Η σημασία του νερού στον Χριστιανισμό

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο πλαίσιο των διαθεματικών εργασιών επιλέχτηκε η διερεύνηση του στοιχείου του νερού. Το συγκεκριμένο τμήμα της διαθεματικής εργασίας καλύπτεται από το μάθημα των Θρησκευτικών, ενώ παράλληλα εξετάστηκε και από τα μαθήματα της Χημείας, της Βιολογίας και της Λογοτεχνίας.Πρωταρχικός στόχος υπήρξε η βαθύτερη γνωριμία των συντακτών της εργασίας με τη χρήση του νερού και το βαθύτερο συμβολισμό του για την Εκκλησία. Στην διερεύνηση του θέματος συμμετείχαν οι μαθητές ενός τμήματος οι οποίοι εκπόνησαν την εργασία διερευνώντας πηγές από το διαδίκτυο και π ρ ο β α ί ν ο ν τ α ς σ τ η ν κριτική τους επεξεργασία. Η υλοποίηση της εργασίας στηρίχτηκε στην ομαδοσυνεργατική μ έ θ ο δ ο και χρειάστηκαν τέσσερις διδακτικές ώρες μέσα στο εργαστήριο Η/Υ.

Το νερό στην Παλαιά Διαθήκη

Χωρίς νερό ζωή δεν υπάρχει. Ως αφετηρία κάθε κυττάρου το νερό είναι η κατεξοχήν πηγή της ζωής, που παρέχει, θεραπεύει, ανανεώνει και μακροημερεύει κάθε τι.  Αυτό απαντά σε όλους τους πολιτισμούς και στις μυθολογίες όλων των εποχών. Τον 6ο αιώνα ο Θαλής ο Μιλήσιος διδάσκει ότι το υγρό στοιχείο είναι η βάση των πάντων. Το νερό είναι το θεϊκό στοιχείο του κόσμου. Σχεδόν όλες οι μυθικές κοσμογονίες αντιλαμβάνονται τους θεούς του νερού ως τους παλαιότερους και αρχετυπικούς θεούς.

λεπτομέρειες από τον ψηφιδωτό τρούλο Αγ. Μάρκου, Βενετία.

Έτσι λοιπόν το νερό βρίσκεται σε στενή σχέση με το ξεκίνημα του κόσμου και στην Παλαιά Διαθήκη (Γέν. 1,1-2). Δημιουργήθηκε την πρώτη μέρα (Γεν. 1-2, 6-8). Το Πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω του ύδατος (Γεν. 1, 2). Η γη στερεώθηκε επί των υδάτων (Γεν. 1, 6-7· 9-10). Η ζωή ξεκίνησε μέσα από το νερό όταν ο Θεός διέταξε το ύδωρ να εξαγάγει πληθώρα ψυχών ζωσών (Γεν. 1, 20-21).

Επιπλέον το στοιχείο του νερού είναι κοντά στον Θεό (Ψαλμ. 17· 28, 3· 76, 17, 20· 103, 3·148, 4). Ο Θεός παρομοιάζεται με τον υετό

(Ωσηέ 6, 3). Το νερό φέρνει ζωή (πρβλ.  Εξ. 15, 23-35· Ψαλμ.1, 3· 22, 2· 41, 2· 64, 10· 77, 20· Ησαΐας 35, 6-7· 58, 11) και ευφροσύνη (Ψαλμ. 45, 5).

Έχει μεγάλη δύναμη προς κάθαρση και μπορεί να εξαφανίσει το κακό και τους εχθρούς, όπως στις ιστορίες του κατακλυσμού και της Εξόδου από την Αίγυπτο (Γεν. 3, 1-15· Εξ. 14, 1-15, 21). Σύμφωνα με το Νόμο της Παλαιάς Διαθήκης, ξεπλένει την ακαθαρσία, (Λευ. 11, 32· 13, 58· 14, 8-9· 15-17· 22, 6· πρβλ. Ησαΐας 1, 16) και χρησιμοποιείται στις θυσίες (Λευ. 1, 9, 13· Βασ. Α´ 18, 30-39), στο πλαίσιο των οποίων αναφέρεται ως ύδωρ το ζων (Λευ. 14· Αρ. 5, 19).

Έχει θεραπευτικές ιδιότητες, όπως φαίνεται από τις ιστορίες του Ναιμάν του Σύρου, ο οποίος καθαρίστηκε από την λέπρα στα ύδατα του Ιορδάνη ποταμού (Βας. Δ´ 5, 1-14), καθώς και από τα ετήσια θαύματα στη Βηθεσδά στα Ιεροσόλυμα (Ιω. 5, 1-4). Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος χρησιμοποιούσε τα ύδατα του Ιορδάνη για να πλύνει τις αμαρτίες του λαού, κάτι που θυμίζει χαρακτηριστική πρακτική των Εβραίων (Ματθ. 3, 1-6· Μαρκ. 1, 4-5· Λουκ. 3, 2-16· Ιω. 1, 26-33). Και ο Χριστός ο Ίδιος ήλθε να βαπτιστεί (Ματθ. 3, 16· Μαρκ. 1, 10).

Από την άλλη πλευρά, όμως, το νερό είναι και το περιβάλλον των δρακόντων (Ψαλμ. 73, 13-14· Ψαλμ. 103, 26· Ιωβ 41, 25).

Συμπεραίνουμε ότι στην Παλαιά Διαθήκη ήταν ευρύτατα διαδεδομένη η πεποίθηση ότι το ύδωρ είναι στοιχείο μυστικά δυνατό, που, επειδή συνδέεται με κάποιον τρόπο με το Θεό, μπορεί να καθαρίσει αμαρτίες, να πλύνει την εσωτερική και εξωτερική ακαθαρσία  και να ανανεώσει το ανθρώπινο σώμα. Μπορεί ακόμα να υποστηριχθεί οτι το νερό έχει θεωρηθεί ως ο θρησκευτικός συμβολισμός της ζωής.

Ο ρόλος που είχε το ύδωρ στην Παλαιά Διαθήκη πέρασε αναπόφευκτα στην Καινή και ενσωματώθηκε στην Χριστιανική παράδοση. Στη εκτύλιξη της εργασίας θα παρακολουθήσουμε αυτή την εξέλιξη στα μυστήρια του βαπτίσματος και της Θείας Ευχαριστίας καθώς και της ακολουθίας των Θεοφανείων.

Το νερό στην Καινή Διαθήκη

Στην Καινή Διαθήκη, ο ρόλος του νερού φαίνεται να είναι πιο ουσιαστικός και ακόμη  περισσότερο συμβολικός.

Ο Χριστός μεταβάλλει το ύδωρ σε οίνο στην Κανά (Ιω. 2, 1-11), λέγοντας ότι αποτελεί μέσο πνευματικής αναγέννησης στην βασιλεία των ουρανών (Ιω. 3, 5). Ο Χριστός δίδει το ύδωρ το ζων, την πηγή αιωνίου ζωής, όπως αναφέρει στη συνομιλία Του Ευαγγελιστάριο, Ι. Μ.

Διονυσίου, Αγ. Όρος, 11ος αι. με τη Σαμαρίτισσα και όπως προφήτευσε ο Ιερεμίας (2, 13). Ήλθε δι’ ύδατος, αίματος και Πνεύματος, ως μάρτυρας του ενός Θεού (1 Ιω. 5, 6-8).

Εντέλλεται το βάπτισμα σε νερό στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος (Ματθ. 28, 19· Πράξ. 8, 38). Μιλώντας για το βάπτισμα, ο Απόστολος Παύλος δηλώνει πως, στο ύδωρ θαβόμαστε εκουσίως μαζί με τις αμαρτίες μας, εικονίζοντας το θάνατο του Χριστού:

«συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ πατρός, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν» (Ρωμ. 6, 4).

Βέβαια το βάπτισμα σε νερό συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα, το Θείο Πρόσωπο που κατορθώνει την

αναγέννηση (Ιω. 3, 5-6· και Πράξ. 8, 39)· Ψηφιδωτό, Αγ. Απολλινάριος, Ραβέννα, 6ος αι.

Απ’ αυτά βλέπουμε τον τρόπο με τον οποίο η Καινή Διαθήκη ενσωματώνει την πίστη της Παλαιάς. Εδώ, ο ρόλος του ύδατος φαίνεται να είναι Χριστοκεντρικός και ρητώς συνδέεται με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Το στοιχείο έχει γίνει το σύμβολο της πνευματικής χάριτος.

Επιπλέον, η έννοια του ύδατος στην Παλαιά Διαθήκη αποτελεί τύπο του μυστηρίου του βαπτίσματος. Αυτή η έννοια του ύδατος έχει αναπτυχθεί ποικιλοτρόπως στην Χριστιανική παράδοση.

Ο κατακλυσμός, Καπέλα Σιξτίνα, Μιχαήλ Άγγελος.

Η ιστορία του κατακλυσμού είναι δημοφιλές πρότυπο του βαπτίσματος. Οι καταβολές του καταφαίνονται στην Α´ Καθολική Επιστολή Πέτρου, 3, 20-21, όπου ο κατακλυσμός εκλαμβάνεται ως βάπτισμα. Οι λίγοι που σώθηκαν στην κιβωτό απετέλεσαν τύπο της Εκκλησίας των Χριστιανών, οι οποίοι σώθηκαν με την ανάσταση του Κυρίου. Στη διαμάχη του με τον Τρύφωνα, ο Ιουστίνος Μάρτυς δίνει πιο βαθιά εξήγηση: «ὅτι τὸ μυστήριον τον σωζομένων ἀνθρώπων ἐπὶ τοῦ κατακλυσμοῦ γέγονεν. ὁ δίκαιος γὰρ Νῶε μετὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων ἐπὶ τοῦ κατακλυσμοῦ, τοῦτ’ ἔστι τῆς τε γυναικὸς τῆς αὐτοῦ καὶ τῶν τριῶν τέκνων αὐτῶν καὶ τῶν γυναικῶν τῶν υἱῶν αὐτοῦ, οἵτινες ἀριθμῷ ὄντες ὀκτώ, σύμβολον εἶχον τῆς ἀριθμῷ μὲν ὀγδόης ἡμέρας, ἐν ᾗ ἐφάνη ὁ Χριστὸς ἡμῶν ἀπὸ νεκρῶν ἀναστάς, δυνάμει δ’ ἀεὶ πρώτης ὑπαρχούσης. ὁ γὰρ Χριστός, πρωτότοκος πάσης κτίσεως ὤν, καὶ ἀρχὴ πάλιν ἄλλου γένους γέγονε, τοῦ ἀναγεννηθέντος ὑπ’ αὐτοῦ δι’ ὕδατος καὶ πίστεως καὶ ξύλου, τοῦ τὸ μυστήριον τοῦ σταυροῦἔχοντος, ὃν τρόπον καὶ ὁ Νῶε ἐν ξύλῳ διεσώθη ἐποχούμενος τοῖς ὕδασι μετὰ τῶν ἰδίων… δι’ ὕδατος καὶ πίστεως καὶ ξύλου οἱ προπαρασκευαζόμενοι καὶ μετανοοῦντες ἐφ’ οἷς ἥμαρτον ἐκφεύξονται τὴν μέλλουσαν ἐπέρχεσθαι τοῦ θεοῦ κρίσιν». (Προς Τρύφωνα διάλογος CXXXVIII, 1-2).

Επιπρόσθετα η εικόνα του Χριστού ως νέου Νώε έγινε όλο και πιο δημοφιλής στο πλαίσιο των Θεοφανείων και η εικόνα της περιστεράς που αναγγέλλει το τέλος του κατακλυσμού συνδέεται με την περιστερά, Άγιο Πνεύμα, στη βάπτιση του Χριστού. Πάντως η θεία λειτουργία εστιάζει πρωτίστως  στην αντίθεση μεταξύ των δύο βαπτισμάτων: ο κατακλυσμός καθάρισε μεν τις αμαρτίες, αλλά κατέστρεψε τον ζώντα κόσμο· το βάπτισμα των Χριστιανών επίσης καθαρίζει αμαρτίες, αλλά μεταδίδει καινούργια ζωή και ανυψώνει τον κόσμο στους ουρανούς. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός σαφώς αναγνωρίζει τον κατακλυσμό ως το πρώτο βάπτισμα που έσβησε τις αμαρτίες: «Ἐπὶ Νῶε δι᾿ ὕδατος ὁ Θεὸς τὴν κοσμικὴν ἁμαρτίαν κατέκλυσε» (Ἔκδ. ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 82).

Στο τρίτο τροπάριο της ζ´ ωδής του κανόνα του στα Θεοφάνεια γράφει για τον κατακλυσμό και για το βάπτισμα του Χριστού. Για το δεύτερο λέει: «Νῦν δὲ κλύσαντα Χριστὲ τὴν ἁμαρτίαν, δι᾿ εὐπάθειαν, καὶ βροτῶν σωτηρίαν». Για τη σωτηρία μας ξέπλυνε την αμαρτία με νερό.

Άλλο ένα πρότυπο του βαπτίσματος βρίσκεται στην Έξοδο. Ο Απόστολος Παύλος ήταν ο πρώτος που ταύτιζε την ιστορία της φυγής από την Αίγυπτο με το βάπτισμα:

Διάβαση της Ερυθράς θάλασσας, Καπέλα Σιξτίνα, Γκιρλαντάιο

«οἱ πατέρες ἡ μῶν πάντες ὑπὸ τὴν νεφέλην ἦσαν, καὶ πάντες διὰ τῆς θαλάσσης διῆλθον,  καὶ πάντες εἰς τὸν Μωϋσῆν ἐβαπτίσαντο ἐν τῇ νεφέλῃ καὶ ἐν τῇ θαλάσσῃ… Ταῦτα δὲ τύποι ἡμῶν ἐγενήθησαν» (Ι Κορ. 10, 1-2, 6).

Οι Καππαδόκες Πατέρες εξερεύνησαν και αυτοί αυτή την εικόνα. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός απαριθμεί πέντε είδη βαπτίσματος, με πρώτο εκείνο του Μωυσή στην Ερυθρά θάλασσα, και εξηγεί πως ήταν χαρακτηριστικό, λόγω των θαλάσσιων υδάτων και του νέφους του Πνεύματος (Λόγος 39, PG 36, 353). Σύμφωνα με την παρομοίωση του Μεγάλου Βασιλείου, που την χρησιμοποιεί και ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, η κολυμβήθρα του βαπτίσματος απελευθερώνει τους Χριστιανούς από την τυραννία του διαβόλου με τον ίδιο τρόπο που ο Ισραήλ λυτρώθηκε από τον Φαραώ δια της θαλάσσης. Οι Αιγύπτιοι που καταστράφηκαν αποτελούν τύπους του διαβόλου και των αμαρτιών (Βασίλειος ο Μέγας, Περί Αγίου Πνεύματος, 14, 1-9· πρβλ. Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, Εις την ημέραν των φώτων). Η εικόνα αυτή είναι παρούσα και στους ύμνους του Εφραίμ του Σύρου για τη Γέννηση και τα Θεοφάνεια (NH 7, 9, 13; EH 1, 7, 5; NPNF 2, 13:223-262; 265-289), όπου βρίσκουμε παρόμοιες ερμηνείες.

Και ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός παραθέτει λόγια του Γρηγορίου Θεολόγου όταν εξηγεί το μυστήριο του βαπτίσματος (op.cit., 82, 67-9). Ισχυρίζεται οτι η απολύτρωση του Πρωτάτο Αγ,

Όρους, Εμ. Πανσέληνος, 15ος αι. Ισραήλ είναι τύπος του Χριστιανικού βαπτίσματος και της καθολικής σωτηρίας. Με την πράξη της θείας κένωσης ο Χριστός βάπτισε το σώμα Του στο νερό, όχι γιατί ήταν αμαρτωλός αλλά επειδή είναι «ο αμνός του Θεού, ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου» (Ιω. 1, 29, 36.) και έτσι αναγνώρισε τη σημασία της Παλαιάς Διαθήκης, την οποία ήλθε να πληρώσει. Και όμως, το νόημα του νερού στην Παλαιά Διαθήκη φαίνεται ν’ αλλάζει με το βάπτισμα του Χριστού.

Τα ύδατα είχαν μολυνθεί από τις αμαρτίες και ακαθαρσίες που αποπλέναν σ’ αυτά και έτσι, στο Ψαλτήρι και σε μερικούς Χριστιανούς συγγραφείς, χαρακτηρίστηκαν ως το περιβάλλον του διαβόλου (Ψαλμ.73, 13-14· 103, 26· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 39, PG 36, 353, 30· Εφραίμ, NH 2). Ο Χριστός, με την κατάβασή Του στα ύδατα του Ιορδάνη, καθάρισε και ευλόγησε το στοιχείο αυτό για την δική μας κάθαρση στο βάπτισμα (Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 38, PG 36, 329, 23-27· Λόγος 39, PG 36, 352, 25-29· Eφραίμ, EH 2· 9· 10).

Η θεραπευτική δύναμη του νερού όπως διαφαίνεται στην ιστορία του Προφήτου Ελισσαίου και του Ναιμάν του  Σύρου (Βας. Δ´ 5, 1-14) και στο Νόμο της Παλαιάς Διαθήκης είναι μεγίστης σημασίας όσον αφορά το βάπτισμα (Άγ. Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τὴν ἡμέραν τῶν φώτων· Εφραίμ NH 12; EH 1, 6, 11). Η Χριστιανική Παράδοση, όμως, τονίζει πως το νερό αποκτά Χάρη και δύναμη μόνο μέσω της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος (Βασίλειος ο Μέγας, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 15). Το καλύτερο παράδειγμα βρίσκεται στα έργα του Αποστόλου Παύλου, όπου το

βάπτισμα στο νερό συμβολίζει το θάνατο και το σώμα μπαίνει στο νερό όπως στον τάφο (μερικές φορές, μάλιστα, συναντούμε την σκέψη πως η τριπλή βύθιση θυμίζει την τριήμερη διαμονή του Χριστού στον τάφο)- αλλά το Πνεύμα χαρίζει ζωή, η οποία είναι η άνωθεν γέννηση (Βασίλειος ο Μέγας, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 15· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 38, PG 36, 328-24· Λόγος, 39 PG 36, 352, 25-30· Εφραιμ, ΕΗ 3). Σύμφωνα με την ιδέα αυτή, το ύδωρ του βαπτίσματος καθαρίζει το σώμα και το Άγιο Πνεύμα, το οποίο είναι παρόν στο νερό, καθαρίζει την ψυχή, πετυχαίνοντας έτσι την αναγέννηση για την οποία μίλησε ο Χριστός στον Νικόδημο (Ιω. 1, 21· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 40, PG 36, 368, 12-17). Το βάπτισμα τελείται στο όνομα του Πατρός, του Υιού, και του Αγίου Πνεύματος (Ματθ. 28, 19). Προφανώς, η κάθαρση δι’ ύδατος αποτελεί την εισαγωγή στο μυστήριο της Αγίας Τριάδας (Ιουστίνος Μάρτυς, Απολογία 1, 61,3-

5, ΑNF 1· Άγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγος 39, PG 36, 348, Λόγος 40, PG 36, 380· Εφραίμ, ΝΗ 9, 12).

Το νερό στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας

Εξ άλλου, στη Χριστιανική παράδοση το ύδωρ έχει και ευρύτερη σημασία. Στην τελετή της Θείας Ευχαριστίας, αναμειγνύεται με τον οίνο, αφού ο ιερέας έχει πει τους στίχους 34-35 από το 19ο κεφάλαιο τοῦ κατά Ιωάννη Εὐαγγελίου, που δείχνουν καθαρά την προέλευση της λεπτομέρειας αυτής: «εἷς τῶν στρατιωτῶν λόγχῃ αὐτοῦ τὴν πλευρὰν ἔνυξε καὶ ἐξῆλθεν εὐθὺς αἷμα καὶ ὕδωρ· καὶ ὁ ἑωρακὼς μεμαρτύρηκεν, καὶ ἀληθινὴ αὐτοῦ ἡ μαρτυρία».

Μεγάλο Μετέωρο, 15ος αι.

Πριν τη Θεία Μετάληψη, ζεστό νερό προστίθεται στο ποτήριο και ο ιερέας λέει: «Εὐλογημένη ἡ ζέσις τῶν Ἁγίων σου, Κύριε, πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ζέσις πίστεως, πλήρης Πνεύματος Ἁγίου. Ἀμήν».

Σε δύο αρκετά λεπτομερείς περιγραφές της Θείας Ευχαριστίας από τον Ιουστίνο τον Μάρτυρα (Α´ Απολογία 65, 67) συναντούμε για πρώτη φορά στη Χριστιανική λογοτεχνία το ποτήριο με κρασί, δηλ. οίνος με ύδωρ. Αυτές οι λειτουργικές πρακτικές αποτελούν σαφή ένδειξη ότι το μείγμα με οίνο και ύδωρ προέρχεται από τα Ευαγγέλια (Ιω. 19, 34) και ότι το ύδωρ, με κάποιον τρόπο, συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα.

Ο Επιφάνιος Σαλαμίνος και ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος περιγράφουν την συνήθεια που είχαν μερικοί να μαζέψουν αγιασμό από πηγές τα μεσάνυχτα των Φώτων και να το κρατήσουν για όλη την χρονιά. Ο Επιφάνιος συνδέει αυτό με το θαύμα στην Κανά (Ιω. 2, 1-11, αλλά για τον Χρυσόστομο είναι ενθύμιο του βαπτίσματος (Ματθ.3, 11-17· Μάρκ. 1, 7-11· Λουκ. 3, 15-22· Ιω. 1, 29-34). Η συνήθεια αυτή εντάχθηκε στην λειτουργική παράδοση, οπού

βρίσκουμε την τελετή του αγιασμού του ύδατος. Όπως συμπεραίνεται από τις προσευχές της τελετής, που τις διατύπωσε ο Σωφρόνιος Ιεροσολύμων στον έβδομο αιώνα και που αντιστοιχούν μ’ αυτές του βαπτίσματος των Χριστιανών, το ύδωρ αγιάζεται σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Χριστού, εκεί όπου αρχικά αγιάστηκε. Αν και το στοιχείο είναι θαυματουργό, παρόμοιο με το ρόλο του στην Παλαιά Διαθήκη, πρέπει να σημειώσουμε ότι στην Χριστιανική παράδοση, κάθε δύναμη αποδίδεται εξ αρχής στο Θεό και στο Άγιο Πνεύμα, όχι στο νερό καθ’αυτό:

«Σὺ γὰρ ὁ Θεὸς ἡμῶν ἐπὶ τῆς γῆς ὤφθης, καὶ τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφης. Σὺ καὶ τὰ Ἰορδάνια ρεῖθρα ἡγίασας, οὐρανόθεν καταπέμψας τὸ Πανάγιόν σου Πνεῦμα, καὶ τὰς κεφαλὰς τῶν ἐκεῖσε ἐμφωλευόντων συνετρίψας δρακόντων. Αὐτὸς οὖν, φιλάνθρωπε Βασιλεῦ, πάρεσο καὶ νῦν διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος, καὶ ἁγίασον τὸ ὕδωρ τοῦτο.  Καὶ δὸς αὐτῷ τὴν χάριν τῆς ἀπολυτρώσεως, τὴν εὐλογίαν τοῦ Ἰορδάνου. Ποίησον αὐτὸ ἀφθαρσίας πηγήν, ἁγιασμού δῶρον, ἁμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων ἀλεξιτίριον, δαίμοσιν ὀλέθριον, ταῖς ἐναντίαις δυνάμεσιν ἀπρόσιτον, Ἀγγελικῆς ἰσχύος πεπληρωμένον. Ἵνα πάντες οἱ ἀρυόμενοι καὶ μεταλαμβάνοντες ἔχοιεν αὐτὸ πρὸς καθαρισμὸν ψυχῶν καὶ σωμάτων… (Εὐχή στὸν Ἁγιασμὸ τῶν Ὑδάτων, Μηναῖον, 6 Ἰανουαρίου).

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναγνώρισε την σημασία του νερού όπως την αντιλήφθηκε στην πρώιμη εκκλησιαστική παράδοση και την συνοψίζει στην Έκδοση ακριβή της ορθοδόξου πίστεως:

«Κάλλιστον δὲ στοιχεῖον τὸ ὕδωρ καὶ πολύχρηστον καὶ ῥύπου καθάρσιον, οὐ μόνον μὲν σωματικοῦ, καὶ ψυχικοῦ δέ, εἰ προσλάβοι τὴν χάριν τοῦ Πνεύματος» (23, 58-60).

«Τὴν μέντοι ἐπίκλησιν τοὺς οἰκείους μαθητὰς ὁ Κύριος διδάσκων ἔλεγε· «Βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος«. ᾿Επειδὴ γὰρ ἐπ᾿ ἀφθαρσίᾳ πεποίηκεν ἡμᾶςὁ Θεός, παραβάντας δὲ τὴν σωτήριον αὐτοῦ ἐντολὴν φθορᾷ θανάτου κατεδίκασεν, ἵνα μὴ ἀθάνατονᾖ τὸ κακόν, συγκαταβὰς τοῖς δούλοις ὡς εὔσπλαγχνος καὶ καθ᾿ ἡμᾶς γενόμενος τῆς φθορᾶς διὰ τοῦἰδίου πάθους ἐλυτρώσατο, ἐπήγασεν ἡμῖν ἐκ τῆς ἁγίας καὶ ἀχράντου αὐτοῦ πλευρᾶς πηγὴν ἀφέσεως·ὕδωρ μὲν εἰς ἀναγέννησιν καὶ ἔκπλυσιν τῆς τε ἁμαρτίας καὶ τῆς φθορᾶς, αἷμα δὲ ποτὸν ζωῆς ἀιδίουπρόξενο. Ἐντολάς δέ ἡμῖν δέδωκε δι᾿ ὕδατος ἀναγεννᾶσθαι καὶ Πνεύματος δι᾿ἐντεύξεως καὶ ἐπικλήσεως τῷ ὕδατι ἐπιφοιτῶντος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. ᾿Επειδὴ 

γάρ διπλοῦς ὁ ἄνθρωπος, ἐκ ψυχῆςκαὶ σώματος, διπλῆν ἡμῖν ἔδωκε καὶ τὴν κάθαρσιν, δι᾿ ὕδατός τε καὶ Πνεύματος· τοῦ μὲν Πνεύματοςτὸ «κατ᾿ εἰκόνα καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν» ἐν ἡμῖν ἀνακαινίζοντος, τοῦ δὲ ὕδατος διὰ τῆς τοῦ Πνεύματοςχάριτος καθαίροντος τὸ σῶμα τῆς ἁμαρτίας καὶ τῆς φθορᾶς ἀπαλλάττοντο, καὶ τὴν μὲν τοῦθανάτου εἰκόνα ἐκπληροῦντος τοῦ ὕδατος, τὸν δὲ τῆς ζωῆς ἀρραβῶνα παρεχομένου τοῦΠνεύματος… ἡ μέντοι ἀναγέννησις κατὰ ψυχὴν γίνεται· πίστις γὰρ υἱοθετεῖν οἶδε καίτοι ὄνταςκτίσματα διὰ τοῦ Πνεύματος καὶ εἰς τὴν ἀρχαίαν ἀνάγειν μακαριότητα».

(Μτφρ. Διδάσκοντας όμως ο Κύριος τους μαθητές του έλεγε την επίκληση: «Να τους βαπτίζετε στο όνομα του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος».  Επειδή, δηλαδή, ο Θεός μάς έπλασε να είμαστε άφθαρτοι, όταν παρακούσαμε τη σωτήρια εντολή του μας τιμώρησε με τη φθορά του θανάτου, για να μη γίνει το κακό αθάνατο· από ευσπλαγχνία όμως έδειξε μακροθυμία σε μας τους

δούλους του, έγινε σαν κι εμάς και μας λύτρωσε με το Ψηφιδωτό, Μονή Δαφνίου, 14ος

Πάθος του από τη φθορά· από την άγια και αμόλυντη πλευρά του πήγασε ο κρουνός της συγχωρήσεώς μας. Πήγασε νερό για να μας αναγεννήσει και να

μας ξεπλύνει από την αμαρτία και τη φθορά,ενώ το αίμα ώς ποτό μας χάρισε την αιώνια ζωή. Ακόμη, μας έδωσε εντολές ν’

αναγεννηθούμε με το νερό και το Πνεύμα με προσευχή και επίκληση, καθώς το Άγιο Πνεύμα επιφοιτά στο νερό. Και επειδή ο άνθρωπος είναι διπλός, από ψυχή και σώμα, έδωσε να είναι διπλή και η κάθαρσή μας, με το νερό και το Πνεύμα. Το Πνεύμα από τη μια ανανεώνει μέσα μας το «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν», ενώ το νερό από την άλλη με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος καθαρίζει το σώμα από την αμαρτία και το απαλλάσσει από τη φθορά· διότι το νερό εικονίζει (με τον κατακλυσμό) το θάνατο, ενώ το Πνεύμα χορηγεί τον αρραβώνα της ζωής… και γίνεται η αναγέννηση της

ψυχής· διότι η πίστη, παρόλο που είμαστε δημιουργήματα, γνωρίζει με το Άγιο Πνεύμα να μας κάνει παιδιά του Θεού και να μας οδηγεί στην αρχαία μακαριότητα). (82, 25-42· 50-52).

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ενσωμάτωσε την καινοδιαθηκική αντίληψη του ύδατος στο ιαμβικό του κανόνα στα Άγια Θεοφάνεια. Η Παύλεια ιδέα του τάφου σε νερό αναπτύσσεται εκεί, στο σημείο που και αμαρτίες και άνθρωποι θάβονται στο βάπτισμα:

«Μέλας δὲ πόντος, τριστάτας Αἰγυπτίων,Ἔκρυψεν ἄρδην, ὑδατόστρωτος τάφος».

Το βάπτισμα πετυγχαίνει την ανανέωση της ανθρωπότητας, πρώτα στον Χριστό και μετά στους Χριστιανούς:

«Ἄναξ ὑπέσχες, ἡλίου σὸν αὐχένα,Χώρου ζοφώδους, τὸν Γενάρχην ἁρπάσαι,Ῥύπου τε παντός, ἐκκαθᾶραι τὴν κτίσιν».«Ἕλκει πρὸς αὐτὸν τὴν θεόδμητον φύσιν,Γαστρὸς τυράννου, συγκεχωσμένην ὅροις·Γεννᾷ τε αὖθις, γηγενῶν ἀναπλάσει».

Οι Χριστιανοί γίνονται παιδιά του Θεού διά του βαπτίσματος:«Ἔκριζον ἥκεις, καὶ βροτῶν ἁμαρτίας,Υἷας συνελκῦσαί τε τῇ σῇ Βαπτίσει,Μάκαρ φαεινούς, ἐκ ῥοῶν Ἰορδάνου»·«Ἐλευθέρα μὲν ἡ κτίσις γνωρίζεται·Υἱοὶ δὲ φωτός, οἱ πρὶν ἐσκοτισμένοι».

Στο Πρόσωπο του Χριστού η τελειοποίηση της ανθρώπινης φύσης θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμπαράσταση του Αγίου Πνεύματος:

«Ἐχθροῦ ζοφώδους καὶ βεβορβορωμένου,Ἰὸν καθάρσει Πνεύματος λελουμένοι»·«Χρίεις τελειῶν, τὴν βρότειον οὐσίαν,Ἄναξ ἄναρχε, Πνεύματος κοινωνίᾳ».

Σε αντίθεση με την Παλαιά Διαθήκη η ανθρώπινη ακαθαρσία και αμαρτία ξεπλένονται από τον Θεό τον Ίδιο, και για τον σκοπό Του το νερό παίζει δευτερεύοντα ρόλο:

«Ῥώμῃ κραταιᾷ, δεξιᾶς τοῦ Δεσπότου»·« Ἄγουσαν ἀπρόσιτον εἰς θυμηδίαν,Μόνοις προσιτήν οἷς Θεὸς κατηλλάγη»·

«Ῥοαῖς ἀχράντοις, ἐκκαθάρας καὶ σκότους,Ἰσχὺν θριαμβεύσας τε, τὴν ἐπηρμένην,Νῦν εἰς ἄληκτον, ἐξαμείβεαι βίον».

Ως αποτέλεσμα του βαπτίσματος, ο διάβολος που έμεινε στα ύδατα λόγω των άλλοτε εκεί ξεπλυμένων αμαρτιών κάηκε και το ύδωρ αγιάστηκε για το βάπτισμά μας:

«Ἔφλεξε ῥείθρῳ τῶν δρακόντων τὰς κάρας,…Τὴν δυσκάθεκτον ἀχλὺν ἐξ ἁμαρτίας,Ὅλην πλύνει δέ, τῇ δρόσῳ τοῦ Πνεύματος».

Όλες οι θετικές αλλαγές που γίνονται εκεί έχουν καθολική επίδραση επάνω στην κτίση και στον άνθρωπο.

Επιλογικά

Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ότι η αντίληψη για το νερό στον Χριστιανισμό μεταδίδει μια σειρά συμβολισμών. Το νερό στην Ορθόδοξη παράδοση είναι από τα κυριότερα θρησκευτικά σύμβολα. Έχει πρωτεύοντα ρόλο στα μυστήρια του βαπτίσματος και της θείας Ευχαριστίας, ακόμη και στην τελετή του αγιασμού.

Ως σύμβολο της δημιουργίας και της καταστροφής έχει τόσο δημιουργικές όσο και καταστροφικές ιδιότητες και η καταστροφικότητά του τονίζεται με τον κατακλυσμό. (Γέν. 6,17). Με τον κατακλυσμό χάθηκαν τα πάντα, εκτός από ό,τι βρισκόταν στην κιβωτό του Νώε. Το νερό γίνεται τιμωρός των αμαρτιών, η κιβωτός συμβολίζει έκτοτε την εκκλησία που έχει οδηγό το Χριστό. Υπό την έννοια αυτή το νερό εμφανίζεται και αλλού στην Παλαιά Διαθήκη (Ιησ. 27,1, Ψαλμ. 74,14, Ιώβ 26,13), όπως και στην Αποκάλυψη (Αποκ.13), όπου γίνεται λόγος για ένα διαβολικό πολυκέφαλο θαλάσσιο τέρας, σύμβολο της αντίχριστης δύναμης. Εξάλλου, το ίδιο καταστροφική με την πλημμύρα είναι και το αντίθετό της, η ξηρασία, που πάντοτε απειλούσε τη ζωή των ανθρώπων (Έξ.14,22, Αρ.20,1, Ψαλμ.105,41, 114,8).

Ως σύμβολο της σωματικής και πνευματικής κάθαρσης έχει καθαρτική δύναμη. Ξεπλένει το κακό και συντηρεί, όπως στην περίπτωση του Νώε, το καλό για μια νέα αρχή. Το καθαρό νερό είναι ανέκαθεν το σημαντικότερο καθαρτήριο μέσο. Διώχνει τη βρωμιά και επαναφέρει την καθαριότητα. Σε όλους τους πολιτισμούς το νερό γίνεται συμβολικό στοιχείο της τελετουργικής κάθαρσης. Ρωμαίοι, Έλληνες, Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί,

Βουδιστές και Ινδουιστές υιοθετούν την κάθαρση διά του νερού μέσω εμβάπτισης ή πλύσης. Η τελετουργική πλύση για την είσοδο στον ιερό κόσμο είναι πιο πολύ πλύσιμο της ψυχής από ό,τι του σώματος. Η χριστιανική βάφτιση, που λειτουργεί συγχρόνως ως τελετή εισόδου στην εκκλησία, είναι εν πρώτοις πλύσιμο και κάθαρση αμαρτιών. Με τη βάφτιση ο Χριστός (Ματθ. 3, 13-17, Μάρκ. 1,9-11, Λουκ. 3,21-22) γίνεται Υιός του Θεού. Η βάφτιση του Χριστού είναι το πρότυπο κάθε βάφτισης, αφού σε κάθε βάφτιση επαναλαμβάνεται η δική του βάφτιση. Σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο η βάφτιση είναι κάθαρση από κάθε αμαρτία, σημαίνει θάνατο και γέννηση εκ νέου εντός του Χριστού (Προς Ρωμαίους 6,4) Η βάφτιση σημαίνει το συμβολικό θάνατο του βαφτιζομένου, ο οποίος χάνει την παλιά του μορφή, ξεπλένει το παρελθόν και τις αμαρτίες του. Εντός και διά μέσου του νερού διεξάγεται η ψυχική κάθαρση και γεννιέται η νέα ζωή, όπως μετά από την πλημμύρα. Άλλο γνωστό σύμβολο κάθαρσης στο χριστιανισμό είναι η πλύση των ποδιών στο μυστικό δείπνο (Ιωάν. 13) που στην εκκλησία γίνεται σύμβολο της ταπεινής διακονίας και της εσωτερικής κάθαρσης.

Ως σύμβολο του γίγνεσθαι και της παροδικότητας το ρέον νερό, που αντιπροσωπεύει την πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης, είναι σύμβολο του χρόνου που κυλά. Το νερό που ρέει γίνεται όχι μόνο σύμβολο της μεταβλητότητας του γήινου, αλλά και μεταφορά της ρέουσας, συνεχώς ανανεούμενης δύναμης της ζωής. Το ρεύμα του νερού σβήνει μια περασμένη εποχή και οδηγεί στην εμφάνιση μιας νέας. Το νερό έχει ιδιαίτερη σημασία για τις αντιλήψεις περί λύτρωσης και βρίσκεται σε στενή συνάφεια με τη διαρκή ανανέωση της ζωής. Αυτό εντοπίζεται στον κατακλυσμό και στην κιβωτό του Νώε. Στην χριστιανική βάφτιση το νερό γίνεται η σύνδεση μεταξύ θανάτου και αναγέννησης. Έτσι το νερό παριστάνει ένα μέσο μετάβασης από το θάνατο στη ζωή..

Γενικοί συμβολισμοί του νερού: Όλεθρος / θάνατος και ενταφιασμός / ζωή / κάθαρση / εξαγνισμός / ίαση / ευλογία / αγιασμός / απολύτρωση / σωτηρία / βάπτισμα, συμπεριλαμβανομένων της άφεσης των αμαρτιών, του φωτισμού, της ανάπλασης, της αναγέννησης, της παρουσίας του Άγιου Πνεύματος.

Από αυτή την προοπτική, το ύδωρ φαίνεται να αποτελεί μοναδικό στοιχείο στον κόσμο τούτο και καθίσταται φορέας αγιασμού

παρέχοντας την δυνατότητα άμεσης επαφής του κτιστού ανθρώπου με τον άκτιστο Θεό.