυτόν αόριστος.

Ενώ στον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ όταν απευθύνεται, αναφωνεί:

Medeniyet gerçi bize uzaktır; Βασικά απέχει πολύ από μάς ο πολιτισμόςMefkûremiz güneş kadar parlaktır... Η ιδέα μας σαν το φως του ήλιου λάμπει….Bütün millet yükselmeğe müştaktır: Παθιασμένος ο λαός επιθυμεί να υψωθεί,Kurtar bizi cehâletten, noksândan!288 Σώσε μας απ’ την αμάθεια, απ’ την ανεπάρκεια.

285 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm..., οπ. ανωτ., σσ. 167 – 168.286 Βλέπε το Ποίημα «Talât Paşa», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 125.287 Βλέπε το Ποίημα «Enver Paşa», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 125 – 126.288 Βλέπε το Ποίημα «İstid’a», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 291.

92

Και σε άλλο ποίημα (İkinci İstid’â) προς τον Κεμάλ προσφωνεί:

Sen yalnız bir büyük insan değilsin; Εσύ δεν είσαι μόνο μεγάλος άνθρωπος,Sende saklı nice mechûl kuvvetler..... Μέσα σου κρύβεις κάποιες μυστικές δυνάμειςYalnız dâhi ve kahraman değilsin; Δεν είσαι μόνο εκλεκτός και ήρωας,Hep sendedir bize mevhûb nusretler289. Σε σε φωλιάζουν όλες οι δωρηθείσες νίκες.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί, όπως ειπώθηκε και νωρίτερα, ότι η επινόηση ορισμένων τομέων και μορφών του τουρκικού πολιτικού συστήματος αποδίδονται από κάποιους μελετητές στην επιρροή των ιδεών του Ζιγιά Γκιοκάλπ. Είναι γεγονός ότι, το έργο και μέσω αυτού οι απόψεις του Γκιοκάλπ σχετικά με την πολιτική ηγεσία, τον μονοκομματισμό και το κράτος είναι «ανοικτές» για τυχόν παρερμηνείες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Bir ülke ki câmiinde Türkçe ezân okunur,Köylü anlar manâsını namazdaki duânın...Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’ân okunur,Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hudâ’nınEy Türk-oğlu, işte senin orasıdır vatanın!290

1-) Θρησκευτικός Τουρκισμός και Τουρκο – Ισλαμική Κουλτούρα

Όπως επισημάνθηκε νωρίτερα, ο Γκιοκάλπ αντιλαμβανόμενος την αδυναμία του Πανισλαμισμού να ενώσει όλους τους μουσουλμάνους, άρα και να διατηρήσει τα τελευταία χρόνια της δύσης του ακέραιο το εναπομείναν Οθωμανικό Κράτος, προσανατολίστηκε στον Τουρκισμό. Όμως, έγκαιρα διέγνωσε ότι κάτω από τις υφιστάμενες ιστορικές και πολιτικές εξελίξεις που βίωνε ο τουρκικός λαός, το κοινό στοιχείο που κρατούσε συμπαγή την κοινωνία ήταν η θρησκεία. Συμπέρανε ακόμα πως είναι αδύνατο να επιβιώσει μία κοινωνία, όταν από τους κόλπους της αφαιρεθεί το συνεκτικό της στοιχείο: η θρησκεία. Έτσι, στο πνεύμα της θεωρίας που επινόησε, δηλαδή «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», συμπεριέλαβε και την θρησκεία, της οποίας ο ρόλος στη δομή της κοινωνίας θεωρείται καθοριστικός. Ο Γκιοκάλπ πίστεψε, πως η σημασία της θρησκείας έγκειται στο γεγονός ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις εκδηλώσεις της καθημερινότητας του απλού λαού. Πράγματι, με τη θρησκεία ο λαός γεννά τις λατρευτικές τελετουργίες προς το ανώτατο ον που πιστεύει, διαπλάθει τα ήθη και τα έθιμα και γενικότερα την τέχνη, (την αρχιτεκτονική, την

289 Βλέπε το Ποίημα «İkinci İstid’a», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 292.290 Βλέπε ποίημα «Vatan», Ziya, Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 100. Μεταφρασμένο υπάρχει στο σχετικό Κεφάλαιο για την «Εθνική Λογοτεχνία» της παρούσας εργασίας.

93

γλυπτική, την ζωγραφική, τη μουσική), με λίγα λόγια πλάθει την κοσμοαντίληψή του, άρα και την κουλτούρα του.

Σε αντίθεση με τον Πανισλαμισμό, ο Γκιοκάλπ δεν πρόταξε την θρησκεία ως κύριο παράγοντα και ρυθμιστή του κράτους, αλλά ως ρυθμιστή της κοινωνίας. Υποστήριξε πως η θρησκεία θα έπρεπε να έχει διακριτή θέση μέσα στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Γι’ αυτό και πρότεινε, ώστε οι θρησκευτικές υποθέσεις να τελούν υπό τον έλεγχο του κράτους. Άρα, μπορεί να υποστηριχθεί εδώ, ότι ο Τούρκος στοχαστής δεν υπήρξε υπέρμαχος της κατάργησης της θρησκείας. Αντίθετα, η διακυβέρνηση του κεμαλικού καθεστώτος κατά την τρίτη δεκαετία διέγραψε από το Σύνταγμα τη φράση που όριζε το Ισλάμ ως επίσημη θρησκεία της Τουρκίας. Η ενέργεια αυτή του Κεμάλ θα μπορούσε να θεωρηθεί ατυχές γεγονός291, καθώς μετά από μία εικοσαετία, το τουρκικό πολιτικό σύστημα ευρισκόμενο σε αδιέξοδο, επανέφερε το θέμα της θρησκείας στην πολιτική ζωή. Έτσι, μετά θάνατον ο Γκιοκάλπ αποδείχτηκε δικαιωμένος στις ιδέες και τις απόψεις που υποστήριζε.

Από τα χρόνια της εξορίας του στη Μάλτα, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ συνέλαβε την ισχυρή επίδραση αλλά και τον δυναμικό και καθοριστικό ρόλο που ασκεί η θρησκεία στη ζωή του απλού λαού. Σε μια επιστολή προς την οικογένειά του εκφράζει τα ακόλουθα: «Χθες ήταν Κυριακή. Διάβαινα το κατώφλι μιας εκκλησίας. Παρατήρησα να προσεύχονται οι πιστοί, γυναίκες, άντρες και παιδιά γονατιστοί έως την εξώπορτα. Όλες οι εκκλησίες παρουσιάζουν την ίδια εικόνα. Βελόνα να ρίξεις, κάτω δεν θα πέσει. Ο κόσμος είναι θρησκευόμενος. Ενώ στη χώρα μας, όσο περνάει ο καιρός, τα τεμένη μας ολοένα και αδειάζουν. Όσο μειώνεται η θρησκευτική πίστη στις συνειδήσεις, τόσο θα λιγοστεύουν και οι πιστοί στους χώρους προσευχής, ενώ η θρησκεία για τους ανθρώπους είναι η ισχυρότερη πηγή μέθεξης. Πρώτα η θρησκεία κι έπειτα ο πολιτισμός κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Δεν αξίζει τίποτα ένας πολιτισμός χωρίς θρησκεία, αλλά ούτε και μία θρησκεία δίχως πολιτισμό. Όταν σε μία χώρα συμβιώνουν ο πολιτισμός με τη θρησκεία, τότε ο λαός της ζει ευτυχισμένα. Ενώ εμείς δεν έχουμε ούτε θρησκευτική ζωή, αλλά ούτε και πολιτισμική. Αυτό είναι αιτία όλων των δυστυχιών που δοκιμάζουμε. Η θρησκεία όταν ζυμωθεί με την εθνική ηθική και την εθνική αισθητική τότε δημιουργείται η εθνική κουλτούρα. Ενώ, ο πολιτισμός είναι διεθνής, επειδή συμπεριλαμβάνει τις θετικές επιστήμες και τις βιομηχανικές τεχνολογίες. Δηλαδή, ο πολιτισμός είναι κοινός για όλα τα έθνη. Κάθε έθνος αντλεί υψηλού επιπέδου πολιτισμικά στοιχεία όπου τα συναντήσει. Σήμερα, εμείς δεν μπορούμε να αντλήσουμε τον πολιτισμό από τους αρχαίους Ιρανούς. Ο σύγχρονος πολιτισμός είναι ο ευρωπαϊκός. Όμως, στον δρόμο προς την ένταξή μας στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, θα πρέπει να διαφυλάξουμε την κουλτούρα μας. Δηλαδή, να γίνουμε Ευρωπαίοι με την προϋπόθεση ότι θα παραμείνουμε Τούρκοι και μουσουλμάνοι, και θα διαφυλάξουμε τη θρησκεία μας, την εθνική ηθική μας, την εθνική αισθητική και τη γλώσσα μας.

291 Ο Κεμάλ λαμβάνοντας υπόψη τις επικρατούσες συνθήκες της συγκεκριμένης περιόδου, καθώς εξακολουθούσε να υπάρχει ένα ισχυρό αντιδραστικό θρησκευτικό μέτωπο το οποίο επηρέαζε αρνητικά τη μεταρρύθμιση της κοσμικότητας, προχώρησε στην ανωτέρω ενέργεια. Παράλληλα, όμως, θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, πως δεν αποκλείεται το γεγονός, ότι ο Κεμάλ Ατατούρκ αν ζούσε περισσότερα χρόνια να προχωρούσε ο ίδιος στην επαναφορά της θρησκείας και κατ’ επέκταση στη συμφιλίωση των δύο αντίθετων ιδεολογικών συστημάτων, (Κεμαλισμός – Ισλάμ), πράγμα το οποίο επινοήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και επισημοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 με απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας με ηγέτη τον στρατηγό Κενάν Εβρέν.

94

Να λοιπόν, τι είναι Τουρκισμός. Τουρκισμός δεν σημαίνει οπισθοδρόμηση, αλλά πρόοδος. Όμως, πάνω από όλα θα πρέπει να διαφυλάξουμε την ιδιαιτερότητά μας»292.

Για να στηρίξει ο Γκιοκάλπ τον δεύτερο όρο του θεωρητικού τριπτύχου «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», αισθάνθηκε την ανάγκη να δικαιολογήσει την θέση του αυτή αναρωτώμενος γιατί θα πρέπει οι Τούρκοι να στηριχθούν στον Ισλαμισμό. Η ανάγκη αυτή προέκυψε στο παρελθόν όταν οι Οθωμανοί διανοούμενοι επιδιώκοντας τον εκδυτικισμό της αυτοκρατορίας, απομακρύνθηκαν από το Ισλάμ. Όντως, την τελευταία περίοδο της ιστορίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν εμφανιστεί δύο ιδεολογικά ρεύματα. Πιο συγκεκριμένα, μετά το ονομαζόμενο επεισόδιο της 31ης Μαρτίου293 η ιδέα του Οθωμανισμού άρχισε να χάνει την παλιά της αίγλη. Με τη βοήθεια των Γερμανών και ειδικότερα του Γερμανού Κάιζερ Γουλιέλμου, ο οποίος στο παρελθόν είχε εμφυσήσει στον σουλτάνο Αμπντουλχαμίτ Β’ την ιδέα της ισλαμικής ενότητας ή του Πανισλαμισμού, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία και διοργάνωσε στην πλατεία Σουλταναχμέτ της Κωνσταντινούπολης διαδήλωση για την ισλαμική ενότητα. Στη συνέχεια, η ισλαμική ενότητα άρχισε να οργανώνεται μυστικά. Από την άλλη πλευρά, οι Νεότουρκοι, που πήραν την εξουσία στα χέρια τους, χωρίστηκαν σε δύο αντίθετες παρατάξεις: στους οθωμανιστές και στους οπαδούς της ισλαμικής ενότητας.

Ο Γκιοκάλπ πίστευε πως αμφότερες οι ανωτέρω ιδεολογικές τάσεις ήταν επιζήμιες για τους Οθωμανούς. Αυτή, λοιπόν, η πολιτική εικόνα επικρατούσε εκείνη την εποχή, όταν ο Ζιγιά Γκιοκάλπ εκλέχθηκε μέλος της κεντρικής διοίκησης της οργάνωσης Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος στο συνέδριο του 1910 στη Θεσσαλονίκη294.

Μετά από οκτώ χρόνια περίπου, δηλαδή την περίοδο που βρισκόταν σε εξέλιξη η τουρκική εθνική αφύπνιση και γινόταν επιτακτικός ο προσδιορισμός της εθνικής ταυτότητας, ο Γκιοκάλπ εισήγαγε την ιδέα του εξισλαμισμού ως συμπληρωματικού προσδιοριστικού στοιχείου των Τούρκων. Το παρακάτω απόσπασμα περιγράφει τη δυνατότητα συνύπαρξης του Τουρκισμού και του Ισλάμ μέσα στο πλαίσιο ενός πολιτισμού: «Σύμφωνα με την επιστήμη της ανθρωπολογίας, οι ομάδες που έχουν την ίδια βιολογική ανάπτυξη αποτελούν μία φυλή. Με το ίδιο σκεπτικό, σύμφωνα με την επιστήμη της κοινωνιολογίας, τα έθνη που ανήκουν στον ίδιο πολιτισμό αποτελούν έναν διεθνισμό. Όπως για την τουρκική φυλή έτσι και την τουρκική γλώσσα όταν εντάχθηκαν στον ισλαμικό πολιτισμό, το αλφάβητο αλλά και οι επιστημονικοί όροι απέκτησαν ισλαμική χροιά. Επομένως, ο πολιτισμός αποτελεί ένα επιστημονικό «βιβλίο» το οποίο δημιουργεί το πνεύμα του διεθνισμού. Άρα, επειδή ο Τουρκισμός ενέχει την ιδέα του εθνικισμού και το Ισλάμ την ουσία του διεθνισμού ποτέ δεν έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Η ελίτ της οθωμανικής διανόησης, όταν αρνήθηκε τον Τουρκισμό και υιοθέτησε έναν πολυθρησκευτικό - πολυεθνικό οθωμανισμό, δεν θεώρησε αναγκαίο τον εξισλαμισμό. Μόλις, όμως γεννήθηκε η ιδέα του Τουρκισμού, άρχισε να γίνεται αισθητή η ανάγκη του εξισλαμισμού»295.

292 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta…, επιστολή με ημερομηνία Polverista 6 Σεπτ. 1920, οπ. ανωτ., σσ. 436 – 437.293 31η Μαρτίου 1909: Η στάση που έγινε από μερίδα αξιωματικών και μουλάδων στις 12 Απριλίου 1909 και αποκαλείται στάση της 31ης Μαρτίου, με βάση το παλιό ημερολόγιο. Η ημερομηνία αυτή εξακολουθεί και σήμερα να θεωρείται ορόσημο. 294 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ. σσ. 28 – 29.295 Gökalp, Ziya, Türkleşmek…, οπ. ανωτ., σ. 48.

95

Ο Γκιοκάλπ πίστευε πως ο εθνικισμός που θα βασιζόταν στο τρίπτυχο «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», ήταν πιθανό να γίνει αποδεκτός από την ευρύτερη μάζα του λαού μέσω της αγωγής. Η πεποίθησή του αυτή τον ώθησε στην αναζήτηση και μελέτη των μορφών της παρεχόμενης παιδείας βασιζομένων στα σχολικά προγράμματα. Δηλαδή, ο Γκιοκάλπ ερεύνησε αν το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν μονόπλευρο και παρείχε αποκλειστικά ισλαμική παιδεία ή αν το μάθημα της ισλαμικής θρησκείας είχε περιθώρια απόκλισης από τα στενά όρια διδαχής του Ιερού Κορανίου και επομένως η διδασκαλία αποκτούσε σύγχρονο χαρακτήρα και μορφή.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον παραπάνω προβληματισμό, ο Γκιοκάλπ διαπίστωσε πως οι μαθητές στα σύγχρονα σχολεία της εποχής του ελάμβαναν γνώσεις τριών μορφών. Πιο συγκεκριμένα, τα μαθήματα περιλάμβαναν από τη μια την γνώση της τουρκικής γλώσσας, της λογοτεχνίας και της ιστορίας, από την άλλη τη γνώση των ισλαμικών γλωσσών και της διδασκαλίας του ιερού Κορανίου, και τέλος, την γνώση των θετικών επιστημών. Έτσι, ο Γκιοκάλπ συμπέρανε πως πράγματι τα σχολικά προγράμματα προσέβλεπαν σε τρεις στόχους: στον εκτουρκισμό, στον εξισλαμισμό και στον εκσυγχρονισμό. Όμως, με την πάροδο του χρόνου και με τις παρωχημένες μεθόδους διδασκαλίας των θρησκευτικών μαθημάτων, οι μαθητές αδυνατούσαν να ακολουθήσουν τις σύγχρονες μεθόδους, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί μια τέτοια κατάσταση, ώστε αποστρεφόμενοι την ισλαμική αγωγή να προσανατολιστούν στη θετική εκπαίδευση.

Τέλος, για την επίτευξη μιας ισορροπημένης παροχής διδασκαλίας, ο Γκιοκάλπ κατέληξε στο συμπέρασμα πως, οι τρεις ανωτέρω μορφές αγωγής έχοντας ως κοινό παρανομαστή την αλληλοσυμπλήρωση με την παράλληλη χάραξη διακριτών ορίων της μιας από την άλλη, η παιδεία θα μπορούσε να λάβει τέλεια μορφή. Για μια πληρέστερη εικόνα των προαναφερθέντων στοιχείων, αξίζει να παρατεθούν αυτούσιες οι απόψεις του Ζιγιά Γκιοκάλπ μέσα από το άρθρο του με τίτλο «Αγωγή»: «Όταν μιλάμε για ισλαμική αγωγή στη σκέψη μας έρχονται δύο απόψεις: Η πρώτη άποψη είναι οι κανόνες αγωγής που ορίζει το Ισλάμ. Ενώ η δεύτερη άποψη εστιάζεται στον προβληματισμό για τη μόρφωση των παιδιών, δηλαδή τη διαπαιδαγώγησή τους σύμφωνα με τους ισλαμικούς κανόνες.

Η λεπτομερής εξέταση των κανόνων αγωγής που θέτει το Ισλάμ ανήκει στην ιστορία της αγωγής. Εμείς, σ’ αυτό το άρθρο δεν θα αναφερθούμε στην ιστορία, αλλά στη σύγχρονη ζωή και θ’ αποδείξουμε ότι το Ισλάμ αποτελεί μία μορφή διαπαιδαγώγησης.

Όταν ρίξουμε μία ματιά σε ένα σχολικό πρόγραμμα, παρατηρούμε ότι στους μαθητές μας προσφέρουμε τριών ειδών γνώσεις. Πρώτα απ’ όλα, διδάσκουμε την εθνική γλώσσα και τη λογοτεχνία μας, έπειτα μαθαίνουμε στα παιδιά την εθνική ιστορία μας, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από την τουρκική γλώσσα, τη λογοτεχνία και την τουρκική ιστορία.

Κατά δεύτερο λόγο, διδάσκουμε τις ισλαμικές γλώσσες, την ιστορία του Ισλάμ και τα μαθήματα των θρησκευτικών που περιέχουν την απαγγελία του Ιερού Κορανίου και τους κανόνες του.

Κατά τρίτο λόγο, διδάσκουμε επιστήμες, όπως τα Μαθηματικά και τη Φυσική και παράλληλα τις ξένες γλώσσες με τις οποίες οι μαθητές θα μάθουν τις πρακτικές επιστήμες, την πρακτική εξάσκηση και άλλες παράλληλες τέχνες. Έπειτα απ’ αυτή τη σύντομη ματιά, γίνεται αντιληπτό ότι, οι στόχοι που ακολουθούμε στην αγωγή είναι τρεις: Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκσυγχρονισμός.

96

Ένας Τούρκος πατέρας δεν πρέπει να καταδέχεται το παιδί του να μη μιλά, να μη γράφει και να μη διαβάζει τα Τουρκικά και να αγνοεί την τουρκική ιστορία. Συγχρόνως, δεν μπορεί να επιδοκιμάζει όταν ένα παιδί του δεν γνωρίζει τη λατρεία και την πίστη του Ισλάμ ή όταν αγνοεί την ισλαμική ιστορία. Αυτός ο πατέρας όμως, επιθυμεί το παιδί του να μεγαλώσει ως Τούρκος και γνώστης της ισλαμικής θρησκείας και να έχει την επιθυμία να ανατραφεί και ως σύγχρονο άτομο. Συνεπώς, σύμφωνα με την άποψή μας, μία τέλεια αγωγή συμπεριλαμβάνει τα ακόλουθα τρία μέρη: Τουρκική αγωγή, Ισλαμική αγωγή, και Σύγχρονη (Δυτική) αγωγή. Πριν από την περίοδο του Τανζιμάτ στα παιδιά μας παρέχονταν μόνο ισλαμική ανατροφή. Οι οπαδοί του Τανζιμάτ προσπάθησαν να εισαγάγουν στην χώρα μας τη σύγχρονη αγωγή. Αρχικά, υπήρξαν μεγάλες συγκρούσεις ανάμεσα στους οπαδούς των δύο παραπάνω τάσεων. Θεωρήθηκε ύβρις η αντικατάσταση των στρατοπέδων των γενιτσάρων με το σύστημα της «Νέας Τάξης» (Nizam-ı Cedid). Η ευρωπαϊκή περιβολή στην οθωμανική νεωτερικότητα θεωρήθηκε αθεϊσμός. Υπήρξαν αντιδράσεις για την εισαγωγή μαθημάτων στα σχολεία, όπως η Ζωγραφική και η Γαλλική γλώσσα.

Ειπώθηκε από ορισμένους κύκλους ότι θεωρίες όπως η σφαιρικότητα της γης ή η σταθερότητα του ήλιου είναι ασύμβατες στη διδασκαλία. Για την επιβεβαίωση αυτών των φυσικών φαινομένων που πιστοποιούνται εμπειρικά και λογικά χρειάστηκε τελικά να προσκομιστούν αποδείξεις.

Εντούτοις, αργά – αργά η σύγχρονη αγωγή άρχισε να γίνεται αποδεκτή και να εξαπλώνεται. Όμως, δυστυχώς, όσο αυτή αποκτούσε αξία, τόσο άρχιζε να μειώνεται η σημασία της ισλαμικής διαπαιδαγώγησης. Μολονότι στα προγράμματα των σχολείων τα θρησκευτικά μαθήματα ήταν σε πλεονεκτικότερη θέση σε σύγκριση με τα άλλα μαθήματα, ωστόσο ο υποβιβασμός της ισλαμικής αγωγής δεν προήλθε εξαιτίας της ποσότητας των μαθημάτων αλλά εξαιτίας των μεθόδων διδασκαλίας. Τα θρησκευτικά μαθήματα δεν διδάσκονταν με τρόπο ευχάριστο. Οι δάσκαλοι των θρησκευτικών αντιμετώπιζαν με αποστροφή την επιστημονική πραγματικότητα και τις καινοτομίες, με αποτέλεσμα να χάνεται η εμπιστοσύνη των μαθητών προς αυτά (δηλαδή τα μαθήματα). Επιπλέον, δεν είχαν αρχίσει ακόμα να εφαρμόζονται οι επιστημονικές μέθοδοι στη θρησκευτική συμπεριφορά.

Να λοιπόν, σε μια παρόμοια εποχή όπου επικρατούσαν στον τουρκο-ισλαμικό κόσμο κοινωνικές αναταραχές τις οποίες διαδέχονταν καταστροφές, εμφανίστηκαν δύο νέες μορφές ιδεολογίας, όπως ο «Τουρκικός Εθνικισμός» και ο «Ισλαμικός κόσμος των πιστών». Σήμερα, η αφύπνιση των νέων διανοουμένων, η οποία εκδηλώθηκε εξ αιτίας της προσβολής αυτών των καταστροφών, αποδίδουν την ευθύνη της πανωλεθρίας μας στην ανυπαρξία των ιδεών στον χώρο της αγωγής μας. Λένε ότι: «Εμείς δεν θελήσαμε να δώσουμε ανατροφή ούτε εθνική αλλά ούτε θρησκευτική αγωγή στους νέους μας. Ενώ, οι συγκινήσεις (τα πάθη) που κατευθύνουν τα άτομα προς τον θάνατο για ιερό σκοπό, δεν είναι τίποτε άλλο παρά τα θρησκευτικά και τα εθνικά αισθήματα. Εμείς, όχι μόνο δεν δώσαμε τουρκική και ισλαμική ανατροφή στα παιδιά μας, αλλά ούτε και τα διαπαιδαγωγήσαμε με τη σύγχρονη αγωγή. Διότι, σκοπός της σύγχρονης αγωγής είναι να παράγουμε και να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία που παρήγαγαν και χρησιμοποίησαν τα πιο προοδευτικά κράτη. Ενώ εμείς αποδείξαμε ότι είμαστε ανίκανοι να χρησιμοποιήσουμε τα σύγχρονα εργαλεία τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και στον στρατιωτικό. Κριτήριο της επιστήμης είναι η πράξη. Η αδεξιότητα μας στην πράξη απέδειξε ότι έχουμε άγνοια της επιστήμης. Συνεπώς, τα ανώτατα ιδρύματά μας δεν εξασφάλισαν κανένα

97

όφελος αν και δημιούργησαν ειδικευμένους επιστήμονες, αλλά και τα σχολεία βασικής εκπαίδευσης που προσπάθησαν να διαπλάσουν πατριώτες δεν απέδωσαν το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Ο τύπος, (οι εφημερίδες) ο οποίος έδωσε αξία στον σύγχρονο τρόπο ζωής, στηριζόμενος σε αυτού του είδους τις αρχές, ανακοίνωσε την χρεωκοπία της αγωγής του Τανζιμάτ. Σήμερα, καταβάλλεται κάθε προσπάθεια, ώστε να τεθούν οι βάσεις της νέας αγωγής μας. Οι Τούρκοι συμπεριφοριστές (ηθικολόγοι) από τη μια μεριά θέλουν να δείξουν με ποιο τρόπο θα λειτουργήσουν οι εθνικές ιδέες στη σύγχρονη ζωή, κι από την άλλη προσπαθούν να δείξουν με ποιο τρόπο χρειάζεται να εφαρμοστούν κάποια στοιχεία στη διδασκαλία, ώστε να εξαχθούν πρακτικά και οικονομικά οφέλη. Σε αυτήν την περίοδο κατά την οποία καταβάλλεται η προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση, απαιτείται να αναζητηθούν οι αρχές που θα στηρίξουν την ισλαμική αγωγή.

Αυτές οι τρεις μορφές αγωγής επιβάλλεται να αλληλοσυμπληρώνονται επικουρικά, ώστε να βαδίσουν προς το τέλειο. Ενώ, το πεδίο εργασίας τους καθώς και τα πλαίσια αυτής της εργασίας αν δεν οριοθετηθούν με λογικό και δίκαιο τρόπο, τότε είναι πιθανόν να εξελιχθούν σε αντίπαλες και αντίθετες παρατάξεις από τις οποίες μπορεί να στραφεί η μια εναντίον της άλλης.

Η σύγχρονη μέθοδος αγωγής τη στιγμή που παραβιάζει τον πνευματικό κόσμο μη αρκούμενη μόνο στο υλικό πεδίο, σημαίνει πως προσβάλλει τα ισλαμικά και τα τουρκικά δίκαια διαπαιδαγώγησης. Παρόλα αυτά, είναι πολύ δύσκολο να καθοριστούν τα σύνορα της εθνικής και θρησκευτικής αγωγής. Χρειάζεται λεπτομερής εξέταση ώστε ν’ αποδείξουμε ποιες ισλαμικές παραδόσεις σχετίζονται άμεσα με το Ισλάμ, και ποιες έχουν σχέση με τους Άραβες ή με τους Πέρσες ή με τους Τούρκους.

Συνεπώς, η ισλαμική αγωγή «αποδεχόμενη», στην ουσία, την τουρκική και τη σύγχρονη αγωγή, θα προσπαθήσει ν’ αποτρέψει τις προσβολές που θα εκδηλωθούν στον δικό της χώρο από τις δύο προαναφερθείσες αγωγές. Συγχρόνως, θα προσπαθήσει να πετύχει τον διαχωρισμό των πραγματικών θρησκευτικών δοξασιών και παραδόσεων του Ισλάμ, από τη μετάδοση των εθίμων και των καινοτομιών, αρχικά από τις αραβικές κι αργότερα από τις υπόλοιπες φυλές»296.

Το ανωτέρω κείμενο αποτελεί ένα από τα άρθρα που δημοσίευσε ο Γκιοκάλπ στην εφημερίδα «Τουρκική Πατρίδα» (Türk Yurdu) κατά την περίοδο 1912 – 1913, τα οποία αργότερα συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο με τον τίτλο: «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός»297. Καθώς, όμως, αντιλαμβάνεται κανείς, η ρευστότητα της πολιτικής κατάστασης και το θολό τοπίο που επικρατούσε την εποχή εκείνη, όπως και η απουσία μιας ισχυρής πολιτικής προσωπικότητας να ενστερνιστεί τις ιδέες αυτές, τις έθεσαν στο περιθώριο και ανέβαλαν την υιοθέτησή τους σχεδόν για μία δεκαπενταετία.

Μέσα στα ποικίλα άρθρα που περιλαμβάνει το τρίπτυχο «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», ο Γκιοκάλπ, φαίνεται, να έχει κατασταλάξει σε μία θεωρία, η οποία, έλπιζε, πως θα μπορούσε να προσφέρει «σανίδα σωτηρίας» αλλά και διέξοδο στο αδιέξοδο που άρχισε να διακρίνεται στους κόλπους της οθωμανικής κοινωνίας. Η συγκεκριμένη θεωρία αποτελούσε μία σύνθεση των δύο κυριότερων στοιχείων, που για 296 Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 67 – 69.297 Τα άρθρα συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο το 1918 και αναδημοσιεύτηκαν από το περιοδικό «Νέα Επιθεώρηση» (Yeni Mecmua) με τον τίτλο: «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός». Βλέπε Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 43.

98

εκείνη την περίοδο καθόριζαν την ταυτότητα της συγκεκριμένης κοινωνίας. Αυτά τα δύο ουσιώδη στοιχεία, η πίστη και η καταγωγή ή αλλιώς ο Ισλαμισμός και ο Τουρκισμός, θα έπρεπε πρωτίστως να αποτελέσουν κοινή συνείδηση του λαού, με την προοπτική να γεννήσουν την Τουρκο - Ισλαμική Κουλτούρα, ή ακόμα και την φιλοσοφία298.

Πράγματι, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ δεν τρέφεται με αυταπάτες σχετικά με την ανυπαρξία φιλοσοφικών θεωρήσεων στους τουρκικούς πνευματικούς κύκλους. Δέχεται, ότι η φιλοσοφία εφαρμόζει ποικίλες μεθόδους για να οδηγηθεί στη γνώση. Γι’ αυτό και όλες οι θεωρίες που επινοήθηκαν έως εκείνη την εποχή πρόσφεραν σημαντικά οφέλη σε όλη την ανθρωπότητα. Άρα, ο Γκιοκάλπ πιστεύει πως είναι επιβεβλημένη η διαμόρφωση ενός τουρκικού φιλοσοφικού πλαισίου (πεδίου). Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά τα εξής: «Και πάλι γίνεται κατανοητό ότι στη χώρα μας ούτε φιλοσοφία έχουμε αλλά ούτε και φιλοσόφους με την κυριολεκτική έννοια του όρου.

Επομένως, πρέπει να προσπαθήσουμε να γίνουμε έθνος με ιστορία και παράδοση και να προχωρήσουμε στην παραγωγή φιλοσοφικών θεωρήσεων που να ευδοκιμούν με μεθόδους, να δημιουργήσουμε επιστήμες που να στηρίζονται στις βιομηχανίες αυτές καθαυτές.

Εάν προχωρήσουμε σε μία σύνθεση της σύγχρονης επιστήμης και της φιλοσοφίας με την εθνική και την θρησκευτική παράδοσή μας, τότε είναι πιθανό να προκύψει ένας σύγχρονος Τουρκο – Ισλαμικός Πολιτισμός»299.

Για τον Ζιγιά Γκιοκάλπ το ζητούμενο κάθε πολιτισμού είναι να καταβάλει προσπάθειες ώστε να φθάσει στο απόγειό του, στον εκσυγχρονισμό. Αλλά για να αγγίξει την κορυφή ένας πολιτισμός, απαραίτητη προϋπόθεση συνιστάται η τελειοποίηση των επιστημών και των τεχνών. Όμως, ο Γκιοκάλπ ισχυρίζεται ότι ο εκσυγχρονισμός δεν θα πρέπει να οδηγήσει στην αλλοίωση και αλλοτρίωση της τουρκικής κουλτούρας, αντιθέτως η ιδιαιτερότητα της τουρκικής κουλτούρας ζυμωμένης με το Ισλάμ μπορεί να συνυπάρξει σε μια σύγχρονη εποχή. Έτσι, σε ένα άλλο άρθρο του καταλήγει και πάλι στο συμπέρασμα ότι: «Εμείς οι Τούρκοι, αν και είμαστε εφοδιασμένοι με το πνεύμα και την επιστήμη του σύγχρονου πολιτισμού, πρέπει να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε μία Τουρκο – Ισλαμική Κουλτούρα»300.

Τέλος, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ δεν αρκέστηκε μόνο στην διαπίστωση απουσίας της φιλοσοφικής σκέψης και στην ανάγκη διάπλασης μιας Τουρκο – Ισλαμικής Κουλτούρας μέσα στην τουρκική κοινωνία, αλλά προσπάθησε να θέσει τις αρχές και τους όρους αυτής της σύνθετης κουλτούρας τοποθετώντας τα δύο αυτά στοιχεία μέσα σε ένα κοινωνικό πρόγραμμα: «Θα πρέπει να σημειώσουμε, πως ο Τουρκισμός κατηγορήθηκε ότι αντιπολιτεύθηκε το Ισλάμ. Ενώ, σκοπός του Τουρκισμού είναι η δημιουργία ενός σύγχρονου Τουρκο – Ισλαμισμού»301.

Στα επόμενα χρόνια, έχοντας διαπιστώσει ότι η «Τουρκο – Ισλαμική Σύνθεση» ήταν ανέφικτη, τουλάχιστον για τα ιστορικο – πολιτικο – κοινωνικά δεδομένα της εποχής εκείνης, 298 Gökalp, Ziya, ‘‘An’ ane ve Kaide’’, στο Ziya, Gökalp, Kitaplar 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007, σ. 55. Η παραπάνω άποψη θα πρέπει να συνδυαστεί με το υποκεφάλαιο που πραγματεύεται την Τουρκο – Ισλαμική Σύνθεση στο Δεύτερο Κεφάλαιο του Β’ Μέρους.299 Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 56.300 Gökalp, Ziya, ‘‘Hars Zümresi Medeniyet Zümresi’’, στο Ziya, Gökalp, Kitaplar 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007 , σ. 60.301 Gökalp, Ziya, ‘‘Türkçülüğün Başına Gelenler’’, στο Ziya, Gökalp, Kitaplar 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007, σσ. 65 – 66.

99

ο Γκιοκάλπ υποστήριξε την ιδέα του θρησκευτικού Τουρκισμού. Δηλαδή, με άλλα λόγια, στα πλαίσια της γενικότερης ιδεολογίας του Τουρκισμού ή του τουρκικού εθνικισμού στο υπό διαμόρφωση νέο τουρκικό κράτος, επιχειρήθηκε η ομοιογενοποίηση των πάντων. Έτσι, και η θρησκεία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Γι’ αυτό και καταβλήθηκε προσπάθεια εκτουρκισμού του Ισλάμ. Επειδή γνωρίζει ο καθένας την σημασία που αποδίδεται από τους πιστούς του Ισλάμ στο γράμμα του νόμου του ιερού Κορανίου, η πρόταση του Γκιοκάλπ να μεταφραστεί στα τουρκικά το ιερό βιβλίο και να ακούγεται η καθημερινή προσευχή (ezan) στην τουρκική γλώσσα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως άκρως τολμηρό εγχείρημα για την εποχή του.

Bir ülke ki câmiinde Türkçe ezân okunur,Köylü anlar manâsını namazdaki duânın...Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’ân okunur,Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hudâ’nınEy Türk-oğlu, işte senin orasıdır vatanın!302

Μια χώρα όπου η προσευχή τελείται στα τουρκικά,Και ο αγρότης νιώθει τα λόγια της προσευχής σαν γονατίζει,Μια χώρα όπου στα σχολεία της το Κοράνι διδάσκεται στα τουρκικά,Κι είναι κατανοητές οι εντολές του Θεού στους μικρούς και στους μεγάλους,Ω! Γιε του Τούρκου, ιδού εκεί είναι η πατρίδα σου.

Ο ορισμός του Γκιοκάλπ για τον θρησκευτικό Τουρκισμό έχει ως εξής: «Θρησκευτικός Τουρκισμός σημαίνει να είναι γραμμένα στην τουρκική γλώσσα όλα τα θρησκευτικά βιβλία, τα εορτολόγια και τα καθημερινά κηρύγματα. Εάν ένα έθνος δεν μπορεί να διαβάσει και να κατανοήσει τα θρησκευτικά βιβλία, είναι φυσικό να μην κατανοήσει τον πραγματικό χαρακτήρα της θρησκείας. Επομένως, δεν θα καταλαβαίνει τι λένε οι ιεροκήρυκες, κι έτσι δεν θα τον ικανοποιεί η λατρεία»303.

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, λοιπόν, για να στηρίξει τον εκτουρκισμό της γλώσσας του ιερού Κορανίου και της καθημερινής προσευχής, επικέντρωσε την προσοχή του αναγνώστη σε δύο κύρια στοιχεία: στην μέθεξη της λατρείας και στην αντίληψη της προσευχής. Σημειώνει δε παρακάτω, πως η ανωτέρω άποψη ενισχύεται από το γεγονός, ότι η κατάνυξη και η ανακούφιση αντικατοπτρίζονται στα πρόσωπα των πιστών με την έξοδό τους από το ιερό τέμενος. Ο Γκιοκάλπ αναφέρει σχετικά: «Διότι η κατάνυξη της λατρείας εξαρτάται από το πόσο γίνονται αντιληπτές οι προσευχές. Εάν ερευνούσαμε τη θρησκευτική ζωή του λαού μας, θα βλέπαμε ότι αυτό που προκαλεί τη μεγαλύτερη κατάνυξη είναι οι δεήσεις που γίνονται μετά το ναμάζι304, στην εθνική γλώσσα. Η έξοδος των μουσουλμάνων από το τζαμί με κατάνυξη και εσωτερική ανακούφιση είναι αποτέλεσμα των προφορικών αυτών δεήσεων που κάνει συνειδητά ο καθένας στην προσευχή του.

Ένα μέρος της ικανοποίησης που νιώθουν οι Τούρκοι στο ναμάζι οφείλεται στις ψιθυριστές ψαλμωδίες που γίνονται στη μητρική γλώσσα. Κυρίως αυτές είναι που ζωντανεύουν το ναμάζι»305.302 Βλέπε το ποίημα «Vatan», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 100 – 101.303 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ. σ. 189.304 Ναμάζι είναι η προσευχή των μουσουλμάνων μετά γονυκλισίας.305 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ. σσ. 189 – 190.

100

Για να γίνει ακόμη πειστικότερος, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αναφέρθηκε στις λατρευτικές συνήθειες οι οποίες ακολουθούνται από τους πιστούς κατά τον μήνα του Ραμαζανιού (ο μήνας της νηστείας στο Ισλάμ). Λόγου χάρη, οι βραδινές ψαλμωδίες οι οποίες ονομάζονται Τεραβί306 και που ακούγονται στην τουρκική γλώσσα κατά τον μήνα αυτόν, συνδυάζουν την ποίηση με τη μουσική. Επίσης, η συγκίνηση και τα θρησκευτικά αισθήματα που γεννώνται στον λαό με το άκουσμα των κηρυγμάτων κατά τον ιερό μήνα του Ραμαζανιού, ακριβώς επειδή καταλαβαίνει και τα αισθάνεται, του απαλύνουν την ψυχή και τον υποβάλλουν σε ένα πνεύμα φιλοκαλίας, υπομονής και προσμονής.

Εν συντομία, ο Γκιοκάλπ καταλήγει στο συμπέρασμα, πως και στο παρελθόν ακόμα οι Τούρκοι για να διάγουν βίο θρησκευτικό, συνάμα με τη λατρεία υπήρχαν ανέκαθεν στις θρησκευτικές τους ακολουθίες και τελετουργίες που ψέλνονταν στην τουρκική γλώσσα. Άρα, η κατάνυξη και η συγκίνηση στους Τούρκους έχει άμεση συνάρτηση με τις δεήσεις, τις προσευχές, τις λατρείες, τις τελετουργίες και τα κηρύγματα που απαγγέλλονται ή ψέλνονται στην τουρκική γλώσσα.

Σε τούτο το σημείο επιβάλλεται μία διευκρίνιση, ότι την ιδέα του εκτουρκισμού του ιερού Κορανίου και της καθημερινής προσευχής είχε εκφράσει νωρίτερα ο Γκιοκάλπ σε ένα ποίημά του. Αργότερα, την ιδέα αυτή υιοθέτησε ο Κεμάλ, ο οποίος επιθυμώντας να τονίσει τον παραλληλισμό της πίστης με την γλώσσα, την 1η Μαρτίου 1922, μιλώντας στη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση, υπογράμμισε την σημασία του εκτουρκισμού της γλώσσας της προσευχής. Έτσι, για πρώτη φορά το 1927 στα τεμένη απαγγέλθηκαν κηρύγματα στην τουρκική γλώσσα αφού συντάχθηκαν νωρίτερα από την Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων. Όμως, η μετάφραση του ιερού Κορανίου στα τουρκικά ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Οι συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια αυτά, η μεταρρυθμιστική παράταξη των κεμαλιστών υποστήριξε ότι ο εκτουρκισμός της προσευχής συμβάδιζε με το γενικότερο πνεύμα των κεμαλικών αλλαγών. Η εφαρμογή της μεταρρύθμισης αυτής προσέκρουε στις αντιδράσεις των πιστών έως το 1932, οπότε ο Κεμάλ, με το αυταρχικό καθεστώς που επέβαλε, προσπάθησε να εφαρμόσει τον εκτουρκισμό του ιερού Κορανίου αλλά και να επιτρέψει την απαγγελία της καθημερινής προσευχής (ezan) στα τουρκικά. Μάλιστα, από τον μιναρέ της Αγίας Σοφίας, πριν μετατραπεί σε μουσείο, ακούστηκε η φωνή του μουεζίνη στην τουρκική γλώσσα που καλούσε τους πιστούς σε προσευχή, «Ο Θεός είναι μεγάλος» (Tanrı Uludur) αντί της αραβικής «Αλλάχ Ακμπάρ» (Allah-u Ekber). Τέλος, η προσευχή, η καμέτ (ειδική προ του ναμαζιού προσευχή), και τα κηρύγματα στην τουρκική γλώσσα εφαρμόστηκαν έως τις 16 Ιουνίου 1950, δηλαδή με την έλευση της κυβερνήσεως Αντνάν Μεντερές (Adnan Menderes)307.

2-) Ερμηνευτική Προσέγγιση

Ανάμεσα στα πρώτα κείμενα του Γκιοκάλπ υπάρχουν τρία ποιήματα που δημοσίευσε στο περιοδικό «Dicle» (Τίγρης ποταμός) της πόλης Ντιγιαρμπεκίρ με αφορμή την γιορτή του Ραμαζανιού. Στα ποιήματα αυτά εξυμνούνται η καθημερινή προσευχή (namaz), η θρησκευτική ελεημοσύνη (zekât) και η νηστεία (oruç). Σ’ αυτά τα ποιήματά του ο Γκιοκάλπ 306 Τεραβί: Βραδινό ναμάζι (προσευχή) κατά τον μήνα του Ραμαζανιού.307 Η κυβέρνηση Μεντερές σηματοδοτεί μια νέα εποχή στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας. Η χαλάρωση της πολιτικής εκκοσμίκευσης εκ μέρους του Δημοκρατικού Κόμματος εξασφάλισε το άνοιγμα της θρησκείας στην τουρκική κοινωνία.

101

εκφράζει την άποψη ότι πέρα από τα αισθήματα που γεννώνται σε έναν σουνίτη μουσουλμάνο, παρατηρούνται συγχρόνως τα πρώτα ίχνη των κοινωνιολογικών αναζητήσεών του και των στοιχείων του ορθολογισμού. Η ελεημοσύνη επιβάλλεται διότι, «στην υλική περιουσία του πλουσίου έχει δικαιώματα και ο φτωχός». Κάποιος που έχει αποκτήσει περιουσία, δεν είναι ατομικό του βιος, αλλά είναι του λαού με την συλλογική εργασία του οποίου απέκτησε ο πλούσιος την περιουσία.

Παράλληλα προς αυτήν την ορθολογική προσέγγιση στα ποιήματά του Ζιγιά Γκιοκάλπ, διαισθάνεται κανείς μια μυστικιστική ατμόσφαιρα η οποία είναι αποτέλεσμα της επίδρασης του Σουφισμού που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή των μουσουλμάνων Τούρκων. Το γνωστό ποίημα «Din» (Θρησκεία) αρχίζει με τα εξής λόγια:

Benim dinim ne ümiddir, ne korku;Allah’ıma sevdiğimden taparım!Ne Cennet, ne Cehennem’den bir korkuAlmaksızın, vazifemi yaparım308.

Θρησκεία μου δεν είναι ούτε ελπίδα μήτε φόβος,Λατρεύω το Θεό μου διότι τον αγαπώ.Εκτελώ τα καθήκοντά μου δίχως να φοβάμαιΟύτε από τον Παράδεισο μήτε κι από την Κόλαση.

Παρακάτω απευθύνεται στους ιεροκήρυκες ως ακολούθως:

Vâiz!... Bana mahabbeti şerheyleBen aramam şeytan nedir, melek ne?Erenler’in esrârından söz söyle:Seven kimdir, sevilen kim, sevmek ne?

Beni Cennet vadi ile avutma,O kalbimdir, çünki sevgi elidir,Cehennem’in azâbıyle korkutma,Korku nedir bilmez gönlüm, delidir309...

Ιεροκήρυκα……να μου εξηγήσεις τον διάλογο,Εγώ δε ρωτώ τι είναι διάβολος και τι άγγελος,Για το μυστήριο των μοναστών μίλα μου:Ποιος αγαπά; Ποιος αγαπιέται; Τι είναι αγάπη;

Εμένα μη με βαυκαλίζεις με τον ΠαράδεισοΕκείνος είναι η καρδιά μου, το χέρι της αγάπης,Μη με τρομάζεις με το βασανιστήριο της ΚόλασηςΔεν ξέρει τι θα πει φόβος η παράφορη ψυχή μου…..

Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ πως ο Γκιοκάλπ εργάστηκε ώστε να ξαναζωντανέψουν τα σουφικά λαϊκά ποιήματα του Yunus Emre ο οποίος θεωρείται ένας από τους παλαιότερους τεχνίτες αυτού του είδους. Σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, ο Γκιοκάλπ επιχείρησε να

308 Βλέπε το ποίημα «Din», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 99.309 Βλέπε ποίημα «Din», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 99.

102

αναβιώσει την παλαιά παράδοση, δηλαδή την απαγγελία ποιημάτων στα σχολεία από τους μαθητές. Και ο Γκιοκάλπ έγραψε απλές και απέριττες (λιτές ως προς τη γλώσσα) υμνωδίες (İlâhiler) όπου αρχίζει με την προσφώνηση στον Θεό:

Ne uzağım, ne yakınım,Yüz verilmez bir şaşkınım;Ayrılamam, alışkınım,Dost olalım tekrar Tanrı’m!310....

Ούτε μακριά σου είμαι, μήτε και κοντά,Είμαι ένας παράξενος που δεν του δίνουν θάρρος,Έχω συνηθίσει, αδύνατο ν’ αποχωρήσω,Ας ξαναγίνουμε σύντροφοι Θεέ μου!

Στα θρησκευτικά του ποιήματα διακρίνει επίσης κανείς τα πρώτα ίχνη των ιδεών σχετικά με το θείο, δηλαδή ότι ο Θεός αποτελεί ένα σύμβολο στη σφαίρα του ιδεατού γεγονός το οποίο είχε αναπτύξει νωρίτερα και στα άρθρα του.

Âşık ağlar cânan diye, Δακρύζει ο ερωτευμένος για την αγάπη του,Asker ölür vatan diye, Πεθαίνει ο φαντάρος για την πατρίδα τουDers okunur irfân diye, Ο άνθρωπος διαβάζει για τη γνώση του,Murât Sen’sin yüce Tanrı!311 Ύψιστε Θεέ! Εσύ είσαι το ιδανικό μου.

Την ιδέα (ιδανικό) που πίστευε ότι ήταν ύψιστη, μπορούμε να τη συναντήσουμε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο στο ποίημα με τίτλο «Στης Ζωής τον Δρόμο» (Hayat Yolunda):

Gökyüzünde arar iken ben o dilberi,Onu, gökte değil, yerde: Turân’da buldum312.

Ψάχνοντας να βρω στον ουρανό εκείνη την γόησσα,Δεν τη βρήκα στα ουράνια παρά στο Τουράν.

Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, όλες οι θρησκείες αποτελούν συμβολικές όψεις (μορφές) της ζωής. Ακολουθώντας τα χνάρια του Γάλλου κοινωνιολόγου Emile Durkheim κι εκείνος προσπάθησε να εξηγήσει με ορθολογικό τρόπο τις θρησκευτικές τελετουργίες του Ισλάμ. Στους όρους «εξωθρησκευτικό» (dindışı) και θρησκευτικό (dinsel) αντιλαμβάνεται τον συμβολισμό της αντίφασης ατομικισμός (bireysellik) και προσωπικότητας (şahsiyet). Επίσης, η νηστεία (oruç), ο τελετουργικός καθαρμός (abdest), η απαγόρευση του ποτού και το προσκύνημα στους ιερούς τόπους (hac), η υποχρέωση του μουσουλμάνου να φοράει χράμι (ihram), τέτοιου είδους εντολές αποσκοπούν στην αποτίναξη των υλικών αγαθών τα οποία πηγάζουν από την ζωώδη ατομική υπόσταση του θεοσεβούς (mümin). Από την άλλη πλευρά, ο μουσουλμανισμός αποσκοπεί στην ενδυνάμωση της ατομικής προσωπικότητας, η οποία αντικατοπτρίζεται στην κοινωνική γνώση με τις συλλογικές θρησκευτικές εκδηλώσεις του ιερού προσκυνήματος και της προσευχής.

310 Βλέπε ποίημα «İlâhiler I», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 123.311 Βλέπε ποίημα «İlâhiler II», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 123 – 124.312 Βλέπε ποίημα «Hayat Yolunda», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 61 – 62.

103

Η περίοδος μεταξύ 1910 – 1914 θεωρείται κρίσιμη για το μέλλον της υπό κατάρρευση Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκείνη την εποχή οι Οθωμανοί ήλθαν αντιμέτωποι, σε πολλά πεδία μάχης, με τα εχθρικά χριστιανικά κράτη για να υπερασπιστούν τα εδάφη τους: στην Τρίπολη της Λιβύης πολεμούσαν εναντίον των Ιταλών, στα Βαλκάνια (1912 – 1913) εναντίον των επαναστατημένων χριστιανικών λαών, στην Ανατολία εναντίον των επαναστατημένων Αρμενίων, και τέλος, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τάχθηκε υπέρ του γερμανικού συνασπισμού και έκλεισε τα στενά των Δαρδανελίων.

Ήταν, λοιπόν, μια ευκαιρία για τους μουσουλμανικούς λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να ενωθούν, να σχηματίσουν δηλαδή την ισλαμική ενότητα και τελικά να κηρύξουν τον ιερό πόλεμο (cihad) εναντίον των απίστων. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός, πως λίγα χρόνια νωρίτερα ο σουλτάνος Αμπντουλχαμίτ Β’ θέλησε να ενώσει όλους τους μουσουλμάνους υπό την αιγίδα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το κίνημα του Πανισλαμισμού. Ο Γκιοκάλπ παρακολουθώντας με αγωνία τα δεινά της πατρίδας του, ξεκίνησε έναν αγώνα για να ενισχύσει ηθικά τους στρατιώτες και γενικότερα τον οθωμανικό λαό γράφοντας ποιήματα. Σε ένα από αυτά τα ποιήματα που έχει τίτλο «Η προσευχή του Φαντάρου» (Asker Duası) λέει τα ακόλουθα:

Elimde tüfek, gönlümde imân,Dileğim iki: Din ile vatan....Ocağım ordu, büyüğüm sultan.... Sultâna imdâd eyle, yâ Rabbi! Ömrünü müzdâd eyle, yâ Rabbi!

Yolumuz gazâ, sonu şehâdet,Dinimiz ister sıdk ile hizmet,Anamız vatan, babamız millet, Vatanı mamur eyle, yâ Rabbi! Milleti mesrûr eyle, yâ Rabbi!

Sancağım Tevhid, bayrağım Hilâl,Birisi yeşil, ötekisi al,İslâm’a acı, düşmandan öc al, İslâm’ı âbâd eyle, yâ Rabbi! Düşmanı berbâd eyle, yâ Rabbi!313

Στο χέρι μου το όπλο, στην ψυχή μου η πίστηΕπιθυμίες μου δύο: Θρησκεία και πατρίδα….Εστία μου ο στρατός, αφέντης μου ο Σουλτάνος Κύριε φύλαττε Αυτόν Πολυχρονεμένος νάναι Θεέ μου!

Στράτα μας ο ιερός πόλεμος, το τέλος του ηρωικός θάνατος,Θρησκεία μας η αφοσίωση και η υπηρεσία,Μητέρα μας η πατρίδα, πατέρας μας το έθνος, Χάρισε ευημερία στην πατρίδα μου Κύριε,

313 Βλέπε ποίημα «Asker Duası», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σ. 58.104

Κι ευτυχία στο έθνος μου Θεέ.

Ιερό μου λάβαρο η ένωση με το Θεό, σημαία μου η ημισέληνοςΤο ένα είναι πράσινο, η άλλη κόκκινη,Σπλαχνίσου το Ισλάμ, κι εκδικήσου τον εχθρό, Ανύψωσε το Ισλάμ, Θεέ, Γονάτισε τον εχθρό, Θεέ.

Επίσης, το ποίημα με τίτλο «İlâhi – Çocuklar için İlâhi» (Υμνωδία – Υμνωδίες για τα Παιδιά) το οποίο γράφτηκε σε μια εποχή κατά την οποία, λόγω του πολέμου των Οθωμανών εναντίον των Βουλγάρων, υπήρχε διάχυτο μίσος εναντίον των τελευταίων. Ο Γκιοκάλπ γράφει τα εξής:

Hilâl, Hâç’a yenilmesin: Âmin!(.............)Bir nûrlu din, bir ateşli imân ver,Yoldan çıkan halkı İslâm edelim!314

Να μη νικηθεί η ημισέληνος στον σταυρό: Αμήν.(……….)Δώσε μια λαμπρή θρησκεία, μια διαπρύσια πίστη,Τον λαό που παραστράτησε να επανέλθει στο Ισλάμ.

Εκείνο που αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα είναι ότι τα θρησκευτικά αισθήματα που παρατηρούνται στα έργα του Γκιοκάλπ μέχρι την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο του τουρκικού πατριωτισμού. Στο ποίημά του «Kızıl Destan» (Ερυθρό Έπος) περιγράφει, με μια καθαρά στενή τουρκική ματιά, την έκρηξη του πολέμου, και προσπαθεί να προσδιορίσει τις αιτίες της εισβολής (κατοχής) των δυτικών κρατών εναντίον των μουσουλμανικών χωρών οι οποίες οδήγησαν στην παγκόσμια σύγκρουση.

Το άλλο κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα την εποχή των Νεότουρκων ήταν η Ισλαμική Ενότητα. Οι οπαδοί της πίστευαν ότι με την επιστροφή στις ισλαμικές αξίες θα μπορούσε να επιτευχθεί η κοινωνική αναδιάρθρωση. «Σύμφωνα με τους οπαδούς της Ισλαμικής Ενότητας, έθνος είναι το σύνολο των μουσουλμάνων. Το σύνολο των ομόθρησκων ανθρώπων ονομάζεται ούμα (ümmet). Το έθνος όμως με κοινή γλώσσα και κοινό πολιτισμό είναι διαφορετικό πράγμα»315. Δηλαδή, κατά την άποψή τους για να μείνει ζωντανή η αυτοκρατορία, θα έπρεπε να ενισχυθούν οι δεσμοί αλληλεγγύης όλων των μουσουλμάνων και εκτός αυτοκρατορίας μέσα στα πλαίσια της ισλαμικής κοινότητας, την ούμα.

Sanmayınız, Halife bir Hükümdâr-papa’dır;Ne de papa kisvesi giyinmiş bir hükümdâr.Biliniz ki, bu srdâr ne bir Dalay-Lama’dır;Ne Çar gibi Saınt-Synode üzerinde bir cebbâr!

Bütün İslâm bir devlet, halifedir hakanı,Her mustakil hükümdâr ona tâbi bir hân’dır;Hem hükümde, hep İslâm sultânların sultânı;

314 Βλέπε ποίημα «İlâhî – Çocuklar için», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 56 – 57.315 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι αρχές..., οπ. ανωτ., σ. 35.

105

Hem fiilde, Türkiya ülkesinde sultândır.

İslâmlar’ın birliği: Bunun içün ibtidâ,Kazanmalı istiklâl her Müslüman memleket;Sonra bunlar umûmen halifeye ıktidâEyleyerek, kurmalı sırf siyâsî bir vahdet316.

Μη νομίζετε τον Χαλίφη ηγεμόνα – πάπα,Δεν είναι ηγεμόνας με παπική περιβολή,Κι ούτε είναι στρατηγός Δαλάι Λάμα,Ούτε και Τσάρος καταπιεστής της Ιεράς Συνόδου.

Ένα κράτος όλο το Ισλάμ, σουλτάνος του ο Χαλίφης,Κάθε ανεξάρτητος ηγέτης, είναι υποτελής ηγέτης,Και στις αποφάσεις, πάντα ο ύπατος σουλτάνος του ΙσλάμΚαι στην πράξη είναι σουλτάνος στη χώρα της Τουρκίας.

Η Ισλαμική Ενότητα: γι’ αυτήν πρωτίστως,Ν’ αποκτήσει ελευθερία κάθε χώρα ισλαμική,Κι όλες μαζί στο χαλίφη να υπακούσουν,Ιδρύοντας έτσι καθαρά μια ενότητα πολιτική.

Το ιδεολογικό ρεύμα του Ισλαμισμού ή της Ισλαμικής Ενότητας προέκυψε κατά περίεργο τρόπο. Σημαντικά είναι όσα αναφέρει ο Ζιγιά Γκιοκάλπ για την επινόηση αυτού του ρεύματος: «Μετά το γεγονός της 31ης Μαρτίου317 η ιδέα του Οθωμανισμού άρχισε να χάνει την παλιά της αίγλη. Ο Γερμανός Κάιζερ318, που είχε στο παρελθόν εμφυσήσει στον σουλτάνο Αμπντουλχαμίτ Β’ την ιδέα της Ισλαμικής Ενότητας, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία και διοργάνωσε στην πλατεία Σουλταναχμέτ319 διαδήλωση για την ισλαμική ενότητα. Από την ημέρα αυτή η Ισλαμική Ενότητα άρχισε να οργανώνεται μυστικά στη χώρα μας. Οι Νεότουρκοι άρχισαν να χωρίζονται σε δύο αντίθετες ομάδες: τους οθωμανιστές και τους οπαδούς της Ισλαμικής Ενότητας»320. Μετά την αποτυχημένη αντεπανάσταση του Απριλίου 1909, (31 Μαρτίου με το οθωμανικό ημερολόγιο), οι Ενωτικοί έβλεπαν με καχυποψία κάθε ισλαμική δραστηριότητα, γιατί πίστευαν ότι ήταν επιζήμια για την ενότητα και την επιβίωση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Μόνο όταν η πολιτική σκοπιμότητα το απαιτούσε, ήταν διατεθειμένοι να δώσουν έμφαση στον ισλαμικό χαρακτήρα του κράτους.

Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί εδώ και μία άλλη παράμετρος, εκείνη των μετριοπαθών ισλαμιστών, ατόμων με κάποια δυτική παιδεία, που υποστήριζαν μία σύνθεση ή συνύπαρξη του ισλαμικού νόμου (σεριάτ) με τον εκσυγχρονισμό321. Δηλαδή, ονειρεύονταν μία κοινωνία ανοιχτή στον δυτικό πολιτισμό και τους ευρωπαϊκούς τρόπους, αλλά πιστή στις αξίες και τα πιστεύω του μουσουλμανικού οθωμανικού πολιτισμού.316 Βλέπε ποίημα «İslâm İttihâdı», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σσ. 112 – 113.317 Βλέπε σχετικά στις προηγούμενες σελίδες του παρόντος κεφαλαίου.318 Πρόκειται για τον Γουλιέλμο Β’ σύμφωνα με το ακόλουθο απόσπασμα: «Στη διάρκεια μιας καλοστημένης επίσημης επίσκεψής του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1908, ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β’ δήλωσε «φίλος των 300 εκατομ. μουσουλμάνων του κόσμου». Βλέπε σχετικά Zürcher, J. E., Σύγχρονη Ιστορία..., οπ. ανωτ., σ. 135.319 Εκεί όπου βρίσκεται το τζαμί Σουλτάν Αχμέτ γνωστό στους Έλληνες ως «Μπλε Τζαμί».320 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…., οπ. ανωτ., σ. 28.321 Αυτήν την άποψη την είχε εκφράσει περίπου πριν από μισό αιώνα ο ηγέτης της ομάδας των Νέων Οθωμανών, Ναμίκ Κεμάλ. Βλέπε, Akşin, Sina, Jön Türkler ve..., οπ. ανωτ., σ. 366.

106

Την περίοδο αυτή καταβάλλονται οι πρώτες ουσιαστικές προσπάθειες οικοδόμησης μιας τουρκικής οντότητας, μέσα σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία όδευε με μαθηματική ακρίβεια προς την κατάλυσή της. Στο πνεύμα αυτό, ο Τουρκισμός δεν αρκούνταν μόνο να θεωρεί τους Τούρκους ως μία ξεχωριστή ομάδα με ιδιαίτερη πολιτισμική και ιστορική κληρονομιά, αλλά επιδίωκε να αφυπνίσει την αυτοσυνείδηση σχετικά με τις ιστορικές ρίζες των Τούρκων και να ανορθώσει την τουρκική κουλτούρα322. Όλα τα παραπάνω συντέλεσαν στην σύλληψη και ανάπτυξη της ιδέας του Τουρκισμού, η οποία έπρεπε να στηριχθεί όχι μόνο στην μοναρχική διακυβέρνηση, ούτε στην ισλαμική πίστη, ούτε ακόμα και στο κράτος, αλλά στη βούληση και την αποφασιστικότητα του τουρκικού λαού.

Osmanlı’yız, kardaşlıktır kanunumuz ezelîBir milletiz Mihal Gazi ordumuza gireliDin farkını aramamak hepimizin emeli

Bir toprağın gıdasıdır cismimize kan verenBir iklimin havâsıdır kanımıza can verenBir Allah’tır insanlara İncil ve Kuran veren.

İslâm olan beş-vakitte câmiine gitmeliHıristiyan kilisada kulluğuna yitmeliDin başkadır, vatan başka, bunu ayırd itmeli.

Bir vatanın evlâdıyız, mezheb bizi ayırmazAcem bizi esirgemez, Firenk sizi kayırmaz323.

Είμαστε Οθωμανοί, ανέκαθεν νόμος μας η αδελφότητα,Ένα έθνος είμαστε, αφότου εντάχθηκε στο στρατό μας ο Γαζί Μιχάλ,Σκοπός όλων, να μη ρωτάμε τη θρησκεία κανενός.

Ένα καρπό έχει η γη, που δίνει στο σώμα αίμα\Και στο αίμα δίνει ζωή, ένας αέρας μεσ’ στο κλίμα,Κι ένας Θεός δίνει στον άνθρωπο το Ευαγγέλιο και το Κοράνι.

Όποιος πιστεύει στο Ισλάμ, πέντε φορές στο τζαμί του να πηγαίνει,Κι όποιος είναι χριστιανός τις υμνωδίες με κατάνυξη ν’ ακούειΆλλο είναι θρησκεία κι άλλο πατρίδα να ξέρουνε τη διαφορά.

Μιας πατρίδας είμαστε παιδιά, θρησκεία δεν μας χωρίζει,Ο Πέρσης δεν μας προστατεύει κι ο Φράγκος δεν μας αδικεί.

Η οργάνωση Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, υιοθετώντας ένα μυστικό πρόγραμμα, προσπάθησε από το 1906 και εξής να μετατρέψει την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε ένα έθνος – κράτος με κύριο κορμό το τουρκικό έθνος. Την επαγγελλόμενη «ενότητα», που κάλυπτε τον τουρκικό εθνικισμό, εξέλαβαν οι μειονότητες για «ισότητα». Έτσι, Έλληνες, Αρμένιοι και

322 Özdoğan, Göksu Günay, Turan’dan Bozkurt’ a…, οπ. ανωτ., σ. 22.323 Βλέπε ποίημα «Uhuvvet Şarkısı», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 311.

107

Κούρδοι οραματίζονταν μία ελευθερία κινήσεων στα πλαίσια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων324. Όμως, οι προσδοκίες των μειονοτήτων διαψεύσθηκαν, διότι γρήγορα οι Νεότουρκοι πρόταξαν το εθνικό συμφέρον αποβλέποντας στην αφομοίωση των μειονοτήτων με βίαιη κρατική παρέμβαση και όχι στην παράλληλη ειρηνική διαβίωση. Πράγματι, οι μη Τούρκοι συμπεραίνοντας ορθά ότι επρόκειτο να εκτουρκιστούν, αρχικά πρόβαλαν αντιρρήσεις και κατόπιν διαμαρτυρήθηκαν έντονα.

Όμως, είναι απαραίτητο να σημειωθεί, ότι ο πατριωτισμός του Γκιοκάλπ σε συνδυασμό με την πίστη του στο Ισλάμ, σε καμία περίπτωση δεν τον οδήγησε να σκεφτεί τον Πανισλαμισμό ως πολιτικό εργαλείο. Η άποψη ότι όλα τα μουσουλμανικά έθνη θα έπρεπε να ενωθούν και να τεθούν υπό τις διαταγές του σουλτάνου, για τον Γκιοκάλπ υπήρξε μια αμυδρά ελπίδα. Την εποχή εκείνη, κάθε μουσουλμανική χώρα είχε κύριο μέλημά του να μάχεται εναντίον των ξένων διοικήσεων και υπέρ της κοινωνικής προόδου. Με την επίδραση των ξένων, και ιδιαίτερα των Γερμανών, το κίνημα του Πανισλαμισμού ενισχύθηκε τόσο την περίοδο του Αμπντουλχαμίτ Β’ όσο και στα πρώτα χρόνια της κυβέρνησης των Νεότουρκων, αλλά το κίνημα δεν απέδωσε κανένα θετικό αποτέλεσμα. Αυτό το ρεύμα δημιούργησε μια θεοκρατική ιδεολογία και εμπόδισε ουσιαστικά την αφύπνιση της τουρκικής εθνικής συνείδησης και την δημιουργία ενός τουρκικού εθνικού κράτους.

Ο Γκιοκάλπ προβάλλει τα πανισλαμικά του αισθήματα και σκέψεις μόνο υπό το πρίσμα της επίτευξης συνεργασιών και των απώτερων σκοπών που είναι η ανεξαρτησία των μουσουλμανικών χωρών. Επομένως, τονίζει την σημασία που έχει η ένωση υπό μια θρησκεία για τους ομογενείς Τούρκους της Ρωσίας, τους μουσουλμάνους της Τουρκίας και τους Άραβες που κατοικούσαν εκείνο το χρονικό σημείο της ιστορίας μέσα στα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και στις δύο περιπτώσεις, οι θρησκευτικοί δεσμοί και τα συμφέροντα χρησιμοποιούνται από τον Γκιοκάλπ για να ενισχύσουν περισσότερο τα συμφέροντα του τουρκικού έθνους παρά εκείνα του Ισλαμισμού.

Παρ’ όλη την πίστη και τον σεβασμό που έτρεφε προς την ισλαμική θρησκεία, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ όταν βρέθηκε στη θέση να υποστηρίξει τον τουρκικό εθνικισμό μέσα στα πλαίσια του έθνους – κράτους, δεν δίστασε να προτείνει γενναίες μεταρρυθμίσεις στις σχέσεις κράτους θρησκείας. Προσανατολίστηκε, λοιπόν, στους εξής δύο σκοπούς: α-) Να υπάρξουν διακριτοί ρόλοι θρησκείας – κράτους. Αυτό σημαίνει ότι η κυριαρχία του Ισλαμισμού πρέπει να λάβει τέλος στην πολιτική και κοινωνική ζωή του τουρκικού έθνους, και β-) Διαχωρίζοντας τις έννοιες της θρησκείας και την ανατολική κουλτούρα (παράδοση), να δοθεί η δυνατότητα συνύπαρξης της τουρκικής εθνικής κουλτούρας με την ισλαμική και τον δυτικό πολιτισμό.

Κατά την περίοδο της μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκική Δημοκρατία, ο Γκιοκάλπ εξέφρασε την άποψη ότι ήταν πλέον καιρός να επέλθει ο διαχωρισμός ανάμεσα στο κράτος και τη θρησκεία. Θα πρέπει να αφαιρεθούν όλα τα

324 Στα απομνημονεύματά του ο Ταλάτ Πασά εκφράζει την αγωνία του για την διάσπαση του Οθωμανικού Κράτους ως εξής: «Επειδή η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούνταν από διάφορες εθνότητες, όπως Τούρκοι, Άραβες, Κούρδοι, Αρμένιοι, Ρωμιοί, Βούλγαροι, Σέρβοι κα., η αναγνώριση κάποιας πολιτικής αυτονομίας στους Αρμένιους θα ήταν αφορμή στις άλλες εθνότητες δικαιωματικά να συστήσουν οργανώσεις. Αυτή η εξέλιξη δεν θα διατάρασσε μόνο την εσωτερική ενότητα, αλλά θα οδηγούσε την αυτοκρατορία σε καταστροφή γκρεμίζοντας τα θεμέλια πάνω στα οποία στηριζόταν εδώ και έξι αιώνες». Βλέπε, Kabacalı, Alpay, (Haz.) Talât Paşa’ nın anıları, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994, σ. 57.

108

θρησκευτικά στοιχεία που εξακολουθούν να συνυπάρχουν στην πολιτική ζωή και να εξασφαλισθεί η εσωτερική ανεξαρτησία. Η νομική ισχύς του κράτους δεν μπορεί να περιορίζεται από τον ιερό νόμο σαρία (şeriat): «Κανένα κράτος το οποίο δε θεσπίζει τους δικούς του νόμους, αλλά τους θεωρεί αναλλοίωτες εντολές του Θεού, δεν είναι ισχυρό ούτε κι ανεξάρτητο»325. Αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα, ότι οποιοδήποτε κι αν ήταν το νόημα της τουρκικότητας, υποσκελιζόταν και καθοριζόταν από μία ευρύτερη ισλαμική ταυτότητα. Στο ποίημα «Meşihat»326 ο Γκιοκάλπ διακήρυττε ευθαρσώς την αντίθεσή του στο θεοκρατικό μουσουλμανικό κράτος, όμως απαγορεύτηκε από την κυβέρνηση των Νεότουρκων (1908 – 1918) καθώς οι τελευταίοι δεν είχαν το θάρρος εκείνη την ιστορική συγκυρία να υποστηρίξουν την ιδέα αυτή.

Hâkim olan millet midir, Meşihat midir?Milli meclis: Mebusân mı? Bâb-ı Fetvâ mı?Meşrûtiyyet bir hile-i şeriat midir?Hür bir millet olduğumuz yoksa ruya mı?(..................)Bir devletle bir Meşihat anlaşır amma,Bir ülkede iki devlet mukarin olmaz;Bir vicdanda ilimle din kaynaşır amma,İki ilim, iki hukuk, iki din olmaz!327

Ποιος, άραγε, είναι δικαστής, ο λαός ή ο Σεϊχουλισλάμης;Εθνική Βουλή: είναι οι βουλευτές ή ο σουλτανικός φετβάς;Κι η μεταρρύθμιση είναι μια απάτη της σαρία,Άραγε, είναι όνειρο που είμαστε ένα ελεύθερο έθνος;

Το κράτος κι ο αρχιμουφτής μπορούν να συμφωνήσουν,Όμως, σε μία χώρα δύο κράτη ποτέ δεν συνυπάρχουν,Σε μια συνείδηση επιστήμη και θρησκεία μπορούν να ζυμωθούν,Όμως, δύο επιστήμες, δύο νόμοι, δύο θρησκείες δεν υπάρχουν.

Παρά την αντίθεση που εκφράζει η ανωτέρω άποψη ως προς το πνεύμα της ισλαμικής αντίληψης, εντούτοις ο Γκιοκάλπ σε άλλο του ποίημα, «Devlet» (Κράτος), γράφει τα ακόλουθα:

İbâdetle itikadda dâimaKitâb ile Sünnet benim rehberim;Bu işlerde şüphem varsa mutlaka,Müftilerin fetvâsını dinlerim....

Lâkin hukuk dinden ayrı bir iştir,Bırakılmış ûlülemre, devlete328.

Πάντα πιστός στο δόγμα με προσευχή,Βιβλίο και Sünnet329 ειν’ οδηγοί,

325 Heyd, Uriel, Türk Milliyetçiliğinin..., οπ. ανωτ., σ. 102.326 Το αξίωμα αρχηγού μοναστικού τάγματος ή του επί των θρησκευτικών υποθέσεων υπουργού.327 Βλέπε ποίημα «Meşihat», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 316 – 317.328 Βλέπε ποίημα «Devlet», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 116 – 117.329 Ο βίος και οι πράξεις του Προφήτη Μωάμεθ οι οποίες αποτελούν παράδοση.

109

Κι αν από κάποια αμφιβολία κυριευτώΤων μουφτήδων τον φετβά θα συμβουλευτώ.

Διότι άλλο θρησκεία κι άλλο νόμος,Γι’ αυτά μεριμνούν κυβερνώντες – κράτος.(……………)

Η παραπάνω αντίληψη οδηγεί τον Γκιοκάλπ να προτείνει ριζικές μεταρρυθμίσεις στην δομή του κράτους. Κατ’ αρχήν, στο εκκοσμικευμένο κράτος του μέλλοντος ο θεσμός του Σεϊχουλισλάμ (Şeyhülislâm), ο οποίος θεωρούνταν ο ανώτερος αρμόδιος στα θέματα της θρησκείας, ο νομοδιδάσκαλος ή αρχιμουφτής, δεν θα έχει ανάμειξη στην πολιτική ζωή της χώρας. Αντίθετα, θα πρέπει να εκτελεί τα περιορισμένα καθήκοντά του με ανεξάρτητο πνεύμα και σκέψη. (Βλ. ανάλογα ποιήματα: «Meşihat», «Halife ve Müftü»):

İki şey var mukaddes: Biri devlet, biri din;Devlet onun başında ancak Halife’miz var,Ki bir müfti değil o, bir Emirül-müminin:Fetvâları o vermez, kanûnları o yapar.

Dinin dahi başında müfti var ki bildirir:Haram ile helâli, günah ile sevâbı.O ne şâri, ne hukuk müşaviri değildir,Ona takvâ sorulur, mevizedir cevâbı.(...............)Devlet ile medrese ayrı iki âlemdir...Müfti ile Halife birbirine karışmaz.Ayrıysa da bu iki kuvvet dâim tevemdir,Nufûz bende diyerek birbiriyle yarışmaz!330

Δύο ιερά υπάρχουνε: πρώτον το κράτος, δεύτερον η θρησκεία,Αυτήν το κράτος κυβερνά κι όμως έχουμε Χαλίφη,Που δεν είναι μουφτής, αλλά των λογίων ο χαλίφης,Αυτός δεν εκδίδει φετβάδες, αλλά νομοθετεί.

Μουφτής ένας άξιος κριτής, της θρησκείας κεφαλήΤης απαγόρευσης, της δικαιοσύνης, της αμαρτίας, της αγαθοεργίαςΔεν είναι της σαρίας άνθρωπος κι ούτε νομοθέτης,Παρά μόνο κήρυκας της θεοσεβείας (.................)Δύο κόσμοι ξένοι, το κράτος και τα ιεροδιδακτήρια,Έχουν ρόλους διακριτούς Χαλίφης και Μουφτής,Αν στη δύναμη είναι αυτόνομοι, πάντα συνυπάρχουν,Δίχως μεταξύ τους έριδες, τίνος είναι η ισχύς.

Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, σε πρώτο στάδιο στην θρησκεία η πίστη προς τον προφήτη (Peygamber) και τους αγίους (ermiş) αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο. Στην πορεία και σε δεύτερη φάση οι νομοδιδάσκαλοι (λόγιοι, θεολόγοι – ulema – fakih) αναδεικνύονται

330 Βλέπε ποίημα «Halife ve Müfti», Gökalp Ziya, οπ. ανωτ., σ. 113.110

σταδιακά σε πνευματικούς ηγέτες – καθοδηγητές κι έτσι επέρχεται η σύγκρουση ανάμεσα στις παραδοσιακές θρησκευτικές αξίες (nakliyat) και τη λογική – φιλοσοφία (akliyat).

İnsanların ilk mürşidi kimlerdir?Hiç şüphesiz peygamberler, velîler.....Bu devirde din, hikmete rehberdir;Ahlâk, sanat hep o nûrdan alır fer....

Fakat sonra, din yerini ham zühdeVerir, artık coşkun vecdi azalır;331 (.........................)Ποιοι είναι οι πρώτοι καθοδηγητές της ανθρωπότητας;Δίχως αμφιβολία οι προφήτες, οι κυβερνώντες…..Την εποχή αυτή η θρησκεία είναι οδηγός της σοφίας,Πάντα από αυτό το φως παίρνουν λάμψη η ηθική και η τέχνη…

Όμως η θρησκεία αφήνεται στον καθαρό ασκητισμό,Και τελικά μειώνεται η ένθερμη μέθεξή της.(……………….)

Τέλος, στο έσχατο στάδιο, οι παραδόσεις (ήθη κι έθιμα) δεν θεωρούνται στερεότυπες μορφές αξιών, αλλά σύμφωνα με τις θετικές επιστήμες αποτελούν σύμβολα τα οποία εξακολουθούν να επιβιώνουν διαχρονικά στο μυαλό του ανθρώπου, και συνεπώς καλύπτουν το χάσμα που δημιουργείται ανάμεσα στις παραδοσιακές θρησκευτικές αξίες (nakliyat) και την φιλοσοφία (akliyat). Τόσο η θρησκεία όσο και η φιλοσοφία αποτελούν τη μόνη οδό η οποία οδηγεί στην ένωση με το θείο (Θεό).

Fakihlerin kılavuzu Nakliyyât, Των νομομαθών οδηγός οι θρησκευτικές αξίεςDini zorla sürüklerler bu yola...... Σπρώχνουν τη θρησκεία προς άλλες ατραπούςHikmet der ki, ‘‘Bana rehber Akliyyât; Η γνώση λέει: Οδηγός μου είναι η Λογική,O halde siz sağa gidin, ben sola!332’’... Τότε πηγαίνετε εσείς δεξιά, ενώ εγώ αριστερά.

Ιδιαίτερα μετά την εξορία του στο νησί της Μάλτας, αλλά και προς την δύση της ζωής του, ο ποιητής επισημαίνει εντονότερα την εγκαρτέρηση (tevekkül) προς τον Θεό, τον οποίο αντιλαμβάνεται περισσότερο ως μία έννοια πραγματική. Αυτήν την περίοδο, υποστηρίζει σε κάθε ευκαιρία πως ο Ισλαμισμός αποτελεί ηθική αξία και επιμένει στην θρησκευτική μόρφωση των νέων αποδίδοντας σ’ αυτήν ιδιαίτερη αξία333.

Αξιοσημείωτο θεωρείται το γεγονός ότι, στις επίμονες απαιτήσεις (αιτήματα) του Γκιοκάλπ, το άτομο καλείται να ζυμωθεί με την κοινωνία με σκοπό να αποτινάξει το εγώ του, παρατηρείται η επίδραση της ισλαμικής φιλοσοφίας του μυστικισμού (σούφι, tasavvuf). Η ισλαμική φιλοσοφία του μυστικισμού – σούφι διδάσκει ότι το άτομο πρέπει να προσπαθήσει να αποβάλει το εγώ του, να αφομοιωθεί στην ιερή θέληση και τελικά να ενωθεί με το θείο – Θεό. Η διαδικασία αυτής της μεγάλης πορείας που οδηγεί προς την αυτογνωσία, χαρακτηριστικά είναι τα εξής λόγια: «Το «γνώθι σαυτόν» του Σωκράτη, στη θεωρία του τασαββούφ, δε σημαίνει απλώς μια ενδοσκόπηση, αλλά εξακρίβωση και φανέρωση του θείου σπινθήρα ο οποίος υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Αν η αυτογνωσία αυτή πραγματοποιηθεί και ο 331 Βλέπε ποίημα «Din ile İlim», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 99 – 100.332 Βλέπε ανωτέρω ποίημα, σσ. 99 – 100.333 Heyd, Uriel, Türk Milliyetçiliğinin…, οπ. ανωτ., σ. 98.

111

άνθρωπος ανακαλύψει τη θεία πνοή που κρύβεται μέσα του, έστω κι αν αυτή είναι ολιγόφωτη και ελάχιστη σαν αδύναμη σπίθα, από τη στιγμή εκείνη αισθάνεται το ιερό χρέος να απαλλαγεί από το σκοτάδι της αγνωσίας, μετατρέποντάς το σε μία απέραντη εστία θείου φωτός. Επειδή όμως ο άνθρωπος από τη φύση του είναι αδύναμος για να κατορθώσει ένα τέτοιο γιγάντιο έργο μόνος του, χρειάζεται τη βοήθεια κάποιου μυημένου και έμπειρου «γέροντα» (sufi ή piri)»334.

Επομένως, η κοινωνική εξύψωση που αποτελεί το ιδανικό του Γκιοκάλπ και εκφράζεται με τον μυστικιστικό όρο «ιερός εκστασιασμός» (μέθεξη – vecd) ίσως να μην αποτελεί απλή σύμπτωση. Ιδιαίτερα ο ίδιος, γνωρίζει πολύ καλά ότι γεμίζει τα παλιά μπουκάλια με καινούργιο κρασί335. Εξάλλου, σε ένα από τα θρησκευτικά του ποιήματα, πρόσθεσε ως μότο τη φράση «σύμφωνα με την κοινωνιολογία του μυστικισμού». Διαβάζουμε σχετικά σε τρεις στροφές του ποιήματος «Tevhid»:

Gövdelerde Kesret var, Στα κορμιά υπάρχει ευφορία.Gönüllerde Vahdet var, Στις ψυχές είναι ενιαίοςFertler yok, cemiyet var! Δεν υπάρχουν άτομα, αλλά κοινωνία! Lâ-İlâhe İllallah! Lâ-İlâhe İllallah!

Kalkar, rûhlar bir yerde Οι ψυχές υψώνονται ενωμένεςOlunca, kalbten Perde; Σαν είναι, και γίνονται πέπλος της καρδιάς,Bir göz doğar içerde! Ένα όμμα γεννιέται έσωθεν! Lâ-İlâhe İllallah! Lâ-İlâhe İllallah!

Bir göz ki Yezdân odur, Ένα όμμα που είναι ίδιος ο Θεός,Millet o, vatan odur, Είναι το έθνος κι η πατρίδαUrf, İcmâ, Kurân odur! Είναι παράδοση, ένωση, το Κοράνι! Lâ-İlâhe İllallah!336 Lâ-İlâhe İllallah! Muhammed Resûlu’llah Μωάμεθ ο απεσταλμένος του Θεού

Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο θεός που χρησιμοποιεί ο ποιητής στην παραπάνω στροφή, δεν παραπέμπει στον Θεό του ιερού Κορανίου, ούτε και στην θεία ύπαρξη του Θεού των σούφι. Ο Θεός του Γκιοκάλπ είναι η κοινωνία. Σ’ αυτήν ο ποιητής προσδίδει μια ιερή έννοια και η ψυχή της κοινωνίας που μετακενώνεται στο άτομο την ονομάζει συνένωση (ενοποίηση) (tevhid) 337 της οποίας τις προϋποθέσεις τις συγκρίνει με τις θείες εντολές.

334 Ζεγκίνη, Ευστράτιου, Ιστορία της Τουρκικής…, οπ. ανωτ., σ. 83.335 Heyd, Uriel, Türk Milliyetçiliğinin..., οπ. ανωτ., σ. 68.336 Βλέπε ποίημα «Tevhid», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 55.337 Filizok, Rıza, Ziya Gökalp, οπ. ανωτ., σ. 139.

112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ

Medeniyet beyne’l-milel yazılacak bir kitâb;Her faslını bir milletin harsı teşkil edecek.Medeniyet bir kenser ki birçok çalgı, saz, rübâbBirleşmekle bir âhengi ancak tekmil edecek338.

1-) Τουρκισμός και Δυτικός Πολιτισμός

Με τη φράση – σύνθημα του Κεμάλ Ατατούρκ, «Η επιστήμη είναι ο πιο γνήσιος οδηγός στη ζωή» (Hayatta en hakiki mürşit İlimdir), ο Κεμαλισμός προσδιόρισε τον δρόμο του μέλλοντος, βάσει του οποίου θα πρέπει να πορευθεί η σύγχρονη Τουρκία. Ήδη από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τις μεταρρυθμίσεις της «Νέας Τάξης» (Nizam-ı Cedid) του σουλτάνου Σελίμ του Γ’ (1789 – 1807) και κατόπιν με το Τανζιμάτ, οι Οθωμανοί διανοούμενοι πίστευαν πως η χώρα που κατέρρεε θα μπορούσε να σωθεί μόνο με έναν τρόπο: με την τεχνολογική πρόοδο. Παράλληλα, όσο κι αν υπήρχε διαδεδομένη η άποψη ότι όλα τα δεινά της αυτοκρατορίας προέρχονταν από τη Δύση, ωστόσο στο θέμα της επιστήμης, της τεχνολογίας αλλά και των θεωρητικών ή ανθρωπιστικών επιστημών, οι Οθωμανοί είχαν στραμμένα τα βλέμματά τους στα δυτικά κράτη. Τόσο η οθωμανική ελίτ της διανόησης, όσο και οι διάδοχοί της Νεότουρκοι, αλλά και οι κεμαλιστές στο τουρκικό κράτος, πίστευαν ακράδαντα, ότι η εξέλιξη θα προερχόταν μόνο από τη Δύση. Έτσι, η επιλογή στο δίλημμα Ανατολή ή Δύση, στο θέμα του εκσυγχρονισμού της χώρας έτεινε προς τη δεύτερη.

Μετά την ίδρυση του τουρκικού κράτους ο Κεμάλ τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ μιας δυτικότροπης τουρκικής κοινωνίας. Η στάση και οι πεποιθήσεις του εκφράζονται πλήρως με τις μεταρρυθμίσεις στο πνεύμα των οποίων διακρίνει κανείς την προσπάθεια απαλλαγής από τον ανατολικό – ισλαμικό τρόπο ζωής και αντικατάστασής του από τον δυτικό. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί εδώ, πως οι μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ αποτελούν χάραξη πορείας στον προσανατολισμό της τουρκικής κοινωνίας. Πράγματι, έως τότε πηγή άντλησης πολιτισμικών στοιχείων της οθωμανικής διανόησης αποτελούσε ο αραβο – περσικός πολιτισμός. Όμως, ο Κεμάλ πραγματοποίησε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών. Πίστεψε πως ένα κράτος για να μείνει ανεξάρτητο πολιτικά και οικονομικά και να αποκτήσει την ικανότητα να ορθώνει δικό του καθαρό λόγο μέσα στην κοινωνία των εθνών, θα πρέπει να αναπτύξει σύγχρονη τεχνολογία. Έτσι, κατέληξαν στο συμπέρασμα, πως η ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας ωθεί τα κράτη προς την οικονομική ανάπτυξη, την πρόοδο και κατ’ επέκταση προς τον εκσυγχρονισμό.

Η παραπάνω άποψη του Μουσταφά Κεμάλ, δεν απείχε πολύ από τις ιδέες του Ζιγιά Γκιοκάλπ, με μόνη την ακόλουθη διαφορά: Ότι ένας εκσυγχρονισμός αναμφισβήτητα μπορεί να επιτευχθεί, αρκεί η κοινωνία να μην απωλέσει τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της, όπως είναι η ισλαμική θρησκεία, η τουρκική γλώσσα και τα τουρκικά ήθη και έθιμα. Ως επιστήμονας της κοινωνιολογίας, ο Γκιοκάλπ είχε προβλέψει έγκαιρα τη σημασία των ανωτέρω πολιτισμικών στοιχείων, γι’ αυτό και τόνιζε πως ο εκσυγχρονισμός είναι

338 «Ο διεθνής πολιτισμός ένα βιβλίο να το γράψεις, / Κάθε κεφάλαιο ν’ αποτελέσει την κουλτούρα του έθνους, / Ο πολιτισμός μια ορχήστρα, πολλά όργανα, σάζια και κιθάρες / Σαν όλα ενωθούν δημιουργούν μιαν αρμονία», Βλέπε ποίημα «Medeniyet», Ziya, Gökalp, Şiirler…, οπ. ανωτ., σ. 109.

113

απαραίτητος για την πρόοδο της τουρκικής κοινωνίας υπό την προϋπόθεση να μην αλλοτριωθεί.

Χωρίς αμφιβολία, το τρίτο ρεύμα, δηλαδή το ρεύμα του εκσυγχρονισμού, για μία μουσουλμανική κοινωνία είναι αμφίσημο (διφορούμενο). Πιο συγκεκριμένα, οι συντηρητικοί μουσουλμάνοι του παραδοσιακού Ισλάμ, αντιμετωπίζουν τον δυτικό πολιτισμό με καχυποψία, ως κάτι κακό που έρχεται να διαλύσει και να κατεδαφίσει όποιες αξίες οικοδομήθηκαν μέχρι σήμερα και διαφυλάχθηκαν χάρη στο Ισλάμ. Από την άλλη πλευρά, οι προοδευτικοί μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι χρειάζεται μία ρηξικέλευθη αντίληψη όπου η μουσουλμανική κοινωνία θα επιχειρήσει να κάνει ανοίγματα προς τον εκσυγχρονισμό δίχως όμως να ζημιωθεί η ουσία της ύπαρξής της. «Όπως δεν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στις ιδέες «εκσυγχρονισμός», «εξισλαμισμός», έτσι και για την ανάγκη του εκσυγχρονισμού δεν υφίσταται αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτές τις ιδέες.

Η ανάγκη μας να εκσυγχρονιστούμε, μας υπαγορεύει να δανειζόμαστε μόνο επιστημονικά και παραγωγικά εργαλεία από την Ευρώπη.

Όπως στην Ευρώπη, έτσι και σε μας, πέρα από τη θρησκεία και τον εθνικισμό, γεννώνται ορισμένες πνευματικές ανάγκες έρευνας από τις πηγές, όπως π.χ. στην τεχνολογία και στις φυσικές επιστήμες υπάρχει ανάγκη απόκτησης ή και δανεισμού τους.

Επομένως, προσδιορίζοντας τα πεδία επιρροής του κάθε ρεύματος, πρέπει να αποδεχτούμε τους σκοπούς του. Ή ορθότερα, κατανοώντας ότι αποτελούν μία ανάγκη ιδωμένη από τρεις διαφορετικές οπτικές, να δημιουργήσουμε ένα «μοντέρνο Ισλάμ και έναν σύγχρονο Τουρκισμό»339.

Ο Γκιοκάλπ, λοιπόν, ενστερνίζεται ανεπιφύλακτα την ανάγκη ενός μοντέρνου Ισλάμ λέγοντας ότι η πλήρης ένταξη στον δυτικό πολιτισμό δεν σημαίνει υποδούλωση σ’ αυτόν, αλλά εξομοίωση και συμμετοχή στις σύγχρονες εξελίξεις. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «Προκειμένου να πολεμήσουν δύο κοινωνίες μεταξύ τους, είτε στρατιωτικά είτε πολιτικά, θα πρέπει να είναι εφοδιασμένες με τα ίδια όπλα. Ενώ οι Ευρωπαίοι μπορούν και κατασκευάζουν, χάρη στην πρόοδο που σημειώνουν στη βιομηχανία τους, τρομερά πολεμικά μέσα όπως άρματα, τεθωρακισμένα οχήματα, αεροσκάφη, θωρηκτά και υποβρύχια, εμείς είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούμε κανόνια και τουφέκια απηρχαιωμένης τεχνολογίας. Υπό τις συνθήκες αυτές, πώς θα καταφέρει ο ισλαμικός κόσμος να αντισταθεί μέχρι τέλους απέναντι στην Ευρώπη; Πώς θα μπορέσουμε να υπερασπιστούμε την ανεξαρτησία τόσο της θρησκείας όσο και της πατρίδας μας;

Υπάρχει μόνο μία ελπίδα απέναντι στον κίνδυνο αυτό και αυτή είναι να προοδεύσουμε εφάμιλλα με τους Ευρωπαίους στις επιστήμες, στη βιομηχανία, στα στρατιωτικά και τη δικαιοσύνη, δηλαδή να εξισωθούμε μαζί τους πολιτισμικά. Και γι’ αυτό υπάρχει πάλι ένας δρόμος. Να ενταχθούμε πλήρως στον ευρωπαϊκό πολιτισμό»340.

Προτείνοντας ένα ουσιαστικό πρόγραμμα εισόδου της τουρκικής κοινωνίας στον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ δεν γνώριζε μόνο τους τρόπους ή τις μεθόδους που θα οδηγούσαν τους Τούρκους προς τον εκμοντερνισμό, αλλά προσδιόρισε και τον χρόνο. Με άλλα λόγια, όταν η Τουρκία προοδεύσει στον τεχνολογικό τομέα σε σημείο που να μην έχει την ανάγκη των Ευρωπαίων, τότε θα σημαίνει πως εκμοντερνίστηκε: «Κάποτε σύγχρονες

339 Gökalp, Ziya, Türkleşmek,…, οπ. ανωτ., σσ. 48 – 49.340 Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Οι Αρχές…, οπ. ανωτ. σ. 78.

114

χώρες ονομάζονταν εκείνες που κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν εργαλεία και οι οποίες είχαν προοδεύσει στον τεχνολογικό τομέα. Σήμερα εκσυγχρονισμός στην δική μας περίπτωση σημαίνει να παράγουμε και να χρησιμοποιούμε όπως οι Ευρωπαίοι θωρηκτά πλοία (drednot), αυτοκίνητα και αεροπλάνα. Εκσυγχρονισμός δεν σημαίνει να εξομοιωθούμε στη μορφή και τον τρόπο ζωής των Ευρωπαίων. Αντίθετα, όταν φθάσουμε στο σημείο να μην έχουμε ανάγκη τους Ευρωπαίους στους τομείς της γνώσης, της κατασκευής και της αγοράς, τότε μπορούμε ν’ αντιληφθούμε ότι έχουμε εκσυγχρονιστεί»341.

Τέλος, για την εξέλιξη και την πρόοδο μιας χώρας, ο Γκιοκάλπ υποστήριζε ότι αυτή πρέπει να έχει αναπτυγμένη βιομηχανία. Η βιομηχανία αποτελεί την κινητήριο δύναμη των επιστημών. Όμως, οι επιστήμονες, σύμφωνα με τον Τούρκο στοχαστή, δεν θα πρέπει να κατέχουν μόνο θεωρητική γνώση αλλά και εμπειρική. Όταν στο επιστημονικό πεδίο μιας χώρας απουσιάζει η μία από τις δύο γνώσεις, τότε δεν τίθεται θέμα επιστήμης αλλά ούτε και επιστημόνων: «Η ιστορία του πολιτισμού, μάς διδάσκει ότι σε μία χώρα παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανίας εξελίσσονται και οι επιστήμες.

Οι επιστήμες στηρίζονται στη βιομηχανία, η οποία προσπαθεί να δώσει προσανατολισμό και οργάνωση. Στη χώρα μας (την Τουρκία) η γνώση της φυσικής επιστήμης δεν είναι μέσο αλλά σκοπός. Ενώ οι επιστήμονές μας ξέρουν να μιλούν μόνο για την επιστήμη (φυσική), ωστόσο δεν έχουν την ικανότητα να ασχοληθούν με την πρακτική εφαρμογή της. Συνεπώς, στη χώρα μας, με την κυριολεκτική έννοια του όρου, ούτε επιστήμη έχουμε αλλά ούτε επιστήμονες. Όπως οι επιστήμες γεννώνται από την γνώση, έτσι και η φιλοσοφία από την μεθοδολογία»342.

Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό, ότι το τρίπτυχο στη σύνθεση του Ζιγιά Γκιοκάλπ, «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», αναδεικνύεται σε κύριο μοχλό για την διαμόρφωση εθνικής συνείδησης και ταυτότητας, για την θρησκεία και για την συνειδητοποίηση της εξέλιξης και της προόδου του τουρκικού λαού. Ως επιστέγασμα των ανωτέρω εκπεφρασμένων απόψεων, παραθέτουμε εκτενές απόσπασμα του άρθρου του Ζιγιά Γκιοκάλπ με τίτλο: «Μεταρρύθμιση και Συντηρητισμός»: «Εμείς, στο πλαίσιο του οθωμανικού πολιτισμού είμαστε μεταρρυθμιστές και στο πλαίσιο της τουρκικής κουλτούρας συντηρητικοί. Σήμερα η Τουρκία της αναδιάρθρωσης όταν επιχειρεί μεταρρυθμίσεις αλλάζει τον οθωμανικό πολιτισμό. Ο οθωμανικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός της Ανατολής. Κι ο ανατολικός πολιτισμός δεν είναι ο ισλαμικός αλλά αποτελεί συνέχεια του πολιτισμού της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Βυζαντίου). Με παρόμοιο τρόπο μπορούμε να ισχυριστούμε πως ο δυτικός πολιτισμός αποτελεί συνέχεια του πολιτισμού της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η τουρκική αναδιοργάνωση στο θέμα του πολιτισμού ποτέ δεν αποδέχεται τον συντηρητισμό. Ο Τουρκισμός είναι συντηρητικός μόνο στην κουλτούρα. Αυτός ο συντηρητισμός όμως δεν αποτελεί εμπόδιο στη μεταρρύθμιση. Οι φιλελεύθεροι μεταρρυθμιστές πάντα σεβάστηκαν την κουλτούρα. Στην εθνική κουλτούρα οι μόνοι που δεν είναι συντηρητικοί είναι οι πρωτοπόροι εκσυγχρονιστές. Οι τουρκιστές δεν μπορούν να είναι ριζοσπάστες. Επιπρόσθετα, ο Τουρκισμός δεν μπορεί να είναι συντηρητικός στο πεδίο του πολιτισμού. Διότι ο πολιτισμός αποτελεί τον «μανδύα» των χωρών. Όπως τα άτομα αλλάζουν την ενδυμασία τους, έτσι και οι χώρες μπορούν να επηρεαστούν ή να δεχθούν επιδράσεις και από άλλους

341 Gökalp, Ziya, Türkleşmek,…, οπ. ανωτ., σσ. 48 – 49.342 Gökalp, Ziya, Türkleşmek,…, οπ. ανωτ., σσ. 55 – 56.

115

πολιτισμούς. Για παράδειγμα, οι Τούρκοι κάποτε υιοθέτησαν στοιχεία του πολιτισμού της Άπω Ανατολής. Και τώρα, υπό τον όρο ότι θα διαφυλάξουμε τον Τουρκισμό και τον Ισλαμισμό μας, δεν τίθεται κανένα πρόβλημα να εισέλθουμε στον δυτικό πολιτισμό. Όσον αφορά τον Τουρκισμό και τον Ισλαμισμό μας, και τα δύο αυτά στοιχεία συνθέτουν εκείνο που ονομάζουμε «κουλτούρα». Αφομοιώνοντας στοιχεία από τον δυτικό πολιτισμό, εκείνο που πρέπει να προσέχουμε είναι η ακέραιη και σταθερή διαφύλαξη της εθνικής δύναμής μας. Οι Τούρκοι μεταρρυθμιστές σ’ αυτό το σημείο λοιπόν είναι συντηρητικοί. Σχετικά με το θέμα αυτό τασσόμεθα εξ ολοκλήρου στο πλευρό των συντηρητικών. Το να είναι κανείς συντηρητικός στην εθνική κουλτούρα δεν αφήνει καμία παρακαταθήκη ούτε στην πρόοδο ούτε και στην εξέλιξη. Διότι η εθνική κουλτούρα είναι ζωντανή και χαρακτηρίζεται από κάποια αυτοτέλεια στην εξέλιξή της. Εξάλλου, επειδή η κουλτούρα γεννιέται ανεπαίσθητα από τα σπλάχνα της κοινωνίας, δεν μπορούμε να την αγγίξουμε με τις αισθήσεις μας. Η εθνική κουλτούρα πάντα προχωράει μπροστά με ένα θεϊκό κατόρθωμα και ποτέ δεν υποπίπτει σε σφάλμα. Εκείνο όμως που μπορούμε να αλλάξουμε ενσυνείδητα είναι ο πολιτισμός. Διότι, ο πολιτισμός ουσιαστικά είναι ένα προϊόν της ατομικής συνείδησής μας. Σήμερα είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε τον δυτικό πολιτισμό. Σε περίπτωση που τον απορρίψουμε, τότε θα γίνουμε αιχμάλωτοί του. Είμαστε υποχρεωμένοι, λοιπόν, να επιλέξουμε τη μία από τις δύο επιλογές, δηλαδή ή να εξομοιωθούμε με τον δυτικό πολιτισμό ή να γίνουμε δέσμιοι των δυτικών κρατών.

Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πλέον συνείδηση η ακόλουθη πραγματικότητα: Για να υπερασπιστούμε την ανεξαρτησία και την ελευθερία μας έναντι της Ευρώπης θα πρέπει να επωφεληθούμε από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται σε κοινωνικές δομές, όπως η βιομηχανική τεχνολογία και οι θετικές επιστήμες. Κάποτε εάν δεν δανειζόμασταν στοιχεία από το σύστημα της «Νέας Τάξης»343 ώστε να δημιουργήσουμε στρατιωτικές σχολές, σήμερα θα μπορούσαμε άραγε να υπερασπιστούμε την Ανατολία μας από τους εχθρούς; Η ισχύς της Ευρώπης, η μοναδική ανωτερότητά της στηρίζεται στον πολιτισμό της. Μόνο με τον πολιτισμό της κατέκτησε όλο τον κόσμο και νίκησε τους μουσουλμάνους.

Συνεπώς, κάτι που είναι τόσο ωφέλιμο, γιατί εμείς να το απορρίψουμε; Η θρησκεία μας άραγε δεν μας προτρέπει να επωφεληθούμε από όλες τις γνώσεις και τις επιστήμες, λέγοντας μας: «Ακόμα και στην Κίνα να βρίσκεται η επιστήμη (γνώση) να την ψάξετε», και «Η σοφία (γνώση) είναι η περιουσία που έχασε ο πιστός (θεοσεβής). Όπου κι αν τη βρεις πρέπει αμέσως να την αποκτήσεις». Ιδού λοιπόν, η επιστήμη και η σοφία (γνώση) της σύγχρονης εποχής αποτελούν αυτό που λέμε «Δυτικός Πολιτισμός». Ο δυτικός πολιτισμός αποτελεί συνέχεια του αρχαίου «Μεσογειακού Πολιτισμού». (………………………)

Τι θα αποκομίσουμε, λοιπόν, από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό; Δίχως αμφιβολία, δεν θα πάρουμε μία εθνική γλώσσα. Διότι η γλώσσα που μιλιέται από τον λαό μας είναι η εθνική μας γλώσσα. Όμως, δεν έχουμε αρκετά στοιχεία για το θέμα αυτό από την επιστήμη της γλωσσολογίας. Επομένως, απ’ αυτόν (τον δυτικό πολιτισμό) δεν θα δανειστούμε τη γλώσσα, αλλά την επιστήμη της γλωσσολογίας. Επιπλέον, στη γλώσσα μας θα πρέπει να καθιερώσουμε όρους της επιστήμης και της βιομηχανίας της Ευρώπης.

Δίχως αμφιβολία, ούτε θα αντιγράψουμε μία εθνική ηθική από την Ευρώπη. Διότι στα σπλάχνα του λαού μας εδράζεται η εθνική μας ηθική. Όμως, δεν γνωρίζουμε τις μεθόδους

343 Εννοεί τις μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν στον στρατιωτικό τομέα επί σουλτάνου Σελίμ Γ’ το 1793.116

έρευνας της επιστήμης της ηθικής. Επομένως, από τον δυτικό πολιτισμό δεν θα δανειστούμε την ηθική, αλλά την επιστήμη της ηθικής.

Δεν ξέρω μετά απ’ όλα τα παραδείγματα που προανέφερα, αν χρειάζεται να πω ότι από την Ευρώπη δεν θα πάρουμε την «θρησκεία». Πέρα απ’ όλα, από την Ευρώπη μας χωρίζει δίχως άλλο η θρησκεία. Η Ευρώπη θα μείνει πάντα χριστιανική, ενώ εμείς αιώνια θα μείνουμε μουσουλμάνοι. Όμως, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα να πάρουμε την επιστήμη της θρησκειολογίας από την Ευρώπη. Διότι, η θρησκειολογία είναι μία επιστήμη η οποία κοιτάζει με την ίδια ματιά (χωρίς διάκριση) όλες τις θρησκείες και στηρίζεται μόνο σε θετικές και αντικειμενικές μεθόδους στην εξέταση των θρησκειών.

Κι αυτές οι δηλώσεις αποδεικνύουν, ότι δεν θα μπορέσουμε να πάρουμε ούτε τα αποτελέσματα των θετικών επιστημών που πραγματοποιούνται στην Ευρώπη. Για να ανακαλύψουμε την επιστημονική πραγματικότητα στη χώρα μας, θα πρέπει να αντλήσουμε από αυτούς τις μεθόδους των θετικών επιστημών και τις τεχνικές της τεχνολογίας. Δηλαδή, δεν θα πάρουμε τις συνθέσεις των Ευρωπαίων μουσικοσυνθετών, αλλά τις μεθόδους (τις πρακτικές) που βοηθούν να εναρμονίσουμε και να συνθέσουμε τις μελωδίες και τα τραγούδια του λαού μας. Ώστε, σκοπός μας είναι, σύμφωνα με την επιστήμη της μουσικής στην Ευρώπη, να δημιουργήσουμε από τις εθνικές μελωδίες μας μία εθνική αλλά και μία ευρωπαϊκή μουσική.

Και στη λογοτεχνία, μεταφράζοντας στη γλώσσα μας τους Ευρωπαίους κλασικούς συγγραφείς, πρέπει να ανορθώσουμε την αισθητική μας καλλιέργεια. Η ευρωπαϊκή κλασική λογοτεχνία είναι μία αυθεντική - καθαρή λογοτεχνία. Ενώ η λογοτεχνία που δημιούργησαν οι οπαδοί της παρακμιακής ποίησης της φαντασιακής λογοτεχνίας είναι αρρωστημένη. Το οθωμανικό έθνος, επειδή είναι μία γερασμένη κοινότητα, αποδεχόταν ως πρότυπο αυτήν την αρρωστημένη λογοτεχνία. Ενώ το τουρκικό έθνος που βγήκε δυνατό από τα ερείπια του (Οθωμανικού Κράτους), είναι νέο και μάλιστα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι βρίσκεται σε παιδική ηλικία. Μπορεί κανείς άραγε να δώσει σ’ ένα νέο έθνος έργα αρρωστημένων και γερασμένων εθνών;

Πράγματι, για την εποχή μας αποτελεί ένα θαύμα το γεγονός ότι μπορεί να προκύπτει ένα νέο, ισχυρό και έξυπνο τουρκικό έθνος, μέσα από ένα αρρωστημένο και γερασμένο οθωμανικό έθνος. Πώς μπορούμε να ορίσουμε αυτό το θαύμα; Μήπως υπήρχε ένας μυστικός - κρυφός κόσμος στην Τουρκία τον οποίο δεν γνώριζε κανείς;

Μάλιστα, στην Τουρκία υπήρχε ένας αφανής κόσμος. Υπήρχε ένας τουρκικός λαός ο οποίος ζούσε στη μυθική χώρα του «Εργκενεκόν» (Ergenekon) παράλληλα με την εθνική κουλτούρα του, τη γλώσσα του, τη λογοτεχνία του, την ηθική του, τη φιλοσοφία του. Ο οθωμανικός πολιτισμός τον είχε επικαλύψει και εμπόδιζε να φανεί έως τις μέρες μας. Τώρα εκείνος, (ο τουρκικός λαός) με την καθοδήγηση ενός γκρίζου λύκου (bozkurt), από αυτή τη ζωή του «Ergenekon» προβάλλει ως ένα ισχυρότερο κι εξυπνότερο έθνος»344.

Στις κοινωνιολογικές αναλύσεις πάνω στις οποίες βασίστηκε ο Γκιοκάλπ με σκοπό να επινοήσει, και κατ’ επέκταση να προτείνει, έναν πυρήνα που να καθορίζει την υπόσταση και την ιδιαιτερότητα του τουρκικού έθνους, κατέληξε στο συμπέρασμα, ότι αυτός ο πυρήνας δεν θα μπορούσε να ήταν άλλος από την κουλτούρα. Το έθνος θα πρέπει να διαφυλάξει την κουλτούρα του και να την χρησιμοποιήσει ως πηγή έμπνευσης στην τέχνη και σε διάφορες άλλες δημιουργικές δραστηριότητες. Τα παραδείγματα για τον εθνικισμό τα αντλούσε από 344 Gökalp, Ziya, İnkilâpçılık…, οπ. ανωτ., σσ. 38 – 42.

117

την τουρκική ιστορία, την κοινωνιολογία και το φολκλόρ. Δήλωνε την πίστη του στην εθνικιστική παιδεία, όμως αρνούνταν την τυφλή προσήλωση στο φυλετικό παρελθόν. Το παρελθόν ήταν οι παραδόσεις και το ισλαμικό παρελθόν κι αυτά θα μπορούσαν να αποτελέσουν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο η νέα Τουρκία θα μπορούσε να στηριχθεί και κατά συνέπεια να ενταχθεί στον σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό345. Αυτήν την άποψη την υποστήριξε μέχρι τον θάνατό του.

Συνοψίζοντας, επισημαίνουμε ότι ο Κεμάλ Ατατούρκ στην πορεία προς την επίτευξη των στόχων του βρέθηκε μπροστά σε ορισμένα διλήμματα που ήταν σημαντικά για την ενίσχυση των σχετικών ιδεών του. Λόγου χάρη, για να προχωρήσει η τουρκική κοινωνία στο μέλλον, θα έπρεπε να επιλέξει και να ενταχθεί σε έναν πολιτισμό. Υπήρχε ο οθωμανικός πολιτισμός ο οποίος κατατασσόταν ανάμεσα στους ανατολικούς πολιτισμούς, ενώ ο Κεμάλ και οι Τούρκοι διανοούμενοι πίστευαν ότι η σύγχρονη τουρκική κοινωνία δεν θα μπορούσε να συμπεριληφθεί ανάμεσα στα αναπτυγμένα κράτη εάν δεν ανήκε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Επιπλέον, κύριο χαρακτηριστικό του οθωμανικού πολιτισμού ήταν η θρησκεία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Ατατούρκ δεν είχε κανένα δίλημμα να επιλέξει, εάν το νέο κράτος θα διοικείτο με τον θρησκευτικό νόμο της σαρία (şeriat) ή θα είχε κοσμικό χαρακτήρα. Η κυρίαρχη επιλογή του Κεμάλ ήταν η εκκοσμίκευση.

Όμως, εδώ τίθεται ένα σημαντικό ζήτημα. Ο Γκιοκάλπ, σύμφωνα με τη σύνθεσή του «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός», πίστευε πως, διατηρώντας αυτά τα τρία χαρακτηριστικά, τα οποία δεν είναι αντίθετα μεταξύ τους, αλλά αλληλοσυμπληρούμενα, η νέα τουρκική κοινωνία θα μπορούσε να διαμορφώσει μία κοινή κουλτούρα, την τουρκική εθνική κουλτούρα346. Αντίθετα, ο Κεμάλ, ενώ αρχικά πίστεψε πως, αν και η μορφή του νέου κράτους θα ήταν εκκοσμικευμένη ωστόσο στην πορεία αντιλήφθηκε, ότι δεν θα έπρεπε να αποκοπεί εντελώς από την κοινωνία η θρησκεία, η οποία και αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο όλων των μουσουλμανικών εθνοτήτων της Τουρκίας. Έτσι, στα πρώτα Συντάγματα της Τουρκίας, υπήρχε η έκφραση πως η ισλαμική θρησκεία ήταν η επίσημη θρησκεία του κράτους. Με την πάροδο του χρόνου όμως, κι έχοντας απωλέσει λόγω θανάτου το θεωρητικό του στήριγμα, τον Ζιγιά Γκιοκάλπ, ο Μουσταφά Κεμάλ αντιλήφθηκε πως η επιρροή των θρησκευτικών ηγετών προς τον τουρκικό λαό αντί να μειώνεται αυξανόταν. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης αποδείχτηκε η τολμηρή απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης να διαγράψει από το Σύνταγμα την φράση που όριζε την επίσημη θρησκεία του κράτους. Έτσι, η μουσουλμανική θρησκεία υποκαταστάθηκε από τον εθνικισμό, ο οποίος αντικατέστησε την τουρκική κουλτούρα, αναπόσπαστο κομμάτι της οποίας είναι η θρησκεία.

Επομένως, στο δίλημμα, Τουρκισμός ή Ισλαμισμός, αν και ο Γκιοκάλπ νωρίτερα επινόησε μία σύζευξη των δύο ανωτέρω στοιχείων προτείνοντας την «Τουρκο – Ισλαμική Σύνθεση», ωστόσο αυτή δεν υιοθετήθηκε από τον Κεμαλισμό, ο οποίος αργότερα προτίμησε

345 Stanford, Shaw – Ezel, Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern..., οπ. ανωτ., σ. 362.346 Χαρακτηριστικά είναι όσα σημειώνει ο Τούρκος ιστορικός Χαμίτ Μποζαρσλάν, σχετικά με το τρίπτυχο «Εκτουρκισμός, Εξισλαμισμός, Εκσυγχρονισμός» και την επίσημο κεμαλικό καθεστώς. Ο ιστορικός αναφέρει τα εξής: «Στην Τουρκία, από την εποχή του Ζιγιά Γκιοκάλπ και εξής συμπεριλαμβανομένης και της κεμαλιστικής περιόδου, παρατηρείται κατά καιρούς στο επίσημο κρατικό δόγμα των τριών όρων ως όλον, με άμεσο τρόπο η γραπτή αναφορά των δύο όρων ενώ με έμμεσο ο τρίτος όρος. Αυτό το δόγμα περιλάμβανε, τον εκτουρκισμό, τον εξισλαμισμό και τον εκσυγχρονισμό». Βλέπε, Bozarslan, Hamit, ‘‘Ortadoğu ve Türkiye’ de ‘Milli Din’ İslâm ve İslâmcılık’’, στο περιοδικό Birikim Dergisi, No 129, Ocak 2000, σσ. 61 – 73.

118

μόνο τον τουρκικό εθνικισμό και μάλιστα απαλλαγμένο από τη θρησκεία. Συνεπώς, σύμφωνα με το πνεύμα του κεμαλισμού, κάθε θρησκευτική εκδήλωση που λάμβανε χώρα στα φανερά ήταν παράνομη. Αλλά, η προσπάθεια αυτή του Κεμαλισμού να εκριζώσει από τις ψυχές των πιστών του λαού την ισλαμική πίστη απέτυχε. Διότι, προσπάθησε να αποβάλει από την ψυχή της τουρκικής κοινωνίας το ουσιώδες στοιχείο που καθόριζε την ύπαρξή της: την ισλαμική θρησκεία. Επίσης, απέτυχε ο Κεμαλισμός, γιατί δεν έγινε κατανοητό στους κόλπους του ότι ένα από τα βασικότερα στοιχεία που συνθέτουν μία κοινωνία, που διατηρούν ακέραιη την ενότητά της και που την κάνουν ξεχωριστή από τις υπόλοιπες κοινωνίες, είναι η θρησκεία. Αντίθετα, ο Γκιοκάλπ ως έμπειρος κοινωνιολόγος, αντιλήφθηκε τη σημασία και τον ρόλο που παίζει η θρησκεία στην κοινωνία, γι’ αυτό και στα συγγράμματά του δεν παρέλειπε να τονίζει τη συμβολή της.

2-) Ερμηνευτική Προσέγγιση

Για να αναπτυχθεί πολιτισμικά το τουρκικό έθνος, ο Γκιοκάλπ έθεσε ως βασική αρχή τη φράση «Προς τη Δύση» (Garbe Doğru). Με τη φράση αυτή υπονοείται η ανάγκη άντλησης ωφέλιμων στοιχείων από τη Δύση, καθώς μέσα στον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο οι θεσμοί και οι νόμοι του τουρκικού έθνους θα πρέπει να προσαρμοστούν στις σύγχρονες απαιτήσεις.

Στο έκτο κεφάλαιο με τίτλο «Προς τη Δύση» του έργου του «Οι Αρχές του Τουρκισμού», ο Γκιοκάλπ για να αναλύσει αυτό το τρίπτυχο καταφεύγει σε ένα τουρκικό γνωμικό. Το γνωμικό αυτό προτρέπει τον άνθρωπο «Να γνωρίζει την δουλειά του, την διατροφή του και τον σύντροφό του» (İşini bil, Aşını bil, Eşini bil), δηλαδή, εκείνος που επιθυμεί να ζήσει μία ευτυχισμένη και υγιεινή ζωή, θα πρέπει να έχει μια καλή δουλειά, να προσέχει τι τρώει και να επιλέγει τους σωστούς φίλους του. Παραφράζοντας, λοιπόν, αυτό το γνωμικό ο Ζιγιά Γκιοκάλπ και προσαρμόζοντας το στο τρίπτυχο της θεωρίας του, προτρέπει τους συμπατριώτες του ως εξής: «Να γνωρίζεις το έθνος σου, τους ομόθρησκους σου και τον πολιτισμό σου» (Ulusunu tanı, İnandaşlarını (ümmetini) tanı, Uygarlığını tanı) 347. Η παράφραση του Γκιοκάλπ θα μπορούσε να αναλυθεί ως εξής: δηλαδή όταν έχει κανείς πλήρη γνώση των τριών ανωτέρω παροτρύνσεων, τότε μπορεί να κάνει ανοίγματα, δίχως ενδοιασμούς και διλήμματα, προς τη Δύση. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να επισημανθεί, ότι ως κοινωνιολόγος ο Γκιοκάλπ διέβλεπε, ότι το τουρκικό έθνος ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με την θρησκεία και θα αποτελούσε θανάσιμο πλήγμα στην δομή της κοινωνίας να αφαιρεθεί αυτό το ζωτικό στοιχείο ύπαρξής του. Κι ενώ υποστήριζε σθεναρά την αδιάλειπτη λειτουργία της θρησκείας μέσα στην τουρκική κοινωνία, παράλληλα δεν απέκλειε και τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της.

Μια σύντομη αναδρομή προσπάθειας εκδυτικισμού θα ήταν χρήσιμη για την κατανόηση της σύγχρονης επιθυμίας και προσπάθειας ένταξης της Τουρκίας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες άρχισαν, τότε που οι κυβερνώντες Οθωμανοί αντελήφθησαν την ανατροπή της πολεμικής υπεροχής τους. Οι συνεχείς πολεμικές ήττες και οι απώλειες εδαφών πριν το 1800, διολίσθησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία 200 χρόνια πίσω έναντι

347 Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, οπ. ανωτ., σ. 46.119

της Ευρώπης, καθώς η πρώτη μετά από μία χρονική περίοδο αδυνατούσε να ακολουθήσει τις εξελίξεις που πραγματοποιούνταν σε όλους τους τομείς της κρατικής δομής των δυτικών χωρών. Έτσι, τα γεγονότα αυτά ανάγκασαν τους Οθωμανούς να εισέλθουν σε μια περίοδο μεταρρυθμίσεων που ονομάστηκε από ορισμένους ιστορικούς «αμυντικός εκσυγχρονισμός ή εκμοντερνισμός». Ο εκμοντερνισμός, ανέκαθεν και ως ένα σημείο είχε την έννοια του «Εκδυτικισμού», διότι οι Οθωμανοί για να αντισταθούν στον ισχυρό αντίπαλο προσπαθούσαν να ταυτιστούν με αυτόν. Οι πρώτες προσπάθειες, λοιπόν, εκμοντερνισμού (1718 – 1839) προσανατολίστηκαν στην προσαρμογή της πολεμικής τεχνικής και τέχνης των δυτικών, των όπλων, της εκπαίδευσης της στρατιωτικής ελίτ και της οργάνωσης.

Σε ένα δεύτερο στάδιο (1839 – 1876) πραγματοποιήθηκαν ευρείες μεταρρυθμίσεις στους τομείς της εκπαίδευσης, της διοίκησης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που βασίζονταν και πάλι στα δυτικά μοντέλα. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές συντέλεσαν στην σταδιακή απομάκρυνση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το ισλαμικό δίκαιο και την οδήγησαν έχοντας σταθερή κατεύθυνση προς το ευρωπαϊκό δίκαιο. Οι μεταρρυθμίσεις συνεχίστηκαν μετά από έναν αναποτελεσματικό κοινοβουλευτισμό την περίοδο 1876 – 1878, την τριακονταετή αυταρχική, δεσποτική διοίκηση του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β’ (1878 – 1908) και τέλος, την διακήρυξη της Β’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης και την επανάσταση των Νεότουρκων (1908 – 1918)348.

Σε τούτο το σημείο, παρενθετικά, θα πρέπει να τονιστεί, ότι κατά τον 18ο αιώνα, οι Οθωμανοί αντλούσαν τις δυτικές ιδέες κυρίως από τη Γαλλία. Αργότερα, μετά τα μισά του 19ου αιώνα άρχισαν να δέχονται επιρροές και από την Αγγλία, ενώ από το 1890 και εξής, ιδίως όμως κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και μετά δέχτηκαν τις γερμανικές επιρροές349. Όλες οι προσπάθειες εκδυτικισμού δεν οδήγησαν μόνο σε συχνές προστριβές και αντιδράσεις από την παραδοσιακή πτέρυγα της οθωμανικής κοινωνίας, αλλά δημιούργησε και σοβαρά διλήμματα σε εκείνους που προωθούσαν τον εκμοντερνισμό350.

Από την διαμάχη αυτή, δηλαδή ανάμεσα στους οπαδούς του δυτικισμού και στους υποστηρικτές της οθωμανικής παράδοσης, φαίνεται πως άρχισε να επικρατεί η «δυτική ανωτερότητα» στο επίπεδο των κυβερνώντων και της διανόησης. Αυτή η τάση βασίστηκε στην αντίληψη, ότι οι εμπειρίες από την τεχνολογία και τις φυσικές επιστήμες και γενικότερα από τα σύγχρονα δυτικά επιτεύγματα, θα μπορούσαν να διοχετευτούν στην κοινωνία ενισχύοντας έτσι το κράτος, με συνέπεια να επέλθει η ομαλή συμφιλίωση των θετικών επιστημών με την ισλαμική κοσμοαντίληψη351. Αξιοσημείωτος είναι επίσης ο τρόπος με τον οποίο ο ιστορικός Bernard Lewis περιγράφει τις απόψεις των οπαδών του «Δυτικισμού»: «Για τους ακραίους ευρωπαϊστές, η λύση δεν ήταν λιγότερος αλλά περισσότερος εξευρωπαϊσμός. Έλεγαν ότι το πρόβλημα των προηγούμενων μεταρρυθμίσεων ήταν πως δεν είχαν προχωρήσει πολύ. Ο εξευρωπαϊσμός δεν ήταν θέμα επιλογής, αλλά επιβίωσης. «Είτε θα εξευρωπαϊστούμε, είτε θα καταστραφούμε», έγραφε ο Αχμέτ Μουράτ (Ahmet Murat) το 1912. Ο 348 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ...., οπ. ανωτ., σσ. 19.349 Για την επιρροή της Γερμανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία βλέπε το βιβλίο του Ortaylı, İlber, Alman Nüfuzunda Osmanlı İmparatorluğu, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008. Επίσης, Ortaylı, İlber, Üç Kıtada Osmanlılar, οπ. ανωτ., σσ. 151 – 152.350 Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σ. 19.351 Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’ nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, Yedigün Matbaacılık, İstanbul, 1960, σ. 51. Επίσης, Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm...., οπ. ανωτ., σσ. 126 – 127. Επίσης, Hanioğlu, Şükrü, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti...., οπ. ανωτ., σ. 17.

120

πιο συνεπής υποστηρικτής τούτης της άποψης ήταν ο Αμπντουλάχ Τζεβντέτ (Abdullah Cevdet), που οι απόψεις του συνοψίζονταν στη φράση: «Δεν υπάρχει δεύτερος πολιτισμός· πολιτισμός σημαίνει ευρωπαϊκός πολιτισμός και πρέπει να εισαχθεί μαζί με τα ρόδα και τα αγκάθια του». Ο δανεισμός ήταν άσκοπος, η αντιγραφή επιδερμική και επικίνδυνη. Η μόνη λύση ήταν η πλήρης αποδοχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού – η ενσωμάτωση της Τουρκίας στην Ευρώπη ως τμήματός της»352.

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους στο ποίημα με τίτλο «Yeni Attila» (Νέος Αττίλα), ο Γκιοκάλπ επισημαίνει πως όπως στο μακρινό παρελθόν οι πρόγονοι των Τούρκων οι Ούννοι νίκησαν τους δυτικούς έτσι και στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η δύναμη του τουρκικού στρατού κατάφερε να προσανατολίσει προς αυτόν το ενδιαφέρον των ευρωπαίων. Στο ποίημα ο ποιητής προτρέπει το στρατό να προχωρήσει εναντίον του εχθρού (Σέρβο, Έλληνα και Βούλγαρο) δίχως φόβο και δειλία, και είναι πεπεισμένος πως στο τέλος οι κατακτημένες πόλεις (Αδριανούπολη, Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Μοναστήρι, Ισκόδρα, Σκόπια) από τους εχθρούς θα επανέλθουν στα χέρια των Οθωμανών.

Ey Avrupa, bu belâdan Ε!! Ευρώπη, πώς θα ξεφύγειςSen nereye kaçacaksın? Εσύ από τούτον τον μπελά;Bir İkinci Attila’dan Από έναν δεύτερο ΑττίλαÇok gözyaşı saçacaksın! Δάκρυα πολλά θα χύσεις.

Dinlen artık! Bütün cihan Ξεκουράσου τώρα! Γιατί όλοςYine Eski Turân oldu! Ο κόσμος έγινε Τουράν!Padişâh’a dendi İlhan, Τον σουλτάνο είπανε Ιλχάν,Yeryüzü bir vatan oldu!353. Μία πατρίδα έγινε η υδρόγειος.

Όμως, οι ανωτέρω σκέψεις δεν ήταν μακρόβιες. Παρά τις ήττες που υπέστησαν οι Οθωμανοί στην Τρίπολη της Λιβύης και στους Βαλκανικούς Πολέμους, ο Γκιοκάλπ πίστευε πως δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Άρχισε, μάλιστα, να δικαιώνει τους οπαδούς του Τανζιμάτ, οι οποίοι ισχυρίζονταν πως οι Οθωμανοί όσο δεν παραδειγματίζονται από τους εχθρούς τους θα τους αποφεύγουν. Στο ποίημα «Esnaf Destanı» (Το Έπος των Συντεχνιών) έλεγε τα ακόλουθα:

Yenildik; sebebi: Geride kalmak,İntikam: Düşmanın ilmini çalmak,İşini öğrenmek, fennini çalmak.

Terakkiye gönül bağlayacağız,Bir hızla beşyüz yıl atlayacağız,Durmak olmaz, pek az zamânımız var354.

Νικηθήκαμε, αιτία: η υπανάπτυξη,Εκδίκηση: υιοθέτηση της επιστήμης του εχθρού.Η γνώση της τέχνης του, η κλοπή της επιστήμης του.(………….)

352 Lewis, Bernard, Η Ανάδυση…, τόμος Α’, οπ. ανωτ., σσ. 468 – 469.353 Βλέπε το ποίημα «Yeni Attila», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 62 – 64.354 Βλέπε το ποίημα «Esnaf Destanı», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 84 – 87.

121

Στην πρόοδο θα στηριχθούμε,Με ταχύτητα πέντε αιώνες θα διαβούμε,Δεν υπάρχει χρόνος ούτε να σταθούμε.

Ο Γκιοκάλπ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εξάπλωση του δυτικού πολιτισμού στην Τουρκία αποτελεί μία ιστορική ανάγκη. Αυτός ο πολιτισμός επηρέασε την Ρωσία του Μεγάλου Τσάρου κι αργότερα διαδόθηκαν οι ιδέες της Δύσης στα βαλκανικά κράτη. Άρα, ήταν καιρός οι Οθωμανοί να εγκαταλείψουν οριστικά τον ανατολικό και να αποδεχτούν τον δυτικό πολιτισμό.

Η παραπάνω άποψη ενισχύεται και από την εικόνα που είχαν σχηματίσει οι Τούρκοι έναντι των μειονοτήτων. Ο Γκιοκάλπ αναφέρει πως οι μειονότητες έστω κι αν είχαν χαρακτηριστικά κλειστής κοινότητας μέσα στην πλατιά τουρκική μουσουλμανική κοινωνία, ωστόσο είχαν την δομή μιας ευρωπαϊκής κοινωνίας. Επομένως, αν ληφθεί υπόψη ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός που υιοθέτησε ο Κεμάλ Ατατούρκ, οι μειονότητες θα μπορούσαν να αποτελέσουν το πρότυπο για την ανάπτυξη και την πρόοδο της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί η ιδέα του Ζιγιά Γκιοκάλπ: ναι στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της τουρκικής κοινωνίας, δίχως όμως την αλλοίωση τη ιδιαίτερης ταυτότητάς της. Στο άρθρο που δημοσίευσε το 1911 με τίτλο «Νέα Ζωή και Νέες Αξίες», ο Γκιοκάλπ τονίζει την πολιτισμική θέση των μη μουσουλμάνων μειονοτικών πληθυσμών, αλλά και τις δυσκολίες προσαρμογής της τουρκικής κοινωνίας στις σύγχρονες ευρωπαϊκές αξίες: «Οι μη μουσουλμάνοι πολίτες μας δεν είχαν την ανάγκη να αναζητήσουν μια νέα ζωή για μακρύ χρονικό διάστημα. Η σύγχρονη ζωή των ευρωπαϊκών χωρών γι’ αυτούς έμοιαζε «έτοιμο ρούχο» κομμένο και ραμμένο στα μέτρα και τον τρόπο ζωής τους. Από τις εθνότητές μας οι περισσότεροι Ρωμιοί, Αρμένιοι, Βούλγαροι αποδέχτηκαν δίχως καμία επιφύλαξη τις σύγχρονες συνήθειες και την κοινωνική ιδιαιτερότητα των Ευρωπαίων. Εμείς οι μουσουλμάνοι, λόγω της κοινωνικής μας ιδιαιτερότητας, δεν μπορούσαμε να μιμηθούμε ούτε τους παγιωμένους κοινωνικούς κανόνες του δυτικού πολιτισμού, ούτε και τον τυποποιημένο τρόπο ζωής των ευρωπαίων. Εμείς θα έπρεπε να αναζητήσουμε «κοστούμια κατά παραγγελία» κομμένα και ραμμένα στα δικά μας μέτρα (άρα στον τρόπο ζωής μας)»355. Εδώ ο Γκιοκάλπ επισημαίνει ότι πέρα από την θρησκευτική διαφορά που υφίσταται μεταξύ των μουσουλμάνων και των μη μουσουλμάνων, τονίζει παράλληλα και τη διαφορά κουλτούρας της τουρκικής κοινωνίας με εκείνη των μη μουσουλμανικών πληθυσμών.

Όμως, για να οδηγηθεί η Τουρκία προς τον εκδυτικισμό θα πρέπει να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις ορισμένων θεσμών που θεωρούνται οθωμανικά κατάλοιπα. Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, το σύστημα των βακουφίων μετέτρεψε τον λαό σε μοιρολάτρη και καρτερικό, γι’ αυτό θα πρέπει να ενωθεί με κάποιον ιδιωτικό οργανισμό ενώ το βακουφικό ταμείο (Evkaf Sandığı) να ενσωματωθεί στο γενικό κρατικό ταμείο.

Bir devletin olmaz iki haznesi,Biri Evkaf, ötekisi Beyt’l-Mâl..Meclis’ten, her Meşrutiyet senesi,İki büdce edilmez istihsâl....

355 Gökalp, Ziya, ‘‘Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler’’, στο Makaleler II, Yayına hazırlayan Süleyman Hayri Bolay, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara, 1982, σσ. 44 – 45. Το απόσπασμα έχει αντληθεί αυτούσιο από το βιβλίο του Aktar, Ayhan, Varlık Vergisi..., οπ. ανωτ., σ. 106.

122

(.................)Asrî devlet olacaksak mutlakaDenilmeli husûsidir vakıflar;Şart-ı vâkıf bunu eder ıktizâ;Yoksa onu âit olan yer yutar356. (Büdce Birliği)

Ένα κράτος δεν μπορεί να’ χει δυο θησαυροφυλάκια,Το ένα το Βακουφικό και τα’ άλλο το Δημόσιο,Και κάθε ενιαυτό το Κοινοβούλιο,Δεν επιτρέπεται να συνθέτει δύο προϋπολογισμούς.

Αν θέλουμε να είμαστε σύγχρονο κράτος,Να λάβουν πρέπει τα βακούφια ιδιωτικό στάτους.Το απαιτεί αυτό ο νόμος του βακουφίου,Αλλιώς το καταπίνει η γη που του ανήκει.

Το άτοπο της υπόθεσης, δηλαδή η ύπαρξη δύο ταμείων του Βακουφικού και του Κρατικού Θησαυροφυλακίου (Beytül Mal), η ανεξάρτητη διοίκηση των Πανεπιστημίων (Darülfünun) και η ανεξάρτητη εκλογή των διευθυντών, δίχως την κρατική παρέμβαση, κι αν ακόμη επιλεγούν εκείνοι που δεν είναι εξουσιοδοτημένοι, αυτοί δεν θα μπορέσουν να ξεφύγουν από την κατάσταση του μαθητευόμενου, γιατί το Πανεπιστήμιο δεν το δημιουργούν οι εντολές αλλά η ελεύθερη παροχή της επιστήμης και γενικότερα της παιδείας:

Bırakınız bunlar kendi kendineSeçilsinler, siz seyirci kalınız,İlmi verin âlimlere, siz yineEle mümkün dizginini alınız;

Dârül-Fünûn emirlerle düzelmez,Onu yapar ancak, serbest bir ilim;Bir mesleke hâricinden fer gelmezBırakınız ilmi yapsın muallim!357

Ελεύθερες εκλογές να κάνουν οι καθηγητέςΚι εσείς σταθείτε δίκαιοι παρατηρητέςΔώστε την επιστήμη στους ερευνητέςΚρατήστε την περιουσία και μη μείνετε ακροατές.

Δε διορθώνεται με εντολές πανεπιστήμιο,Η επιστήμη το καθιστά ελεύθερο σπουδαστήριο.Δεν αποκτά λάμψη έξωθεν μια τέχνη,Αφήστε τον επιστήμονα να κάνει επιστήμη. (Darülfünun)

Ενώ, τα ιεροδιδακτήρια (medrese) με την Θεολογική Ακαδημία (İlâhiyat Fakültesi) δεν θα μπορέσουν να επιβιώσουν ξεχωριστά, αλλά επιβάλλεται η συνένωσή τους, όλα αυτά λοιπόν αποτελούν αντικείμενο έκφρασης των ποιημάτων του Γκιοκάλπ.

356 Βλέπε το ποίημα «Büdce Birliği», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 117 – 118.357 Βλέπε το ποίημα «Darülfünûn», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σελ. 119.

123

Ey medrese yâ bir ilim yurdusun,O hâlde gel Külliyye’nin içine;Yâhut ki sen bir amelî ordusun,Bu takdirde Meşihat’te kal yine...(..................)İlim birdir, yoktur onda ikilik,Ayrılmasın iki yola terbiye......Birleşerek yenilikle eskilikEtmelidir birbirini tasfiye:İşte o gün vardır derim Külliyye!358.

Αν είσαι χώρος επιστήμης, ω ιεροδιδακτήριο,Έλα να συγχωνευθείς στο Πανεπιστήμιο,Αν πάλι είσαι ένας πρακτικός στρατός,Τότε του αρχιμουφτή γίνε βοηθός.

Μία η επιστήμη, δεν υπάρχει σ’ αυτή διχασμόςΝα μη διαιρεθεί στα δύο η παιδεία…..Ένωση του νέου με το παλιό πρέπει ναν σκοπός,Και με τη συγχώνευση να’ ρθει καθαρμός.Τότε λέγω ότι έχουμε Πανεπιστήμιο.

Ο διαχωρισμός θρησκείας και δικαιοσύνης, ο οποίος επιχειρείται με τη θέσπιση νόμων δυτικού τύπου, θα πρέπει να προσαρμοστούν στον λαϊκό τρόπο ζωής, όχι με σκοπό την κυριαρχία και την αποδόμηση, αλλά να βασίζεται στο εθιμικό δίκαιο. Οι ιδέες αυτές πραγματεύονται στα ποιήματα «Din ile İlim» (Θρησκεία και Επιστήμη), «Vakf» (Βακούφι), «Büdce Birliği» (Ένωση Ταμείων), «Darülfünun» (Πανεπιστήμιο), «Külliyye» (Πανεπιστήμιο), «Meşihat»359, «Devlet» (Κράτος).

Lâkin hukuk dinden ayrı bir iştir,Bırakılmış ûlûl-emre, devlete.Hukuk örfe uymayınca değiştir,Örfe uydur demiş Tanrı millete!

Devletimde halkın örfü hâkimdir,Başka kuvvet onu tahdit edemezçKanûn hakka hâkim değil, hâdimdir.Sebep yokken ferdi takyid edemez!360.....

Διότι άλλο θρησκεία κι άλλο νόμος,Γι’ αυτά μεριμνούν κυβερνώντες – κράτος.Άλλαξε το νόμο αν δεν ταιριάζει στο έθιμο,Προσάρμοσε τον σ’ αυτό, είπε ο Θεός στο λαό.

Στη χώρα μου κυριαρχεί του λαού το έθιμο,Καμιά δύναμη δε μπορεί να το απειλήσει.

358 Βλέπε το ποίημα «Külliye», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σελ. 119 – 120.359 Η λέξη σημαίνει «Το αξίωμα αρχηγού μοναστικού τάγματος ή του επί των θρησκευτικών υποθέσεων υπουργού».360 Βλέπε το ποίημα «Devlet», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 116 – 117.

124

Ο νόμος δεν κυριαρχεί το δίκαιο, το υπηρετεί,Και δίχως λόγο άτομο κανένα δεν περιορίζει.

Για την ανάταση του τουρκικού έθνους στο επίπεδο των πολιτισμένων χωρών, θα πρέπει να ενδυναμωθεί η κουλτούρα στους κόλπους των διανοουμένων. Επίσης, χρειάζονται ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις των κοινωνικών δομών και των νομικών θεσμών, δηλαδή δεν αρκούν μόνο οι ρυθμίσεις αλλά απαιτείται ο εκπολιτισμός στο επίπεδο του λαού. Στα ποιήματα «Esnaf Destanı» και «Köy» (Χωριό) ο Γκιοκάλπ αναφέρει ότι για να υπάρξει ιδεολογική συνείδηση τα κοινωνικά στρώματα χρειάζεται ένα θεωρητικό υπόβαθρο που να διαφωτίσει τον λαό να απαλλαγεί από τον βρόχο του φόρου της δεκάτης (âşar) και τέλος θα πρέπει να ιδρυθούν τράπεζες και αγροτικά συνδικάτα.

Ey Türk, senin köyün hür bir yuvadır,Çiftlik değil, yoktur Bey’i, Ağa’sı....Her köylünün var bir çifti, tarlası,Öz evinde o hem Bey, hem Ağa’dır....(.....................)Lâkin ey Türk, bu mesûd köy bitiyor!Mültezimin, fâizcinin, tüccarınPençesinde!...Diyor, ‘‘Beni kurtarın;Bu üç işi senden çabuk istiyor:

«Kaldır aşâr usûlünü, aç bankaYap her semtte bir zirâî sendika»361... (Köy)

Ω Τούρκε, το χωριό σου είναι μια ελεύθερη φωλιά,Δεν είναι τσιφλίκι, ούτε έχει μπέη και αγά.Κάθε αγρότης έχει ένα ζεύγος κι ένα αγρό,Και στο δικό του σπίτι είναι μπέης και αγάς.(………………)Διότι Τούρκε, αυτό το μακάριο χωριό αργοπεθαίνει,Στου έφορου, του τοκογλύφου και του έμπορουΤα δόντια βρίσκεται, και βοήθεια φωνάζει,Τρεις ενέργειες να κάνεις κράζει:

Κατήργησε τη δεκάτη και ίδρυσε τράπεζα,Και σε κάθε οικισμό ένα γεωργικό συνδικάτο.

Η πρόοδος και η ανάπτυξη της τάξης των αγροτών και των συντεχνιών μπορεί να βοηθήσει τους διανοούμενους να προσεγγίσουν τον λαό και κατ’ επέκταση να ενδυναμωθεί η εθνική ενότητα. Όπως η εθνική συνείδηση αποτελεί πηγή κάθε προόδου, έτσι και η υποστήριξη της εθνικής ανεξαρτησίας είναι μια ισχυρή συνειδησιακή ενότητα. Γι’ αυτό τον λόγο, ο Γκιοκάλπ έγραψε ποιήματα με σκοπό την ενδυνάμωση της εθνικής συνείδησης και της εθνικής ενότητας και που αντικατοπτρίζουν την εποχή του.

Όσον αφορά τις βαθύτερες σκέψεις του Ζιγιά Γκιοκάλπ σχετικά με την οικογένεια, αυτές εκφράζονται μέσα από τις επιστολές που έστειλε προς την οικογένειά του κατά την περίοδο της εξορίας του. Σ’ αυτές, ο συντάκτης αφήνει να εκτυλιχθούν αυθόρμητα και 361 Βλέπε το ποίημα «Köy», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σσ. 105.

125

αβίαστα τα συναισθήματά του πάνω στο λευκό χαρτί, σκιαγραφώντας παράλληλα το ενδιαφέρον του για την ομαλή λειτουργία του οικογενειακού περιβάλλοντος μέσα στην οργανωμένη σύγχρονη κοινωνία. Αξίζει να παρατεθούν αμέσως ορισμένα αποσπάσματα, ώστε να αποκαλυφθούν τα ενδόμυχα στοιχεία της συνείδησης και της σκέψης του: «………Αισθάνομαι ότι ζω μέσα σε μία κοινωνία μόνο όταν βρίσκομαι ανάμεσά σας. Η οικογένεια είναι η μικρότερη κοινωνία αλλά και η πιο ζωντανή. Η κοινωνία της οικογένειας είναι το θεμέλιο του έθνους. Όταν η οικογένεια έχει ισχυρούς δεσμούς, τότε και το έθνος αισθάνεται ισχυρό. Η γυναίκα φτιάχνει την οικογένεια, επομένως και το έθνος είναι ένα δημιούργημα της οικογένειας. Στη χώρα μας επειδή οι γυναίκες δεν είναι κατάλληλα μορφωμένες, αδυνατεί να αναπτυχθεί το επίπεδο της οικογένειας. Κι όταν δεν αναπτύσσεται η οικογένεια τότε καθυστερεί η πρόοδος του έθνους. Επομένως, η αρχή της προόδου είναι η αγωγή της γυναίκας, η διαπαιδαγώγηση των κοριτσιών. Κάθε μεταρρύθμιση πάνω απ’ όλα θα πρέπει να έχει την αφετηρία της στα παρθεναγωγεία. Η σωστή διαπαιδαγώγηση των κοριτσιών, μπορεί να αναγεννήσει ένα έθνος. Διότι από μία καλή και σωστή οικογένεια γεννιέται ένα καλό και σωστό έθνος. Πέραν τούτου, ο άνθρωπος αισθάνεται ευτυχισμένος μέσα στην οικογένεια. Αντίθετα, είναι δυστυχισμένος ακόμα και στον παράδεισο, όταν δεν βρίσκεται ανάμεσα στην οικογένειά του. Ενώ εκείνος που βρίσκεται ανάμεσα στην οικογένειά του, είναι ευτυχισμένος ακόμα και μέσα στην κόλαση……»362. Αλλά και στο ποίημά του «Aile» (Οικογένεια) γράφει τα εξής:

Cemiyet’in üç rüknü var, birincisi âile;Bu diyânet yuvasını kuran sensin, kadındır.Medeniyet bayrağını sensin alan ilk ele,Altun harfle yazılacak ona senin adındır363.

Το πρώτο από τα στηρίγματα της κοινωνίας είν’ η οικογένεια,Γυναίκα, εσύ είσαι αυτή που έχτισες την ιερή φωλιά.Είσαι η πρώτη που σήκωσες του πολιτισμού σημαία,Και πάνω της θα γραφτεί με χρυσά γράμματα το όνομά σου.

Όσο περνούσε ο καιρός στην εξορία τόσο περισσότερο ο Γκιοκάλπ ένιωθε την απουσία και την νοσταλγία της οικογένειας. Αξίζει να σημειωθεί, ότι ορισμένες φορές συνέβαινε να στείλει δύο επιστολές την ίδια μέρα δίχως να υπάρχει σημαντικός ή ιδιαίτερος λόγος ούτε και κάποιος εσωτερικός πόθος τον έσπρωχνε να γράψει. Έτσι, στο παρακάτω απόσπασμα γίνεται πιο ρομαντικός: «Η οικογένεια είναι ένας ναός όπου κάνουμε τις πιο ειλικρινείς προσευχές μας. Η οικογένεια είναι ένα σχολείο όπου εκεί παίρνουμε την ουσιαστικότερη αγωγή. Η οικογένεια είναι μία κυβέρνηση όπου εκεί μπορεί να δει κανείς την πιο στοργική δικαιοσύνη. Όταν μία φτωχική καλύβα κατοικείται από οικογένεια, μπορεί να φανεί πλουσιότερη και ευτυχέστερη από ένα παλάτι, καθώς αυτή αποτελεί μία κοινότητα αγάπης της οποίας τα μέλη όταν συγκεντρωθούν γύρω από ένα στρωμένο τραπέζι το φαγητό γίνεται νοστιμότερο κι από ένα πλούσιο φαγοπότι»364.

Τέλος, όσο παρατεινόταν η παραμονή του στη Μάλτα, η έλλειψη της οικογενειακής θαλπωρής και γαλήνης άρχισε να μετατρέπεται σε μαρτύριο και ψυχική οδύνη, με

362 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta.…, στην επιστολή με ημερομηνία Polverista 19 Αυγούστου 1920, οπ. ανωτ., σσ. 414 – 415.363 Βλέπε το ποίημα «Kadın», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 107.364 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta…, επιστολή με ημερομηνία Polverista 16 Σεπτ. 1920, οπ. ανωτ., σσ. 439 – 440.

126

αποτέλεσμα να αισθάνεται ανυπόφορο το ψυχικό βάρος μέσα του: «Πράγματι, υπάρχουν κάποιοι που δεν μπορούν να εκτιμήσουν την αξία της οικογένειας. Τους αρέσει να ζουν μακριά από αυτήν. Όμως, για εκείνους που είναι με ιερό έρωτα αφοσιωμένοι στην οικογένειά τους είναι το πιο πικρό μαρτύριο. Κάποτε ένας βουλευτής φιλόσοφος στην Γαλλία έκανε την εξής πρόταση στη Βουλή: «Εάν κάποιος εξοριστεί, να εξοριστεί μαζί του και η οικογένειά του». Σκοπός αυτού του βουλευτή δεν ήταν να βασανίσει την οικογένεια. Ήξερε ότι, αν κοβόταν κάποιο μέλος από την οικογένεια, τότε όλη η οικογένεια θα εξαθλιωνόταν. Ένας πολιτισμός που δεν υψώνει την οικογένεια στο επίπεδο που της αξίζει, πολιτισμός δεν λέγεται. Οι νόμοι που δεν αναγνωρίζουν την ιερότητα της οικογένειας, νόμοι δεν λέγονται. Για να κατακτήσει ένα έθνος τη δικαιοσύνη, δεν αρκεί μόνο να θεσπιστούν νόμοι για την δικαιοσύνη στους νομούς, τις κωμοπόλεις και τα χωριά. Η δικαιοσύνη θα πρέπει να αρχίζει από την ευημερούσα οικογένεια και την κοινωνική οργάνωση. Ο οικογενειακός νόμος αποτελεί την κορυφή όλων των νόμων. Κάθε έθνος θα πρέπει να ξεκινά απ’ αυτόν»365.

Οι απόπειρες του Γκιοκάλπ για την κατάργηση του ιερού νόμου της σαρία τον οδήγησαν στην επιτυχία και σε έναν άλλον τομέα. Την μεταρρύθμιση προς την κατεύθυνση της θέσης της γυναίκας μέσα στην μουσουλμανική κοινωνία ο Γκιοκάλπ την εκλαμβάνει ως κοινωνικό πρόβλημα που χρήζει επείγουσας λύσης για να επιτευχθεί η πρόοδός της. Από τη μια η ηθική κρίση που δημιουργήθηκε με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η χαλάρωση στους οικογενειακούς θεσμούς, ενέτειναν το ενδιαφέρον του Γκιοκάλπ για το συγκεκριμένο θέμα.

Ερευνώντας γενικότερα την θέση της γυναίκας στο μακρινό παρελθόν, επεσήμανε την εξέχουσα θέση που κατείχε η γυναίκα στις παλιές τουρκικές κοινωνίες. Θέλοντας, λοιπόν, να προβάλει το δημοκρατικό πνεύμα το οποίο επικρατούσε στους κόλπους της προ - οθωμανικής τουρκικής οικογένειας, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ επιχειρεί μία αναδρομή στο παρελθόν, αλλά συγχρόνως προτείνει και μία έννοια του Τουρκισμού που έχει τη βάση του στην οικογενειακή ηθική και στα οικογενειακά ιδανικά. Στο βασικό βιβλίο του «Οι Αρχές του Τουρκισμού», σημειώνει ότι στην αρχαία τουρκική οικογένεια είχε αναπτυχθεί η ισότητα και ο σεβασμός ανάμεσα στα δύο φύλα, δηλαδή η γυναίκα είχε ίσα δικαιώματα με τον άνδρα και είχε καλλιεργηθεί η έννοια του φεμινισμού. Στο ακόλουθο ποίημά του («Mektepli Hanım – Kızların Marşı») εκφράζεται η παραπάνω ιδέα:

Bizden de var âlim, şair: Και από μας ξεφύτρωσαν επιστήμονες, ποιητέςHer meslekte çalışanlar; Και εργάτριες γυναίκες σε κάθε είδους δουλειάς.Fakat, bize Cennet evdir... Όμως, για μας το σπίτι είναι ο ΠαράδεισοςOna fedâ bütün şanlar366.... Γι’ αυτό αξίζει να θυσιαστούν οι δόξες όλες.

Αναλυτικότερα, οι γυναίκες των Τούρκων της Κεντρικής Ασίας μπορούσαν να ιππεύσουν, να χρησιμοποιήσουν όπλα, να γίνουν αυτοκράτειρες, φρουροί, διοικητές και πρέσβειρες. Παράλληλα, το σπίτι θεωρούνταν κοινή ιδιοκτησία του άνδρα και της γυναίκας. Επιπλέον, ο άνδρας, σεβόμενος τη γυναίκα έδειχνε πάντα τον ιπποτισμό του. Και τέλος, οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να διαχειριστούν την περιουσία τους ελεύθερα, δηλαδή να

365 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta…, επιστολή με ημερομηνία Polverista 17 Μαρτ. 1921, οπ. ανωτ., σσ. 575 – 6.366 Βλέπε το ποίημα «Mektepli Hanım – Kızların Marşı», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σσ. 294 – 295.

127

αποκτούν οικήματα αλλά και μικρά ή μεγάλα τιμάρια367 ανάλογα με το οικονομικό τους εύρος.

Οι παραπάνω ιδέες οδηγούν τον Γκιοκάλπ στο συμπέρασμα, πως οι Τούρκοι του μακρινού παρελθόντος ήταν δημοκρατικοί και φεμινιστές, γι’ αυτό και στην σύγχρονη Τουρκία μαζί με τον Τουρκισμό γεννήθηκε και ο φεμινισμός. Το να πιστεύουν στην δημοκρατία και τον φεμινισμό δεν σημαίνει ότι ενδιαφέρθηκαν μόνο γι’ αυτές τις δύο αξίες. Όμως, θεωρείται σημαντικός παράγοντας το γεγονός ότι η δημοκρατία και ο φεμινισμός αποτελούν βασικές αρχές της καθημερινής ζωής των Τούρκων. Τα ποιήματα με τίτλους όπως, «Küçük Hemşire», «Kadın», «Ev Kadını», «Meslek Kadını», «Aile», και «Mektepli Hanım – Kızların Marşı» υπερασπίζονται τα δικαιώματα της γυναίκας.

(........................) kadın insandır,İnsanın en büyük hakkı irfandır.

Kadın çalışmazsa fikri yükselmez,Tabiî o zaman size denk gelmez;

Diyorsunuz onun eksiktir aklı,Artırmak istiyor, değil mi haklı?

Kadın yükselmezse alçalır vatan,Samimî olamaz onsuz bir irfan;368

(…………………) η γυναίκα άνθρωπος είναιΚαι το υψηλότερο δικαίωμα του ανθρώπου η γνώση είναι.

Η γυναίκα αν δε δουλέψει, ιδέες δε γεννάει το μυαλό της,Τότε, φυσικά, δεν είναι κατάλληλη για σας.

Και λέτε, πως κάτι λείπει στο μυαλό της,Δεν είναι, λοιπόν, δίκαιο να ζητά την πρόοδό της;

Αν δεν δει πρόοδο η γυναίκα, ταπεινώνεται η πατρίδαΔίχως αυτήν καμία κατανόηση δεν περιέχει ειλικρίνεια.

Όσον αφορά τον τομέα της ηθικής των δύο φύλων, ο Ισλαμισμός όρισε ισότιμους την γυναίκα και τον άνδρα. Μόνο που η ισότητα αυτή ορίστηκε στην αραβική κοινωνία στις υφιστάμενες συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του Προφήτη Μωάμεθ, κι επομένως είναι αδύνατον να μιλά κανείς για ηθική των δύο φύλων. Με την πάροδο του χρόνου, η σεβαστή θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία υποχώρησε και οδηγήθηκε στην υποβάθμιση του ρόλου της. Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Γκιοκάλπ υπογραμμίζει πως η συγκεκριμένη θέση της γυναίκας μέσα στην τουρκική κοινωνία αλλοιώθηκε και υποβαθμίστηκε όταν οι Τούρκοι ήρθαν σε επαφή με τον πολιτισμό του Ιράν και του Βυζαντίου. Έτσι, αναφέρει, ότι οι γυναίκες κατάντησαν σκλάβες και υποβιβάστηκαν κοινωνικά καθώς δεν είχαν νομική κάλυψη. 367 Τιμάριο ( Timar ) : Στην Οθωμανική ορολογία σήμαινε «πρόνοια, φροντίδα»· φέουδο με ετήσιο εισόδημα κάτω από είκοσι χιλιάδες άσπρα (οθωμανικό νόμισμα) τα οποία παραχωρούσαν σε σπαχήδες έναντι στρατιωτικής υπηρεσίας. Βλέπε, Ιναλτζίκ, Χαλίλ, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία – Η κλασική εποχή, 1300 – 1600, (μτφρ. Μ. Κοκολάκης), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1995, σ. 376. Στο συγκεκριμένο σημείο σημαίνει απλά εκτάσεις γης.368 Βλέπε το ποίημα «Meslek Kadını», Gökalp, Ziya, Şiirler..., οπ. ανωτ., σσ. 114 – 115.

128

Diğer haklar içün milli mahkemeler açmışız,Aileyi bırakmışız medresenin elinde....Bilmem niçün, kadınlığa âit işten kaçmışız,Yâ onun da bir emeği yok mu bu Türk ilinde?369

Για τα’ άλλα δικαιώματα εθνικά δικαστήρια ιδρύσαμε,Και στα χέρια των θεολόγων, την οικογένεια αφήσαμε,Αμελήσαμε τα γυναικεία δικαιώματα, δεν ξέρω γιατί,Καμιά συνεισφορά δεν έχει, στη χώρα αυτή την τούρκικη;

Σ’ αυτήν την υποβάθμιση αντιδρά έντονα ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, υποστηρίζοντας ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να κατέχουν στάτους πολίτη δευτέρας κατηγορίας, αφού αυτές είναι που αφυπνίζουν τα πιο ιερά αισθήματα στις καρδιές μας. Άρα, για να συνδέσει το παρελθόν των Τούρκων με την σύγχρονη πραγματικότητα σημειώνει, ότι ορισμένα έθνη είναι υποχρεωμένα να απαρνηθούν και να πάρουν αποστάσεις από το πολιτισμικό παρελθόν τους προκειμένου να ενταχθούν στον σύγχρονο πολιτισμό. Αντίθετα, οι Τούρκοι αντλώντας πολιτισμικά στοιχεία της οικογενειακής ζωής του παρελθόντος μπορούν να τα προσαρμόσουν στην σύγχρονη εποχή με αποτέλεσμα να ενταχθούν στον πολιτισμένο κόσμο. Ο Γκιοκάλπ γράφει τα εξής:

Bu mahlûklar nasıl hakir olur şer’in gözündeBir yanlışlık var mutlaka müfessirin sözünde!370

Πώς περιφρονεί η σαρία αυτά τα πλάσματα;Σίγουρα κάποιο λάθος έχουν των σοφών τα πνεύματα.

Η κοινωνία αισθάνεται ανάπηρη, δίχως τη συνεργασία της γυναίκας, καθώς αυτή είναι το επίκεντρο της οικογένειας και σε τελική ανάλυση το στήριγμα του κράτους. «Και ο καλύτερος πολιτισμός είναι εκείνος που κάνει τους ανθρώπους να αλληλοαγαπιούνται. Η παλαιά ηθική βασιζόταν στον φόβο. Ενώ η νέα ηθική κηρύττει την αγάπη. Πολύ καλά, όμως αυτή η νέα ζωή πότε θα αρχίσει; Όταν οι γυναίκες θα εκπαιδεύονται όσο και οι άνδρες και αναλάβουν τους νέους ρόλους τους μέσα στην κοινωνία. Μάλιστα, η ιστορία δείχνει ότι ένας πολιτισμός που στηρίζεται μόνο στους άνδρες είναι άκαρδος, άσπλαχνος, ανειλικρινής. Οι άνδρες δημιουργώντας έναν υλιστικό πολιτισμό, δημιούργησαν οπλικά συστήματα. Ενώ οι γυναίκες προτάσσοντας τον πνευματικό πολιτισμό, θα ανυψώσουν τις καρδιές μας, το πνεύμα μας και τη συνείδησή μας»371.

Επομένως, αποκτά μεγάλη σημασία η κατάργηση του ιερού νόμου, ο οποίος αναγνώριζε περισσότερα δικαιώματα στον άνδρα όσον αφορά το θέμα του γάμου, του διαζυγίου και του κληρονομικού δικαίου.

Ailedir bu milletin, bu devletin esâsı,Kadın tamam olmadıkça eksik kalır bu hayât.....Ailenin adle uygun olmak içün binâsıNikâh, talâk, mirâs: Bu üç işde gerek müsâvât372.

369 Βλέπε το ποίημα «Aile», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 116.370 Βλέπε το ποίημα «Aile», Gökalp, Ziya, οπ. ανωτ., σ. 116.371 Gökalp, Ziya, Limni ve Malta..., επιστολή με ημερομηνία Polverista 23 Σεπτ. 1920, οπ. ανωτ., σσ. 445 – 446.372 Βλέπε το ποίημα «Aile», Gökalp, Ziya, Şiirler...., οπ. ανωτ., σ. 116.

129

Του κράτους και του έθνους η ουσία είν’ η οικογένεια,Κάτι λείπει στη ζωή σαν η γυναίκα παρεκτραπεί,Όμως το δίκαιο οικοδομείται στην οικογένεια,Σαν υπάρχει ισότητα, στο γάμο, στο διαζύγιο, στην κληρονομιά. (Aile)

Παράλληλα, ο Γκιοκάλπ υποστήριζε πως είναι ανάγκη να αναγνωριστούν όλα τα δικαιώματα της γυναίκας, δίχως να υπάρχουν διακρίσεις θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να σπουδάσει στα σχολεία και να εισάγεται στα πανεπιστήμια. Επιπλέον, η γυναίκα χρειάζεται να απελευθερωθεί από τα στερεότυπα που την παρουσιάζουν ανίκανη να εργαστεί και να ζήσει αυτόνομα. Όμως, την περίοδο κατά την οποία κυβερνούσαν οι Νεότουρκοι (η οργάνωση Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος) δεν τόλμησαν να προτείνουν ριζικές μεταρρυθμίσεις στο θέμα του οικογενειακού δικαίου. Θα πρέπει, τέλος, να τονιστεί ότι κατά την προετοιμασία της μεταρρύθμισης του Οικογενειακού Δικαίου το 1917, στην επίτευξη της οποίας σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, ικανοποιήθηκαν μερικώς οι επιθυμίες του.

Οι προτάσεις του Τούρκου διανοούμενου εφαρμόστηκαν πλήρως από τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας Κεμάλ Ατατούρκ. Αναφορικά με την αναβάθμιση του ρόλου της γυναίκας μέσα στην κοινωνία, ενσωματώθηκε άρθρο στο πρώτο Σύνταγμα της νέας Τουρκίας, μέλος της σύνταξης του οποίου υπήρξε ο Γκιοκάλπ. Η ψήφιση του νέου Συντάγματος373 (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) στις 20 Ιανουαρίου 1921 και η δημοσίευσή του χάραξε τη νέα πολιτική και κοινωνική πορεία της χώρας. Δεν είναι τυχαίο ότι ανέλαβε τον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και τα κοινωνικά δικαιώματα της γυναίκας. Τα χρόνια που ακολούθησαν, δηλαδή το 1926 υιοθετήθηκε και μεταφράστηκε το Αστικό Δίκαιο της Ελβετίας, και σύμφωνα με τις απόψεις του Γκιοκάλπ, θα έπρεπε να ενσωματωθούν ως νόμος του κράτους το εθνικό τουρκικό εθιμικό δίκαιο. Στις 5 Δεκεμβρίου 1934, με την αναθεώρηση του Συντάγματος, δόθηκε η ελευθερία στη γυναίκα να ασκεί το ύψιστο δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, ώστε να απολαμβάνει ίσα δικαιώματα με τους άντρες αλλά και να διεκδικεί τη θέση που της ανήκει μέσα στην κοινωνία374.

373 Alpkaya, Faruk, Türkiye Cumhuriyeti’ nin Kuruluşu (1923 – 1924), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, σ. 21.374 Bozdoğan, S. – Kasaba, R., (επιμ.,), Türkiye’ de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, από Göle, Nilüfer, ‘‘Modernleşme Bağlamında İslâmî Kimlik Arayışı’’, Tarih Vakfı, İstanbul, 2005, σ. 75. Ο ιστορικός Bernard Lewis αναφέρει ότι, «στις εκλογές του 1935 εξελέγησαν 17 γυναίκες». Βλέπε, Lewis, Bernard, Η Ανάδυση…., τομ. Α’, οπ. ανωτ., σ. 565.

130