ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ∆ΩΝ ΣΠΟΥ∆ΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ∆ΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΚΑΙ Η Ι∆ΙΟΚΤΗΣΙΑ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΛΟΥΚΑΝ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ

ΒΥΘΟΥΛΚΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

ΟΝΟΜΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

∆ΕΣΠΟΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ

ΠΑΤΡΑ

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013

2

Στο θείο µου Θόδωρο …

3

Πίνακας Περιεχοµένων

Ευχαριστίες ................................................................................................................5

Περίληψη ...................................................................................................................6

Abstract ......................................................................................................................6

Εισαγωγή – ∆οµή της εργασίας................................................ 7 Εισαγωγή ...................................................................................................................7

∆οµή της εργασίας ...................................................................................................10

Κεφάλαιο 1ο .............................................................................. 12 Εννοιολογικός, Λεξικογραφικός προσδιορισµός – Ιστορικοκριτική προσέγγιση των εννοιών. ...........................12

1.1 Η Οικονοµική επιστήµη.....................................................................................12

1.2 Εννοιολογική - λεξικογραφική προσέγγιση των εννοιών..................................15

1.3 Ο θεσµός της ιδιοκτησίας στην ιστορία.............................................................19

1.4 Η Ιδιοκτησία και ο πλούτος στην αρχαιοελληνική σκέψη ................................23

1.5 Η Οικονοµία στα ελληνορωµαϊκά χρόνια .........................................................31

1.5.1 Τα οικονοµικά της Μεσογείου....................................................................31 1.5.2 Ο πλούτος και η ιδιοκτησία στα κινήµατα των ελληνορωµαϊκών χρόνων 33

1.6 Ο πλούτος και η ιδιοκτησία στην Π. ∆ιαθήκη...................................................42

Κεφάλαιο 2ο .............................................................................. 49 Οι κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες στα χρόνια του Ιησού, στην ρωµαϊκή αυτοκρατορία και την Παλαιστίνη...............49

2.1 Η πολιτική κατάσταση στους χρόνους της Καινής ∆ιαθήκης ...........................49

2.2 ∆ηµογραφικά στοιχεία στην Παλαιστίνη του 1ου αιώνα µ.Χ. ...........................51

2.3 Η οικονοµική κατάσταση στην Παλαιστίνη τον 1ο αιώνα µ.Χ..........................51

2.4 Οι Κοινωνικο-οικονοµικές Τάξεις.....................................................................55

2.5 Φορολογία – οικονοµικά του ιερατείου.............................................................57

2.6 Τα νοµίσµατα της εποχής του Ιησού .................................................................59

Κεφάλαιο 3ο .............................................................................. 63 Το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο ................................................... 63

3.1 Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ....................................................................................63

3.2 Το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο ..............................................................................65

Κεφάλαιο 4ο .............................................................................. 70 Ο πλούτος και η ιδιοκτησία στο Κατά Λουκάν .................... 70

4.1 Από το κήρυγµα του Ιωάννου του Βαπτιστού (3, 1-20)....................................70

4

4.2 Οι πειρασµοί και οι βιοτικές ανάγκες (4, 1-13) .................................................72

4.3 Οι µακαρισµοί των πτωχών και ο ταλανισµός των πλουσίων (6, 20-38)..........74

4.4 Ο χορτασµός των πέντε χιλιάδων (9,10-17) ......................................................77

4.5 Ακτηµοσύνη και βιοτικές ανάγκες (9, 57-62 & 10, 1-12) .................................80

4.6 Η πλεονεξία του άφρονος πλουσίου (12, 13-21) ...............................................83

4.7 Η παραβολή του άδικου διαχειριστή (16,1-13) .................................................85

4.8 Η παραβολή του πλούσιου και του φτωχού Λάζαρου (16,19-31).....................89

4.9 Τα εµπόδια από τα πλούτη (18,18-30)...............................................................92

4.10 Ο Ιησούς και ο Ζακχαίος (19,1-10) .................................................................95

4.11 Η παραβολή των µνων (19,11-27) ...................................................................97

4.12 Η εκδίωξη των εµπόρων από το ναό (19,45-48)............................................100

4.13 Ο φόρος στο Ρωµαίο αυτοκράτορα (20,20-26) .............................................104

4.14 Η προσφορά της χήρας (21,1-4) ....................................................................106

Συµπεράσµατα ....................................................................... 108 Βιβλιογραφικές αναφορές ..................................................... 114

Πηγές......................................................................................................................114

Βιβλιογραφία .........................................................................................................115

Άρθρα.....................................................................................................................119

∆ιαδικτυακοί τόποι ................................................................................................120

Επίµετρο ................................................................................. 122

Ευχαριστίες

Με την ολοκλήρωση της παρούσας µεταπτυχιακής εργασίας, θέλω να

ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Σωτήρη ∆εσπότη για τη βοήθεια, και την

ενθάρρυνση που έλαβα. Επιπλέον ευχαριστώ για τη βοήθειά τους και την παροχή

βιβλιογραφικού υλικού, τον θείο µου ∆ρ., Θόδωρο Παπαδόπουλο, καθώς και τον

αείµνηστο Παναγιώτη Χιώτη, θεολόγο καθηγητή, ο οποίος έφυγε αυτές τις µέρες από

κοντά µας.

Περίληψη Η παρούσα µεταπτυχιακή διατριβή

ασχολείται µε την αντιµετώπιση του

πλούτου και της ιδιοκτησίας από το

Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο. Σε αυτό, ο

συγγραφέας απευθυνόµενος σε

ευκατάστατους χριστιανούς της τρίτης

γενιάς, συστήνει τρόπους διαχείρισης

και οικονοµίας, ώστε να γίνουν µέσα

σωτηρίας.

Λέξεις κλειδιά

Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, πλούτος,

ιδιοκτησία, φτώχεια, οικονοµία,

κοινοκτηµοσύνη, Ελληνιστική

περίοδος, Ρωµαϊκή Παλαιστίνη,

Πυθαγόρειοι, Εσσαίοι.

Abstract

The present postgraduate thesis deals

with the wealth and the property

according to the Luke Gospel. As

stated by this, the writer addressing to

wealthy Christians of the third

generation, recommends ways of

managing and economy so as to

become resource of salvation.

Keywords

The Gospel of Luke, wealth, property,

poverty, economy, community of

goods, jubilee, Hellenistic period,

Roman Palestine, Pythagoreans,

Essenes.

7

Εισαγωγή – ∆οµή της εργασίας

Εισαγωγή Στη συνείδηση των περισσοτέρων, οι έννοιες της οικονοµίας και της θεολογίας

φαντάζουν ως έννοιες εκ’ διαµέτρου αντίθετες και κάποιες φορές

αλληλοαναιρούµενες. Αυτό συνέβη όταν η οικονοµία (ο ηθικός νόµος όσον αφορά τα

του οίκου), αυτονοµήθηκε σε ανεξάρτητη επιστήµη, χωρίς να τηρεί τους νόµους της

ηθικής. Έτσι κεντρικό σηµείο αναφοράς για την οικονοµία δεν είναι πλέον ο

άνθρωπος αλλά το χρήµα1.

Η επάρκεια βασικών αγαθών, που σε κάποιες περιόδους φάνταζε αυτονόητη και

δεδοµένη για µεγάλο µέρος του πληθυσµού, σήµερα έχει µετατραπεί σε πρόβληµα. Η

οικονοµική κρίση, όχι µόνο ως αποτέλεσµα της θεωρίας των οικονοµικών κύκλων,

αλλά κυριότερα ως µια πραγµατικότητα µε φοβερές κοινωνικές συνέπειες, έχει

µετατρέψει το πρόβληµα της επάρκειας αγαθών, σε πρόβληµα βιολογικής ύπαρξης.

Με άλλα λόγια η έννοια του αξιοπρεπούς βίου, τίθεται υπό αίρεση και η φτώχεια

αποτελεί ένα πρόβληµα µε εκρηκτικές συνέπειες, όσον αφορά την ειρηνική

συνύπαρξη των ανθρώπων και την εξασφάλιση της κοινωνικής σταθερότητας.

Σύµφωνα µε την Παγκόσµια Τράπεζα 2,8 δισεκατοµµύρια άνθρωποι ζουν µε 2$

τη µέρα, ενώ 1,2 δισεκατοµµύρια ζουν µε 1$ τη µέρα. Είναι φανερό ότι οι άνθρωποι

αυτοί ζουν ασύµµετρα µε την κοινωνική πραγµατικότητα, και το φαινόµενο της

άδικης κατανοµής των αγαθών, έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις2. Εξαιρετικά

ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσµατα της έρευνας της Boston Consulting Group3 που

έγινε το 2013, τα οποία θέλουν το 39% του παγκόσµιου πλούτου να βρίσκεται στα

χέρια του 1% του παγκόσµιου πληθυσµού. Παλιότερη έρευνα του Ινστιτούτου

Ερευνών της Credit Suisse4, τα αποτελέσµατα της οποίας δηµοσιεύτηκαν το 2011,

1 Πρβλ. Π. Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς, Η Βιβλική Θεώρηση της Οικονοµίας, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012) σ.25. 2 Πρβλ., Β., Ζ ο ρ µ π ά, Η Οικονοµική Κρίση ως Αντίδοτο της Πνευµατικής Κρίσης, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012) σ. 83. 3∆ιαθέσιµο στο: http://www.bankingnews.gr/ /Παλµός-της-Αγοράς/item/93347-σε-µια-χούφτα-

ανθρώπων-ο-παγκόσµιος-πλούτος-–-το-1-του-πληθυσµού-κατέχει-το- Προσπελάστηκε την 22-6-2013. 4 ∆ιαθέσιµο στο: http://www.igraphics.gr/infographics/2011/11/17/interactive/pagkosmios-ploutos-99-vs1 Προσπελάστηκε την 22-6-2013.

8

δείχνει ότι το 8,7% του παγκόσµιου πληθυσµού κατέχει το 82,1% του παγκόσµιου

πλούτου. Το φαινόµενο της συσσώρευσης πλούτου στα χέρια λίγων, αναµένεται να

διογκωθεί, αφού ο ρυθµός αύξησης του παγκόσµιου πλούτου είναι µικρότερος από το

ρυθµό αύξησης της περιουσίας των πλουσίων.

Ο ατοµικός πελάτης της υπεραγοράς του πολιτικού φιλελευθερισµού, έχει

ελευθερίες επιλογών αλλά καθόλου ευθύνες µετοχής σε σχέσεις άµεσης κοινωνίας.

∆ίχως σχέσεις, αποτελεί αδιαφοροποίητη οικονοµική µονάδα, είναι ένας απρόσωπος

καταναλωτής. Η ετερότητά του επιβεβαιώνεται απρόσωπα και µέσα από ατοµικές

προτιµήσεις. Η αυτόβουλη επιλογή, όντας το µόνο πράγµα που του χει αποµείνει,

πράγµα γνωστό στους οργανωτές λειτουργίας της υπεραγοράς, υπονοµεύεται από την

ψυχολογική υποβολή της διαφήµισης, που υφαρπάζει τις προτιµήσεις του5.

Η παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία εµφάνισε αρχικά κάποιες επιτυχίες, όµως στη

συνέχεια γεννήθηκαν φαινόµενα που δεν µπόρεσε να ελέγξει6. Ο προσανατολισµός

της κοινωνίας κατευθυνόταν στην χρησιµοθηρία και τον ευδαιµονισµό, αγνοώντας τις

µεταφυσικές αναζητήσεις του ανθρώπου7. Έτσι γιγαντώθηκε ο εµπορικός

ανταγωνισµός, ο καταναλωτισµός, η εύκολη τραπεζική δανειοδότηση, µέσα στην

κοινωνία της αφθονίας, που µοίραζε υποσχέσεις για υλιστικούς παραδείσους, σε

ανθρώπους που είχαν χάσει το µέτρο και τον πνευµατικό τους προσανατολισµό8.

Τα τελευταία χρόνια, η οικονοµική αγορά αντικατέστησε την πρακτική του

πολίτη, µε τη λατρεία της κατανάλωσης και η ταυτότητα του πολίτη,

αντικαταστάθηκε απ’ αυτή του καταναλωτή. Η πλεονεξία και το κέρδος περιόρισαν

την ανθρώπινη ύπαρξη στα πλαίσια µιας οικονοµικής µονάδας9. Η

κοινωνικοοικονοµική και ηθική απαξίωση, λόγω της οικονοµικής κρίσης και όχι

µόνο, επιβάλει µέσω φυσιολογικών και τεχνητών αναγκών την προσήλωση του

σύγχρονου ανθρώπου σε µετρήσιµα µεγέθη, µέσω της κατοχύρωσης των ατοµικών

5 Πρβλ. Χ., Γ ι α ν ν α ρ ά ς, Η απανθρωπία του δικαιώµατος, Αθήνα: Εκδόσεις ∆όµος, 1998, σ. 169-170. 6 Πρβλ. Β., Γ ι ο ύ λ τ σ η ς, Οικονοµία, ανθρώπινη ύπαρξη, ορθόδοξη θεολογία και εµπειρία, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012), σ. 59. 7 Πρβλ. Β., Γ ι ο ύ λ τ σ η ς, ό.π., (2012), σ. 61. 8 Πρβλ. Β., Γ ι ο ύ λ τ σ η ς, ό.π., (2012), σ. 59. 9 Πρβλ. Β., Ζ ο ρ µ π ά, ό.π., (2012) σ. 92., Από άρθρο του Αρχιεπισκόπου Τιράνων και Πάσης Αλβανίας Αναστασίου, Η κρίσιµη ευκαιρία της κρίσεως, Εφηµερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25-11-2011.

9

δικαιωµάτων. Η υψηλή συγκέντρωση και ο έλεγχος του πλούτου από τα µεγάλα

funds, ελαχιστοποιεί τις δυνατότητες δικαιότερης διανοµής του πλούτου. Ο

εκµηδενισµός του κράτους πρόνοιας λόγω έλλειψης χρήµατος, εκµηδενίζει

ταυτόχρονα, οποιαδήποτε προσωπική θεώρηση της κοινωνικής ζωής και η

ατοµοκρατία, προβάλλεται εκ προοιµίου ως µόνη επιλογή για την κοινωνική ζωή.

Με αφορµή όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η

ερµηνευτική, ιστορικοκριτική προσέγγιση των εννοιών του πλούτου και της

ιδιοκτησίας, όπως αυτές προκύπτουν µέσα από το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο. Πιο

αναλυτικά επιχειρείται να διαπιστωθούν οι θέσεις που ο Λουκάς διατυπώνει, όσον

αφορά την ιδιοκτησία και τη χρήση του πλούτου, αλλά και τον ρόλο του στην

ανθρώπινη κοινωνία. Η ελληνική παιδεία του Λουκά και η γνώση της φιλοσοφικής

σκέψης της κλασικής αρχαιότητας, αλλά και των κινηµάτων που άκµασαν στην

εποχή που έγραψε το δίτοµο έργο του, είναι σηµαντικοί παράµετροι που επηρέασαν

τη συγγραφή του. Εποµένως η σκιαγράφηση του οικονοµικοκοινωνικού πλαισίου της

εποχής του, κυρίως µέσα από τις πηγές, θα βοηθήσει σηµαντικά την παρούσα έρευνα.

Η συγκεκριµένη έρευνα αποκτά µεγαλύτερο ενδιαφέρον αν σκεφτεί κανείς, ότι η

οικονοµία µέχρι τις µέρες µας, εξελίχθηκε σε µοναδικό σκοπό της δραστηριότητας

και της δηµιουργικότητας του ανθρώπου, αλλά και των επιτεύξεων του πολιτισµού. Η

επιλογή του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου έγινε λόγω των συχνότητας των αναφορών, σε

θέµατα σχετικά µε τις έννοιες που µελετώνται, αφού είναι διάχυτη η εµµονή του

Λουκά, στη σύνδεση της φτώχειας αλλά και του πλούτου µε τη σωτηριολογία του.

Ακόµα και ο επιφανής αποδέκτης του έργου του ο Ρωµαίος αξιωµατούχος Θεόφιλος,

αλλά και η οικονοµική κατάσταση του ίδιου του Λουκά, ίσως να επηρέασαν την

εµµονή του στις έννοιες που µελετώνται. Ακόµα η σηµασιολογική διαφοροποίηση

των µελετώµενων εννοιών διαχρονικά, απαιτεί σχολαστικότερη προσέγγιση των

οικονοµικών δεδοµένων της εποχής της Κ.∆., προκειµένου να υπάρξουν ασφαλή

συµπεράσµατα.

10

∆οµή της εργασίας Αρχικά στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, γίνεται αναφορά στην

έννοια της οικονοµίας, ως κοινωνική επιστήµη που µελετά την προσπάθεια του

ανθρώπου να επιβιώσει. Στη συνέχεια της ανάλυσης γίνεται εννοιολογικός –

λεξικογραφικός προσδιορισµός των εννοιών πλούτος, ιδιοκτησία και οικονοµία.

Επιπλέον γίνεται µια ιστορική αναδροµή, όσον αφορά τις αρχικές µορφές

ιδιοκτησίας, µέχρι την εµφάνιση της οικογενειακής ιδιοκτησίας, της ατοµικής, και

του κράτους. Οι ιστορικές ρίζες της οικονοµίας, βασισµένης στην ατοµική

ιδιοκτησία, εντοπίζονται στην αρχαία Ελλάδα γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ. Έννοιες όπως

χρήµα, δανεισµός, τόκος και πλούτος, συνδέονται άµεσα µε την ατοµική ιδιοκτησία.

Η ανάλυση είναι περισσότερο εστιασµένη στην έννοια της ατοµικής ιδιοκτησίας και

στη λειτουργία της σε διάφορες κοινωνίες και χρονικές στιγµές, τόσο ως

εµπράγµατου δικαιώµατος όσο και ως θεσµού.

Αρχαίοι κλασικοί φιλόσοφοι ασχολήθηκαν µε ζητήµατα σχετικά µε την

οικονοµία. Έτσι στο κεφάλαιο αυτό παραθέτονται οι απόψεις του Πλάτωνα, του

Αριστοτέλη και του Ξενοφώντα, όπως προκύπτουν µέσα από τα έργα τους. Είναι

αυτές που επηρέασαν και Ρωµαίους φιλοσόφους της εποχής του Ιησού Χριστού. Εν

συνεχεία θα ερευνήσουµε τις οικονοµικές απόψεις κινηµάτων διαδεδοµένων στον

ελληνορωµαϊκό κόσµο.

Ο πλούτος, η φτώχεια και κυριότερα η εκµετάλλευση των φτωχών, είναι

ζητήµατα τα οποία συναντάµε σε πολλά σηµεία και της Π.∆. Αν και δεν

καταδικάζεται ο πλούτος, ο οποίος σε ορισµένες περιπτώσεις αποτελεί εύνοια του

Θεού στους ανθρώπους, η Π.∆. καταδικάζει σε πολλά σηµεία της την εκµετάλλευση

των φτωχών. Χαρακτηριστική είναι και η σηµασία του Σαββατικού και του

ιωβηλαίου έτους, που συνδέονταν µε τη διόρθωση των αδικιών στον ιουδαϊκό κόσµο

και επηρέασαν τη σκέψη του Λουκά.

Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες της

εποχής του Ιησού, στο πλαίσιο τόσο της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας γενικότερα, όσο

και της Παλαιστίνης. Ειδικότερα την ανάλυση απασχολούν θέµατα, σχετικά µε τις

πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες, τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά, τις κοινωνικές

και οικονοµικές τάξεις, τη φορολογία και τα νοµίσµατα της εποχής. Έτσι

περιγράφεται το κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο, µέσα στο οποίο έδρασε ο Ιησούς και

αποσαφηνίζονται έννοιες σχετικές µε θέµατα που αφορούν οικονοµικά δεδοµένα, τα

11

οποία θα χρησιµεύσουν στην ανάλυση των σχετικών χωρίων του κατά Λουκάν

Ευαγγελίου, στο τελευταίο κεφάλαιο.

Στο τρίτο κεφάλαιο η ανάλυση της παρούσας εργασίας, επικεντρώνεται στον

Ευαγγελιστή Λουκά, όσον αφορά στην καταγωγή, τη µόρφωσή του, αλλά και τη

δράση του ως ιστορικού, ευαγγελιστή και ακόλουθου του αποστόλου Παύλου. Ο

Λουκάς είναι αυτός που συνέγραψε το µεγαλύτερο µέρος της Κ.∆. (σχεδόν το 1/3),

απευθυνόµενος µάλιστα σε ρωµαίο αξιωµατούχο (Θεόφιλο), ο οποίος µάλλον ανήκε

σε όσους βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραµίδας, διαθέτοντας και

διαχειριζόµενος πόρους. Το Ευαγγέλιο του χαρακτηρίζεται από πληρότητα και

τελειότητα στη διατύπωση και την έκφραση, αλλά και πιστότητα στην καταγραφή

των γεγονότων. Συνδέει αρµονικά την ιστορία µε την αποκάλυψη, δίνοντας στην

ιστορία θεολογική προοπτική, µέσω του µυστηρίου της θείας οικονοµίας, όπου το

Άγιο Πνεύµα κατέχει ξεχωριστή θέση.

Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται εντοπισµός θεµάτων, σχετικών µε την οικονοµία τη

φτώχεια και τον πλούτο, µέσα από το Ευαγγέλιο του Λουκά. Η προσέγγιση γίνεται

τόσο κοινωνικοιστορικά όσο και θεολογικά, δεδοµένου ότι ο πλούτος και η φτώχεια

ως κοινωνικά γεγονότα, συνδέονται τόσο µε την υλική υπόσταση του ανθρώπου, όσο

και µε την θεολογική του προοπτική. Μέσα από την ανάλυση αναδεικνύεται η στάση

του Λουκά τόσο απέναντι στους φτωχούς, όσο και απέναντι στους πλούσιους. Για τον

Λουκά η προσκόλληση στα υλικά, αποτελεί πνευµατικό εµπόδιο για τον άνθρωπο.

12

Κεφάλαιο 1ο

Εννοιολογικός, Λεξικογραφικός προσδιορισµός – Ιστορικοκριτική προσέγγιση των εννοιών.

1.1 Η Οικονοµική επιστήµη Η οικονοµική επιστήµη θα µπορούσε να οριστεί ως η κοινωνική επιστήµη, που

ασχολείται κυρίως µε τη µελέτη των τρόπων που επιλέγουν τελικά τα άτοµα και οι

κοινωνίες, για να χρησιµοποιήσουν τους περιορισµένους παραγωγικούς πόρους, που

έχουν εναλλακτικές χρήσεις για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών και για τη

διανοµή τους µεταξύ των ατόµων και των κοινωνικών οµάδων για να καταναλωθούν

στο παρόν ή στο µέλλον10. Ο ορισµός αυτός καλύπτει διαφόρων τύπων οικονοµικά

συστήµατα, όπως για παράδειγµα το κεφαλαιοκρατικό και το σοσιαλιστικό, όπως

επίσης και τους τρόπους που το καθένα οργανώνει τους περιορισµένους ανθρώπινους

και υλικούς πόρους της κοινωνίας, για να ικανοποιήσει ατοµικές ανάγκες, όπως

ανάγκες για τροφή, για ενδυµασία, για κατοικία και κοινωνικές ανάγκες όπως

ανάγκες για εκπαίδευση, ιατρική περίθαλψη κλπ11.

Οικονοµία ή και οικονοµική επιστήµη είναι η επιστήµη που µελετά τον άνθρωπο

στην προσπάθειά του να επιβιώσει. Η προσπάθεια για επιβίωση αφορά δύο επίπεδα,

το προσωπικό και το συλλογικό. Η οικονοµική επιστήµη προσπαθεί να ερµηνεύσει

την ανθρώπινη συµπεριφορά, σαν µια σχέση ανάµεσα σε σκοπούς και µέσα, που

συνδέονται µε το ζητούµενο οικονοµικό µέγεθος. Στα ενδιαφέροντα της οικονοµικής

επιστήµης εντάσσεται η µελέτη της ανθρώπινης συλλογικότητας στην εκµετάλλευση

των φυσικών παραγόντων, µε στόχο την εξασφάλιση των αναγκαίων για επιβίωση

αγαθών. Την οικονοµία δεν την ενδιαφέρουν όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες αλλά

µόνο όσες επιφέρουν οικονοµικά αποτελέσµατα12. Στην οικονοµική επιστήµη

10 Γ., Κ ώ τ τ η ς, & Α., Π ε τ ρ ά κ η Κ ώ τ τ η , Εισαγωγή στη σύγχρονη Μικροοικονοµική θεωρία, Εκδόσεις Σµπίλιας «ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ», Αθήνα: 1991. σ. 26-27. 11 Πρβλ., Γ., Κ ώ τ τ η ς, & Α., Π ε τ ρ ά κ η Κ ώ τ τ η , ό.π., 1991. σ. 27. 12 Πρβλ., Β., Γ ι ο ύ λ τ σ η ς, ό.π., (2012), σ. 55.

13

υπάρχουν και ορισµένες υποθέσεις, όπως η επιδίωξη της µέγιστης χρησιµότητας από

την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, αλλά και η υπόθεση του ορθολογικού

καταναλωτή. Ορθολογικός καταναλωτής είναι αυτός που είναι αναγκασµένος να

επιλέξει αυτά τα αγαθά, σε αυτές τις ποσότητες, που του επιτρέπει το διαθέσιµο

εισόδηµά του, ώστε να µεγιστοποιεί τη χρησιµότητά του13. Αξιοσηµείωτη είναι και η

έννοια της στενότητας αγαθών και υπηρεσιών, που υπάρχουν για την ικανοποίηση

αναγκών, σε σχέση µε το πλήθος των αναγκών που οι άνθρωποι επιδιώκουν να

ικανοποιήσουν. Η έννοια της στενότητας αγαθών και υπηρεσιών σε σχέση µε τις

ανάγκες, συνδέεται µε το κύριο οικονοµικό πρόβληµα και αποτελεί το λόγο ύπαρξης

της οικονοµικής επιστήµης14. Η στενότητα αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι πρέπει τα

αγαθά να παραχθούν15.

Η οικονοµική επιστήµη διακρίνεται σε δύο βασικές ενότητες την

Μικροοικονοµική και την Μακροοικονοµική. Η Μικροοικονοµική ασχολείται µε τις

επιµέρους οικονοµικές µονάδες όπως, το άτοµο, το νοικοκυριό, η επιχείρηση και πιο

συγκεκριµένα µε τη συµπεριφορά τους, καθώς και µε τα προβλήµατα που συνδέονται

µε τη δραστηριότητά των επιµέρους µονάδων αυτών. Η Μακροοικονοµική θεωρία,

ασχολείται µε τη συµπεριφορά και τα προβλήµατα του οικονοµικού συστήµατος, στο

σύνολό του ή µε τους επιµέρους τοµείς του. Η Μακροοικονοµική ανάλυση µας

δείχνει την εικόνα του τρόπου λειτουργίας της οικονοµίας και των σχέσεων µεταξύ

των κυρίων µεγεθών της16.

Κύριος µοχλός για τη λειτουργία της οικονοµίας είναι το ατοµικό συµφέρον.

Όλοι οι φορείς της οικονοµικής ζωής επιδιώκουν να ικανοποιήσουν όσο καλύτερα

µπορούν το ατοµικό συµφέρον τους. Οι καταναλωτές προσπαθούν να αγοράσουν

αγαθά και υπηρεσίες στη χαµηλότερη δυνατή τιµή, οι εργαζόµενοι θέλουν να έχουν

όσο το δυνατόν καλύτερες αµοιβές, οι επιχειρηµατίες όσο το δυνατόν µεγαλύτερα

κέρδη. Στην οικονοµία της αγοράς η ύπαρξη του ατοµικού συµφέροντος, δεν είναι

ασυµβίβαστη µε την κοινωνική ευηµερία. Σύµφωνα µε τη θεωρία του οικονοµικού

13 Πρβλ., Θ., Λ ι α ν ό ς, Α., Π α π α β α σ ι λ ε ί ο υ Α., Χ α τ ζ η α ν δ ρ έ ο υ, Αρχές Οικονοµικής Θεωρίας, ΟΕ∆Β, Αθήνα: 2009. σ. 28-29. 14 Πρβλ., Θ., Λ ι α ν ό ς, Α., Π α π α β α σ ι λ ε ί ο υ Α., Χ α τ ζ η α ν δ ρ έ ο υ, ό.π., 2009. σ. 17. 15 Πρβλ., Γ., Κ ώ τ τ η ς, & Α., Π ε τ ρ ά κ η Κ ώ τ τ η , ό.π., 1991. σ. 24-25. 16 Πρβλ., Α., Π ε τ ρ ά κ η Κ ώ τ τ η , & Γ., Κ ώ τ τ η ς, ό.π., 1992. σ. 24.

14

φιλελευθερισµού, η ύπαρξη του ατοµικού συµφέροντος µπορεί να συντελέσει στην

καλή λειτουργία της οικονοµίας και στην προώθηση του γενικού καλού, αφού ο

καθένας θα αναλαµβάνει δραστηριότητες στις οποίες µπορεί να αποδώσει καλύτερα.

Στην οικονοµία η επιδίωξη του ατοµικού συµφέροντος, έρχεται σε αντίθεση πολλές

φορές µε το κοινωνικό συµφέρον και άλλες φορές συµβαδίζει µε αυτό17.

Ενδιαφέρουσα είναι η έννοια του κεφαλαίου που διατυπώνει ο Άνταµ Σµιθ στο

βιβλίο του µε τίτλο Έρευνα σχετικά µε τη φύση και τα αίτια του πλούτου των Εθνών,

που κυκλοφόρησε στο Λονδίνο το 1776: Όταν όµως (ο άνθρωπος) κατέχει αρκετά

αποθέµατα για να συντηρηθεί για µήνες ή για χρόνια, φυσικό είναι να προσπαθήσει να

αποκοµίσει ένα εισόδηµα από το µεγαλύτερο µέρος τους, διατηρώντας τόσα µόνο

αποθέµατα για την άµεση κατανάλωσή του όσα του χρειάζονται, ώσπου να αρχίσει να

εισρέει αυτό το εισόδηµα. Το σύνολο των αποθεµάτων του µπορεί, εποµένως, να

διακριθεί σε δυο µέρη. Το µέρος εκείνο που, κατά πως προσδοκά, θα του δώσει το

εισόδηµά του, ονοµάζεται κεφάλαιο. Το άλλο µέρος είναι εκείνο που του προσφέρει την

άµεση κατανάλωση18.

Οι πρώτες οικονοµικές δραστηριότητες του ανθρώπου είχαν ατοµικό-προσωπικό

χαρακτήρα, αλλά όχι για µεγάλο χρονικό διάστηµα, λόγω της κοινωνικής φύσεως του

ανθρώπου. Έτσι το αποτέλεσµα ήταν να συνεργαστεί µε άλλους ανθρώπους

κοινωνικά και οικονοµικά. Ο Μαρξ θα δει το κεφάλαιο σαν έκφραση κοινωνικών

σχέσεων. Στο έργο του Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο, το κεφάλαιο είναι µια αστική

σχέση παραγωγής, µια σχέση παραγωγής της αστικής κοινωνίας. Το κεφάλαιο κατά

τον Μαρξ, δεν είναι ένα άθροισµα υλικών αγαθών, αλλά ένα άθροισµα

εµπορευµάτων, ανταλλακτικών αξιών, κοινωνικών µεγεθών. Η αξία αυτή διατηρείται

και πολλαπλασιάζεται µέσω της ανταλλαγής µε άµεση ζωντανή εργατική δύναµη19.

Για να µπορεί να παράγει εισόδηµα το κεφάλαιο (ως οικονοµική έννοια)

σύµφωνα µε τις διατυπώσεις του Άνταµ Σµιθ, είναι αναγκαίο τα στοιχεία που

αποτελούν το κεφάλαιο να µην είναι ελεύθερα. Να µπορεί δηλαδή ο άνθρωπος να τα

εκµεταλλεύεται, χωρίς να κινδυνεύει µήπως τα χάσει. Εδώ ακριβώς εµφανίζεται ο

17 Γ., Κ ώ τ τ η ς, & Α., Π ε τ ρ ά κ η Κ ώ τ τ η , ό.π., 1991. σ. 116. 18

Πρβλ ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, Η κοινωνία του ανθρώπου, Αθήνα: GUTENBERG, 1996. σ. 84-85. & Γ., Κ α ο ύ ρ α ς, Πολιτική Ιστορία και Ιστορία των Ιδεών, Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, Αθήνα: Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, 1994, σ. 590. 19 Πρβλ ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1996, σ.591-592.

15

θεσµός της ιδιοκτησίας ή της κυριότητας20. Η αξία που έχουν τα αγαθά δεν

προσδιορίζεται µόνο από τη στενότητα τους σε σχέση µε τις ανάγκες, αλλά και από

την ίδια την ιδιοκτησία, αφού αξία αποκτά ένα αγαθό όταν τεθεί υπό έλεγχο και

πάψει να είναι ελεύθερο21. Στην επόµενη ενότητα ακολουθεί ο εννοιολογική και

λεξικογραφική προσέγγιση των µελετώµενων εννοιών.

1.2 Εννοιολογική - λεξικογραφική προσέγγιση των εννοιών Εννοιολογικά ο πλούτος, σηµαίνει µεγάλη περιουσία και συγκέντρωση

περιουσιακών στοιχείων και υλικών αγαθών, τα οποία δηµιουργούν ευµάρεια και

ευπορία22. Με άλλα λόγια σηµαίνει τη συγκέντρωση και την κατοχή περισσότερων

οικονοµικών αγαθών, απ’ όσα χρειάζονται στον άνθρωπο, για να συντηρηθεί και να

επιβιώσει23. Ετυµολογικά ο πλούτος ως έννοια προέρχεται από το επίθετο «πολύς»

και το ουσιαστικό «ουσία» (περιουσία)24. Το ρήµα πλουτέω είναι αντίθετο του

πένοµαι25. Η έννοια της περιουσίας (περίειµι) έχει να κάνει µε το περίσσευµα,

πλεόνασµα, αφθονία, (Αριστοφ. Νεφ. 50, Νεων. Θουκ. 3-13.)26. Το επίθετο πλούσιος

εννοιολογικά αποτελεί την αντίθεση του επιθέτου επιούσιος27 της Κυριακής

Προσευχής. Αυτό γιατί η ουσία στον πλούτο σηµαίνει την περιουσία ενώ στον

επιούσιο την ίδια τη σωµατική µας υπόσταση28. Πλούσιος είναι ο κεκτηµένος πολλά,

20 Πρβλ ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1996, σ.593. 21 Πρβλ ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1996, σ.596. 22 Μ α ν ό λ η Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, διαθέσιµο στο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=πλούτος&dq= προσπελάστηκε την 19/8/2013. 23 Πρβλ. Γ., Ρ ο δ ί τ η ς, Χριστιανισµός και πλούτος, Χριστιανική ∆ηµοκρατία, Αθήνα: 1970, σ. 30. 24 Πρβλ. Γ., Ρ ο δ ί τ η ς, ό.π., 1970, σ. 30. 25L I d d e l, S c o t t, Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ, Dictionary of Ancient Greek Language, σ. 610, διαθέσιµο στο http://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0278.pdf προσπελάστηκε την 14-8-2013. 26 L I d d e l, S c o t t, Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ, Dictionary of Ancient Greek Language, σ. 552, διαθέσιµο στο http://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0278.pdf προσπελάστηκε την 14-8-2013. 27 Για τις πολλές σηµασίες του όρου «επιούσιος», που απαντά µόνο στο Πάτερ ηµών, βλέπε: Κ., Μ π ε λ έ ζ ο ς, Το περί τροφής αίτηµα της Κυριακής Προσευχής, (Εξηγητική Ερµηνευτική Μελέτη), Αθήνα: Γρηγόρης, 2012. 28 Πρβλ. Γ., Ρ ο δ ί τ η ς, ό.π., 1970, σ. 30-31.

16

ο έχων πλούτο, είναι αντίθετο του πένης, πενιχρός, (Ησ. Εργ, κ. Ηµ. 22, Θεονν. 621).

Πένης είναι ο φτωχός άνθρωπος, που έχει µόνο τα εντελώς απαραίτητα για να ζήσει29,

ενώ πτωχός είναι ο ζητιάνος30.

Οικονοµία κατά τη σηµερινή της έννοια είναι το σύνολο των συντονισµένων

ενεργειών και µέσων που αφορούν την παραγωγή, την διανοµή και την κατανάλωση

των αγαθών ή την παροχή υπηρεσιών31. Οικονόµος για τον αρχαίο κόσµο είναι αυτός

που διοικεί τον οίκο στον οποίο εντάσσονται και οι δούλοι και η λοιπή ιδιοκτησία,

είτε ο οικοδεσπότης, (Ξεν. Οικ. 1,2, Πλάτ. Πολ. 417∆), είτε ο φροντιστής δούλος. Η

οικονόµος που αναλάµβανε τη χρηστή διαχείριση ώστε να υπάρχει επάρκεια αγαθών

αλλά και πολλαπλασιασµός. Είναι η φροντίζουσα περί των οικιακών αναγκών και

πραγµάτων, διευθύντρια του οίκου, όπως το οικουρός, (Φωκυλ. 3, Αισχύλ. Αγ. 155,

Λυσ. 92. 22.). Από την περιεκτική εργασία του John Goodric, σχετικά µε τους

οικονόµους-µάνατζερ της ελληνορωµαϊκής περιόδου συµπεραίνουµε τα εξής: ήταν

είτε διαχειριστές που εκπροσωπούσαν κατεξοχήν τα οικονοµικά συµφέροντα του

µονάρχη βασιλέα (regal administrators), είτε διαχειριστές του ταµείου της

πόλης (civic administrators), είτε ιδιωτικοί υπάλληλοι σε οίκους ευγενών,

προερχόµενοι από την κατηγορία των δούλων είτε των απελεύθερων (άρα ανήκαν

στα κατώτερα κοινωνικά στρώµατα)32.

Η αρχαιοελληνική έννοια της Οικονοµίας έχει να κάνει µε τη διοίκηση, την

επιστασία οίκου, οικονοµία, φειδώ, (Πλατ. Απολογ. 36Β, Πολ. 498Α, Ξεν. Οικ.1,

Αριστ. Ηθικ. Νικ. 6.8, 3 Πολιτικ. 1. 3-13). Επιπλέον σηµαίνει τη διοίκηση,

κυβέρνηση πόλεως, η οποία σύµφωνα µε την αρχαιοελληνική σκέψη έχει ως

29 Μ α ν ό λ η Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, διαθέσιµο στο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=πένης&dq= προσπελάστηκε την 19/8/2013. 30 Μ α ν ό λ η Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, διαθέσιµο στο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=πτωχός&dq= προσπελάστηκε την 19/8/2013. 31 Μ α ν ό λ η Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, διαθέσιµο στο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/ search.html?lq=οικονοµία&dq= προσπελάστηκε την 19/8/2013. 32 J o h n G o o d r i c, Paul as an Administrator of God in1Corinthians The Graeco-Roman Context of 1 Corinthians, Society for NewTestament Studies Monograph Series (No. 152) Cambridge 2012.

17

κύτταρο-πρότυπο τον οίκο (∆ειναρχ. 102.29)33. Ο όρος οικονοµία απαντά εννιά φορές

στην Κ.∆., τρεις φορές στη συνοπτική παράδοση, όλες στην παραβολή του άδικου

οικονόµου (Λκ. 16,2-4) στο Κατά Λουκάν και είναι συνυφασµένη µε την έννοια της

διαχείρισης34. Επιπλέον συναντάται έξι φορές στο corpus paulinum ο ρηµατικός

τύπος «οικονοµείν» και ο επιθετικός προσδιορισµός «οικονόµος»35. Η χρήση του

όρου οικονόµος από τον απόστολο Παύλο, είναι βεβαίως µεταφορική36.

Ο όρος οικονοµία στην Αγία Γραφή σηµαίνει (α) τη διοίκηση/διαχείριση του οίκου,

ο οποίος τότε συνιστούσε µια κλειστή αυτάρκη παραγωγική µονάδα (Johnson), (β) τη

µέριµνα, την ευθύνη του management που αναλάµβανε τότε ενίοτε ο οικονόµος ή

χειριστής ή φροντιστής (λατ. vilicus, actor, dispensator) (Α’ Κορ. 9, 17. Κολ. 1, 25),

και (γ) τη διάταξη (το πλάνο) και την τάξη (Εφ. 1, 10. 3, 9. πρβλ. 3, 2). Στην πατερική

γραµµατεία ο όρος σηµαίνει επιπλέον (δ) τη θεϊκή παιδαγωγία/τον καταρτισµό στην

πίστη. Εν προκειµένω συνδεόµενος (ο όρος) µε τη γεν. υποκειµ. του Θεού, αποτυπώνει

το σχέδιο και τις ενέργειες του Θεού για τη σωτηρία της ανθρωπότητας µε

αποκορύφωµα την Α’ και τη Β’ Παρουσία/Επιφάνεια του Υιού. Έτσι ο Θεός φανερώνει

την πίστη, την πιστότητά (= αλήθεια) του, στις ∆ιαθήκες37.

Η ιδιοκτησία εννοιολογικά µπορεί να οριστεί ως το αποκλειστικό δικαίωµα

ελέγχου πάνω σε ένα οικονοµικό αγαθό38. Στην αρχαιοελληνική ιδιόκτητος είναι ο

κατέχων ιδιωτική περιουσία39. Η έννοια της ιδιοκτησίας αναφέρεται στα δικαιώµατα

και στις υποχρεώσεις, στα προνόµια και στους περιορισµούς, που διέπουν τις σχέσεις

των ανθρώπων µε τα πράγµατα τα οποία έχουν αξία. Οι άνθρωποι πάντοτε επιθυµούν

να κατέχουν πράγµατα που είναι απαραίτητα για την επιβίωσή τους ή επειδή

33 L I d d e l, S c o t t, Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ, Dictionary of Ancient Greek Language, σ. 278, διαθέσιµο στο http://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0278.pdf προσπελάστηκε την 14-8-2013. 34 Κ., Σ ι α µ ά κ η, Σύντοµο Λεξικό της Καινής ∆ιαθήκης, ∆όναξ, Θεσσαλονίκη: 2012, σ. 57. 35 Πρβλ. Π., Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς, Η Βιβλική Θεώρηση της Οικονοµίας, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012) σ. 28. 36 Πρβλ. Π., Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς, ό.π., ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012) σ. 29. 37 Ελήφθη από το έργο του Σ. ∆ ε σ π ό τ η, Υπόµνηµα εις την Α Τιµ., υπό έκδοση. 38

Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, Ιδιοκτησία , στο ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA, τόµος 24, Αθήνα: Εκδοτικός Ογρανισµός Πάπυρος, 2006, σ. 414. 39 L I d d e l, S c o t t, Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ, Dictionary of Ancient Greek Language, σ. 511, διαθέσιµο στο http://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0278.pdf προσπελάστηκε την 14-8-2013.

18

περιέχουν πολιτιστική αξία, αν και αρκετοί φιλόσοφοι αναπολούν έναν Χρυσό Αιώνα

κοινοκτηµοσύνης. Τα έθιµα αλλά και η νοµοθεσία κάθε οργανωµένης κοινωνίας

ασκούν έλεγχο όσον αφορά α) τον ανταγωνισµό και β) την απόκτηση των πραγµάτων

αυτών, αλλά και στη διατήρηση. Η εγγύηση το ότι κάτι ανήκει σε κάποιον, αποτελεί

πλέον µε την πλατιά έννοια του όρου, ιδιοκτησία40.

Σύµφωνα µε το Αστικό ∆ίκαιο, οι έννοιες ιδιοκτησία και κυριότητα είναι

συνώνυµες και χρησιµοποιούνται να χαρακτηρίσουν την εξουσία του κυρίου επάνω

στο πράγµα. Ευρύτερη είναι η έννοια της ιδιοκτησίας στο Συνταγµατικό ∆ίκαιο. Έτσι

ιδιοκτησία αποτελούν όχι µόνο τα εµπράγµατα δικαιώµατα, αλλά κάθε περιουσιακό

δικαίωµα (εµπράγµατο, ενοχικό σε άϋλα αγαθά), όπως είναι η περιουσία. Για το

αστικό δίκαιο, δικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται στο πρόσωπο για την

ικανοποίηση έννοµων συµφερόντων41. Το σύνταγµα προστατεύει τόσο την

κυριότητα, όσο και τα περιορισµένα εµπράγµατα δικαιώµατα πάνω σε κινητά ή

ακίνητα, απαγορεύοντας την προσβολή της42.

Ιδιοκτησία είναι το δικαίωµα να έχει κανείς κάτι, να το χρησιµοποιεί και να το

διαθέτει σύµφωνα µε όσα ορίζουν οι νόµοι. Από τις διακηρύξεις των δικαιωµάτων

του ανθρώπου η ιδιοκτησία αναγνωρίζεται ως φυσικό δικαίωµα και θεσµός, έννοια

σχετική µε αυτή της κυριότητας43. Οι νοµικοί, ορίζουν την κυριότητα ως το απόλυτο

δικαίωµα που έχει ένα πρόσωπο πάνω σε κάποιο πράγµα και µπορεί να στραφεί κατά

παντός. Χωρίς την άδεια του κυρίου του πράγµατος, αποκλείεται κάθε επενέργεια

τρίτου πάνω σε αυτό. Η κυριότητα είναι δικαίωµα απόλυτο, αφού ο κύριος του

πράγµατος µπορεί να το κάνει ότι θέλει. Οι νοµικοί ανάγουν το περιεχόµενο της

κυριότητας στο ρωµαϊκό δίκαιο. Η έννοια της κυριότητας όπως µας παραδίδεται

σήµερα, είναι δηµιούργηµα των νοµικών του 19ου αιώνα44.

40

Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 414. 41 Ι. Σ. Σ π υ ρ ι δ ά κ η, Βασικοί Θεσµοί του Ιδιωτικού ∆ικαίου, Σάκκουλα, Αθήνα – Κοµοτηνή: 1981, σ. 65. 42 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 420. 43 Μ α ν ό λ η Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. ∆ιαθέσιµο στο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=ιδιοκτησία&dq= προσπελάστηκε την 19/8/2013. 44 Πρβλ., ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1994, σ. 593.

19

Τα δικαιώµατα ιδιοκτησίας κλιµακώνονται µέσα από τη διάκριση µεταξύ

κατοχής, νοµής και κυριότητας. Η κατοχή είναι η πραγµατικά ασκούµενη φυσική

εξουσία πάνω στο πράγµα, που δεν αντιτάσσεται σε αυτούς που έχουν εξουσία πάνω

στο πράγµα δηλαδή το νοµέα και τον κύριο του πράγµατος. Ο νοµέας είναι αυτός που

ασκεί εξουσία πάνω στο πράγµα, επειδή πιστεύει ότι είναι ο κύριος του πράγµατος

και επειδή τον θεωρούν κύριο του πράγµατος και οι άλλοι. Ο κύριος είναι αυτός που

έχει το απόλυτο δικαίωµα επί του πράγµατος, στρεφόµενο κατά παντός τρίτου45.

Τα δικαιώµατα ιδιοκτησίας46 έχουν ακολουθήσει εξέλιξη παράλληλη µε εκείνην

της κοινωνικής οργάνωσης του ανθρώπινου γένους και η ατοµική ιδιοκτησία ως

νοµικός θεσµός είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Ως κοινωνικό γεγονός η

ιδιοκτησία απαντά σε κοινωνίες φύλα και άλλες οµάδες, ακόµη και της πιο

πρωτόγονης µορφής. Οι ορισµοί που ίσχυαν κάθε φορά όσον αφορά το τι είναι

ιδιοκτησία, ποικίλουν, τόσο όσον αφορά διαφορετικές ιστορικές περιόδους, όσο και

διαφορετικούς πολιτισµούς47.

1.3 Ο θεσµός της ιδιοκτησίας στην ιστορία Στο εξής µέσα από την ανάλυση που ακολουθεί θα αναδειχτούν οι λόγοι ύπαρξης

της ιδιοκτησίας, µέσα στις ανθρώπινες κοινότητες από την αρχαιότητα καθώς και η

δυναµική της όσον αφορά τη δηµιουργία του κράτους. Μέσα από τις θεωρίες που

έχουν αναπτυχθεί για το κράτος, φαίνεται η συσχέτιση της έννοιας και ύπαρξης του

κράτους µε το θεσµό της ιδιοκτησίας. Η ανάπτυξη των θεωριών αυτών, δείχνει τη

δύναµη της ιδιοκτησίας πάνω στον άνθρωπο, αφού συναρτάται αυτή µε την ύπαρξη

45 Πρβλ., ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1994, σ. 593. 46 Το θέµα των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας, είναι βασικό για τη λειτουργία της οικονοµίας. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς τις διάφορες δοσοληψίες (αγορές, πωλήσεις, µισθώσεις, δάνεια κ.α.) και να διαπιστώσει ότι ενώ φαίνεται να αφορούν αντικείµενα, χρήµατα κ.α., στην ουσία τους αφορούν δικαιώµατα ιδιοκτησίας επί των πραγµάτων αυτών. Το δικαίωµα ιδιοκτησίας που έχει κάποιος ή ακόµα και το κράτος επί ενός αντικειµένου, περιλαµβάνει το δικαίωµα της χρήσης του, της µετατροπής της µορφής του και της ουσίας του και της µεταβίβασης είτε όλων (πχ. πώληση) είτε µερικών (πχ. ενοικίαση) από τα δικαιώµατα. Έτσι σε κάθε δοσοληψία έχουµε µεταβίβαση δικαιωµάτων και οι τιµές των πραγµάτων είναι στην ουσία τους τιµές επί των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας. Το νοµικό πλαίσιο της κοινωνίας είναι αυτό που προσδιορίζει και περιορίζει τις έννοιες της περιουσίας και της ιδιοκτησίας. Το δικαίωµα της ιδιοκτησίας είναι µεν αποκλειστικό, αλλά όχι και απεριόριστο, πράγµα που σηµαίνει ότι τα νοµικά συστήµατα των κρατών πολλές φορές αναγνωρίζουν περιορισµένα και προδιαγεγραµµένα δικαιώµατα ιδιοκτησίας. Βλ. Γ. Κ ώ τ τ η ς, Οικολογία και Οικονοµία, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1994. σ. 254. 47 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 415.

20

του. Μάλιστα ο Locke δίνει τον ορισµό του ανθρώπου ως εξής: άνθρωπος είναι ο

κάτοχος ιδιοκτησίας που έχει το φυσικό δικαίωµα µέσω των χρηµάτων να αποκτά

ιδιωτική περιουσία σε παγκόσµιο επίπεδο και απεριόριστα. Η µόνη λειτουργία του

κράτους είναι να προστατεύσει αυτή την (άνισα διανεµηµένη) περιουσία48. Η

προϋπόθεση της δηµιουργίας του κράτους σύµφωνα µε τον Locke, είναι η δηµιουργία

ιδιοκτησίας. Ακόµα και στην έλλειψη του κρατικού νόµου οι άνθρωποι που ζουν στη

φύση, µπορούν να κερδίζουν την ιδιοκτησία τους µέσω της εργασίας. Ύστερα

καταφεύγουν στο σχηµατισµό κρατών, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν

καλύτερα την ιδιοκτησία τους. Έτσι προϋπόθεση ύπαρξης του κράτους είναι η

ατοµική ιδιοκτησία. Επιπλέον πέραν της θεωρίας του κράτους, η µεταγενέστερη

θεωρία του φιλελευθερισµού µετατρέπει τα συµφέροντα της ιδιοκτησίας της αστικής

τάξης, σε πανανθρώπινες και πανιστορικές αρχές49.

Όσον αφορά τις µορφές ιδιοκτησίας µπορούµε να διακρίνουµε αρχικά α) την

ιδιοκτησία φύλων και πατριών. Σε κοινωνίες οργανωµένες κατά φύλα αρχικά

περιορίζεται, σε ορισµένα κινητά πράγµατα µόνο. Αρχικά φύλα τα οποία βρίσκονται

σε αδιάκοπη µετακίνηση και ασχολούνται περιστασιακά µε τη γεωργία, µεταβιβάζουν

τις γαίες τους, σε πατριές ή συγγενείς για προσωρινή κατοχή. Σε κοινωνίες

µονιµότερης εγκατάστασης, οι γαίες παρέχονται για µόνιµη κατοχή. Όταν ένα φύλο

εγκατασταθεί κάπου οριστικά ή ολοκληρωτικά, τότε συντελείται µια σταδιακή

µετάβαση από τον κοινοτισµό του φύλου, στον κοινοτισµό της πατριάς ή της

εκτεταµένης οικογένειας, µε αποτέλεσµα να µεταφέρεται και η ιδιοκτησία της γης

από το φύλο στην πατριά ή σε συγγενείς. Το φυλετικό έθιµο επιβιώνει ακόµα στις

µέρες µας σε αποµονωµένα τµήµατα της Γηραιάς ηπείρου, µε τη µορφή της

ιδιοκτησίας του χωριού στους βοσκότοπους και τα δάση50.

Άλλη µορφή ιδιοκτησίας είναι β) η οικογενειακή ιδιοκτησία, όπου η ύπαρξη

εκτεταµένης οικογενείας, τείνει να περιορίζει τα ατοµικά συµφέροντα, µε σκοπό να

διαφυλάξει την ενότητα του νοικοκυριού. Τα δικαιώµατα των µελών, µπορούν να

θεωρηθούν ως δικαιώµατα πάνω σε ιδιαίτερα µερίδια της όλης οικογενειακής

περιουσίας. Σκοπός της οικογενειακής ιδιοκτησίας, είναι να εξασφαλίσει τα µέσα

ύπαρξης για όλα τα µέλη της οικογένειας. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού, η 48 U l r I c h D u c h r o w, Θεολογία και Παγκόσµια Οικονοµία, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόµος 83, (2012), σ. 39. 49 Πρβλ., ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1994, σ. 84-85. 50 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 417.

21

οικογένεια αποταµιεύει µέρος της περιουσίας της ή των εισοδηµάτων της, χωρίς να

επιτρέπεται η χρησιµοποίηση των αποθεµάτων για άλλους σκοπούς. Η οικογενειακή

ιδιοκτησία όµως, δεν εµποδίζει την ατοµική ιδιοκτησία, αφού η οικογενειακή

περιουσία µπορεί να διανεµηθεί στα µέλη της51.

Ο Φρίντριχ Ένγκελς στο έργο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατοµικής

ιδιοκτησίας και του κράτους» αναδεικνύει τη σηµασία της ατοµικής ιδιοκτησίας και

τη συσχέτιση της µε την ύπαρξη του κράτους. Ο Ένγκελς µέσα από τη µελέτη του

διατύπωσε περισσότερο την πολιτική του θέση παρά την επιστηµονική, θεωρώντας

τον κοµουνισµό την πλέον πρωτόγονη µορφή κοινωνικής και οικονοµικής

οργάνωσης52.

Στην αρχαία Ελληνική πραγµατικότητα υποσκάπτεται η παλιά οργάνωση των

γενών και κυριαρχεί το πατρικό δίκαιο ενώ η περιουσία µεταβιβάζεται µε

κληροδότηση στα παιδιά. Αυτό ευνοούσε τη συσσώρευση πλούτου στην οικογένεια

και τη δυνάµωσε σε σχέση µε το γένος. Η διαφορά στον πλούτο επηρέαζε τον

κοινωνικό ιστό, γεννώντας τις πρώτες ρίζες κληρονοµικής αριστοκρατίας και

βασιλείας53. Στις κοινότητες της αρχαίας Ελλάδας η ατοµική ιδιοκτησία γαιών και

κινητών πραγµάτων, εξελίχθηκε στη µορφή αποκλειστικού δικαιώµατος και στη

Ρώµη54 στη µορφή απόλυτου δικαιώµατος. Έτσι διατυπώθηκε η πρόταση: Dominium

est jus utendi et abutendi re sua, quantenus juris ratio patitur (κυρίαρχη ιδιοκτησία

είναι το δικαίωµα να χρησιµοποιεί κανείς και να καταναλώνει τα πράγµατά του τόσο,

όσο είναι συµβατό µε τη λογική, δηλαδή τη λογική του νόµου)55.

Οι ιστορικές ρίζες της βασιζόµενης στην ατοµική ιδιοκτησία οικονοµίας, στην

αρχαία Ελλάδα, εντοπίζονται γύρω στον 8ο π.Χ. αιώνα. Συγκεκριµένα, οι χωρικοί

προκειµένου να αποδεσµευτούν από τα χρέη που είχαν απέναντι στον τοπικό

φεουδάρχη, του παραχωρούσαν τις περιουσίες τους. Η «πόλη» της αρχαίας ελληνικής

πραγµατικότητας, συγκροτήθηκε από αυτούς τους ελεύθερους ιδιοκτήτες στη µέση

µιας αγροτικής περιοχής. Έτσι η Αθήνα (αι Αθήναι) για παράδειγµα ιδρύθηκε στη

51 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 417-418. 52 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 415. 53 Πρβλ., Φ., Έ ν γ κ ε λ ς, ό.π., Ά έκδοση 1884, σ. 131. 54 Πρβλ., Α. Σ., Γ ε ω ρ γ ι ά δ η ς, ό.π., 2006, σ. 415. 55 Πρβλ. , U l r I c h D u c h r o w, ό.π., 2012, σ. 44.

22

µέση της Αττικής. Η σηµασία της ιδιοκτησίας εισάγει και την έννοια του τόκου επί

των δανείων, ώστε αυτός που δανειζόταν να επιστρέψει στο δανειστή του ποσό

µεγαλύτερο από αυτό που είχε αρχικά δανειστεί, ενεχυριάζοντας την ίδια του τη γη.

Την περίοδο αυτή άρχισαν να γίνονται εµπορεύσιµα τα συµβόλαια επί των δανείων,

πράγµα που οδήγησε στην χρήση του χρήµατος, µε τη µορφή του νοµίσµατος. Η

ιδιωτική ιδιοκτησία και το χρήµα εµφανίστηκαν ταυτόχρονα και συνδέονταν τόσο µε

τη δουλεία ως αποτέλεσµα χρεών, όσο και µε την απώλεια γης. Οι πιστωτές απ’ την

άλλη µπορούσαν να συγκεντρώνουν όλο και περισσότερη γη, χρήµα και σκλάβους,

απ’ όσους δεν µπορούσαν να ξεπληρώσουν το χρέος τους. Η κατάσταση αυτή είχε

πάρει τόσο µεγάλες διαστάσεις, µε αποτέλεσµα ο Σόλωνας το 594 π.Χ., να

καταργήσει τη δουλεία που προερχόταν από χρέη56.

Κάτι αντίστοιχο συµβαίνει και στο λαό του Ισραήλ. Γύρω στα 1000 π.Χ. ο λαός

του Ισραήλ επέλεξε το µοναρχικό σύστηµα, έναντι των αντιστασιακών οµάδων και

των οµάδων των προφητών. Η σοβαρότερη συνέπεια αυτής της επιλογής, ήταν η

εκµετάλλευση των χωρικών από τη βασιλική αυλή, τους αξιωµατούχους και το

στρατό του βασιλιά. Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. εµφανίζεται κάτι καινούργιο. Οι

χωρικοί αντί να παίρνουν δάνεια για να αγοράσουν σπόρο και να καλλιεργήσουν τη

γη, παίρνουν δάνεια για να αγοράσουν σπόρο, τον οποίο καταναλώνουν για την

επιβίωσή τους. Η συνέπεια ήταν τελικά να χάσουν τη γη τους, λόγω των χρεών

απέναντι στους µεγαλογαιοκτήµονες, στους οποίους αναγκάστηκαν να εργάζονται ως

δούλοι. Οι συνέπειες αντανακλώνται µέσα στην κοινωνία των Ισραηλιτών, αφού

κλονίζεται η αλληλεγγύη57 και εισάγεται η δουλεία η οποία δεν ανήκει στο

πρωταρχικό θέληµα του Γιαχβέ, ο οποίος δηµιούργησε τον άνθρωπο (και όχι µόνον

τους µονάρχες) κατ’ εικόνα του Θεού και κυρίαρχο κηδεµόνα της φύσης.

Στις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες δεν µπορούµε να µιλάµε για ατοµική

ιδιοκτησία. Στη ρωµαϊκή οικογένεια, η αρχική µορφή κυριότητας «είναι η πατρώα

γη» και η κυριότητα είναι οικογενειακή. Η σχέση του προσώπου µε τους άλλους σε

σχέση µε τη γη της οικογένειας, ισχυροποιείται µε τρόπους θρησκευτικούς και

νοµικούς58.

56 Πρβλ. , U l r I c h D u c h r o w, ό.π., 2012, σ. 43-44. 57 Πρβλ. , U l r I c h D u c h r o w, ό.π., 2012, σ. 44-45. 58 Πρβλ., ∆., Τ σ α ο ύ σ η ς, ό.π., 1994, σ. 594-595.

23

1.4 Η Ιδιοκτησία και ο πλούτος στην αρχαιοελληνική σκέψη Στην ανάλυση που ακολουθεί παραθέτονται οι απόψεις τριών µεγάλων κλασικών

της αρχαιότητας, του Πλάτωνος, του Αριστοτέλη και του Ξενοφώντα. Οι απόψεις των

αρχαίων κλασικών για την οικονοµία και τις σχετικές έννοιες, περιορίζονται κυρίως

σε θέµατα σχετικά µε την διαχείριση, στα στενά πλαίσια της ιδιωτικής οικονοµικής.

Ο µεγάλος αθηναίος φιλόσοφος Πλάτων (427 – 347 π.Χ), ήταν ο πιο γνωστός

µαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη59. Επηρεασµένος από κοινωνίες

όπως η αιγυπτιακή, όπου η κοινωνία υπήρχε διαχωρισµένη σε κάστες, στον Τίµαιο,

µιλάει για τρεις κοινωνικές τάξεις: τους σοφούς, τους φρουρούς και τους

δηµιουργούς: πάντων ἐφεξῆς εἰς αὖθις κατὰ σχολὴν αὐτὰ τὰ γράμματα

λαβόντες διέξιμεν· τοὺς μὲν οὖν νόμους σκόπει πρὸς τοὺς τῇδε: πολλὰ γὰρ

παραδείγματα τῶν τότε παρ' ὑμῖν ὄντων ἐνθάδε νῦν ἀνευρήσει· πρῶτον μὲν

τὸ τῶν ἱερέων γένος ἀπὸ τῶν ἄλλων χωρὶς ἀφωρισμένον· μετὰ δὲ τοῦτο τὸ

τῶν δημιουργῶν, ὅτι καθ' αὑτὸ ἕκαστον ἄλλῳ δὲ οὐκ ἐπιμειγνύμενον

δημιουργεῖ· τό τε τῶν νομέων καὶ τὸ τῶν θηρευτῶν τό τε τῶν γεωργῶν60.

Αυτές είναι κληρονοµικές και προνοµιούχες. Οι σοφοί είναι η ανώτερη τάξη, η οποία

κυβερνάει, οι φρουροί φροντίζουν για την άµυνα της πολιτείας και οι δηµιουργοί

είναι οι εργαζόµενοι, οι τεχνίτες, οι καλλιεργητές των χωραφιών. Οι δηµιουργοί δεν

λαµβάνουν µέρος στη διοίκηση των κοινών, αφού απλώς εργάζονται για να

παράγουν. Φυσικά υπάρχουν και οι δούλοι, µε τη διαφορά ότι δεν µπορούν να

καταταγούν σε κοινωνική τάξη, αφού δεν λογίζονται ως άνθρωποι61.

Στην Πολιτεία ο Πλάτων αντιστοιχίζει τις ανώτερες τάξεις σε πολύτιµα µέταλλα

χαρακτηρίζοντας τις δύο πρώτες χρυσή και αργυρή και τις κατώτερες σιδερένιο και

χάλκινο γένος: τὰ παρ᾽ ὑμῖν γένη, χρυσοῦν τε καὶ ἀργυροῦν καὶ χαλκοῦν καὶ

σιδηροῦν: ὁμοῦ δὲ μιγέντος σιδηροῦ ἀργυρῷ καὶ χαλκοῦ χρυσῷ ἀνομοιότης

ἐγγενήσεται καὶ ἀνωμαλία ἀνάρμοστος, ἃ γενόμενα, οὗ ἂν ἐγγένηται, ἀεὶ

59 Πρβλ., Πλάτων. ∆ιαθέσιµο στο: http://el.wikipedia.org/wiki/Πλάτων Προσπελάστηκε την 12-8-2013. 60 Πλ. Τιµ. 24a-24b. 61 Πρβλ., Ι., Κ ο ρ δ ά τ ο ς, ό.π., 1972. σ. 305-307.

24

τίκτει πόλεμον καὶ ἔχθραν62. Η κάθε µια κοινωνική τάξη έχει δικά της καθήκοντα

και δεν ανακατεύεται στις δουλειές των άλλων και αφού δεν θα υπάρχει ταξικός

ανταγωνισµός, το γραπτό δίκαιο δεν χρειάζεται. Για να µην υπάρχει ταξική πάλη

χρειάζεται τα αγαθά να µην είναι ιδιόκτητα αλλά κοινά. Ο Πλάτων εισάγει στην

Πολιτεία την έννοια της κοινοκτηµοσύνης των αγαθών: πάντα ὅτι μάλιστα κοινὰ

τὰ φίλων ποιεῖσθαι63. Αυτήν την έννοια την έλαβε από τους Πυθαγορείους64. Την

ήθελε όµως προνόµιο των ανωτέρων τάξεων αδιαφορώντας για τους εργαζοµένους

και για τα µέσα παραγωγής65.

Ο Πλάτων θεωρεί τον πλούτο αιτία επιδίωξης των απολαύσεων των υλικών

αγαθών, αλλά και αιτία οκνηρίας και ανατροπών στην κοινωνία λόγω των

ανισοτήτων που δηµιουργεί. Η φτώχεια είναι µητέρα για κάθε κακία και εγκληµατική

πράξη και λόγω της ανέχειας πηγή ανελευθερίας, κάνοντας τους ανθρώπους

αδίστακτους. Λειτουργεί όπως και ο πλούτος, ως αιτία ανατροπών, λόγω των

κοινωνικών και οικονοµικών ανισοτήτων. Οι πένητες προσπαθούν µε οποιοδήποτε

µέσο να ανατρέψουν την υφιστάµενη κατάσταση, υπονοµεύοντας την αρµονική

συµβίωση µέσα στην κοινωνία: Πλοῦτός τε, ἦν δ’ ἐγώ, καὶ πενία· ὡς τοῦ μὲν

τρυφὴν καὶ ἀργίαν καὶ νεωτερισμὸν ἐμποιοῦντος, τῆς δὲ ἀνελευθερίαν καὶ

κακοεργίαν πρὸς τῷ νεωτερισμῷ66.

Στους Νόµους αναπτύσσει ο φιλόσοφος την πρόνοια του Θεού για ολόκληρο το

σύµπαν µε παραδείγµατα καθηµερινά: πᾶς γὰρ ἰατρὸς καὶ πᾶς ἔντεχνος

δημιουργὸς παντὸς μὲν ἕνεκα πάντα ἐργάζεται͵ πρὸς τὸ κοινῇ συντεῖνον

βέλτιστον μέρος μὴν ἕνεκα ὅλου καὶ οὐχ ὅλον μέρους ἕνεκα ἀπεργάζεται·

σὺ δὲ ἀγανακτεῖς͵ ἀγνοῶν ὅπῃ τὸ περὶ σὲ ἄριστον τῷ παντὶ συμβαίνει καὶ σοὶ

κατὰ δύναμιν τὴν τῆς κοινῆς γενέσεως67. Σαφής είναι η θέση του όσον αφορά

62 Πλ. Πολ. 8,547a. 63 Πλ. Πολ. 4,424a. 64 Λέγεται ότι ο Πλάτων είχε σχέσεις µε τους Πυθαγορείους. Βλ., Ι., Κ ο ρ δ ά τ ο ς, ό.π., 1972. σ. 103. 65 Πρβλ., Ι., Κ ο ρ δ ά τ ο ς, ό.π., 1972. σ. 307. 66 Πλ. Πολ. 4,422a. 67 Πλ. Νοµ. 903c-903d.

25

τον δανεισµό µε τόκο, τον οποίο αποδοκοµάζει: μηδὲ δανείζειν ἐπὶ τόκῳ68. Η

µέριµνα για τα χρήµατα, πρέπει να είναι η τελευταία. Ο άνθρωπος φροντίζει για

τρία πράγµατα. Πρώτα για την ψυχή κατά δεύτερο λόγο για το σώµα του και

τελευταίο από όλα για τα χρήµατα: διὸ δὴ χρημάτων ἐπιμέλειαν οὐχ ἅπαξ

εἰρήκαμεν ὡς χρὴ τελευταῖον τιμᾶν: ὄντων γὰρ τριῶν τῶν ἁπάντων περὶ ἃ

πᾶς ἄνθρωπος σπουδάζει, τελευταῖον καὶ τρίτον ἐστὶν ἡ τῶν χρημάτων

ὀρθῶς σπουδαζομένη σπουδή, σώματος δὲ πέρι μέση, πρώτη δὲ ἡ τῆς

ψυχῆς69. Στην Απολογία Σωκράτους αναφέρει: μήτε σωμάτων ἐπιμελεῖσθαι μήτε

χρημάτων πρότερον μηδὲ οὕτω σφόδρα ὡς τῆς ψυχῆς ὅπως ὡς ἀρίστη ἔσται,

λέγων ὅτι ‘οὐκ ἐκ χρημάτων ἀρετὴ γίγνεται, ἀλλ᾽ ἐξ ἀρετῆς χρήματα καὶ τὰ

ἄλλα ἀγαθὰ τοῖς ἀνθρώποις ἅπαντα καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ70. Ακόµα στους

Νόµους, ο αθηναίος φιλόσοφος θέτει όρια και στη φτώχεια και στον πλούτο: κλήρου

τιμή, ὃν δεῖ μένειν καὶ ὃν ἄρχων οὐδεὶς οὐδενί ποτε περιόψεται ἐλάττω

γιγνόμενον, τῶν τε ἄλλων κατὰ ταὐτὰ οὐδεὶς ὅστις φιλότιμος ἐπ᾽ ἀρετῇ.

μέτρον δὲ αὐτὸν θέμενος ὁ νομοθέτης διπλάσιον ἐάσει τούτου κτᾶσθαι καὶ

τριπλάσιον καὶ μέχρι τετραπλασίου: πλείονα δ᾽ ἄν τις κτᾶται τούτων71.

Στον Γοργία ο Πλάτων αντιπαραθέτει στην πλεονεξία του Καλλίκλη προς την

κοσµική κοινωνία και φιλία γης και ουρανού, θεών και ανθρώπων, αφού αυτό το

πάθος συγχέει την γεωµετρία του σύµπαντος: οὗτος ἔμοιγε δοκεῖ ὁ σκοπὸς εἶναι

πρὸς ὃν βλέποντα δεῖ ζῆν͵ καὶ πάντα εἰς τοῦτο τὰ αὑτοῦ συντείνοντα καὶ τὰ

τῆς πόλεως͵ ὅπως δικαιοσύνη παρέσται καὶ σωφροσύνη τῷ μακαρίῳ

μέλλοντι ἔσεσθαι͵ οὕτω πράττειν͵ οὐκ ἐπιθυμίας ἐῶντα ἀκολάστους εἶναι

καὶ ταύτας ἐπιχειροῦντα πληροῦν͵ ἀνήνυτον κακόν͵ λῃστοῦ βίον

ζῶντα. οὔτε γὰρ ἂν ἄλλῳ ἀνθρώπῳ προσφιλὴς ἂν εἴη ὁ τοιοῦτος οὔτε θεῷ·

κοινωνεῖν γὰρ ἀδύνατος͵ ὅτῳ δὲ μὴ ἔνι κοινωνία͵ φιλία οὐκ ἂν εἴη. φασὶ δ΄ οἱ

68 Πλ. Νοµ. 5,742c. 69 Πλ. Νοµ. 5,743e. 70 Πλ. Απολ. 30a-30b. 71 Πλατ. Νοµ. 5,744e.

26

σοφοί͵ ὦ Καλλίκλεις͵ καὶ οὐρανὸν καὶ γῆν καὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους