ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΗΣ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

ΘΕΩΡΙΑ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Η ΠΕΡΙΛΗΨΗ……………………………….….ΣΕΛ. 3~ 1 ~

2. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ……………...ΣΕΛ. 9

3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ………..…..ΣΕΛ. 22

4. ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ………………..….ΣΕΛ.24

Η ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Περίληψη γραπτού Λόγου

Τι είναι η περίληψη;Είναι η συνοπτική και περιεκτική απόδοση, σε συνεχή λόγο, ενός κειμένου. Είναι ένα νέο κείμενο, που, χωρίς να προδίδει το αρχικό, περιλαμβάνει τα σημαντικότερα σημεία του, κατάλληλα συνδεδεμένα.

Η έκταση της περίληψης~ 2 ~

Συνήθως είναι το 1/3 του αρχικού κειμένου. Στις εξετάσεις, ο αριθμός των λέξεων καθορίζεται. Δεν πρέπει να υπερβαίνουμε το όριο πάνω από 15-20 λέξεις.

Ι. Η εκτενής περίληψη βασίζεται:• Στο θεματικό κέντρο του κειμένου.• Στους πλαγιότιτλους των παραγράφων.• Στις σημαντικές λεπτομέρειες της κάθε παραγράφου. II. Η συνοπτική περίληψη βασίζεται: -Στο θεματικό κέντρο του κειμένου.• Στους πλαγιότιτλους των παραγράφων. ΙΠ. Η πολύ σύντομη περίληψη βασίζεται:• Στο θεματικό κέντρο του κειμένου.• Στους πλαγιότιτλους των ευρύτερων ενοτήτων.

Πορεία σύνθεσης μιας περίληψης

1 Διαβάζουμε προσεκτικά το κείμενο που μας δόθηκε και προσπαθούμε να συλλάβουμε το θεματικό/νοηματικό του κέντρο . Στη συνέχεια καταγράφουμε το θεματικό κέντρο που εντοπίσαμε στο πρόχειρό μας ,διότι αυτό μπορεί να αποτελέσει στη συνέχεια ακόμη και τη θεματική περίοδο της περίληψής μας ,αν βέβαια επιλέξουμε την παραγωγική μέθοδο ανάπτυξης. Στην προσπάθεια εντοπισμού του θεματικού κέντρου του κειμένου, θα μας βοηθήσει και ο τίτλος του ,αν υπάρχει.

2 Εργαζόμαστε ανά παράγραφο εντοπίζοντας τα μέρη της θεματική περίοδος, λεπτομέρειες ,πρόταση- κατακλείδα και υπογραμμίζουμε τις λέξεις -κλειδιά ή τις φράσεις-κλειδιά. Οι λέξεις ή φράσεις κατά περίπτωση αυτές αποδίδουν τα βασικά στοιχεία -θέσεις , απόψεις, σκέψεις κ.ά. - του συγγραφέα.

Ένας τρόπος για να καταλάβουμε ότι έχουμε υπογραμμίσει τις σωστές λέξεις -κλειδιά, είναι να τις διαβάσουμε τη μια μετά την άλλη, μετά την υπογράμμισή τους ,απομονωμένες δηλαδή από το υπόλοιπο γλωσσικό περιβάλλον της παραγράφου. Αν αποδίδουν το βασικό νόημα της παραγράφου, τότε οι επιλογές μας είναι σωστές ή τουλάχιστον ικανοποιητικές . Η επιλογή τους επίσης, είναι αυστηρή και θα πρέπει να αποφεύγεται η κατά...βούληση υπογράμμιση . Ανάλογα πάντως με το κείμενο και με οδηγό τη συλλογιστική πορεία του συγγραφέα ,μπορούμε να τις εντοπίσουμε υποβάλλοντας σύντομα ερωτήματα του τύπου ποιος, πού ,πότε, τί , πώς ,γιατί, με ποιο σκοπό , με ποιο αποτέλεσμα ,με ποια προϋπόθεση κ.ο.κ.

3 Στη συνέχεια , «κρατάμε» σημειώσεις από κάθε παράγραφο ή νοηματική ενότητα χωριστά, χρησιμοποιώντας τις λέξεις -κλειδιά ως οδηγό ή καταγράφουμε τον πλαγιότιτλο της παραγράφου ή της θεματικής ενότητας.

Για να γίνει αυτό ευκολότερα , χρησιμοποιούμε ως υποκείμενο της σημείωσης τη σημαντικότερη νοηματικά έννοια (την έννοια με τη βαρύνουσα σημασία) που υπογραμμίσαμε και συνήθως –αλλά όχι πάντα-βρίσκεται στη θεματική περίοδο της παραγράφου.

Λαμβάνουμε υπόψη επίσης, τη μέθοδο ανάπτυξης της παραγράφου

Οι σημειώσεις αυτές θα αποτελέσουν το βασικό υλικό της περίληψής μας ,σε συνδυασμό βέβαια και με το θεματικό κέντρο που ήδη έχουμε εντοπίσει και καταγράψει .

~ 3 ~

4 Συνθέτουμε και γράφουμε την περίληψη με δικά μας λόγια ,χρησιμοποιώντας το θεματικό κέντρο, τις λέξεις -κλειδιά ,τις σημειώσεις που κρατήσαμε από κάθε παράγραφο ή θεματική ενότητα ή τους πλαγιότιτλους που έχουμε καταγράψει . Η σύνδεση αυτών των συστατικών μερών γίνεται με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων ,που στοχεύουν στο δέσιμο μεταξύ τους των μερών της περίληψης.

Η περίληψη γράφεται στο πλαίσιο μιας εκτενούς παραγράφου και για το λόγο αυτό έχει τη δομή μιας κανονικής παραγράφου. Η θεματική περίοδος αντιστοιχεί στο θεματικό/ νοηματικό κέντρο της περίληψης , οι λεπτομέρειες αντιστοιχούν στις σημειώσεις ή τους πλαγιότιτλους και η πρόταση-κατακλείδα αντιστοιχεί στο συμπέρασμα που ενδεχομένως καταλήγει ο συγγραφέας του κειμένου που δόθηκε για περίληψη.

Ορισμένες συνηθισμένες διαρθρωτικές λέξεις άνάλογα με τη σημασία τους είναι οι ακόλουθες

α αίτιο -αποτέλεσμα επειδή ,διότι, γιατί, με αποτέλεσμα ,επομένως, άρα κ.ά.βχρονική σχέση ύστερα, προηγουμένως, εντωμεταξύ, στη συνέχεια κ.ά.γ όρος ,προϋπόθεση αν, εάν, εκτός κι αν, σε περίπτωση , με την προϋπόθεση ,με τον όρο κ.ά.δ αντίθεση αλλά, όμως, αντίθετα, ωστόσο, εξάλλου, από την άλλη πλευρά, εντούτοις κ.ά.ε επεξήγηση δηλαδή, με άλλα λόγια, για να το πω απλά κ.ά.στ έμφαση είναι αξιοσημείωτο/ αξιοπρόσεκτο ότι ..., θα ήθελα να τονίσω το εξής , να επιστήσω την προσοχή κ.ά.ζ παράδειγμα για παράδειγμα ,π.χ., λ.χ. κ.ά. η απαρίθμηση επιχειρημάτων πρώτο, δεύτερο ,τρίτο ... καταρχήν ,τελικά, στη συνέχεια κ.ά.θ διάρθρωση του κειμένου το άρθρο/ η μελέτη/ η εισήγηση /η ομιλία /η επιφυλλίδα /το κείμενο ... κ.ά.ισυμπέρασμα/ ανακεφαλαίωση συμπεραίνοντας, ανακεφαλαιώνοντας, συμπερασματικά θα λέγαμε , στο τέλος κ.ά. ια) προσθήκηια) προσθήκη : επιπλέον, επίσης, επιπρόσθετα κ.ά : επιπλέον, επίσης, επιπρόσθετα κ.ά

Γενικές οδηγίες

1 Αποφεύγουμε την υπερβολική αφαίρεση και γενίκευση δίνοντας τα επιχειρήματα και τις σκέψεις του συγγραφέα σε σωστή αναλογία.2Δεν προσπαθούμε να μιμηθούμε το ύφος του κειμένου και αποφεύγουμε να χρησιμοποιήσουμε αυτούσιες τις λέξεις/ φράσεις του κειμένου ,παρά μόνο αν είναι εντελώς απαραίτητο. Σε αυτή την περίπτωση χρησιμοποιούμε εισαγωγικά. 3 Δε σχολιάζουμε τις απόψεις του συγγραφέα ,ούτε επιδοκιμάζουμε ή αποδοκιμάζουμε τις θέσεις του. Παρακολουθούμε και καταγράφουμε τη συλλογιστική του πορεία με -όσο το δυνατό- αντικειμενικό τρόπο. 4Παραλείπουμε τις επεξηγήσεις ,όπου είναι δυνατό, τα παραδείγματα , τις καλολογικές εκφράσεις ,τα σχήματα λόγου .5 Μετατρέπουμε τις μεταφορές σε κυριολεξίες ή απλά τις παραλείπουμε.

~ 4 ~

6Επιλέγουμε από την αρχή τη σύνταξη ενεργητική ή παθητική που θα χρησιμοποιήσουμε και τη διατηρούμε ως το τέλος της περίληψης. 7 Χρησιμοποιούμε κατά κανόνα το τρίτο πρόσωπο .8 Καταγράφουμε τα βασικά σημεία του κειμένου και δεν τα σχολιάζουμε γιατί δεν κάνουμε διασκευή . 9 Σε περίπτωση που η έκταση της περίληψης είναι αρκετά μεγάλη ,μπορούμε να εφαρμόσουμε και τεχνικές πύκνωσης

ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ

α απαλοιφή ονοματικών ή άλλων προσδιορισμών π.χ. η όμορφη πόλη = η πόλη β απόδοση εννοιών της ίδιας οικογένειας μ' έναν περιεκτικό όρο π.χ. οι εφημερίδες, τα περιοδικά , η τηλεόραση, το ραδιόφωνο= τα μέσα μαζικής ενημέρωσηςγ αντικατάσταση μιας σειρά ενεργειών από μια φράση που συνοψίζει την όλη πράξη π.χ. ξύπνησε, σηκώθηκε από το κρεβάτι, ντύθηκε, πλύθηκε ,έφαγε γρήγορα το πρωινό του ,πήρε τη τσάντα του κι έφυγε για το σχολείο = ετοιμάστηκε και πήγε στο σχολείοδ αντικατάσταση μιας περιόδου από τη λεκτική πράξη που δηλώνει π.χ. Η μητέρα του Νίκου είπε στον καθηγητή της τάξης ότι στο γιο της έτυχε μια οικογενειακή υποχρέωση ,κοιμήθηκε αργά και γι' αυτό δεν ήρθε στο σχολείο τη Τρίτη = Η μητέρα του Νίκου δικαιολόγησε τις απουσίες του γιου της ε η σύμπτυξη στην ίδια περίοδο των νοημάτων δύο ή περισσότερων παραγράφων ,στις οποίες παρατηρείται συνάφεια ως προς το περιεχόμενο ,μέσω δευτερευουσών προτάσεων. στ αντικατάσταση δευτερευουσών προτάσεων από μετοχές π.χ. Συχνά οι πολιτικοί συνδέονται με διαπλεκόμενα συμφέροντα ,γεγονός που τροφοδοτεί αφορμή για ποικίλες αντιδράσεις = προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις

Παραγραφοποίηση της περίληψης* Συνήθως γράφεται σε μια παράγραφο.* Μπορεί να γραφεί σε περισσότερες, ακολουθώντας τη δομή του κειμένου. Π.χ. πρώτη ενότητα αίτια, δεύτερη αποτελέσματα κτλ.

Σύνταξη της περίληψης1. Η πρώτη περίοδος:• αρχίζει με τη φράση: «ο συγγραφέας/ αρθρογράφος τον κειμένου αναφέρει /ται, παρουσιάζει, προβάλλει, προβληματίζεται, τονίζει, επισημαίνει κτλ...»• ακολουθεί το θεματικό κέντρο του κειμένου, με το οποίο ολοκληρώνεται η περίοδος.2. Η δεύτερη περίοδος:• Αποτελεί την περιληπτική διατύπωση της πρώτης παραγράφου.« Συνδέεται με την πρώτη περίοδο με τη χρήση μιας διαρθρωτικής λέξης ή φράσης π.χ. αρχικά κτλ.3. Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία για όλες τις επόμενες παραγράφους, με βάση τον πλαγιότιτλο και τις σημειώσεις κάθε παραγράφου.

~ 5 ~

4. Ο λόγος πρέπει να είναι συνεχής και να διασφαλίζεται η αλληλουχία και η συνοχή των νοημάτων με τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις. Π.χ. Επίσης τονίζει, παράλληλα επισημαίνει, προσθέτει ακόμα, αντίθετα προβάλλει, επιπλέον υποστηρίζει κτλ.5. Την τελευταία παράγραφο του αρχικού κειμένου τη διαμορφώνουμε σε πρόταση κατακλείδα της περίληψης, αρχίζοντας με την κατάλληλη έκφραση. Π.χ. Ο συγγραφέας του κειμένου καταλήγοντας, συμπεραίνει... κτλ.

Τι προσέχουμε / αποφεύγουμε στην περίληψη 1. Την υπερβολική αφαίρεση και γενίκευση.2. Τη μίμηση του ύφους του συγγραφέα.3. Την επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία των επιχειρημάτων του.4. Τη χρήση λέξεων/ φράσεων του κειμένου. Όταν τις χρησιμοποιούμε, τις βάζουμε σε εισαγωγικά.Επιδιώκουμε 1. Την αντικειμενική και σωστή απόδοση του περιεχομένου με διάφορες τεχνικές πύκνωσης (γενίκευση, αναδιατύπωση, υπερώνυμα κτλ.).2. Τη χρήση ουδέτερου πληροφοριακού ύφους.3. Τη σωστή δομή: ενότητα λόγου, αλληλουχία νοημάτων, συνοχή κειμένου.4. Την επιλογή της καταλληλότερης σύνταξης, ενεργητικής ή παθητικής.

Ρήματα που χρησιμοποιούμε στην περίληψηΟ συγγραφέας, αρθρογράφος κλπ.:1. Αναφορικής όψης:διατυπώνει τη γνώμη, προτείνει, δηλώνει, εισηγείται, ανακοινώνει, αναφέρει, μνημονεύει, παραθέτει αυτολεξεί (ένα άλλο κείμενο), σχολιάζει, ερμηνεύει, συζητά (ένα άλλο κείμενο), παρατηρεί, διαπιστώνει, ορίζει με ακρίβεια, προσδιορίζει, καθορίζει, αποσαφηνίζει, διευκρινίζει, επεξηγεί, εξηγεί, αιτιολογεί, ονομάζει, αποκαλεί, χαρακτηρίζει, συγκρίνει, αντιθέτει, αντιπαραθέτει, αντιπαραβάλλει, επιχειρηματολογεί (υπέρ ή κατά), υπερασπίζεται, υποστηρίζει, υπεραμύνεται, συνηγορεί, συμφωνεί με, ταυτίζεται με, δικαιολογεί, ανασκευάζει, απορρίπτει, αντικρούει, αντιτείνει, αντιπροτείνει, τεκμηριώνει, στηρίζει (την άποψη του), αποδεικνύει, δείχνει, κρίνει, αξιολογεί, αποτιμά, διαβεβαιώνει, βεβαιώνει, ισχυρίζεται, αποφαίνεται, υποστηρίζει, επιμένει (ότι), προβλέπει, λέει, σημειώνει, τονίζει, επισημαίνει, υπογραμμίζει, πραγματεύεται, εξετάζει, συζητά, ασχολείται (με), αναφέρεται (σε), αναλύει, αναπτύσσει, ορίζει, διαιρεί, ταξινομεί, περιγράφει, απαριθμεί, συμπληρώνει, προσθέτει, αφηγείται, διηγείται, αναρωτιέται, απορεί, ρωτά, υποδεικνύει, προτείνει, αντιπροτείνει, συμβουλεύει, συστήνει, απολογείται, εύχεται, εξεγείρεται, αγανακτεί, εκφράζει την έκπληξη του.2. Ποσοτικής όψης: προσπερνά βιαστικά, με συντομία, αποσιωπά, παραλείπει, δεν αναφέρει/ αναφέρεται, θίγει πλαγίως, έμμεσα, επιφανειακά, εξετάζει διεξοδικά, αναλυτικά, προσεκτικά, συζητά διεξοδικά, ανοίγει - κλείνει - τερματίζει τη συζήτηση, εξαντλεί το θέμα, συμπεραίνει, προσθέτει, υπογραμμίζει, επισημαίνει.3.Μεταγλωσσικής όψης: επεξηγεί, συγκεκριμενοποιεί (για άλλο κείμενο), παραφράζει (για άλλο κείμενο).4. Διορθωτικής όψης: τροποποιεί, αλλάζει (τη διατύπωση), διορθώνει (τον εαυτό του/τους συνομιλητές του), ανασκευάζει τα επιχειρήματα, αναιρεί όσα είπε.5. Διαλογικής όψης:απευθύνει το λόγο, δίνει το λόγο, ζητά το λόγο, παίρνει, υφαρπάζει το λόγο, διεκδικεί το λόγο, παρεμβαίνει, διακόπτει, απαντά, δευτερολογεί, απευθύνεται.6. Οργανωτικής όψης:αρχίζει, προλογίζει, συνεχίζει, μεταβαίνει (σε άλλο θέμα), παρεκβαίνει, τελειώνει, καταλήγει, συμπεραίνει, ανακεφαλαιώνει.

~ 6 ~

(Το λεξιλόγιο είναι από την ιστοσελίδα τον ΚΟΜΒΟΥ)

(Από το Βιβλίο του Καθηγητή «Έκφραση- Έκθεση», τεύχος Β’, ΟΕΔΒ, σελ. 245-246)

I Περιεχόμενο · μεθοδολογία Θεωρητικό μέροςΓια να οδηγηθούν οι μαθητές στη γραπτή περίληψη ενός κειμένου, προσέχουν ορισμένα βασικά σημεία, όπως:

• Περίληψη και έκτασηΑν η περίληψη που πρόκειται να γράψουν είναι εκτενής, τότε βασίζονται στη

θεματική περίοδο και στις σημαντικές λεπτομέρειες κάθε παραγράφου του κειμένου, από το οποίο θα προέλθει η περίληψη (όπως και στις σημειώσεις από μια παράγραφο).

Αν η περίληψη είναι συνοπτική, τότε βασίζονται στα θεματικά κέντρα των πα-ραγράφων ή των ευρύτερων νοηματικών ενοτήτων του κειμένου.

• Περίληψη και διάγραμμαΑπό το διάγραμμα ενός κειμένου μπορεί να προκύψει περίληψη του ίδιου κει-

μένου, συνοπτική ή εκτενέστερη, οπότε αξιοποιούν οι μαθητές λιγότερα ή πε-ρισσότερα από τα στοιχεία που δίνει το διάγραμμα, αναλόγως.

• Περίληψη και πλαγιότιτλοιΣε περίπτωση που δεν υπάρχουν σημειώσεις ή διάγραμμα από το κείμενο που

θέλουν να βγάλουν περίληψη, κάτι που είναι και το πιο φυσικό άλλωστε, οι πλα-γιότιτλοι που θα δώσουν οι μαθητές σε ευρύτερες ενότητες του κειμένου μαζί με τις λέξεις-κλειδιά και με κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες, ανάλογες με το σκοπό τους, είναι ένας ασφαλής τρόπος, για να δώσουν τα κύρια σημεία του κειμένου.

• Περίληψη, γλώσσα και ύφοςΟι μαθητές πρέπει να προσέχουν τις διαρθρωτικές λέξεις του κειμένου από το

οποίο θα βγάλουν περίληψη, διότι η περίληψη αποδίδει τα κύρια σημεία του αρχικού κειμένου και τη συλλογιστική πορεία του συγγραφέα (για τις διαρθρωτικές λέξεις βλ. «Σημειώσεις», σ. 248).

Επιπλέον, πρέπει να ασκηθούν να αποδίδουν στο δικό τους κείμενο το ξετύλιγ-μα της σκέψης του συγγραφέα με λέξεις όπως :(ο συγγραφέας) αναφέρει, διατυπώνει τη γνώμη, επισημαίνει, υποστηρίζει, τονίζει, υπογραμμίζει, προσθέτει, αναλύει, συμπεραίνει κτλ.

Στην περίληψη δεν πρέπει να αντιγράφονται κομμάτια αυτούσια, σκέψεις προ-σωπικές του συγγραφέα- αν είναι απαραίτητο να συμπεριληφθούν κάποια τέτοια κομμάτια, τότε πρέπει να μπαίνουν σε εισαγωγικά. Ωστόσο, όσο εκτενέστερη είναι η περίληψη, όσο σοβαρότερο το ύφος - επισημότερο το ακροατήριο και όσο ειδικότερο το κείμενο από το οποίο προέρχεται η περίληψη (ιδίως αν χρησιμοποιείται ορολογία) είναι αναπόφευκτο να μεταφέρουμε και στην περίληψη ορισμένες χαρακτηριστικές λέξεις-φράσεις. Εκείνο που πρέπει να προσέχουμε είναι να ενσωματώνεται το νόημα των ξένων φράσεων μέσα στο δικό μας κείμενο-περίληψη.

Εξαρτάται, επομένως, από την έκταση και το σκοπό ο λόγος της περίληψης: αν πρόκειται να μεταφέρουμε στην τάξη την περίληψη ενός εκτενούς άρθρου ή ενός κεφαλαίου από κάποιο μάθημα, για να το παρουσιάσουμε στους συμμαθητές μας, τότε μπορεί ο λόγος μας να είναι πιο κοντά στο κείμενο στο οποίο αναφερόμαστε

~ 7 ~

και το ύφος μας να είναι οικείο- αν, όμως, θέλουμε να εντάξουμε μια περίληψη σε μια εισήγηση μας, να τη δημοσιεύσουμε ως βιβλιοπαρουσίαση σε σχολικό περιοδικό, τότε πρέπει ο λόγος μας να έχει την προσωπική μας σφραγίδα, χωρίς όμως, όπως είπαμε, να προδίδει το κείμενο στο οποίο αναφέρεται.

• Περίληψη και ενεργητική ή παθητική σύνταξηΟι μαθητές ενημερώνονται ότι μπορούν να επιλέξουν την ενεργητική ή την πα-

θητική σύνταξη στην περίληψη που θα γράψουν, ανάλογα με το τι θέλουν να τονίσουν (το πρόσωπο που δρα ή το αποτέλεσμα της ενέργειας κτλ.), ανάλογα με το ύφος που θα έχει η περίληψη (περισσότερο ουδέτερο / απρόσωπο με την παθητική σύνταξη) κ.ο.κ. Αντιλαμβάνονται ακόμα ότι, όταν η περίληψη γίνεται από το συγγραφέα, εκείνος χρησιμοποιεί παθητική σύνταξη, για να αποφύγει την αναφορά στο άτομο του- όταν, όμως, η περίληψη γίνεται από ένα τρίτο άτομο, εκείνο επιλέγει ανάμεσα στις δυο μορφές σύνταξης με βάση τους λόγους που αναφέρθηκαν προηγουμένως (βλ. και «Χρήσιμες πληροφορίες», βιβλίο του μαθητή, σ. 266, καθώς και το βιβλίο του καθηγητή για τη Β' Λυκείου, σ. 240).

1ο Παράδειγμα Περίληψης

Το βιβλίο σφυρηλατεί το αίσθημα της ελευθερίας

1. Το βιβλίο , αναμφίβολα αποτελεί αστείρευτη πηγή γνώσης. Είναι ο κινητήριος μοχλός στη διαδικασία της εκπαίδευσης μέσα στον σχολικό χώρο. Τα βιβλία, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αποδελτιωμένων γνώ σεων , που έχουν σχέση με κάβε τομέα του επιστητού. Όμως, απ' ό,τι φαίνεται, η αξία του έχει υποβαθμιστεί, τόσον απ' τον ώριμο άνθρωπο, όσο κι απ' τον μαθητόκοσμο. Το φαινόμενο που παρατηρείται τις τελευταίες ημέρες του σχολικού έτους, όπου οι μαθητές κυριολεκτικά «κατακρεουργούν» τα βιβλία τους, μετατρέποντας τα προαύλια των σχολείων σε αλάνες με σκουπιδόχαρτα, πρέπει να μας προβληματίσει όλους. Το πρόβλημα είναι πολύ σοβαρό και φα νερώνει πως κάπου στο κοινωνικό-εκπαιδευτικό σύστημα υπάρχουν «στεγανά», που ωθούν σ' αυτή τη «βάνδαλη» συμπεριφορά.

2. Εξετάζοντας βαθύτερα την όλη κατάσταση, μπορούμε να εντοπίσουμε μερικές αιτίες, που εξηγούν αυτή τη συμπεριφορά. Ξεκινάει απ' τη σχολική ηλικία του παιδιού, που πηγαίνει στο σχολείο «επειδή έτσι συμβαίνει μ' όλα τα παιδιά της ηλικίας του». Δεν το πείθουν οι μεγαλύτεροι, οι υπεύθυνοι για την αγωγή του, ότι έχει και μυαλό που πρέπει να το καλλιεργήσει, για να γίνει σωστός άνθρωπος.' Ετσι το μικρό παιδί, ο μετέπειτα νεαρός έφηβος, δε συνειδητοποιεί την αξία της μόρφωσης στη διαδικασία της ζωής. Έτσι η εκπαίδευση, που κατακτιέται κατά κύριο λόγο μέσα απ' το βιβλίο, θεωρείται «αναγκαίο κακό», που σημαίνει καταπίεση και όχι ύψιστη πράξη ελευθερίας.

3. Συχνά ο δάσκαλος θεωρείται απ' τους μαθητές «κρατούσα κοινω νική» αρχή , και τίθεται πρόβλημα επικοινωνίας ανάμεσα τους. Ο μαθητής ενδόμυχα τον φοβάται και δεν αφήνεται ελεύθερα στην καθοδήγηση του. Επειδή τον θεωρεί καταπιεστή της ελευθερίας του, κρατάει απόσταση απ' αυτόν, κάποτε γίνεται επιθετικός ή αντιδραστικός στις οποιεσδήποτε παροτρύνσεις που γίνονται απ' το δάσκαλο. Σ' αυτή τη φάση δημιουργείται ένα τεράστιο χάσμα, με αποτέλεσμα η νεανική ψυχή να φθείρεται σε μικροσυγκρούσεις και ανταγωνισμούς που έχουν σοβαρό κόστος στη μελλοντική εξέλιξη του νέου.

4. Το πρόβλημα διογκώνεται και απ' τη νοοτροπία της κοινωνίας μας, ότι τα βιβλία παρέχουν τη γνώση και ότι η γνώση εξασφαλίζει σπουδαία επαγγελματική

~ 8 ~

κατοχύρωση. Αυτή η άποψη, δεν ενθαρρύνει την αγάπη γι' αυτή καθεαυτή τη γνώση, σαν στοιχείο αναγκαιότατο για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και την ολοκλήρωση του χαρακτήρα, αλλά δίνει κίνητρα για τη «χρησιμοθηρία» της μ' οποιο-δήποτε κόστος για τον νεαρό έφηβο. Φυσικό επακόλουθο είναι, η ψυχική καταπίεση και το άγχος να δημιουργούν σύγχυση στην τρυφερή νεανική ψυχή. Οι μαθητές εξαιτίας της ανωριμότητας της ηλικίας, δεν μπορούν να καταλάβουν τις πραγματικές αιτίες που τους απωθούν απ' τη γνώση και ξεσπούν στα βιβλία, στους ανυπεράσπιστους φίλους μιας ολόκληρης χρονιάς.

5. Γενικότερα, η έλλειψη της αγάπης για γνώση απ' την πλευρά του μαθητή, οφείλεται στη βαθιά έλλειψη πνευματικότητας της εποχής μας και στην αλλοτρίωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Το πρόβλημα μπορεί να λυθεί μόνο αν γίνει μια ανθρωπιστική στροφή στον τρόπο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Αν ο μαθητής δηλαδή καταλάβει ότι η μόρφωση είναι αναγκαία για την ανάπτυξη του μυαλού του, όσο η τροφή για το σώμα του, θα αγαπήσει τη γνώση, θα εκτιμήσει την πολύτιμη προσφορά του βιβλίου, οπότε θα το σέβεται και θα πάψει να το καταστρέφει.

6. Όλοι οι άνθρωποι που είναι υπεύθυνοι για την αγωγή του παιδιού, κυριότερα οι γονείς, οι δάσκαλοι και οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς, μπορούν - και επιβάλλεται - να επηρεάσουν σημαντικά τη διάθεση του νέου για έρευνα και μελέτη του κόσμου, μέσα απ' το πολύτιμο περιεχόμενο του βιβλίου και να δώσουν οι ίδιοι κίνητρα για διάβασμα. Πρέπει οι νέοι άνθρωποι να καταλάβουν ότι το βιβλίο βγάζει το άτομο απ' τα σκοτάδια της αμάθειας, ανοίγει δρόμους στη ζωή σίγουρους και ασφαλείς και σφυρηλατεί το αίσθημα της ελευθερίας. Επίσης είναι αναγκαίο να συνειδητοποιήσουν ότι τα βιβλία κατα στρέφονται , επειδή θεωρούνται επικίνδυνα, μόνο από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα (Χιτλερική Γερμανία), και ότι συμπεριφέρονται φασιστικά όταν τα καταστρέφουν ενώ ζουν σε μια ελεύθερη χώρα με πλούσια πνευματική κληρονομιά, που οφείλουν να συνεχίσουν με αγάπη, «υπομονή και περηφάνεια».

Γιάννα Κουτρομάνου , 19 Ιουλίου 1987

Θεματικό/ Νοηματικό Κέντρο Το παιδί απομακρύνεται από το βιβλίο, παρόλο που σφυρηλατεί την ελευθερία , για λόγους κοινωνικούς κι εκπαιδευτικούς.

Οι υπογραμμισμένες λέξεις-κλειδιά κάθε παραγράφου , αν διαβαστούν μόνες τους - η μια μετά την άλλη- θα διαφανεί εύκολα ότι αποτελούν τη ραχοκοκκαλιά των επιμέρους παραγράφων. Αυτό αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι οι λέξεις -κλειδιά που επιλέχτηκαν είναι οι σωστές , εφόσον καταφέρνουν ν' αποδώσουν τα κύρια σημεία των παραγράφων ,χωρίς νοηματικά χάσματα.

Πλαγιότιτλοι Παραγράφων

1 η Παράγραφος «Η υποβάθμιση της αξίας του βιβλίου».

2 η Παράγραφος «Τα εκπαιδευτικά αίτια σύνδεσης του βιβλίου με την καταπίεση του μαθητή»

3 η Παράγραφος «Οι αρνητικές επιδράσεις των συγκρούσεων ανάμεσα στο μαθητή και στο δάσκαλο»

4 η Παράγραφος «Η καλλιέργεια από την κοινωνία της σχέσης γνώση- επάγγελμα δημιουργεί άγχος κι απέχθεια για το βιβλίο».

5 η Παράγραφος «Η ανθρωπιστική στροφή οδηγεί στην αγάπη για το βιβλίο»~ 9 ~

6 η Παράγραφος «Οι υπεύθυνοι οφείλουν να πείσουν ότι το βιβλίο είναι πηγή ελευθερίας και διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς»

Σημειώσεις Παραγράφων

1 η Παράγραφος Το βιβλίο υποβαθμίζεται για λόγους κοινωνικούς κι εκπαιδευτικούς.

2 η Παράγραφος Ιδιαίτερα ο μαθητής δεν πείθεται για την αξία που έχει το βιβλίο για τη μόρφωσή του και το θεωρεί μόνο μέσο καταπίεσης .

3 η Παράγραφος Ο μαθητής Θεωρεί το δάσκαλο καταπιεστή της ελευθερίας του, γίνεται αντιδραστικός και αναλώνεται σε άκαρπους ανταγωνισμούς.

4 η Παράγραφος Η κοινωνία καλλιεργεί τη χρησιμοθηρική γνώση για την επαγγελματική επιτυχία, αλλά η γνώση αυτή γεννά μόνον άγχος και καταπίεση.

5 η Παράγραφος Η απουσία της πνευματικότητας και η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου απαξιώνει το βιβλίο και η λύση βρίσκεται στον ανθρωπισμό και στην ανάγκη για γνώση.

6 η Παράγραφος Όσοι ευθύνονται για την αγωγή των νέων οφείλουν να τους δώσουν κίνητρα, ώστε νικώντας την αμάθεια να κατακτήσουν την ελευθερία και να διατηρήσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά.

-Ενώνουμε το Θεματικό Κέντρο με τους Πλαγιότιτλους ή τις Σημειώσεις χρησιμοποιώντας διαρθρωτικές λέξεις. Η ένωση αυτή γίνεται με τρόπο ελεύθερο. Δεν είναι απαραίτητη η χρήση της ακριβούς συντακτικής δομής τους. Αν το Θεματικό Κέντρο είναι σχεδόν το ίδιο με τις πρώτες σημειώσεις , είτε το διαφοροποιούμε , είτε το παραλείπουμε. Σε κάθε περίπτωση δεν το υποβαθμίζουμε ,γιατί αποτελεί τον πυρήνα του κειμένου.

Περίληψη με πλαγιότιτλουςΗ συγγραφέας υποστηρίζει ότι το παιδί απομακρύνεται από το βιβλίο, παρόλο

που σφυρηλατεί την ελευθερία , για λόγους κοινωνικούς κι εκπαιδευτικούς.. Αρχικά αναφέρει πως η εκπαίδευση μέσα από το βιβλίο θεωρείται καταπίεση και όχι πράξη ελευθερίας. Επιπλέον, γεννιούνται αρνητικές επιδράσεις από τις συγκρούσεων ανάμεσα στο μαθητή και στο δάσκαλο. Παρακάτω επισημαίνει ότι η καλλιέργεια από την κοινωνία της σχέσης γνώση- επάγγελμα δημιουργεί άγχος κι απέχθεια για το βιβλίο. Ωστόσο, η ανθρωπιστική στροφή θα σταματήσει την καταστροφή του βιβλίου. Ολοκληρώνει τονίζοντας ότι οι υπεύθυνοι οφείλουν να πείσουν ότι το βιβλίο είναι πηγή ελευθερίας και διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς.

97 λέξεις

Περίληψη με σημειώσειςΗ συγγραφέας υποστηρίζει ότι το παιδί απομακρύνεται από το βιβλίο, παρόλο

που σφυρηλατεί την ελευθερία , για λόγους κοινωνικούς κι εκπαιδευτικούς. Αρχικά αναφέρει πως ιδιαίτερα ο μαθητής δεν πείθεται για την αξία που έχει το βιβλίο για

~ 10 ~

τη μόρφωσή του και το θεωρεί μόνο μέσο καταπίεσης. Επιπλέον, θεωρεί το δάσκαλο καταπιεστή της ελευθερίας του, γίνεται αντιδραστικός και αναλώνεται σε άκαρπους ανταγωνισμούς. Παρακάτω προσθέτει ότι η κοινωνία καλλιεργεί τη χρησιμοθηρική γνώση για την επαγγελματική επιτυχία, αλλά η γνώση αυτή γεννά μόνον άγχος και καταπίεση. Επίσης, η απουσία της πνευματικότητας και η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου απαξιώνει το βιβλίο και η λύση βρίσκεται στον ανθρωπισμό και στην ανάγκη για γνώση. Τέλος, τονίζει ότι όσοι ευθύνονται για την αγωγή των νέων οφείλουν να τους δώσουν κίνητρα, ώστε νικώντας την αμάθεια να κατακτήσουν την ελευθερία και να διατηρήσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά.

138 λέξεις

2ο Παράδειγμα Περίληψης

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Η αποφασιστικότητα της περιόδου της νεότητας για τη ζωή του ανθρώπου ανιχνεύεται καταρχήν στο γεγονός ότι η έναρξη της σημαδεύεται από τη μετάβαση από μια κατάσταση εξάρτησης, προστασίας και ανευθυνότητας στην αποδέσμευση και στην έκθεση σε ποικίλες εξωτερικές επιρροές. Η μυθική αντίληψη που έχει το παιδί για τον κόσμο παραμερίζεται από μια πραγματική επαφή με τον κόσμο. Το γεγονός αυτό δημιουργεί καταρχήν δυσαρέσκεια και αγωνία, και είναι σημαντική η προσπάθεια για συμφιλίωση με τη νέα αυτή κατάσταση.

Κατά τη νεότητα αρχίζει η δύσκολη πορεία του ατόμου προς τον εαυτό του, η πορεία προς την αυτοσυνείδηση. Ο δρόμος αυτός, περίπλοκος και με πολλά εμπόδια, οδηγεί στη συνειδητοποίηση των σωματικών, πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων, όπως και των επιθυμιών και των ενδιαφερόντων του. Στην ηλικία αυτή έχουμε έκρηξη της σωματικής διάπλασης του ατόμου και μια σχετική οριστικοποίηση της μορφής του για την υπόλοιπη ζωή του. Είναι αποφασιστικής σημασίας το ξεπέρασμα μιας πρώτης έκπληξης και ανησυχίας γι' αυτήν την αλλαγή και το προχώρημα σε μια παραδοχή, γνώση και καλλιέργεια των ιδιαίτερων σωματικών ικανοτήτων. Ιδιαίτερης σημασίας χαρακτηριστικό αυτής της ηλικίας είναι η πρωταρχική διαμόρφωση ηθικής συνείδησης στο νέο. Στην παιδική ηλικία οι ηθικές αντιλήψεις για το καλό και το κακό είναι απόλυτα εξαρτημένες από τις αντίστοιχες των γονέων, ή είναι τυχαίες και αυθόρμητες. Στη νεότητα το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί τις ηθικές αξίες και να προχωρεί στις πράξεις του έπειτα από περίσκεψη, προβληματισμό και οδύνη για τον ηθικό αντίκτυπο τους, καθώς μπαίνει σταδιακά σε μια φάση ανάληψης ευθυνών για τις συνέπειες των πράξεων του.

Το περιβάλλον του νεαρού ατόμου παίζει σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια του αυτή, γιατί του δίνει όλους εκείνους τους ερεθισμούς για την αναζήτηση του εαυτού του και τη δημιουργία προσωπικότητας. Με το περιβάλλον εννοείται η παιδεία και το πολιτιστικό επίπεδο.

Πολιτιστικό περιβάλλον υψηλό (τέχνες, επιστήμες, κοινωνικές δραστηριότητες) μπορεί να δημιουργήσει ερεθίσματα που θα δώσουν ώθηση στην πνευματική ανάπτυξη του ατόμου. Αντίθετα, σε υποτονικό περιβάλλον το άτομο μένει στάσιμο και χάνει τα ενδιαφέροντα και τις φιλοδοξίες του. Επίσης, η παιδεία που δεν είναι δημιουργική και δε δίνει τη δυνατότητα στο νέο να ενεργοποιηθεί προσωπικά, αλλά τον υποβιβάζει σε παθητικό αποδέκτη, δεν μπορεί να προετοιμάσει άτομα αυτοδύναμα, που θα ενταχθούν στο κοινωνικό περιβάλλον με τρόπο ασφαλή και δημιουργικό. Η γνώση θα πρέπει συνέχεια να ανανεώνεται, για να μη μένει νεκρή, και να έχει δυνατότητα να αναπτύσσει τα άτομα πνευματικά. Μια τέτοια κατάσταση μόνο η δημιουργική παιδεία μπορεί να διαμορφώσει και να στερεώσει.

~ 11 ~

Αν, γενικά, η σημερινή εποχή με τις αγωνιώδεις αναζητήσεις της και τον τρομακτικό ρυθμό εξέλιξης της μπορεί ως ένα βαθμό να βοηθήσει το νεαρό άτομο να χαράξει δειλά την πορεία του, ωστόσο έχει και όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που μπορούν να αποκλείσουν την αυτοσυνείδηση, οδηγώντας το στην υιοθέτηση μιας ομαδικής συμπεριφοράς και μιας επανάπαυσης. Έτσι, σε μια κοινωνία γεμάτη συγκρούσεις και αντιφάσεις, όπου όλες οι αξίες έχουν σχετικοποιηθεί, γίνεται απόλυτα φανερή η αποφασιστική σημασία αυτής της ηλικίας, με τις επιρροές που δέχεται και τα βιώματα που αποκτά, στην προσπάθεια του ατόμου να διαμορφώσει μια προσωπική ηθική στάση και να ισορροπήσει σ' έναν κόσμο ταραγμένο.

Η συνομιλία αυτή του ατόμου με τον εαυτό του, που αρχίζει κατά τη νεαρή ηλικία και οδηγεί στη δημιουργία προσωπικότητας με τη μάθηση και την εκλογή μιας ηθικής στάσης, είναι παράλληλη με την πορεία του ανθρώπου και τις πρώτες προσπάθειες προσαρμογής. Η πορεία του ατόμου προς τον εαυτό του και προς τον κόσμο βάζει τις βάσεις για μια πετυχημένη ένταξη στο χώρο της δράσης κατά τη διάρκεια της ωριμότητας. Η δράση αυτή δεν αποβλέπει μόνο σε μια προσαρμογή, αλλά και στον επηρεασμό του περιβάλλοντος και στην προσπάθεια για εξέλιξη του.

Πρέπει εξάλλου να τονιστεί η διαφοροποίηση του ρόλου της οικογένειας κατά την ηλικία αυτή 0ε σχέση με την προηγούμενη. Η σχέση απόλυτης εξάρτησης και προστασίας της παιδικής ηλικίας παραχωρεί τη θέση της σε μια πιο χαλαρή σχέση, που δίνει τη δυνατότητα στο νέο να αναλάβει ευθύνες. Αυτή η σταδιακή και μεθοδευμένη ανάθεση ευθυνών είναι ένας δοκιμασμένος και ασφαλής δρόμος για θετική ωρίμανση και προσαρμογή των νέων ανθρώπων. Η πλήρης απομάκρυνση από την οικογένεια οδηγεί σε πρόωρη ωριμότητα, ενώ η παράταση της εξάρτησης από την οικογένεια καθυστερεί και κάνει οδυνηρή τη μετάβαση στην ωριμότητα.

Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι, παρόλο που η νεανική ηλικία με όλες αυτές τις διεργασίες της είναι πράγματι σημαντική, ωστόσο τα πράγματα για τον άνθρωπο δεν αρχίζουν και δεν τελειώνουν μ' αυτήν. Η ζωή αποτελεί μια ενότητα και είναι πάντα εκτεθειμένη σε βιώματα αποφασιστικά για τη διαμόρφωση του ανθρώπου. Είναι μια αδιάκοπη προσπάθεια προσωπικής διαμόρφωσης και ανέλιξης.

Νοηματικό Κέντρο : Η σημασία της νεανικής ζωής για τον άνθρωπο.

Σημείωση 1 ης παρ . Ο νέος άνθρωπος ανεξαρτητοποιείται κι εκτίθεται σε ποικίλες επιρροές που πρέπει γρήγορα να τις αφομοιώσει, παρά την αρχική δυσαρέσκεια και αγωνία του.

Σημείωση 2 ης παρ . Ο νέος συνειδητοποιεί τις σωματικές ,πνευματικές και ψυχικές αλλαγές που σταδιακά βιώνει και διαμορφώνει τα ενδιαφέροντα και την ηθική στάση του ,ενώ παράλληλα αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του.

Σημείωση 3 ης -4 ης παρ . Οι αποφασιστικοί παράγοντες διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του είναι το επίπεδο του πολιτιστικού περιβάλλοντος που θα καθορίσει τις φιλοδοξίες του και η παιδεία που θα ενεργοποιήσει τα προσόντα του και θα τον κοινωνικοποιήσει.

Σημειώσεις 5 ης παρ . Η σύγχρονη εποχή με τις αντιφάσεις της μπορεί να οδηγήσει το νέο στη μαζοποίηση κι επομένως η διαμόρφωση μιας προσωπικής ηθικής στάσης είναι απαραίτητη.

~ 12 ~

Σημειώσεις 6 ης παρ . Ο διάλογος του νέου με τον εαυτό του τον προετοιμάζει για μια ομαλή ένταξη στον κοινωνικό χώρο, όπου θα συμβάλει με τη δράση του και θα επηρεάσει τις εξελίξεις του.

Σημειώσεις 7 ης παρ . Η οικογένεια επιτρέπει το νέο ν’ αναλάβει πρωτοβουλίες κι ευθύνες ,αλλά πρέπει να έχει εποπτικό ρόλο ,γιατί η πλήρης αποκοπή τον ωριμάζει πρόωρα ,ενώ η μακροχρόνια εξάρτηση καθυστερεί την ωρίμανσή του.

Σημειώσεις 8 ης παρ . Η διαμόρφωση κι ανέλιξη του νέου είναι μια διαδικασία που διαρκεί σε ολόκληρη της περίοδο της ζωής του.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Στο κείμενο αναλύεται η σημασία της νεανικής ζωής για τον άνθρωπο. Αρχικά, επισημαίνεται ότι ο νέος άνθρωπος [την περίοδο αυτή] ανεξαρτητοποιείται κι εκτίθεται σε ποικίλες επιρροές που πρέπει γρήγορα να τις αφομοιώσει, παρά την αρχική δυσαρέσκεια και αγωνία του. Συνειδητοποιεί τις σωματικές ,πνευματικές και ψυχικές αλλαγές που σταδιακά βιώνει και διαμορφώνει τα ενδιαφέροντα και την ηθική στάση του ,ενώ παράλληλα αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του. Στη συνέχεια, γίνεται λόγος για τους αποφασιστικούς παράγοντες διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του ,που είναι το επίπεδο του πολιτιστικού περιβάλλοντος ,που θα καθορίσει τις φιλοδοξίες του και η παιδεία, που θα ενεργοποιήσει τα προσόντα του και θα τον κοινωνικοποιήσει. Επιπλέον, η σύγχρονη εποχή με τις αντιφάσεις της μπορεί να οδηγήσει το νέο στη μαζοποίηση κι επομένως η διαμόρφωση μιας προσωπικής ηθικής στάσης είναι απαραίτητη. Τονίζεται ακόμη ότι ο διάλογος του νέου με τον εαυτό του τον προετοιμάζει για μια ομαλή ένταξη στον κοινωνικό χώρο, όπου θα συμβάλει με τη δράση του και θα επηρεάσει τις εξελίξεις του. Επιπρόσθετα, η οικογένεια επιτρέπει το νέο ν’ αναλάβει πρωτοβουλίες κι ευθύνες ,αλλά πρέπει να έχει εποπτικό ρόλο ,γιατί η πλήρης αποκοπή τον ωριμάζει πρόωρα ,ενώ η μακροχρόνια εξάρτηση καθυστερεί την ωρίμανσή του. Συμπεραίνει ωστόσο στο τέλος, ότι η διαμόρφωση κι ανέλιξή του είναι μια διαδικασία που διαρκεί σε ολόκληρη της περίοδο της ζωής του.

216 λέξεις

3ο Παράδειγμα Περίληψης(Κείμενο από το Σχολικό βιβλίο της Β’ Λυκείου, σελ. 253)

ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΛΕΛΛΗΝΕΣ

Ηλικιωμένος άνθρωπος που επί χρόνια πολλά εργάστηκε στη διοικητική υπηρεσία του Κράτους και ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της, συνόψισε κάποτε τα

~ 13 ~

διδάγματα της μακράς πείρας του με μια παρατήρηση άξια να μας βάλει σε πολλές σκέψεις.

Το Κράτος, έλεγε, όχι ως αφηρημένη ιδέα, αλλά ως συγκεκριμένο βίωμα, σαν ένα κομμάτι από την ίδια τη ζωή μας, λείπει από τους σημερινούς Έλληνες. Το αισθάνονται σαν ξένο, όχι δικό τους, και δεν το πονούν. Τη χώρα τους την αγαπούν με πάθος. Για μια χούφτα από το χώμα της είναι άξιοι να πεθάνουν με την πιο μεγάλη ευκολία. Άλλο Πατρίδα όμως και άλλο Πολιτεία. Με την Πατρίδα είμαστε στενότατα δεμένοι. Την έχουμε βάλει μέσο, στο αίμα μας, γιατί και με το αίμα μας την έχουμε κρατήσει. Την Πολιτεία όμως, δηλαδή αυτό τον ορισμένο τρόπο με τον οποίο έχει οργανωθεί και διοικείται ο τόπος, αυτήν την απρόσωπη δύναμη που λειτουργεί στο όνομα όλων για να εξασφαλίζει με τα όργανα και τους θεσμούς της τη ζωή και την ελευθερία μας, δεν μπορούμε να τη νιώσουμε σαν κάτι εντελώς δικό μας. Είναι ξένο σώμα. για το αίσθημα μας.

Απόδειξη ότι δεν πονούμε, ούτε αισθανόμαστε ενστιγματικά την ανάγκη να προστατέψουμε ό, τι ανήκει στο Κράτος, το δημόσιο κτήμα. Απέναντι του δείχνουμε αδιαφορία και κάποτε μιαν απίστευτη εχθρότητα και μανία καταστροφής. Από παιδιά στο σχολείο κακοποιούμε βάρβαρα τα θρανία και τους τοίχους του σχολείου -«ανήκει στο δημόσιο, δεν είναι δικό μας». Την ίδια αστοργία δείχνουμε στα δικαστήρια, στα άλλα δημόσια γραφεία, ακόμη και στους πάγκους του πάρκου ή στις δημόσιες κρήνες, σε ό,τι τέλος πάντων είναι κρατική περιουσία. Μόλις αντιληφθούμε ότι κάτι τι ανήκει ή με κάποιο τρόπο βρίσκεται στην κυριότητα αυτής της απρόσωπης δύναμης, αν δεν μπορούμε να το οικειοποιηθούμε, με ευχαρίστηση το φθείρουμε. Με την ίδια ευκολία προσπαθούμε ν "αποφεύγουμε τις υποχρεώσεις μας προς το Κράτος ή να καταστρατηγούμε τους νόμους του. Είναι ο «άλλος», όχι ο εαυτός μας. Και τον ξεγελούμε ή σηκώνουμε το όπλο εναντίον του, χωρίς να κατα-λαβαίνουμε ότι κατά βάθος τον εαυτό μας απατούμε ή πληγώνουμε.

Και από τις παρατηρήσεις του αυτές ο πολύπειρος άνθρωπος έβγαζε το συμπέρασμα ότι ίσως οι Έλληνες να μην είναι οργανικά ικανοί να ποτιστούν από την ιδέα του Κράτους. Ότι πιθανόν μέσα στην ίδια τη φυσική τους υφή να υπάρχει κάποια τάση αναρχισμού...

Έχει αρκετά διαδοθεί αυτή η αντίληψη και συχνά ακούγεται. Ωστόσο μου φαίνεται πολύ παρακινδυνευμένη και άδικη στην απαισιοδοξία της. Δεν αμφισβητώ τα γεγονότα, όπου στηρίζεται (τα περισσότερα είναι δυστυχώς πραγματικά, είτε μας αρέσουν είτε όχι). Αλλά. την ερμηνεία που δίνεται σ' αυτό, τα γεγονότα.

Ότι δεν πονούμε, ή ότι δεν πονούμε αρκετά την Πολιτεία σαν κάτι εντελώς δικό μας, είναι βέβαιο. Από αναρχισμό όμως την αντιθέσουμε προς τα αισθήματα και τα συμφέροντα μας ή από άλλους λόγους; Και πώς είναι δυνατόν αυτός ο δήθεν αναρχισμός να θεωρηθεί έμφυτη ιδιότητα ριζωμένη μέσα στη δική μας φυλή; Μπορεί ο Έλληνας να είναι περισσότερο από άλλους λαούς ατομιστής, να μην πειθαρχεί τόσο εύκολα στο συλλογικό σώμα και πνεύμα της ομάδας. Αλλά από το σημείο τούτο ως το σημείο να τον πούμε από τη φύση του αναρχικό, η απόσταση είναι πολύ μεγάλη. Ορθότερη φαίνεται μια άλλη εξήγηση. Ότι αυτή η αδιαφορία ή η λανθάνουσα εχθρότητα προς το Κράτος και τις λειτουργίες του είναι αποτέλεσμα ιστορικών αιτίων και μιας κακοδαιμονίας που ατυχώς διαιωνίζεται. Ας μη λησμονούμε ότι επί μακροχρόνια και κατά διαστήματα δεν υπήρχε γι' αυτόν εδώ τον πολυβασανισμένο λαό σύμπτωση Πολιτείας και Έθνους. Η κρατική εξουσία στις διάφορες περιόδους της δουλείας δεν ήταν μονάχα ξένη αλλά και εχθρική προς την εθνική μας υπόσταση. Και επομένως γενεές γενεών, για να βεβαιώσουν την εθνική τους ιδιοτυπία, τη χωριστή τους ύπαρξη, ήταν αναγκασμένες να μισούν, να απατούν και να πολεμούν τα όργανα, και τις λειτουργίες που στα μάτια τους εκπροσωπούσαν το Κράτος και σάρκωναν την ιδέα της Πολιτείας. Το κρυφό μίσος με τα ψυχικά επακόλουθα, του είναι πολύ πιο επικίνδυνο από τη φανερή αντίθεση, τον ανοιχτό

~ 14 ~

πόλεμο. Συμπνιγόμενο από το φόβο τρέφεται από την καταπίεση του και αφήνει στα σκοτεινά στρώματα της ψυχής λασπερά κατακάθια που δεν εξαλείφονται. Ακόμη κι όταν λευτερωθεί από το ζυγό, δεν μπορεί εύκολα ένας λαός να αγαπήσει την Πολιτεία με τους περιορισμούς της, έστω και αν είναι τώρα δική του, αφού ως προχτές ακόμη το Κράτος ήταν η θέληση και η βία του δυνάστη του.

Κατά ένα παράδοξο μάλιστα μηχανισμό, που μας τον εξηγεί σήμερα η Ψυχολογία, όταν ένας πολίτης με τέτοιες υποσυνείδητες κακώσεις από αρχόμενος γίνεται άρχων, παίρνει τις διαθέσεις και τους τρόπους που ο ίδιος πρώτα μισούσε. Παίζει δηλαδή το ρόλο του ειδώλου που ως τώρα το φοβόταν και το αντιπαθούσε, γιατί έτσι νομίζει πως μπορεί να λευτερωθεί από τον εφιάλτη του. Ίσως γι' αυτό το λόγο συμβαίνει, όποιος παίρνει και μια παραμικρή ακόμη εξουσία στην Ελλάδα, να μεταβάλλεται αμέσως σε σατράπη...

Για να εξηγήσουμε όμως το φαινόμενο που εξετάζουμε, πρέπει να αναφέρουμε ακόμη ένα λόγο πολύ σοβαρό. Όταν λευτερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό αυτή η μικρή ελληνική γωνιά, η Πολιτεία μας δεν θεμελιώθηκα ούτι: αναπτύχθηκε οργανικά απάνω σε κάποιες αυτόχθονες μορφές οργάνωσης και διοίκησης, βγαλμένες από τις δικές μας ψυχολογικές και ά/άες ανάγκες και από την ιστορική κίνηση της ζωής του Έθνους, αλλά μας επιβλήθηκε απέξω από ξένους και με ξένους που φυσικά δε νοιάστηκαν να εξετάσουν αν το φόρεμα τούτο ήταν κομμένο στο μέτρα μας, ούτε προσπάθησαν να το ταιριάσουν κάπως απάνω στο δικό μας κορμί. Έτσι εφαρμόστηκαν κι εξακολουθούν να εφαρμόζονται πειραματικά στη χώρα μας διοικητικοί και πολιτικοί θεσμοί που δεν μίλησαν ποτέ βαθιά στην ψυχή του λαού μας. Ούτε ίσως ανταποκρίνονται εντελώς στις πραγματικές του ανάγκες.

Είναι γνωστές οι μελέτες του Κώστα Καραβίδα για την κοινοτική οργάνωση. Μπορεί να μη συμμερίζεται κανείς την αισιοδοξία και την πίστη του ότι και τώρα είναι δυνατόν να γίνει εκείνο που δεν έγινε άλλοτε, στην ώρα του τη φυσιολογική. Ωρισμένως όμως θα αναγνωρίσει ότι θα ήταν πολύ διαφορετική, τελειότερη, η κρατική μας οργάνωση και πολύ στενός, οργανικά συνεκτικός, ο δεσμός του πολίτη με την Πολιτεία στον τόπο μας, αν αυτό το θαυμαστό κύτταρο, η κοινότητα, που δημιουργήθηκε με το αίμα του λαού μας από πανάρχαια χρόνια και λειτούργησε τόσο λαμπρά στους χρόνους της δουλείας, αφηνόταν να αναπτυχθεί φυσιολογικά σε ένα γενικότερο, πλούσια διακλαδωμένο και πυργωτά διαρθρωμένο διοικητικό σύστημα. Το. ξενοφερμένα καθεστώτα σκότωσαν το κύτταρο τούτο και μας επέβαλαν θεσμούς και τύπους, μέσα στους οποίους μάταια ως τώρα προσπαθούμε να βρούμε τον εαυτό μας.

Βάλετε μαζί μ ' αυτές τις αιτίες την κακοδιοίκηση που είναι ενδημικό κακό στον τόπο μας, τη διαφθορά της πολιτικής μας ηγεσίας που τα ανομήματά της πλήρωσαν ακόμη και με το αίμα τους οι λίγες φωτεινές μορφές της νεότερης ιστορίας μας, προσθέσετε τέλος και τη βαθύτερη κρίση που περνάει εδώ και κάμποσα χρόνια η έννοια του Κράτους μέσα στις φοβερές αντινομίες της ζωής όλων των σημερινών λαών και θα. εξηγήσετε γιατί οι βασανισμένοι άνθρωποι αυτού του τόπου, του πολυπατημένου από ξένους κάθε λογής, δεν αισθάνονται ακόμη εντελώς δικό τους το Κράτος. Ας μην τους καταλογίζουμε αναρχισμό, αφού η μοίρα τους έγραφε να μην είναι νοικοκυραίοι στο σπίτι τους και να μην αφήνονται ήσυχοι να φτιάχνουν με τη δική τους ζωή και μέ;σ' από τη δική τους ιστορία τους κοινωνικούς των θεσμούς.

22 Ιουλίου 1948

(Ε.Π. Παπανούτσος, Εφήμερα-Επίκαιρα-Ανεπίκαιρα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1980, α. 160-63)

~ 15 ~

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ(Από το Βιβλίο του Καθηγητή «Έκφραση- Έκθεση», τεύχος Β’, ΟΕΔΒ)

Στο κείμενο «Κράτος και Νεοέλληνες», γραμμένο το 1948, ο συγγραφέας μετα - φέρει στην αρχή τη θέση κάποιου δημόσιου υπαλλήλου, ο οποίος υποστηρίζει ότι το κράτος, ως συγκεκριμένο βίωμα, λείπει από τους Νεοέλληνες. Αιτιολογεί τη θέση του (ο δημόσιος υπάλληλος) αναφερόμενος στην αδιαφορία και στην εχθρότητα που δείχνουν οι πολίτες απέναντι στο κράτος και δίνει την προσωπική του ερμηνεία, ότι δηλαδή πιθανόν να υπάρχει μια τάση αναρχισμου στους Έλληνες. Αντίθετα, ο συγ-γραφέας διατυπώνει την άποψη ότι η ερμηνεία για τον αναρχισμό δεν ευσταθεί. Πα-ραθέτει μια σειρά από αίτια, για να εξηγήσει την εχθρότητα των Νεοελλήνων προς το κράτος: αίτια ψυχολογικά, κοινωνικά, την κακοδιοίκηση που υφίστανται, τους ξε-νόφερτους διοικητικούς και πολιτιστικούς θεσμούς που δεν ανταποκρίθηκαν στις ανάγκες τους κ.ά. Προσθέτει στον προβληματισμό του και την παγκόσμια κρίση που υφίσταται η έννοια του κράτους. Καταλήγει ότι, εξαιτίας των λόγων που προ-ανέφερε, οι Έλληνες αισθάνονται ξένοι στον τόπο τους, με αποτέλεσμα να εκδηλώ-νονται αρνητικά, χωρίς οι εκδηλώσεις αυτές να δηλώνουν διάθεση αναρχισμού.

4ο Παράδειγμα Περίληψης(Κείμενο από το Σχολικό βιβλίο της Β’ Λυκείου, σελ. 249)

ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Α. Είναι τάχα δυνατόν να κινδυνεύει η παιδεία, επομένως και ο πνευματικός μας πολιτισμός, από την εκπληκτική ανάπτυξη που παρουσιάζουν σήμερα ο τύπος, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση; Μήπως ήταν υπερβολή να τεθεί εφέτος με κάποιαν ανησυχία το ερώτημα τούτο στις «Διεθνείς Συναντήσεις» της Γενεύης;

Β. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι, παρά την αισιοδοξία εκείνων που υποστήριξαν με θέρμη το αντίθετο, ο κίνδυνος αυτός πραγματικά υπάρχει. Κατά τις συζητήσεις της Γενεύης δύο ειδικοί, οι καθηγητές Edmond Rochedieu και Rene Schaerer , πρόβαλαν μερικές παρατηρήσεις που δυστυχώς πολύ λίγο προσέχτηκαν από τους άλλους συνέδρους. Η «εικόνα» που με τα σύγχρονα τεχνικά μέσα προσφέρεται έντονα και αλλεπάλληλα στην κατ' αίσθηση αντίληψη, είπε ο κ. Rochedieu, αγγίζει άμεσα τη συγκινησιακή σφαίρα της ψυχής και το βάθος της προσωπικότητας, παραμερίζοντας την κρίση και τη συνειδητή βούληση. Έτσι αποκτά μυστηριώδη δύναμη απάνω στο θυμικό του ανθρώπου και μπορεί να έχει βαθιάν επίδραση στον ψυχικό του κόσμο. Καλ.ή (παραμυθεί, καθησυχάζει, εναρμονίζει εσωτερικές τάσεις συγκρουόμενες κτλ.) -αλλά και κακή (υποβάλλει έμμονες ιδέες, διεγείρει, φανατίζει κτλ.). Τον κίνδυνο των «εικόνων» τόνισε και ο κ. Schaerer .Αφθονούν, είπε, σήμερα και κατακλύζουν τις αισθήσεις μας οι «εικόνες» που υποκριτικό, προσφέρονται ως δήθεν αντικειμενικά κριτήρια. Η ζημιά που προκαλούν είναι διπλή. Πρώτα μας συνηθίζουν να ικανοποιούμαστε με τα προσφερόμενα έτοιμα υποκατάστατα , κι έτσι σιγά-σιγά χάνουμε την διάθεση και την ικανότητα να παρατηρούμε την εξωτερική πραγματικότητα. Έπειτα δημιουργούν ένα είδος πλασματικής, ψεύτικης ζωής, όπου «βολευόμαστε» τόσο καλό., ώστε χά-νουμε την αίσθηση της πραγματικής ζωής (μποβαρισμός, δονκιχωτισμός).

Γ. Όταν αναπτύσσεται υπέρμετρα η τάση προς το κατ' αίσθηση αντιληπτό, φυσικό και αναπόφευκτο είναι να ατροφήσει η καθαρά διανοητική λειτουργία που δουλεύει με την αφαίρεση και με το λογισμό. Έπειτα, όταν ένας άλλος εργάζεται για μας και προσφέρει στην αντίληψη μας έτοιμα τα «παρασκευάσματα» του (τύπος,

~ 16 ~

κινηματογράφος και ραδιόφωνο προμηθεύουν σε μεγάλες ποσότητες αυτού του είδους τη μασημένη τροφή στο Κοινό τους), μια τάση αποδοχής, μια βολική παθητι-κότητα, μπαίνει στη θέση της πρωτοβουλίας και της προσπάθειας και σιγά σιγά το πνεύμα γίνεται ανάπηρο. - Θα μπορούσε βέβαια να φέρει κανείς την αντίρρηση ότι στην περίπτωση αυτή όχι τα ίδια τα τεχνικά μέσα, αλλά), ο τρόπος που τα μεταχειριζόμαστε έχει δυσμενείς για την παιδεία μας συνέπειες. Αλλά υπάρχει το ζήτημα: άραγε τα μέσα αυτά από την ίδια τη φύση τους δεν προσφέρονται εύκολα σε μια τέτοια, δηλαδή κακή, χρήση;

Δ. Πώς θα αμυνθούμε απέναντι στους κινδύνους για τους οποίους μιλούμε: -Για να καταλήξουμε σε μια θεματική πρόταση, δεν πρέπει, νομίζω, να λησμονούμε ότι σύμφωνα μ 'ένα ανοικτίρμονα νόμο που διέπει τη ζωή και την ιστορία του ανθρώπου, το κέρδος και η απώλεια, το ωφέλιμο και το επιζήμιο, το καλό και το κακό είναι συνήθως συνυφασμένα το ένα με το άλλο. Επομένως από τη στιγμή που πραγματοποιήσαμε σημαντικές προόδους με την τελειοποίηση των τεχνικών μέσων στον τομέα της διάδοσης των ιδεών, έπρεπε να περιμένουμε ότι θα επακολουθούσαν άλλο τόσο σημαντικές ζημιές. Υπάρχει όμως στην Βιολογία μια αρχή («ομοιόσταση» την ονομάζουν) που λέει ότι κάθε ζωντανός οργανισμός έχει στη διάθεση του δυνάμεις έτοιμες, όταν κλονίζεται η ισορροπία του. να εργαστούν για να την αποκαταστήσουν το γρηγορότερο. Τέτοιες δυνάμεις υπάρχουν και στον πολιτισμό μας. Όταν η πρόοδος, που απότομα πραγματοποιείται σε μια περιοχή, απειλεί την ισορροπία του συνόλου, το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να ξυπνήσουμε αυτές τις δυνάμεις, να τις κινητοποιήσουμε, για να προλάβουμε την καταστροφή.

Ε. Στην περίπτωση που μας απασχολεί ένα μόνο θετικό μέτρο θεραπείας του κοινού νομίζω ότι υπάρχει: η μόρφωση των νέων. Μια μόρφωση στερεή που θα κάνει την αυριανή ανθρωπότητα πιο απαιτητική, πιο ανεξάρτητη απέναντι σ' εκείνους που θα. αναλάβουν να την πληροφορήσουν, να την καθοδηγήσουν και να τη διασκεδάσουν με τον τύπο, τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Να οπλίσουμε τη διάνοια με την ανάπτυξη των κριτικών της δυνάμεων, να τονώσουμε τη συνείδηση του αγαθού με το βάθεμα του νοήματος της αρετής, ατομι-κής και συλλογικής· να καθαρίσουμε την αίσθηση του ωραίου με τη συνεχή και προσωπική επαφή προς τις δημιουργίες της αυθεντικής Τέχνης ιδού τα μέσα με τα οποία μια φωτισμένη εκπαίδευση θα μπορέσει να δώσει στην αυριανή ανθρωπότητα, τη δύναμη και την επιδεξιότητα να αντιμετωπίσει χωρίς πολύ μεγάλες απώλειες τις προόδους μιας τεχνικής που προχωρεί με βήματα γίγαντα.

ΣΤ.Με ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατόν να θεμελιωθεί και με ποιους τρόπους μπορεί να γίνει αποτελεσματική μια τέτοια εκπαίδευση αυτό είναι μια άλλη ιστορία, που πρέπει χωριστά να εξεταστεί. Εδώ μόνο το τελικό μας συμπέρασμα ακόμη χωράει. Και τούτο εύκολα διαπιστώνεται σύντομα και απλά.: Είναι άδικο να καταριόμαστε τις προόδους της τεχνικής. Ό,τι πρέπει να οικτίρουμε είναι το γεγονός ότι μια άλλη δύναμη του πολιτισμού, η μόρφωση του λαού, δεν προχωρεί εξίσου γρήγορα, ούτε ενεργεί αποτελεσματικά, για να αντισταθμίσει τις αναπόφευκτες συνέπειες των τελειοποιήσεων που ραγδαία πραγματοποιούνται στη σφαίρα της εφαρμοσμένης επιστήμης. Η τεχνική δίνει στον πολιτισμό τη διάσταση του πλάτους. Η εκπαίδευση καλείται να συμπληρώσει το νόημα του εξασφαλίζοντας σ' αυτόν μιαν (ύλη διάσταση: τη διάσταση του βάθους.

13 Οκτωβρίου 1955.

(Ε.Π. Παπανούτσος, Εφήμερα-Επίκαιρα-Ανεπίκαιρα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1980, σελ 313-15)

~ 17 ~

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ(Από το Βιβλίο του Καθηγητή «Έκφραση- Έκθεση», τεύχος Β’, ΟΕΔΒ)

Ο συγγραφέας διατυπώνει το φόβο ότι ο πνευματικός πολιτισμός πιθανόν να κινδυνεύει από την εισβολή και τη δύναμη της εικόνας που προσφέρεται από τα τε-χνικά μέσα. Η εικόνα μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη διανοητική λειτουρ-γία του ανθρώπου, καθώς εξασθενεί την κρίση και την πρωτοβουλία του. Αυτή την κλονισμένη ισορροπία μπορούν να την αποκαταστήσουν, σύμφωνα με το συγγρα-φέα, οι δυνάμεις του πολιτισμού με μόνο όπλο τη μόρφωση των νέων. Ο συγγραφέας καταλήγει ότι το ζητούμενο του πολιτισμού μας είναι να συμβαδίζει η πρόοδος της εκπαίδευσης με την πρόοδο της τεχνικής.

5ο Παράδειγμα Περίληψης

Η Σημασία μιας Παράδοσης στον Καιρό μας

Και πρώτ' απ' όλα, τι θα πει παράδοση; Είν' τα παιδιά, είναι οι πρόγονοι, είναι συνήθεια, για υποχρέωση; Είναι κάτι που μας παρέχει ασφάλεια, ταυτότητα και σιγουριά, ή εμπόδια, αναστολές και αποθάρρυνση για μια προς τ' άστρα εκτόξευση μας; Πώς είμαστε τοποθετημένοι απέναντί της, είναι Κυρία, παρθένα ή γριά; Και πώς μας φανερώνεται εντός μας; Με μια εσωτερική διεργασία, από ανάγκη που πολλές φορές μας οδηγεί στο βάθος των πηγών μας, ή από διάθεση να 'μαστε κάτι διαφορετικό, να ξεχωρίζουμε απ' τους άλλους; Είναι παράδοση οι συνήθειες των πατέρων μας, οι παλιές φωτογραφίες των συγγενών μας, που σκονισμένες χάνονται στα συρτάρια, ή εκείνο το φως που μας αποκαλύπτει, το αποτύπωμα των δακτύλων μας, το περίγραμμα του σώματος μας, η σκιά μας;

Στις μέρες μας πολύ γιορτάζονται τα «παραδοσιακά» και προστατεύονται όχι μόνο απ' τις αρχές, αλλά κι από τους συλλόγους, κι από τα γυμναστήρια, κι από τα κόμματα και τις πολιτικές παρατάξεις, θα 'χετε ακούσει πως όλοι σκίζονται να μη χαθεί το πρόσωπο μας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μας, και δίχως να 'χουμε δραχμή αποφασίζουμε τη διατήρηση κάθε σπιτιού και κάθε χώρου, μες στον οποίο κάποιος πρόγονος έζησε, σκέφτηκε ή τέλος πάντων έφτιαξε κάτι. Χώρια που υπάρχουν εκπομπές στην τηλεόραση, όπου καλοδιατηρημένες Κυρίες με οδο-ντιατρική άρθρωση και συνεχώς δακρύζοντα μάτια, προσπαθούν να μας πείσουν πως κάθε πρόγονος, όλοι οι πρόγονοι, αρκεί να μην είναι κάποιος ζωντανός, υπήρξαν όλοι τους υπέροχοι, γενναίοι και εθνικοί. Και δεν χωράνε αυτά αμφι-σβήτηση και κριτική. Αποτελούν παράδοση εθνική.

Γιατί, να πούμε την αλήθεια, η αφελής υπενθύμιση της εκ παραδόσεως αρετής μας και της παραδοσιακής γραφικής ιδιοτυπίας μας, αν δεν προκαλεί θυμηδία, τουλάχιστον ενισχύει τον τουρισμό, είναι εμπορεύσιμη, που λένε, και στοχεύει στο να ενισχύσει το εθνικό μας φρόνημα. Άλλο, αν με το εμπόριο του γραφικού εκπορνεύεται η εθνική μας ευαισθησία και με τη συνεχή πλύση εγκεφάλου περί του εθνικού, διαβρώνεται η ψυχικότητά μας και η πνευματική αντοχή μας.

Κι όμως όποιος σκέπτεται και όποιος έχει τουλάχιστον την πρόσφατη συνέχεια του τόπου μέσα του, είναι σε θέση ν' αντιληφθεί πως το μόνο που δεν μας χρειάζε ται πια είναι το γραφικό , η παράσταση, οι αλλοτινές συνήθειες. Γιατί όλ' αυτά δεν μας ενώνουν με τους προγόνους μας, αν δεν τους έχουμε ήδη μέσα μας, τοποθετημένους ανεξίτηλα. Και γεννιέται πάλι ένα άλλο ερώτημα. Πόσο μας είναι η παρου σία της χρήσιμη εντός μας ; Και ιδιαίτερα σε τούτους τους καιρούς; Γιατί οι

~ 18 ~

νεκροί, ως γνωστόν, μας συγκρατούν από το κακό, αλλά και μας κρατάνε δέσμιους στη Γη, δεν μας αφήνουν να πετάμε αν δεν τους αρνηθούμε. Χωρίς πάλι αυτό να σημαίνει πως έχουμε ανάγκη από μια χωρίς όρια παρουσία τους.

Να μην ξεχνάμε επίσης πως η χώρα μας ήταν κατεστραμμένη απ' τον πόλεμο, την κατοχή και τους Γερμανούς και το επίσημο ελληνικό κράτος εκείνου του καιρού χτυπούσε κάθε τόσο ένα τεράστιο γκονγκ από το ραδιόφωνο για να μας θυμίζει, με βροντερή φωνή, πως είμαστε τριών χιλιάδων χρόνων γέροι, λες κι ήταν φάρμακο ή συνταγή για ανοικοδόμηση. Έτσι λοιπόν γεννήθηκε η ανάγκη για ό,τι μικρό, αληθινό και ταπεινό: αντίδραση υγιής, των φωτισμένων, στον φανφαρονισμό και στον επίσημο και προγονόπληκτο σκοταδισμό. Το γραφικό υπήρξε απα ραίτητο . Με μόνη διαφορά, πως δεν πρόφθασε να γίνει ουσία και να ξεπεραστεί μέσ' από διεργασίες πνευματικές. Άρχισε ο τουρισμός, η καλοπέραση και το εμπόριο. Υποχρεωθήκαμε να φορέσουμε τις εθνικές στολές και να χορέψουμε τον Καλαματιανό για Γάλλους, Άγγλους και Γερμανούς. Να φωτογραφηθούμε με σπασμέ νες κολώνες και να μιλήσουμε αρχαία σε αγγλική μετάφραση. Έτσι σήμερα ζούμε την τόσο συγκεχυμένη σχέση μας με την παράδοση. Όλα τα θεωρούμε απαραίτητα, για να μπορέσουμε στο μέλλον να συμπληρώσουμε πιστοποιητικά καταγωγής. Κι ακούγεται παντού το κάπως φαρισαϊκό μας αίτημα. Η Ταυτότητα. Να μη χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα. Αλλά κανείς δεν επιχειρεί να διευκρινίσει ποια στοιχεία ακριβώς συνθέτουν την ταυτότητα μας, για να φροντίσουμε να τα μαζέψουμε και να τα προφυλάξουμε επιμελώς μέσα σε πλαστική ή δερμάτινη θήκη. Και τέλος, μας είναι πράγματι απαραίτητη, με τα στοιχεία του παρελθόντος; Αρχίζω επίσης ν' αμφιβάλλω.

Κείνο που νιώθω σίγουρα μέσα μου είναι μια φυσική απέχθεια σ' ό,τι χρειάζεται παράσταση, σε ό,τι γραφικό. Δεν με ενδιαφέρουν οι συνήθειες του πατέρα μου και των λοιπών συγγενών, παρά μόνο στο ποσοστό που συντηρούνται μέσα μου και μ' εξυπηρετούν στο σήμερα. Κι αν αυτό που περιέχω είναι μια ένδειξη ελληνικής παράδοσης, τότε καλώς να υπάρξει. Γιατί δεν μ' αρέσει να παριστάνω τον πο λύ Έλληνα, θέλω να είμαι όσο είμαι. Καιρός είναι η έννοια Έλληνας να δώσει τη θέση της στην έννοια άνθρωπος. Και τότες πιστεύω πως θα συνδεθούμε με μια πιο βαθιά παράδοση που, κατά σύμπτωση, είναι κι αυτή γνησίως ελληνική.

Με δυο λόγια το θέμα μας είναι: Υπάρχει στον καιρό μας μια υπερβολική και αυθαίρετη χρήση της έννοιας παράδοση.Μας εκστασιάζει ο τσάμικος μέσα σε ντισκοτέκ. Είμαστε σε θέση λοιπόν να βρούμε την αληθινή ροή μας μες στους καιρούς που έρχονται, για να δεχθούμε κάποτε μια οδυνηρή πραγματικότητα σαν τη μόνη αλήθεια; Ποια είναι τα ηθικά στοιχεία μέσα απ' την παράδοση για να συλλέξουμε και πώς θα επιτευχθεί η απόρ ριψη του γραφικού ;

Σας τα παραδίδω και συγχωρέστε μου που δεν υπήρξα πιο μεθοδικός στην τοποθέτηση του θέματος. Διαθέτω βλέπετε ποιητική ιδιοσυγκρασία που μου απαγορεύει την ομαλή δομή.

Μ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ

ΝΟΗΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ : Ο δοκιμιογράφος αναζητά το νόημα της παράδοσης στην εποχή μας1η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Πώς πρέπει να την αντιμετωπίζουμε σήμερα ; Ποια είναι τα συστατικά της ;2η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Στην εποχή μας όλοι πασχίζουν να μη χαθεί το νόημά της εξιδανικεύοντας το παρελθόν και κάθε πρόγονο

~ 19 ~

3η ΣΗΜΕΙΩΣΗ :Οι γραφικότητες δε συνάδουν με την παράδοση. Μάλιστα η σχέση μας με το παρελθόν ίσως λειτουργεί δεσμευτικά (αρνητικά ) εντός μας .4η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Η χώρα μας υπέφερε από πολέμους κι έτσι γεννήθηκε η ανάγκη για ανοικοδόμηση.5η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Επομένως, η γραφικότητα ήταν αναμενόμενη ,για να γοητέψουμε τους δυτικούς «φίλους» μας.6η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Σήμερα ,η σχέση μας με την παράδοση είναι συγκεχυμένη ,καθώς κάθε τι παλιό θεωρείται παραδοσιακό ,για να διατηρηθεί η εθνική μας ταυτότητα.7η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Η παράδοση έχει αξία , όταν είναι χρήσιμη κι εξυπηρετεί τον άνθρωπο όχι μόνο τον Έλληνα. Όλα τα άλλα είναι υπερβολές.8η ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Το γραφικό στοιχείο πρέπει να εξοβελιστεί για να σωθεί η ηθική της παράδοσης

Άσκηση : Να γραφεί η περίληψη του κειμένου με βάση το νοηματικό κέντρο, τις σημειώσεις και την επιλογή των κατάλληλων διαρθρωτικών λέξεων.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ

(Από το Βιβλίο του Καθηγητή «Έκφραση- Έκθεση», τεύχος Β’, ΟΕΔΒ)

Παράμετροι αξιολόγησης για την Περίληψη

Περιεχόμενο: Σύμφωνο με το κείμενο από το οποίο προέρχεται, χωρίς σχόλια στις απόψεις του συγγραφέα. Περιέχει τα κύρια σημεία του αρχικού κειμένου, αλλά δεν είναι αντιγραφή συγκεκριμένων τμημάτων του.

8 βαθμοί

Οργάνωση: Παρουσιάζονται με λογική ακολουθία τα βασικότερα επιχειρήματα/ σκέψεις/ ιδέες του συγγραφέα. Δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη χρήση των διαρθρω-τικών λέξεων. Γενικά, ο πομπός προσέχει τη συνεκτικότητα και τη συνοχή του κει-μένου του, ώστε ο δέκτης να λαμβάνει με ενάργεια τη συνοπτική εκδοχή του εκτε-νέστερου κειμένου.

5 βαθμοί

Γλώσσα: Χρήση της γλώσσας ανάλογα• με το κείμενο από το οποίο προέρχεται η περίληψη (φυσικά ,αυτό δε σημαίνει ότι ο πομπός ,όταν γράφει την περίληψη ενός λογοτεχνικού κειμένου ,θα γράφει κι αυτός με λογοτεχνικό τρόπο), π.χ. από κείμενο επιστημονικό, δημοσιογραφικό κτλ., κυρίως όσον αφορά το λεξιλόγιο-

~ 20 ~

• με το σκοπό για τον οποίο γράφεται.5 βαθμοί

Καταλληλότητα/ Αποτελεσματικότητα: Ο πομπός δεν μιμείται το ύφος του αρχικού κειμένου. Η περίληψη του, ωστόσο, μπορεί να σταθεί ως αυτόνομο κείμενο. Επιτυγχάνεται η πύκνωση του κειμένου, χωρίς να χάνεται ο κεντρικός νοηματικός του άξονας.

7 βαθμοί

Σύνολο: 25 βαθμοί

Γενική θεώρηση.

Η προσπάθεια για αξιολόγηση της περίληψης με την αναλυτική μέθοδο και την πρόσθεση των επιμέρους βαθμών δεν είναι αρκετή. Χρειάζεται μια συνολική θεώ-ρηση του γραπτού πριν την τελική βαθμολογία. Άλλωστε περιεχόμενο, μορφή (έκφραση) και δομή ουσιαστικά δεν διαχωρίζονται. Στη συνολική θεώρηση της περίληψης θα συνεκτιμηθούν για την τελική βαθμολογία όλα τα κριτήρια από την πρωτοτυπία στη συγκρότηση και το ύφος έως την εικόνα του γραπτού (καθαρογραμμένο κείμενο, ευανάγνωστη γραφή).

Συμπληρωματικές διευκρινίσεις

1. Η έκταση της περίληψης εξαρτάται από το είδος, το μέγεθος και τη δομή του δοθέντος κειμένου. Γι' αυτό καθορίζεται κάθε φορά η ποσότητα της περίληψης σε λέξεις(π,χ. 90-120 λέξεις) ώστε να υπάρχει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί το κείμενο της περίληψης. Αυτό δε σημαίνει την αυστηρή καταμέτρηση των λέξεων από το βαθμολογητή αλλά την αξιολόγηση της ικανότητας του μαθητή να πυκνώσει-περιορίσει το κείμενο του σε συγκεκριμένα πλαίσια.(Ως υπέρβαση αυτών των ορίων θεωρείται η γραφή μιας περίληψης με είκοσι (20) περίπου λέξεις περισσότερες.).Ακόμα, η περίληψη μπορεί να γραφεί ως μία ενιαία παράγραφος ή να χωριστεί σε παραγράφους ανάλογα με το μέγεθος και το είδος του κειμένου.

2. Η περίληψη στα πλαίσια της Έκθεσης-Έκφρασης γράφεται για συγκεκριμένο σκοπό και έχει πάντα αποδέκτη. Γι' αυτό είναι καλό να αποφεύγεται η τυποποιημένη εκφώνηση «Να γράψετε την περίληψη του κειμένου» και να υιοθετούνται πιο αναλυτικές διατυπώσεις ενταγμένες σε επικοινωνιακό πλαίσιο σύμφωνα με τις Οδηγίες διδασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων 1998, σελ. 246 (Παράδειγμα: Σε κυριακάτικη εφημερίδα δημοσιεύτηκε το παραπάνω άρθρο. Να ενημερώσετε την τάξη σας για το περιεχόμενο του γράφοντας μια περίληψη 100 λέξεων).

3.Η περίληψη στα πλαίσια του μαθήματος της Έκθεσης- Έκφρασης έχει πληροφοριακό χαρακτήρα οπότε η εισαγωγή της είναι προτιμότερο να ξεκινά με αναφορά στο συγγραφέα ή στο κείμενο, όπως προτείνεται στο βιβλίο Έκθεση-Έκφραση Β' Λυκείου σελ. 235-236. Μια εισαγωγή κατευθείαν από τις ιδέες-πληροφορίες του κειμένου είναι και αυτή αποδεκτή με τη λογική ότι ο μαθητής ταυτίζεται με το συγγραφέα του κειμένου ο οποίος επιχειρεί να πυκνώσει το κείμενο του.

~ 21 ~

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

1. Τζέρεμι Ρίφχιν, “Το τέλος της εργασίας”

Ενώ οι παλαιότερες βιομηχανικές τεχνολογίες αντικαθιστούσαν τη σωματική δύναμη του ανθρώπου, υποκαθιστώντας σώμα κι ευρωστία με μηχανές, οι καινούριες τεχνολογίες 'με βάση τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές υπόσχονται την αντικατάσταση του ίδιου του ανθρώπινου νου, βάζοντας στη θέση των ανθρώπων σκεπτόμενες μηχανές σε ολόκληρο το φάσμα των οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι επιπτώσεις είναι τεράστιες σε βάθος και σε πλάτος. Πρώτα απ' όλα, ένα ποσοστό μεγαλύτερο από το 75% του εργατικού δυναμικού στα περισσότερα βιο-μηχανοποιημένα έθνη απασχολείται με την εκτέλεση εργασιών που δεν είναι παρά κάτι παραπάνω από απλά επαναλαμβανόμενα καθήκοντα.

Αυτοματοποιημένα μηχανήματα, ρομπότ και ολοένα πιο εκσυγχρονισμένοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές μπορούν να εκτελέσουν πολλές, αν όχι τις περισσότερες, από αυτές τις εργασίες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες μονάχα, αυτό σημαίνει πως, στα χρόνια που έρχονται, περισσότερες από 90 εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε ένα εργατικό δυναμικό 124 εκατομμυρίων είναι δυνητικά τρωτές στην εισβολή των μηχανών. Με τις σημερινές μελέτες, που δείχνουν ότι λιγότερο από το 5% των εταιρειών σε όλο τον κόσμο έχει αρχίσει αυτή τη μετάβαση στο νέο πολιτισμό των μηχανών, μια πρωτοφαντη μαζική ανεργία φαίνεται αναπόφευκτη στις ερχόμενες δεκαετίες. Έχοντας στο νου του τα συνεπαγόμενα αυτής της μετάβασης, ο διακε-κριμένος νομπελίστας οικονομολόγος Βασίλι Λεόντιεφ προειδοποίησε πως, με την εισαγωγή όλο και πιο σύγχρονων ηλεκτρονικών υπολογιστών, «ο ρόλος των ανθρώπων ως του σημαντικότερου παράγοντα στην παραγωγή επόμενο είναι να περιοριστεί, με τον ίδιο τρόπο που μειώθηκε ο ρόλος των αλόγων στη γεωργική παραγωγή, για να εξαλειφθεί ολότελα στη συνέχεια με την εμφάνιση των τρακτέρ».

Πιασμένες στην ασφυκτική λαβή ενός όλο και μεγαλύτερου παγκόσμιου ανταγωνισμού και του αυξανόμενου εργατικού κόστους, οι υπερεθνικές επιχειρήσεις φαίνονται αποφασισμένες να επισπεύσουν τη μετάβαση από ανθρώπινα εργατικά χέρια σε μηχανικά υποκατάστατα. Το επαναστατικό τους πάθος έχει εξαφθεί τον τελευταίο καιρό από λεπτομερείς αναλύσεις δαπανών. Στην Ευρώπη, όπου ενοχοποιείται το αυξημένο εργατικό κόστος για τη στάσιμη οικονομία και την απώλεια ανταγωνιστικότητας στις παγκόσμιες αγορές, οι εταιρείες σπεύδουν να

~ 22 ~

αντικαταστήσουν το εργατικό δυναμικό τους με τις νέες τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το εργατικό κόστος έχει υπερτριπλασιαστεί τα τελευταία οχτώ χρόνια, σε σύγκριση με το κόστος κεφαλαιουχικού εξοπλισμού (Αν και οι πραγματικές αποδοχές μπόρεσαν να ακολουθήσουν το ρυθμό του πληθωρισμού, οι πρόσθετες παροχές, ιδίως οι δαπάνες περίθαλψης, έχουν σημειώσει μεγάλη άνοδο.) Ανυπόμονες να περικόψουν δαπάνες και να βελτιώσουν τα περιθώρια κερδών τους, οι εταιρείες αντικαθιστούν το ανθρώπινο δυναμικό με μηχανές ολοένα και πιο γρήγορα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Lincoln Electric, μια κατασκευάστρια βιομηχανικών κινητήρων στο Κλίβελαντ, η οποία ανακοίνωσε τα σχέδια της να αυξήσει τις κεφαλαιουχικές της δαπάνες το 1993 κατά 30% σε σύγκριση με εκείνες του 1992. Ένα από τα ανώτατα (βοηθός του γενικού διευθυντή) διοικητικά στελέχη της Lincoln, ο Ρίτσαρντ Σόμποου, αντικαθρεπτίζει τον τρόπο σκέψης πολλών άλλων επιχειρήσεων όταν λέει: «Προτιμούμε να κάνουμε μια κεφαλαιουχική επένδυση παρά να προσλάβουμε ένα νέο υπάλληλο».

Παρόλο που οι επιχειρήσεις ξόδεψαν πάνω από ένα τρισεκατομμύριο δολάρια τη δεκαετία του 1980 σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, ρομπότ και άλλα αυτοματοποιημένα μηχανήματα, μόνο τα τελευταία λίγα χρόνια άρχισαν να αποδίδουν αυτές οι υπέρογκες δαπάνες όσον αφορά την αύξηση της παραγωγικότητας, τη μείωση του εργατικού κόστους και τα μεγαλύτερα κέρδη. Το διάστημα που η διοίκηση επιχειρούσε να μεταμοσχεύσει τις νέες τεχνολογίες σε παραδοσιακές οργανωτικές δομές και διεργασίες, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τα άλλα όργανα πληροφορικής δεν είχαν τα απαραίτητα πλαίσια για να λειτουργούν αποτελεσματικά και να αποδίδουν όσο έπρεπε. Τώρα τελευταία, όμως, οι επιχειρήσεις έχουν αρχίσει να αναδιαρθρώνουν τους χώρους εργασίας κατά τρόπο ώστε να μπορούν να προσαρμοστούν στο μηχανικό πολιτισμό της υψηλής τεχνολογίας.

2. Το διαβατήριο για επιτυχημένη σταδιοδρομία

Η προσωπικότητα τελικά και όχι το πτυχίο είναι το κύριο διαβατήριο για μια επιτυχημένη σταδιοδρομία στον εργασιακό χώρο. Για τις διοικητικές θέσεις στον ιδιωτικό τομέα, το παζλ των προσόντων για να σταδιοδρομήσει κάποιος, εκτός από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, αποτελούν η γνώση μιας ξένης γλώσσας, η πολύ καλή χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και το πτυχίο. Στο δημόσιο τομέα, αντιθέτως, κυριαρχούν τα τυπικά προσόντα, δηλαδή το πτυχίο και το μεταπτυχιακό ενώ τα προσωπικά στοιχεία δεν παίζουν σχεδόν κανένα ρόλο.

Τα δεδομένα που ίσχυαν μέχρι πρότινος στην αγορά εργασίας έχουν ανατραπεί, οι απαιτήσεις έχουν αλλάξει και τα πρώτα «θύματα» αυτής της αλλαγής είναι, κατά κύριο λόγο, οι νέοι, των οποίων η ανεργία καλπάζει, αλλά και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια νιώθουν έντονη εργασιακή ανασφάλεια. Ο μεγάλος ανταγωνισμός που έχει επέλθει στην αγορά εργασίας έχει προκαλέσει εργασιακή ανασφάλεια, η οποία, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο από τον πολύ σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η προσωπικότητα στην πρόσληψη αλλά και στην επαγγελματική ανέλιξη.

Ο ακριβής προσδιορισμός των προσωπικών στοιχείων, τα οποία θεωρούνται σημαντικά για να προσληφθεί ένας νέος και που θα πρέπει να διαθέτει ένας εργαζόμενος, ποικίλλει από εταιρεία σε εταιρεία. Οι περισσότερες απόψεις όμως συγκλίνουν στο θέμα της ευελιξίας και της προσαρμοστικότητας στα νέα δεδομένα, στην ομαδικότητα, στην αντοχή υπό πίεση και στην ικανότητα συνεργασίας με άτομα από διαφορετικές κουλτούρες. «Ένα στέλεχος σήμερα δεν αρκεί να κάνει

~ 23 ~

σωστά τη δουλειά του και να εκτελεί απλώς τα καθημερινά καθήκοντα του με συνέπεια», λέει ο κ. Ι. Απέργης. «Χρειάζεται να προβληματίζεται στη δουλειά του, να αναζητεί διαρκώς τρόπους βελτίωσης, έτσι ώστε η δουλειά να γίνεται καλύτερα, οικονομικότερα, ταχύτερα και αποτελεσματικότερα. Δεν αρκεί η απλή ένταξη και υποταγή στο σύστημα της επιχείρησης, πρέπει να γίνεται συνεχής προσπάθεια βελτίωσης του». Πέρα από αυτή τη σημαντική ικανότητα, ανάμεσα στα άλλα χαρακτηριστικά που ζητεί η αγορά εργασίας «είναι η διάθεση και ικανότητα για συνεχή εκσυγχρονισμό γνώσεων και ικανοτήτων», τονίζει ο ίδιος και καταλήγει: «Ένα άλλο ζητούμενο είναι η εξωστρέφεια, δηλαδή η θεώρηση των πραγμάτων από μια οπτική γωνία πέρα από τη δική του εργασία, το δικό του αντικείμενο, το τμήμα ή την επιχείρηση. Η ικανότητα δηλαδή να έχει κανείς "το }ΐάτι του στραμμένο προς τα έξω", προς το τι κάνουν και πώς λειτουργούν στο εξωτερικό της επιχείρησης. Τελευταία και ιδιαίτερα σημαντική απαίτηση των επιχειρήσεων είναι η ομαδικότητα. Οι επιχειρήσεις ζητούν ανθρώπους οι οποίοι μπορούν να λειτουργούν αποτελεσματικά στο πλαίσιο μιας ομάδας».

Μια από τις αλλαγές που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στην αγορά εργασίας είναι και το γεγονός ότι ο εργαζόμενος αλλάζει πολλές θέσεις εργασίας σε διαφορετικές εταιρείες. «Υπολογίζεται ότι, από τη στιγμή που θα προσληφθεί ένας νέος ως τη συνταξιοδότηση του, αλλάζει κατά μέσο όρο 10 εργοδότες, σύμφωνα με στοιχεία που προέρχονται από την Αμερική», λέει ο καθηγητής του μη κερδοσκοπικού εκπαιδευτικό οργανισμού Alba κ. Χ. Τσούκας. «Γι' αυτό υποψήφιος εργαζόμενος θα πρέπει να διαθέτει μια πολύ καλή γενική παιδεία για να μπορεί να αντεπεξέρχεται στις διαφορετικέ κάθε φορά εργασιακές απαιτήσεις», επισημαίνει ο ίδιος. Η υπερβολική εξειδίκευση δηλαδή στις διοικητικές υφής εργασίες χάνει πλέον την αίγλη της.

Πέρα όμως από τα χαρακτηριστικά τι προσωπικότητας, υπάρχουν και τα τυπικά προσόντα που πρέπει να διαθέτει ένας νέος οποίος θέλει να ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του σήμερα, προκειμένου να βρει δουλειά στο χώρο των ιδιωτικών επιχειρήσεων. «Στα τυπικά προσόντα», λέει η κυρία Χριστίνα Χατζόγλου, senior consulytant στην εταιρεία ICΑΡ, «περιλαμβάνονται το πτυχίο και το μεταπτυχιακό, η γνώση ξένων γλωσσών και ιδιαιτέρως της αγγλικής και η χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο χειρισμός των ηλεκτρονικών υπολογιστών αφορά τα πακέτα windows, excell. Επιθυμητή είναι και η γνώση μιας δεύτερης ξένης γλώσσας. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι, τις περισσότερες φορές, ζητείται και η εργασιακή πείρα που συνήθως προσδιορίζεται γύρω στα ένα ως δύο χρόνια".

3. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας

Ο εκσυγχρονισμός, δηλαδή η παρακολούθηση και προσαρμογή προς τις εκάστοτε διεθνείς οικονομικές κυρίως συνθήκες, ώστε να διασφαλίζεται η σταθερότητα και η συνεχής πρόοδος και να προλαμβάνονται οι οπισθοδρομήσεις και τα αδιέξοδα, δε νοείται χωρίς να λαμβάνει υπόψη δύο κυρίως παράγοντες:• την τάση παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, που είναι κυρίως αναπόφευκτο αποτέλεσμα της απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου, και• την ανάπτυξη της τεχνολογίας κυρίως στον τομέα της επικοινωνίας χάριν της πληροφορικής, η οποία αποφασιστικά επιβάλλει και καθοδηγεί την παγκοσμιοποίηση.

Αυτά σημαίνουν ότι βαθμιαία ολόκληρος ο πλανήτης γίνεται ένας ενιαίος χώρος. Ό,τι κάνει κάθε άνθρωπος, όπου γης, μπορεί να επηρεάσει τη ζωή και το μέλλον των άλλων ανθρώπων στον υπόλοιπο πλανήτη. Λ.χ. η άφρων ληστρική εκμετάλλευση των δασών της Ινδονησίας και του Αμαζονίου στη Βραζιλία προκαλεί

~ 24 ~

τεράστιες και ανεξέλεγκτες πυρκαγιές, που επηρεάζουν τις κλιματολογικές συνθήκες σ' ολόκληρη τη γη. Ή το ύψος των επιτοκίων στις ΗΠΑ ή τη Γερμανία έχει άμεσο αντίκτυπο στις υπόλοιπες οικονομίες, όπου γης, και συνεπώς και στην Ελλάδα, όπως άλλωστε η άνοδος ή η υποχώρηση των τιμών του πετρελαίου, από το οποίο είναι πλήρης η ενεργειακή εξάρτηση της Ελλάδας. Όπως η κρίση στο χρηματιστήριο του Χονγκ-Κονγκ προκάλεσε αναστάτωση σ' όλο τον κόσμο και στο Χρηματιστήριο Αθηνών, έτσι προκαλεί ρίγη στην κυβέρνηση η άνοδος των επιτοκίων.Τα οικονομικά σύνορα ισοπεδώνονται από την κατάργηση προστατευτικών δασμών, ποσοστώσεων και απαγορεύσεων εισαγωγής, ενώ τα εθνικά σύνορα δεν μπορούν να παρεμποδίσουν την επικοινωνία, την πληροφόρηση, τον επηρεασμό μιας χώρας, ενός λαού από τους άλλους. […]

Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ξεκίνησε για να σταματήσουν οι πόλεμοι δια της οικονομικής συνεργασίας, αλλά, τα τελευταία χρόνια, προχωρεί με την οικονομική και νομισματική ενοποίηση, για να μπορέσουν οι χώρες-μέλη με το ενιαίο νόμισμα και τη μεγιστοποίηση των οικονομικών χώρων να επιβιώσουν σε συνθήκες συχνά ανελέητου διεθνούς ανταγωνισμού. Σήμερα τον έλεγχο της παγκόσμιας οικονομίας έχουν κυρίως η Βόρεια Αμερική, η Ιαπωνία και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Όμως, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Διεθνούς Τράπεζας, μετά 20 έτη νέες οικονομικές δυνάμεις θα αμφισβητήσουν αυτή την οικονομική κυριαρχία. Πρόκειται για τις πυκνότερες σε πληθυσμό χώρες του κόσμου, που με τους αναπτυξιακούς ρυθμούς τους καλπάζουν προς εντυπωσιακές οικονομικές κατακτήσεις. Τα ονόματα τους: Κίνα, Ινδία, Ινδονησία, Βραζιλία και Ρωσία (αν η τελευταία ξεπεράσει τους κλυδωνισμούς κατά τη μετάβαση της από κεντρικά διευθυνόμενη σε ελεύθερη οικονομία).

Η απάντηση στο εύλογο ερώτημα «κι εμείς οι Έλληνες τι πρέπει να κάνουμε;» είναι απλή, αλλά κι εξαιρετικά δύσκολο να υλοποιηθεί, θα πρέπει να γίνουμε ανταγωνιστικοί σε όλα τα επίπεδα. Αυτό σημαίνει: α) να παράγουμε προϊόντα που ζητά η διεθνής, αλλά και η ελληνική αγορά, β) να παράγουμε σε κόστος που επιτρέπει τιμές ανάλογες προς τις διεθνείς και, ει δυνατόν, χαμηλότερες, γ) τα προϊόντα μας να έχουν ποιότητα και ποικιλίες, που προτιμά η διεθνής κατανάλωση, δ) να συναλλασσόμαστε με προοπτική χρόνου, και όχι με τη λογική του ό,τι αρπάξουμε μια κι έξω. Δηλαδή με συνέπεια προς τις συμβατικές δεσμεύσεις μας, καλόπιστα και με σεβασμό στον πελάτη.Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να συνεχίσουμε και να αυξήσουμε τις εξαγωγές μας και θα μπορούν τα ελληνικά προϊόντα να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τα ξένα και μέσα στην ελληνική αγορά.

Η πρόκληση αυτή είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Ζήτημα ζωής και θανάτου στα πλαίσια του διεθνούς ανταγωνισμού είναι και ο εκσυγχρονισμός του εκπαιδευτικού μας συστήματος και γενικότερα της σε συνεχή υποχώρηση παιδείας μας, αφού η ανταγωνιστικότητα προϋποθέτει ανθρώπους με γνώσεις και δεξιότητες και άσκηση στο σκέπτεσθαι και όχι απλώς πτυχιούχους.

Από το περιοδικό ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ

4. Νίκος Μουζέλης, Η έννοια της παγκοσμιοποίησης

Προτού διερευνήσουμε πώς συνδέεται η παγκόσμια ανάπτυξη με τη φτώχεια και την περιβαλλοντική υποβάθμιση, πρέπει να πούμε λίγα λόγια για την έννοια της παγκοσμιοποίησης. Όπως έχουν επισημάνει πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες, η πα-γκοσμιοποίηση δεν είναι νέο φαινόμενο. Σύμφωνα, π.χ., με τον Ε. Wallrstrein, η πρώτη παγκόσμια οικονομία εμφανίστηκε ήδη από τον 16ο αιώνα, ως ένα σύστημα κρατών που εμπλέκονταν σε οικονομικές ανταλλαγές και ανταγωνισμό, χωρίς κανένα από αυτά να είναι ικανό να κυριαρχήσει σε βαθμό που να καταστρέψει τους

~ 25 ~

μηχανισμούς της αγοράς και να επιβληθεί ως imperium. Έκτοτε, φυσικά, η παγκόσμια οικονομία έχει υποστεί βαθιές μεταβολές, με σημαντικότερη την εμφάνιση του εθνικισμού και των εθνικών κρατών.

Αυτό που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του σημερινού παγκόσμιου συστήματος είναι, πρώτον, η χωρική του έκταση, το γεγονός ότι έχει πλήρως ενσωματώσει όλες τις γεωγραφικές περιοχές του κόσμου και, δεύτερον, το πέρασμα από την παγκόσμια παραγωγή αγαθών στην παραγωγή υπηρεσιών (και ειδικότερα χρηματοπιστωτικών). Αυτές οι νέες εξελίξεις είναι αποτέλεσμα τεράστιων προόδων στην ηλεκτρονική τεχνολογία, οι οποίες επέφεραν τη «συμπίεση του χώρου και του χρόνου» και το γοργό σχηματισμό αυτού που αποκαλείται «παγκόσμιο χωριό».

Αν τώρα εξετάσει κανείς την απόδοση του σημερινού παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, είναι αναμφισβήτητο ότι αυτό έχει δημιουργήσει πρωτοφανή πλούτο. Από την άλλη πλευρά, όμως, ο πλούτος αυτός έχει κατανεμηθεί πολύ άνισα. Για παράδειγμα, λιγότερα από 12 άτομα στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας του παγκόσμιου χωριού έχουν μεγαλύτερο εισόδημα από αρκετές δεκάδες φτωχές χώρες στη βάση της (σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την παγκόσμια φτώχεια). Σε αυτή την τερατώδη κατανομή οφείλεται, εν μέρει τουλάχιστον, το ότι, παρά τις πιο πρόσφατες τεχνολογικές βελτιώσεις και την εντυπωσιακή αύξηση της παραγωγικότητας, 1,3 δισ. άνθρωποι - περίπου το ένα πέμπτο της ανθρωπότητας - εξακολουθούν να ζουν σήμερα σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας, στερούμενοι επαρκούς τροφής, καθαρού νερού και της στοιχειώδους υποδομής για περίθαλψη και εκπαίδευση.

Από την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ

5. Αγγελος Τερζάκης, Προσανατολισμός στον αιώνα : Έλεγχος της δημοκρατικής ιδέας

Στη ζωή των λαών έρχεται κάποια στιγμή όπου από έναν αστάθμητο συνειρμό περιστάσεων, το κοινωνικό σύνολο καλείται να δώσει εξετάσεις και ν' αποδείξει αν είναι ώριμο για τη Δημοκρατία. Δεν πρόκειται εδώ για τις ξεκάθαρες εκείνες περιπτώσεις όπου δημοκρατικό και ολιγαρχικό καθεστώς αναμετρώνται, μπαίνουν και τα δύο στην ψηφοδόχο και περιμένουν το αποτέλεσμα της εκλογής. Μήτε για τις άλλο τόσο ξεκάθαρες, δυναμικές έστω, αναμετρήσεις των οδοφραγμάτων. Εκεί, ο πολίτης ξέρει καλά ανάμεσα σε τι έχει να διαλέξει. Πρόκειται για τις θολές, τις ύπουλες καταστάσεις, όπου πίσω από τις λέξεις κρύβονται έννοιες φευγαλέες, όπου άλλο ζητάς κι άλλο βρίσκεις, όπου διαλέγεις χωρίς να ξέρεις τι ακριβώς διαλέγεις. Η εποχή μας, μέγας διδάσκαλος στις διφορούμενες έννοιες, διαπρέπει και σε τέτοιες απατηλές προτάσεις εκλογής.

Πολλοί - δεν θα πούμε οι περισσότεροι - νομίζουν πως η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα. Δεν ξέρουν πως πρόκειται γι' απόληξη κι όχι γι' αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού. Προϋποθέτει πολλά πράγματα, όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό ή μια κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα, όταν έχεις πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Μια Δημοκρατία στους Κάφρους είναι αδιανόητη, ενώ είναι νοητά εκεί όλα τ' άλλα καθεστώτα, ολιγαρχικά, απολυταρχικά, ιδιαίτερα τ' αριστοκρατικά, γιατί η αριστοκρατία είναι έννοια σχετική, εξαρτημένη στενά από τοπικούς όρους και ήθη. Οι φύλαρχοι είναι μια αριστοκρατία. Η Δημοκρατία δεν ξέρει φυλάρχους κι αυτό είναι βέβαια παρακινδυνευμένο, γιατί μπορεί να κλονίσει την έννοια της φυσικής ιεραρχίας, όταν η πειθαρχία δεν είναι εσωτερική, όταν

~ 26 ~

δηλαδή τα άτομα δεν έχουν ακόμα αξιωθεί να φτάσουν -στο επίπεδο πολιτισμού όπου ο πολίτης προσηλώνεται σε γενικές ιδέες όχι παραμορφωμένες σε φόβητρα.

Κάθε φορά που εκδηλώνεται ή που υποβόσκει μια κρίση της δημοκρατικής ιδέας, πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε αν τα αίτια είναι εξωτερικά ή εσωτερικά, μ' άλλα λόγια αν φταίνε οι ιστορικές συνθήκες ή μήπως υπάρχει μια ανεπάρκεια οργανική μέσα στα άτομα-φορείς της ιδέας. Βέβαια οι συνθήκες αυτές δεν είναι απόλυτες· ιδιαίτερα η δεύτερη. Δεν φταίνε ποτέ όλοι για την κάμψη της δημοκρατικής αρετής. Επειδή όμως οι λαοί σαν ιστορικές μονάδες χαρακτηρίζονται από την πλειοψηφία τους, ή - στο πρακτικό επίπεδο - έστω και από τη σχετική πλειοψηφία, σε περίπτωση τέτοια πρέπει ν' αναρωτιόμαστε μήπως υστερεί κάτι στην ίδια την ωριμότητα των λαών αυτών. Μήπως δεν έχει συμπληρωθεί η διαδρομή που θα τους έκανε άξιους της Δημοκρατίας.

Είναι πάντοτε επικίνδυνο να γενικεύει κανένας, αλλά και η δειγματοληψία δεν μπορεί να καταργηθεί σα μέθοδος. Μου έχει τύχει πάμπολλες φορές, σε συζήτηση όχι διαλογική αλλά σε κύκλο, ν' ακούσω κάποιον να λέει, όταν οι διαπιστώσεις φαίνονται να φτάνουν σε αδιέξοδο: «Μωρέ εμάς μας χρειάζεται δικτατορία!» — και δυο-τρεις άλλοι γύρω να συμφωνούν, κουνώντας επιδοκιμαστικά τα κεφάλια τους. Τότε κάτι μαραίνεται μέσα μου, με κυριεύει αθυμία. Όχι γιατί οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται, κατά τη γνώμη μου, σε πλάνη. Αλλά γιατί βλέπω πόσο εύκολα απεμπολούν τα άτομα τις ελευθερίες τους, τα ευγενέστερα δικαιώματα τους, ό,τι με τόσους αγώνες έχει κατακτηθεί στο μάκρος της ιστορίας, με τόσο αίμα. Απεμπολούν δηλαδή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και πόσο είναι πρόθυμοι οι άνθρωποι να την ανταλλάξουν με μιαν αβασάνιστη, κοντόθωρη, χαμηλή αμεριμνησία, που δεν τους εξασφαλίζει - όπως νομίζουν - τα κεκτημένα, αλλά που τους δίνει την ψευδαίσθηση πως τα εξασφαλίζει. Γιατί κανένας, κι ο πιο ανιστόρητος, δεν μπορεί να μην ξέρει ότι τα τέτοια καθεστώτα, τ' αυταρχικά, τα πιεστικά, έχουν κακό τέλος, και πως τη στιγμή της ανατροπής τους ο σπασμός κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει τα πάντα, παράνομα και νόμιμα μαζί, ένοχα και αθώα.

Για να γίνει ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας, πρέπει να πάψει πρώτα να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να βλέπει σ' αυτόν το σύμβολο της εξουσίας κι όχι την ενσάρκωση της. Να μην τo κρίνει απαραίτητο στο κάθε του βήμα, επιτηρητή και παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας δίνει εξετάσεις καθημερινά, όχι μονάχα μπροστά στην κάλπη· δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγματα της καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση του στην «ουρά», προσέχει να μην ενοχλεί διπλανό του, πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα κι έπειτα δικαιώματα. Η κοινωνική αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της Δημοκρατίας. Όταν ακούω τους παραπάνω κυρίους να λένε πως το χρειάζεται δικτατορία, χαμογελώ μέσα μου, παρ' όλη μου την αθυμία, γιατί συλλογίζομαι πως δεν καταλαβαίνουν τι λένε πραγματικά: ότι τους λείπει η αγωγή. Πώς μπορεί να νοηθεί Δημοκρατία δίχως το σεβασμό του διπλανού σου;

6. Κώστας Μπαλάσκας , Το σχολείο της δημιουργικότητας

Το σχολείο που θέλει να αναπτύξει τη δημιουργικότητα των μαθητών του δεν θα περιοριστεί στη δημιουργία του κατάλληλου κλίματος και των ευνοϊκών συνθηκών. Προγράμματα, βιβλία, μέθοδοι διδασκαλίας, διδάσκοντες και διδασκόμενοι θα πρέπει να προσαρμοστούν και να στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η μηχανική μάθηση, η τυποποίηση της διδασκαλίας ή της εργασίας, η παθητική επανάληψη, η παιδαγωγική του «κάνε αυτό που σου λέω» και του «κάνε το όπως σου το λέω» θα αποκλειστούν και θα αντικατασταθούν με μεθόδους όσο γίνεται περισσότερο ενεργητικές, επεκτεινόμενες και σε θέματα που ίσως δεν

~ 27 ~

προβλέπονται από το πρόγραμμα, αλλά που η πραγμάτευσή τους ενδιαφέρει ένα μαθητή ή μια ομάδα μαθητών. Το ερώτημα δηλαδή «τι θα ήθελες να κάνεις» και «πώς σκέπτεσαι να εργαστείς» βρίσκεται στη βάση μιας δημιουργικής παιδευτικής διαδικασίας που σέβεται την ατομικότητα και πιστεύει στις δημιουργικές δυνατότητες της. Από τις ενεργητικές μεθόδους θα αναφέρουμε κυρίως τη διερευνητική, κατά την οποία η οργάνωση της ύλης και η σύνδεση των γνωστικών τμημάτων επαφίεται στον ίδιο το μαθητή, ώστε η μάθηση να παίρνει μια δημιουργικά εξατομικευμένη μορφή σχετιζόμενη άμεσα με την εργασία, να είναι δηλαδή μάθηση πραγματική.

Ο διδάσκων εξάλλου θα πρέπει να είναι σε θέση να ανατοποθετήσει τον παραδοσιακό ρόλο του ,αναθεωρώντας κριτικά και παραμερίζοντας το εγχαραγμένο μοντέλο του παραδοσιακού δασκάλου: θα πρέπει να μένει ανοιχτός και ευέλικτος, να οργανώνει, να εμψυχώνει, να ενθαρρύνει, να δίνει τις πληροφορίες που χρειάζεται ο μαθητής για τη δουλειά του ή να τον κατευθύνει σωστά στην αναζήτηση και την ανεύρεση τους, να καθοδηγεί τον εργαζόμενο διακριτικά και στο βαθμό που θα κρίνει αναγκαίο. Με άλλα λόγια, θα πρέπει και ο ίδιος να είναι δημιουργικό άτομο ή να ενεργοποιήσει τη λανθάνουσα δημιουργικότητα του. Διαφορετικά, η ζωή του σε ένα δημιουργικό σχολείο θα ήταν δύσκολη για πολλούς και ευνόητους λόγους.

Πιο συγκεκριμένα, η σχολική ζωή στο δημιουργικό σχολείο θα μπορούσε να οργανωθεί με τρόπους που να ευνοούν τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, τις εργασίες των μαθητών σε θέματα που τους ενδιαφέρουν να ανατίθεται, π.χ., στους μαθητές η οργάνωση και παρουσίαση ορισμένων μαθημάτων, διάφορες εκθέσεις, έκδοση περιοδικού ή εφημερίδας, θεατρικές παραστάσεις, μουσικές παρουσίες, ομιλίες-συζητήσεις για θέματα επικαιρότητας, κοινωνικά ή πολιτικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά κτλ. Σε μια τέτοια οργάνωση καθοριστικό ρόλο θα παίξουν οι ομάδες των ενδιαφερόντων των μαθητών και με την προϋπόθεση ότι διδάσκοντες και διδασκόμενοι θα απαλλαγούν από την πίεση των ποικίλων εξετάσεων και από το αδιάκοπο κυνήγι της ύλης και του χρόνου.

Στο δημιουργικό σχολείο θα τονιστεί ιδιαίτερα η συμμετοχή των μαθητών στο διάλογο, ώστε να είναι όσο το δυνατό ενεργητικότερη με όλο τον κίνδυνο της «εκτροπής» από τη «διδασκαλία» που έχει σχεδιάσει ο διδάσκων. Ο καλός δάσκαλος ποτέ δεν ξέρει πού θα βγάλει τελικά το μάθημα και σ' αυτό ακριβώς έγκειται η γοητεία του έργου του. Πάντως, ένα μάθημα που οδηγεί εκεί που αυτός έχει σχεδιάσει, δεν είναι πάντα το καλύτερο μάθημα.

Στο δημιουργικό σχολείο θα προσεχτεί ιδιαίτερα ο τρόπος υποβολής των ερωτήσεων, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και τις ερωτήσεις σε συγκλίνουσες και αποκλίνουσες ή σε κλειστές και ανοιχτές. Συγκλίνουσες ή κλειστές είναι αυτές που ο διδάσκων «ξέρει» την απάντηση και την περιμένει. Ακούει αδιάφορα ή δεν ακούει καθόλου τις άλλες απαντήσεις, ώσπου να ακούσει την αναμενόμενη, οπότε και ενθουσιάζεται. Ο ίδιος ο μαθητής δεν απορεί, δε ρωτάει, δεν ενθαρρύνεται στην απορία ή στην ερώτηση, δε βλέπει να λαμβάνεται υπόψη η προσπάθεια του και, κατά συνέπεια, δε διακινδυνεύει μια απάντηση λαθεμένη.

Ο δημιουργικός μαθητής δυσφορεί σε τέτοιες συνθήκες μαθήματος και αντιδρά συχνά με απρέπεια ή με ειρωνεία. «Να κάνετε ερωτήσεις που να μην ξέρετε την απάντηση», αυτό είναι το αίτημα της δημιουργικότητας. Η στενή όμως αντίληψη για την αγωγή, που περιορίζει το ρόλο της στο γνωστικό αποκλειστικά υλικό, δεν αφήνει το διδάσκοντα να κινηθεί σ' αυτό τον ευρύτερο χώρο της συλλογικής προσπάθειας και της γόνιμης ανταλλαγής ιδεών με τις δημιουργικές προοπτικές που δίνουν οι ανοιχτές ερωτήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Έκθεση. Ο φιλόλογος ζητάει από τους μαθητές να γράψουν μια έκθεση πάνω σ' ένα θέμα με σχεδόν δεδομένη την απάντηση. Γιατί δε ζητάει τη γνώμη τους πάνω σ' ένα πραγματικό

~ 28 ~

ερώτημα; Γιατί δε ζητάει όλες τις δυνατές οπτικές από τις οποίες μπορεί να θεωρηθεί το ερώτημα; Γιατί δεν ασκεί τους μαθητές σε ελεύθερες ανακοινώσεις-εισηγήσεις οι οποίες και να συζητηθούν στη συνέχεια; Γιατί δεν τους ζητάει προτάσεις για την επίλυση ενός πραγματικού προβλήματος, γιατί δεν τους ασκεί σε επιχειρηματολογία υπέρ και κατά ενός θέματος; Γιατί δεν τους ασκεί στη συγγραφή ενός συλλογικού κειμένου ή στην κατάστρωση ενός σχεδίου για την αντιμετώπιση μιας πιθανής κατάστασης; Αλλά και γενικά το σχολείο γιατί δε βοηθάει τους μαθητές να χρησιμοποιούν τα χέρια τους, να κατασκευάζουν, να κάνουν πειράματα, να ερευνούν, να αναζητούν, να αποκτούν προσωπικές εμπειρίες και γνώσεις - όχι βιβλιακές - να δημιουργούν κάτι δικό τους, να «ποιούν»; Προς αυτήν όμως την κατεύθυνση οφείλει να κινείται το δημιουργικό σχολείο.

7. Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ

Πριν από ένα τέταρτο του αιώνα, ο Αμερικανός Paul Ehlrich, από τους πρωτοπόρους της παγκόσμιας κινητοποίησης για το περιβάλλον, προειδοποιούσε ότι ο πλανήτης μας ήταν στα πρόθυρα «απίστευτα μεγάλης πείνας». Ο πληθυσμός αριθμούσε τότε 3,5 δισεκατομμύρια, αριθμός οριακός κατά τον Ehlrich. «Είναι πρακτικά αδύνατο να χορτάσουν έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι», έγραφε το 1976.

Υπολογίζεται ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα φτάσει τα έξι δισεκατομμύρια τον επόμενο χρόνο. Ωστόσο οι άνθρωποι σε γενικές γραμμές τρέφονται καλύτερα παρά ποτέ. Σύμφωνα με τα στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών, πριν τριάντα περίπου χρόνια η παραγωγή τροφίμων στον κόσμο αντιστοιχούσε σε 2.360 θερμίδες κατά κεφαλήν ημερησίως, ενώ σήμερα αντιπροσωπεύει 2.740 θερμίδες. Οι ημερήσιες θερμίδες θα συνεχίσουν να αυξάνονται ταχύτερα από τον πληθυσμό τουλάχιστον ως το 2010, σύμφωνα με τις αισιόδοξες προβλέψεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

Η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού το δεύτερο ήμισυ του αιώνα μας, ώθησε στα ύψη τη συνολική ζήτηση τροφίμων. Παρ' όλα αυτά η προσφορά αυξήθηκε ακόμα περισσότερο, ενώ η τιμή του σιταριού, « σταθερά δολάρια, έπεσε κατά 61 τοις εκατό και η τιμή του καλαμπόκι κατά 58 τοις εκατό.

Η ικανότητα να παράγουμε ολοένα περισσότερη τροφή κάθε χρόνο οφείλεται σε ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα στην ιστορία του ανθρώπου: την ανακάλυψη της γεωργίας.Τα πρώτα εκατό χιλιάδες χρόνια από την εμφάνιση του νεότερου ανθρώπου, οι πρόγονοι μας έτρωγαν καρπούς που συνέλεγαν στη φύση και ζώα που κατάφερναν να σκοτώσουν. Όμως γύρω στο 8000 π.Χ., ο νεολιθικός άνθρωπο; και σύμφωνα με κάποιους ειδικούς πιο συγκεκριμένα η νεολιθική γυναίκα, άρχισε να καλλιεργεί τη γη. Οι γυναίκες ανακάλυψαν ότι, αν σκόρπιζαν σπόρους στο χώμα, μετά από μερικούς μήνες αυτοί φύτρωναν.

Η γεωργική επανάσταση επέφερε μια βασική αλλαγή: ο δείκτης γεννητικότητας του ανθρώπου έφτασε και ξεπέρασε το · δείκτη θνησιμότητας, και ο πληθυσμός του πλανήτη άρχισε να αυξάνεται σταθερά, Η γεωργία έγινε η κυρίαρχη ανθρώπινη απασχόληση - ακόμα και σήμερα απασχολεί σχεδόν πενήντα τοις εκατό του παγκόσμιου εργατικοί: δυναμικού.

Η βιομηχανική επανάσταση επέτρεψε σε κάθε γεωργό να καλλιεργεί περισσότερη γη. Αυτό όμως είχε ως ανεπιθύμητο αποτέλεσμα την όλο και μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας και την επιδείνωση της ατμοσφαιρική μόλυνσης. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας '60, η χημική γεωργία καθώς και τα υβρίδια αύξησαν πολύ την παραγωγή ανά στρέμμα, αλλά και τα τοξικά κατάλοιπα αυξήθηκαν κατακόρυφα.

Παρά τις καινοτομίες, και πολύ συχνά εξαιτίας τους, η υποβάθμιση του εδάφους και η μόλυνση των υδάτων απειλούν τη γεωργική παραγωγή σε πλανητική κλίμακα. 4 Ταυτόχρονα, η εφαρμογή νέων μεθόδων στη γεωργία διατήρησε την

~ 29 ~

παραγωγή τροφίμων σε αρκετά υψηλά επίπεδα, ώστε να ανταποκρίνεται στην αυξανόμενη παγκόσμια ζήτηση. Η δύναμη της καινοτομίας υπερκέρασε αυτό που ο Malthus είχε αποκαλέσει «πληθυσμιακή πίεση». Σήμερα η Γη παράγει αρκετά τρόφιμα για όλους. Και όμως, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να εξασφαλίσουν το ζωτικό ελάχιστο των 2.200 θερμίδων ημερησίως. Περίπου είκοσι τοις εκατό του πληθυσμού στις υπό ανάπτυξη χώρες υποφέρει από χρόνιο υποσιτισμό. Πριν τριάντα χρόνια το ποσοστό ήταν διπλάσιο. Με άλλα λόγια προοδεύουμε. Γιατί όμως να μένει πεινασμένος έστω και ένας άνθρωπος στον πλανήτη;

Το πρόβλημα δεν έγκειται τόσο στην παραγωγή όσο στη διανομή. Σήμερα η διατροφή είναι ανεξάρτητη από την τοπική παραγωγή τροφίμων. Μερικοί από τους καλύτερα τρεφόμενους λαούς στον κόσμο έχουν την τύχη να ζουν σε χώρες όπως η Ιαπωνία όπου δεν χρειάζεται να παράγουν οι ίδιοι την τροφή τους. Άλλοι λαοί πεινούν, αν και ζουν σε καταπράσινα εδάφη με συχνές βροχοπτώσεις. Ο κύριος λόγος γι' αυτή τη διαφορά είναι η πολιτική. Οι περισσότερες χώρες διαθέτουν την πολιτική βούληση να εξασφαλίσουν στον λαό τους αξιοπρεπή διατροφή, άλλες όμως όχι.

(Από το περιοδικό National Geographic)

8. Οι μεταμφιέσεις του λαϊκισμού

Ν. ΒΑΓΕΝΑΣ Ο λαϊκισμός είναι ένα φαινόμενο με διάφορες μορφές που εμφανίζονται για

ποικίλους λόγους σε αρκετές περιοχές του δημόσιου κυρίως βίου, με ιδιαίτερη έξαρση σε ορισμένες χώρες και σε ορισμένες εποχές. Γι' αυτό είναι δύσκολο να δοθεί ένας γενικός ορισμός του, και μάλιστα στις μέρες μας που ο λαϊκισμός εμφανίζεται και μεταμφιεσμένος. Επιμέρους μόνο ορισμοί μπορούν να διατυπωθούν για τις διάφορες εκφάνσεις του. Θα σχολιάσουμε δι' ολίγων τις τρεις μορφές, παραλείποντας τον τηλεοπτικό λαϊκισμό, γιατί αυτός αποτελεί λιγότερο μορφή και περισσότερο έδαφος, πάνω στο οποίο αναπτύσσονται σήμερα, σε σημαντικό βαθμό, ή μετενδύονται, όλες σχεδόν οι μορφές του λαϊκισμού.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ είναι η επίκληση των συμφερόντων ενός λαού προς όφελος του συμφέροντος ενός πολιτικού ή / και ενός κόμματος. Πιστεύεται ότι ο λαϊκισμός στην πολιτική είναι αποτελεσματικός, γιατί χρησιμοποιεί γλώσσα άμεση, εύκολα κατανοητή από το πλήθος. Ωστόσο ο θρίαμβος του πολιτικού - όπως άλλωστε και κάθε άλλου - λαϊκισμού τελείται λιγότερο εκεί όπου ο λαϊκισμός εμφανίζεται με γυμνό πρόσωπο και περισσότερο εκεί όπου κυκλοφορεί με προσωπείο. […]

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ είναι η επίκληση των συμφερόντων του λαού προς όφελος του προκαθημένου μιας Εκκλησίας. Σε ό,τι αφορά τον χριστιανισμό ο εκκλησιαστικός λαϊκισμός είναι φαινόμενο πρόσφατο και μέχρι στιγμής αποκλειστικά ελληνικό. Εμφανίστηκε το 1998 με την ανάρρηση του Μητροπολίτου Δημητριάδος και Αλμυρού Χριστόδουλου στον τηλεοπτικό θρόνο. Καθώς πηγή του είναι οι υπέρμετρες (οι υπερεκκλησιαστικές) φιλοδοξίες του προκαθημένου, έχει αναπόφευκτα χαρακτήρα πολιτικό (εθνικιστικό).

Ο εκκλησιαστικός λαϊκισμός είναι η μόνη πολιτική που είναι καθ' ολοκληρίαν λαϊκιστική· γεγονός που οφείλεται στην ευτυχή συναρμόνιση δύο αντιτιθέμενων στοιχείων: του αγίου βήματος του ναού και του αγοραίου πάλκου της τηλεοράσεως. Ιερό βήμα και λαϊκό πάλκο συναιρούνται, προς όφελος των αναζητήσεων του προκαθημένου, σε μιαν ιδιότυπη ιερολαϊκή εξέδρα, μέσω της οποίας το θρησκευτικό ράσο μετατρέπεται σε ράσο πολιτικό. Επειδή ο βαθμός του εκκλησιαστικού λαϊκισμού είναι ανάλογος με το μέγεθος των επιδιώξεων του προκαθημένου, είναι

~ 30 ~

φυσικό ο σημερινός ελληνικός να αποτελεί εκτός από την απαρχή και το αποκορύφωμα αυτής της μορφής του λαϊκισμού.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ήταν παλαιότερα η λογοτεχνία της παραλογοτεχνίας, κυρίως του λαϊκού μυθιστορήματος. Στις μέρες μας είναι η - με τη μίμηση και των μεγάλης ακροαματικότητας τηλεοπτικών αφηγήσεων - μεταποίηση της παραλογοτεχνίας στη μορφή του ευπώλητου lifestyle μυθιστορήματος. Λογοτεχνικός λαϊκισμός είναι σήμερα η πριμοδότηση του λαοφίλητου μυθιστορήματος εις βάρος των δυσπώλητων λογοτεχνικών ειδών· η συρρίκνωση ή ο αποκλεισμός της κριτικής και της παρουσίασης της ποίησης (και βέβαια των διαφημίσεων των ποιητικών βιβλίων) από τα ένθετα βιβλίου των εφημερίδων με το επιχείρημα ότι η ποίηση είναι λογοτεχνία για τους λίγους· η προβολή από τους βιβλιοπαρουσιαστές ενός μετρίου (ή και κακού) βιβλίου επειδή ο συγγραφέας του είναι γνωστός στο ευρύ κοινό και η αδιαφορία για ένα καλό βιβλίο επειδή ο συγγραφέας του δεν είναι επώνυμος· ο περιορισμός της κριτικής προς αύξησιν της βιβλιοπαρουσίασης και η ανάπτυξη του παρακριτικού επαίνου.

Εκτός από την πολιτικοκοινωνική του σημασία, που τον καθιστά αντικείμενο μελέτης των πολιτικών επιστημών και της κοινωνιολογίας, ο λαϊκισμός, ως ακαλαίσθητη έκφραση μιας (τις περισσότερες φορές ή εκ πρώτης όψεως) ευγενικής επιθυμίας, αποτελεί, σε όλες τις μορφές του, και αντικείμενο της αισθητικής. Επειδή στην ορολογία αυτού του γνωστικού πεδίου η έννοια των λαϊκών εκφράσεων του κακόγουστου καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου του όρου κιτς (kitsch), θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε, σχηματικότατα βέβαια, έναν γενικό ορισμό του λαϊκισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι λαϊκισμός είναι η εμφάνιση του κιτς σε όλες του τις εκφράσεις.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το ΒΗΜΑ, 22/10/2006

9. H διφορούμενη γοητεία του πρωταθλητή

ISABELLE QUEVAL H διαδικασία της ταύτισης που συνδέει τις μάζες με τον πρωταθλητή

αποκαλύπτει μια διπλή αμφισημία. Από τη μία πλευρά, ο πρωταθλητής ενσαρκώνει τον σεβασμό για τους κανόνες αλλά ταυτόχρονα και μια μορφή παραβίασής τους. Από την άλλη, οι φυσικές - και διανοητικές - επιδόσεις του υπονοούν την κατασκευή ενός ορθολογικού, προγραμματισμένου σώματος που γοητεύει αλλά και τρομάζει. Οι κανόνες θεμελιώνουν οντολογικώς τον αθλητισμό. Χωρίς αυτούς, από τον 19ο αιώνα και την επιτυχία που γνώρισαν τότε τα αγγλικά σπορ, δεν υπάρχει διαφοροποίηση των αθλημάτων μεταξύ τους - ας πούμε, ανάμεσα στο ποδόσφαιρο και στο ράγκμπι -, δεν υπάρχουν θεσμοί ούτε αγώνες ούτε έπαθλα. Οι κανόνες είναι που διαχωρίζουν το επιτρεπτό από το απαγορευμένο. Αποτελούν βέβαια ένα κινούμενο σύνορο επειδή είναι συμβατικοί: εξελίσσονται και προσαρμόζονται. Οι κανόνες επιτρέπουν επίσης την ισότητα επειδή οι κανόνες του παιχνιδιού είναι οι ίδιοι για όλους.

Στον αθλητισμό η ισότητα, αυτό το ιδανικό της δημοκρατικής κοινωνίας, συνδυάζεται με την πιο ακραιφνή αξιοκρατία: «Είθε να νικήσει ο καλύτερος!». Έτσι δημιουργείται μια αριστοκρατία της ελίτ του αθλητισμού, η ιδιαιτερότητα της οποίας σε σχέση με την κοινωνική ελίτ είναι ότι εξελίσσεται μέσα σε ένα σύμπαν όπου νόμος είναι το ευανάγνωστο, όπου το σενάριο έχει διαφάνεια και όπου δεν υπάρχουν κληρονόμοι. Στον αθλητισμό δεν υπάρχει οικογενειοκρατία.

~ 31 ~

Ο πρωταθλητής γοητεύει επειδή δεν σφετερίζεται τον θρίαμβό του. Στον θρίαμβό του διαβάζουμε την αυταπάρνηση μιας ζωής, τα άκρα του εξαναγκασμού, την εξέλιξη του αγώνα, βήμα προς βήμα, στον δρόμο για την επιτυχία. Εκεί προβάλλουμε την ελπίδα μας για δημοκρατία που έχει διαψεύσει η κοινωνία: τη διαφάνεια του κράτους δικαίου, την ισότητα των ευκαιριών, τον σεβασμό για τους κανόνες, την κοινωνική ανέλιξη. Εξ ου και το εκδικητικό μένος του πλήθους όταν διαψεύδεται αυτή η ελπίδα και από τον αθλητισμό με το ντόπινγκ και τη διαφθορά.

Αλλά ο πρωταθλητής γοητεύει επίσης επειδή παραβιάζει, ξεπερνά τα όρια και διαψεύδει τον ντετερμινισμό. Όταν τα διπλώματα είναι υπερτιμημένα, εκείνος ξεφεύγει από τον υποχρεωτικό δρόμο της επιτυχίας στο σχολείο. Αντίθετα από τη δυτική εμμονή με την ασφάλεια, εκείνος διαλέγει το ρίσκο, στα πιο επικίνδυνα σπορ. Στον χάρτη της μιζέριας, της καταπίεσης ή του πολέμου εκείνος κινείται πέρα από τις νόρμες και ενσαρκώνει την απόρριψη κάθε ντετερμινισμού. Σε αυτή την εποχή της απώλειας της υπερβατικότητας του Θεού, η αθλητική ιεροτελεστία, για να γίνει ένα κοσμικό θέαμα, επαναφέρει στοιχεία της θρησκευτικότητας, το συλλογικό πάθος και τις παγκοσμιοποιημένες τελετουργίες. Το βλέπουμε καθαρά αυτές τις ημέρες στους ποδοσφαιρικούς αγώνες του Παγκοσμίου Κυπέλλου.

Αλλά η πιο οικεία και η πιο θεαματική παραβίαση είναι η υπέρβαση του εαυτού. Ανάμεσα στο μεγαλείο και στην άβυσσο, στην υπερ-τεχνική προπόνηση και στα φάρμακα, στην υπερβολή του ανταγωνισμού, ο πρωταθλητής προκαλεί τον κατακερματισμό της ίδιας του της κανονικότητας, ψυχικής και σωματικής, για να γράψει το πεπρωμένο του. Ο πρωταθλητισμός γίνεται έτσι το έμβλημα της κατασκευής ενός ορθολογικού σώματος, μεγιστοποιημένου και προγραμματισμένου για επιδόσεις, που αμφισβητεί τα όρια τού ανθρωπίνως δυνατού.

Στο τέλος του 20ού αιώνα γίναμε μάρτυρες της δημιουργίας ενός νέου σώματος, κατασκευασμένου από την επιστήμη, σε μια κοινή απελευθέρωση της φύσης και του τυχαίου. H έμφαση που δίνει η σύγχρονη ταυτότητα στο σώμα ακολουθεί ένα αποκλειστικά ατομικιστικό σχήμα. H ιατρική, η φαρμακολογία, η διαιτολογία, η πλαστική χειρουργική... και ο αθλητισμός τροφοδοτούν τη φαντασίωση της απόκτησης ενός σώματος που μοιάζει με γλυπτό. Το σώμα του πρωταθλητή, μελετημένο στο εργαστήριο, δημιουργείται από την ανάλυση των κριτηρίων για μεγαλύτερες επιδόσεις - υλικά, τεχνική, προπόνηση, δίαιτα, ψυχολογία - ενσαρκώνοντας έναν ιδανικό τύπο κατασκευασμένου σώματος. Μέσα στην κίνησή του - την αποτελεσματικότητα, την ακρίβεια, τη βία, τη χάρη, την ταχύτητα - αντικατοπτρίζεται ο σύγχρονος ναρκισσισμός.

Αλλά οι επιδόσεις έχουν τους περιορισμούς και τις υπερβάσεις τους. H υπερβολή των επιδόσεων και η αέναη διαδικασία για την υπέρβαση μας φέρνουν λογικά στο θέμα του ντόπινγκ και των νέων μορφών του. Σήμερα είναι χημικό και φαρμακολογικό. Στο εγγύς μέλλον το ντόπινγκ μπορεί να γίνει γενετικό ή να καταφύγει στις νανοτεχνολογίες. Ανεξιχνίαστο, θα θολώσει και άλλο τα όρια ανάμεσα στο φυσικό και στο τεχνητό σώμα.

Ο πρωταθλητής εικονογραφεί, στον παροξυσμό τους, τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της εποχής μας: την υπέρβαση των ορίων, την πανταχού παρούσα ιατρική, τον ναρκισσισμό του σώματος... H διφορούμενη γοητεία που ασκεί σφυρηλατεί τον μύθο του, που τρέφεται με γνωστές και άγνωστες καταχρήσεις.

H κυρία Ιζαμπέλ Κεβάλ είναι φιλόσοφος, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου René Descartes - Paris V.

Το ΒΗΜΑ, 09/07/2006

10. Η ολέθρια συλλογική μανία της πρωτιάς

Tης Τασουλας Καραϊσκακη~ 32 ~

Η μάχη για την κορυφή διεξάγεται σε όλα τα επίπεδα. Στο δημόσιο και το ιδιωτικό, το επαγγελματικό, το πολιτικό... Στην κοινωνία της πρωτιάς, ο δεύτερος δεν παίρνει τίποτα. Ετσι καθημερινά στη ζωή, οι περισσότεροι κάνουμε πρωταθλητισμό. Σ’ αυτήν την κούρσα, συχνά συνδράμει και η χημεία. Από τα ενδυναμωτικά του ανοσοποιητικού συστήματος (τις πολυβιταμίνες, τις αλόες, τις σπιρουλίνες, τα τζινγκ σενγκ κ.ο.κ.) μέχρι τις αμφεταμίνες και άλλες ψυχοτρόπες ουσίες... Και τι δεν είναι διατεθειμένος να πάρει ο άνθρωπος για να αντέξει τις καθημερινές «εξετάσεις», τον ξέφρενο αγώνα δρόμου με τέρμα την κοινωνική επιβράβευση, τη διάκριση από την αγέλη, το φαίνεσαι, τη δόξα, τον εύκολο και γρήγορο πλουτισμό, την κορυφή. Πλην της χημείας, κεντρικό ρόλο παίζει η ενδυναμωτική του ψυχικού σθένους καλλιέργεια του Εγώ. Η απόρριψη της συλλογικότητας και της κοινής ευθύνης, που δεν μετράνε σε ένα σύστημα το οποίο προάγει τον σκληρό ανταγωνισμό και την επικράτηση με όλα τα μέσα – στην κούρσα των επιδόσεων ο καθείς είναι μόνος. Από τρυφερή ηλικία.

Το αποκοσκινίδι ενός παλαιού εθνικού αμαρτήματος (η προσφορά των πάντων στο χέρι, η διαρκής τρεχάλα πίσω από το παιδί, μη και πεινάσει, μη και κρυώσει) έχει μετεξελιχθεί, κυρίως στα μεσαία κοινωνικά στρώματα, σε μια μονομανία συνεχούς ώθησης των νέων προς τα μπρος, με στόχο τη συνεχή απόσπαση ευσήμων. «Μ’ ενδιαφέρει μόνο το χρυσό» είχε πει κάποτε ο Νίκος Κακλαμανάκης, εκφράζοντας με αθλητικούς όρους την επιθυμία, το όνειρο κάθε μεμονωμένου έφηβου, στο δικό του μικρό πεδίο. Ενα όνειρο που πραγματώνεται συλλογικά, δυνατά, παράφορα, κάθε φορά που με τη νίκη ενός αθλητή, μιας ομάδας έρχεται μπροστά η Ελλάδα. Τότε νιώθουμε ως λαός, ως φυλή, ως κοινωνία, ως πολιτεία, αλλά και ως ξεχωριστά μεμονωμένα άτομα, μοναδικοί, αμίμητοι, αξεπέραστοι.

Αποκαλυπτικό είναι (διότι αυτά δεν συμβαίνουν μόνο εδώ) το βιβλίο «Η τρέλα των σύγχρονων οικογενειών» των Μεγκ Σόντερς και Ανι Ασγουορθ, που κυκλοφόρησε προ διετίας στη Βρετανία. Καθ’ όλα λογικοί και υψηλού μορφωτικού επιπέδου γονείς, λένε οι συγγραφείς, έχουν επιδοθεί σε μια ξέφρενη κούρσα ψυχικής, συναισθηματικής, μορφωτικής αρωγής παίδων με στόχο τον υψηλό βαθμό, τη θέση στο καλό πανεπιστήμιο, το λαμπρό μέλλον. Πού θα οδηγήσει αυτή η υπερβολή, αυτή η πίεση; Στην αναζήτηση εκτόνωσης μέσα από την επιθετικότητα, την παραβατικότητα, την πρέζα, την κλονισμένη υγεία (έρευνα έδειξε ότι 24% των ελληνοπαίδων πάσχουν από ασθένειες ενηλίκων· γαστρίτιδα, ημικρανία, έλκος δωδεκαδακτύλου, ψυχικές διαταραχές); Ή την αίσθηση ανικανότητας και αποτυχίας (διότι δεν είναι εύκολα τα «μετάλλια»); Μήπως αντί για «αστέρια», βγάλουμε πολίτες άβουλους, ευνουχισμένους, πειθήνια όργανα της εκάστοτε εξουσίας;

«Καθημερινή», 13-4-2008

11. Μάθε, παιδί μου, Ελληνικά...

Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

Τώρα το καλοκαίρι που πολλοί γονείς βρίσκονται περισσότερο χρόνο με τα παιδιά τους, που θέλουν να τα απασχολήσουν με κάτι χρήσιμο και δημιουργικό διερωτώνται και ρωτούν τι θα έπρεπε να κάνουν. Ρωτούν ιδίως πώς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τής σχολικής ηλικίας στη γλώσσα, να βελτιώσουν τις γνώσεις τους στα Ελληνικά. Η πείρα μου στον τομέα αυτόν ίσως φανεί χρήσιμη σε γονείς που έχουν τέτοιες ανησυχίες μέσα από μερικές πρακτικές υποδείξεις που προτείνω.

Μιλώντας για βελτίωση των γνώσεων τής Ελληνικής για παιδιά που φοιτούν ακόμη στο σχολείο, στην πραγματικότητα αποσκοπούμε στους εξής στόχους: α)

~ 33 ~

εμπλουτισμό τού λεξιλογίου τους (επαφή με νέες λέξεις αλλά και με νέες σημασίες και νέες χρήσεις γνωστών ήδη λέξεων), β) εμπέδωση τής γνώσης (που ήδη έχουν) των γραμματικών δομών και των συντακτικών λειτουργιών τής γλώσσας από τη χρήση τους σε κείμενα, γ) εξοικείωση με την ορθή γραφή των λέξεων, δ) καλύτερη γνωριμία με τους τρόπους οργάνωσης και σύνθεσης κειμένων και ε) τόνωση τού ενδιαφέροντός τους για τη γλώσσα. Η επίτευξη αυτών των στόχων -περισσότερο ή λιγότερο ανάλογα με το παιδί, αλλά αποδεδειγμένο ερευνητικά και μακροπρόθεσμα λειτουργικό- συνίσταται κυρίως σε μία και μόνη διαδικασία: στο να φέρουμε το παιδί σε επαφή με κείμενα· στο να διαβάσει το παιδί βιβλία.

Αμέσως γεννάται το ερώτημα τι είδους βιβλία πρέπει να διαβάσει. Πρώτα-πρώτα, εξωσχολικά βιβλία. Υπάρχει πληθώρα τέτοιων βιβλίων, με προσεγμένη χρήση τής γλώσσας παράλληλα με ένα ενδιαφέρον περιεχόμενο για παιδιά διαφόρων ηλικιών. Βιβλία ελληνικά ή και μεταφρασμένα από άλλες γλώσσες σε καλές μεταφράσεις και καλά Ελληνικά. Τέτοια βιβλία ανταποκρίνονται και στους πέντε στόχους βελτίωσης τής γλωσσικής συγκρότησης που θέσαμε πριν.

Το δεύτερο που πρέπει να επιδιωχθεί είναι η επαφή των παιδιών με τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο· το διάβασμα εφημερίδων και περιοδικών. Η ζωντανή πραγματικότητα που καλείται να εκφράσει η γλώσσα περνάει αναγκαστικά μέσα από τα καθημερινά γεγονότα που περιγράφει ο Τύπος. Εδώ η έκφραση και η όλη επιλογή λέξεων και δομών (γραμματικών και συντακτικών) έχει μια παραστατικότητα που εντυπώνεται στη γλωσσική μνήμη. Η ποικιλία των κειμένων που περιέχονται σε μια εφημερίδα αφήνει στον αναγνώστη-μαθητή περιθώρια για ποικίλες επιλογές. Το ίδιο και τα περιοδικά.

Ο,τι διαβάζεις χωρίς το άγχος των εξετάσεων παίρνει άλλη μορφή και λειτουργεί διαφορετικά. Το απολαμβάνεις, γιατί είναι επιλογή σου να το διαβάσεις. Αξίζει να ενθαρρυνθεί ο μαθητής να διαβάσει διάφορα σχολικά βιβλία, που είτε τα διάβασε πρόχειρα και βιαστικά με το άγχος των εξετάσεων είτε ανήκουν σε επόμενες τάξεις. Τα βιβλία αυτά, γραμμένα για μαθητές, έχουν ιδιαίτερα προσεγμένη γλώσσα και η ανάγνωσή τους σε «ανύποπτο χρόνο» προσφέρει πολλά και στη γλώσσα, αφού είναι αρχή ότι η γλώσσα μαθαίνεται και προάγεται μέσα από όλα τα διδασκόμενα μαθήματα, όχι μόνο από τα βιβλία τής γλώσσας. Μερικά δε αντικείμενα των θετικών ιδίως επιστημών (μαθηματικά, φυσική, βιολογία) με τον ορισμό και τη δέσμευση στην ακριβή έννοια των όρων διδάσκουν πολύ δημιουργικά τη γλώσσα. Ετσι, λοιπόν, το να διαβάσει ένας μαθητής ένα ή δύο βιβλία ιστορίας λ.χ. έχοντας συνολική εικόνα και την ιστορία θα αγαπήσει και θα κατανοήσει και τη γνώση τής γλώσσας θα καλλιεργήσει σε εύρος και βάθος.

Γονέας που θα καταφέρει με διάφορες τεχνικές και κίνητρα (ακόμη και παίζοντας με τα παιδιά του γλωσσικά παιχνίδια ή δίνοντας διάφορες επιβραβεύσεις) να μάθει το παιδί του να ανοίγει, να ψάχνει και να εντρυφεί σε λεξικά, θα έχει προσφέρει στο παιδί του ανυπολόγιστη γλωσσική βοήθεια - και απόλαυση. Γιατί δεν είναι μόνο η σημασία μιας λέξης την οποία θα βρει στο λεξικό. Θα βρει συγχρόνως και άλλες δυο-τρεις σημασίες που δεν γνωρίζει. Θα δει ένα παράδειγμα χρήσεως. Ισως το τραβήξει η ετυμολογία μιας λέξης, με την έκπληξη που θα του προκαλέσει. Ισως προσέξει έναν γραμματικό τύπο που δεν θυμάται καλά. Ισως, ίσως... Είναι απρόβλεπτες και ποικίλες οι χρήσιμες γλωσσικές πληροφορίες που μπορούν να προσληφθούν από τον μαθητή-αναγνώστη ενός λεξικού και να τον βοηθήσουν στο γλωσσικό του αίσθημα. «Παίζοντας» με γονείς ή συμμαθητές για το πόσες σημασίες έχει αυτή ή εκείνη η λέξη ή πόσες (παγιωμένες) φράσεις χρησιμοποιούνται μ' αυτήν στη γλώσσα μας ή πόσες λέξεις συγγενεύουν μ' αυτήν (ομόρριζα) ή από πού προέρχεται η λέξη (ελληνική ή ξένη) και τι σήμαινε αρχικά κ.λπ. κ.λπ. θα δοθούν στο παιδί εναύσματα και για δικές του γλωσσικές αναζητήσεις που είναι η πιο δημιουργική σχέση με τη γλώσσα.

~ 34 ~

Τέλος, αν πείσεις το παιδί να αντιγράφει καθημερινώς μία, δύο, μακάρι και τρεις σελίδες τετραδίου από όποιο κείμενο θέλει (βιβλίο, εφημερίδα, περιοδικό), θα το εισαγάγεις χωρίς να το πολυκαταλάβει σε μια κιναισθητική εξοικείωση με την ορθογραφία των λέξεων που θα έλθει να ενισχύσει τις «οπτικές εικόνες» που έχει καταγράψει ασυναίσθητα το μυαλό του κατά την ανάγνωση των διαφόρων κειμένων. Γενικότερα, η ανάγνωση και η επαφή τού παιδιού με κείμενα οδηγεί σε ποικίλες εγγραφές στη γλωσσική του μνήμη (λέξεων, φράσεων, σημασιών, γραμματικοσυντακτικών δομών), την καλλιεργούν και την εμπλουτίζουν. Γι' αυτό πάντοτε ας ακούει από το στόμα μας συχνά τη φράση και την προτροπή «Μάθε, παιδί μου, Ελληνικά...». Για την ταυτότητα, την ποιότητα τής σκέψης του και την υπόστασή του μιλάμε στο παιδί όταν το ενθαρρύνουμε να μάθει καλύτερα τη μητρική του γλώσσα. Μην το ξεχνάμε.

Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, τ. πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το ΒΗΜΑ, 12/08/2007

12. Οι Έλληνες και η ξενοφοβία

Δ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣΟι Ελληνες δεν είναι ρατσιστές. Τουλάχιστον αυτό πρεσβεύουν. Την

εναντίωση στον ρατσισμό απαιτεί αυτό που αποκαλούμε ευαρέστως «πολιτικώς ορθό». Το «πολιτικώς ορθό», όμως, απαιτεί να πάμε και πιο πέρα, δηλώνοντας το απόλυτο ασυμβίβαστο ανάμεσα στις ιδιότητες του Έλληνα και του ρατσιστή.

Δεν συμμερίζομαι αυτήν την εθνικά αυτάρεσκη πεποίθηση. Είναι, όμως, αλήθεια ότι δεν είναι πηγαία ρατσιστής ο Έλληνας, όπως είναι πολλοί άλλοι. Βέβαια, πολλοί δείκτες της κοινής γνώμης δείχνουν ότι η Ελλάδα είναι πολύ πίσω σε θέματα ανεκτικότητας του ξένου - εκείνου που έχει διαφορετική προέλευση ή πίστη και ανήκει σε διαφορετική παράδοση από εμάς. Ο μετανάστης, ειδικότερα, αντιμετωπίζεται με δυσπιστία ή και με εχθρότητα. Πολλοί συμπατριώτες μας θεωρούν ότι απειλείται η προσωπική ή η επαγγελματική τους ασφάλεια. Η εισροή ενός και πλέον εκατομμυρίου μεταναστών από γειτονικές χώρες μετά το 1990 δεν μπόρεσε να γίνει με απόλυτη τάξη και η απορρόφησή τους δεν γίνεται χωρίς προβλήματα. Τα προβλήματα, όμως, που δημιουργούνται δεν συγκρίνονται με αυτά που αντιμετωπίζουν άλλες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως η Γαλλία και η Βρετανία, ή η Γερμανία, μεταξύ άλλων.

Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί βάσιμα ότι η ελληνική κοινωνία δεν έδωσε μέχρι στιγμής δείγματα έκδηλου και μαζικού ρατσισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν ή ότι δεν θα υπάρξουν κρούσματα συλλογικής, ξενόφοβης συμπεριφοράς. Εκδηλώσεις ξενοφοβίας σημειώθηκαν συχνά στην Αθήνα καθώς και στην επαρχία, έστω και σε περιορισμένη κλίμακα: καταλήψεις σχολείων σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη συστέγαση με παιδιά «ξένων», απομάκρυνση μεταναστών από συγκεκριμένη τοποθεσία κατόπιν «λαϊκής απαίτησης», επεισόδια και διαμαρτυρίες με αφορμή τη σημαιοφορία σε σχολικές παρελάσεις. Σημειώθηκε ακόμη και φόνος αλβανού μετανάστη μετά τη νίκη της αλβανικής επί της ελληνικής ποδοσφαιρικής ομάδας.

Αυτά τα επεισόδια, όμως, είναι περιορισμένης κλίμακας. Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα δεν είναι ρατσιστική. Δεν απαντάται πηγαία ξενοφοβία, ορμέμφυτο μίσος κατά του ξένου στην Ελλάδα. Ούτε είχαμε ποτέ φυλετικές ταραχές ή «μίνι πογκρόμ», όπως συμβαίνει σε ορισμένες πόλεις της Αγγλίας, όπου το ξυλοκόπημα Πακιστανών παίρνει τη μορφή συλλογικής διασκέδασης νεαρών ατόμων το σαββατόβραδο.

~ 35 ~

Το πρόβλημα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στην Ελλάδα, ωστόσο, είναι υπαρκτό, έστω και αν δεν εστιάζεται στη γενική στάση των μελών της ελληνικής κοινωνίας. Και το πρόβλημα αυτό συνίσταται στην αγνόηση ή κατάφωρη παραβίαση των δικαιωμάτων των ξένων. Αυτό αφορά κατά κύριο λόγο τη συμπεριφορά των εκπροσώπων αρχών. Στην Ελλάδα η εξουσία δεν λαμβάνει υπόψη της τα φρένα που αποτελούν τα δικαιώματα του πολίτη, παρά μόνο αν ο τελευταίος διαθέτει αντιστηρίγματα. Ακόμη και η ελάχιστη δύναμη που έχει ο πολίτης ως ψηφοφόρος ή ως μέλος μιας ομάδας πίεσης είναι υπολογίσιμη για κάθε όργανο κρατικής εξουσίας. Το αντίθετο ισχύει για τον ξένο μετανάστη, ο οποίος είναι εντελώς στερημένος τέτοιων αντιστηριγμάτων. Το γεγονός ότι και ο ξένος έχει δικαιώματα, έχει μόνο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για κάθε φορέα κάποιας αρχής, είτε αυτή είναι δημοτική είτε σχολική είτε αστυνομική.

Το πόσο απροστάτευτος είναι ο ξένος μετανάστης και το γεγονός ότι αυτό συνδέεται άμεσα με τον ρατσισμό το έδειξε ανάγλυφα το πρόσφατο επεισόδιο που συντάραξε το πανελλήνιο σχετικά με τη βουλγάρα μαθήτρια στην Αμάρυνθο. Η ίδια δεν φαίνεται να έπεσε θύμα άμεσα ρατσιστικής συμπεριφοράς των συμμαθητών της. Δεν εντοπίζεται εκεί ο ρατσισμός στην προκειμένη περίπτωση αλλά στη συσπείρωση της τοπικής κοινωνίας και των σχολικών αρχών υπέρ των «ημετέρων». Η προστασία των τελευταίων τούς φάνηκε αναγκαία και σχεδόν χωρίς κόστος, από τη στιγμή που υπάρχει ανάγκη λογοδοσίας στους «ημετέρους» και καμία τέτοια ανάγκη ως προς την ξένη.

Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα, ασφαλώς, το πιο κραυγαλέο παράδειγμα τέτοιας συμπεριφοράς, όμως, κάθε ξένος, που είναι νόμιμα εγκατεστημένος εδώ, έχει σχεδόν πάντα να διηγηθεί δικές του εμπειρίες άδικης συμπεριφοράς εκ μέρους οργάνων της κρατικής εξουσίας. Οι ίδιοι αυτοί ξένοι αναγνωρίζουν παράλληλα το γενικότερο κλίμα εγκαρδιότητας και αλληλεγγύης που έχουν βρει στην Ελλάδα ανάμεσα σε κοινούς συνανθρώπους τους. Η παραβίαση των δικαιωμάτων τους από την εξουσία, που ενίοτε συνοδεύεται με χυδαίες ύβρεις, δεν αποτελεί, επομένως, δείγμα πηγαίου ρατσισμού, αλλά μάλλον θρασυδειλίας έναντι ανθρώπων που στερούνται της δυνατότητας να βρουν το δίκιο τους. Τα ίδια αυτά όργανα εξουσίας θα είχαν συμπεριφερθεί κατά πανομοιότυπο τρόπο σε έναν γηγενή Έλληνα, αν είχαν την αντίστοιχη βεβαιότητα ότι δεν έχει ούτε πολιτικό να τον στηρίξει ούτε άλλον τρόπο να κινήσει τον νόμο υπέρ αυτού.

Κατά συνέπεια, ο ανθρωπιστικός αγώνας κάθε υπεύθυνου πολίτη κατά της ξενοφοβίας και του ρατσισμού είναι συνυφασμένος με τον αγώνα εναντίον κάθε αυθαιρεσίας της πολιτικής εξουσίας, είτε έναντι ημεδαπών είτε έναντι αλλοδαπών. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι οι τελευταίοι είναι τα πιο συχνά θύματά της, επειδή είναι εντελώς άοπλοι απέναντί της.

Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το ΒΗΜΑ, 26/11/2006

13. Τα αδιέξοδα της βίας

Tου Κωστη Η. Φαφουτη Οι χειρότεροι φόβοι για την κλιμάκωση της βίας επαληθεύτηκαν το απόγευμα

της Πέμπτης με την κατάληξη που είχε το πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο. Είτε το θέλουμε είτε όχι, με αφορμή τις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης στον χώρο της παιδείας η χώρα βρίσκεται πλέον αντιμέτωπη με ένα ιδιότυπο «αντάρτικο πόλης» ή με μια μερίδα της νεολαίας που οδεύει προς τη ριζοσπαστικοποίηση. Οπως αποδεικνύεται συχνά τους τελευταίους μήνες, είτε στους δρόμους της Αθήνας και

~ 36 ~

της Θεσσαλονίκης είτε ενίοτε και στα γήπεδα, υπάρχει αριθμός νέων που επιθυμεί και επιδιώκει τη σύγκρουση με τις δυνάμεις καταστολής για να εκφράσει τη διαμαρτυρία και τη δυσαρέσκειά του. Η αφορμή σήμερα είναι οι αλλαγές στο πανεπιστημιακό άσυλο και γενικότερα στη λειτουργία των πανεπιστημίων, αύριο θα είναι κάτι άλλο, γι’ αυτό και δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.

Αντιθέτως, πέραν της αυτονόητης καταδίκης και αποδοκιμασίας των φαινομένων, το σημαντικό είναι οι αιτίες που καθιστούν αυτό το τμήμα της νεολαίας οργισμένο και αποφασισμένο να καταφύγει στην τυφλή βία. Οι αιτίες της οργής δεν μπορούν να αναζητηθούν αλλού παρά στην απογοήτευση που νιώθουν σήμερα οι νέοι, στην έλλειψη προοπτικής για ένα καλύτερο μέλλον, στην ανασφάλεια που τους διακατέχει, στο όλο και διευρυνόμενο χάσμα των κοινωνικών ανισοτήτων, στην αδυναμία της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας να τους καθοδηγήσει ή να τους προσφέρει οράματα που θα τους κινητοποιήσουν. Η κρίση της πολιτικής και η παρακμή των κομματικών φοιτητικών παρατάξεων επιβαρύνει την κατάσταση. Ολο και περισσότεροι φοιτητές κινούνται προς πιο ακραίες κατευθύνσεις, υιοθετώντας συγκρουσιακές και επιθετικές τακτικές, που ξεπερνούν τα γνωστά σχήματα της Αριστεράς, την οποία προσπαθούν να υπερκεράσουν στην έκφραση της αμφισβήτησης. Επειδή δε η αμφισβήτηση αυτή είναι ανεξέλεγκτη, είναι και πιο επικίνδυνη.

Αν ρίξει κανείς μια απλή ματιά στα διάφορα blogs των καταληψιών ανά την Ελλάδα, θα αντιληφθεί το μέγεθος της οργής που ξεχειλίζει εναντίον του κράτους, των δυνάμεων καταστολής, των «καθεστωτικών ΜΜΕ» κοκ. Αλλά και της επιθυμίας τους να τα αλλάξουν όλα. Ωστόσο, αν επέλθει κάποια αλλαγή, σίγουρα αυτή θα είναι προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που θέλουν και για την οποία «αγωνίζονται». Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι «αναρχικοί» είναι χρήσιμοι γιατί αποτελούν το άλλοθι περί αφύπνισης μιας κοινωνίας που είναι αποχαυνωμένη, αφοσιωμένη στα καναλωτικά πρότυπα και εκπαιδευμένη στη λογική της μίζας, της ανομίας και της αρπαχτής. Ωστόσο η δράση τους καταρρακώνει ουσιαστικά οποιοδήποτε «κίνημα αντίστασης» και προσφέρει την ευκαιρία να ευτελιστεί καθετί νοείται ως δημόσιο αγαθό.

Οσο επαναλαμβάνονται σκηνές βίας στους δρόμους –σε «ζωντανή» πάντα κάλυψη από τα τηλεοπτικά κανάλια– τόσο θα κερδίζουν έδαφος στην κοινωνία οι πιο αντιδραστικές και συντηρητικές αντιλήψεις. Οσο τα «παιδιά» συνεχίζουν τις καταστροφές τους, πολλαπλασιάζοντας τους φόβους του μέσου πολίτη, που θέλει αντιμετώπιση του προβλήματος, τόσο πιο εύκολη θα είναι η επιβολή σκληρών αντιτρομοκρατικών ή γενικότερα αστυνομικών μέτρων. Οι καταληψίες μπορούν να επαίρονται ότι «ο κοινωνικός αυτοματισμός δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί ενάντια στο ορμητικό ποτάμι του φοιτητικού κινήματος», ωστόσο η πραγματικότητα είναι διαφορετική.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11-3-2007

14. Η ΑΔΕΙΑ ΗΔΟΝΗ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Πριν από μερικά χρόνια παρακολούθησα μια εξαιρετική διάλεξη του λαμπρού βραζιλιάνου ανθρωπολόγου Ρομπέρτο ντα Μάτα, όπου ο επιστήμων εξηγούσε ότι η δημοτικότητα του ποδοσφαίρου εκφράζει μια έμφυτη επιθυμία για νομιμότητα, ισότητα και ελευθερία. Το επιχείρημα του ήταν έξυπνο και διασκεδαστικό. Υποστήριζε ότι το κοινό θεωρεί το ποδόσφαιρο ένα είδος πρότυπης κοινωνίας - μιας κοινωνίας που διέπεται από σαφείς και απλούς νόμους που ο καθένας κατανοεί και παρατηρεί και οι οποίοι, αν παραβιαστούν, θα σημάνουν την άμεση τιμωρία των ενόχων.

~ 37 ~

Το γήπεδο ποδοσφαίρου είναι χώρος ισότητας που αποκλείει την ύπαρξη ευνοιοκρατίας και προνομίων. Εδώ στο γρασίδι με τις διαχωριστικές λευκές γραμμές, ο καθένας εκτιμάται γι' αυτό που είναι για την ικανότητα, την αφοσίωση, την εφευρετικότητα και την αποτελεσματικότητα του. Τα ονόματα, το χρήμα και η επιρροή δεν μετρούν διόλου όταν πρέπει κανείς να βάλει γκολ και να κερδίσει τις επευφημίες και τα χειροκροτήματα των θεατών στις κερκίδες. Ο παίκτης ποδοσφαίρου ασκεί τη μόνη μορφή ελευθερίας που εκχωρεί η κοινωνία στα μέλη της χωρίς να κινδυνεύει να διαλυθεί: να κάνουν ό,τι τους αρέσει εφόσον αυτό δεν απαγορεύεται από κανόνες που όλοι αποδέχονται.

Αυτό τελικώς ξυπνά τα πάθη στα πλήθη που σε ολόκληρο τον κόσμο συρρέουν στα γήπεδα, παρακολουθούν ποδοσφαιρικούς αγώνες στην τηλεόραση και μαλώνουν για τα είδωλα του ποδοσφαίρου: ο κρυφός φθόνος, η ασυνείδητη νοσταλγία για έναν κόσμο που σε αντίθεση με αυτόν στον οποίο ζουν -που είναι γεμάτος αδικίες, διαφθορά, ατιμία και βία- τους προσφέρει αρμονία, δικαιοσύνη και ισότητα.

Θα μπορούσε αυτή η ωραία θεωρία να είναι αληθινή; Μακάρι, διότι τίποτε δεν θα ήταν θετικότερο για το μέλλον της ανθρωπότητας, από πλήθη που τρέφουν στις καρδιές τους ανάλογα αισθήματα πολιτισμού. Όπως όμως συμβαίνει συνήθως, η πραγματικότητα ξεπερνά τη θεωρία -αποδεικνύοντας ότι αυτή είναι ελλιπής. Οι θεωρίες 'είναι πάντα λογικές, πνευματικές (ακόμη και αυτές που πρεσβεύουν τον παραλογισμό και την τρέλα) στην κοινωνία όμως, στην ανθρώπινη συμπεριφορά, το υποσυνείδητο, το παράλογο και ο αυθορμητισμός παίζουν πάντα έναν ρόλο, αναπόφευκτο και ανυπολόγιστο.

Γράφω αυτές τις γραμμές καθισμένος σε μια κερκίδα του γηπέδου Νου Καμπ, μερικά λεπτά πριν από την έναρξη του αγώνα Αργεντινής - Βελγίου, με τον οποίο θα αρχίσει αυτό το Παγκόσμιο Κύπελλο (Ισπανία 1982). Οι οιωνοί είναι θετικοί: ένας λαμπρός ήλιος, ένα εντυπωσιακό πολύχρωμο πλήθος που ανεμίζει ισπανικές, καταλανικές, αργεντίνικες και μερικές βελγικές σημαίες θορυβώδη πυροτεχνήματα μια γιορτινή ατμόσφαιρα και χειροκροτήματα για τους χορούς και τις γυμναστικές επιδείξεις που προθερμαίνουν την ατμόσφαιρα πριν από την έναρξη του αγώνα. Αυτός ο κόσμος είναι πολύ πιο εντυπωσιακός από αυτόν που βρίσκεται έξω από το γήπεδο και τον κόσμο που χειροκροτεί τους χορούς και τα σχέδια που διαγράφουν με τα σώματα τους χιλιάδες νέοι στο γρασίδι. Ένας κόσμος χωρίς πολέμους όπως αυτούς στον Νότιο Ατλαντικό και στον Λίβανο, τους οποίους το Παγκόσμιο Κύπελλο υποβίβασε στη δεύτερη θέση στο μυαλό χιλιάδων οπαδών ανά τον κόσμο. Και αυτοί όπως και εμείς εδώ στις κερκίδες, δεν θα σκέφτονται, για τις επόμενες δύο ώρες, τίποτε άλλο παρά μόνο τις πάσες και τις μπαλιές των 22 παικτών των ομάδων της Αργεντινής και του Βελγίου, στον εναρκτήριο αγώνα της διοργάνωσης.

Ίσως η εξήγηση αυτού του σύγχρονου εντυπωσιακού φαινομένου, του πάθους για το ποδόσφαιρο - του αθλήματος που έχει αναχθεί σε θρησκεία με τους περισσότερους οπαδούς - είναι ενδεχομένως λιγότερο περίπλοκη από ό,τι πιστεύουν οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι. Το ποδόσφαιρο μπορεί απλώς να προσφέρει στους ανθρώπους αυτό που με δυσκολία έχουν: μια ευκαιρία να διασκεδάσουν, να ενθουσιαστούν, να νιώσουν έντονες συγκινήσεις που σπανίως τους προσφέρει η ρουτίνα της καθημερινότητας.

Η επιθυμία για διασκέδαση, για απόλαυση, είναι η πλέον θεμιτή φιλοδοξία - ένα δικαίωμα εξίσου ισχυρό με την επιθυμία για τροφή και εργασία. Για πολλούς, σύνθετους λόγους, το ποδόσφαιρο σήμερα καλύπτει αυτές τις ανάγκες πολύ περισσότερο απέΓ οποιοδήποτε άλλο άθλημα. Όσοι από εμάς απολαμβάνουν το ποδόσφαιρο δεν εκπλήσσονται από τη μεγάλη δημοτικότητα του ως τρόπου συλλογικής διασκέδασης. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλοί που το καταλαβαίνουν και το επικρίνουν. Το θεωρούν αξιοθρήνητο διότι, όπως ισχυρίζονται, διαβρώνει και

~ 38 ~

φτωχαίνει τις μάζες - τις αποσπά από τα σημαντικά ζητήματα. Όσοι σκέφτονται όμως με αυτό το τρόπο ξεχνούν ότι είναι σημαντικό να διασκεδάζει κανείς.

Ξεχνούν, επίσης ότι αυτό που χαρακτηρίζει τη διασκέδαση, όσο έντονη και ενδιαφέρουσα και αν είναι (και ένας καλός αγώνας ποδοσφαίρου είναι απίστευτα έντονος και ενδιαφέρων), είναι το ότι είναι εφήμερη, μη υπερβατική και αβλαβής. Ένα πείραμα όπου το αποτέλεσμα εξαφανίζεται ταυτόχρονα με την αιτία. Ο αθλητισμός, για όσους τον αγάπουν, είναι η αγάπη για τη μορφή, ένα θέαμα που δεν υπερβαίνει τη φυσική, την αισθητηριακή, τη στιγμιαία συγκίνηση. Ένα θέαμα που σε αντίθεση με ένα βιβλίο ή ένα έργο σπάνιο αφήνει ίχνη στη μνήμη και δεν εμπλουτίζει ούτε φτωχαίνει τη γνώση. Αυτή είναι και η γοητεία του, είναι συναρπαστικό και κενό. Γι' αυτό ακριβώς έξυπνοι και ανόητοι, καλλιεργημένοι και ακαλλιέργητοι μπορούν να απολαύσουν εξίσου το ποδόσφαιρο. Αλλά αρκετά για τώρα. Οι ομάδες βγαίνουν στον αγωνιστικό χώρο. Ο Βασιλιάς έφθασε. Το Παγκόσμιο Κύπελλο έχει επισήμως αρχίσει. Το παιχνίδι αρχίζει. Αρκετά με το γράψιμο. Ας διασκεδάσουμε και λίγο.

15. ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ

Το ερώτημα για το αν η ύπαρξη υπολογιστή στο σπίτι κάνει καλό ή κακό στην ανατροφή και την πρόοδο των παιδιών, βασανίζει πολλούς γονείς σήμερα. Οι νεαροί και οι νεαρές της εποχής μας έρχονται σε επαφή με υπολογιστές όλο και πιο συχνά σε όλο και πιο μικρή ηλικία. Το ότι θα γοητευθούν από τα μαγικά μηχανάκια, τα οποία δείχνουν μαγικές έγχρωμες εικόνες που, σε αντίθεση με την τηλεόραση, μπορούν να υπακούουν σε δικές τους εντολές, και το ότι παίζουν όμορφα παιχνίδια είναι απόλυτα αναμενόμενο. Το ζητούμενο είναι αν η ύπαρξη υπολογιστή στο παιδικό δωμάτιο ή ακόμα και στο γραφείο του σπιτιού, αν υπάρχει, θα έχει θετική ή αρνητική επίδραση πάνω τους.

Ας δούμε λοιπόν μερικά θέματα που άπτονται της χρήσης υπολογιστή στο σπίτι από παιδιά (κάθε ηλικίας).

Ο υπολογιστής θα κάνει το παιδί αντικοινωνικό. Ο υπολογιστής, όπως η τηλεόραση, το διάβασμα και τόσες άλλες ασχολίες, είναι συνήθως μοναχική ασχολία. Ελάχιστοι γονείς ανησυχούν αν το παιδί τους διαβάζει με τις ώρες και όλοι ανησυχούν αν είναι μπροστά στον υπολογιστή με τις ώρες. Σε κάθε περίπτωση πρέπει ν' ανησυχήσουμε μόνο αν τα παιδιά ασχολούνται με τις ώρες με τον υπολογιστή (όπως και με την τηλεόραση, το διάβασμα κ.λπ.) και παραμελούν άλλες δραστηριότητες εξίσου σημαντικές, όπως να παίζουν με άλλα παιδιά, να τρέξουν (και να χτυπήσουν, γιατί όχι;), να τσακωθούν, να φιλιώσουν, να πάνε βόλτα, κινηματογράφο, να κυνηγήσουν αγόρια ή κορίτσια ανάλογα με την ηλικία.

Ο υπολογιστές θα βλάψει την υγεία του παιδιού. Ο υπολογιστής για πολλούς είναι κάτι το εξωτικό και, όπως όλα τα εξωτικά έχει «ακτινοβολίες». Ναι έχει, αλλά αυτές είναι πολύ πιο ακίνδυνες και πιο χαμηλές από άλλα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, όπως η τηλεόραση, το σεσουάρ και η ηλεκτρική σκούπα, πόσο μάλλον το κινητό τηλέφωνο, που όταν μιλάμε, μας ψήνει τον εγκέφαλο σαν φούρνος μικροκυμάτων. Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι υγείας από τον υπολογιστή προέρχονται είτε από οθόνες, με μικρή και κακή απεικόνιση, οπότε χαλάνε τα μάτια, είτε από κακή θέση και στάση εργασίας, όπως ακριβώς συμβαίνει με το θρανίο. Και όχι! Οι οθόνες των φορητών δεν είναι καλύτερες ούτε έχουν μικρότερη ακτινοβολία.

Ο υπολογιστής θα αποβλακώσει το παιδί. Ο κίνδυνος υπάρχει, αλλά είναι πολύ μικρότερος από την αποβλάκωση των περισσότερων τηλεοπτικών εκπομπών, περιοδικών και κόμικς, στα οποία οι πιτσιρικάδες έχουν άνετη πρόσβαση. Επιπλέον

~ 39 ~

ο υπολογιστής, με την κατάλληλη γονική καθοδήγηση, μπορεί να αποδειχθεί σε σοβαρό εργαλείο μάθησης, ανάπτυξης πνευματικών δεξιοτήτων και ανακλαστικών.

Ο υπολογιστής μπορεί ν' αντικαταστήσει το δάσκαλο. Μέγα λάθος. Ο δάσκαλος, είτε ως σχολικός δάσκαλος, είτε ως γονέας, είναι απλά αναντικατά-στατος. Ο υπολογιστής μπορεί και πρέπει να λογίζεται μόνο ως εποπτικό εργαλείο, θυμάστε, σαν τον κύριο «Κόκαλα», τους χάρτες και τους δοκιμαστικούς σωλήνες στο σχολείο. Έχει βέβαια τεράστιες δυνατότητες σε αυτόν τον τομέα, μπορεί ν* αντικαταστήσει (μερικώς) ένα ολόκληρο εργαστήριο Χημείας, Φυσικής ή Αστρονομίας, μπορεί να κάνει την αναζήτηση και λήψη της γνώσης πιο ευχάριστη και πιο αλληλεπιδραστική. Μέχρι εκεί όμως.

Ο υπολογιστής θα βοηθήσει στην επαγγελματική αποκατάσταση του παιδιού. Βεβαίως, όσο και το αυτοκίνητο, η τηλεόραση, ο γείτονας και ο Γκάλης. Ας μη γελιόμαστε. Ο υπολογιστής είναι ένα καθημερινό εργαλείο πλέον. Δεν χρειάζονται και πολλές γνώσεις για να τον χρησιμοποιήσει κάποιος και όσο περνάει ο καιρός, τόσο λιγότερες θα χρειάζονται. Οποιαδήποτε δεξιότητα βοηθάει το παιδί. Η αγάπη για το αυτοκίνητο μπορεί να δώσει έναν άριστο μηχανικό, η αγάπη για τον Γκάλη ένα μεγάλο αθλητή, το να μάθει να πληκτρολογεί ίσως του φανεί πιο χρήσιμο από το να μάθει να γράφει με στιλό, η αγάπη για υπολογιστές ίσως δώσει ένα καλό μηχανικό υπολογιστών ή λογισμικού. Ίσως όχι.

Ο υπολογιστής θα... πονηρέψει το παιδί. Φυσικά εννοούμε... σεξουαλικά. Διότι δόξα το θεό, βία και αίμα βλέπει μπόλικο στην τηλεόραση και στην παιδική ζώνη, ληστείες και πολέμους μαζί, διαμελισμένα κορμιά στα πρωτοσέλιδα. Αν κάτσει και μετά τις δέκα στην τηλεόραση, θα δει και λίγο γυμνό. Αν μπει στο Ίντερνετ και έχει και πιστωτική κάρτα, μπορεί να δει και τσόντα. Αλλά γιατί; Έχετε δει τι έχει κρεμασμένο απέξω το περίπτερο της γειτονιάς σας; Τι παραπληροφόρηση έχουν μέσα τα περιοδικά Μίβ §1;γΐ€; Στο Ίντερνετ είναι πολύ πιο δύσκολη η πρόσβαση σε αυτό το υλικό και εξάλλου υπάρχουν ευκολότατοι τρόποι να εμποδίσετε την πρόσβαση σε αυτό με ειδικά προγράμματα. Και πάνω απ' όλα μάθετε στο παιδί σας ότι το σεξ είναι κάτι το φυσικό και ωραίο και μέχρι εκεί που μπορεί να καταλάβει κάθε φορά.

Ο υπολογιστής είναι απαραίτητος στο παιδί. Εξαρτάται τι εννοούμε με το απαραίτητος. Υπάρχουν πολλά άλλα πράγματα που είναι πολύ πιο απαραίτητα από τον υπολογιστή, όπως η αγάπη, η ασφάλεια, η υγεία, η διατροφή, η ένδυση. Υπάρχουν και άλλα που είναι λιγότερο απαραίτητα, όπως τα πανάκριβα σπορ παπούτσια, η έβδομη ξένη γλώσσα, το κινητό τηλέφωνο. Καλό είναι τα παιδιά να έχουν ένα δικό τους υπολογιστή και μάλιστα από μία ηλικία και μετά συνδεδεμένο στο Ίντερνετ. Είναι ένα εργαλείο με το οποίο πρέπει να εξοικειωθούν, διότι όσο περνάει ο καιρός, τόσο και περισσότερες σημαντικές πράξεις της ζωής τους θα περνάνε μέσα από έναν υπολογιστή. Μέρος της διασκέδασης και της μάθησης σήμερα, όλη η επικοινωνία με τον ολοένα και μικρότερο κόσμο μας αύριο.

Πριν τελειώσω πάντως, θέλω να σας θυμίσω το ρητό των σοφών αρχαίων ημών προγόνων: ΠΑΝ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.

16. Η ΒΙΑ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

Η βία στον αθλητισμό δεν είναι φαινόμενο μόνο του καιρού μας, αλλά υπήρχε σε κάθε εποχή και ιδιαίτερα σε στιγμές παρακμής του αθλητικού πνεύματος. Παραδείγματα υπάρχουν στους αγώνες των Αρχαίων Ελλήνων και κυρίως στους Ρωμαϊκούς χρόνους. Αλλά οι πράξεις βίας που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια, κυρίως στα γήπεδα ποδοσφαίρου, είναι χωρίς προηγούμενο. Και, δυστυχώς, το

~ 40 ~

πνεύμα αυτό έχει περάσει και σε άλλα αθλήματα, με αποτέλεσμα να μην απειλείται μόνον η ποιότητα του αθλητισμού, αλλά και το αθλητικό ιδεώδες.

Οι μορφές βίας που έχουν καταγραφεί έως τώρα στον αθλητισμό είναι: η φραστική βία, η σωματική βία, οι εγκληματικές ενέργειες και η ψυχολογική βία.Η φραστική βία (βρισιές, βλασφημίες, απειλές, προσβολές) παρατηρείται μεταξύ συναθλητών και αντιπάλων, προπονητών και αθλητών, παραγόντων, θεατών και αθλητών ή παραγόντων, προπονητών, διαιτητών, δημοσιογράφων κ.ά. Η σωματική βία (συμπλοκές, βιαιοπραγίες, σωματικές βλάβες, ρίψη αντικειμένων κ.λπ.) παρατηρείται μεταξύ αθλουμένων (ακόμα και συναθλητών της ίδιας ομάδας), θεατών-οπαδών προς αντιπάλους και μη, καθώς και μεταξύ παραγόντων, προπονητών, κριτών και διαιτητών. Η σωματική βία έχει παρατηρηθεί επίσης από τους γονείς προς τα παιδιά και από τους προπονητές προς τους νέους αθλητές, για να συμμετάσχουν σε σκληρές προπονητικές διαδικασίες.Οι εγκληματικές ενέργειες αναφέρονται σε ανθρώπινα θύματα και φθορά ξένης περιουσίας. Τέτοια εγκλήματα έχουν συμβεί πολλά τα τελευταία χρόνια με κορυφώσεις τους 39 νεκρούς και τους 300 τραυματίες του Χέιζελ και τις καταστροφές των καταστημάτων, λεωφορείων, τρένων κ.λπ.

Τέλος υπάρχει η ψυχολογική βία, η οποία ασκείται με σκοπό να επηρεαστεί η συμπεριφορά των ατόμων για την επιδίωξη της νίκης «πάση θυσία». Τέτοιες μορφές βίας είναι: α) Οι ψυχολογικές πιέσεις των γονέων και των προπονητών κυρίως προς τα νέα παιδιά για συμμετοχή και μεγιστοποίηση της απόδοσης τους, β) Οι ψυχολογικές πιέσεις των παραγόντων και οι εξαναγκασμοί για νίκη με κάθε τρόπο, και γ) Άλλες πιέσεις που δημιουργούνται από την πολιτεία, τα μέσα ενημέρωσης και τους φανατικούς οπαδούς.

Σε όλα τα παραπάνω πρέπει να προστεθούν ακόμα: το αντιαθλητικό πνεύμα που καλλιεργείται σε πολλά αθλήματα, οι αντιαθλητικές δηλώσεις, η αντιαθλητική συμπεριφορά και η εχθρική επιθετικότητα που καλλιεργείται κατά την προετοιμασία των αθλητών-παικτών για συγκεκριμένο αγώνα ή συγκεκριμένο αντίπαλο.

Τί σημαίνουν όλα αυτά; Ότι ο αθλητισμός γεννά τη βία; Όχι, βέβαια! Ο αθλητισμός γεννήθηκε και αναπτύχθηκε για να υπηρετήσει τον άνθρωπο. Ωστόσο μπορεί να καταλήξει σε βία αν δεν χρησιμοποιηθεί σωστά. Να θυμηθούμε τα λόγια του Πλάτωνα, ο οποίος θεωρούσε τον αθλητισμό μέσο αγωγής, αλλά προειδοποιού-σε: «...αυτό το άγριο δεν μπορεί να προέρχεται παρά από μια φύση ορμητική και φλογερή, που, αν καλλιεργηθεί όπως πρέπει, θα γίνει ανδρεία, ενώ αν το παρατεντώνει περισσότερο από ό,τι πρέπει, θα καταντήσει, φυσικά, σε σκληρότητα και βαναυσότητα».

Γιατί όμως; Μια εξήγηση είναι ότι στους αθλητικούς χώρους δημιουργούνται κατάλληλες ευκαιρίες για αθλούμενους και θεατές να συμπεριφερθούν βίαια, πράγ-μα που δε συναντά κανείς σε άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις. Βέβαια, ο αθλητισμός, από τη φύση του, χωρίζει τους αθλούμενους σε νικητές και ηττημένους. Όλοι αγωνίζονται, είτε για να νικήσουν είτε για ν' αποφύγουν την ήττα. Αγωνίζονται, όμως, χωρίς να μάχονται. Με άλλα λόγια, ο αθλητισμός δεν διδάσκει τον βίαιο ανταγωνισμό, αλλά την άμιλλα. Ο κάθε αθλούμενος και η κάθε ομάδα προετοιμά-ζονται, έτσι ώστε να δείξουν τις δικές τους αρετές και αξίες. Εκτός αυτού, στον αθλητισμό διδάσκουμε ότι οι αθλούμενοι δεν αγωνίζονται εναντίον ενός ατόμου ή μιας ομάδας, αλλά για κάτι, για ένα σκοπό, που σε καμιά περίπτωση δεν είναι η νίκη «πάση θυσία» και προπαντός η νίκη με τη βία. Εξάλλου, τι νόημα έχει η νίκη που κερδήθηκε με τη βία, με τον φόβο και τον τρόμο της εξέδρας;

Γ. Ζέρβα, καθηγητή Αθλητικής Ψυχολογίας ΤΕΦΑΑ Αθηνών (Δημοσίευμα στην εφημ. Ελευθεροτυπία)

~ 41 ~

17. Το Βιβλίο, ο Φίλος μας

Συνηθίσαμε να λέμε πως το βιβλίο είναι «ένας πολύτιμος φίλος». Είναι βέβαια. Αυτός ο σιωπηλός φίλος μας σώζει συχνά από το αβάσταχτο βάρος του εαυτού μας, από τη διαβρωτική ανία του χρόνου που δεν περνά, από την υπνηλία του πνεύματος και από την αδράνεια της ψυχής.

Μας φωτίζει το νου, τον δραστηριοποιεί, τον πλουτίζει με εικόνες αποκαλυ-πτικές και με γνώσεις πάνω στον άνθρωπο και τη ζωή, τον κάνει να επικοινωνεί με ξένες εμπειρίες, βαθαίνει την ψυχή μας, μας παραδίνει ολόβολους στ' όνειρο, ολο-κληρώνει το συναισθηματικό μας κόσμο. Μας μεταδίδει συγκινήσεις και πάθη που μας ευφραίνουν κι όταν ακόμα είναι νοσηρά, ή που μας κάνουν να σκύβουμε με κατάπληξη και δέος πάνω από τα πιο περίπλοκα ψυχικά και πνευματικά προβλήματα του ίδιου του εαυτού μας.

Την άγνοια μας και την αφέλεια μας την κάνει αίνιγμα και σφίγγα. Το βιβλίο μας αρπάζει και μας μπάζει σαν ένα οργανικό κομμάτι μέσα στο μεγάλο μηχανισμό του κόσμου. Το βιβλίο ζωντανεύει την ιστορία, ή μάλλον τη δημιουργεί. Για τη δημιουργία της ιστορίας δε φτάνει η άμεση ζωή - χρειάζεται και το βιβλίο. Αυτό μας ενώνει με τα περασμένα και μας κάνει, ανατριχιάζοντας, να οραματιζόμαστε το μέλλον. Καθρεφτίζει τον άνθρωπο σαν βιολογικό και σαν κοινωνικό φαινόμενο, σαν θρησκευτική και σαν φιλοσοφική συνείδηση.

Υπερασπίζει αυτό που κάθε φορά νομίζει πως είναι δίκαιο, δίνει ζωντανή καλ-λιτεχνική υπόσταση στα ιδανικά των λαών και των κοινωνιών, και μεταμορφώνει τη γλώσσα σε καλλιτέχνημα: τη γλώσσα, που είναι το μόνο όργανο άμεσης επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους. Κλείνει σε σπαρταριστές και αλησμόνητες περιγραφές τις ομορφιές και τα παράξενα της φύσεως, μας παρασταίνει ξένες χώρες, μας ταξιδεύει λικνιστικά στον παλιό και στο σύγχρονο κόσμο.

Δεν είναι, λοιπόν, απλά ένας «πολύτιμος φίλος» το βιβλίο. Το βιβλίο είναι «όλος ο πολιτισμός» και ταυτόχρονα το μέσο με το οποίο διατηρείται και προάγεται κάθε πολιτισμός. Φυσικά, εννοούμε το καλό, το υπεύθυνο βιβλίο. Εκείνο που αντανακλά μια ανθρώπινη ανωτερότητα, μια κάποια «υπεροχή», και που με αφιλοκέρδεια εξυπηρετεί το πνεύμα μας και την ψυχή μας.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ

18. Μια Νέα Πραγματικότητα

Ένας από τους τομείς στους οποίους χρησιμοποιούνται τα multimedia είναι η εκπαίδευση. Η κλασική εικόνα της τάξης, με τον πίνακα, διάφορους υποτυπώδεις χάρτες, αφίσες και μικροαντικείμενα μπορεί να μετατραπεί σε μια νέα εικόνα μιας μοντέρνας τάξης όπου το μάθημα συνοδεύεται από slides, ήχο ποιότητας cd, video-clips και οθόνες που δημιουργούνται και εμφανίζονται από υπολογιστή. Αυτά δεν είναι μόνο υψηλής ποιότητας οπτικοακουστικά μέσα, αλλά μπορούν να γίνουν και αλληλεπιδρασιακά (interactive). Ο καθηγητής, χρησιμοποιώντας ένα Η/Υ, μπορεί να επιλέγει αυτός τι θα δείξει, ποια σειρά θα ακολουθήσει και γενικά να συγχρονίσει τα μέσα ανάλογα με τη συζήτηση.

Τα multimedia χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση σε δύο τομείς. Στην πα-ρουσίαση ενός θέματος στους μαθητές και στην αποθήκευση πληροφοριών για με-λέτη. Για τον πρώτο τομέα δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, καθώς αναπτύξαμε ήδη μερικά μέσα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μια αίθουσα διδασκαλίας.

~ 42 ~

Για το δεύτερο θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα multimedia προσφέρουν έναν τρόπο επικοινωνίας με εκείνους τους τομείς της επιστήμης που αλλάζουν δυναμικά σε συνάρτηση με το χρόνο και το χώρο, ο οποίος τρόπος επικοινωνίας δε θα μπορούσε να υπάρξει με παραδοσιακούς τρόπους. Για παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τομείς όπως επιστημονικά φαινόμενα, μηχανολογικά πειράματα, ανά-λυση σπορ, καθώς και τομείς της τέχνης.

Όταν τα multimedia χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση, παρέχουν στο μαθη-τή το δικό του περιβάλλον εκμάθησης, μακριά από το άγχος και την πίεση των πα-ραδοσιακών τρόπων διδασκαλίας. Τα προγράμματα multimedia βοηθούν περισσό-τερο εκείνους τους μαθητές που είναι πιο πολύ εξαρτημένοι από τα οπτικά μέσα δι-δασκαλίας και που τις περισσότερες φορές δεν έχουν τόσο μεγάλη επιτυχία με τα παραδοσιακά διδακτικά μέσα και καταστάσεις.

Από πολλούς τα multimedia έχουν γίνει δεκτά με μεγάλες προσδοκίες και εν-θουσιασμό. Αλλοι τα βλέπουν επιφυλακτικά ή ακόμα κι αρνητικά, από εγγενή δι-στακτικότητα απέναντι στις τεχνολογικές εξελίξεις, ή από φόβο για ενδεχόμενη υποβάθμιση της αξίας των παραδοσιακών μέσων. Αυτό το τελευταίο έχει, αναμφί-βολα, τη λογική του, αφού για πολλές εκατοντάδες χρόνια όλη η ανθρώπινη γνώση καταγράφεται και διαδίδεται γραπτά, με την ενσωμάτωση ακίνητων εικόνων της μιας ή της άλλης μορφής.

Άραγε δεν είναι δυνατή η ειρηνική συνύπαρξη των δύο αυτών μέσων - τόσο διαφορετικών, αλλά καi ίδιων στον πυρήνα τους (την επίτευξη γνώσης και -γιατί όχι;- ψυχαγωγίας); Πιστεύουμε πως είναι δυνατή και μάλιστα μπορεί να αποβεί επωφελής και για τα δύο μέσα. Τόσο τα απλά (single) όσο και τα πολλαπλά (multi) μέσα έχουν να προσφέρουν τα μέγιστα, όσο οι άνθρωποι καταβάλλουν την απαι-τούμενη προσπάθεια και δείχνουν την αφοσίωση τους σ' αυτά.

Ως αποτέλεσμα του συνδυασμού πολλών τεχνολογικών επιτευγμάτων αποκτή-σαμε την ευχέρεια λειτουργικής ενσωμάτωσης πηγών ήχου και εικόνας, με δυνατό-τητες που ξεπερνάνε κατά πολύ τα σημερινά πρότυπα (τόσο έντυπα, όσα και ηλε-κτρονικά). Η τεχνολογία των υπολογιστών μας έδωσε τη δυνατότητα να συγκεράσουμε τη δύναμη που κρύβει κάθε μέσο ξεχωριστά.Ο μαγικός κόσμος των multimedia είναι ήδη εδώ.Κι ας μην ξεχνάμε ότι δεν έχει γίνει παρά μόνο η αρχή...

(ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ)

19. H ΕΞΑΡΣΗ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σ' όλο τον κόσμο αλλά και στη χώρα μας έξαρση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις, παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις και εντείνεται ακόμη και στη φιλελεύθερη Ευρωπαϊκή Ένωση. Προβάλλονται κατά κόρον οι ρατσιστικές αντιλήψεις περί ανωτερότητας κάποιων και περί κατωτερότητας άλλων που έχουν διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, είναι αλλόθρησκοι, αλλοεθνείς, μετανάστες, μειονοτικοί... Γίνονται ευθέως διακρίσεις σε βάρος γενικά των «άλλων», των διαφορετικών, των ξένων και εκφράζεται ποικιλοτρόπως ο φόβος γι' αυτούς.

Ιδεολογικό υπόστρωμα του ρατσισμού είναι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις-πεποιθήσεις που γεννούν προκαταλήψεις και διαμορφώνουν αρνητική ψυχολογική τοποθέτηση απέναντι στους «άλλους», δηλαδή διαμορφώνουν δυσμενείς τοποθετήσεις και επιβάλλουν διακρίσεις. Όλοι οι «άλλοι» θεωρούνται

~ 43 ~

αποδιοπομπαίοι τράγοι, είναι οι κακοί και οι υπεύθυνοι για ό,τι κακό συμβαίνει σ' αυτό τον κόσμο.

Η έξαρση στις μέρες μας του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στην Ευρώπη οφείλεται στην παρουσία χιλιάδων προσφύγων, που κατά κύματα μεταναστεύουν από την Ασία, την Αφρική και την Ανατολική Ευρώπη, αναζητώντας καλύτερη μοίρα, αλλά και στην αύξηση της εγκληματικότητας που σχετίζεται με το γεγονός αυτό. Και σε συνδυασμό με διάφορες κρίσεις στις διεθνείς σχέσεις ξυπνούν τα εθνικιστικά συμπλέγματα και ενισχύονται οι υστερικές ρατσιστικές κραυγές ακόμα και από κάποια μέσα ενημέρωσης που με εμπρηστικά συνθήματα εξάπτουν τα πάθη και καλλιεργούν τον εθνικό εγωισμό.

Η «αφύπνιση» του νεοφασισμού και του νεοναζισμού στην Ευρώπη, με τη δημιουργία ακροδεξιών οργανώσεων και πολιτικών κομμάτων που στρέφονται εναντίον της φιλελεύθερης αστικής Δημοκρατίας, κατατείνει στη ρατσιστική έξαρ-ση. Άλλωστε ο ναζισμός και ο φασισμός είναι ιδεολογίες εμποτισμένες με αναχρο-νιστικές και ρατσιστικές αντιλήψεις που προβάλλουν την καθαρότητα της φυλής και του πολιτισμού, καλλιεργούν το μίσος και προτάσσουν την ξενοφοβική βία. Είναι έκδηλη η βιαιότητα και η αγριότητα ομάδων νεοναζί στη Γερμανία (π.χ. σκίνχεντς), που πολλές φορές στρέφονται αδιάκριτα εναντίον όλων των «άλλων», όλων των διαφορετικών.

Όμως, κατ' αυτό τον τρόπο δημιουργούνται αντιπαλότητες και έριδες μεταξύ των ανθρώπων και των λαών και πυροδοτούνται κοινωνικές εντάσεις, που καθι-στούν δύσκολη τη συμβίωση. Εντείνεται η επιθετικότητα, η ρατσιστική βία, η μισαλλοδοξία, ο φανατισμός, που εκτρέφουν την τρομοκρατία και τη βαρβαρότητα. Άλλωστε, είναι νωπές οι μνήμες από τις κτηνωδίες των ναζιστών στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Καταπατούνται τα δικαιώματα των μειονοτήτων και αυξάνεται ο κοινωνικός αποκλεισμός. Στην ουσία δυσλειτουργούν οι κοινωνικοί θεσμοί, υ-πονομεύεται η δημοκρατία και ευνοείται ο ολοκληρωτισμός. Και οπωσδήποτε προ-σβάλλεται βάναυσα η προσωπικότητα του ατόμου και ποδοπατούνται κυνικά τα ατομικά, πολιτικά και αστικά δικαιώματα του.

Σίγουρα η μείωση του ρατσισμού προϋποθέτει προπαντός τον εκδημοκρατισμό των σύγχρονων κοινωνιών και την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών. Μέσα στο πλαίσιο αυτό είναι ανάγκη να γίνει προσπάθεια για την αφομοίωση των μειοψηφιών στο κοινωνικό σύνολο, για την αποδοχή του «άλλου», του διαφορετικού, και τη δημιουργία σχέσεων αλληλεγγύης. Κι αυτό καθιστά καθοριστικό το ρόλο της διαπαιδαγώγησης για τη διαμόρφωση αντιρατσιστικής συμπεριφοράς, αφού ο ρα-τσισμός κάθε άλλο παρά τιμά την ανθρώπινη ύπαρξη.

Το κείμενο είναι απόσπασμα από το άρθρο «Τεχνολογικές εξελίξεις και ειδικότητες με φύλο» της Μ. Στρατηγάκη και αποθησαυρίστηκε από το Περιοδικό «Σύγχρονα θέματα», Τεύχος 40 σ.σ. 33-4.

20. Τεχνολογικές εξελίξεις και ειδικότητες με φύλο

Συχνά υποστηρίζεται ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας, αργά ή γρήγορα, θα οδηγήσει στην κατάργηση της διάκρισης των εργασιών σε «γυναικείες» και «αντρικές». Τα νέα αυτόματα μηχανήματα παραγωγής, που κινούνται ηλεκτρονικά, δεν απαιτούν μυϊκή δύναμη από τους εργαζόμενους, οι σκληρές χειρωνακτικές δουλειές τείνουν να εκλείψουν, τα τυποποιημένα πλέον καθήκοντα μπορούν να εκτελεσθούν το ίδιο καλά και από τα δύο φύλα.

~ 44 ~

Παρ' όλα αυτά όμως, η απανταχού εισαγωγή στοιχείων σε ηλεκτρονικούς υπο-λογιστές (Η.Υ.) γίνεται από γυναίκες, ενώ ο σχεδιασμός του τεχνολογικού εξοπλι-σμού και η ανάλυση των πληροφορικών συστημάτων γίνονται από άνδρες.

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας συνδέεται σε μεγάλο Βάθος με το διαχωρισμό των εργασιών σε ιεραρχικά δομημένες ειδικότητες. Το γεγονός αυτό δεν είναι μια φυσική συνέπεια της τεχνολογίας αλλά μια κοινωνική διαδικασία, που συνδέεται με τα κοινωνικά συστήματα εξουσίας και τους τρόπους παραγωγής. Η κατάταξη των εργασιών σε «ειδικότητες» και «επαγγέλματα» που απολαμβάνουν διαφορετικό κοινωνικό κύρος και αποδοχές και γίνονται με διαφορετικές συνθήκες και όρους εργασίας, στην πράξη εξυπηρετεί την κατάταξη των ανθρώπων σε κοινωνικές ομάδες με διαφορετική θέση στην κοινωνική ιεραρχία. Η προνομιακή σχέση των ανδρών με την τεχνολογία δεν είναι μια φυσική σχέση (που στηρίζεται σε κάποιες βιολογικές ιδιαίτερες ικανότητες) αλλά μια σχέση κοινωνική, που αναπτύχθηκε έτσι ώστε να παγιώσει έναν καταμερισμό εργασίας, που θέτει την εργασία γυναικών στη διάθεση και τον άμεσο έλεγχο των ανδρών.

Σχεδόν όλες οι πρόσφατες σχετικές έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι εκάστοτε νέες τεχνολογίες σχεδιάζονται από άνδρες. Άνδρες είναι χειριστές των νέων μηχανημάτων και εφαρμογών (π,χ. υφαντικές μηχανές στην κλωστοϋφα-ντουργία, γραφομηχανή στο γραφείο, κ.τ,λ.) για όσο διάστημα η εργασία αυτή περιορίζεται σε ένα μικρό αριθμό θέσεων εργασίας, απαιτεί περίπλοκους χειρισμούς και βρίσκεται ψηλά στην επαγγελματική ιεραρχία. Στη συνέχεια, όταν η εφαρμογή της τεχνολογίας απλοποιείται και μαζικοποιείται, ο χειρισμός περιέρχεται στις γυ-ναίκες, ενώ ο έλεγχος της λειτουργίας και ο σχεδιασμός της εξέλιξης της παραμένει στην αρμοδιότητα των ανδρών.

Η διαδικασία ταύτισης των ανδρών με τις τεχνικές γνώσεις και επιδεξιότητες ενισχύεται και νομιμοποιείται και από την ιδεολογία του φύλου, που συνδέει την αρρενωπότητα με τη μηχανή, τη μυϊκή δύναμη, τη δύσκολη και βρώμικη δουλειά, τη σύνθετη κατασκευή, τη σταθερή παρουσία σε ένα συγκεκριμένο χώρο και για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, τη συγκέντρωση της προσοχής σε ένα αντικείμενο, την αναλυτική και ορθολογιστική σκέψη. Σύμφωνα με αυτήν την ιδεολογία, οι γυναίκες αδυνατούν να γίνουν σωστές τεχνικοί, γιατί είναι σωματικά και ψυχικά εύθραυστες, δεν αντέχουν στις σκληρές συνθήκες δουλειάς που επιβάλλει η μηχανή. Είναι αφηρημένες, ελάχιστα υπεύθυνες, δεν καταλαβαίνουν τους περίπλοκους μηχανισμούς και διασπούν την προσοχή τους σε άλλες προτεραιότητες. Η αρρενωπότητα είναι ίδιον της γνώσης, της σκέψης και των προϊόντων τους, όπως, η τεχνολογία και ο πολιτισμός, ενώ η θηλυκότητα χαρακτηρίσει τις αισθήσεις και τα αισθήματα, ταυτίζεται με τη φύση, τη γη και το ανθρώπινο σώμα, που παράγουν καρπούς και ανθρώπους.

Το κείμενο του Ι.Ν. Ξηροτύρη αποθησαυρίστηκε από το δεύτερο τόμο της σειράς «θεμέλιο στην Έκθεση Ιδεών» σ. 76, Αθήνα 1981 και αναφέρεται στις προκαταλήψεις.

21. Οι προκαταλήψεις

Οι προκαταλήψεις είναι ιδέα ή ιδέες εκ των προτέρων συναισθηματικά φορτι-σμένες και μη δικαιολογημένες άμεσα από πραγματικές εμπειρίες. Σε στενότερη έννοια, προκατάληψη είναι μια διάθεση δυσμενής, αρνητική προς κάτι, που μπορεί να φτάσει ως τα όρια της εχθρότητας.

Είναι λυπηρό και εκτάκτως επιζήμιο από κάθε άποψη το γεγονός ότι όλες σχεδόν οι ανθρώπινες κρίσεις, περισσότερο ή λιγότερο, είναι χρωματισμένες με

~ 45 ~

προκαταλήψεις. Αν ο καθένας μας έκανε μια ευσυνείδητη εξέταση του εαυτού του, των γνωμών του για τους άλλους, των ιδεών του, ακόμη και των αντιλήψεων του γύρω από τα πράγματα, θα μπορούσε ν' αντιληφτεί πόσο δέσμιος είναι πολλών προκαταλήψεων και πόσο έτσι εμποδίζεται η πορεία του εγώ προς το εσύ, η κατανόηση του άλλου.

Σχηματίζουμε γνώμες, πεποιθήσεις για πρόσωπα από τα φυσιογνωμικά μόνο χαρακτηριστικά τους και την εν γένει υπόσταση τους. Σχηματίζουμε γνώμη για ένα πρόσωπο μόνο και μόνο από το επάγγελμα που ασκεί, χωρίς κανένα άλλο στοιχείο, ή από την οικογένεια, την πόλη, το έθνος, το λαό στον οποίο ανήκει, ή από το χρώμα, αν δηλαδή είναι μαύρος ή λευκός. Αυτή η κρίση μας, θετική ή αρνητική, δε στηρίζεται σε στερεό έδαφος πραγμάτων, αλλά σε συναισθηματική κατάσταση, η οποία δεν προέρχεται από άμεσες πραγματικές εμπειρίες.

Οι προκαταλήψεις γενικότερα είναι ένα σπουδαίο εμπόδιο στη δημιουργία αν-θρωπίνων σχέσεων, στην κατανόηση όχι μόνο μεταξύ προσώπων, αλλά και μεταξύ ομάδων και εθνών ακόμη.

Οι προκαταλήψεις είναι ένα είδος πέπλου, μια μορφή «πανάδας», που μας εμποδίζει να διακρίνουμε την πραγματικότητα, όπως αυτή ουσιαστικά είναι. Έτσι ενεργούμε και λαμβάνομε θέση απέναντι στους άλλους όχι αντικρίζοντας τους όπως αυτοί είναι, παρά όπως ορίζουν, όπως μας τους παρουσιάζουν οι προκαταλήψεις, όπως εμείς με εκ των προτέρων παρμένες γνώμες νομίζουμε ότι εμφανίζονται μπροστά μας.

Η συμπεριφορά μας ρυθμίζεται από ατελείς εικόνες και παραστάσεις, από το «νομιζειν» και όχι από το «όντως είναι» και «υπάρχειν». Πολλοί φιλόσοφοι αντίκρι-σαν τις προκαταλήψεις σαν φαντάσματα, τα οποία ξεστρατίζουν τον άνθρωπο από το δρόμο της γνώσης και της αλήθειας. Πολλοί ποιητές αγωνίστηκαν από παλιά χρόνια εναντίον των προκαταλήψεων. Ωστόσο, ο άνθρωπος φαίνεται να σχηματίζει προκαταλήψεις ή να τις δέχεται χωρίς σοβαρή «βάσανο». Δε θα υφίσταντο καν οι προκαταλήψεις, αν ήμασταν σε θέση να σκεπτόμαστε το καθετί που μας παρουσιάζεται έτοιμο ή να σκεπτόμαστε πρώτα κι ύστερα να κρίνουμε. Οι προκαταλήψεις αποτελούν πραγματική μάστιγα, αλλά και πλατύτερα ακόμη ένα παγκόσμιο κακό.

Η γη μας με τα σημερινά μέσα έγινε μικρή, ωστόσο οι προκαταλήψεις ανάμεσα στους κατοίκους της μένουν και μαίνονται. Οι προκαταλήψεις είναι μια μάστιγα που κραδαίνεται από ανθρώπους εναντίον ανθρώπων. Πόσων εκατομμυρίων αν-θρώπων τη ζωή στοίχισε η προκατάληψη εναντίον ορισμένων φυλών, που χρησιμο-ποιήθηκε από δημαγωγούς της πολιτικής!Κάτι περισσότερο από μάστιγα τη χαρακτήρισε κατά το τέλος περίπου του περα-σμένου αιώνα ο ιστορικός Μομσέν, «σαν τρομερή επιδημία χολέρας, την οποία δεν μπορεί κανένας μήτε να τη θεραπεύσει μήτε να την εξηγήσει, θα πρέπει κανείς», συνεχίζει,«να περιμένει ώσπου να ξεθυμάνει αφ' εαυτού του το δηλητήριο της και ν' απολέσει τη δύναμη του». Τον ιό της χολέρας σήμερα τον βρήκαμε και τη βαριά αυτή απαίσια αρρώστια τη θεραπεύουμε, αλλά το δηλητήριο των προκαταλήψεων δεν ξεθύμανε, παρά ασκεί την απαίσια επίδραση του.

Η εξυγίανση του κοινωνικού οργανισμού, δηλαδή η καλλιέργεια της κοινωνικής ψυχοϋγιεινής για μια αρμονική ανθρώπινη συμβίωση με πλατύτερο νόημα, ανάμεσα όχι μόνο σε στενές κοινωνίες παρά σε λαούς και φυλές, είναι αδύνατη αν κανένας δε γνωρίσει το ρόλο των προκαταλήψεων και δεν αναλάβει αμείλικτο αγώνα εναντίον τους.

Το κείμενο που ακολουθεί αποδελτιώθηκε από το βιβλίο «Δοκίμια Λυκείου», εκδ. του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου, Λευκωσία 1997, σ.σ. 288-9, είναι γραμμένο από τον Χρύσανθο Χρήστου και αφορά στην Τέχνη

~ 46 ~

22. Πολιτισμός και τέχνη

Ο άνθρωπος ζήτησε πάντοτε στην τέχνη τη λύτρωση του. Ζήτησε μορφές που θα τον εμπόδιζαν να πεθάνει και θα του έδιναν το αίσθημα ότι μπορεί την κουβέντα του να την καταλάβει και ένας άλλος. Έτσι το έργο τέχνης γίνεται αποκάλυψη του ανθρώπου αλλά και ανακάλυψη του πολιτισμού. Το κύριο στοιχείο της τέχνης είναι η ελευθερία και η προσπάθεια να αποκρούσει κάθε αναγκαιότητα. Γιατί η τέχνη δε ζητά να υποτάξει τον κόσμο, αλλά να δώσει ένα νόημα στην ανθρώπινη προσπάθεια και ένα πρόσωπο στην πορεία του.

Και το μεγάλο χαρακτηριστικό της τέχνης είναι ότι οι μορφές που στήνει έχουν, με την ίδια την παρουσία τους, τη δυνατότητα να μας αποκαλύπτουν το νόημα των πολιτισμών. Μπορούν να μας μιλήσουν για τις πιο κρυφές ανησυχίες ενός κόσμου, τις πιο μεγάλες του αγωνίες και αυτό χωρίς φανερή πρόθεση, χωρίς ειδικό σκοπό. Κανένα πολιτισμό δεν μπορούμε να τον καταλάβουμε χωρίς να γνωρίσουμε την τέχνη του, και αυτή μόνο μας επιτρέπει να φτάσουμε στο βαθύτερο ουσιαστικότερο χαρακτήρα του. Κάθε πολιτισμός, όπως και κάθε εποχή έχει τη δική του τέχνη, προβάλλει τις δικές του μορφές. Και από τις μορφές αυτές μπορούμε να φτάσουμε στον άνθρωπο δημιουργό τους και τον πολιτισμό χρεώστη και οφειλέτη τους.

Ο καλλιτέχνης επηρεάζεται και ταυτόχρονα επηρεάζει την εποχή του και τον κόσμο του. Παίρνει και ταυτόχρονα δίνει, δέχεται και εκφράζει τα στοιχεία που ζουν γύρω του αλλά και μέσα του. Γι' αυτό μας δίνει πάντοτε την πορεία ενός πολιτισμού, όπως τον τροποποιεί η δημιουργία του. Γιατί μ' αυτή λυτρώνεται αλλά και λυτρώνει. Γίνεται όμως και καθρέφτης, που όσο κι αν τροποποιεί την εικόνα που δέχεται, δεν μπορεί να της αφαιρέσει το χαρακτήρα της. Γι' αυτό, όσο κι αν βρί-σκουμε σε κάθε μεγάλο έργο ένα ατομικό στυλ, μια προσωπική παρουσία, άλλο τόσο γνωρίσουμε και την ψυχή ενός ολόκληρου κόσμου, βλέπουμε το πρόσωπο ενός πολιτισμού. Γιατί το κάθε έργο τέχνης, η κάθε μεγάλη δημιουργία, αποτελεί μια σύνθεση όλων των στοιχείων ενός πολιτισμού. Αυτό μπορεί να το καταλάβει κανείς καλύτερα αν παραθέσει σ' ένα αιγυπτιακό γλυπτό ένα κινέζικο πίνακα, σε ένα ελληνικό άγαλμα έναν πίνακα της σύγχρονης Ζωγραφικής.

Ακόμη και ο περισσότερο ανύποπτος θα καταλάβει ότι βρίσκεται σε εντελώς διαφορετικές γλώσσες και ότι είναι αδύνατο να γίνει μια συνομιλία ανάμεσα σ' αυτά τα έργα. Στην τέχνη διαφορετικών εποχών και πολιτισμών δεν μπορεί να Ζητήσουμε διαφορές ποιότητας, ούτε να κάνουμε απλουστευτικές συγκρίσεις. Δεν υπάρχει ένας μόνο τρόπος που να εκφράζεται η ομορφιά, ούτε υπάρχει μια μόνο αλήθεια. Την ομορφιά δεν την πλησιάζεις με καμιά συνταγή ούτε την επιτυγχάνεις με εκ των προτέρων καθορισμένους κανόνες. Πρέπει να τη βρεις μόνος σου και να μπορείς μόνος σου να τη νιώσεις και όπου αλλού υπάρχει. Και κάθε πολιτισμός, με τους τεχνίτες του, εκφράσει με διαφορετικό τρόπο τα ίδια Βασικά προβλήματα. Μπορεί ο Σπένγκλερ να ισχυρίζεται ότι κάθε πολιτισμός έχει τα απολύτως δικά του προβλήματα, αλλά αυτό ισχύει για όλες τις άδηλες περιοχές του, δεν ισχύει όμως για την τέχνη.

Η τέχνη σ' όλους τους πολιτισμούς, αποτελεί τη συνισταμένη των προσπαθειών του ανθρώπου να φτιάσει ένα δικό του κόσμο. Να φτιάσει έναν κόσμο μορφών, που θα του επιτρέπουν να ξεφύγει το χάος του κόσμου που δεν έφτιασε ο ίδιος και που γι' αυτό δεν καταλαβαίνει. Έναν κόσμο βγαλμένο από την ίδια την ψυχή του, γι' αυτό παραστάτη του, σύντροφο του σ' ό,τι αποτελεί χαρά και πόνο. Από την άποψη αυτή το έργο τέχνης δεν είναι μίμηση του έξω κόσμου, αλλά εικόνα του μέσα κόσμου. Δεν είναι κάτι που έχει απλώς μορφή, αλλά μια μορφή που είναι

~ 47 ~

αλήθεια. Όχι γιατί επιδιώκει να μας πείσει για κάτι, αλλά γιατί μας δίνει την υλοποίηση μιας πίστεως.

Το έργο τέχνης εκφράσει έναν πολιτισμό, στο βαθμό που αποτελεί τη σύγκρου-ση του ανθρώπου με τα πράγματα, τη μορφή αυτής της συγκρούσεως. Γιατί μ' αυτό εκφράζει τη μόνη πραγματική αλήθεια, την αλήθεια που δε χρειάζεται καμιά εξωτε-ρική κύρωση. Και κάθε έργο τέχνης γίνεται μια νέα καταξίωση του κόσμου, στο βαθμό που εκφράζει ή παρουσιάζει τον άνθρωπο, αυτό που είπε ο Μαλρώ ανθρώπινη υπόσταση. Μ' αυτό τον τρόπο η τέχνη είναι αξία του κόσμου, γιατί είναι αλήθεια του ανθρώπου. Και είναι ψυχή κάθε πολιτισμού, πρόσωπο των δυνατοτήτων του, έκφραση της αγωνίας του, συνείδηση της μοίρας του.

23. Πώς Μπορούμε να Αντισταθούμε στην Κατευθυνόμενη Πληροφόρηση;

Νομίζω ότι τα βασικότερα όπλα είναι η συνεχής εγρήγορση και η σωστή κρίση. Και το πιο σημαντικό είναι να προσπαθεί ο δέκτης να ελέγχει τον ίδιο τον εαυτό του. Όλες αυτές οι κατευθυνόμενες πληροφορίες, δεν μπορούν να μας κάνουν τίποτα, αν δεν τους ανοίξουμε εμείς την πόρτα και αν δεν τις ενισχύσουμε εμείς με τη δική μας τη θέληση. Έχουν λεχθεί πολλά για «πλύση εγκεφάλου», για «αόρατη» ή υποσυνείδητη διαφήμιση. Επιστημονικά έχει αποδειχθεί ότι ούτε καν να υπνωτίσετε έναν άνθρωπο δεν μπορείτε, αν δεν συγκατατεθεί. Ο καλύτερος υπνωτιστής δεν μπορεί να σας υπνωτίσει δίχως τη θέληση σας.

Εφόσον λοιπόν ζείτε σ' έναν ελεύθερο χώρο, εφόσον δεν είσαστε κλεισμένος σ' ένα κελί φυλακής, όπου μπορούν να σας υποβάλουν σε πιέσεις που σπάζουν τις αντιστάσεις και όπου, με ορισμένα φάρμακα, μπορούν να πετύχουν να μειώσουν το «κατώφλι αντίδρασης» των νεύρων σας - εφόσον λοιπόν είσαστε ένας ελεύθερος, υγιής άνθρωπος, κανείς δεν μπορεί να σας πείσει να κάνετε κάτι, που δεν το θέλετε. Εκτός αν το θέλετε ενδόμυχος. Δεν υπάρχει διαφήμιση ή προπαγάνδα που να πείθει τους ανθρώπους παρά τη θέληση τους. Φυσικά αν αφήσω τον εαυτό μου να παρασυρθεί, γίνεται εκείνο που είχε πει ο Αριστοτέλης: ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πάρει την πρώτη απόφαση, αλλά αυτή η απόφαση τον δεσμεύει για τις επόμενες.

Η κατευθυνόμενη πληροφόρηση παίρνει δύναμη από μας. Συμμαχεί με τις ανάγκες μας, τα αισθήματα μας, τα ένστικτα μας, για να μας πείσει. Αν εμείς μπο-ρούμε να την αντιμετωπίσουμε με νηφαλιότητα, με κριτική διάθεση, χωρίς να πα-ραδινόμαστε, χωρίς να δεχόμαστε τίποτα σαν δεδομένο, αν ελέγχουμε τα πράγματα όσο γίνεται, ψύχραιμα, αντικειμενικά - τότε μπορούμε να αμυνθούμε.

Όταν εκπροσωπούμε μια παράταξη, αλλά δεν πιστεύουμε ότι η παράταξη μας έχει το αλάνθαστο, και ακούμε τις απόψεις της άλλης παράταξης και είμαστε διατε-θειμένοι να δεχτούμε ορισμένες από αυτές που μας φαίνονται σωστές, τότε μπο-ρούμε να αμυνθούμε.

Αν δεν διαβάζουμε μόνο μια εφημερίδα αλλά δύο -αντίθετες- και συγκρίνουμε και κρίνουμε, τότε μπορούμε να αμυνθούμε.

Αν έχουμε διάλογο με τις ιδέες, με τις ιδεολογίες, με τα πράγματα, με τον εαυτό μας τον ίδιο, συνεχή διάλογο, ποτέ μονόλογο, τότε μπορούμε να παραμείνουμε ελεύθεροι.

Είπα τη λέξη «ελεύθεροι» συνειδητά. Το βασικότερο πρόβλημα της κατευθυ-νόμενης πληροφόρησης είναι ότι προσπαθεί να μας στερήσει την ελευθερία να σκεπτόμαστε και να αποφασίζουμε εμείς, για λογαριασμό μας. Αυτό, είναι το μεγα-λύτερο πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου. Πρέπει να προσπαθήσουμε να παρα-

~ 48 ~

μείνουμε ελεύθεροι, κυρίαρχοι της σκέψης και της πράξης μας, όσο γίνεται. Ξέρω πως είναι δύσκολο, πως η σωστή σκέψη, η σωστή απόφαση προϋποθέτει σωστές πληροφορίες. Κι όταν αυτές δεν υπάρχουν τι κάνουμε; Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι μια συνεχής διύλιση του εισερχομένου ρεύματος των πληροφοριών. ..

ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟY24. Η λύση του προβλήματος

Πολύτιμη είναι η συνεισφορά της τεχνολογίας σε όλους τους τομείς της ζωής μας. Είναι αδιανόητη όχι μόνο η ύπαρξη του σύγχρονου πολιτισμού, αλλά και η ίδια η ζωή μας χωρίς αυτήν. Ήταν και είναι μια αναγκαιότητα που δεν την επέβαλε η εξέλιξη. Απεναντίας, χωρίς αυτήν, δε θα υπήρχε η σημερινή εξέλιξη. Οι ωφέλειες απ' αυτήν είναι τεράστιες και αναμφισβήτητες. Αναμφισβήτητες, όμως, είναι και οι ζημιές που προκλήθηκαν. Το πρόβλημα, επομένως, είναι πώς θα αξιοποιήσουμε τα ωφελήματα και πώς θα περιορίσουμε, όσο γίνεται περισσότερο, τις ζημιές.

Διαμαρτυρόμαστε και συνηθίζουμε να επιρρίπτουμε τις ευθύνες για τα μεγάλα σύγχρονα προβλήματα στην τεχνολογία. Παραβλέπουμε, ωστόσο, πως τα τεχνικά μέσα δε διαθέτουν βούληση. Αυτή είναι «προνόμιο» των ανθρώπων και ειδικότερα εκείνων που τα αξιοποιούν. Δεν αντιμάχεται η τεχνική, αυτή καθαυτήν, τον άνθρωπο και τις αξίες του. Αντίθετα, η αξιοποίηση της και στην ανάπτυξη του πολιτισμού συμβάλλει και ανθρωπιστικό έργο προσφέρει. Η ευχερής και ευρεία διάδοση των γνώσεων και των ιδεών και η ανακούφιση του ανθρώπου από τον πόνο και τον κόπο συνηγορούν γι' αυτό.

Η λύση, συνεπώς, του προβλήματος εξαρτάται από τη βούληση του ανθρώπου, την κυρίαρχη βούληση. Όσο η τεχνολογία θα χρησιμοποιείται απ' αυτή για σκοπούς ενάντιους στο πνεύμα του ανθρωπισμού, τόσο θα επιδεινώνονται τα προβλήματα για τον άνθρωπο. Πρέπει, λοιπόν, να επικρατήσει μια νέα αντίληψη. Ποιος, όμως, θα την επιβάλει; Πώς είναι δυνατό να πεισθούν ή και να εξαναγκαστούν οι κυρίαρχοι των τεχνικών μέσων να θυσιάσουν τα συμφέροντα τους και την παντοδύναμη εξουσία τους; Όχι, βέβαια, μια νέα εξουσία με παρόμοια λογική και ίδιες μεθόδους, αλλά η συνειδητοποίηση όλων των ανθρώπων και των κάθε είδους ηγεσιών πως «η ανθρωπότητα θα πρέπει να επιλέξει μεταξύ δύο ακραίων εναλλακτικών λύσεων: είτε να αυτοκτονήσει είτε να μάθει να ζει σαν μια οικογένεια».

Η συνειδητοποίηση αυτή θα έρθει, ασφαλώς, με την Παιδεία. Με την Παιδεία που θα έχει ως κέντρο της τον άνθρωπο, το σεβασμό προς αυτόν και την ευτυχία του. Με την Παιδεία που θα τον διδάσκει πως κανένα εργαλείο και κανένα μέσο δεν αξίζει τόσο, όσο ο ίδιος· πως όλα αυτά είναι δημιουργήματα του προορισμένα να τον υπηρετήσουν και όχι να τον σκλαβώσουν. Με την Παιδεία που θα στοχεύει στην καλλιέργεια της σκέψης, της ευαισθησίας και της καλαισθησίας του ανθρώπου, που θα τον κάνει ικανό να αντιστέκεται σε κάθε απόπειρα πνευματικής και ψυχικής υποδούλωσης του. Με την Παιδεία, τέλος, που θα τον απαλλάξει από προκαταλήψεις, θα του εμπνεύσει την αγάπη για τη φύση και τους άλλους ανθρώπους, καθώς και το σεβασμό του πολιτισμού τους. Με την Ανθρωπιστική Παιδεία.

25. Η κλωνοποίηση στη ζωή μας

Η κλωνοποίηση της Ντόλι φέρνει πολύ πιο κοντά τον χρόνο, όπου η κλωνοποίηση στον άνθρωπο θα είναι εφικτή. Η φαντασία φαίνεται να εξαργυρώνεται πολύ πιο φτηνά απ' ό,τι αναμενόταν. Η κλωνοποίηση στα ανώτερα

~ 49 ~

ζώα, στα θηλαστικά και πιθανόν σύντομα και στον άνθρωπο, αν αυτό γίνει στόχος, θα αλλάξει πλήρως το σκηνικό της ζωής στον πλανήτη μας. Τα πιο ενδιαφέροντα είδη, από οικονομικής πλευράς, θα υποβάλλονται σε κλωνοποίηση για αύξηση της παραγωγικότητας τους και της αντοχής τους. Πρόβατα, αγελάδες, καλαμπόκια, σιτάρια κ.ά. θα ξεφύγουν από τον παγκόσμιο νόμο της φυσικής επιλογής και θα είναι στο έλεος των εργαστηρίων της γενετικής. Ο ανταγωνισμός των ατόμων και των ειδών, για να επιβιώνει το καταλληλότερο, θα έχει μειωθεί. Επικίνδυνα βέβαια παιχνίδια με τη φύση, η οποία δεν ασχολείται με το καλό ή το κακό, αλλά με το καλύτερο ή το χειρότερο, ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες.

Η κλωνοποίηση θα οδηγήσει στις μονοκαλλιέργειες και αυτές μπορεί μεν να ανταποδώσουν το τίμημα προσωρινά, αλλά θα μοιάζουν πήλινοι γίγαντες, ανίσχυροι στις πρώτες αναποδιές της φύσης, καθώς δεν θα είναι τέκνα της φυσικής επιλογής και έτσι θα καταρρέουν εύκολα στις πρώτες δυσκολίες. Ήδη υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις κλασικών υβριδίων καλαμποκιού που συνιστούσαν μονοκαλλιέργεια, η οποία καταστράφηκε από έναν μύκητα, καταστρέφοντας ταυτόχρονα και την οικονομία ολόκληρης χώρας.

Ο άνθρωπος είχε πάντα την τάση να παρεμβαίνει στον άνθρωπο. Ο Προκρούστης, ο Φρανκενστάιν και ο Μέγκελε εκφράζουν τέτοιες ανομολόγητες επιθυμίες. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί είχαν γίνει και με το πρόσχημα της ευγονικής, της γενετικής βελτίωσης, δηλαδή του ανθρώπου μέσα από επιλεγμένους και κατευθυνόμενους γάμους, οι οποίοι αντανακλούσαν μια ρατσιστική διάθεση. Και εδώ είναι το επικίνδυνο σημείο. Γιατί μπορεί να υπάρξει νομική αναστολή τέτοιων επιθυμιών, αλλά δεν θα είναι δύσκολο να συμβεί κλωνοποίηση και στον άνθρωπο με απρόβλεπτες προεκτάσεις. Φλερτάρουμε δηλαδή ήδη με μια νέα ηθική και ίσως προσεγγίζουμε με πολύ γοργούς ρυθμούς τη μεγαλύτερη ηθική κρίση από τη γέννηση της ανθρωπότητας. Γιατί μια πιθανή μαζική παραγωγή πανομοιότυπων γενετικά αντιγράφων, κλώνων δηλαδή, θα προκαλέσει ακαριαία την κατάρρευση πολλών παραδοσιακών αξιών που οδήγησαν την ανθρωπότητα στον πολιτισμό του σήμερα.

Βέβαια αυτή είναι η γκρίζα περιοχή. Γιατί ο στόχος των επιστημόνων δεν είναι αυτός. Αλλά η ανάπτυξη κλωνοποιημένων ζώων για αύξηση της παραγωγής, για τη μελέτη της γήρανσης και των γενετικών ασθενειών, για την παραγωγή φαρμάκων κ.ά. Βέβαια μια πιθανή εφαρμογή στον άνθρωπο θα μπορούσε να οδηγήσει και στην παραγωγή δικτατόρων και κακοποιών. Γιατί και ο Αϊνστάιν δεν φανταζόταν ότι η εξίσωση του για την ισοδυναμία μάζας και ενέργειας θα μετατρεπόταν, σε ελάχιστα χρόνια, σε ατομική βόμβα. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι στη δεκαετία του 70 πολλά εργαστήρια Μοριακής Γενετικής στην Αμερική είχαν βανδαλιστεί απ' αυτούς που είχαν τον φόβο ότι τα πειράματα για το ανασυνδυασμένο DΝΑ είναι πολύ επικίνδυνα, αν και είχαν ήδη θεσπιστεί κάποιοι κανόνες λειτουργίας των σχετικών εργαστηρίων. Σήμερα δεν ασχολείται κανείς με αυτά τα πειράματα. Το ίδιο ίσως συμβεί και με τους κανόνες για την κλωνοποίηση, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς πρέπει να θεσπιστούν.

Αλλά και σε πιο πρακτικό τόνο, η ύπαρξη και η ομορφιά της ζωής βασίζεται στην ποικιλότητα. Και αυτό αφορά όλα τα είδη. Ακόμη και τον άνθρωπο. Γιατί π.χ., αν όλες οι γυναίκες ήταν τύπου Κλόντια Σίφερ και οι άνδρες τύπου Τομ Κρουζ θα ήταν πιο όμορφη η ζωή μας; Ασφαλώς όχι. Και αν πάλι όλοι οι άνθρωποι ήταν της ευφυίας του Αϊνστάιν θα ήταν καλύτερος ο κόσμος μας; Και πάλι όχι. Γιατί χρειάζονται όλοι. Και οι κακομούτσουνοι και τα μοντέλα Και οι χειρώνακτες και οι επιτελείς.

Η ζωή είναι πολυσύνθετη, προϊόν αμέτρητων δοκιμών της φυσικής επιλογής. Πώς είναι δυνατόν ένα ή έστω αμέτρητα εργαστήρια γενετικής να την βελτιώσουν και να την αλλάξουν; «Η όγδοη μέρα της δημιουργίας» που κάθε «μικρούλης θεός»

~ 50 ~

ονειρεύεται δεν είναι παρά μια διαδικασία μεταβατικότητας στο ταξίδι της προόδου που ο άνθρωπος είναι «καταδικασμένος» να κάνει. Και είναι γνωστό ότι κάθε πρόοδος περνά και τις παιδικές αρρώστιες. Αυτό θα συμβεί και με τους νεωτερισμούς της κλωνοποίησης. Γιατί ο άνθρωπος δύσκολα θα παίξει την ύπαρξη του στα ζάρια οποιασδήποτε οργουελιανής φαντασίας.

Στ. Αλαχιώτης, καθηγητής Γενετικής και πρύτανης

26. Ο φόβος της προόδου

[...] Είναι υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου να αναζητά αενάως την απόκτηση νέας γνώσης. Διότι «φύσει ορέγεται του είδέναι», κατά τον Αριστοτέλη. Και η νέα γνώση προσκτάται με τις προόδους της τεχνολογίας με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από τα πλούσια, ανεξάντλητα ίσως, κοιτάσματα των θετικών επιστημών.

Ό,τι είναι επιστημονικά εφικτό θα επιτευχθεί αργά ή γρήγορα. Καμία δύναμη δεν μπορεί να σταματήσει την έρευνα με κανόνες επιστημονικής δεοντολογίας. Μόνο η μη χρηματοδότηση της μπορεί να ανακόψει, προσωρινά, την πρόοδο της. Τα όποια νομικά, φιλοσοφικά, θρησκευτικά, ηθικά ή άλλα απαγορευτικά τείχη ορθώνονται περιστασιακά στη βιολογική έρευνα θα καταρρέουν από την προσφορά της στη θεραπεία και αποκατάσταση ανίατων σήμερα βλαβών του ανθρώπινου οργανισμού.

Σημαντικός γερμανός φιλόσοφος σε πρόσφατο άρθρο του καταλήγει: «Δεν έχω την εντύπωση ότι έχουμε βρει τις σωστές λύσεις και τελικές αποφάσεις στα ηθικά προβλήματα που δημιουργούν η βιοτεχνολογία και η γενετική. Εκείνο που γνωρίζουμε μόνο είναι ότι η ίδια η βιολογία δεν μπορεί να μας τις "αποκαλύψει"».

Με άλλα λόγια, ο φιλόσοφος αποδέχεται έμμεσα ότι η αδυναμία της βιολογίας είναι και αδυναμία της φιλοσοφίας και οποιασδήποτε άλλης ανθρώπινης θεωρητικής κατασκευής. Τα ηθικά προβλήματα, αν πραγματικά υπάρχουν και παραμένουν ανεπίλυτα από τους δημιουργούς της προόδου που τα στοιχειοθετεί, θα εξακολουθούν να αθροίζονται. Όχι όμως για πολύ. θεωρώ πολύ πιθανό ότι με τον χρόνο θα εξαχνώνονται και τελικά θα διαπιστώνεται η πλασματική φύση τους. Οι βιολόγοι και οι ιατροί δεν είναι λιγότερο ευφυείς· ούτε λιγότερο ηθικοί από τους φιλοσόφους.

Η ποιότητα του πολιτισμού μας κρίνεται από τη δύναμη του να αφομοιώνει όχι μόνο το παρελθόν αλλά και το μέλλον του, όπως ο ίδιος το διαμορφώνει και το καθορίζει και όπως πορεύεται προς αυτό. Παιδιά αυτού του πολιτισμού είναι και τα βιοϊατρικά επιτεύγματα, που μόλις αρχίζουν να ρίχνουν ελάχιστο φως στο μέγα μυστήριο της ζωής. Μικρή σημασία έχει αν προσωρινά τα εξοστρακίσει ή τους αρνηθεί την πατρότητα.

Τις Θερμοπύλες της ελευθερίας μας δεν φυλάττουν οι φοβικές προκαταλήψεις μας. Μπορεί να τις φυλάξει μόνο το ελεύθερο πνεύμα, οπλισμένο με τα όπλα εκείνα που ο πολιτισμός και ο ουμανισμός του εξασφαλίζει. Τότε η κλωνοποίηση και το όποιο άλλο επιστημονικό επίτευγμα θα γίνει μια ακόμη δυνατότητα του πολιτισμού και του ουμανισμού.

Νικ. Ματσανιώτης

~ 51 ~

27. Το ανθρωπιστικό ιδανικό

Όπως το κάθε άτομο χρειάζεται ένα σκοπό στη ζωή του για να πάρει νόημα η ζωή αυτή, για να συντονίζει όλες του τις προσπάθειες προς μια ενιαία κατεύθυνση και να το βοηθά εντείνοντας τις δυνάμεις του να γίνεται ολοένα καλύτερο, το ίδιο και ένας ολόκληρος λαός. Αλλιώς, άτομο και λαός αφήνονται στην τύχη και ζουν ζωή της στιγμής, χωρίς προοπτική και ελπίδα για πρόοδο πραγματική. Όπως όμως στο άτομο ο σκοπός της ζωής του είναι δυναμογόνος όταν πηγάζει από μέσα του, από τις δικές του ανάγκες και δυνατότητες, έτσι και για το λαό. Κι αυτόν μπορεί να τον συγκινήσει και να τον εμπνεύσει μονάχα ένα ιδανικό που ριζώνει στο δικό του χώμα και στη δική του φυσική ζωή. Ιδανικό δηλαδή που πηγάζει από την ιστορία του και τη ζωντανή του παράδοση, που ταιριάζει με την ψυχολογία του, με τον τόπο του και τις ανάγκες που δημιουργεί.

Τέτοιο ιδανικό βγαλμένο μέσα από το ελληνικό χώμα και την ιστορία του λαού του είναι ο ανθρωπισμός. Ανθρωπισμός θα ειπεί να πλάθομε ανθρώπους με γερό και ωραίο σώμα, με καθαρό στοχαστικό νου, με δυνατή θέληση και σεβασμό και αγάπη στους συνανθρώπους των. Ανοιχτομάτες που είναι σε θέση να κρίνουν οι ίδιοι υπεύθυνα όσα προβλήματα τους παρουσιάζει η ατομική και ομαδική ζωή τους, χωρίς να παρασύρονται σαν άβουλη αγέλη από τον πρώτο δυνατό ή δημαγωγό της ημέρας- ανθρώπους ικανούς να εξασφαλίσουν οι ίδιοι με την προσωπική τους εργασία τους υλικούς όρους της ζωής των, όσοι χρειάζονται για να κρατιέται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, να καταφάσκουν ελεύθερα τις δεσμεύσεις που επιβάλλει η ομαλή συμβίωση με τους συνανθρώπους των και η προκοπή τους- ικανούς να οργανώσουν τη ζωή της λαϊκής ολότητας όπου ανήκουν έτσι, που και τα άτομα και η ολότητα να προκόβουν και να καλυτερεύουν όλο και περισσότερο το επίπεδο της υλικής και πνευματικής των ζωής· για την προκοπή της να μη ρίχνουν την ευθύνη σε άλλους ή και στην τύχη, παρά να νιώθουν τον εαυτό τους όχι μόνο συνυπεύθυνο με τους φυσικούς ηγέτες αλλά και ως τον κυρίως υπεύθυνο· να βάζουν γι' αυτή κάθε δυνατή προσπάθεια, δίνοντας οι ίδιοι την κατεύθυνση και υπερνικώντας εσωτερικές και εξωτερικές αντίθετες δυνάμεις, και να είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν γι' αυτή όχι μονό την ησυχία και τη βολή τους παρά στην ανάγκη και τη ζωή τους την ίδια. Ανθρώπους δηλαδή που έχουν υψωθεί από το ζωικό στο ανθρώπινο επίπεδο, που έχουν δουλέψει μέσα τους όσο γίνεται το ανθρώπινο βάθος και που πραγματικά ελεύθεροι στέκουν μοίρα στη μοίρα τους.

Ανθρωπισμός δε θα ειπεί ισοπέδωση των ατόμων σε μια πολιτεία. Ο κάθε πολίτης έχει βέβαια δικαίωμα να ζήσει και ν' αναπτύξει ελεύθερα τον εαυτό του μέσα στα όρια που επιβάλλουν σε όλους οι δεσμεύσεις για την ομαλή ομαδική συμβίωση ενός λαού και την προκοπή του· να τον αναπτύξει μάλιστα, σύμφωνα με τον φυσικό, γιατί μόνον έτσι μπορεί και τον ψυχικό του κόσμο να δουλέψει βα-θύτερα και στην πιο μεγάλη απόδοση να φτάσει. Από την άποψη δηλαδή του δικαιώματος για τη συντήρηση και την ελεύθερη ανάπτυξη της υλικής και πνευματικής ζωής όλοι είναι ίσοι. Η ισότητα όμως αυτή δεν εξαφανίζει τις φυσικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα, διαφορές και ως προς την ψυχοσύσταση και ως προς τις ικανότητες και τη δυναμικότητα του καθενός. Αναγκαία συνέπεια των διαφορών αυτών σε μια πολιτεία καλά οργανωμένη είναι ο καθένας να παίρνει μέσα σ' αυτή τη θέση που του έχει ορίσει το φυσικό του και όχι η κοινωνική και οικονομική θέση του σπιτιού του, και στις ηγετικές θέσεις σε όλους τους κλάδους της δημόσιας ζωής ν' ανεβαίνουν εκείνοι που πραγματικά αξίζουν γι' αυτές. Συνέπεια δηλαδή είναι η σωστή ιεραρχία των προσωπικών αξιών, ιεραρχία που όχι μόνο θ' αναγνωρίζει ο κάθε πολίτης, παρά θα βοηθά και στο στήσιμο της.

~ 52 ~

Όπως τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους, έτσι και οι λαοί. Τις διαφορές αυτές δεν τις αρνείται το ανθρωπιστικό ιδανικό, αρνείται όμως το χωρισμό των λαών σε λαούς κυρίων και λαούς σκλάβων ή λαούς που πρέπει να εξοντωθούν. Γι' αυτό όλοι οι λαοί έχουν την ανθρωπινή τους αξία, την αξία του ανθρώπου, και όλοι έχουν το ίδιο δικαίωμα να ζήσουν ανθρώπινα και ν' αναπτύξουν τον εαυτό τους ελεύθερα. Αλλά κι εδώ εννοούμε την ελευθερία μέσα στα όρια που ορίζουν όσες δεσμεύσεις επιβάλλει σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη αυτό το ίδιο ανθρωπιστικό ιδανικό· η ελεύθερη μάλιστα ανάπτυξη τους πλουτίζει ποικιλότροπα και υψώνει τη ζωή γενικά της ανθρωπότητας και τον πολιτισμό της.

Αλέξανδρος Δελμούζος

28. ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Χωρίς την ανάπτυξη του μυαλού ό άνθρωπος δε θα έκανε ούτε φυσικά θα έγραφε Ιστορία Ή σκέψη είναι το ένζυμο πού μετέτρεψε τον πρωτόγονο σε πολιτισμένο άνθρωπο. Ή Ιστορία στην πραγματικότητα είναι Ιστορία του πολιτισμένου άνθρωπου. Και αρχίζει από τη στιγμή πού οι φυσικές συνθήκες ανάγκασαν τον άνθρωπο να μη στηρίζεται στο ένστικτο, αλλά στο μυαλό.

Έτσι, χάρη στη δύναμη του μυαλού, άρχισε να επεμβαίνει στο φυσικό του περίγυρο, να επιδρά πάνω σ" αυτό και συχνά να το μεταβάλει προς όφελος του. Όσο περισσότερο αναπτύσσεται, τόσο εντονότερη γίνεται ή επίδραση του πάνω στο περιβάλλον του, σε σημείο πια πού να μη μιλάμε για φυσικό, αλλά για τεχνητό, ανθρωπογενές περιβάλλον.

Την επίδραση αυτή μπορούμε να τη δούμε ανάγλυφη σε διάφορους τομείς της ζωής: Με τα συστήματα άρδευσης και βαθιάς άρωσης έρημοι κι άγονες περιοχές έγιναν εύφοροι αγροί Ή πρόοδος της συγκοινωνίας εξασφάλισε άνετη επικοινωνία κι αυτή με τη σειρά της έγινε ό καλύτερος αγωγός για την κυοφορία και κυκλοφορία ιδεών. Ή υποταγή του νερού εξασφάλισε τεράστιες δυνατότητες- ύδρευσης, άρδευσης και παραγωγής φτηνού ενεργειακού δυναμικού, ενώ παράλληλα απελευθερώθηκαν και δόθηκαν στην καλλιέργεια τεράστιες εκτάσεις γης.

Άλλαξε ή πανίδα και ή χλωρίδα της γης. Εξαφανίστηκαν φυτά και ζώα επιβλαβή, εξημερώθηκαν τ' άγρια και δημιουργήθηκαν με συνεχείς διασταυρώσεις νέες ποικιλίες. Φυτά και ζώα από τις παλιές χώρες μεταφέρθηκαν στις νέες και το αντίστροφο. "Αλλά σήμερα τον τόνο στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος δίνει κατά κύριο λόγο ή βιομηχανική ανάπτυξη, πού κάνει σιγά - σιγά τη γη να μοιάζει μ' ένα τεράστιο εργοστάσιο.

Αυτή ή απελευθέρωση του άνθρωπου από τις εξωτερικές δυνάμεις της φύσης, πού οφείλεται στην ανάπτυξη του μυαλού του, συνετέλεσε και συντελεί στην παραπέρα ενδυνάμωση του πνευματικού του δυναμικού. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι από τη στιγμή πού ένας λαός φτάνει σ' ένα σημείο ανάπτυξης, ή παραπέρα προαγωγή του καθορίζεται από τις γενικότερες πνευματικές επιδόσεις του. Ή διακίνηση των Ιδεών αρχίζει να γίνεται τροχός της Ιστορίας.

Σαράντος Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ

~ 53 ~

29. ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ - ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Το κοινό πεδίο αναφοράς, η βάση δεδομένων τόσο του πατριωτισμού, όσο και του εθνικισμού είναι το έθνος, το οποίο αποτελείται από μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων που συγκροτείται χάρη σε κοινούς φυλετικούς, γλωσσικούς και ιστορικούς δεσμούς και συνήθως ταυτίζεται με μια ορισμένη γεωγραφική επικράτεια. Βέβαια, το κυρίαρχο ενοποιητικό στοιχείο του έθνους προέρχεται από την έντονη αίσθηση της δικής του ιστορίας, κουλτούρας και γενικότερα των πολιτισμικών του ιδιαιτεροτήτων, άσχετα αν έχει κρατική οντότητα ή όχι. Γι' αυτό και περιλαμβάνει όχι μόνο όσους ζουν στο πάτριο έδαφος, αλλά και όσους ζουν σε διάφορες χώρες, αλλά έχουν εθνική συνείδηση.

Ωστόσο, πρέπει να εντοπίσουμε και την ειδοποιό διαφορά των δύο φαινομένων. Ο πατριωτισμός καταρχήν δεν είναι φυλακή για τον άνθρωπο, ούτε κάτεργο για το λαό. Το ίδιο, βέβαια, πρέπει να ισχύει για το έθνος, γιατί αν η πατρίδα είναι το σώμα, ο τόπος, έθνος είναι η βίωση της πατρίδας συνειδητοποιημένη μέσα σ' ένα λαό με βάρος ιστορίας. Ο πατριωτισμός, λοιπόν, οφείλει να εγγυάται και κατά γενική ομολογία εγγυάται τη γνησιότητα του, καθώς μένει ανοιχτός, δημοκρατικός, φιλελεύθερος, οικουμενικά ευπροσήγορος. Όταν ο άνθρωπος που ανήκει σε μια πατρίδα μεριμνά να γίνει αυτός που είναι εν δυνάμει, να φανερώσει το πρόσωπο του, δε σημαίνει ότι δε δέχεται, δεν επιθυμεί και ο αντι-κρινός του να κάνει το ίδιο. Το δικαίωμα κάθε λαού να εμφανίσει ειρηνικά την ταυτότητα του, με δημιουργική αλληλεγγύη, δεν του παρέχει ποτέ την ευχέρεια να βιάσει ή να ισοπεδώσει την ταυτότητα των άλλων λαών, ούτε και να λειτουργήσει διαλυτικά. Ο λόγος του Manzini «Αγαπώ την πατρίδα μου, επειδή αγαπώ τις πατρίδες» είναι το βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του αληθινού, του δίκαιου πατριωτισμού.

Έτσι, η ουσιαστική φιλοπατρία είναι αρετή, γιατί ο πατριώτης αγωνίζεται για τα ιερά και τα όσια της χώρας του, για τη διαφύλαξη της παράδοσης και την προάσπιση της εθνικής του ακεραιότητας, χωρίς ακρότητες και υπερβολές, σεβόμενος παράλληλα την ιδιαιτερότητα και τα κυριαρχικά δικαιώματα των άλλων λαών. Κάπου εδώ σταματά, οριοθετείται ο πατριωτισμός. Από δω και πέρα κάθε προσπάθεια επιβολής, υποτίμησης άλλων λαών δεν είναι εκδήλωση αγνού πατριωτισμού, αλλά έκφραση στείρου εθνικισμού, ο οποίος δυστυχώς αναζωπυρώνεται στις μέρες μας.

Η υπερβολή του εθνικισμού και ο ιστορικός του παροξυσμός υπήρξαν, για την Ευρώπη του 20 ού αιώνα, αιτίες καταστροφών. Για παράδειγμα ο εθνικισμός του μουσουλμανικού κόσμου, εμφανίζεται με την έξαρση του θρησκευτικού φανατισμού των ισλαμιστών, όχι μόνο ως βάση απόρριψης του δυτικού τρόπου Ζωής, αλλά κυρίως ως εκδήλωση ενός διατοπικού εθνικισμού κλειστού, όπου οι προγονικές παραδόσεις διδάσκουν πως όλοι οι μωαμεθανοί είναι αδελφοί εξ αίματος, παρά τις όποιες διαφορές γλωσσικές, ιστορικές κλπ. Έτσι προωθείται μία αδίστακτη επιθετική δήλωση της «ισλαμικής ταυτότητας» που δε διστάζει να λειτουργεί ως «καθαρκτική δύναμη» σε βάρος άλλων λαών με διαφορετική θρησκευτική αντίληψη.

Οι εθνικιστές, επομένως, ακριβώς επειδή θεωρούν ότι η ιδανική πρόοδος είναι εξ ορισμού εθνικό φαινόμενο και επειδή θεωρούν ως ανώτερο το δικό τους έθνος, αντιλαμβάνονται ως χρέος και ευθύνη τη διάδοση (και με τη βία) της «αληθινής πίστης» προς τις άλλες εθνικές ομάδες. Αυτή είναι η αποστολή τους. Να υποτάσσονται δηλαδή στην κρατική ιδεολογία, να ταυτίζουν την ύπαρξη τους μ' αυτή και να αγωνίζονται για την επικράτηση της. Γι' αυτό ακριβώς ο εθνικισμός

~ 54 ~

θεωρείται μορφή ψύχωσης, που δημιουργεί την ομαδική εγρήγορση. Ο εθνικισμός είναι η άλλη όψη του ρατσισμού, γιατί όπως ο ρατσιστής είναι εγκλωβισμένος στο σχήμα ανωτερότητας - κατωτερότητας, έτσι και ο εθνικιστής συνδέεται με τους ομοεθνείς του μ' ένα συλλογικό βίωμα αυτοέξαρσης, πίσω από το οποίο μπορεί να κρύβεται η δίψα για δύναμη ή η μικρότητα, που όμως αντισταθμίζεται από ιδέες μεγαλείου.

Βέβαια, σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να συγχέεται ο εθνικισμός με τους αγώνες των λαών να κερδίσουν την εθνική τους ανεξαρτησία και την ελευθερία τους από κάποιο αυθαίρετο και καταπιεστικό δυνάστη.

Είναι, συνεπώς, σαφές ότι ο αληθινός πατριωτισμός είναι αγώνισμα πνευματικό, ενώ ο εθνικισμός αποτελεί ανάσχεση στον πολιτισμό, αφού οι συνέπειες του είναι οδυνηρές για τους ανθρώπους και την ειρήνη. Αν όλοι μας κατανοήσουμε ότι το δικαίωμα στη διαφορά πρέπει να μας ενώνει, τότε θα δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για μια κοινωνία ενωμένη, κοινωνία που θα θεμελιώνεται στο γνήσιο πατριωτισμό και στην αποδοχή ότι κάθε λαός πρέπει να οφείλει να διατηρεί τη δική του εθνική προσωπικότητα.

30. Η Παρακμή των Ιδανικών

[...] Αν θα 'θελε κανείς να προσδιορίσει τα ιδανικά της νεώτερης Ελλάδας, θα ήταν αρκετά δύσκολο να τα ξεκαθαρίσει απόλυτα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι το εθνι-κιστικό ιδανικό καλλιεργήθηκε εντονότατα σε πολλές περιόδους σαν επίσημο ιδα-νικό, με επιπτώσεις τις περισσότερες φορές οδυνηρές, όχι τόσο λόγω πολεμικών απωλειών, αλλά και γιατί συνοδευόταν από πατριδοκαπηλία, εμπάθεια, φανατισμό, σκόπιμη διάκριση σε Έλληνες και ανθέλληνες, πολίτες περιωπής και πολίτες δεύ-τερης κατηγορίας. Αλλά αν πάλι, όπως είναι αναγκαίο, συνδέσουμε τα ιδανικά με τις υπάρχουσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, σίγουρα θα συμφωνήσουμε με την άποψη του Έριχ Φρομ ότι τα ιδανικά σήμερα είναι: χρήμα, δύναμη, επιτυχία. θα μπορούσε όμως να αναρωτηθεί κανείς με βάση αυτά που εκτέθηκαν: Βρίσκετε πως πίσω απ' τα ιδανικά κρύβονται άνομα συμφέροντα και επιδιώξεις μόνο, και ότι τελικά δε χρειαζόμαστε ιδανικά;

Ασφαλώς δε θα έφτανε κανείς σε μια τέτοια άρνηση των ιδανικών, και αυτό γιατί, όπως προείπαμε, δεν είναι τα ιδανικά αυτά που ξεπέφτουν αλλά οι άνθρωποι αυτοί που τα ξεφτίζουν. (Φανταστείτε πόσο άσχημα ηχεί το σύνθημα των ελληνοχριστιανικών ιδανικών ύστερα απ' την καταρράκωση που αυτά υπέστησαν). Πρέπει ακόμα να πούμε πως η ουσία και το βαθύτερο νόημα των ιδανικών παραμένει αναλλοίωτο, έστω κι αν αυτά αποτέλεσαν τυμπανοκρουσίες ή συνθήματα, έστω κι αν εν ονόματι τους έγιναν ενέργειες που σκοπούσαν σε εντελώς αντίθετες κατευθύνσεις. (Σίγουρα αυτοί που επιδιώκουν να ασκήσουν επιρροή γνωρίζουν άριστα ότι τα ιδανικά στις πλατιές μάζες δημιουργούν μια πολύ ισχυρή έλξη, γι' αυτό και προβάλλουν είτε άμεσα είτε έμμεσα τα πιο ισχυρά από τα ιδανικά). Δεν μπορεί ακόμα να αρνηθεί κανείς ότι τα ιδανικά, πολλά απ' τα ιδανικά, υλοποιήθηκαν μέσα από σκληρούς αγώνες, αποτελούν απόκτημα συνεχών διεργασιών και καταστάλαγμα εμπειριών, και ότι αποτελούν αρχές, όπως προείπαμε, υπαρκτή πραγματικότητα που διέπει τη ζωή μας και χαρακτηρίζει τον πολιτισμό μας.

Έτσι θα φανεί κανείς υπερβολικός ή παράλογος αν υποστηρίξει ότι οι νέοι, η σύγχρονη κοινωνία, δεν έχουν ιδανικά. Αλλά αν απ' τη μια μεριά μπορεί να θεωρηθεί αυτή η άποψη σαν αντίληψη παρακμασμένης ηθικολογίας, σίγουρα για την άρνηση των ιδανικών, όταν υπάρχει, δε φταίει η ίδια η νεολαία, αλλά αυτοί που πρόδωσαν ή

~ 55 ~

καπηλεύτηκαν τα ιδανικά, αυτοί που τα κατάντησαν θλιβερό, κενό κέλυφος, χαοτική προσωπίδα σαν κι αυτή που παρουσιάζει ο Γ. Σεφέρης στο Βασιλιά της Ασίνης. Ας μη ξεχνάμε ακόμα πως όταν μιλάμε για απομυθοποίηση των ιδανικών δεν εννοούμε τίποτε άλλο, παρά την αποκάλυψη της καπήλευσης και της εκμετάλλευσης. Και όταν αυτό δεν έχει την έννοια του συρμού, σίγουρα αποτελεί κατάκτηση, σημείο ωριμότητας.

Αλλά αν υπάρχει απογοήτευση και άρνηση από μια πρόωρα κουρασμένη μειοψηφία της νεολαίας, που για την τραγικότητα της δε φταίει απόλυτα η ίδια, αλλά περισσότερο και κατεξοχήν η «παιδαγωγήσασα» περασμένη γενιά (είναι στ' αλήθεια ανευθυνότητα ο παιδαγωγός να ρίχνει την ευθύνη στον παιδαγωγούμενο), υπάρχει σήμερα αρκετός δυναμισμός που επικεντρώνεται, και σε εθνικό και σε πα-γκόσμιο επίπεδο, σε ιδανικά ουσίας και ζωής, όπως είναι η δημοκρατία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ειρήνη, έστω κι αν η Κίρκη του καταναλωτισμού με πρότυπα ζωής απατηλά και επίπλαστα προσπαθεί να αποπροσανατολίσει και να προκαλέσει τη σύγχυση. Κι αν ο αγώνας φαίνεται ανίσχυρος να πραγματώσει αυτά τα ιδανικά σημασία έχει ότι συνέχεια κατακτούν και περισσότερες συνειδήσεις. Σημασία έχει ότι η ανθρωπότητα σήμερα, στο μεγαλύτερο ποσοστό της, ξέρει ότι από μερικές σπαραξικάρδιες διακηρύξεις για τα ανθρώπινα ιδανικά και τη δημοκρατία ή τα αν-θρώπινα δικαιώματα δεν απομένει παρά η υποκρισία και ο κίνδυνος του αφανισμού της ανθρωπότητας.

Α. ΚΙΤΣΑΚΗΣ

31. Το Νόημα τον Ηρωισμού στη Σύγχρονη Εποχή

Πριν προχωρήσουμε στη διερεύνηση του θέματος, σκόπιμο είναι να δώσουμε το περίγραμμα της έννοιας του ηρωισμού. Η ψυχική δύναμη και τάση που κινεί τον άνθρωπο σε πράξεις, έργα ή βιώματα πέρα απ' τα όρια των δυνατοτήτων του μέσου κοινωνικού ανθρώπου σε κάθε δοσμένη εποχή, και που οδηγεί ως τη θυσία για το καλό του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, είναι ο ηρωισμός.

Στην αρχαιότητα, ο ηρωισμός είχε, βασικά, αφετηρία ·και κίνητρο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, της άμυνας και της πάλης κατά των φυσικών στοιχείων. Ο ήρωας ήταν ο προικισμένος κατά κύριο λόγο με σωματική ρώμη. Δεν είχε καθολική θεώρηση επιτευγμάτων και σκοπών πέρ' απ' τα άμεσα αποτελέσματα. Δίνοντας μάχες ή ανοίγοντας δρόμους πολιτισμού, μεμονωμένο φαινόμενο, έγινε τραγούδι, θρύλος, ημίθεος.

Στη σύγχρονη εποχή η πνευματική καλλιέργεια και η ανάπτυξη του πολιτισμού έδωσαν το κύριο περιεχόμενο στο νόημα του ηρωισμού. Έγινε καθολικότερο φαινόμενο ο ηρωισμός και ο ήρωας πήρε πληρότητα, βάθος, ευθύνη. Σήμερα ομάδες ανθρώπων, λαοί, έθνη, ανηφορίζουν τον ηρωικό Γολγοθά του μαρτυρίου τους ευσυνείδητα, με τη γνώση και την ευθύνη πως η πορεία τους φωτισμένη από ιδανικά τείνει στην εκπλήρωση ενός καθήκοντος ή στην επίτευξη ενός καθολικού σκοπού.

Ο ηρωισμός σήμερα δεν είναι παροδική έξαρση, δε συντέμνεται σε μια πράξη. Έχει συνέχεια, έχει συνέπεια, γιομίζει πολλές φορές ολάκερη ζωή και σφραγίζεται με άπειρες καθημερινές θυσίες. Η ηρωική πράξη είναι ενσυνείδητα πειθαρχημένη σ' ένα γενικό πλάνο, ιδέα ή σκοπό. Ο ήρωας είναι ολοκληρωμένος, η θεώρηση, οι σκοποί και η θυσία του έχουν πλατύτερο περιεχόμενο, αγωνίζεται και θυσιάζεται για πανανθρώπινα ιδανικά με γνώση, με πίστη και οραματισμό.

Είναι ο επιστήμονας που ερευνά στο εργαστήριο, που γίνεται ο ίδιος πείραμα. Είναι ο ερευνητής στους πόλους, στις ζούγκλες ή στα βάθη των θαλασσών. Είναι ο αστροναύτης π' ανοίγει καινούριους δρόμους στην ανθρώπινη έρευνα. Είναι ο οδηγητής που θυσιάζεται για να λυτρώσει το λαό απ' την καταπίεση, να τον σύρει

~ 56 ~

απ' την εξαθλίωση στο φως του πολιτισμού. Είναι ο κοινωνικός εργάτης. Είναι ο αγωνιστής της ελευθερίας.

Στη μνήμη μας μυρμηγκιάζουν χιλιάδες χιλιάδων που κράτησαν του μαρτυρίου το σταυρό μια ζωή για μια πίστη, για ένα έργο, όταν μπορούσαν κάθε στιγμή να τον απιθώσουν, κερδίζοντας των σοφιστών τους επαίνους και του δήμου τα χειροκροτήματα. Το νόημα του ηρωισμού στο σήμερα και στο αύριο μέρα με τη μέρα θα παίρνει καθολικότερη και πιο ολοκληρωμένη έκφραση.

Ανθρώπινο χρέος, μα και κριτήριο για την ανθρώπινη υπόσταση, πρέπει να εί-ναι η ετοιμότητα για τη θυσία, που είναι το ίδιο το περιεχόμενο του ηρωισμού. Να 'ναι πάντα έτοιμος αδίσταχτα κι απλά, να μπορεί στην κρίσιμη ώρα να πει το μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι της ζωής του. Στην κρίσιμη ώρα σηκώνοντας το βάρος της ευθύνης του να δρασκελίσει το όριο της θυσίας, για να μπορεί να πει: Είμαι ένας ήρωας, ή πιο αληθινά είμαι ένας άνθρωπος.

Ν. ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗΣ

32. Υπάρχουν στην Εποχή μας Ήρωες;

Άραγε, στην εποχή μας, δεν υπάρχουν ήρωες; Για ν' απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πρέπει να εννοιολογήσουμε τον όρο ηρωισμός. Πρέπει πρώτα-πρώτα να τονιστεί πως κάθε εποχή έχει τα δικά της κριτήρια για να χαρακτηρίσει κάποιον ήρωα. Υπάρχουν, όμως, και κάποιες ιδιότητες που συγκινούν πάντοτε. Η γενναιό-τητα, η αυτοθυσία, η τιμιότητα, η καλοσύνη, η ανθρωπιά είναι μερικές από τις ιδιότητες αυτές. Αυτό δε σημαίνει πως όποιος έχει τα χαρίσματα αυτά είναι ήρωας. Οι ήρωες δε γεννιούνται' γίνονται. Όλοι οι άνθρωποι είναι "δυνάμει" ήρωες, αλλά για να φανεί ο ηρωισμός τους χρειάζεται να βρεθούν σε δύσκολες ή κρίσιμες κοι-νωνικές, πολιτικές, ή εθνικές καταστάσεις. Ούτε πάλι ο ηρωισμός είναι κάτι που προγραμματίζεται. Βέβαια, οι λαοί, για να ζήσουν, χρειάζονται ινδάλματα και γΓ αυτό, όταν δεν υπάρχουν ήρωες, είμαστε υποχρεωμένοι να τους ανακαλύψουμε ή να τους κατασκευάσουμε.

Η εποχή μας προβάλλει τους "κατασκευασμένους" ήρωες αλλ' αυτό δε σημαί-νει πως δεν έχει ήρωες. Γιατί ηρωισμός είναι το να είναι κανείς ήρωας κι όχι το να φαίνεται ήρωας. Κι ακόμη μεγαλύτερος ηρωισμός είναι το να είναι κανείς ήρωας και να μην το δείχνει. Από την άποψη αυτή ήρωας είναι ο απλός άνθρωπος, που μοχθεί για να βγάλει το ψωμί του, χωρίς να καταφεύγει σε αθέμιτους τρόπους πλουτισμού. ' Ό,τι είναι το αίμα αυτών που αγωνίστηκαν κι έπεσαν για ένα ιδανικό είναι και ο ιδρώτας αυτών που μοχθούν καθημερινώς για τον επιούσιο. Είναι ο ηρωισμός της καθημερινότητας, που γίνεται ακόμη πιο μεγάλος όταν ο άνθρωπος ασυμβίβαστος συνεχίζει να είναι ήρωας, ακολουθώντας το δρόμο του σκληρού μόχθου.

Με την έννοια που δώσαμε παραπάνω μπορούμε και στην εποχή μας να βρούμε πάρα πολλούς ήρωες. Σε μια πόλη σαν την Αθήνα που την πνίγει το νέφος, ηρωισμός είναι και το να ζεις ακόμη σ' αυτή. Σε μια εποχή νεοπλουτική, όπου και το πνεύμα αγοράζεται, ηρωισμός για τον πνευματικό άνθρωπο είναι ν' αγαπά τη μοναξιά και την πείνα του. Ήρωας είναι η μάνα που σ' όλες τις αντίξοες συνθήκες ξέρει να τα φέρνει "βόλτα", ήρωας είναι ο πατέρας, που κόβει τον καφέ και το τσιγάρο, επειδή τάχα "του το σύστησε ο γιατρός", ενώ στην πραγματικότητα θέλησε ν' ανταποκριθεί στα έξοδα των σπουδών του παιδιού του, ήρωας είναι και το παιδί που καθηλώνεται για ένα και δύο και τρία χρόνια στην καρέκλα, σαν τον ανάπηρο στο αναπηρικό καροτσάκι, για να μπορέσει να πετύχει σε μια ανώτατη σχολή. Κι ακόμη στην εποχή του πλαστικού, των πλαστικών εγχειρήσεων και των πλαστικών συνειδήσεων, ηρωισμός είναι το να θέλει κανείς να μείνει τίμιος και να το μπορεί. Ήρωας είναι κι

~ 57 ~

όποιος μπορεί ν' αντιστέκεται στους διάφορους συρμούς ή στις εύκολες προκλήσεις του καιρού. Αυτός που μένει πιστός στον εαυτό του και δεν τον ψευτίζει.

Κάποτε οι ήρωες πολεμούσαν για τους ανθρώπους. Οι ήρωες της εποχής μας πολεμούν για να σώσουν την ανθρωπιά. Το να βοηθήσει κανείς κάποιον που βρί-σκεται σε κίνδυνο -την ώρα που οι πολλοί κάνουν πως δε βλέπουν ή δεν ακούν-δεν είναι ότι σώζεις το συγκεκριμένο άνθρωπο αλλά τον άνθρωπο που φέρεις μέσα σου. Το ότι ένας άνθρωπος μπορεί να εγκαταλείψει την πατρίδα και την οικογένεια του, για να βοηθήσει, για παράδειγμα, τους κατοίκους της Αφρικανικής ηπείρου που πεθαίνουν καθημερινά από την πείνα και τις αρρώστιες, είναι στην πραγματικότητα ηρωισμός, θα βρεθούν όμως οι πολλοί, που θα χαρακτηρίσουν μια τέτοια στάση σαν τρέλα. Φαίνεται πως για να είναι ήρωας κανείς στον καιρό μας πρέπει να είναι τρελός.

Αλλά δεν είναι πάντα εμφανής ο ήρωας. Στην εποχή μας ο ηρωισμός ξεντύθηκε το ένδυμα της λαμπρότητας και φόρεσε το ένδυμα της καθημερινότητας, τη φόρμα του εργάτη, την ποδιά της νοικοκυράς, τα γυαλιά με τους χοντρούς φακούς του επιστήμονα, τη στολή του στρατιώτη που κρατάει τ' όπλο κι ονειρεύεται την ειρήνη, τη "νιτσεράδα" του ναυτικού μας που διασχίζει τον αγριεμένο ωκεανό, που επισκέπτεται χώρες μαγικές κι εκείνος νοσταλγεί το ξερό νησί του. Ήρωες είναι αυ-τοί που αποφεύγουν τα "στραβοπατήματα" που θα "ίσιωναν" τη ζωή τους, ήρωες είναι οι φτωχοί που δεν κλέβουν, ήρωες είναι αυτοί που πονούν και δεν κλαίνε, ήρωες κι αυτοί που κλαίνε, όταν βλέπουν τους άλλους και πονάνε ή πεινάνε. Όλοι αυτοί είναι ήρωες αλλά μένουν αφανείς, γιατί δεν ανταποκρίνονται στα πρότυπα ζωής που η διαφήμιση μας επιβάλλει.

Τα παραμύθια της γιαγιάς μιλούσαν για ιππότες, για γενναία παλικάρια, αλλά και για ταπεινούς, απλούς, καλόκαρδους ανθρώπους, που με το δικό τους τρόπο σκόρπιζαν γύρω τους το καλό. Όμως στη θύμηση των παιδιών μένουν πάντα τα θαυμαστά κατορθώματα κι όχι οι ταπεινές, απλές, ανθρώπινες πράξεις. Σήμερα ζούμε σε κάποιους ιδιότροπους καιρούς, που δεν αναγνωρίζουν τον πραγματικό ηρωισμό. Για ν' ανορθωθεί ηθικά ο κόσμος, θα χρειαστούν θυσίες μεγάλες. Αν, όμως, γίνουμε όλοι σε μικρό βαθμό ήρωες, έτσι που να τολμάμε να λέμε ένα "παρών", τότε δε θα χρειάζονται οι μεγάλοι ήρωες, που θυσιάζονται για να κάνουν αυτό που δεν τολμούν να κάνουν οι άλλοι. Και τότε η ζωή μας θα κλείνει, όπως το παραμύθι της γιαγιάς: εμείς θα ζήσουμε καλά και τα παιδιά μας καλύτερα.

Σ. ΚΑΡΓΑΚΟΣ

33. Η Διαμόρφωση του Χαρακτήρα

Ο χαρακτήρας δεν έχει μόνο ως αποστολή να επιτρέπει στο άτομο να ενεργεί με συνέπεια και «λογικά». Αποτελεί επίσης τη βάση για την προσαρμογή του στην κοινωνία. Ο χαρακτήρας του παιδιού διαπλάθεται από το χαρακτήρα των γονέων του και αναπτύσσεται σε αντιστοιχία μ' αυτόν. Οι γονείς και οι μέθοδες δια-παιδαγώγησης του παιδιού διαμορφώνονται με τη σειρά τους από την κοινωνική στρουκτούρα του πολιτισμού τους.

~ 58 ~

Το γεγονός ότι τα περισσότερα μέλη μιας κοινωνικής τάξης ή πολιτισμού έχουν κοινά σημαντικά στοιχεία χαρακτήρα και ότι μπορούμε να μιλήσουμε για την ύπαρξη ενός «κοινωνικού χαρακτήρα», που αντιπροσωπεύει τον κεντρικό πυρήνα μιας δομής χαρακτήρα κοινής στους περισσότερους ανθρώπους ενός δοσμένου πολιτισμού, δείχνει το βαθμό στον οποίο ο χαρακτήρας διαπλάθεται από κοινωνικά και πολιτιστικά πρότυπα. Από τον κοινωνικό όμως χαρακτήρα πρέπει να διαφοροποιήσουμε τον ατομικό χαρακτήρα, με τον οποίο ένα άτομο διαφέρει από ένα άλλο μέσα στον ίδιο πολιτισμό.

Οι διαφορές αυτές οφείλονται κατά ένα μέρος στις διαφορές των προσωπικο-τήτων των γονέων και στις διαφορές, φυσικές και υλικές, του ιδιαίτερου κοινωνικού περιβάλλοντος, στο οποίο μεγάλωσε το παιδί. Οφείλονται ακόμα και σε διαφορές ιδιοσυστασίας του κάθε ατόμου, ιδιαίτερα σε διαφορές ιδιοσυγκρασίας. Γενετικά, η διάπλαση του ατομικού χαρακτήρα καθορίζεται από την επίδραση των βιωμάτων της ζωής του, τόσο τα ατομικά, όσο και εκείνα που πηγάζουν από τον πολιτισμό του, από την ιδιοσυγκρασία και από τη φυσική ιδιοσυστασία του.

Το περιβάλλον ποτέ δεν είναι ταυτόσημο για δύο ανθρώπους, γιατί η διαφορά ιδιοσυστασίας κάνει τα δύο αυτά άτομα να νιώθουν το ίδιο περιβάλλον με λίγο πολύ διαφορετικό τρόπο. Οι απλές συνήθειες δράσης και σκέψης, που αναπτύσσονται σαν αποτέλεσμα του κομφορμισμού ενός ατόμου με το πολιτιστικό πρότυπο, και οι οποίες δεν πηγάζουν από το χαρακτήρα ενός ατόμου, μεταβάλλονται εύκολα κάτω από την επίδραση νέων κοινωνικών προτύπων. Αν, από το άλλο μέρος, η συμπεριφορά ενός ατόμου οφείλεται στο χαρακτήρα του, φορτίζεται με ενέργεια και μεταβάλλεται μόνο στην περίπτωση που θα συμβεί μια βασική αλλαγή στο χα-ρακτήρα του ατόμου.

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

34. Η Κοινωνική Ευθύνη

Οι σύγχρονες κοινωνικές δομές διαφοροποίησαν την αρχική σημασία της ευθύ-νης. Ίσως στη διαφοροποίηση αυτή να έπαιξαν σημαντικό ρόλο θρησκευτικές και ανθρωπιστικές αντιλήψεις. Έτσι σήμερα με τον όρο ευθύνη θεωρούμε κάποιον υπόλογο για την άσκηση ενός κοινωνικού λειτουργήματος ή την εκπλήρωση ενός κα-θήκοντος. Με τις νέες διαστάσεις η ευθύνη αποκτά μια ευρύτατη κοινωνική σημασία, που αγκαλιάζει κάθε υπεύθυνο άτομο. Γιατί είναι γνωστό ότι στις οργανωμένες κοινωνίες δεν υπάρχει υπεύθυνο άτομο που να μην ασκεί κάποιο κοινωνικό λειτούργημα ή να είναι απαλλαγμένο από εκπλήρωση καθηκόντων με κοινωνικές προεκτάσεις.

Η κοινωνική ευθύνη λοιπόν είναι μια ηθική υποχρέωση. Μια φυσική εκδήλωση της ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Δεν επιβάλλεται αλλά υποβάλλεται από την ίδια την ανθρωπινή μας φύση, και διακρίνεται για την ελευθερία της. Χωρίς ελεύθερη αναδοχή η κοινωνική ευθύνη είναι άγχος. Γι' αυτό η εθελούσια αποδοχή της μαρτυρεί την ύπαρξη ανθρωπισμού, πνευματικής ποιότητας και λογικής διαφοράς απ' ολόκληρη την άλογη δημιουργία, που δε γνώρισε κι ούτε ποτέ θα γνωρίσει τέτοια ευθύνη.

Με τα παραπάνω χαρακτηριστικά διακρίνεται κάθε κοινωνική ευθύνη σ' οποιαδήποτε απόχρωση της, είτε πολιτική, είτε θρησκευτική, είτε επιστημονική, είτε παιδαγωγική, είτε κάποια άλλη. Είναι τα χαρακτηριστικά που αποκαλύπτουν τις αυθεντικές προσωπικότητες της ευθύνης ως πραγματικούς ηγέτες, ως φωτισμένους πρωτοπόρους, ως ακάματους αρχηγούς, αλλά και ως πετυχημένους οικογενειάρχες, ως διαπρεπείς επιστήμονες, ως ευσυνείδητους εργάτες, ως ακέραιους επαγγελματίες, ως δημιουργικούς καλλιτέχνες κι ως γνήσιους διανοητές.

~ 59 ~

Από τη διαπίστωση αυτή της αυθεντικότητας ξεκινά και μια πρόσφατη παρε-ξήγηση, όχι άσχετη της ηθικής κρίσεως. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων ταύτισε την ευθύνη με την εξουσία, κι απαίτησε τα πάντα προσφέροντας μόνο κριτική. Έτσι η ευθύνη έγινε καθήκον των φορέων της κάθε εξουσίας κι οι εξουσιαζόμενοι εκφράζονται ανεύθυνα, ανώνυμα και μαζικά. Αυτό άλλωστε μαρτυρεί κι ο χαρα-κτηρισμός ως υπευθύνων των φορέων της εξουσίας, αφού όλοι οι άλλοι που δεν έχουν εξουσία ποτέ δεν ονομάζονται υπεύθυνοι. Στη σύγχυση αυτή πρέπει να δούμε τα αποτελέσματα της πρόσφατης μαζοποιήσεως. Είναι μια κατάσταση παράγωγη της εξισωτικής δράσεως του σύγχρονου πολιτισμού πάνω στην ανθρώπινη προσωπικότητα, που της αποστερεί την ιδιαιτερότητα και τη βυθίζει στην ανωνυμία. Στην ανωνυμία μπορεί να κρύβεται η ανευθυνότητα, γι' αυτό κι είναι αντίθετη απ' την ευθύνη. Με την ευθύνη συνδέονται μόνο επώνυμα πρόσωπα, που έχουν τη δύναμη να ξεχνούν το άτομο τους και να ενδιαφέρονται για τους άλλους.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο άνθρωπος από βιολογικό άτομο γίνεται κοινωνικό πρόσωπο, μετέχει στην κοινωνική ευθύνη, κι από τότε γι' αυτόν είναι αδιανόητος κι υποτιμητικός ο χαρακτηρισμός του ανεύθυνου. Έτσι όλοι παίρνουν ένα τμήμα από τη συλλογική ευθύνη, γι' αυτό κι είναι συντελεστές των επιτυχιών και συναίτιοι των αποτυχιών.

Β.Τ. ΓΙΟΥΛΤΣΗΣ

35. Η Ευθύνη τον Πνευματικού Ανθρώπου

Η εποχή μας αναζητεί με πάθος τους αληθινούς πνευματικούς ανθρώπους, τις ολοκληρωμένες προσωπικότητες. Απεχθάνεται την ωραιολογία. Οι κατασκευαστές των ωραίων φράσεων, που λογαριάζονταν άλλοτε τόσο πολύ, έχουν πεθάνει. Η αναζήτηση του ουσιώδους έχει γίνει επιτακτικό αίτημα. Και αυτό το αίτημα πρέπει να εκφράζει και με την όποια του δύναμη να εκπληρώνει ο πνευματικός άνθρωπος. Και, για να το κατορθώνει τούτο, πρέπει να είναι ελεύθερος.

Ο Καμύ την υποχρέωση αυτή την προσδιορίζει πολύ παραστατικά: «Ο ρόλος του πνευματικού ανθρώπου, παρατηρεί, «είναι να δείχνει ότι «ο βασιλιάς είναι γυμνός, όταν είναι γυμνός» και όχι να περιγράφει εκστατικά τα ανύπαρκτα φανταστικά ρούχα του». Η παρομοίωση είναι παρμένη από το θαυμάσιο εκείνο παραμύθι του Άντερσεν, την «Αόρατη στολή του αυτοκράτορα». Το θυμάστε; Ήταν, λέει, κάποτε ένας αυτοκράτορας, που τρελαινόταν για τις ωραίες φορεσιές και ξόδευε ολόκληρους θησαυρούς, για να ικανοποιεί τούτο το πάθος του. Μια μέρα ήρθαν στο παλάτι του δυο απατεώνες και του είπαν πως είναι σε θέση να του ράψουν μια έξοχη φορεσιά, που θα είχε το χάρισμα να γίνεται αθέατη σε όσους δεν ήταν άξιοι να κατέχουν το αξίωμα ή τη θέση τους και σ' εκείνους που ήταν απίστευτα ηλίθιοι. Ο αυτοκράτορας δέχτηκε την πρόταση τους και τους έδωσε χρήματα πολλά και άφθονο μετάξι. Οι απατεώνες έκαναν πως υφαίνουν μα, φυσικά, κράτησαν και τα χρήματα και το μετάξι για λογαριασμό τους. Και ζήτησαν κι άλλα κι άλλα. Και πήγαιναν οι παλατιανοί να ιδούν τη φορεσιά και δεν έβλεπαν τίποτε, γιατί και βέβαια τίποτε δεν υπήρχε, μα συλλογίζονταν, πως, για να μην τη βλέπουν, θα είναι ηλίθιοι ή ανάξιοι. Κι έτσι άρχιζαν να την παινεύουν με θερμά εγκωμιαστικά λόγια. Το ίδιο έπαθε κι ο αυτοκράτορας. Κι ήρθε η μέρα, που θα τη φορούσε για πρώτη φορά, μέσα στη σύναξη των αυλικών του. Κι όλοι (τι άλλο να κάνουν;) έμειναν κατάπληκτοι από την ομορφιά της. Μόνο ένα παιδάκι φώναξε ξαφνικά: «Μα ο αυτοκράτορας μας είναι γυμνός. Δε φοράει τίποτε!». Και τότε πήραν κι οι άλλοι θάρρος και είπαν το ίδιο. Και το είπε κι όλος ο λαός.

Αυτό το παιδάκι, λέει ο Καμύ, πρέπει να είναι ο πνευματικός άνθρωπος. Μα, για να είναι αυτό το παιδάκι, δεν αρκεί η ελευθερία. Χρειάζεται και η συνείδηση της

~ 60 ~

ευθύνης. Η συνείδηση της ευθύνης δεν υπάρχει στο παραμύθι. Υπάρχει στη ζωή. Και πρέπει να ομολογηθεί, πως η πραγματική συνείδηση της ευθύνης έχει κατά πολύ ατονήσει στους καιρούς μας. Οι άνθρωποι στοχάζονται κι ενεργούν, αναλαβαίνουν πρωτοβουλίες, επιχειρούν τολμήματα, κεντρισμένοι από τη ματαιοδοξία ή τη δίψα της υπεροχής, από τον πόθο να κατακτήσουν, ν' απολαύσουν, να «ζήσουν», χωρίς να υπολογίζουν τις συνέπειες. Το ένστικτο της αρπαγής έχει, σε πολλές περιπτώσεις, όχι μονάχα αναβιώσει, αλλά και αληθινά αποχαλινωθεί. Ίσως, από την άποψη τούτη, να μην είμαστε παρά ένας κόσμος αρπάγων, που άλλο τρόπο δεν ξέρουν από την αυθαιρεσία και τη βία.

Ο πνευματικός άνθρωπος είναι υποχρεωμένος από τον κλήρο που του έλαχε, από την αποστολή που έχει τάξει στον εαυτό του, να μην υπηρετεί το ένστικτο της αρπαγής. Το χρέος του είναι να διατηρεί τη νηφαλιότητα του και σκληρά να δοκι-μάζεται ανάμεσα στους συντηρητικούς δεινόσαυρους, στα φρικαλέα μηρυκαστικά των κοινών τόπων, και στους έξαλλους και φανατικούς ορχούμενους δερβίσηδες των υπόπτων μετασχηματισμών. Η κάθε του σκέψη, η κάθε του φράση, η κάθε του πράξη πρέπει ν' απορρέει από τη συνείδηση της πνευματικής ευθύνης. Πρέπει να λησμονεί, πως ο προορισμός του είναι η διακονία του πνεύματος και όχι η παρα-κολούθηση ρευμάτων, που είναι στο βάθος αντιπνευματικά. Ίσως-ίσως και μόνο γιατί είναι «ρεύματα».

Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

36. Η ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Σήμερα ο άνθρωπος των βιομηχανικών κοινωνιών ζει τον εαυτό του και τους άλλους όπως ζει τα πράγματα, τα αντικείμενα, απλώς με τις αισθήσεις και με το νου, αλλά σύγχρονα χωρίς καμιά καρποφόρα σχέση προς τον εαυτό του και το περιβάλλον, γιατί έχει αλλοτριώσει τον εαυτό του. Δεν τον αισθάνεται σαν κέντρο και δημιουργό της τεχνικής του κατασκευής, του κατασκευάσματος του, παρά σαν υπηρέτη του. Όσο πιο πελώριες είναι οι δυνάμεις πού έχει αποδεσμεύσει ο άνθρωπος, τόσο και πιο αδύνατο αισθάνεται τον εαυτό του σήμερα μέσα στις βιομη-χανικές κοινωνίες. Κατέχεται από την ίδια τη δημιουργία του, τη στιγμή πού χάνει τον εαυτό του.

Ό σκοπός του σημερινού ανθρώπου, πού ζει μέσα στις βιομηχανικές κοινωνίες, είναι να πουλήσει τον εαυτό του με επιτυχία στην αγορά. Γι' αυτό και δεν αντλεί τη συναίσθηση του εαυτού του από την ενεργητικότητα του σαν ένα όν πού σκέπτεται και αγαπά, παρά από τον κοινωνικοοικονομικό ρόλο του. Το αίσθημα της αξίας του εξαρτάται από την επιτυχία, δηλαδή από το αν μπορεί να πουλήσει σε συμφέρουσα τιμή τον εαυτό του, το σώμα του, τη νόηση του, τη νοητική του ικανότητα και δυνατότητα. Και ή ψυχή του ακόμη είναι το κεφάλαιο του.

Ανθρώπινες ιδιότητες, όπως φιλία, ευγένεια, καλοσύνη και άλλα πιο ιερά ακόμη πράγματα αντικρίζονται σαν εμπορεύματα, είδη χρήσιμα, αναγραμμένα επάνω στο πακέτο της «προσωπικότητας», πού βοηθούν στην ανθρώπινη αγορά να επιτευχθούν υψηλότερες τιμές.

Έτσι είναι φανερό πώς ή εκτίμηση των ίδιων των ικανοτήτων του ανθρώπου εξαρτάται από παράγοντες πού βρίσκονται έξω απ' αυτόν, βρίσκονται δηλαδή στην παραπαίουσα κρίση της αγοράς, ή οποία αποφασίζει για την αξία του κατά τον ίδιο τρόπο πού κρίνει και αποφασίζει για κάποιο εμπόρευμα, για αντικείμενα δηλαδή και πράγματα πού δεν έχουν οντότητα, εαυτό. Κατ' αυτόν τον τρόπο οι άνθρωποι του βιομηχανικού πνεύματος των κοινωνιών μας, πού βάζει τη σφραγίδα του επάνω

~ 61 ~

στην κοινωνική μας οργάνωση, τείνουμε να χάσουμε τον εαυτό μας κάτω από τους πολλούς ρόλους με τους οποίους ντυνόμαστε, και τις πολλές μάσκες πού φορούμε.

Ό άνθρωπος του τεχνικού πολιτισμού μεταβίβασε το καθαυτό «είναι» του, εκποίησε κατά κάποιο τρόπο τον εαυτό του. Κι έτσι αφαίρεσε τη γνήσια έκφραση του, τη συμπίεσε στις συμπληγάδες της ή τεχνοκρατία, τον αποξένωσε από τον πλησίον του και δυστυχώς κι από τον ίδιο τον εαυτό του.

Ίω. Ν. ΞΗΡΟΤΥΡΗΣ

37. Η Διεθνής Ειρήνη

Η σημασία του να ενισχυθεί η διεθνής ειρήνη είχε αναγνωριστεί από τους πραγματικά μεγάλους άνδρες των προηγούμενων γενεών. Αλλά οι τεχνικές πρόοδοι της εποχής μας μετατρέψανε αυτό το ηθικό αίτημα σε θέμα ζωής ή θανάτου για τη σημερινή πολιτισμένη ανθρωπότητα, και έκαναν να θεωρείται η ενεργός ανάμιξη στη λύση του προβλήματος της ειρήνης, ως ηθικό χρέος που δεν μπορεί να το παραβλέψει κανένας ευσυνείδητος άνθρωπος.

Πρέπει να καταλάβουμε πως οι πανίσχυρες βιομηχανικές ομάδες της κατα-σκευής όπλων κάνουν ό,τι μπορούν σ' όλες τις χώρες για να εμποδίσουν τον ειρη-νικό διακανονισμό των διεθνών διενέξεων και πως οι νομοθέτες μπορούν να επιτε-λέσουν αυτόν το μεγάλο σκοπό μόνον όταν έχουν εξασφαλίσει την ισχυρή υποστή-ριξη της πλειοψηφίας των λαών τους. Σ' αυτές τις μέρες των δημοκρατικών κυ-βερνήσεων, η μοίρα των εθνών εξαρτιέται από τα ίδια τα έθνη' αυτό πρέπει να τό-χει πάντα στο μυαλό του κάθε άτομο.

Η επιτέλεση μιας αλλαγής τόσο μακράς πνοής στη ζωή των εθνών προϋποθέτει μια ισχυρότατη ηθική προσπάθεια και ένα τελειωτικό ξερίζωμα μιας βαθύτατα ριζωμένης παράδοσης. Όποιος δεν είναι προετοιμασμένος να εξαρτήσει απόλυτα τη μοίρα της χώρας του σε περίπτωση διένεξης από τις αποφάσεις ενός διεθνούς διαιτητικού δικαστηρίου, και να κάνει συνθήκη γι' αυτό το σκοπό, δεν είναι από-λυτα αποφασισμένος να αποφύγει τοχ πόλεμο. Πρέπει να γίνουν όλα ή τίποτα.

Είναι αναμφισβήτητο πως οι προηγούμενες προσπάθειες εξασφάλισης της ει-ρήνης απέτυχαν εξ αιτίας των σκόπιμων και μονομερών συμβιβασμών.

Μόνο ο αφοπλισμός και η ασφάλεια μπορούν να συνδυαστούν. Η μόνη εγ-γύηση της ασφάλειας είναι να αναλάβουν όλα τα έθνη την υποχρέωση να εκτελούν τις αποφάσεις της διεθνούς εξουσίας. Έτσι, στεκόμαστε πάντα στην αρχή των με-θόδων. Το αν θα βρούμε τον τρόπο της ειρήνης ή θα εξακολουθήσουμε τον παλιό δρόμο της κτηνώδους βίας, που τόσο ανάξιος είναι για τον πολιτισμό μας, αυτό εξαρτάται μόνο από μας. Από τη μια μεριά μας καλούν η ελευθερία του ατόμου και η ασφάλεια της κοινωνίας, και από την άλλη μεριά μας απειλεί η υποδούλωση του ατόμου και η εκμηδένιση του πολιτισμού μας. Η μοίρα μας θα είναι τέτοια που μας αξίζει.

A.EINSTEIN

38. Οι Βιομηχανίες τον Ολέθρου

Oταν συλλογίζεται κανείς ότι, ύστερ' από δύο αιματηρούς παγκόσμιους πολέ-νχμους και ενώ ακόμη καπνίζουν τα ερείπια από πολεμικές ρήξεις σε τόσα γεωγραφικά σημεία του πλανήτη μας, ακμάζουν και αναπτύσσονται σε όλες τις πο-λιτισμένες χώρες του κόσμου οι βιομηχανίες που κατασκευάζουν τα τρομακτικά σήμερα όπλα του ολέθρου και εκείνοι που ρυθμίζουν τις τύχες της οικουμένης δεν αποκλείουν, απεναντίας λογαριάζουν σοβαρά το ενδεχόμενο μιας νέας σύρραξης -

~ 62 ~

τον πιάνει απελπισία. Είναι δυνατόν αυτό το έξυπνο ζώο, ο «άνθρωπος», που αυ-τοπροβάλλεται ως «κορωνίδα της Δημιουργίας», να βρίσκεται ακόμη στο επίπεδο τέτοιας αγριότητας, και προπάντων μωρίας, ώστε να μη μπορεί να φαντασθεί και \α θεσπίσει για τη λύση των διαφορών του άλλον τρόπον παρά τη σφαγή;

Η τραγωδία της σημερινής ανθρωπότητας είναι ότι διαθέτει αλόγιστα τα προϊ-όντα του ιδρώτα της σε πολεμικούς εξοπλισμούς και προσφέρει τους δημόσιους πόρους της (που πολλές φορές για να συγκεντρωθούν αποστραγγίζεται φορολογικά ο εργαζόμενος λαός) στη ληστρική κερδοσκοπία των «βιομηχανιών του πολέμου». Τι φταίνε όμως οι μικροί και φτωχοί λαοί που έχουν τόσες ανάγκες να αντιμετωπίσουν (ανάγκες παιδείας, υγείας, πρόνοιας) και που αγωνίζονται να βελτιώσουν το ποιόν της ζωής τους — τι φταίνε που υποχρεώνονται, αντί να αποκτούν σχολεία, νοσοκομεία, βιβλιοθήκες, θέατρα, να ξοδεύουν τα λιγοστά χρήματα τους για σιδερικά που τόσο γρήγορα αχρηστεύονται;

Εκείνο πάντως που οι περισσότεροι από μας δεν έχουμε αντιληφθεί και εκτιμήσει ανάλογα προς τις διαστάσεις του, είναι ότι στις μεγάλες βιομηχανίες κατασκευής όπλων και πολεμικών οχημάτων, που λειτουργούν σε χώρες οικονομικά ισχυρές, έχουν επενδυθεί τεράστια κεφάλαια από ιδιωτικές και κρατικές πηγές, που εργάζονται εκατομμύρια ανθρώπων που αυτό μόνο το επάγγελμα ασκούν και απ' αυτό ζουν. Οι εγκέφαλοι τούτων των επιχειρήσεων, ακριβά μισθωμένοι, επινοούν κάθε μέρα πιο τελειοποιημένες μηχανές ολέθρου, και τα εργοστάσια τους πολλαπλασιάζουν διαρκώς την παραγωγή τους που πρέπει, φυσικά, να μην παραμείνει και φθαρεί στις αποθήκες, αλλά να ριχτεί στην «αγορά» και να πουληθεί, για να αμειφθούν οι εργαζόμενοι, να κερδίσουν και οι κεφαλαιούχοι.

Πώς θα πραγματοποιηθεί αυτή η αγοραπωλησία; Σκεφτείτε τι κοινωνικός σάλος πρόκειται να γεννηθεί άμα κλείσουν τα τεράστια και πολυάριθμα αυτά εργοστάσια παραγωγής πολεμικών ειδών με την ανεργία εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν από τη λειτουργία τους. Ποιοι είναι αυτοί οι «άλλοι» που σώζουν τα εργοστάσια του ολέθρου από τη χρεωκοπία, όταν αυξάνεται με ταχύ ρυθμό η παραγωγή τους (για να μείνει η επιχείρηση ζωντανή και ακμαία, όπως κάθε ελπιδοφόρος οικονομικός οργανισμός) και τα προϊόντα τους αναζητούν αγοραστές, δεν χρειάζεται πολλή σοφία να το μαντέψει ο αναγνώστης. Είναι τα φανερά και τα μυστικά «γραφεία» των ισχυρών κρατών που βρίσκονται μέσα στο κύκλωμα. Αυτών των υπηρεσιών το θεάρεστο έργο είναι να δημιουργούν «αντιπάλους», την ώρα που οι πολιτικοί ηγέτες των ίδιων κρατών στις επίσημες συναντήσεις ή στις δημόσιες διασκέψεις τους ψάλλουν με κατάνυξη τον ύπνο της παγκόσμιας ειρήνης...

Αμφιβάλλω αν, στο κοντινό τουλάχιστον μέλλον, θα βρεθεί τρόπος να λύνουν οι λαοί τις διαφορές τους με μέσα ειρηνικά, χωρίς αιματοχυσία και ερήμωση της γης. Είναι σκληρή του ανθρώπου η καρδιά και το συμφέρον τον τυφλώνει. Όμως πρέπει να περιμένουμε ότι θα καλυτερέψει, δεν θα χειροτερέψει η κατάσταση, αν κάτω από την πίεση των πραγμάτων (και τέτοια είναι ο φόβος της ολικής καταστροφής από τις καινούργιες πολεμικές μηχανές) αποφασίσουμε κάποτε να δώσουμε άλλη διέξοδο στην κερδοσκοπική μανία μας και εγκαταλείψουμε τις τε-ράστιες πολεμικές βιομηχανίες που με τον ανταγωνισμό τους απειλούν να κάνουν μια μέρα πυροτέχνημα τον πλανήτη μας. Γιατί τότε επιτέλους θα έχει, αν όχι εξαλειφθεί, τουλάχιστο περιοριστεί μια από τις πολεμογόνες αιτίες: η από μακριά πυροδότηση του πάθους και της μωρίας.

Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ

39. Το τέλος του ηρωισμού

~ 63 ~

Οι πύραυλοι τελειοποιούνται. Καταβροχθίζουν τις αποστάσεις, γίνονται διη-πειρωτικοί, διαπλανητικοί Πύραυλοι του πολέμου και της ειρήνης. Κάποτε ο άνθρωπος θα μπορέσει να σφηνώσει ένα πύραυλο κατάστηθα στο μεγάλο σύμπαν,· ανάμεσα σε φαντασμαγορικούς αστερισμούς, που μαρμαίρουν στη παγερή μοναξιά του χάους, θα είναι τούτο το λαμπρότερο τρόπαιο της θείας παραφροσύνης του πνεύματος. Για την ώρα, στρέφει περισσότερο την προσοχή ταυ προς τους πυραύλους με την ατομική γόμωση, δαίμονες του ολέθρου, ικανούς ν’αφανίσουν, μέσα σ' ένα πολλοστημόριο χρόνου, πολιτείες, χώρες, λαούς, να σβήσουν από το πρόσωπο της γης και την παρουσία και τη μνήμη του ανθρώπου.

Ο πόλεμος, βέβαια, ήταν πάντοτε μια βρωμιά και μια φρίκη, ο άνθρωπος να σκοτώνει τον άνθρωπο. Μα επιτέλους! Είχε και κάποια ευγένεια και κάποια ο-μορφιά! Μπορούσε να δημιουργεί τις επικές χειρονομίες, να εμπνέει τον ποιητή και τον πλάστη, ήταν ένας αγώνας αρσενικός, όπου η παλικαριά έπαιζε τον κύριο λόγο. Οι αντίπαλοι προσπαθούσαν σε μια υπερένταση των ικανοτήτων τους να κερδίσουν τη νίκη με τρόπους, που είχαν καθαγιασθεί από την παράδοση των αιώνων, την παράδοση που θαυμάζει τη μυϊκή δύναμη, την αλαφράδα του ποδιού, του χεριού, τη σβελτάδα. Οι άνθρωποι του Ομήρου μάχονται με τα σπαθιά και τα λόγια. Είναι φυσικοί, απροσποίητοι, καυχησιάρηδες, άτρομοι, ριψοκίνδυνοι. Προβάλλονται στο φως του μύθου γεμάτοι ψυχική ευγένεια, εντιμότητα και καλοσύνη. Σέβονται τον νεκρό αντίπαλο, αισθάνονται τον πόνο του νικημένου, αλλά υποτάσσονται στη σκληρή ανάγκη του πολέμου. Όλη η πανουργία τους εξαντλείται σ' ένα ξύλινο άλογο. Ο αγέρωχος και ακατανίκητος πολεμιστής γίνεται η δόξα του τόπου του. ο αθάνατος μύθος. Γίνεται παραμύθι και τραγούδι. Φτερώνει τις καρδιές, ταξιδεύει μέσα στα όνειρα των κοριτσιών, βαυκαλίζει τους πόθους των νέων. Στους δύσκολους καιρούς της σκλαβιάς, όταν ένας λαός υπομένει δεινό ζυγό. μεταμορφώνεται σε νανούρισμα, σε προσευχή, σε διδασκαλία,

Ο πόλεμος άρχισε να χάνει ένα μέρος απ' την ομορφιά του από τότε που ο άν-θρωπος μπόρεσε να αντικαταστήσει τα αγχέμαχα με τα εκηβόλα όπλα. Κι άρχισε να μεταμορφώνεται σε ολόσωμη φρίκη από τότε που εστοχάστηκε να συντρίψει το ηθικό του αντιπάλου του. χτυπώντας τον άμαχο πληθυσμό. Αυτό ήταν ήδη μια ατιμία. Οι ατιμίες ολοένα και πολλαπλασιάζονται στους καιρούς μας. Οι ακήρυκτοι πόλεμοι, οι πόλεμοι της ενέδρας, οι αιφνιδιασμοί, σε εποχές φαινομενικής, έστω, ειρήνης, είναι έξω από τους κανόνες του αιματηρού παιχνιδιού που είναι ο πόλεμος. Ήδη κατά την πρώτη παγκόσμια σύρραξη οι πολεμιστές που αδρανούσαν μέσα στα χαρακώματα της Ανατολικής Γαλλίας, μέσα στη λάσπη, αυτοί οι τυφλοπόντικοι, οι τρωγλοδύτες, νοσταλγούσαν ένα θάνατο, που θα έχει κάποια ευγενικότερη όψη και θρηνούσαν την απώλεια του προσωπικού ηρωισμού. Το άτομο το έχει αντικαταστήσει η μάζα, αυτός ο φοβερός πολτός. Ύστερα ήλθαν οι αερομαχίες. Οι αερομαχίες διατηρούσαν ακόμη κάτι απ' την ομορφιά την τραγική, την φρικιαστική των παλιών αγώνων. Έμοιαζαν με ιππομαχίες, μόνο που οι αντίπαλοι ίππευαν Πηγάσους. Οι βομβαρδισμοί αμάχων πληθυσμών μεταμόρφωσαν τους μονομάχους των αιθέρων σε κοινούς δολοφόνους.

Τώρα έρχονται οι πύραυλοι: ένας τεχνικός, κρυμμένος κάπου αθέατος, ήσυχος, ψύχραιμος, δεν έχει παρά να πατήσει ένα κουμπί και να αφανίσει λαούς. Η φυσική ρώμη, η γενναιότητα, που θα μπορούσε, κατά την περίσταση, να γίνεται και γενναιοφροσύνη, δεν παίζει πια κανένα ρόλο. Η επική χειρονομία έχει πεθάνει. Νομίζω πως δεν θα υπάρξει ποιητής αποφασισμένος να τραγουδήσει τον εφευρέτη της βόμβας του κοβαλτίου. Και, χωρίς αμφιβολία, δεν θα υπάρξει ποιητής ικανός να εγκωμιάσει εκείνους που θα εξαπολύσουν τους πυραύλους και για τον απλούστατο λόγο ότι δεν θα επιζήσει κανείς. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι να ομολογήσουμε πως οι άγριοι του παρθένου δάσους, οι απολίτιστοι, πολεμούν τιμιότερα από τους πολιτισμένους. Κι επιτέλους εκείνοι, το ξέρεις, είναι απολίτιστοι και, όταν

~ 64 ~

εισχωρείς στην περιοχή τους, παίρνεις κάθε δυνατή προφύλαξη. Εδώ ολωσδιόλου αντίθετα, ένας περιποιημένος κύριος, φρεσκοξυρισμένος, με καλογυαλισμένα παπούτσια, με άμεμπτη χωρίστρα, που έχει σπουδάσει φιλοσοφία, που ξέρει φυσική και χημεία, που παίζει στα δάχτυλα την επιστήμη της αρμονίας των κόσμων, τα μαθηματικά, που εκστασιάζεται μπροστά σε μια συμφωνία του Μπετόβεν, τόσο λεπταίσθητος είναι, απλώνει το χέρι και σπρώχνει ένα κουμπί. Αυτό είναι όλο. Και δεν υπάρχει καμία ανησυχία, κανένα πρόβλημα μέσα του. Είναι ένας νους αποστειρωμένος από κάθε συναισθηματική προϋπόθεση.

Ο πολιτισμένος, ο αποφασισμένος να κάμει το κακό δεν δυσωπείται με τίποτε. Τα παραμύθια μιλούν συχνά μα θαυμασμό για τους αρχαίους εκείνους πολεμιστές της Αραβικής ερήμου. Ένας χαλίφης, που έχει σκοτώσει, απάνω στ' άλογο, με το δαμασκηνό σπαθί του, στρατιές, μπορούσε και να συγκινηθεί από το χαμόγελο ενός παιδιού, από το θρήνο μιας μάνας, να χαρίσει τη ζωή σ' ένα έξυπνο άνθρωπο, γιατί του είπε ένα νόστιμο αστείο. Είχε τις αδυναμίες του και τις ευαισθησίες του ο αιματοπότης χαλίφης. Ο πολιτισμένος δεν ξέρει τίποτε από τούτα. Είναι το συνειδητό έγκλημα, η οργανωμένη κακοήθεια. Κι αυτό νομίζω είναι το απογοη-τευτικότερο. Ζούμε σε μια εποχή μίσους και αγωνίας. Η Ιστορία μνημονεύει πολλές τέτοιες εποχές. Αλλά εκείνες δεν είχαν υποτάξει την επιστήμη. Οι περισσότερες τους μάλιστα ήταν κι ολωσδιόλου αγράμματες. Δηλαδή: εντιμότερες.

(Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου, «Το τέλος τον ηρωισμού». Ο σύγχρονος άνθρωπος. Δοκίμια, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1992, σσ. 301-306. απόσπασμα συντομευμένο)

40. Πολιτισμός - Πολιτιστική Ταυτότητα

[...] Πολιτισμός είναι η γλώσσα, η βάση δηλαδή κάθε ανθρώπινης επικοινωνίας, είναι οι παραδόσεις, τα έθιμα, ο τρόπος ζωής, δηλαδή κατοικία, διατροφή, ενδυμασία, ψυχαγωγία, το σύστημα αξιών, με λίγα λόγια όλα εκείνα που αποτελούν το νευρικό σύστημα και ταυτόχρονα την κυκλοφορία του αίματος που κρατάει ενωμένη μια κοινότητα, που της δίνει την ενότητα, τη συνείδηση της κοινής ύπαρξης. Ένας λαός αναγνωρίζεται και ο καθένας αναγνωρίζει τα αδέλφια του που ανήκουν στον ίδιο λαό, με τη βοήθεια της μιας ή της άλλης από αυτές τις πολιτισμικές εκδηλώσεις, που αποτελούν βασικό και αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Γιατί ο άνθρωπος δεν υπάρχει σαν απομονωμένο άτομο και η κοινωνία δεν είναι απλά ένα σύνολο ατόμων, αλλά είναι πλέγμα από ατέλειωτες σχέσεις που διασταυρώνονται και συμπλέκονται προς κάθε κατεύθυνση, και κάθε άνθρωπος είναι, ήδη από τη στιγμή της γέννησης του, ένα κοινωνικό ον, ένα κέντρα κοινωνικών σχέσεων που δεν μπορούν να αποκοπούν χωρίς να σκοτώσουν την ίδια τη ζωή του ανθρώπου.

Βέβαια, κάθε άνθρωπος έχει και την προσωπική του ζωή, νιώθει την ανάγκη να ζει με τον εαυτό του, να διεισδύει στα άδυτα της ψυχής του, αλλά ακόμα και σ' αυτές τις βαθιές αβύσσους θα βρει πάντα το άλλο του είναι, το κοινωνικό του είναι, τις σχέσεις του, τους δεσμούς του με την οικογένεια, με το αγαπημένο του πρόσωπο, με τους συντρόφους του στη δουλειά, στη μελέτη, στο παιχνίδι, με τους γείτονες, με τους άγνωστους που συναντάει στο δρόμο, στον κινηματογράφο, στο τρένο, με τους συγγραφείς των αγαπημένων του βιβλίων, με τα πρόσωπα της τηλεόρασης ή του κινηματογράφου, με μια πληθώρα άλλων ανθρώπινων υπάρξεων που τον περιορίζουν, τον επηρεάζουν, τον διαπλάθουν, τον προτρέπουν ή τον σταματούν, τον κάνουν να ερεθίζεται ή να χαίρεται, του προκαλούν άγχος ή γαλήνη, τον κρίνουν, τον καταδικάζουν, τον καλοπιάνουν, τον συνοδεύουν φιλικοί ή εχθρικοί σε κάθε βήμα και σε κάθε στιγμή της ζωής.

~ 65 ~

Μα όλο αυτό το τεράστιο σενάριο, που είναι η ζωή του ανθρώπου, ξετυλίγεται στα πλαίσια ενός πολιτισμού, που ανοίγει τους δρόμους των συναντήσεων, προμη-θεύει τα μέσα της επικοινωνίας, επιτρέπει την ανάπτυξη της δραστηριότητας. Αν ένας άνθρωπος ξεριζωθεί από τον πολιτισμό του, από το πολιτισμικό περιβάλλον του, ξεριζώνεται από τη ζωή: γίνεται μια ανώνυμη, απρόσωπη ύπαρξη, χαμένη ανάμεσα σε ένα πλήθος εξίσου ανώνυμων και απρόσωπων ανθρώπων, στη διάθεση ανθρώπων που δεν γνωρίζει, γεγονότων που δεν ελέγχει, αποφάσεων στις οποίες δεν συμμετέχει...

Το να καταστρέψεις ή να μολύνεις έναν πολιτισμό σημαίνει να καταστρέψεις τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική ύπαρξη, δηλαδή το ρυθμό της ζωής του ανθρώπου' σημαίνει να απροσωποποιήσεις, να βυθίσεις στην ανωνυμία, στο κενό μιας ύπαρξης καθαρά υλικής, που δεν έχει πια τη ζεστασιά της ζωής, που δεν έχει πια ανθρώπινη διάσταση. Αν λείψει ο πολιτισμός, δηλαδή η ατμόσφαιρα στην οποία αναπνέει η πολιτισμική ζωή του ανθρώπου, δηλαδή η ζωή του στην κοινότητα και την κοινωνία, ακόμα και η προσωπική ζωή χάνει τη λέμφο της και αποξηραίνεται μέχρις ότου γίνει ένα απλό ανδρείκελο, η κίνηση του οποίου θα οφείλεται σε εξωτερικές ωθήσεις που δέχεται αλλά δεν εσωτερικεύει, υπακούοντας σε μια ανώνυμη, μη αφομοιωμένη, κοινωνική συνοχή, που δεν γίνεται όμως αίμα από το αίμα του ανθρώπου.

Nα γιατί θεωρήσαμε ότι η υπεράσπιση της πολιτιστικής ταυτότητας ενός λαού ήταν πρωταρχικό καθήκον και γι' αυτό αν θέλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με αυτό το πεδίο πάλης που εμείς οι ίδιοι διαλέξαμε με τη Διακήρυξη του προηγούμενου χρόνου, δηλαδή την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των λαών, αυτή είναι η πρώτη σοβαρή μάχη που πρέπει να δώσουμε. Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός είναι ο πρώτος εχθρός που πρέπει να αντιμετωπίσουμε, και να αντιμετωπίσουμε, όπως είπα, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα [...]

ΛΕΛΙΟ ΜΠΑΣΣΟ

41. Διαφήμιση και προπαγάνδα

Ποια είναι όμως η διαφορά ανάμεσα στη διαφήμιση κάί την προπαγάνδα; Η διαφήμιση είναι μία μορφή επικοινωνίας που συνδέει παραγωγό και καταναλωτή. Σκοπός της είναι να πείσει το κοινό να αγοράσει ένα προϊόν. Στην αρχή του γνωρίζει την ύπαρξη του προϊόντος, του δίνει πληροφορίες για το προϊόν και μετά προσπαθεί να διεγείρει αυτό που λέμε αγοραστική επιθυμία, να τον κάνει δηλαδή να θέλει να το αποκτήσει.

Στην προπαγάνδα προσπαθούμε να πείσουμε έναν άνθρωπο όχι για τα προϊόντα αλλά για ιδέες, θέλουμε να πιστέψει σε κάτι, σ ' έναν άνθρωπο, σε μια ιδεολογία, σ' ένα κόμμα, σε μια κυβέρνηση, σ' ένα καθεστώς. Προσπαθούμε να τροποποιήσουμε τις γνώμες και τις απόψεις του. Η προπαγάνδα έχει το κακό ότι είναι κρυφή. Ενώ η διαφήμιση φαίνεται και ο καθένας μπορεί να αμυνθεί. . (Άλλωστε όταν λέμε «διαφήμιση» εννοούμε συνήθως πως κάτι δεν είναι αλήθεια. Πόσες φορές έχετε πει: «καλά, εσύ πιστεύεις τη διαφήμιση;»).

Αρα υπάρχει μία άμυνα «αυτόματη» μέσα μας. θα με ρωτήσετε: αλλά τότε δεν πείθει η διαφήμιση; Τελικά πείθει, αλλά μόνον εφόσον ανταποκρίνεται λίγο πολύ στα πράγματα και στις επιθυμίες μας.

Αυτό που ξέρω και από την προσωπική μου πείρα είναι ότι η διαφήμιση, ακόμα και η καλύτερη, δεν μπόρεσε ποτέ να επιβάλει ένα κακό προϊόν. Το κακό προϊόν θα πεθάνει και μάλιστα, όσο περισσότερη διαφήμιση κάνει, τόσο πιο γρήγορα θα πεθάνει. Η διαφήμιση επιταχύνει την αντίδραση του κοινού. Άρα η διαφήμιση πετυχαίνει μόνον όταν το προϊόν έχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Και ανάμεσα

~ 66 ~

σε δύο καλά προϊόντα, εκείνο που κάνει την περισσότερη διαφήμιση θα πουλήσει περισσότερο.

Αντίθετα στην προπαγάνδα δεν γνωρίζουν εύκολα τα καλά και τα κακά προϊόντα. Δεν υπάρχει το κριτήριο της χρήσης. Όλες οι ιδέες που κατά καιρούς έχουν προπαγανδιστεί μπορεί να τις πει κανένας καλές ή σκάρτες, θα περάσουν ίσως χρόνια για να βγει κάποια απόφαση της ιστορίας. Εδώ δεν υπάρχει η άμεση απόρριψη. Ενώ το κακό αυτοκίνητο, το κακό πληντήριο αμέσως φαίνονται στην πράξη -οι άνθρωποι, που, να πάρουμε ένα παράδειγμα προπαγάνδας, πείστηκαν για τις αρχές του ναζισμού στη Γερμανία τις πίστεψαν επί αρκετά χρόνια, όχι μέχρι να αποδειχθούν οι ιδε'ες σκάρτες, αλλά με'χρι ο πόλεμος να φε'ρει την κατάρρευση του καθεστώτος. Και ίσως μερικοί ακόμα να πιστεύουν πως οι ιδέες ήταν σωστές...

Νίκος Δήμου. «Κι εσείς διαφημιστής...»

42. Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ

Η φυσιογνωμία του σημερινού τουρίστα είναι τελείως διαφορετική από εκείνη του παλαιού περιηγητή. Η ψυχική αποστασιοποίηση, η αδυναμία πνευματικής μέθεξης, η έντονη επιθυμία για εκτόνωση και η αναζήτηση των υλικών απολαύσεων είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δε διακατέχεται πλέον από την επιθυμία να γνωρίσει νέους τόπους, αλλά από την ανάγκη να ξεφύγει από την πληκτική καθημερινότητα που τον συνθλίβει. Οπωσδήποτε επιλέγει τον τόπο με βάση την περιέργεια, αλλά αυτή ολοένα και υποσκελίζεται από τον πόθο της φυγής. Περισσότερο τον ενδιαφέρει να αφήσει πίσω του πράγματα που του προξενούν ανία παρά να γνωρίσει κάτι καινούργιο. Αυτό βέβαια ως ένα βαθμό δικαιολογείται από το γεγονός ότι σήμερα ο άνθρωπος μπορεί πιο εύκολα να γνωρίσει ένα τόπο: από τηλεοπτικές εκπομπές, από περιοδικά, βιβλία, εφημερίδες, εικόνες, κινηματογραφικά έργα, από το διαδίκτυο.

Η συντριπτική πλειοψηφία των συμπατριωτών μας θεωρεί τον τουρισμό ως μέσο κοινωνικής προβολής και ως ευκαιρία διαφυγής από την ανία της καθημερινότητας. Δεν παρακινούνται πλέον από ρομαντικό πνεύμα, από την αναζήτηση περιπέτειας και εμπειριών, από την επιθυμία της γνωριμίας με κάτι το διαφορετικό, αλλά από την ανάγκη να δραπετεύσουν από την πλήξη και να βελτιώσουν την κοινωνική τους εικόνα. Επισκέπτονται χώρους μοναδικής ομορφιάς και πολιτιστικής αξίας, ψυχικά αποστασιοποιημένοι, βιαστικά και πρόχειρα. Ταξιδεύουν συνήθως με αυτοκίνητο, δεν επιθυμούν την επαφή και τη γνωριμία με άλλους ανθρώπους, αλλά θέλουν να διατηρήσουν την ανωνυμία τους, δεν μπαίνουν καν στον κόπο να κατανοήσουν αυτό το οποίο επισκέπτονται. Βέβαια αυτός ο τρόπος για τους Έλληνες τουρίστες απηχεί τον κανόνα. Από την περιήγηση του παρελθόντος, την επαφή και τη γνωριμία με τον τόπο μας οδηγηθήκαμε στον επιφανειακό τουρισμό, στην ανωνυμία.

Επίσης, οι εξαντλητικές απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής και οι δυσμενείς καθημερινές συνθήκες διαβίωσης, όπως το κυκλοφοριακό πρόβλημα, η ηχορύπανση, το άγχος καταπιέζουν τον άνθρωπο και τον ωθούν να αναζητήσει απεγνωσμένα τη φυγή. Τα ταξίδια του προσφέρουν αλλαγή παραστάσεων, ξεκούραση, ποικιλία εμπειριών αλλά κυρίως ανακούφιση από την καθημερινότητα. Το βάρος λοιπόν δεν πέφτει στην αναζήτηση και στην εξερεύνηση αλλά στην ίδια την αλλαγή. Εξάλλου, αυτή η αλλαγή στον τρόπο αντίληψης του τουρισμού δεν έχει αφήσει αλώβητους και τους ξένους τουρίστες που επισκέπτονται τη χώρα μας.

~ 67 ~

Οι παλαιότεροι επισκέπτονταν την Ελλάδα διαπνεόμενοι από μία έντονη ρομαντική διάθεση, από αρχαιογνωσία και θαυμασμό για την κλασική εποχή, θεωρούσαν αυτό τους το ταξίδι ως ένα προσκύνημα στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, τον πρόγονο του ευρωπαϊκού. Από τους σύγχρονους ξένους τουρίστες ελάχιστοι πλέον έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά και ενδιαφέροντα. Οι περισσότεροι έρχονται για να απολαύσουν τον ήλιο σε βαθμό εγκαύματος, το κρασί σε βαθμό μέθης, το καλό φαγητό σε βαθμό βαρυστομαχιάς, το γλέντι σε βαθμό υπερκόπωσης. Δεν τους μαγνητίζει η μαγεία του αρχαίου κόσμου, δεν επιδιώκουν να καλύψουν πνευματικές και ψυχικές ανάγκες. Το μόνο που επιθυμούν είναι να δραπετεύσουν, έστω προσωρινά, από την πλήξη και να εκτονωθούν. Η αρχαιογνωσία, ο σεβασμός, η κατάνυξη από την επαφή με το αρχαίο κλέος, παραχώρησαν τη θέση τους στον υλικό ευδαιμονισμό και το καταναλωτικό πνεύμα.

Συνάγεται λοιπόν ότι σε παγκόσμιο επίπεδο ο άνθρωπος ταξιδεύοντας επιδιώκει κυρίως να εκτονωθεί. Χωρίς το τελευταίο να είναι μη φυσιολογικό ή απορριπτέο πρέπει απαραίτητα να πλαισιώνεται και από άλλες δημιουργικές δραστηριότητες, αλλιώς αφήνει τον άνθρωπο ψυχικά και πνευματικά κενό μπροστά στην καθημερινότητα που είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία αυτών των συναισθημάτων. Ιδανικό, επομένως, φαίνεται να είναι το ταξίδι αυτό που συνδυάζει την εξερεύνηση και την εποικοδομητική ψυχαγωγία, με την εκτόνωση.

43. ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ

[...] Τα κοινωνικά υποδείγματα, που προωθεί η «κοινωνία της αφθονίας» είναι βαθιά εγκληματογόνα, διότι συνδέουν την αυτοεκτίμηση και την αυτοεπιβίωση του ανθρώπου με την ικανότητα του να καταναλώνει και να επιδεικνύεται καταναλώ-νοντας. Κάθε μέσο για την απόκτηση της δυνατότητας αυτής γίνεται «θεμιτό» από τη στιγμή που κοινωνικά αναγνωρίζεσαι και «καταξιώνεσαι» στη βάση αυτής σου της ικανότητας. Τα διαφημιστικά ερεθίσματα, τα πρότυπα «επιτυχίας», που προ-τάσσει η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, ο Τύπος, δεν είναι καθόλου αθώα κι ακίνδυνα, όπως μερικοί επιμένουν να υποστηρίζουν.

Ο σημερινός άνθρωπος, και ιδιαίτερα ο αδιάπλαστος άνθρωπος, βρίσκεται κάτω από μια ψυχολογική πίεση που προκαλεί το με χίλιους τρόπους κι από χίλια δυό κανάλια προβαλλόμενο όραμα της καταναλωτικής «ευτυχίας». Σε τελευταία ανάλυση ο άνθρωπος μαθαίνει να ψάχνει γύρω του, δεν ψάχνει μέσα του, για να βρει το λόγο της ύπαρξης του και το νόημα της ζωής του. Το αδιάκοπο αυτό κυνήγι του φευγαλέου αυτού οράματος μιας τελείωσης μέσα από την απόκτηση και την κα-τανάλωση έχει ανυπολόγιστες ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις. Εκεί πρέπει κανείς να αναζητήσει μια από τις σημαντικότερες αιτίες για το άγχος, την επιθετικότητα, την έλλειψη ανθρώπινης επικοινωνίας και τη νεύρωση, αλλά και τον ψυχρό κυνισμό και το έγκλημα. Η αίσθηση της κοινωνικής αδικίας δημιουργεί μεταρρυθμιστές ή επαναστάτες. Το καταναλωτικό όμως «όραμα» γεννάει όλες τις μορφές κοινωνικής παθογένειας, από την ανηθικότητα ως το έγκλημα, κι αυτό είναι κάτι που δεν αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με τη βελτίωση των μέτρων καταστολής, με την καλύτερη αστυνόμευση, αλλά με την ανάπτυξη άλλων ανθρωπινότερων και ουσια-στικότερων αξιολογιών.

[...] Μα και βέβαια εκφράζουν συμφέροντα μιας οικονομίας, που για να λει-τουργήσει και να επιβιώσει έχει απόλυτη ανάγκη από τον καταναλωτικό τύπο ανθρώπου, τον τύπο εκείνο, που συγκεντρώνει όλο το νόημα της ζωής του σε πρότυπα «αφθονίας», που του καλλιεργούνται συστηματικά από μια κυριολεκτικά καταιγιστική διαφήμιση. Μια διαφήμιση ταγμένη να συντηρεί το κέρδος, μαστιγώ-νοντας την καταναλωτική ζήτηση με κάθε εκμαυλιστικό μέσο. Η τρομακτική αντί-

~ 68 ~

φαση έγκειται στο ότι όσο πληρέστερα και υπερχειλικά «ικανοποιείται» το άτομο τόσο περισσότερο υποβαθμίζονται και καταστρέφονται τα συλλογικά αγαθά της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα δάση χάνονται, οι θάλασσες και τα ποτάμια γίνονται βούρκοι, η ατμόσφαιρα μολύνεται, οι πόλεις γίνονται άξενες, αφόρητες, ασφυκτικά πιεστικές. Το άτομο-υπερκαταναλωτής για να λειτουργήσει «σωστά» στην οικονο μία του κέρδους, αντίληψη ύστερου καπιταλισμού, πρέπει να «απεκδυθεί» κάθε αντίληψη συλλογικού αγαθού.

Η ομορφιά της ζωής πρέπει να περιοριστεί στην ακόρεστη καταβόθρα ενός καταναλωτικού και αποκτητικού «πάθους». Όχι το «είναι» της ζωής μας, αλλά το «έχειν», όπως έλεγε ο μεγάλος Έριχ Φρομ, είναι ο νόμος της ύπαρξης μας στο σύγχρονο κόσμο. Όσο διογκώνεται το «έχειν» τόσο συρρικνώνεται το «είναι», τόσο λιγότερο ικανοί γινόμαστε να ολοκληρώσουμε την προσωπικότητα μας και να βιώσουμε πολυδιάστατα τη ζωή μας.Χάνουμε βαθμιαία την επαφή και την αίσθηση της φύσης, χάνουμε την επαφή με το σώμα μας, επικοινωνούμε -τι ειρωνεία στην εποχή της γιγάντιας ανάπτυξης των μέσων μαζικής επικοινωνίας- όλο και λιγότερο, σκεφτόμαστε όλο και επιδερ-μικότερα και βεβαίως στη βάση πάντοτε των διαφημιστικών-προπαγανδιστικών υποδειγμάτων.

Β. Φίλιας, Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985, σελ. 130, 134

44. ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΙΑ… ΑΘΩΑ

[...] Το θέμα των παιχνιδιών έχει περάσει στα χέρια των ψυχολόγων, οι οποίοι συμβουλεύουν τους γονείς να συζητούν με τα παιδιά τους και να μην πέφτουν στην παγίδα του τυφλού καταναλωτή. Οι ίδιοι οι ψυχολόγοι, όμως, εκφράζουν την άποψη τους και ως προς το είδος του παιχνιδιού που οι γονείς αγοράζουν στα παιδιά τους, πάντα υπό πίεση. Είναι γεγονός, άλλωστε, ότι ο ενδεής στρατιώτης του μικρού, του μακρινού παρελθόντος έχει μετεξελιχθεί σε πανίσχυρο, πάνοπλο άνδρα, ικανό να αντιμετωπίσει με επιτυχία εισβολή από τον Άρη. Πριν από λίγα χρόνια, το μόνο που όφειλε να γνωρίζει ο γονιός για τα παιχνίδια, ήταν τα... γιαπωνέζικα, άντε και λίγη μηχανολογία για να τα συναρμολογήσει. Σήμερα, τα πράγματα κινούνται σε διαφορετικές λεωφόρους, όχι τόσο της πληροφορικής, όπως συνηθίζουμε να λέμε, αλλά της ηθικής φιλοσοφίας.

Καίρια ερωτήματα, όπως αν το παιχνίδι μπορεί να διαμορφώσει την αίσθηση του σωστού ή του λάθους, τη μελλοντική στάση του εκκολαπτόμενου πολίτη και τη στάση του έναντι του άλλου φύλου, αλλά και ερωτήματα για την εκμετάλλευση των παιδιών-εργατών του Τρίτου Κόσμου ή τη μόλυνση που παράγεται από τα πλαστικά παιχνίδια, τίθενται στο τραπέζι πολύωρων τηλεοπτικών συζητήσεων, δυστυχώς άνευ συμπερασμάτων.

Οι γονείς εκλαμβάνουν το παιχνίδι σαν τον παιδαγωγό, που οι ίδιοι αδυνατούν να παίξουν στο βαθμό που θα επιθυμούσαν. Εν μέρει αυτό είναι αποτέλεσμα του ότι σήμερα το παιδί μαθαίνει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσω υπερσύγχρονων παιχνιδιών και δεν θα ήταν υπερβολή να γραφτεί ότι τα παιχνίδια έχουν εξελιχθεί σε μηχανισμό ελέγχου του παιδιού!

Πόσο επομένως επηρεάζεται ο χαρακτήρας του παιδιού από το παιχνίδι; Ένα σοβαρό ερώτημα που έχει να κάνει με την κλασική απορία: γιατί στα αγόρια αγοράζουμε όπλα και στα κορίστια κούκλες; Είναι δυνατόν μια κούκλα Μπάρμπι να συμβάλει ώστε η κόρη σας να γίνει μια χαζοξανθιά; Είναι δυνατόν ο Αοίϊοη Μ&η να μετατρέψει το γιο σας σε ψυχωτικό ενήλικα; Οι γνώμες των ψυχολόγων διίστανται.

~ 69 ~

Ορισμένοι απαντούν κατηγορηματικά «όχι». Τα παιχνίδια δεν είναι παρά κομμάτια από πλαστικό. Η φαντασία του παιδιού είναι πολύ πιο σημαντική και έχει πολύ μεγαλύτερη επιρροή από ένα παιχνίδι. Το παιδί δίνει τη δική του αξία στο παιχνίδι ανάλογα με τη φαντασία του.

Όσο για τις αξίες, αυτές ανήκουν στη δικαιοδοσία των γονέων. Υπάρχει όμως και η άλλη εκδοχή. Αυτή που θέλει το παιδί εγκλωβισμένο στην κατασκευαστική αντίληψη του παιχνιδιού και του υποτιθέμενου ρόλου που αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας. Δεν είναι λίγα τα επιθετικά περιστατικά που πολλές φορές αποτελούν την εξέλιξη (συνήθως δυσάρεστη) αυτής της σχέσης, όταν μάλιστα πρωταρχικό ρόλο στη ζωή του παιδιού παίζουν οι εικόνες της τηλεόρασης. Όπως είναι γνωστά τα αποτελέσματα της υπερέντασης των παιδιών, εξαιτίας του διαφορετικού είδους των παιχνιδιών που φτάνουν στα χέρια τους τις μέρες των εορτών.

Σήμερα, οι παιδοψυχολόγοι κυρίως, πιστεύουν ότι οι γονείς θα πρέπει να ευαισθητοποιήσουν τα παιδιά. Οι αγορές των δώρων θα πρέπει να λειτουργούν ως καλύτερη αφορμή για αναφορές στην επικινδυνότητα του πλαστικού παιχνιδιού (τις τοξικές ουσίες Ρν(Γ), αλλά και στα εκατομμύρια παιδιών που εργάζονται νυχθημερόν υπό τραγικές συνθήκες για να κατασκευάσουν το παιχνίδι που αύριο θα συντροφεύει κάποια άλλα, άγνωστα, εύπορα παιδιά. Και εδώ τίθεται πραγματικά ένα ζήτημα ηθικής.

Δημοσίευμα στην εφημ. Καθημερινή 13/12/98

45. Ο ΕΦΗΒΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ

Έχει ήδη λεχθεί πως οι σχέσεις γονέων και παιδιών κατά την περίοδο της εφηβείας χαρακτηρίζονται από μια κατάσταση αμοιβαίας δυσπροσαρμοστίας. Η ηλικία, αλλά και οι εποχικές αντιλήψεις, έχουν μεγαλώσει το «χάσμα των γενεών». Ποια είναι τα αίτια που δημιουργούν την κατάσταση αυτή; Ας δούμε πρώτα εκείνα που αφορούν στους γονείς και ύστερα εκείνα που αφορούν στους εφήβους.

Οι γονείς πότε εννοούν να βλέπουν τους εφήβους, γιους ή κόρες υψηλόκορμους πλέον, σαν μικρά παιδιά (ιδίως οι μητέρες) και πότε σαν ήδη ώριμους. Επομένως φέρονται αντίστοιχα, δηλαδή συγκεχυμένα. Μερικοί γονείς βλέπουν τα παιδιά τους αινιγματικά και γι' αυτό κρίνουν σοφό να μην επεμβαίνουν καθόλου, μέχρι να πε-ράσει η περίοδος αυτή.

Οι γονείς φέρονται έτσι, είτε γιατί δε διαθέτουν στη συμπεριφορά τους ψυχολογική πλαστικότητα και ευκινησία και συγχρόνως θεωρούν πιο βολικό να φέρονται πάντα με τον ίδιο τρόπο, είτε γιατί τα φερσίματα των εφήβων τους πότε είναι φερσίματα παιδιών και πότε μεγάλων.

Οι έφηβοι από την πλευρά τους αλλάζουν συμπεριφορά απέναντι στους γονείς. Το πνεύμα τους, ικανό πλέον για κριτική, διέλυσε τη μαγική νεφέλη της γονεϊκής τελειότητας, που χρειαζόταν η παιδική ψυχολογία και, τώρα, κριτικάρει τη συμπε-ριφορά των γονιών τους. Δείχνουν πως η εξουσία των γονιών τους είναι δυσβάστα-κτη και ανεξήγητη, πως όσο και αν δικαιολογήσουν οι γονείς τη συμπεριφορά τους ή την εκσυγχρονίσουν δεν μπορούν να μη θεωρούνται περιοριστικοί. Κατηγορούν ακόμη τους γονείς τους για την έλλειψη κατανοητικής δυνατότητας προς αυτούς, για νοοτροπία ξεπερασμένη, συντηρητική, μικροαστική. Δε βλέπουν πλέον σ' αυτούς, ιδίως στους πατέρες τους, παρά τους «συμβιβασμένους», με λύτρα την επιβίωση της οικογένειας. Μάλιστα μερικοί ντρέπονται για τους γονείς τους ή και διακόπτουν σχέσεις μαζί τους για τους λόγους αυτούς.

Βέβαια, πρέπει να τονιστεί πως δε βλέπουν όλοι οι έφηβοι έτσι τους γονείς τους. Το περιβάλλον και οι συνθήκες ζωής της οικογένειας, η μόρφωση γονέων και

~ 70 ~

παιδιών, η εποχή, θα δώσουν αναμφισβήτητα τον ειδικό τόνο και το χρωματισμό αυτών των αντιδράσεων.

Υπάρχει όμως ακόμη και μια τρίτη πηγή ακατανοησίας. Είναι ο εξελισσόμενος, ο ρευστός χαρακτήρας της ίδιας της εφηβείας, που δίνει στους εφήβους μια διαφο-ρετική εικόνα για τον εαυτό τους, όχι μόνο από αυτήν που έχουμε εμείς γι' αυτούς, αλλά και από εκείνη, που οι ίδιοι έχουν προς τον εαυτό τους.

Στην περίοδο αυτή παρουσιάζεται η ικανότητα του ανθρώπου να σκέπτεται και ν' αναλύει τον εαυτό του, ικανότητα που, όταν δεν καταπονεί το άτομο, μπορεί να αποβεί πηγή μέγιστης δημιουργικότητας. Αυτή όμως η ικανότητα αυξάνει το αίσθημα της διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά, ανάμεσα στους εφήβους και στο μη εφηβικό σύμπαν, γενικότερα. Αισθάνονται ακόμη διαφορετικοί μ' ό,τι οι ίδιοι ήσαν μέχρι χθες.

Κυρίως όμως διαφοροποιούνται και αξιολογικά από τους γονείς αλλά και από τον κόσμο γενικά των ενηλίκων. Εδώ είναι οι συναισθηματικές βάσεις του λεγόμε-νου «νεανικού πολιτισμού», σημαντικού φαινομένου της εποχής μας. Η συλλογική αυτή διαφοροποίηση των δύο κόσμων επιδρά αναπόφευκτα στις σχέσεις με τους γονείς, στην οικογενειακή ζωή, που δέχεται πάντοτε τον απόηχο των επιτυχιών ή αποτυχιών που οι έφηβοι δοκιμάζουν κατά την κοινωνικοποίηση τους.

Αλ. Κοσμόπουλου, Ψυχολογία και Οδηγητική της παιδικής και νεανικής ηλικίας, Πάτρα 1980, σελ. 65

46. ΑΙΣΙΑ ΚΑΙ ΑΠ-ΑΙΣΙΑ : Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα

[...] Σήμερα, βεβαίως, τα πράγματα αρχίζουν να μεταβάλλονται. Οι Έλληνες αστοί, ιδίως όσοι ανήκουν στις υψηλότερες βαθμίδες της τάξης των προσαρμόζονται ταχύτατα στις νοοτροπίες και απαιτήσεις του ανεπτυγμένου κόσμου. Η μεγάλη μεταβολή, όμως δεν αφορά στη σημερινή γενιά, αλλά στις επερχόμενες. Οι γόνοι των αστικών οικογενειών όχι μόνο επαναστατούν όπως κάθε νέος εναντίον της γονεϊκής νοοτροπίας, αλλά έχουν και τεράστιες ευκαιρίες να διαμορφώσουν δικές τους, νέες ιδέες. Δέχονται πολλαπλά ερεθίσματα, ταξιδεύουν, επηρεάζονται από νοοτροπίες αλλοδαπών συντρόφων καθιερώνουν νέα πρότυπα, αισθητικά, πολιτισμικά, οικονομικά, επιστημονικά και μορφώνονται γερά, συνήθως σε καλά ξένα πανεπιστήμια. Μεγάλη ιστορική μεταβολή για την ελληνική κοινωνία: μια νέα ηγετική τάξη γεννιέται, η «μετααστική».

Οι εξελίξεις αυτές και οι διαφαινόμενες συνέπειες τους θα έπρεπε κανονικά να μας προκαλούν αισιοδοξία. Ωστόσο, η συντριπτική πλειονότητα των ελληνοπαίδων είναι αυτοί που παραμένουν με τις λειψές γνώσεις του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Και το σύστημα αυτό αποτυγχάνει οικτρά, διότι συνδυάζει όλες τις μονομέρειες μιας παραδοσιακής γενικής εκπαίδευσης με όλα τα ελαττώματα μιας «μοντέρνας» εξειδίκευσης.

Η παραδοσιακή τάση στηρίζεται στον εθνικισμό κι εκφράζεται ανέκαθεν με την έμφαση στη σπουδή των θρησκευτικών, της ελληνικής γλώσσας και ιστορίας. Στόχοι της ήταν, από τον περασμένο αιώνα, να εμπεδώσει μιαν εθνική ταυτότητα, να θεμελιώσει την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού και, εκπαιδεύοντας έτσι τους ελληνόπαιδες, να τους δώσει ένα εφόδιο ζωής που θεωρήθηκε περίπου ακαταμάχητο, μια «κλασική» παιδεία.

Η παραδοσιακή αυτή τάση παραμένει έντονη ως τις μέρες μας, σε σύγκρουση με τις εκσυγχρονιστικές ιδέες για την εξειδίκευση και τον επαγγελματισμό. Όμως μια σωστή γενική εκπαίδευση καλλιεργεί σκέψη ευρεία, αδογμάτιστη, κριτική και

~ 71 ~

λιτή· στοιχεία που έλειπαν από το ελληνικό σύστημα, στηριγμένο ανέκαθεν στον εθνοκεντρισμό, στον δογματισμό, στην ακρισία και στον στόμφο.

Ακρισία αμέθοδη, υποταγή στη δογματική αυθεντία: Με τέτοια δεδομένα, οι εκσυγχρονιστικές τάσεις προς την εξειδίκευση ήταν κι αυτές καταδικασμένες. Η εξειδικευμένη εκπαίδευση χρειάζεται γερό υπόβαθρο γενικής παιδείας που, ακριβώς, προσδίδει και κριτική σκέψη.Οι επιπτώσεις είναι σήμερα πλέον καταλυτικές. Η συντριπτική αυτή πλειονότητα των νέων που δεν αποκτούν ούτε γενική παιδεία ούτε κρίση και μέθοδο ούτε εξειδίκευση, τροφοδοτεί μια νέα «τάξη υπηρετών», ένα υπηρετικό κοινωνικό στρώμα υπάλληλο των «μετα-αστικών» στρωμάτων - ελληνικών, ευρωπαϊκών και διεθνικών. Η διαχωριστική γραμμή δεν είναι πλέον το κεφάλαιο που διαχώριζε, στις βιομηχανικές κοινωνίες, τους αστούς από το προλεταριάτο και τους φτωχότερους μικροαστούς. Το όριο στη μεταβιομηχανική κοινωνία είναι μια τεχνογνωσία «διευ-θυντική» με την ευρύτατη έννοια του όρου, συνδυασμός γενικής παιδείας, κρίσης και υψηλής εξειδίκευσης.

Έτσι, το εκπαιδευτικό μας σύστημα επαναφέρει ενισχυμένη την κοινωνική ανισότητα και την οικονομική ανισορροπία. Και η μεν ανισότητα δεν ενοχλεί όσους πιστεύουν στην αιωνιότητα του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Ωστόσο, ακόμη και αυτοί δεν μπορεί να παραβλέψουν την οικονομική ανισορροπία. Πώς θ' αντεπεξέλθει η ελληνική οικονομία στο διεθνή ανταγωνισμό; Θα γίνει άραγε η Ελλάδα αφ' ενός εξαγωγέας «υπηρετών» και μισθοφόρων «εγκεφάλων», αφ' ετέρου εισαγωγέας μεσαίων, εξειδικευμένων στελεχών; Εάν συμβούν αμφότερα, όπως είναι πιθανό, τότε θ' ακυρωθούν οι δυνατότητες που υπόσχεται η μεταλλαγή των ανωτέρων στρωμάτων, η ανάδυση μιας ανανεωμένης ηγετικής τάξης.

Γ. Β. Δερτιλή, καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (Δημοσίευμα στην εφημ. Το Βήμα 13/11/1994)

47. ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ ΘΑΝΑΤΙΚΗΣ ΠΟΙΝΗΣ

Ο δικαιικός μας πολιτισμός έχει στιγματίσει ηθικά και απαρνηθεί θεσμικά τα βασανιστήρια ως μέθοδο ανάκρισης υπόπτων και σωφρονισμού ενόχων. Η συνειδητή αυτή επιλογή απορρέει από την αναγνώριση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου ως θεμελιώδους αξίας. Λέμε και παραδεχόμαστε ότι, όσο σπουδαίο και αν είναι το όφελος που θα προέκυπτε ενδεχομένως από τη νομιμοποίηση της πρακτικής των βασανιστηρίων σε ορισμένες περιπτώσεις, η επιλογή αυτή δεν μπορεί να γίνει σε καμία περίπτωση αποδεκτή υπό το φως των παραδεδεγμένων από την κοινωνία και από την έννομη τάξη αξιών. Η θέση αυτή δεν είναι αυθαίρετη, αλλά στηρίζεται στο Σύνταγμα μας και στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις θεμελιώδεις του παραδοχές. Και ο τρόπος με τον οποίο «διαβάζουμε» τον θεμελιώδη χάρτη της χώρας δεν μπορεί επίσης να είναι αυθαίρετος αλλά ρυθμίζεται και αυτός από το έλλογο αίτημα για την καλύτερη δυνατή εναρμόνιση των κεντρικών μας αντιλήψεων γύρω από τον άνθρωπο και την κοινωνία, την ελευθερία και τη δημοκρατία. Μια δημοκρατική πολιτεία που θα συμβιβαζόταν με μια πρακτική βασανιστηρίων θα πρόδιδε σε τελευταία ανάλυση και τον ίδιο της τον εαυτό.

Κανείς από μας (ή σχεδόν κανείς) δεν θα δεχόταν ότι ο βασανισμός ενός ανθρώπου, ακόμη και του πιο στυγερού δολοφόνου ή ενός πωρωμένου εμπόρου ναρκωτικών, θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ηθικά ως νόμιμο μέσο για την επίτευξη ενός επιθυμητού σκοπού, όπως για παράδειγμα η ομολογία του δράστη ή αποκάλυψη ενός μεγάλου κυκλώματος διακίνησης ναρκωτικών. Και αν η προοπτική επίτευξης ενός επιθυμητού αποτελέσματος μοιάζει να κατεβάζει κάπως το επίπεδο της ανοχής

~ 72 ~

μας προς μια τέτοια ηθική παρασπονδία, η υποβολή ενός υπόπτου ή και ενόχου σε βασανιστήρια για λόγους εκδίκησης και μόνον θα προσέκρουε, στον βαθμό που θα γινόταν γνωστή, σε καθολική αντίδραση. Μια τέτοια πράξη είναι και τη θεωρούμε βάρβαρη. Τι είναι λοιπόν αυτό που διαφοροποιεί την κρίση μας ως προς τη θανατική ποινή;

Θα περίμενε κανείς ότι ένας θεσμός που προβλέπει τη δυνατότητα αφαίρεσης από μέρους της πολιτείας του βασικότερου αγαθού που διαθέτει ο άνθρωπος θα ήταν σε θέση να προσαγάγει ισχυρότατα επιχειρήματα που να μας δείχνουν ότι ο θεσμός αυτός έχει ένα ορθολογικό νόημα και δεν προσβάλλει ανυπόφορα τις παραδεγμένες αξίες της πολιτείας μας. Το «βάρος της αποδείξεως» βρίσκεται με άλλα λόγια σε εκείνους που θέλουν να επαναφέρουν τη θανατική ποινή, γιατί όποιος υποστηρίζει μια πρακτική ή έναν θεσμό που πλήττει θεμελιώδεις αξίες ή δικαιώματα έχει την υποχρέωση να συνδέσει τη θέση του αυτή με κάποιους ικανοποιητικούς νομιμοποιητικούς λόγους.

[...] Μήπως όμως αυτοί που υποστηρίζουν την ποινή του θανάτου εννοούν κάτι διαφορετικό; Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανάπτυξη των επιχειρημάτων τους έχει ως αφετηρία τη διαπίστωση φρικτών εγκλημάτων και στυγερών δολοφόνων. Και οι δυο κατηγορίες είναι αναμφίβολα υπαρκτές και δικαίως μας ταράζουν. Αν όμως δεν μπορούμε να καταδείξουμε μια ωφέλεια για την κοινωνία και τα δικαιώματα τρίτων, τότε τι είναι αυτό που μας νομιμοποιεί στο να πιστεύουμε ότι ακόμη και οι αθλιότεροι και ειδεχθέστεροι δολοφόνοι αξίζουν τον θάνατο; Όσο και αν προ-σπαθήσουμε (και πολλοί μεγάλοι φιλόσοφοι πράγματι το επιχείρησαν) να θεμελιώ-σουμε μια «αρχή της ανταπόδοσης», δεν θα καταφέρουμε τίποτε περισσότερο από αμήχανες ταυτολογίες. Το «κακό», η αδικία, το έγκλημα, η βαθιά ανηθικότητα μπορεί να προκαλούν δικαιολογημένη αποστροφή και να ερεθίζουν τα εκδικητικά μας αντανακλαστικά, δεν νομιμοποιούν όμως ηθικά την ανταπόδοση. Βέβαια κά-ποιοι θα πουν ότι η κοινωνία έχει ανάγκη να ικανοποιήσει τα εκδικητικά της ένστικτα. Αυτό όμως είναι μια εμπειρική υπόθεση που πρέπει να καταδειχθεί και που φυσικά πάλι ανοίγει το κεφάλαιο των αξιών στις οποίες πιστεύουμε. Θέλουμε αλήθεια να ανακουφίσουμε την κοινωνία εθίζοντας την στο να ρίχνει αλάτι στις πληγές της; Δεν καταλαβαίνουμε ότι η θανατική ποινή όχι μόνο δεν παραδειγματίζει, αλλά αποτελεί συνάμα μια αίσχιστη μορφή συλλογικής διαπαιδαγώγησης;

Ο δικαιικός μας πολιτισμός έχει καταδικάσει τα βασανιστήρια ως κρατική πρακτική όσο καλό σκοπό και αν εξυπηρετούν. Η καταδίκη αυτή είναι βαθύτατα συμβολική και σηματοδοτεί, πιστεύω, την είσοδο σε ένα ανώτερο στάδιο συλλογικής ηθικής ωρίμανσης, τουλάχιστον ως προς αυτό και μόνο αυτό το σημείο (δεν αποκλείεται σε άλλα σημεία η ηθική μας συνείδηση να παρουσιάζει κάμψη). Είναι σπουδαίο ότι έχουμε μάθει να θεωρούμε βαρύτατη ηθική προσβολή τη χειραγώγηση ανθρώπινων όντων μέσω της σκόπιμης πρόκλησης έντονου και διαρκούς πόνου. Είναι καιρός να δούμε ότι και η θανατική ποινή είναι εξίσου κακός τρόπος χειρισμού και αντιμετώπισης ανθρώπινων όντων. Επιβάλλοντας μια πολιτεία τη θανατική ποινή μεταχειρίζεται ανθρώπινα όντα ως πράγματα προτού τα καταστήσει πράγματα μια για πάντα.

Κ. Παπαγεωργίου, καθηγητής Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών (Δημοσίευμα στην εφημ. Το Βήμα 18/1/1998)

48. Το Επάγγελμα και η Μηχανή στη Σημερινή Κοινωνία

~ 73 ~

Μια ηθική αδυναμία της σημερινής κοινωνίας είναι, ότι κατέστρεψε τις παλαιές τέχνες, τις βιοτεχνίες, όπου ο άνθρωπος ήταν προσωπικά ενωμένος με το χειροτέχνημα του, με το έργο του. Στη βιοτεχνία ο άνθρωπος έχει ηθική σχέση με το έργο του. Η τεχνική όμως και η βιομηχανία απομακρύνουν τον άνθρωπο από το αγαθό της παραγωγής, γιατί μεταξύ του ανθρώπου και του παραγώγου της εργασίας του παρεμβάλλεται η μηχανή. Πίσω από τη μηχανή ο άνθρωπος αναπτύσσει βέβαια ορισμένες ικανότητες ειδικές, αλλά σιγά-σιγά χάνει την προσωπικότητα του, ενώ μέσα στη βιοτεχνία ο άνθρωπος ήταν ακέραιος" η τέχνη του παλαιότερου ανθρώπου, του τεχνίτη, ήταν ένα τείχος ελευθερίας και αξιοπρέπειας.

Μέσα στην τέχνη του ο παλαιός τεχνίτης ανέπτυσσε την επαγγελματική τιμή, τον κανόνα της ζωής του' ενώ μέσα στην τεχνική και στη βιομηχανία αναπτύσσει μόνο περιορισμένη συνείδηση ακριβείας και τακτικής. Ο καλός τεχνίτης της βιοτεχνίας ήταν ολόκληρος άνθρωπος και χαιρόταν το πόνημα των χεριών του, που ήταν και όραμα του πνεύματος του. Το παράγωγο, το αγαθό της τεχνικής και της βιομηχανίας, δεν είναι έργο του πνεύματος του βιομηχανικού εργάτη, γιατί άλλος σχεδιάζει πώς θα γίνει το έργο, ο σχεδιαστής, ο μηχανικός, και άλλος δουλεύει στη μηχανή, ο εργάτης.

Η σύγχρονη κοινωνία δεν κατόρθωσε ακόμα να συμπληρώσει το τεράστιο ψυ-χικό και πνευματικό κενό που δημιούργησε μέσα στους εργαζομένους η τεχνική και η βιομηχανία. Έτσι οι άνθρωποι μένουν σοβαρότατα τραυματισμένοι από την πρόοδο της τεχνικής. Το πρόβλημα είναι πώς ο άνθρωπος μέσα στην τεχνική και τη βιομηχανία θα αναπτύξει όλη του την προσωπικότητα, τον εσωτερικό του κόσμο' κάποια προσπάθεια αρχίζει σε μερικά βιομηχανικά κράτη να γίνεται, αλλά τίποτε ακόμη θετικό δεν κατορθώθηκε.

Ο άνθρωπος πρέπει να νικήσει την τεχνική και τη βιομηχανία" να την αποφύ-γει δεν μπορεί. Οι ρομαντισμοί εδώ δεν έχουν καμιά θέση. Να γυρίσουμε πίσω στην απλή τέχνη, στη βιοτεχνία και χειροτεχνία, είναι αδύνατο. Η μηχανή είναι έργο του ανθρώπου και των μεγάλων του αναγκών. Το πρόβλημα είναι πώς θα κρατήσει τη μηχανή, δίχως να αφανίσει ο ίδιος την προσωπικότητα του, τον πυρήνα του εαυτού του. Βαθύτερη ανθρωπιστική παιδεία και θρησκευτική αγωγή είναι οι μόνοι δρόμοι, ώστε ο άνθρωπος να μείνει μέσα στη μηχανική εργασία νικητής. Προς την κατεύθυνση αυτήν είναι δυνατόν ν' ανοιχθεί βαθύτατη προοπτική.

Οι τέχνες που μαθαίνει και κατέχει ένα έθνος είναι ο καλύτερος εγγυητής της προκοπής και της ελευθερίας του. Τέχνες όμως και επαγγέλματα δίχως πνευματική πρόοδο, δίχως μεγάλες ιδέες για τον άνθρωπο, τη ζωή του και την ψυχή του, καταντούν άψυχες. Όποιος κατέχει μια τέχνη, ένα επάγγελμα, και έχει ταυτόχρονα οικειωθεί με την πνευματική παράδοση του τόπου του, δύσκολο είναι να γίνει θύμα δημαγωγίας, δύσκολο είναι να γίνει ενεργούμενο. Όποιος δουλεύει και παράγει, είτε άτομο είναι είτε λαός, έχει τη βάση για την ελευθερία του, εσωτερική και εξωτερική.

ΙΩΆΝΝΗΣ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΌΠΟΥΛΟΣ

49. Η ΠΑΡΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Είναι πολυσήμαντο το γεγονός που παρατηρούμε, όταν μια πολιτισμένη κοινοί νία συγκλονίζεται από κάποια κρίση (εθνική, πνευματική, πολιτική, κοινωνική ή και οικονομική μονάχα - χωρίς να παραθεωρούμε την ακρογωνιαία αλήθεια πως η κρίση πάντοτε είναι πολύμορφη και με αποτελέσματα ποικίλα...) ο άνθρωπος, άλλοτε συνειδητά, άλλοτε από ένστιχτο, καταφεύγει στο βιβλίο.

Την κρίση που περνούμε σήμερα, που περνά ολόκληρη η οικουμένη, σ' Ανατολή και Δύση, οι περισσότεροι συμπολίτες του αιώνα μας την περιορίζουν στα οι-κονομικά ή το πολύ, τα πολιτικά της φανερώματα. Κι όμως, πρόκειται για βαθύτερη

~ 74 ~

κρίση, ηθική, πνευματική, του ανθρώπου, που νιώθει τα ερείσματα της ψυχής του να υποχωρούν και τη συνείδηση του, παραζαλισμένη, να παθαίνει καθίζηση κάτω από τον καταιγισμό των εικόνων και το σάλαγο της τεχνολογικής εποχής.

Όσοι κατορθώνουν ν' απαλλαγούν από τα βρόχια της τεχνολογικής Κίρκης (το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, τα μέσα δημοσιότητας, τα πενιχρά θεάματα) αυτοί ξα-ναγυρίζουν στο βιβλίο, στο στέρεο εκείνο βράχο για να στηλώσουν τη συνείδηση τους και να ξανανιώσουν αυτό, που ούτε πια η οικογένεια δε δίνει σήμερα: πως εί-ναι άνθρωποι. Κι ας λέγεται, κι ας γράφεται πως τα βιβλία, ως όργανα ζωής επί-καιρης, πάνε να εξαφανιστούν.

Σε τέτοιους ακριβώς καιρούς, τιμημένοι όσοι κι όπως μπορούν, γράφουν αλη-θινά, ζωντανά βιβλία. Και πιο τιμημένοι, όσοι απελεύθεροι άνθρωποι τα παίρνουν στα χέρια τους μ' ερωτικό σέβας και τα κάνουν δικά τους. Γιατί δεν υπάρχει πιο δημοκρατική πνευματική δημιουργία από τη δημιουργία ενός βιβλίου.

Αλλά για να το νιώσεις αυτό, χρειάζεται μια οικογενειακή αγωγή, χρειάζεται μια Παιδεία, χρειάζεται μια πολιτιστική πολιτική, που να λειτουργεί όχι τόσο με γνώσεις αποπνιχτικές όσο με ιδέες ελευθερίας και τάξης, που να στρέφουν τον άν-θρωπο προς τα μέσα. Να μην τον «διασκεδάζει», να μην τον σκορπάει. Να τον βοηθά να συναντήσει τη συνείδηση του και να προσπαθήσει να συμβιώσει αρμονικά μαζί της. Και για να επιτευχθεί αυτός ο υπαρξιακός άθλος -άθλος καίριος σε εποχή, που σκοτίζει τις συνειδήσεις κι εξουθενώνει τον άνθρωπο ως ηθική οντότητα με τα όργανα της υλοφροσυνης και της τρομοκρατίας- χρειάζεται οικογένεια, Παιδεία, Πολιτεία με σαφείς προσανατολισμούς όχι προς τη νεκρή και άχρηστη γνώση-κουλτούρα αλλά προς το πνεύμα που ζωοποιεί. Όχι προς τα αγοραία σχήματα, αλλά προς τις ουσίες. Όχι προς τις έτοιμες αποκρίσεις και τις διατεταγμένες λύσεις αλλά προς τον τίμιο αγώνα για Αλήθεια κι Ελευθερία. Μόνο μ' Αλήθεια κι Ελευθερία ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος αληθινός κι ο λαός γίνεται κοινωνία προσώπων.

ΚΏΣΤΑΣ Ε. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ

50. Πηγές της Γνώσης

Με τη διάδοση της γραφής η παραδομένη γνώση είχε από αιώνες αρχίσει να αποθησαυρίζεται σε «χειρόγραφα», που κόστιζαν όμως ακριβά και μόνο σε λίγους ήσαν προσιτά. Η εφεύρεση της τυπογραφίας στους νεώτερους χρόνους υπήρξε για τη σχολική πράξη μια ευλογημένη επανάσταση' το τυπωμένο βιβλίο μπήκε στη ζωή μας και έγινε ο αχώριστος σύντροφος κάθε «διαβασμένου» ανθρώπου. Ο Δάσκαλος, και κοντά του ο μαθητής, βρήκαν στο βιβλίο τον καλύτερο συμπαραστάτη στη δουλειά τους. Αντί ν' ακούει το Δάσκαλο παθητικά (και πολλές φορές να... νυστάζει!) ο μαθητής μπορούσε τώρα να αντλεί τις πληροφορίες του από μια πολύ πλουσιότερη πηγή, που την είχε πάντοτε, και όχι μόνο τις ώρες της διδασκαλίας, στη διάθεση του: το σχολείο γέμισε από εγχειρίδια, μονογραφίες, συνθετικά συγγράμματα, λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, χάρτες κάθε λογής. Που ως όργανα μάθησης έχουν, εκτός από τα άλλα, και τούτο το προσόν: κουράστηκες ή δεν έχεις πια τη διάθεση να συγκεντρωθείς; τα εγκαταλείπεις, για να τα ξαναβρείς στη θέση τους όταν σου έρθει πάλι η όρεξη να επικοινωνήσεις μαζί τους.

Σήμερα στην προμήθεια πληροφοριών είμαστε ακόμα πιο τυχεροί από τους πατέρες και τους παππούδες μας. Στους κρουνούς της πληροφόρησης προστέθηκε ο κινηματογράφος (ταινίες εκπαιδευτικές), το ραδιόφωνο και η τηλεόραση (μορφωτικά προγράμματα). Προσφορά απέραντη για τη συγκέντρωση γνωσιολογικού υλικού από όλους τους χώρους της φυσικής, ακόμα και της ιστορικής («κοινωνικής») πραγματικότητας. Με μια κινηματογραφική ταινία μπορούμε να ταξιδέψουμε σε ζούγκλες και έρημους, στους πόλους και στον ισημερινό, και να γνωρίσουμε από

~ 75 ~

πολύ κοντά την εδαφολογική και κλιματολογική φυσιογνωμία, τη χλωρίδα και την πανίδα τους, όχι «νεκρά», όπως στις εικόνες ενός βιβλίου ή στον γεωγραφικό χάρτη, αλλά ολοζώντανα, σα να μετέχουμε οι ίδιοι στην ύπαρξη και στις περιπέτειες τους. Η τηλεόραση είναι ακόμα πιο εκπληκτική: μπορεί να μας μεταφέρει στο λαβύρινθο ενός χημικού ή ηλεκτρικού εργαστηρίου, για να παρακολουθήσουμε ως την παραμικρή λεπτομέρεια περιπλοκότατα πειράματα, όπως μπορεί να μας κάνει «αυτόπτες μάρτυρες», με τις αισθήσεις μας «παρόντες» στην εκτόξευση ενός δορυφόρου ή στην προσσελήνωση ενός διαστημόπλοιου.

Θα μας φθονούσαν οι παλαιότερες γενιές αν έβλεπαν από πόσες (σε αριθμό) και ποιες (σε παραστατική δύναμη) πηγές αντλεί ένας σημερινός άνθρωπος τις πληροφορίες του: μια ανακάλυψη ή μια καταστροφή, μια πολιτική μεταβολή ή ένα έγκλημα γίνεται στην άλλη άκρη της οικουμένης, και σε λίγα λεπτά της ώρας τα πληροφορούμαστε από το ραδιόφωνο, ή την επόμενη διαβάζουμε τις λεπτομέρειες τους στην πρωινή εφημερίδα μας. Ο κόσμος ολόκληρος χωράει σήμερα μέσα στο μικρό μας δωμάτιο..

Ε.Π. ΠΑΠΑΝΟΎΤΣΟΣ

51. Τα Όρια της Γνώσης Σήμερα

Είμαστε, σίγουρα, ένα απαίδευτο πλήθος' ο καλύτερος από μας δεν ξέρει να κάνει, παρά πολύ λίγα πράγματα, κι η γνώση ενός ατόμου περιλαμβάνει ελάχιστο μόνο μέρος από τα γνωστά γεγονότα, και στην ιστορία και στην επιστήμη.

Η μεγάλη αλλαγή που οφείλεται σ' αυτήν την τελευταία είναι η ταχύτητα της εξέλιξης, η μεγαλύτερη της ανακάλυψη, η έκταση της καινοτομίας. Εκτός από σπάνιες εποχές μεγάλης συμφοράς, οι πολιτισμοί δε γνώρισαν ποτέ μια τόσο από-τομη αναστάτωση των όρων της ύπαρξης τους, μια τόση γρήγορη άνθηση τόσο ποικίλων γνώσεων, αλλαγές τόσο αξιοσημείωτες στις ιδέες που πλάθουμε για τον κόσμο και τους ομοίους μας. Στο διάστημα μιας ζωής, ό,τι μάθαμε στο σχολειό ξε-περάστηκε από καινούριες ανακαλύψεις και καινούριες εφευρέσεις κι οι αντιλήψεις που αποκτήσαμε στην παιδική ηλικία εφαρμόζονται ανεπαρκέστατα στα προβλήματα που πρέπει ν' αντιμετωπίσουμε στην ώριμη ηλικία.

Σήμερα δεν επιχειρούμε πια ν' αναζητήσουμε τα κλειδιά του συνόλου των γνώσεων και της ανθρώπινης εμπειρίας. Ξέρουμε πως είμαστε αμαθείς. Μας το μαθαίνει το καθετί, και είμαστε τόσο περισσότερο ικανοί να εκτιμήσουμε το τέλειο μέτρο της έμφυτης μας άγνοιας, όσο κατέχουμε μια γνώση πιο βέβαιη και πιο βαθιά της ειδικότητας μας.

Είναι γεγονός πως κανένας μας δεν ξέρει πολλά πράγματα και πως, όλοι σχε-δόν, θα δούμε να τελειώνουν οι μέρες μας χωρίς να 'χουμε καταλάβει σ' όλες τους τις λεπτομέρειες και την ομορφιά τους τα θαύματα που αποκαλύπτονται σ' ένα μο-ναδικό κλάδο μιας μοναχά επιστήμης. Οι περισσότεροι ούτε καν γνωρίζουν ανάμεσα στους γνωστούς τους ένα πρόσωπο με τέτοια γνώση. Αν όμως είμαστε βέβαιοι πως δεν μπορούμε να τα μάθουμε όλα, αν είναι πιθανό πως ξέρουμε λίγα, μπορούμε, ωστόσο, ν' αποκτήσουμε οποιαδήποτε ανθρώπινη γνώση, και μάλιστα, με τύχη και εντατική εργασία, να βρούμε άγνωστα μέχρι τότε πράγματα. Αυτή η δυνατότητα, που είναι γενικά καινούρια για το ανθρώπινο ον, αντιπροσωπεύει σήμερα μεγάλη και σαφή ελπίδα, όχι όμως ακόμα πραγματικότητα.

ROBERΤ ΟΡΡΕΝΗΕΙΜΕR

52. Η Δύναμη της Γνώσης

~ 76 ~

Ας θυμηθούμε την παραβολή της καμήλας του Νίτσε, ταιριάζει στην περίπτωση. Η γνώση, λέει, είναι το λίπος της καμπούρας μας που κουβαλάμε όπου κι αν ταξιδέψουμε. Είναι το πολύτιμο φορτίο της ζωής μας, η ασφάλεια μας. Είναι η συντηρημένη τροφή μας για τους δύσκολους καιρούς που θα 'ρθουν, για τις ατέρ-μονες πορείες μας στις πετρώδεις πλαγιές, στις άνυδρες έρημους, που θα μας υπο-τάξουν με τη στέγνια τους στέλνοντας κατά πάνω μας διψασμένες ανεμοθύελλες. Σ' αυτή την ίδια όμως τη γνώση παραμονεύει η απειλή... Γιατί η καμήλα εύκολα μεταμορφώνεται σε λιοντάρι με νύχια γαμψά και δόντια αιμοβόρα, τροχισμένα κι ακονισμένα απ' τη γνώση. Μιλά για την περίπτωση εκείνη που η δύσκολα κερδι-σμένη γνώση γίνεται, στο τέλος, όπλο φονικό. Τα πιο εύκολα και ευάλωτα θηράματα είναι τότε οι άλλοι, οι οποίοι δεν ξέρουν ή ξέρουν λιγότερα. Έχουμε όλοι μας συναντήσει στη ζωή πολλά τέτοια λιοντάρια αδίσταχτα και τρομάξαμε.

Έχουμε όμως γνωρίσει και κάποια άλλα, αβλαβή. Μ' αυτά δεν ασχολήθηκε ο Νίτσε, αν και υπάρχουν πολλά. Ετούτα παρόλη τη μεγάλη δύναμη τους δε σκοτώνουν. Διάλεξαν άλλο τρόπο ζωής περισσότερο «τίμιο» όπως νομίζουν. Πουλούν το τρίχωμα τους στα μαγαζιά της αγοράς. Οι τιμές κανονίζονται από το βαθμό της ζήτησης, κινούνται ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής ή της μόδας. Έτσι ταξιδεύουν από τόπο σε τόπο, διαφημίζουν και παζαρεύουν το τομάρι τους, τη δύναμη τους, σε ξένα λιμάνια και θαρρούν πως η στόφα τους δε θα φθαρεί ποτέ. Και ξεχνιούνται μακάρια από τις κερδοφόρες επιχειρήσεις, ώσπου ξυπνούν ένα πρωί χωρίς τρίχωμα, γυμνά, άχρηστα και παράλυτα, στο περιθώριο. Τότε καταριούνται τη μοίρα τους και το χαμένο παιχνίδι, χωρίς έπαρση πια, χωρίς περηφάνια. Γνώση είχαν και την έχασαν. Πούλαγαν χωρίς να φροντίζουν παράλληλα για ανατροφοδότηση. Χρεωκόπησαν, πριν προλάβουν ν' αντιδράσουν. Μεγαλέμποροι σε παρακμή. Έτσι παρουσιάζονται οι δάσκαλοι μας κάποιες φορές, οι γιατροί μας, οι πολιτικοί μας, οι διανοούμενοι μας.

Ο Νίτσε συνεχίζοντας μιλά και για έναν άλλο δρόμο, αντίστροφο, όπου η κα-μήλα αντί να αγριέψει ηρεμεί και αντί για σαρκοβόρο θεριό γίνεται παιδί. Αυτό φυσικά προϋποθέτει μια ποιοτική αλλαγή στην εσωτερική σύνθεση του ανθρώπου, τη βαθμιαία επιστροφή στην αθωότητα. Όχι τη φυσική αθωότητα που είναι σύνδρομο της άγνοιας, αλλά την άλλη, που είναι αποτέλεσμα της βαθιάς γνώσης, εκείνη που πρέπει να διακρίνει κάθε πνευματικό άνθρωπο. Αυτή η θέση βέβαια δεν καταχτιέται εύκολα, γιατί η ποσοτική γνώση, το διογκωμένο εγώ και οι άλλοι αντιστρατεύονται σ' αυτή την αθωότητα και τη χτυπούν. Νικητής όμως στην πορεία της γνώσης θεωρείται μόνο εκείνος που δεν έχει εκποιήσει την αρετή για χάρη του διανοητικού πλούτου, την καρδιά του για χάρη της γνώσης ή το παιδικό του χαμόγελο για χάρη της σοφίας.

Ε.Π. ΠΑΠΑΝΟΎΤΣΟΣ

~ 77 ~