J e a n - P i e r r e V e r n a n t

To Σ υ μ π α ν , ο ι Θ ε ο ι , ο ι Α ν θ ρ ω π ο ιΕλληνικές ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου

Διαβάστε το, κρύβει μέσα του πλούτο αρίφνητο. Αντλήστε απ’ αυτό και αφηγηθείτε.ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΡΟΣ, περ. Έ ψιλον

ΕΚΔΟΣΕΙΣΠΑΤΑΚΗ

Ο Γ Δ Ο Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

O Jean-Pierre Vernant (1914-2007) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ελληνιστές της εποχής μας. Γεννήθηκε στη μικρή πόλη ΠροΒένς, κοντά στο Παρίσι, και σπούδασε στη Σορβόννη.Στη διάρκεια του πολέμου συμμετέσχε στην Αντίσταση, και υπήρξε αρχηγός σώματος στρατού, με το ψευδώνυμο Συνταγματάρχης Berthier. Δίδαξε αρχικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στη συνέχεια εργάστηκε ως ερευνητής στο CNRS. Το 1964 ίδρυσε και διηύθυνε ως το 1984 το Κέντρο Συγκριτικών Ερευνών για τις Αρχαίες Κοινωνίες (Κέντρο Louis Gernet).Από το 1975 ως το 1984 δίδαξε ως καθηγητής στο College de France, στην έδρα Συγκριτικής Μελέτης των Αρχαίων Θρησκειών, και στη συνέχεια αποχώρησε ως ομότιμος καθηγητής του ίδιου ιδρύματος. Τιμήθηκε με πολυάριθμες διακρίσεις και τα βιβλία του κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο.Αρκετά από τα έργα του έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά: Η ελληνική σκέψη,Μήτις (Jean-Pierre Vernant, Marcel Detienne), Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα,Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα (Jean-Pierre Vernant, Pierre Vidal-Naquet), Μύθος και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα,Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης,Στο μάτι του καθρέφτη (Jean-Pierre Vernant, Frangoise Frontisi-Ducroux), To βλέμμα του θανάτου, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική, Θυσία και μαγειρική στην αρχαία Ελλάδα (Jean-Pierre Vernant, Marcel Detienne).

JEAN-PIERRE VERNANT

TO ΣΥΜΠΑΝ, ΟΙ ΘΕΟΙ, ο ι Α ν θ ρ ω π ο ι

Ελληνικές ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Τιτίκα Δημητρούλια

ΟΓΔΟΗ ΕΚΔΟΣΗ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελ­ληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολυτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατυπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθω- ση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Εκδόσεις Πατάκη Σειρά: Ανθρωπολογία της Αρχαίας Ελλάδας

Jean-Pierre Vernant, ΤοΣύμπαν, οι Θεοί, οι Άνθρωποι.Ελληνικές ιστορίες για τη δημιουργία τον κόσμον

Τίτλος πρωτοτύπου L ’ Univers, les Diewc, les Hommes.Ricits grecs des origines

Μετάφραση: Τιτίκα Δημητροΰλια Διορθώσεις: Ελένη X. Κοκοβίδου

Σελιδοποίηση: Π. Βογιατζάκης Φιλμ: Γ. Κεραμάς

Μοντάζ: Π. Σαράτσης Copyright® για τη γαλλική γλώσσα Editions du Seuil, Οκτώβριος 1999.

Η βιβλιοθήκη του 20οΰ αιώνα, διεύθυνση σειράς Maurice Olender.Copyright® για την ελληνική γλώσσα Σ. Πατάκης Α.Ε., 1999

Πρώτη έκδοση για την ελληνική γλώσσα από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Μάιος 2001

Ακολούθησαν οι ανατυπώσεις Ιουλίου 2001, Αυγούστου 2001, Ιανουαρίου 2002, Νοεμβρίου 2002, Δεκεμβρίου 2003, Δεκεμβρίου 2004

Η παρούσα είναι η όγδοη εκτύπωση, Οκτώβριος 2007 ΚΕΤ 2873 ΚΕΠ 1198/07 ISBN 978-960-16-0026-0

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14,106 80 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000 - ΦΑΞ: 210.36.50.069 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16,10678 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.07Κ

ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΝΕΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122,563 34 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. ΤΗΛ.: 2310.70.63.54-2310.70.67.15-ΦΑΞ: 2310.70.63.55

Web site: http://www.patakis.gr · e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΟΙΜΙΟ.........................................................................................9

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΤ ΣΤΜΠΑΝΤΟΣ............................................. 17Στα έγκατα της Γης: το Χ ά ος............................................... 18Ο ευνουχισμός του Ουρανού.................................................. 20Η γη, ο χώρος, ο ουρανός....................................................... 23Έρις και έρως............................................................................ 26

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ, Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΤ ΔΙΑ ................. 29Μες στη μεγάλη πατρική κο ιλιά ........................................... 30Η τροφή των αθανάτων........................................................... 33Η κυριαρχία του Δ ία ................................................................ 37Οι πονηριές της εξουσίας....................................................... 41Η παμμήτειρα και το Χάος.................................................... 43Τυφώνας ή η κρίση της υπέρτατης εξουσίας..................... 46Η νίκη επί των Γιγάντων........................................................ 50Το εφήμερον.............................................................................. 51Στο δικαστήριο του Ολυμπου ............................................... 53Ένα ανεπανόρθωτο κακό........................................................ 57Η χρυσή εποχή: άνθρωποι και θεο ί...................................... 59

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ................................................... 62Ο πολυμήχανος Προμηθέας.................................................... 62Μια παρτίδα σκάκι...................................................................64Θνητό πυρ.................................................................................. 68Η Πανδώρα ή η επινόηση της γυναίκας.............................. 71Ο χρόνος που περνά................................................................ 78

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ......................................................... 82Ο γάμος του Πηλέα................................................................. 85Τρεις θεές μπροστά σε ένα μήλο.......................................... 89Ελένη, αθώα ή ένοχη;............................................................... 94Αιώνια δόξα σ’ αυτόν που πεθαίνει νέος............................ 98

8 ΤΟ ΣΤΜΠΑΝ, ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΟΔΤΣΣΕΑΣ Ή Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ.........................104Στη χώρα της λησμονιάς .......................................................106Ο Οδυσσέας ως Ούτις ενώπιον του Κύκλωπα.................. 108Το ειδύλλιο με την Κ ίρκη..................................................... 113Χωρίς όνομα, χωρίς πρόσωπο..............................................119Το νησί της Καλυψώς............................................................. 126Ένας παράδεισος σε μικρογραφία......................................127Η αδύνατη λησμονιά...............................................................130Γυμνός και αόρατος ...............................................................132Ένας μυστηριώδης ζητιάνος..................................................138Μια ουλή με την υπογραφή Οδυσσέας ..............................142Τεντώνοντας το βασιλικό τόξο............................................ 145Το κοινό τους μυστικό...........................................................149Το ξανακερδισμένο παρόν.................................................... 152

Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΣΤΗ ΘΗΒΑ .......................................................... 154Ευρώπη περιπλανώμενη........................................................155Ο ξένος και οι αυτόχθονες.................................................... 158Ο μηρός ως μήτρα.................................................................. 160Ο πλάνης ιερέας και οι μαινάδες........................................ 162«Ενώπιος ενωπίω»................................................................. 167Η άρνηση του άλλου ως απώλεια ταυτότητας................. 171

Ο ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΚΙΑ Η ΩΡΑ ...................................... 173Χωλά γένη ............................................................................... 175«Ένα νόθο παιδί» .................................................................. 177Καταστροφική τόλμη............................................................. 179«Οι γονείς σου δεν ήταν οι γονείς σ ο υ » ........................... 185Ο άνθρωπος: τρία σε ένα ..................................................... 186Τα παιδιά του Οιδίποδα........................................................189Επισήμως μέτοικος ................................................................190

Ο ΠΕΡΣΕΑΣ, Ο ΘΑΝΑΤΟΣ, Η ΕΙΚΟΝΑ...................................193Η γέννηση του Περσέα.......................................................... 193Αγώνας δρόμου με τις Γοργόνες........................................ 195Η ομορφιά της Ανδρομέδας................................................. 201

ΓΛΩΣΣΑΡΙ................................................................................... 207

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Μ ια ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ... Αυτό τον τίτλο σκόπευα αρχικά να δώσω στο βιβλίο μου. Επέλεξα τελικά έναν άλλο, πιο κα­τατοπιστικό για τον αναγνώστη. Ξεκινώντας το έργο μου όμως, θέλω να αναφερθώ στην ανάμνηση που ανακαλούσε ο πρώ­τος αυτός τίτλος και η οποία υπήρξε η γενεσιουργός αιτία των συγκεκριμένων κειμένων.

Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, όταν ο εγγονός μου ήταν μικρός και περνούσε τις διακοπές του με τη γυναίκα μου κι εμένα, είχαμε καθιερώσει έναν κανόνα εξίσου απαράβατο με τους κανόνες του μπάνιου και του φαγητού: κάθε βράδυ, την καθορισμένη ώρα που ο Ζυλιέν πήγαινε για ύπνο, τον άκουγα να με φωνάζει από το δωμάτιό του, πολλές φορές με κάποια ανυπομονησία: «Ζιπέ, ιστορία, ιστορία!». Πήγαινα και καθό­μουν δίπλα του και του διηγιόμουν έναν ελληνικό μύθο. Τον ανέσυρα χωρίς μεγάλη δυσκολία από την παρακαταθήκη των μύθων που ανέλυα, ανέτεμνα, συνέκρινα, ερμήνευα μια ολό­κληρη ζωή, προσπαθώντας να τους κατανοήσω. Στο παιδί όμως τους μετέφερα με τρόπο διαφορετικό, αυθόρμητα, όπως μου έρχονταν στο νου, σαν παραμύθι, και μόνη μου έγνοια ήταν να παρακολουθώ, από την αρχή ως το τέλος, τον ειρμό της ιστορίας και τις δραματικές της κορυφώσεις: μια φορά κι έναν καιρό... Ο Ζυλιέν έμοιαζε να το διασκεδάζει. Και εγώ επίσης. Με ευχαριστούσε που μπορούσα και του μετέδιδα άμεσα, ζωντανά, ένα μέρος του ελληνικού σύμπαντος, ενός σύμπαντος με το οποίο είμαι πολύ συνδεδεμένος. Και στο σημερινό κόσμο, θεωρώ πιο αναγκαία παρά ποτέ την επιβίω­

10 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σή του μέσα στον καθένα μας. Μου άρεσε επίσης που η κλη­ρονομιά αυτή έφτανε στον εγγονό μου προφορικά, σαν τα παραμύθια της τροφού, όπως τα ονομάζει ο Πλάτωνας, με τον τρόπο που πάρα πολλά μεταβιβάζονται από τη μια γενιά στην άλλη, χωρίς τη διαμεσολάβηση της επίσημης εκπαίδευ­σης και των βιβλίων, συγκροτώντας μια «εξωκειμενική» σκευή συμπεριφορών και γνώσεων: οι κανόνες ευπρέπειας που διέ- πουν το λόγο και τις πράξεις, για παράδειγμα, τα χρηστά ήθη και, όσον αφορά τις τεχνικές του σώματος, ο ιδιαίτερος τρό­πος με τον οποίο κάποιος βαδίζει, τρέχει, κολυμπάει, κάνει ποδήλατο, αναρρίχηση...

Φυσικά, θα ήμουν πολύ αφελής αν πίστευα ότι, επειδή αφη­γούμαι κάποιους αρχαίους μύθους σε ένα παιδί και τους δα­νείζω τη φωνή μου, κρατάω κατά κάποιο τρόπο την παρά­δοσή τους ζωντανή. Τότε όμως ήταν μια εποχή, αν θυμάστε, -μιλάω για τη δεκαετία του εβδομήντα- που ο μύθος βρισκό­ταν στην ημερήσια διάταξη. Ο πυρετός των μυθολογικών με­λετών είχε κυριέψει, μετά τον Dumezil και τον Levi-Strauss, ένα πλήθος ελληνιστές, οι οποίοι είχαν πέσει, όπως και εγώ , με τα μούτρα στην εξερεύνηση του θρυλικού κόσμου της αρ­χαίας Ελλάδας. Όσο προχωρούσαμε και οι αναλύσεις μας ση­μείωναν πρόοδο, τόσο περισσότερο προβληματιζόμασταν σχε­τικά με την ύπαρξη μιας καθολικής μυθικής σκέψης και τε­λικά καταλήγαμε να αναρωτιόμαστε: τι σημαίνει μύθος; Ή, μάλλον, για να ακριβολογούμε, και λαμβάνοντας υπόφη το ερευνητικό μας πεδίο: τι σημαίνει ελληνικός μύθος; Μια ιστο­ρία, φυσικά. Το ζήτημα όμως ήταν να μάθουμε πώς δημιουρ- γήθηκαν, καθιερώθηκαν, μεταδόθηκαν, διασώθηκαν οι ιστο­ρίες αυτές. Στην περίπτωση των Ελλήνων όμως, οι μύθοι έχουν φτάσει ως εμάς στην τελική τους μορφή ως γραπτά κείμενα . εκ των οποίων τα παλαιότερα ανήκουν σε όλα τα λογοτεχνικά είδη, στο έπος, τη λυρική ποίηση, την τραγωδία, την ιστορία, ακόμα και στη φιλοσοφία· σ' αυτά, με εξαίρεση την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου και τη Θεογονία του Ησιόδου. συναντάμε τους μύθους μάλλον διάσπαρτους, καταγραμμέ­

ΠΡ,ΟΟΙΜΙΟ 11

νους με τρόπο αποσπασματικό, υπαινικτικό πολλές φορές. Πολύ αργότερα, μόλις στις αρχές των νέων χρόνων, οι λόγιοι συνέλεξαν τις ποικίλες, λίγο ή πολύ διαφορετικές μεταξύ τους παραδόσεις, τις ενοποίησαν και τις παρουσίασαν σε σώμα, τακτοποιημένες τη μία μετά την άλλη, όπως στα ράφια μιας Βιβλιοθήκης, για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο που ο Απολ­λόδωρος είχε δώσει στο δικό του κατάλογο μύθων, ο οποίος θεωρείται κλασικός στο είδος του. Μ 9 αυτό τον τρόπο συ- γκροτήθηκε η ελληνική μυθολογία, όπως έχουμε συνηθίσει πλέον να την ονομάζουμε.

Ο μύθος, η μυθολογία είναι πράγματι λέξεις ελληνικές, συν- δεδεμένες με την ιστορία και με ορισμένα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού. Θα πρέπει άραγε να συμπεράνουμε ότι, εκτός των ορίων του πολιτισμού αυτού, ο μύθος και η μυθο­λογία δεν έχουν λόγο ύπαρξης και υπάρχουν αποκλειστικά και μόνο υπό την ελληνική μορφή και έννοιά τους; Στην πραγ­ματικότητα ισχύει το αντίθετο. Προκειμένου να κατανοήσου­με τους ίδιους τους ελληνικούς μύθους, πρέπει να τους συ­γκρίνουμε με τις παραδοσιακές ιστορίες άλλων λαών, οι οποίες προέρχονται από ποικίλους πολιτισμούς και ποικίλες χρονι­κές περιόδους, από την Κίνα, την Ινδία, την Εγγύς Ανατολή των αρχαίων χρόνων, την προκολομβιανή Αμερική και την Αφρική. Η σύγκριση αυτή είναι επιβεβλημένη, διότι οι αφη­γηματικές αυτές παραδόσεις, παρ’ όλες τις διαφορές που παρουσιάζουν, έχουν πολλά κοινά στοιχεία τόσο μεταξύ τους όσο και με τους ελληνικούς μύθους και, έτσι, μπορούν να συ­σχετιστούν. Ο Claude Levi-Strauss θα αποφανθεί και θα θεω­ρήσει ως προφανή διαπίστωση ότι ένας μύθος, ανεξαρτήτως προέλευσης, είναι εκ των προτέρων αναγνωρίσιμος, ως αυτό­νομη οντότητα, και δε συγχέεται σε καμία περίπτωση με άλλες αφηγηματικές μορφές. Η διαφορά του από την ιστορική αφή­γηση, η οποία στην Ελλάδα δημιουργήθηκε κατά κάποιο τρόπο σε αντιπαράθεση με το μύθο, είναι προφανής: στόχος της ιστορικής αφήγησης είναι να εξιστορεί κάποια γεγονότα του παρελθόντος αρκετά πρόσφατα, ώστε να έχουμε αξιόπιστες

12 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ. ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μαρτυρίες γ ι ’ αυτά από ανθρώπους που τα παρακολούθη­σαν. Η λογοτεχνική αφήγηση, από την άλλη, είναι αμιγής μυ­θοπλασία, η οποία δηλώνει το χαρακτήρα της, καί η ποιότητά της εξαρτάται κυρίως από το ταλέντο και την τεχνική του δημιουργού. Οι δύο αυτοί τύποι αφήγησης αποδίδονται, συ­νήθως, σε κάποιο συγγραφέα, ο οποίος αναλαμβάνει την ευθύνη για τη συγγραφή τους και τις μεταβιβάζει επωνύμως, σε γραπτή μορφή, στο αναγνωστικό κοινό.

Η υπόσταση του μύθου είναι εντελώς διαφορετική. Πα­ρουσιάζεται ως μια ιστορία προερχόμενη από τα βάθη των αιώνων και η οποία, συνεπώς, προϋπήρξε όλων των αφηγητών που προσπάθησαν να τη διηγηθούν. Με την έννοια αυτή, η μυθική αφήγηση δεν είναι προϊόν προσωπικής επινόησης και δημιουργικής φαντασίας, είναι προϊόν μετακένωσης και μνή­μης. Εξαιτίας του στενού, λειτουργικού δεσμού του με τη μνήμη, ο μύθος προσιδιάζει στην ποίηση, η οποία εύκολα συγχέεται στις απαρχές της, στις παλαιότερες εκφάνσεις της, με τη διαδικασία δημιουργίας του μύθου. Χαρακτηριστικό παράδειγ­μα τα ομηρικά έπη. Το έπος, προκειμένου να συνταιριάξει τις ιστορίες για τις περιπέτειες των μυθικών ηρώων, λειτουργεί αρχικά με τον τρόπο της προφορικής ποίησης, την οποία συνθέτουν και τραγουδούν μπροστά στο ακροατήριο γενιές ολόκληρες αοιδών, που εμπνέονται από τη θεά Μνημοσύνη· η καταγραφή τους, η οποία θα καθιερώσει και θα καθορίσει το επίσημο κείμενο, θα αργήσει πάρα πολύ.

Ακόμα και σήμερα, ένα ποίημα αποκτά υπόσταση στο βαθμό που διαβάζεται * για να του δώσουμε ζωή, πρέπει να το ξέρουμε απέξω και να το απαγγέλλουμε με σιωπηλές λέξεις, με το λόγο απομέσα μας. Το ίδιο και ο μύθος, είναι ζωντανός στο βαθμό που τον διηγούμαστε, από γενιά σε γενιά, στο πλαίσιο της καθημερινότητας. Διαφορετικά, παραχωμένος σε βιβλιο­θήκες, περιορισμένος στα κείμενα, ο μύθος γίνεται μια λόγια αναφορά, που απευθύνεται σε μια προνομιούχο τάξη ανα­γνωστών ειδικευμένων στη μυθολογία.

Μνήμη, προφορικός λόγος, παράδοση: αυτές είναι οι προϋ­

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 13

ποθέσεις ύπαρξης και επιβίωσης του μύθου. Του επιβάλλουν ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τα οποία γίνονται ακόμα πιο εμφανή εάν συγκρίνουμε περαιτέρω την ποιητική και τη μυθολογική δραστηριότητα. Ο ρόλος που αμφότερες επιφυ­λάσσουν, αντίστοιχα, στο λόγο διέπεται από την εξής βασική διαφορά: η ποίηση στη Λύση, από τη στιγμή που με τους τρο­βαδούρους αυτονομείται και ξεχωρίζει από τις μακροσκελείς μυθολογικές διηγήσεις αλλά και από τη μουσική που τη συ­νόδευε ως το ΙΑ αιώνα, πραγματώνεται εφεξής αποκλειστικά στο πεδίο της γλωσσικής έκφρασης. Το κάθε ποίημα αποτελεί πλέον μια μοναδική, πολυσύνθετη, πολυσήμαντη, φυσικά, κατασκευή, η οργάνωση της οποίας όμως είναι τόσο αυστηρή και η αλληλεξάρτηση των μερών και των επιπέδων της τόσο μεγάλη, που οφείλουμε να την απομνημονεύουμε και να την απαγγέλλουμε ως έχει, χωρίς να παραλείπουμε ή να αλλάζου­με το παραμικρό. Ασχέτως του τόπου και της χρονικής στιγ­μής της απαγγελίας, το ποίημα παραμένει πάντα απαράλλα- χτο. Ο λόγος ο οποίος ζωογονεί το ποιητικό κείμενο, είτε δη­μόσια, ενώπιον ακροατηρίου, είτε ιδιωτικά, για προσωπική χρήση, έχει μια δική του, αναλλοίωτη μορφή. Μια λέξη να αλλάξουμε, ένα στίχο να παραλείψουμε, ένα μέτρο να μετα­θέσουμε, και ολόκληρο το οικοδόμημα του ποιήματος καταρ­ρέει.

Η μυθολογική αφήγηση, αντιθέτως, δεν είναι πολυσήμα­ντη με τον τρόπο του ποιητικού κειμένου, επειδή διαθέτει πολ­λαπλά σημασιολογικά πεδία. Δεν έχει παγιωθεί σε μια ορι­στική μορφή. Διαθέτει πάντα παραλλαγές, ποικίλες εκδοχές, τις οποίες ο αφηγητής έχει στη διάθεσή του, επιλέγει ανά- μεσά τους ανάλογα με την περίσταση, το κοινό ή τις προτι­μήσεις του, μπορεί να τις περικόψει, να τις επαυξήσει ή να τις αλλάξει, κατά το δοκούν. Για όσο διάστημα μια προφο­ρική παράδοση παραμένει ζωντανή, για όσο διάστημα έχει αντίκτυπο στον τρόπο σκέψης και στα ήθη μιας ομάδας, η παράδοση αυτή μεταβάλλεται: η ιστορία παραμένει, εν μέ- ρει, ανοιχτή στην καινοτομία. Όταν ο μυθολόγος που ασχο-

14 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

λείται με την αρχαιότητα συναντά ένα μύθο στην τελική του μορφή, απολιθωμένο πλέον μέσα σε κάποια λογοτεχνικά ή λόγια κείμενα, όπως εξήγησα ότι συμβαίνει με τους ελληνι­κούς μύθους, οφείλει, αν θέλει να τον αποκωδικοποιήσει σωστά, να αναπτύξει την έρευνά του κλιμακωτά: να περάσει από τη μία εκδοχή του θέματος σε όλες τις υπόλοιπες, ελάσ- σονες ή μη, στη συνέχεια σε άλλες μυθολογικές ιστορίες, συγγενείς ή άσχετες, ακόμα και σε άλλα κείμενα, προερχό­μενα από διαφορετικούς τομείς του ίδιου πνευματικού πολι­τισμού: κείμενα λογοτεχνικά, επιστημονικά, πολιτικά, φιλο­σοφικά' τέλος, να εξετάσει κάποιες παρόμοιες λίγο πολύ ιστορίες μακρινών πολιτισμών. Αυτό που πραγματικά ενδια­φέρει τον ιστορικό και τον ανθρωπολόγο είναι το διανοητικό υπόβαθρο που διαφαίνεται από την αλληλουχία της αφήγη­σης, το πλαίσιο πάνω στο οποίο έχει συντεθεί, το οποίο μπορεί ίσως να αποκαλυφθεί μόνο διαμέσου της σύγκρισης των ιστο­ριών, μέσα από το παιχνίδι των αποκλίσεων και των ομοιο­τήτων τους. Οι παρατηρήσεις που πολύ εύστοχα έχει διατυ­πώσει ο Jacques Roubaud (Ζακ Ρούμπο) σχετικά με τα ομη­ρικά έπη και το μυθολογικό τους στοιχείο ισχύουν, πράγμα­τι, για πολλές και διάφορες μυθολογίες: «Δεν είναι απλές ιστο­ρίες. Εμπεριέχουν το θησαυρό των σκέψεων, των γλωσσολο- γικών τύπων, των κοσμολογικών αντιλήψεων, των ηθικών επ ι­ταγών κτλ. που συνθέτουν την κοινή κληρονομιά των Ελλήνων στην προκλασική εποχή1».

Ο ερευνητής, κατά την ανασκαφή που πραγματοποιεί για να φέρει στο φως τους υπόγειους αυτούς « θησαυρούς», την κοινή κληρονομιά των Ελλήνων, μπορεί να νιώσει ένα αίσθημα απογοήτευσης, σαν να έχασε την «ύψιστη απόλαυση», την οποία ο LaFontaine προεξοφλούσε ότι θα κέρδιζε αν κάποιος

Jacques Roubaud, Poesie, Memoire, Lecture, Paris-Tubingen, Eg- gingen, Editions Isele, coll. «Les Conferences du Divan», 1998, σελ. 10.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 15

«του διηγιόταν το Γαϊδουροτόμαρο2». Την απόλαυση αυτή της αφήγησης, στην οποία αναφέρθηκα στην αρχή του προοι­μίου μου, την είχα ξεγράψει χωρίς μεγάλη στενοχώρια, ώσπου, είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, στο ίδιο όμορφο νησί όπου μοιραζόμασταν με τον Ζυλιέν τις διακοπές και τις ιστορίες μας, κάποιοι φίλοι μου ζήτησαν να τους διηγηθώ ελληνικούς μύθους. Όπως και έγινε. Βάλθηκαν τότε με επιμονή να με πείσουν να καταγράψω όσα τους διηγήθηκα. Πράγμα πολύ δύσκολο. Διότι η μετάβαση από τον προφορικό λόγο στο γραπτό παρουσιάζει πολλές δυσχέρειες. Όχι μόνο επειδή η γραφή αγνοεί τα στοιχεία εκείνα που ζωντανεύουν την προφορική εξιστόρηση: τη φωνή, τον επιτονισμό, το ρυθμό, τη χειρονο­μία, αλλά και επειδή οι δύο αυτοί εκφραστικοί τρόποι αφο­ρούν δύο διαφορετικούς τρόπους σκέψης. Όταν μεταφέρουμε αυτολεξεί μια προφορική διήγηση στο χαρτί, το κείμενο δε στέκει. Όταν, αντίστροφα, συντάσσουμε πρώτα το κείμενο γραπτώς, η μεγαλόφωνη ανάγνωσή του δεν ξεγελάει κανέναν: δεν είναι φτιαγμένο για ακρόαση’ είναι ξένο προς τον προ­φορικό λόγο. Στην πρώτη αυτή δυσκολία, γράφω δηλαδή όπως μιλάω, προστίθενται πλήθος άλλες. Πρέπει πρώτα να επιλέ- ξουμε μια εκδοχή, να αφήσουμε δηλαδή κατά μέρος τις πα­ραλλαγές, να τις σβήσουμε, να τις αποσιωπήσουμε. Και ο αφη­γητής, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο θα αφηγηθεί την εκδοχή που έχει επιλέξει, παρεμβαίνει προσωπικά και ερμη­νεύει τη μυθική ιστορία που παρουσιάζει, δεδομένου μάλιστα ότι δεν υπάρχει κάποια πρότυπη, οριστικά καθορισμένη μορ­φή της. Από την άλλη, πώς μπορεί ο ερευνητής, όταν γίνεται αφηγητής, να ξεχάσει ότι είναι επιστήμονας που αναζητά το διανοητικό υπόβαθρο του μύθου και να μην παρεμβάλει στην αφήγησή του κάποιες σημασίες του μύθου των οποίων το βάρος είχε καταδείξει σε προγενέστερες μελέτες του;

Είχα επίγνωση τόσο των δυσχερειών όσο και των κινδύνων.

2 Σ.τ.Μ. LaFontaine, VIII, 4, Le pouvoir des fables.

16 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ωστόσο το τόλμησα. Δοκίμασα να αφηγηθώ τους μύθους, σαν να μπορούσε η παράδοσή τους να συνεχιστεί ακόμα. Ήθελα οι σημερινοί αναγνώστες να ακούσουν και πάλι τη φωνή εκείνη που για αιώνες, στα παλιά τα χρόνια, απευθυνόταν άμεσα στους Έλληνες ακροατές, αλλά έχει πια σιωπήσει * και σε μερι­κές σελίδες του βιβλίου μου, αν το πέτυχα, αυτή η φωνή συ­νεχίζει να αντηχεί, ακούμε το δικό της απόηχο.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΤ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Τι ΤΠΗΡΧΕ ΟΤΑΝ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ήταν ακόμη αδημιούργητα, όταν τίποτα δεν υπήρχε; Στο ερώτημα αυτό, οι Έλληνες απάντησαν με ιστορίες και μύθους.

Αρχή αρχή, πριν από όλα, υπήρξε η Άβυσσος* το Χάος, όπως το ονομάζουν οι Έλληνες. Τι είναι το Χάος; Είναι το κενό, ένα σκοτεινό κενό όπου δε διακρίνεται τίποτα. Ένας χώρος πτώ­σης, ιλίγγου και σύγχυσης, χωρίς τέλος, απύθμενος. Το Χάος μάς αρπάζει σαν ένα στόμα τεράστιο, ορθάνοιχτο, όπου όλα αδιακρίτως καταποντίζονται μέσα στη θολή νύχτα. Στην αρχή, λοιπόν, υπάρχει μόνο το Χάος, μια άβυσσος τυφλή, νύκτια, δίχως τέλος.

Στη συνέχεια εμφανίζεται η Γη, η Γαία , όπως την ονομά­ζουν οι Έλληνες. Η Γη αναδύθηκε μέσα από το Χάος. Γεννιέ­ται λοιπόν η Γη μετά από το Χάος και, ως προς ορισμένα ση­μεία, αποτελεί το αντίθετό του. Η Γη δεν είναι πια αυτός ο σκοτεινός, δίχως τέλος, απροσδιόριστος χώρος της πτώσης. Η Γη διαθέτει μορφή συγκεκριμένη, ξεχωριστή, προσδιορισμέ­νη με ακρίβεια. Στη σύγχυση, στην ερεβώδη θολότητα του Χάους αντιπαρατίθενται η σαφήνεια, η σταθερότητα, η στε­ρεότητα της Γαίας. Πάνω στη Γη όλα τα πράγματα διαγρά­φονται με ακρίβεια, είναι ορατά, στέρεα. Μπορούμε να ορί­σουμε τη Γαία ως το χώρο που πάνω του οι θεοί, οι άνθρω­ποι και τα ζώα μπορούν να βαδίσουν με σιγουριά. Είναι το βάθρο του κόσμου.

18 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Στα έγκατα της Γης: το Χάος

ΓΕΝΝΗΜΕΝΟΣ από το απέραντο Χάος, ο κόσμος διαθέτει εφε­ξής ένα βάθρο. Από τη μια μεριά, το βάθρο αυτό υψώνεται προς τα πάνω, είναι τα βουνά* από την άλλη, βυθίζεται προς τα κάτω, είναι το υπέδαφος. Το υπέδαφος αυτό εκτείνεται προς τα κάτω απεριόριστα, έτσι ώστε στα θεμέλια της Γης, κάτω από το σταθερό και στέρεο έδαφος, βρίσκεται κατά κά­ποιο τρόπο πάντα η άβυσσος, το Χάος. Η Γη ενώνεται στα βάθη της με το Χάος, μέσα από το οποίο αναδύθηκε. Οι Έλληνες θεωρούν το Χάος μια αδιαπέραστη ομίχλη, θα λέγαμε, όπου όλα τα όρια είναι συγκεχυμένα. Βαθιά μέσα στη Γη υπάρχει πάλι η πρωταρχική αυτή χαώδης κατάσταση.

Η Γη είναι ορατή, έχει σχηματισμένη μορφή, όλα όσα θα γεννήσει θα διαθέτουν όπως και αυτή όρια και σύνορα διακρι- τά* παρ’ όλα αυτά όμως, στα βάθη της εξακολουθεί να μοιά­ζει με το Χάος. Είναι η μέλαινα Γη. Τα επίθετα που τη χαρα­κτηρίζουν στις διάφορες ιστορίες μοιάζουν συχνά με τα αντί­στοιχα που χαρακτηρίζουν το Χάος. Η μέλαινα Γη εκτείνεται προς τα κάτω και προς τα πάνω* ανάμεσα στο σκοτάδι, τα έγκατά της, που είναι ριζωμένα στο Χάος, από τη μια* και στα χιονισμένα βουνά που υψώνονται προς τον ουρανό, από την άλλη, τα ολοφώτεινα βουνά, που οι πιο ψηλές κορφές τους αγ­γίζουν το μέρος εκείνο του ουρανού που είναι πάντα πλημμυ­ρισμένο από φως.

Το σύμπαν είναι μια κατοικία και η Γη αποτελεί τη βάση της, αλλά δεν είναι μόνο αυτός ο ρόλος της. Γεννάει και τρ έ­φει όλα τα πλάσματα, εκτός από ορισμένα στα οποία θα ανα­φερθούμε αργότερα και τα οποία προήλθαν από το Χάος. Η Γαία είναι η οικουμενική μητέρα. Τα δάση, τα βουνά, τα υπό­γεια σπήλαια, τα κύματα της θάλασσας, ο απέραντος ουρα­νός, όλα είναι γεννήματα της Γαίας, της Μητέρας Γης. Στην αρχή λοιπόν υπήρξε η άβυσσος, το Χάος, ένα στόμα τεράστιο σαν ζοφερό βάραθρο, χωρίς αρχή και τέλος, από το οποίο όμως μπόρεσε να αναδυθεί στη συνέχεια ένα στέρεο βάθρο: η Γη, η

Η Κ Α Τ Α Γ Ω ΓΗ ΤΟ Τ ΣΥ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ 19

οποία εκτινάζεται προς τα πάνω, κατεβαίνει προς τα κάτω.Μετά το Χάος και τη Γη, τρίτος εμφανίζεται ο Έρωτας, όπως

τον αποκαλούν οιΈλληνες, τον οποίο αργότερα θα ονομάσουν «παλαιόΈρωτα» και θα τον παριστάνουν με άσπρα μαλλιά: είναι ο αρχέγονος Έρωτας. Τι είναι αυτός ο πρωταρχικός Έρω­τας; Στα πολύ παλιά εκείνα χρόνια, δεν υπήρχε ακόμα το αρ­σενικό και το θηλυκό, τα φύλα δεν υπήρχαν. 0 αρχέγονος αυτός Έρωτας, λοιπόν, δεν είναι ο Έρωτας που θα εμφανιστεί αργό­τερα, όταν θα υπάρχουν άντρες και γυναίκες, αρσενικά και θηλυκά. Τότε το πρόβλημα θα είναι πώς θα ζευγαρώσουν τα αντίθετα φύλα και, για να ζευγαρώσουν, θα πρέπει υποχρεω­τικά να επιθυμεί το ένα το άλλο, κατά κάποιο τρόπο να συ- ναινούν.

Το Χάος λοιπόν είναι λέξη γένους ουδετέρου και όχι αρσε­νικού. Η Γαία, η μητέρα Γη, είναι σαφώς γένους θηλυκού. Ποιον να αγαπήσει όμως εκτός από τον ίδιο της τον εαυτό, αφού μόνο αυτή και το Χάος υπάρχουν; 0 Έρωτας, που εμφανίζεται τρ ί­τος στη σειρά, μετά το Χάος και τη Γη, δεν είναι λοιπόν ο Έ ­ρωτας που θα πρωτοστατήσει στις ερωτικές σχέσεις των δύο φύλων. 0 πρώτος αυτός Έρωτας εκφράζει μια ώθηση μέσα στο σύμπαν. Με τον ίδιο τρόπο που η Γη αναδύθηκε μέσα από το Χάος, έτσι θα ξεπηδήσουν από τη Γη όλα όσα κρύβει στα βάθη της. Όλα όσα υπήρχαν μέσα στη Γη, σάρκα από τη σάρκα της, θα βγουν στο φως της μέρας: τα γεννάει χωρίς να έχει προη­γουμένως ζευγαρώσει. Η Γη ελευθερώνει και αποκαλύπτει όλα εκείνα που έκρυβε μέσα της στο σκοτάδι.

Η Γη γεννάει πρώτα πρώτα ένα πολύ σημαντικό πλάσμα, τον Ουρανό, και μάλιστα τον έναστρο Ουρανό. Στη συνέχεια, φέρνει στον κόσμο τον Πόντο, το νερό δηλαδή, όλα τα νερά, και για την ακρίβεια το Πέλαγος — η αρχική ελληνική λέξη είναι γένους αρσενικού. Η Γη συλλαμβάνει όλα αυτά τα πλά­σματα χωρίς να ζευγαρώσει. Με την εσωτερική δύναμη που κρύβει μέσα της, η Γη δίνει ζωή σε όλα όσα βρίσκονται εντός της και τα οποία, από τη στιγμή που έρχονται στον κόσμο, γίνονται αντίγραφα και μαζί αντίθετά της. Γιατί; Διότι γεννάει

20 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τον έναστρο Ουρανό ίσο μ’ αυτήν, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίω­σή της, εξίσου στέρεο, σταθερό και ισομεγέθη. Και ο Ουρανός ξαπλώνει πάνω της. Η Γη και ο Ουρανός αποτελούν δυο επ ί­πεδα του σύμπαντος τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο, βάθρο και θόλος, βάθος και κορφή, που σκεπάζουν το ένα το άλλο απ’ άκρη σ’ άκρη.

Όταν η Γη γεννάει τον Πόντο, το Πέλαγος, αυτό έρχεται και τη συμπληρώνει και εισχωρεί στο εσωτερικό της, την ορίζει με τις τεράστιες υγρές επιφάνειες του. Το Πέλαγος, όπως και ο Ουρανός, είναι το αντίθετο της Γης. Η Γη είναι στέρεη, συμπα­γής, και πάνω της τα πράγματα ξεχωρίζουν, δεν μπερδεύονται μεταξύ τους· ενώ, αντιθέτως, το Πέλαγος ενσαρκώνει το άμορ­φο, ασύλληπτο υγρό και ρευστό στοιχείο: τα νερά του ανακα­τεύονται, δεν έχουν όρια, είναι συγκεχυμένα. Στην επιφάνειά του, ο Πόντος είναι φωτεινός, αλλά στα βάθη του είναι εντε­λώς σκοτεινός, συνδέεται και αυτός, όπως η Γη, κατά κάποιον τρόπο με το Χάος.

Έτσι δημιουργήθηκε ο κόσμος, από τις τρεις πρωταρχικές αυτές οντότητες: το Χάος, τη Γαία , τον Έρωτα, και στη συνέ­χεια από τις δυο οντότητες που γέννησε η Γη: τον Ουρανό και τον Πόντο. Όλες αυτές οι οντότητες είναι μαζί φυσικές δυνά­μεις και θεότητες. Η Γαία είναι η γη πάνω στην οποία βαδί­ζουμε και θεά μαζί. Ο Πόντος ενσαρκώνει το πέλαγος και απο- τελεί και αυτός μια θεϊκή δύναμη, την οποία οι άνθρωποι λα­τρεύουν. Οι ιστορίες που θα δούμε στη συνέχεια είναι πολύ διαφορετικές, βίαιες και δραματικές.

Ο ευνουχισμός του Ουρανού

Ας ΑΡΧΙΣΟΥΜΕ με τον Ουρανό. Ο Ουρανός λοιπόν γεννήθηκε από τη Γη, ίσος μ’ αυτήν ως προς το μέγεθος. Είναι ξαπλωμέ­νος, κείτεται πάνω σ’ αυτήν που τον γέννησε. Ο Ουρανός κα­λύπτει εξολοκλήρου τη Γη. Σε κάθε σπιθαμή γης αντιστοιχεί μια σπιθαμή ουρανού και κρέμεται από πάνω της. Από τη στιγμή που η Γαία, θεότητα ισχυρή, η Μητέρα Γη, δημιουργεί

Η Κ Α Τ Α Γ Ω ΓΗ Τ Ο Τ ΣΥ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ 21

τον Ουρανό κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή της, ως αντίγραφο, συμμετρικό ομοίωμά της, δημιουργείται ένα ζεύγος αντιθέτων, ένα αρσενικό και ένα θηλυκό. 0 Ουρανός είναι ο ουρανός και η Γαία είναι η Γη. Από τη στιγμή που εμφανίζεται ο Ουρανός, ο ρόλος του'Ερωτα διαφοροποιείται. Τώρα πια δε γεννάει απλώς η Γαία όσα κρύβει στα σπλάχνα της, ούτε ο Ουρανός όσα κρύβει στα δικά του σπλάχνα, αλλά από τη σύζευξη των δύο δυνάμεων γεννιούνται πλάσματα που δε μοιάζουν ούτε στον έναν ούτε στον άλλο.

0 Ουρανός εξακολουθεί να απλώνεται πάνω στη Γαία. Η δραστηριότητα του αρχέγονου Ουρανού είναι αποκλειστικά και μόνο ερωτική. Καλύπτει μονίμως τη Γαία, όσο μπορεί: αυτή είναι η μόνη του έγνοια και αυτό μόνο κάνει. Η καημένη η Γη λοιπόν κουβαλάει στην κοιλιά της ένα σωρό παιδιά που δεν μπορεί να τα γεννήσει και μένουν κλεισμένα εκεί όπου τα έσπειρε ο Ουρανός. Καθώς ο Ουρανός δεν απομακρύνεται στιγμή από τη Γη, δεν υπάρχει ανάμεσά τους χώρος για τα παιδιά τους, τους Τιτάνες, ώστε να βγουν στο φως της μέρας και να υπάρξουν αυτόνομα. Δεν μπορούν να πάρουν τη μορ­φή που πρέπει να πάρουν, δεν μπορούν να γίνουν πλάσματα αυτόνομα, διότι βρίσκονται συνεχώς στριμωγμένα μέσα στην κοιλιά της Γαίας, όπως βρισκόταν και ο Ουρανός μέσα στην κοιλιά της πριν γεννηθεί.

Ποια είναι τα παιδιά της Γαίας και του Ουρανού;'Εχουμε πρώτα πρώτα τους έξι Τιτάνες και τις αδερφές τους. 0 πρώ­τος Τιτάνας ονομάζεται Ωκεανός. Είναι η υγρή ζώνη που περι­βάλλει το σύμπαν και το περικυκλώνει, κι έτσι το τέλος του Ωκεανού είναι και η αρχή του* είναι ο κοσμικός ποταμός που ρέει κυκλικά. 0 μικρότερος Τιτάνας είναι ο Κρόνος, ο «πανούρ­γος Κρόνος», όπως τον αποκαλούν. Εκτός από τους έξι Τ ιτά­νες και τις αδερφές τους, γεννιούνται και δύο τριάδες κυριο­λεκτικά τερατόμορφων πλασμάτων. Η πρώτη τριάδα είναι οι Κύκλωπες —ο Βρόντης, ο Στερόπης και ο Άργης— , πλάσματα παντοδύναμα, μονόφθαλμα, που τα ονόματά τους παραπέ­μπουν σαφώς στις μεταλλουργικές τους ενασχολήσεις: δου­

22 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

λεύουν τη βροντή του κεραυνού, τη λάμψη της αστραπής. Πράγματι, αυτοί θα κατασκευάσουν τον κεραυνό και θα τον δωρίσουν στο Δία. Η δεύτερη τριάδα είναι οι λεγόμενοι Εκα- τόγχειρες — ο Κόττος, ο Βριάρεος και ο Γύγης. Είναι πλάσμα­τα υπερφυσικά, γιγαντιαία σε μέγεθος, με εκατό κεφάλια και εκατό χέρια, και το κάθε χέρι τους έχει τρομερή δύναμη.

Πλάι στους Τιτάνες, τους πρώτους αυτοτελείς θεούς -ο ι οποίοι δεν είναι απλώς φυσικές δυνάμεις, όπως η Γαία, ο Ου­ρανός και ο Πόντος, που αποκτούν όνομα-, οι Κύκλωπες συμ­βολίζουν τη λάμψη της όρασης. Έχουν ένα μόνο μάτι καταμε­σής στο μέτωπο, το μάτι τους αυτό όμως είναι κεραυνοβόλο, όπως το όπλο που θα προσφέρουν στο Δία. Η μαγική δύναμη του ματιού. Οι Εκατόγχειρες, από την άλλη, συμβολίζουν με τη ζωώδη δύναμή τους την ικανότητα του νικάν, του υπερι- σχύειν με τη μυϊκή δύναμη των χεριών. Οι μεν έχουν τη δύνα­μη του μοναδικού ματιού τους που κεραυνοβολεί, οι δε των χεριών τους, που μπορούν και δένουν, περισφίγγουν, διαλύουν, νικούν, καθυποτάσσουν όλα τα πλάσματα του κόσμου. Τ ιτά­νες, Εκατόγχειρες και Κύκλωπες, ωστόσο, βρίσκονται όλοι μέσα στην κοιλιά της Γαίας· ο Ουρανός κείτεται ξαπλωμένος πάνω της.

Πραγματικό φως δεν υπάρχει ακόμα, διότι, έτσι όπως ο Ου­ρανός απλώνεται μονίμως πάνω στη Γαία, βασιλεύει συνεχώς το σκοτάδι. Η Γαία τότε αφήνει το θυμό της να ξεσπάσει. Ε ί­ναι έξαλλη που είναι αναγκασμένη να κρατάει μέσα στα σπλά­χνα της τα παιδιά της, τα οποία δεν μπορούν να βγουν, κι έτσι πρήζεται, ζορίζεται, σκάει. Τους μιλάει λοιπόν, απευθυνόμε­νη ειδικά στους Τιτάνες, και τους λέει: «Ακούστε εδώ, ο πα­τέρας σας μας αδικεί, μας υποβάλλει σε τρομερά μαρτύρια, αυτό πρέπει να σταματήσει. Πρέπει να ξεσηκωθείτε ενάντια στον πατέρα σας, τον Ουρανό». Ακούγοντας τα επιτακτικά αυτά λόγια, τους Τιτάνες τούς πιάνει τρόμος μες στην κοιλιά της Γαίας. Ο Ουρανός παραμένει αμετακίνητος πάνω στη μητέρα τους, ισομεγέθης μ’ αυτήν, τους φαίνεται δύσκολο να τον νικήσουν. Μόνο ο πιο μικρός, ο Κρόνος, δέχεται να βοη­

Η Κ Α Τ Α Γ Ω ΓΗ ΤΟ Τ ΣΤ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ 23

θήσει τη Γαία και να αναμετρηθεί με τον πατέρα του.Η Γη σκαρφίζεται ένα πανούργο κυριολεκτικά σχέδιο. Για

να βάλει σ’ εφαρμογή το σχέδιό της, δημιουργεί μέσα στα σπλάχνα της ένα εργαλείο, ένα κλαδευτήρι, μιαν άρπη, που την κατασκευάζει από καθαρό ατσάλι. Και οπλίζει με το δρε­πάνι αυτό το χέρι του Κρόνου. Αυτός βρίσκεται μέσα στην κοιλιά της μάνας του, εκεί όπου ο Ουρανός σμίγει μαζί της, και καραδοκεί, παραμονεύει. Απλώνεται λοιπόν ο Ουρανός πάνω στη Γαία· αρπάζει τότε ο Κρόνος με το αριστερό χέρι τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, τα κρατάει γερά και, κραδαίνοντας το κλαδευτήρι στο δεξί, τα κόβει. Έπειτα, χω­ρίς να στραφεί, για να αποφύγει τη συμφορά που η πράξη του μπορούσε να προκαλέσει, πετάει πάνω από τον ώμο του το ανδρικό μόριο του Ουρανού. Από το ακρωτηριασμένο αυτό μό­ριο που ο Κρόνος πετάει πίσω από τον ώμο του πέφτουν στη γη λίγες σταγόνες αίμα, ενώ ο φαλλός του πάει μακρύτερα, πέφτει στο πέλαγος. Ο Ουρανός, ευνουχισμένος, βγάζει μια κραυγή πόνου και τινάζεται μακριά από τη Γαία. Πάει τότε και στερεώνεται ψηλά, πάνω από τον κόσμο, από όπου δε θα κουνηθεί ποτέ ξανά. Επειδή ο Ουρανός είναι ισομεγέθης με τη Γαία, δεν υπάρχει σπιθαμή γης που να μην έχει από πάνω της, όταν σηκώνουμε τα μάτια, ένα ίσο κομμάτι ουρανού.

Η γη, ο χώρος, ο ουρανός

ΕΥΝΟΥΧΙΖΟΝΤΑΣ τον Ουρανό, με τις συμβουλές και την πονη­ριά της μητέρας του, ο Κρόνος κάνει ένα βήμα πολύ σημαντι­κό όσον αφορά τη γέννηση του σύμπαντος. Χωρίζει τη γη από τον ουρανό. Δημιουργεί ελεύθερο χώρο ανάμεσα στον ουρανό και στη γη: όλα τα πλάσματα που θα γεννήσει η γη, και όλα όσα θα φέρουν στη ζωή τα έμβια όντα, θα έχουν χώρο να ανα- πνεύσουν, να ζήσουν. Απελευθερώθηκε ο χώρος, παράλληλα όμως μεταβλήθηκε και ο χρόνος. Όσο ο Ουρανός ακουμπούσε πάνω στη Γαία, δεν υπήρχε διαδοχή των γενεών, οι γενιές πα­ρέμεναν κρυμμένες βαθιά μέσα στο πλάσμα που τις είχε γεν­

24 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νήσει. Από τη στιγμή που ο Ουρανός αποτραβήχτηκε, οι Τ ιτά­νες μπόρεσαν και βγήκαν από την κοιλιά της μητέρας τους και με τη σειρά τους τεκνοποίησαν. Έτσι λοιπόν αρχίζουν οι γ ε­νιές να διαδέχονται η μία την άλλη. Ο χώρος είναι ανοιχτός και ο «έναστρος ουρανός» λειτουργεί τώρα ως θόλος, μοιάζει με βαθύχρωμο ουρανό κρεβατιού, που απλώνεται πάνω από τη γη. Πού και πού, ο σκοτεινός αυτός ουρανός φωτίζεται, διότι εφεξής η μέρα και η νύχτα θα εναλλάσσονται. Τη μια εμφανί­ζεται ο σκοτεινός ουρανός, με τ αστέρια μόνο να τον φωτί­ζουν την άλλη, πάλι, προβάλλει ένας ουρανός φωτεινός, που μόνο σύννεφα τον σκιάζουν.

Ας αφήσουμε για λίγο τη σπορά της Γης και ας επανέλθου- με στη σπορά του Χάους. Το Χάος γέννησε δύο παιδιά, το ένα το λένε Έρεβος και το άλλο Νύχτα. Το Έρεβος, ως ευθεία προέ­κταση του Χάους, είναι το μαύρο σκοτάδι, η δύναμη του σκό­τους στην πλέον καθαρή μορφή του, το αμιγές σκότος. Η π ε­ρίπτωση της Νύχτας είναι διαφορετική. Όπως και η Γαία, γεν­νάει παιδιά χωρίς ερωτικό σμίξιμο, σαν να τα σμιλεύει στο σκο­τεινό της φόρεμα: τον Αιθέρα, το αιθέριο Φως, και την Ημέρα, το φως της ημέρας.

Το Έρεβος, τέκνο του Χάους, συμβολίζει το ιδιαίτερο χα­ρακτηριστικό του Χάους, το σκοτάδι. Η Νύχτα, αντιθέτως, προσκαλεί την ημέρα. Δεν υπάρχει νύχτα χωρίς ημέρα. Όταν η Νύχτα δίνει ζωή στον Αιθέρα και στην Ημέρα, τι κάνει; Όπως το Έρεβος είναι ο ζόφος στην καθαρή του μορφή, έτσι και ο Αιθέρας είναι η φωτεινότητα στην καθαρή μορφή της. Ο Α ιθέ­ρας είναι η άλλη πλευρά του Ερέβους. Ο λαμπερός Αιθέρας είναι εκείνο το κομμάτι του ουρανού που ποτέ δε σκοτεινιά­ζει, που ανήκει στους ολύμπιους θεούς. Ο Αιθέρας είναι ένα φως ολοζώντανο, που ποτέ καμιά σκιά δεν το αμαυρώνει.^Αντι­θέτως, η Νύχτα και η Ημέρα αντιπαρατίθενται στηρίζοντας η μία την άλλη. Από τότε που ο χώρος είναι πια ανοιχτός, η Νύ­χτα και η Ημέρα διαδέχονται κανονικά η μία την άλλη. Στην είσοδο των Ταρτάρων βρίσκονται οι πύλες της Νύχτας, που οδηγούν στην κατοικία της. Εκεί εμφανίζονται διαδοχικά η Νύ­

Η Κ Α Τ Α Γ Ω ΓΗ ΤΟ Τ ΣΥ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ 25

χτα και η Ημέρα, χαιρετιούνται, διασταυρώνονται, χωρίς ποτέ να σμίξουν ή να αγγιχτούν. Όταν υπάρχει η νύχτα, η ημέρα απουσιάζει, όταν υπάρχει η ημέρα, λείπει η νύχτα, χωρίς την ημέρα όμως νύχτα δεν υπάρχει.

Όπως το Έρεβος συμβολίζει το απόλυτο και παντοτινό σκό­τος, έτσι και ο Αιθέρας ενσαρκώνει την απόλυτη φωτεινότη- τα. Όλα τα όντα που ζουν πάνω στη γη είναι πλάσματα της ημέρας και της νύχτας* το απόλυτο σκότος που καμιά ακτίνα του ήλιου δεν το διαπερνάει, το ζόφο του Ερέβους, το γνωρί­ζουν μόνο όταν πεθαίνουν. Οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά ζουν και τη νύχτα και την ημέρα στη σύζευξη αυτή των αντιθέτων, ενώ οι θεοί, από την άλλη, στην κορυφή του κόσμου, δε γνω­ρίζουν την εναλλαγή της ημέρας και της νύχτας. Ζουν μέσα σε ένα αΐδιο λαμπερό φως. Πάνω, οι ουράνιοι θεοί στο λαμπερό Αιθέρα, κάτω οι υπόγειοι θεοί ή οι ηττημένοι, που κλείστηκαν στα Τάρταρα και ζουν συνεχώς μες στο σκοτάδι* τέλος, οι θνη­τοί ζούνε στον κόσμο, που είναι ήδη ανάμεικτος.

Ας επανέλθουμε στον Ουρανό. Τι γίνεται όταν στερεώνε­ται ψηλά πάνω από τον κόσμο; Δε σμίγει πια με τη Γαία, με εξαίρεση τις πλούσιες, ζωοδότρες βροχές, όταν ο ουρανός ανοί­γει και η γη γονιμοποιείται. Με την ευεργετική αυτή βροχή, η γη μπορεί και γεννάει καινούρια πλάσματα, καινούρια φυτά, δημητριακά. Εκτός όμως από αυτή την περίοδο των βροχών, τίποτα δε συνδέει πια τη γη και τον ουρανό.

Την ώρα που ο Ουρανός απομακρυνόταν από τη Γαία, έδω­σε φοβερή κατάρα στους γιους του: «Τιτάνες θα ονομάζεστε, τους είπε, κάνοντας ένα λογοπαίγνιο με το ρήμα τιταίνω, δ ιό­τι τεντώσατε τα χέρια σας πολύ ψηλά, το κρίμα σας, που ση­κώσατε χέρι πάνω στον πατέρα σας, μια μέρα θα το πληρώ­σετε». Από τις σταγόνες το αίμα που έσταξαν από τον ακρω­τηριασμένο φαλλό του στο χώμα γεννήθηκαν μετά από λίγο οι Ερινύες. Αρχέγονες δυνάμεις που κύρια αποστολή τους είχαν να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη της προσβολής που συγγενής δέχεται από συγγενή και να τον κάνουν να πληρώσει γ ι’ αυτό, όσος καιρός και αν περάσει. Είναι οι θεότητες της εκδίκησης

26 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

για τα εγκλήματα μεταξύ ομοαίματων. Οι Ερινύες συμβολί­ζουν το μίσος, τη μνήμη, την ανάμνηση του σφάλματος και την απαίτηση να πληρωθεί το κρίμα.

Από το αίμα της πληγής του Ουρανού γεννιούνται μαζί με τις Ερινύες και οι Γίγαντες και οι Μέλιες, οι νύμφες που κα­τοικούν στις φλαμουριές, τα ψηλά αυτά δέντρα. Οι Γίγαντες είναι κατά κύριο λόγο πολεμιστές, η προσωποποίηση της πο­λεμικής βίας: δεν υπήρξαν παιδιά ούτε και θα γεράσουν, ε ί­ναι σε όλη τους τη ζωή ενήλικες, στην ηλικία της αλκής, αφο- σιωμένοι στις πολεμικές δραστηριότητες, αγαπούν τη φονική μάχη. Οι νύμφες της φλαμουριάς, οι Μέλιες νύμφες, είναι και αυτές πολεμίστριες, έχουν και αυτές έφεση στη σφαγή, αφού τα δόρατα που χρησιμοποιούν οι πολεμιστές στη μάχη είναι φτιαγμένα από το ξύλο των δέντρων όπου κατοικούν. Έτσι λοιπόν, από τις σταγόνες το αίμα του Ουρανού γεννιούνται τριών ειδών πλάσματα, που ενσαρκώνουν τη βία, την τιμωρία, τη μάχη, τον πόλεμο, τη σφαγή. Για τους Έλληνες, η βία αυτή συνοψίζεται σε ένα όνομα, Έριδα, το οποίο σημαίνει τις κάθε μορφής και κάθε λογής συγκρούσεις, ή τη διχόνοια μέσα σ’ ένα σπιτικό στην περίπτωση των Ερινύων.

Έρις και έρως

Τΐ ΑΠΟΓΙΝΕ το γεννητικό όργανο του Ουρανού που ο Κρόνος πέταξε στη θάλασσα, μέσα στον Πόντο; Δε βούλιαξε μέσα στα κύματα, επιπλέει, πλέει, και ο αφρός του σπέρματος ανακα­τεύεται με τον αφρό της θάλασσας. Από το σμίξιμο αυτό του αφρού γύρω από το φαλλό που τον παρασύρουν τα κύματα, δημιουργείται ένα πλάσμα υπέροχο: η Αφροδίτη, η θεά της θάλασσας και του αφρού. Για λίγο καιρό τα ξ ιδ εύ εσ α ι μετά αράζει στο νησί της, την Κύπρο. Βαδίζει πάνω στην^αμμο και καθώς προχωράει τα πιο ευωδιαστά και πιο όμορφα λουλού­δια φυτρώνουν κάτω από τα πόδια της. Στα χνάρια της Αφρο­δίτης ακολουθούν ο Έρως και ο Ίμερος, ο Έρωτας και ο Πό­θος. Ο Έρωτας αυτός δεν είναι ο πρωταρχικός Έρωτας, αλλά

Η Κ Α Τ Α Γ Ω ΓΗ ΤΟ Τ ΣΥ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ 27

ένας Έρωτας που απαιτεί να υπάρχει στο εξής το αρσενικό και το θηλυκό. Πολλές φορές θεωρείται γιος της Αφροδίτης. Ο Έρωτας αυτός λοιπόν έχει αλλάξει ρόλο. Αποστολή του δεν είναι πια να φέρει στο φως όλα όσα οι αρχέγονες δυνάμεις έκρυβαν βαθιά στα σκοτεινά τους σπλάχνα. Αποστολή του τώρα είναι να ενώσει δυο χωριστά πλάσματα, διαφορετικού φύλου, σε ένα παιχνίδι ερωτικό που προϋποθέτει μια ερωτική στρατηγική με όλα της τα επακόλουθα, έλξη, συναίνεση, ζή­λια. Ο Έρωτας ενώνει δυο πλάσματα διαφορετικά για να γεν­νηθεί από αυτά ένα τρίτο πλάσμα, που δεν είναι ολόιδιο ούτε με τον έναν ούτε με τον άλλο γονιό, αποτελεί όμως προέκτα­ση και των δύο. Η δημιουργία λοιπόν που έχουμε τώρα είναι διαφορετική από την πρωταρχική δημιουργία. Με άλλα λόγια, κόβοντας το όργανο του πατέρα του, ο Κρόνος καθιέρωσε δυο δυνάμεις τις οποίες οιΈλληνες θεωρούν συμπληρωματικές, η μία ονομάζεται Έρις, Φιλονικία, και η άλλη Έρως, Αγάπη.

Έριδα σημαίνει διαμάχη μέσα στην ίδια οικογένεια ή μέσα στην ίδια κοινότητα, φιλονικία, διχόνοια εκεί που πριν βασί­λευε η ομόνοια. Έρωτας, αντιθέτως, σημαίνει συμφωνία και ένωση ανόμοιων πραγμάτων, τόσο ανόμοιων όσο το αρσενικό και το θηλυκό. Η Έριδα και ο Έρωτας προέρχονται και οι δυο από την ίδια γενεσιουργό πράξη που άνοιξε το χώρο, απελευ­θέρωσε το χρόνο, επέτρεψε στις γενιές να εμφανιστούν δια­δοχικά στο θέατρο του κόσμου, ανοιχτό από δω και μπρος.

Τώρα, όλα αυτά τα θεία πλάσματα, με την Έριδα από τη μια μεριά και τον Έρωτα από την άλλη, θα συγκρουστούν και θα πολεμήσουν μεταξύ τους. Για ποιο λόγο; Όχι τόσο για να δημιουργήσουν το σύμπαν, το οποίο έχει ήδη θεμελιωθεί, αλλά για να ορίσουν τον κύριο του σύμπαντος. Ποιος θα είναι ο κυ­ρίαρχος; Δεν έχουμε πια να κάνουμε με ιστορίες κοσμογονι- κές που θέτουν ερωτήματα του τύπου «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος; Γιατί στην αρχή υπήρχε το Χάος; Πώς έγιναν όλα αυτά που περικλείει το σύμπαν;»* τώρα άλλα ερωτήματα εμφανί­ζονται και άλλες ιστορίες, πολύ πιο δραματικές, προσπαθούν να τα απαντήσουν. Πώς οι θεοί που έχουν δημιουργηθεί και

28 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

έχουν κάνει με τη σειρά τους και αυτοί παιδιά θα πολεμήσουν και θα αλληλοσπαραχτούν; Πώς θα τα βρουν μεταξύ τους; Πώς θα πληρώσουν οι Τιτάνες το έγκλημα που διέπραξαν ενάντια στον πατέρα τους τον Ουρανό, πώς θα τιμωρηθούν; Ποιος θα διασφαλίσει τη σταθερότητα του κόσμου, ο οποίος δημιουρ- γήθηκε από το τίποτα, που ήταν τα πάντα, από το ζόφο που γέννησε ακόμη και το ίδιο το φως, από ένα κενό που γέννησε την πληρότητα και τη στερεότητα; Πώς ο κόσμος αυτός θα σταθεροποιηθεί, θα οργανωθεί, θα βασιστεί σε πλάσματα δια­φορετικά μεταξύ τους; Ο Ουρανός, απομακρυνόμενος από τη Γη, ανοίγει το δρόμο για την αδιάλειπτη διαδοχή των γενεών. Αν όμως σε κάθε γενιά οι θεοί πολεμούν μεταξύ τους, τότε ο κόσμος θα παραπαίει. 0 πόλεμος των θεών πρέπει κάποτε να τελειώσει για να βασιλέψει στον κόσμο η τάξη εσαεί. Η αυ­λαία σηκώνεται, θα παρακολουθήσουμε τις μάχες για τη θεϊ­κή κυριαρχία.

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ, Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΤ ΔΙΑ

Στο ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ το σκηνικό έχει λοιπόν στηθεί. Ο χώρος είναι ανοιχτός, ο χρόνος κυλάει, οι γενιές θα αρχίσουν να διαδέχονται η μία την άλλη. Κάτω υπάρχει ο υπόγειος κό­σμος, από πάνω είναι η απέραντη γη, τα κύματα, ο Ωκεανός, ο ποταμός που περιβάλλει τα πάντα, και πάνω από όλα ο ακί­νητος ουρανός. Όπως η γη είναι ένα βάθρο στέρεο για τους αν­θρώπους, τα ζώα, έτσι και ψηλά, ο αιθέριος ουρανός αποτελεί την ασφαλή διαμονή των θεών. Οι Τιτάνες, οι οποίοι είναι οι πρώτοι αμιγείς θεοί, τα παιδιά του Ουρανού, έχουν λοιπόν τον κόσμο στη διάθεσή τους. Θα πάνε και θα εγκατασταθούν ψηλά ψηλά, στα βουνά της γης, εκεί που θα κατοικήσουν επίσης μο- νίμως οι ελασσόνες θεοί, οι Ναϊάδες, οι νύμφες των δασών, οι νύμφες των βουνών. Ο καθένας παίρνει θέση στο χώρο όπου μπορεί να δράσει.

Στο πιο ψηλό μέρος του ουρανού βρίσκονται οι Τιτάνες, οι λεγόμενοι Ουρανίδες, τα παιδιά του Ουρανού, αγόρια και κο­ρίτσια. Επικεφαλής τους το στερνοπαίδι, ο μικρότερος, ένας θεός πονηρός, πανούργος, κακός. 0 Κρόνος, ο οποίος δε δ ί­στασε να κόψει τα γεννητικά όργανα του πατέρα του. Απο- τολμώντας την πράξη αυτή, απελευθέρωσε το σύμπαν, δη­μιούργησε το χώρο, έδωσε ζωή σε έναν κόσμο διαφοροποιη­μένο, οργανωμένο. Η θετική αυτή πράξη εμπεριέχει και μια σκοτεινή πλευρά, είναι την ίδια στιγμή ένα αμάρτημα για το οποίο θα πληρωθεί κάποιο τίμημα. Διότι τη στιγμή που ο Ου­ρανός αποσυρόταν στην οριστική του πλέον θέση, φρόντισε να

30 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

καταραστεί τα παιδιά του, τους πρώτους αυτοτελείς θεούς, έδωσε μια κατάρα που την πραγματοποίησή της θα αναλάβουν οι Ερινύες, γεννήματα του ακρωτηριασμού. Μια μέρα, ο Κρό­νος θα πρέπει να πληρώσει το χρέος του στις Ερινύες, που θα πάρουν εκδίκηση για τον πατέρα του.

Αυτός ο μικρότερος αλλά και τολμηρότερος γιος λοιπόν, που εκτέλεσε το τέχνασμα της Γαίας, έδιωξε τον Ουρανό και τον απομάκρυνε από πάνω της, ο Κρόνος, θα είναι ο βασιλιάς των θεών και του κόσμου. Μαζί του, γύρω του, στέκονται οι Τιτάνες, οι οποίοι είναι κατώτεροι αλλά συνένοχοί του. Ο Κρό­νος τούς ελευθέρωσε, είναι οι προστατευόμενοί του. Το ερω­τικό σμίξιμο του Ουρανού και της Γαίας έφερε στον κόσμο και κάποια άλλα πλάσματα, δυο τριάδες πλασμάτων που ήταν στην αρχή φυλακισμένα σαν τους Τιτάνες, τα αδέρφια τους, μέσα στην κοιλιά της Γης: τους τρεις Κύκλωπες και τους τρεις Εκατόγχειρες. Τι έχουν απογίνει; Κατά πάσα πιθανότητα, ο Κρόνος, ο φθονερός και κακός αυτός θεός, πάντα επιφυλακτι­κός και καχύποπτος, φοβήθηκε μήπως του σκαρώσουν καμιά παλιοδουλειά και τους αλυσόδεσε.Έριξε λοιπόν τους τρεις Κύ­κλωπες και τους τρεις Εκατόγχειρες σιδεροδέσμιους στον Κά­τω Κόσμο. Οι Τιτάνες και οι αδερφές τους, αντιθέτως, θα σμί­ξουν μεταξύ τους και ειδικά ο Κρόνος θα σμίξει με τη Ρέα. Η οποία είναι μια άλλη όψη της Γαίας. Η Γαία και η Ρέα είναι δύο συγγενείς, αρχέγονες δυνάμεις.Έχουν ωστόσο μια διαφο­ρά: η Γαία διαθέτει ένα όνομα κατανοητό για κάθεΈλληνα, η Γαία ονομάζεται Γη και είναι η γη* ενώ η Ρέα έχει ένα δικό της, ξεχωριστό όνομα και δεν ενσαρκώνει κανένα φυσικό στοι­χείο. Η Ρέα αποτελεί μια πιο ανθρωπομορφική, πιο εξανθρω- πισμένη, πιο εξειδικευμένη όψη της Γαίας. Κατά βάθος, όμως, η Γαία και η Ρέα είναι σαν μάνα με κόρη, είναι απολύτως όμοιες, σαν δυο σταγόνες νερό.

Μες στη μεγάλη πατρική κοιλιά

Ο Κρόνος ζευγαρώνει με τη Ρέα και γεννά και αυτός παιδιά,

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 31

που με τη σειρά τους θα γεννήσουν άλλα παιδιά. Έτσι θα δη- μιουργηθεί μια νέα γενιά θεών, η δεύτερη γενιά αυτοτελών θεών, με τα ονόματα, τις σχέσεις τους, τα πεδία επιρροής τους. Ο Κρόνος όμως, δύσπιστος, φθονερός και ανήσυχος για την εξουσία του, δεν εμπιστεύεται τα παιδιά του. Πόσο μάλλον που η Γαία τού έχει βάλει λόγια. Μητέρα όλων των αρχέγο- νων θεοτήτων, η Γαία γνωρίζει τα μυστικά του χρόνου, αντι­λαμβάνεται όλα όσα κρύβονται μέσα στις σκοτεινές πτυχές του και έρχονται σιγά σιγά στο φως. Γνωρίζει εκ των προτέρων το μέλλον. Η Γαία προειδοποίησε το γιο της ότι κινδυνεύει να γίνει θύμα κάποιου παιδιού του. Ένας γιος του, πιο δυνατός από αυτόν, θα τον εκθρονίσει. Συνεπώς, η κυριαρχία του Κρό­νου είναι μια κυριαρχία προσωρινή. Έτσι λοιπόν και αυτός, ανήσυχος πολύ, παίρνει τα μέτρα του. Μόλις αποκτάει ένα παιδί, αμέσως το καταπίνει, το καταβροχθίζει και το ρίχνει στο στομάχι του. Όλα τα παιδιά του Κρόνου και της Ρέας βρίσκο­νται έτσι καταχωνιασμένα μες στην κοιλιά του πατέρα τους.

Όπως είναι φυσικό, η Ρέα δεν είναι και πολύ ευχαριστημέ­νη με την πρακτική αυτή του Κρόνου, όπως δεν ήταν και η Γαία με τη συμπεριφορά του Ουρανού, που εμπόδιζε τα παιδιά του να δουν το φως της μέρας. Ο Ουρανός και ο Κρόνος καταδι­κάζουν κατά κάποιο τρόπο τα τέκνα τους στο προ της γέννη­σης σκότος. Δε θέλουν να τα αφήσουν να ανθίσουν στο φως, σαν τα δέντρα που διαπερνούν το έδαφος και ζουν ανάμεσα στον ουρανό και στη γη. Ακολουθώντας τη συμβουλή της Γης, η Ρέα αποφασίζει να αντιδράσει στην απαράδεκτη συμπερι­φορά του Κρόνου. Γ ι’ αυτό σκαρφίζεται ένα κόλπο, ένα δόλο, μια πονηριά, ένα ψέμα. Και, έτσι, πολεμάει τον Κρόνο με την ίδια του τη φύση, δεδομένου ότι είναι ένας θεός της πονηριάς, του ψεύδους και της διπροσωπίας. Όταν φτάνει η ώρα να γεν­νηθεί ο Δίας, το τελευταίο παιδί και το στερνό αγόρι —όπως και ο Κρόνος ήταν ο μικρότερος γιος του Ουρανού— , η Ρέα πηγαίνει στην Κρήτη και γεννάει κρυφά. Εμπιστεύεται το παι­δί στις Νάιάδες, πλάσματα θεϊκά, να το φυλάνε και αυτές ανα­λαμβάνουν να το αναθρέψουν μέσα σε μια σπηλιά, ώστε ο

32 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Κρόνος να μην καταλάβει τίποτα, να μην ακούσει τα κλάματα του νεογέννητου. Στη συνέχεια, επειδή οι φωνές του παιδιού γίνονταν όλο και πιο δυνατές, η Ρέα ζητάει από κάποιες αν­δρικές θεότητες, τους Κουρήτες, να σταθούν μπροστά στη σπη­λιά και να χορεύουν τους πολεμικούς χορούς τους, ώστε η κλαγγή των όπλων και οι διάφοροι θόρυβοι και τα άσματα να καλύπτουν τον ήχο της φωνής του μικρού Δία. Έτσι λοιπόν, ο Κρόνος δεν καταλαβαίνει τίποτα. Επειδή όμως ξέρει ότι η Ρέα ήταν έγκυος, περιμένει να δει το τελευταίο βρέφος που γέν­νησε και οφείλει να του παρουσιάσει. Τι του πάει λοιπόν εκεί­νη; Μια πέτρα. Μια πέτρα κουκουλωμένη με μωρουδιακά. Λέει στον Κρόνο: «Πρόσεχε, είναι λεπτεπίλεπτο, είναι μικρό», και χοπ, ο Κρόνος κατεβάζει μια και κάτω τη φασκιωμένη πέτρα. Όλη η γενιά των παιδιών του Κρόνου και της Ρέας, λοιπόν, βρί­σκεται μέσα στο στομάχι του Κρόνου και πάνω από όλα η πέτρα.

Στο διάστημα αυτό, ο Δίας μεγαλώνει και δυναμώνει στην Κρήτη. Όταν ενηλικιώνεται πια, σκέφτεται ότι θα ήταν μια πολύ καλή ιδέα να τιμωρήσει τον Κρόνο για το έγκλημα που διέπραξε ενάντια στα ίδια του τα παιδιά αλλά και ενάντια στον Ουρανό, τον οποίο έβαλε σε κίνδυνο ακρωτηριάζοντάς τον. Τι να κάνει; 0 Δίας είναι μόνος του. Θέλει να κάνει τον Κρόνο να βγάλει, να ξεράσει το τσούρμο τα παιδιά που έχει στην κοι­λιά του. Θα το καταφέρει και πάλι χάρη στην πονηριά, την πονηριά που οι Έλληνες ονομάζουν μήτιδα , αυτή τη μορφή ευφυΐας, δηλαδή, με την οποία ο άνθρωπος συνδυάζει εκ των προτέρων ποικίλους τρόπους ώστε να κοροϊδέψει όποιον έχει απέναντι του. Η πονηριά του Δία συνίσταται στο ότι βάζει τον Κρόνο να πάρει ένα φάρμαχον, ένα γιατρικό που του το πα­ρουσιάζουν ως μαγικό και το οποίο είναι στην ουσία ένα εμ ε­τικό. Του το προσφέρει η Ρέα. 0 Κρόνος δεν προλαβαίνει καλά καλά να καταπιεί και αρχίζει να ξερνάει, πρώτα ξερνάει την πέτρα, μετά την Εστία, που βγαίνει πρώτη, και στη συνέχεια όλους τους θεούς και τις θεές, με σειρά αντίστροφη σε σχέση με την ηλικία τους. Στο βάθος βρίσκεται ο μεγαλύτερος, κι

Ο ΠΟΛ ΕΜ ΟΣ ΤΩΝ Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 33

αμέσως μετά την πέτρα ο νεότερος. Ο Κρόνος, βγάζοντας από μέσα του όλα τα παιδιά που είχε φέρει στον κόσμο η Ρέα, επα­ναλαμβάνει τη γέννησή τους.

Η τροφή των αθανάτων

ΕΧΟΥΝ ΜΑΖΕΥΤΕΙ λοιπόν ένα πλήθος θεοί και θεές που συ- ντάσσονται με το Δία. Αρχίζει τότε ο πόλεμος των θεών, όπως θα τον λέγαμε, η αντιπαράθεσή τους, δηλαδή, σε μια μάχη, επί μακρόν αβέβαιη, που διαρκεί περίπου δέκα «πλείους ενιαυ­τούς», δηλαδή μυριάδες χρόνια, αφού ο ενιαυτός διαρκεί από εκατό έως χίλια έτη.

Από τη μια μεριά, γύρω από τον Κρόνο συγκεντρώνονται οι υπόλοιποι Τιτάνες, από την άλλη, γύρω από το Δία στέκο­νται οι λεγόμενοι Κρονίδες ή Ολύμπιοι. Και οι δυο έχουν στή­σει το στρατηγείο και το στρατόπεδό τους στην κορφή ενός βουνού και πολεμούν για πολύ καιρό χωρίς η νίκη να κλίνει ξεκάθαρα προς τη μία ή την άλλη πλευρά. Έτσι λοιπόν, το θέα­τρο του κόσμου έχει στηθεί και ήδη καταλαμβάνεται, σπαράσ- σεται από τον πόλεμο ανάμεσα στην πρώτη γενιά των θεών και στα παιδιά τους, που δε λέει να τελειώσει. Και στην προκει­μένη περίπτωση παρεμβαίνει πάλι η πονηριά. Η αλλόκοτη αυτή μάχη ανάμεσα στις θείες δυνάμεις έχει πολλές πτυχές. Το β έ­βαιο είναι ότι η νίκη θα στεφανώσει το στρατόπεδο εκείνο που θα έχει σύνεργό του όχι μόνο τη ζωώδη δύναμη αλλά και την πολύτροπη ευφυΐα. Στην αβέβαιη αυτή μάχη τον καθοριστικό ρόλο δε θα τον παίξει η βία και η υπερβάλλουσα δύναμη αλλά η κατεργαριά και η πονηριά. Για το λόγο αυτό, ένα πρόσωπο που ονομάζεται Τιτάνας παρ’ όλο που ανήκει στη δεύτερη γ ε ­νιά -είναι γιος του Τιτάνα Ιαπετού-, ο Προμηθέας, θα πρέπει να πάει με το μέρος του Δία και να προσφέρει στο νεαρό θεό αυτό που του λείπει ακόμα, δηλαδή την πονηριά. Το σημαντι­κότερο με τη μήτιδα , το εύστροφο και δόλιο πνεύμα, είναι ότι επ ιτρέπει στον άνθρωπο να οργανώσει εκ των προτέρων τα πράγματα, ώστε να του έρθουν βολικά.

34 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Η Γαία, η μεγάλη μητέρα, σκοτεινή και ολόφωτη, βουβή και ιδιαίτερα εύγλωττη, εξηγεί στο Δία ότι για να νικήσει θα πρέ­πει να συμμαχήσει με κάποια πλάσματα που συγγενεύουν με τους Τιτάνες αλλά δεν ανήκουν στο στρατόπεδό τους· εννοεί τους τρεις Κύκλωπες και τους τρεις Εκατόγχειρες. Διότι οι τιτάνιοι αυτοί θεοί είναι αρχέγονες θεότητες που εξακολου­θούν να διαθέτουν όλη τη σφοδρότητα των φυσικών δυνάμεων για να νικήσει όμως κανείς και να καθυποτάξει τις δυνάμεις της αταξίας, πρέπει να αφομοιώσει ο ίδιος τη δύναμη της ατα­ξίας. Τα απολύτως λογικά, απολύτως συγκροτημένα πλάσμα­τα δεν μπορούν να το επιτύχουν. Ο Δίας χρειάζεται στο στρα­τόπεδό του κάποια πρόσωπα που να ενσαρκώνουν τις δυνά­μεις της βίαιης σφοδρότητας και της παράφορης αταξίας, τις οποίες αντιπροσωπεύουν οι Τιτάνες.

Έτσι, ο Δίας λύνει τα δεσμά των Κυκλώπων και των Εκα- τόγχειρων, τους απελευθερώνει, και αυτοί προσφέρονται στο εξής να τον συνδράμουν. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι η σύγκρου­ση των θεών τερματίζεται αυτομάτως. Ο Δίας τούς χάρισε και πάλι την ελευθερία της κίνησης, αφού πρώτα τους έβγαλε από τη ζοφερή, ολοσκότεινη φυλακή όπου τους είχε πετάξει ο Κρό­νος* για να γίνουν όμως πιστοί του σύμμαχοι, θα πρέπει να τους δώσει εχέγγυα ότι, εφόσον θα πολεμήσουν στο πλευρό του, θα δικαιούνται και αυτοί το νέκταρ και την αμβροσία, δηλαδή την τροφή των αθανάτων.

Στο σημείο αυτό επανέρχεται, όπως βλέπουμε, το θέμα της τροφής, το οποίο έχει ήδη παίξει πολύ σπουδαίο ρόλο: ο Κρό­νος είχε μια διαβολεμένη όρεξη, καταβρόχθιζε τα παιδιά του, τα παιδιά του ήταν η τροφή του* τόσο πολύ τον απασχολούσε πώς θα γεμίσει την μπάκα του, που, όταν του δώσανε αντί για μωρό ένα λιθάρι, το κατάπιε και αυτό. Ο Δίας αναγορεύει τους Εκατόγχειρες και τους Κύκλωπες, που είναι ίδια φύτρα με τους Τιτάνες, σε πραγματικές ολύμπιες θεότητες παραχωρώ­ντας τους ως προνόμιο την τροφή των αθανάτων. Διότι αυτό είναι το χαρακτηριστικό των ολύμπιων θεών σε αντίθεση με τα ζώα που τρώνε τα πάντα, σε αντίθεση με τους ανθρώπους

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 35

που θα τρέφονται από κάποια στιγμή και έπειτα με ψωμί, κρα­σί και το κρέας από τις τελετουργικές θυσίες, οι θεοί δεν τρώ­νε, ή μάλλον τρέφονται με την τροφή των αθανάτων, συναφή προς την εσωτερική τους ζωτικότητα, η οποία, σε αντίθεση με των ανθρώπων, δεν εξαντλείται ποτέ, δεν ξέρει τι σημαίνει κούραση. Οι άνθρωποι, όταν καταβάλλουν κάποια προσπά­θεια, πεινάνε και διψάνε. Πρέπει να ξαναγεμίσουν τις μπατα­ρίες τους. Οι θεοί είναι απαλλαγμένοι από τη μόνιμη αυτή έγνοια. Αντιθέτως, η ύπαρξή τους χαρακτηρίζεται από συνέ­χεια. Με το νέκταρ και την αμβροσία που τους προσφέρουν, οι θεοί επισφραγίζουν το γεγονός ότι οι Εκατόγχειρες και οι Κύκλωπες είναι πλέον και αυτοί θεοί, ισότιμοι με τους υπό­λοιπους. Έχουμε από τη μια μεριά τα τετραπέρατα κόλπα, την πονηριά, και από την άλλη τη χοντροκομμένη δύναμη, τη βία και την ξέφρενη αταξία, που, διαμέσου των Κυκλώπων και των Εκατόγχειρων, στρέφονται ενάντια στους Τιτάνες που τις εν­σαρκώνουν. Τελικά, μετά από δέκα ενιαυτούς αμφίρροπης μάχης, η ζυγαριά κλίνει προς τη μεριά των ολύμπιων θεών, οι οποίοι ονομάζονται έτσι επειδή πολεμούν από την κορυφή του Ολύμπου.

Ποιοι είναι οι Κύκλωπες; Με ποιο τρόπο χαρίζουν τη νίκη στο Δία; Προσφέροντάς του ένα ακαταμάχητο όπλο, τον κε­ραυνό. Τα μέσα για να τον φτιάξουν τους τα δίνει η πανταχού παρούσα Γαία, με τον ίδιο τρόπο που είχε βγάλει από τον κόρφο της την ατσάλινη άρπη που όπλισε το χέρι του Κρόνου. Και σ’ αυτή την περίπτωση, τους παρέχει τις πρώτες ύλες. Οι Κύκλωπες με το μοναδικό τους μάτι, σαν σιδεράδες, σαν πρώι­μοι Ήφαιστοι, κατέχουν τον κεραυνό, τον οποίο θα θέσουν στη διάθεση του Δία, για να τον χρησιμοποιεί όποτε θέλει. Στα χέρια του Δία, ο κεραυνός είναι φως και φωτιά μαζί συμπυ­κνωμένα, εξαιρετικά ισχυρός και αποτελεσματικός. Το ότι οι Κύκλωπες έχουν ένα και μόνο μάτι έχει την εξήγησή του: το ίδιο το μάτι τους είναι σαν φωτιά. Οι αρχαίοι —αυτοί δηλαδή που επινόησαν αυτές τις ιστορίες— πίστευαν ότι το βλέμμα των ανθρώπων είναι το φως που εκπέμπει το μάτι. Το φως

36 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

λοιπόν που θα ξεπηδήσει από το μάτι του Δία θα είναι ο κε­ραυνός. Κάθε φορά που θα κινδυνεύει πραγματικά, το μάτι του θα κεραυνοβολεί τους αντιπάλους του. Έχουμε από τη μια τους Κύκλωπες με το μάτι τους και από την άλλη τους Εκατόγχει- ρες, τα γιγαντόμορφα τέρατα με την εκατονταπλάσια δύναμη στους βραχίονές τους ή, όπως λένε οι Έλληνες που δεν κάνουν τη διάκριση, στις χείρες. Οι Εκατόγχειρες έχουν εκατό χέρια: είναι η γροθιά, η δύναμη. Με τα δύο αυτά πλεονεκτήματα, το μάτι των Κυκλώπων που κεραυνοβολεί και τη δύναμη των χε­ριών που κατατροπώνει, ο Δίας γίνεται πραγματικά ανίκητος.

Στη μάχη αυτή έχουμε μία κορύφωση. Στο απόγειο της μά­χης ανάμεσα στις θεϊκές δυνάμεις, όταν ο Δίας εξαπολύει τον κεραυνό του και οι Εκατόγχειρες ορμούν στους Τιτάνες, ο κό­σμος επανέρχεται σε χαώδη κατάσταση. Τα βουνά γκρεμίζο­νται, βάραθρα ανοίγονται και, βαθιά μέσα από τα Τάρταρα όπου βασιλεύει η Νύχτα, η ομίχλη εμφανίζεται ξαφνικά και ανεβαίνει από τα βάθη. Ο ουρανός σωριάζεται πάνω στη γη, επιστρέφουμε στην κατάσταση του Χάους, στην πρωταρχική κατάσταση της αρχέγονης αταξίας, όταν τίποτα ακόμη δεν είχε πάρει σχήμα και μορφή. Τπερισχύοντας, ο Δίας δε νικάει απλώς τον αντίπαλο και πατέρα του Κρόνο, αλλά δημιουργεί τον κό­σμο από την αρχή, ξαναφτιάχνει έναν κόσμο συγκροτημένο μέσα από το Χάος, την Άβυσσο, όπου τίποτα δε διακρίνεται, όπου τα πάντα είναι αταξία.

Είναι απολύτως σαφές ότι η δύναμη του Δία, είτε πρόκει­ται για τους Εκατόγχειρες και τα χέρια τους είτε για τους Κύ­κλωπες και το μάτι τους, σχετίζεται με την ικανότητά του να υπερισχύει του αντιπάλου του, να τον καθυποτάσσει. Η κυ­ριαρχία του Δία είναι η κυριαρχία ενός βασιλιά που κατέχει τα μαγικά δεσμά. Όταν ένας αντίπαλος σηκώνει κεφάλι ενα­ντίον του, ο Δίας τον κοιτάζει με το αστραποβόλο βλέμμα του και ο κεραυνός του τον περισφίγγει. Με τη δύναμη του ματιού, με τη δύναμη των χεριών, ο αντίπαλος παραδίνεται. Τη στιγ­μή της τρομακτικής αυτής αποθέωσης της δύναμης του Δία, που προϋποθέτει ως αναγκαίο στάδιο την προσωρινή επιστροφή

Ο ΠΟΛ ΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 37

στο Χάος, οι Τιτάνες σωριάζονται καταγής. Ο Δίας τούς ρίχνει κάτω μαστιγώνοντάς τους με τον κεραυνό, ενώ οι Εκατόγχει- ρες τους χτυπούν με τις γροθιές τους. Πέφτουν στη γη και οι Εκατόγχειρες ρίχνουν πάνω τους ένα βουνό από τεράστιες π έ­τρες και οι Τιτάνες δεν μπορούν πια ούτε να κουνηθούν. Οι θεοί αυτοί, η δύναμη των οποίων εκδηλωνόταν ως κινητικότη­τα, ως συνεχής παρουσία, έχουν πλέον εκμηδενιστεί, είναι ακίνητοι και ασφυκτιούν κάτω από έναν όγκο που δεν μπο­ρούν να αποτινάξουν. Η δύναμή τους είναι πια ανενεργή. Οι Εκατόγχειρες —ο Κόττος, ο Βριάρεος και ο Γύγης— τους αρπάζουν και τους οδηγούν στον υπόγειο κόσμο. Οι Τιτάνες δεν μπορούν να πεθάνουν διότι είναι αθάνατοι, καταλήγουν όμως στο υπόγειο Χάος, στα ομιχλώδη Τάρταρα, όπου δε δια- κρίνεται τίποτα, όπου δεν υπάρχει προσανατολισμός, στην άβυσσο που ανοίγεται μέσα στα βάθη της γης. Για να μην μπο­ρέσουν να ξανανεβούν στην επιφάνεια, ο Ποσειδώνας ανα­λαμβάνει να χτίσει ένα τείχος γύρω από το στόμιο, όπως θα το λέγαμε, το οποίο, βαθιά μέσα στη γη, σχηματίζει το στενό πέρασμα που καταλήγει στον υπόγειο και ομιχλώδη κόσμο, στα Τάρταρα. Από το στόμιο αυτό, που μοιάζει με λαιμό στά­μνας, εισχωρούν όλες οι ρίζες που η γη απλώνει στα σκοτάδια για να εξασφαλίσει τη σταθερότητά της. Σ’ αυτό το σημείο λοι­πόν ο Ποσειδώνας υψώνει ένα τριπλό, χάλκινο τείχος και βά­ζει τους Εκατόγχειρες, τους πιστούς φύλακες του Δία, να το φρουρούν. Κλείνοντας το άνοιγμα αυτό, έχουν ληφθεί πλέον όλες οι προφυλάξεις ώστε η γενιά των Τιτάνων να μην ξανα- δεί το φως της μέρας.

Η κυριαρχία του Δία

Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΑΞΗ έχει λοιπόν τελειώσει. 0 Δίας είναι τώρα ο νικητής.Έχει κερδίσει την υποστήριξη των Κυκλώπων και των Εκατόγχειρων, ενώ επίσης έχουν συμμαχήσει μαζί του και κά- ποιες άλλες δυνάμεις. Πιο συγκεκριμένα, έχει συμμαχήσει μαζί του μια θεά που συμβολίζει όλες τις επικίνδυνες δυνάμεις που

38 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

κρύβει μέσα του ο υπόγειος κόσμος, ο καταχθόνιος κόσμος και ο υδάτινος κόσμος μαζί, η θεά Στύγα. Κυλάει στα βάθη της γης, κυλάει στα Τάρταρα και στη συνέχεια βγαίνει κάποια στιγμή στην επιφάνεια. Τα νερά της Στύγας έχουν τέτοια δύναμη, που όποιος θνητός πάει να π ιει αμέσως κεραυνοβολείται, πέφτει νεκρός. Στη διάρκεια της μάχης, η Στύγα αποφασίζει να εγκα- ταλείψει το στρατόπεδο των Τιτάνων, όπου ανήκει λόγω κα­ταγωγής, και να συνταχτεί με το Δία. Τάσσεται λοιπόν στο πλευρό του και φέρνει μαζί και τα δυο παιδιά της, που ονο­μάζονται το ένα Κράτος και το άλλο Βία. Το Κράτος συμβο­λίζει τη δύναμη που κυριαρχεί, τη δύναμη που υπερισχύει των αντιπάλων και τους καθυποτάσσει. Η Βία ενσαρκώνει τη ζωώ­δη βία, το αντίθετο της πονηριάς. Από την ώρα που νικάει τους Τιτάνες, ο Δίας συνοδεύεται μονίμως από το Κράτος, τη δύ­ναμη της οικουμενικής κυριαρχίας, και τη Βία, την ικανότητα της ορμητικής βίας που κανείς δεν μπορεί να της αντισταθεί. Όπου και να πάει ο Δίας, σε όλες του τις μετακινήσεις, τον πλαισιώνουν πάντα το Κράτος, από τα δεξιά, και η Βία, από τα αριστερά.

Τα βλέπουν αυτά οι ολύμπιοι θεοί, οι αδελφοί και οι αδελ­φές του Δία, και αποφασίζουν ότι η εξουσία ανήκει στο Δία. Οι Τιτάνες έχουν πληρώσει για την ατιμία τους και τώρα ανα­λαμβάνει την εξουσία ο Δίας. Μοιράζει στους θεούς τις τιμές και τα προνόμια. Εγκαθιδρύει ένα θεϊκό σύμπαν ιεραρχημέ­νο, τακτοποιημένο, οργανωμένο, δηλαδή σταθερό. Το θέατρο του κόσμου έχει στηθεί, το σκηνικό είναι στη θέση του. Στην κορυφή του κόσμου άρχει ο Δίας, ο οποίος έβαλε τάξη στον κόσμο που προήλθε αρχικά από το Χάος.

Τώρα τίθενται κάποια άλλα ζητήματα. Ο Ουρανός και ο Κρόνος σε πολλά πράγματα έμοιαζαν. Είναι χαρακτηριστικό και των δύο ότι δεν ήθελαν να δουν τα παιδιά τους να τους διαδέχονται. Και ο ένας και ο άλλος εμπόδισαν τη σπορά τους να δει το φως της ημέρας. Οι πρώτοι αυτοί θεοί αποτελούν μια θεϊκή ομάδα που αρνείται να δώσει τη θέση της σε μια άλλη θεϊκή ομάδα, στο πλαίσιο της διαδοχής των γενεών. Πέρα από

Ο ΠΟΛ ΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 39

τις ομοιότητες τους όμως, ο Ουρανός και ο Κρόνος, ως πρό­σωπα του μύθου και της ιστορίας, δεν έχουν καμία σχέση. Τον Ουρανό τον γέννησε η Γαία και στη συνέχεια έσμιγε διαρκώς μαζί της* μοναδικό του σκοπό είχε να ζευγαρώνει με εκείνη που τον γέννησε, σε μια αδιάκοπη συνεύρεση. Ο Ουρανός δεν είναι καθόλου πονηρός, είναι άοπλος. Ούτε στιγμή δεν του περνάει από το νου ότι η Γαία μπορεί να θέλει να τον εκδικη­θεί.

Εντελώς διαφορετικός από τον Ουρανό, ο Κρόνος δεν κρα- τάει τα τέκνα του κλεισμένα μέσα στην κοιλιά της μητέρας τους αλλά μέσα στη δική του κοιλιά. Ο Ουρανός υπακούει στο έν­στικτο του αρχέγονου έρωτα που τον ακινητοποιεί, τον καθη­λώνει πάνω στη Γ αία· αντιθέτως, όλες οι κινήσεις του Κρόνου υπαγορεύονται από τη βούλησή του να διατηρήσει την εξου­σία, να παραμείνει ο κυρίαρχος. Ο Κρόνος είναι ο πρώτος πο­λιτικός. Δεν είναι μόνο ο πρώτος βασιλιάς των θεών, ο πρώτος βασιλιάς του σύμπαντος, είναι επίσης ο πρώτος που σκέφτη- κε με τρόπο πονηρό και πολιτικό από φόβο μη χάσει το σκή­πτρο του.

Με το Δία, το σύμπαν διαγράφεται πολύ διαφορετικό. Οι όμοιοί του τον επιλέγουν και τον ανακηρύσσουν βασιλιά. Μοι­ράζει όσο πιο δίκαια γίνεται τις τιμές που αναλογούν στον καθένα. Διατηρεί, μάλιστα, τα προνόμια που ορισμένες τιτά ­νιες δυνάμεις, οι οποίες δε συντάχθηκαν ξεκάθαρα με τη μία ή με την άλλη πλευρά στη σύγκρουση των θεών, κατείχαν πριν άπό την ανάρρησή του στο θρόνο. Όπως ο Ωκεανός, ο ποτα­μός που περιβάλλει τον κόσμο, ο οποίος δεν πήρε θέση ούτε υπέρ των Τιτάνων ούτε υπέρ των Ολυμπίων. Επειδή λοιπόν παρέμεινε ουδέτερος, θα συνεχίσει να φρουρεί τα εξωτερικά όρια του κόσμου, τον οποίο περικλείει μέσα στην υγρή του ζώνη.

Ο Δίας διατηρεί και διευρύνει περαιτέρω όλα τα προνόμια της Εκάτης, μιας θηλυκής θεότητας που επίσης δε συμμετείχε στη διαμάχη. Είναι αλήθεια ότι στη μοιρασιά των εξουσιών, έτσι όπως την οργανώνει ο Δίας, η Εκάτη κατέχει ξεχωριστή

40 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

θέση. Δεν είναι αμιγής ουράνια ούτε αμιγής επίγεια θεά, σε έναν αυστηρά οργανωμένο αρσενικό θεϊκό κόσμο αντιπροσω­πεύει κατά κάποιον τρόπο το παιχνίδι, τη χαρά της διασκέ­δασης, το τυχαίο. Μπορεί να ευνοήσει κάποιον ή, αντιθέτως, να τον βλάψει χωρίς κανείς να ξέρει το λόγο. Η Εκάτη χαρίζει ανάλογα με τα κέφια της την ευτυχία και τη δυστυχία. Κάνει να πληθαίνουν ή να λιγοστεύουν τα ψάρια στο νερό, τα που­λιά στον ουρανό και στη γη τα κοπάδια. Ενσαρκώνει το αναί­τιο στον κόσμο των θεών, του προσδίδει μια κάποια αβεβαιό­τητα. Ο Δίας και η Γαία εξουσιάζουν το χρόνο, γνωρίζουν εκ των προτέρων πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα* η Εκάτη βά­ζει λίγο λαδάκι στα γρανάζια του κόσμου, τον βοηθάει να λ ε ι­τουργήσει κάπως πιο ελεύθερα, αφήνει ένα περιθώριο στο απρόβλεπτο. Τα προνόμιά της είναι τεράστια.

Θα σκεφτόταν ίσως κανείς ότι τώρα τα πάντα έχουν πια ρυθμιστεί, φυσικά όμως δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Η νέα γενιά των θεών είναι πια καθεστώς. Επικεφαλής τους, ως βασιλιάς των θεών, είναι ο Δίας, ο οποίος δεν έχει αντικα­ταστήσει απλώς τον Κρόνο, αλλά αποτελεί το αντίθετό του. Ο Κρόνος ενσάρκωνε την απουσία δικαιοσύνης, δεν υπολόγιζε τους συμμάχους του, ενώ ο Δίας θεμελιώνει την κυριαρχία του πάνω σε μια μορφή δικαιοσύνης, μεριμνά ώστε η εύνοιά του να κατανέμεται ισομερώς στις λοιπές θεότητες. Επανορθώνει όσα κακά είχε κάνει ο Κρόνος, όταν ήταν κυρίαρχος, με τη μο­νομέρεια, τον υποκειμενισμό, την κακοποιό του δύναμη. Η κυ­ριαρχία που εγκαθιδρύει ο Δίας είναι πιο μετρημένη, πιο ισορ­ροπημένη.

Ο καιρός περνάει. Ο Δίας έχει παιδιά και, όπως είναι φυ­σικό, τα παιδιά αυτά πολύ γρήγορα θα μεγαλώσουν, θα γίνουν πολύ δυνατά και ισχυρά. Ένα στοιχείο στη λειτουργία του κό­σμου, όμως, συνιστά απειλή για το σύμπαν των θεών. Όλα τα πλάσματα πρέπει να μεγαλώσουν και να ενηλικιωθούν και ο χρόνος φθείρει τα πάντα: ο ίδιος ο Δίας υπήρξε μικρό παιδί, στα σπάργανα, και κλαψούριζε στα κρυφά μέσα στη σπηλιά του, προστατευμένος από φρουρούς. Τώρα βρίσκεται στην

Ο ΠΟ Λ ΕΜ Ο Σ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 41

ακμή του, θα έρθει όμως άραγε και γ ι’ αυτόν η παρακμή;Όπως στους ανθρώπους, έτσι δεν έρχεται και στους θεούς μια στιγ­μή που ο γέρος βασιλιάς νιώθει ότι δεν είναι πια αυτός που ήταν, βλέπει στο πλευρό του το μικρό γιο του, τον οποίο προ­στάτευε, να τον ξεπερνάει σε δύναμη πια και να τα καταφέρ­νει εκεί όπου ο ίδιος αποτυγχάνει;Όπως ο Κρόνος εκθρόνισε τον πατέρα του τον Ουρανό και στη συνέχεια ο Δίας τον πα­τέρα του τον Κρόνο, έτσι θα τον εκθρονίσει και το Δία ο γιος του; Βεβαίως, αυτό μπορεί να γίνει, ή μάλλον πρέπει να γίνει, από τη φύση του χρόνου η διαδοχή αυτή είναι αναπότρεπτη. Η Γαία το ξέρει* η Ρέα επίσης. Και ο Δίας, ειδοποιημένος, πρέπει να λάβει μέτρα για να αποφύγει αυτό το ενδεχόμενο. Πρέπει να είναι τέτοια η τάξη που έχει επιβάλει, ώστε να μην μπορεί να τεθεί σε αμφισβήτηση από τον αγώνα για τη διαδο­χή στη βασιλική εξουσία. 0 Δίας έγινε βασιλιάς των θεών, κύριος του κόσμου, δεν μπορεί συνεπώς να είναι ένας κυρίαρ­χος σαν όλους τους άλλους. Θα πρέπει να ενσαρκώνει την ίδια την έννοια της κυριαρχίας, μια δύναμη μόνιμης και οριστικής εξουσίας. Κλειδί για τη σταθερότητα της αμετακίνητης βασι­λείας, που αντικατέστησε τη σειρά των διαδοχικών βασιλειών, είναι ο γάμος του κυρίαρχου θεού.

Οι πονηριές της εξουσίας

Η ΠΡΩΤΗ ΣΤΖΤΓΟΣ του Δία ονομάζεται Μήτις και το όνομά της σημαίνει εκείνη τη μορφή ευφυΐας που του επέτρεψε, όπως είδαμε, να κερδίσει την εξουσία: μήτις, η πονηριά, η ικανότη­τα να προβλέπει κανείς τα γεγονότα, ώστε ποτέ να μην εκπλήσ­σεται και να μη σαστίζει, ποτέ να μην αφήνει περιθώρια για μια απρόσμενη επίθεση. 0 Δίας παντρεύεται λοιπόν τη Μήτι­δα, η οποία μένει σε λίγο έγκυος στην Αθηνά. 0 Δίας φοβάται μήπως τον εκθρονίσει και αυτόν με τη σειρά του ο γιος του. Πώς να το αποφύγει; Στο σημείο αυτό επανερχόμαστε στο θέμα της κατάποσης. Ο Κρόνος καταβρόχθιζε τα παιδιά του, αλλά δεν καταπολεμούσε το κακό στη ρίζα του, διότι χάρη στη

42 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μήτιδα , την πονηριά, θα αναγκαστεί με ένα εμετικό να βγάλει από μέσα του όλα του τα παιδιά. Ο Δίας θέλει να λύσει το πρόβλημα με τρόπο πολύ πιο ριζικό. Σκέφτεται ότι μια λύση υπάρχει μόνο: δεν αρκεί να έχει δίπλα του τη Μήτιδα ως σύ­ζυγο, πρέπει ο ίδιος να γίνει Μήτις. Δεν έχει ανάγκη από σύμ­μαχο, από σύντροφο, πρέπει ο ίδιος αυτοπροσώπως να είναι η μήτις. Πώς να το κάνει αυτό; Η Μήτις μπορεί και μεταμορ­φώνεται, αλλάζει συνεχώς μορφή, σαν τη Θέτιδα και τις άλλες θαλάσσιες θεότητες. Είναι ικανή να γίνει άγριο θηρίο, μυρμή­γκι, βράχος, ό,τι περνάει από το νου του ανθρώπου. Ανάμεσα στη σύζυγο, τη Μήτιδα, και στο σύζυγο, το Δία, διεξάγεται μια μονομαχία πονηριάς. Ποιος άραγε θα είναι ο νικητής;

Έχουμε βάσιμους λόγους για να υποθέσουμε ότι ο Δίας χρη­σιμοποιεί μια τακτική την οποία έχουμε συναντήσει και σε άλλες περιπτώσεις. Ποια είναι αυτή; Αν αναμετρηθεί ευθέως με μια μάγισσα ή με ένα μάγο που διαθέτει εξαιρετικά χαρί­σματα και πολύ μεγάλη δύναμη, είναι καταδικασμένος, φυσι­κά, να χάσει. Αντιθέτως, αν χρησιμοποιήσει πονηριά, έχει τότε μια πιθανότητα να κερδίσει. 0 Δίας ρωτάει τη Μήτιδα: «Μπο- ρείς πραγματικά να πάρεις όποια μορφή θέλεις; Μπορείς δη­λαδή να γίνεις ένα λιοντάρι που ξερνάει φωτιά;». Αμέσως η Μήτις γίνεται λέαινα που ξερνάει φωτιά. Ένα θέαμα φοβερό. Τη ρωτάει λοιπόν στη συνέχεια ο Δίας: «Μπορείς δηλαδή να μεταμορφωθείς και σε μια σταγόνα νερό;», «Βεβαίως και μπο­ρώ», «Γ ια να δω». Δεν προλαβαίνει καλά καλά να γίνει στα­γόνα νερό και ο Δίας την καταπίνει. Έτσι λοιπόν, η Μήτις βρ ί­σκεται μέσα στην κοιλιά του Δία. Η πονηριά για άλλη μια φορά έκανε το θαύμα της. 0 ηγεμόνας δεν καταπίνει απλώς τους εν­δεχόμενους διαδόχους του* εφεξής και στο πέρασμα του χρό­νου, μέσα στη ροή του χρόνου, θα ενσαρκώνει την πονηρή πρό­γνωση που θα του επ ιτρέπει να τινάζει προκαταβολικά στον αέρα τα σχέδια όλων όσων επιδιώκουν να τον αιφνιδιάσουν, να τον καταλάβουν εξαπίνης. Η σύζυγός του Μήτις, έγκυος στην Αθηνά, βρίσκεται μέσα στην κοιλιά του. Η Αθηνά δε θα βγει λοιπόν από τη μήτρα της μητέρας της αλλά από το φου­

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 43

σκωμένο κεφάλι του πατέρα της, που μοιάζει σαν την κοιλιά της Μήτιδας. Ο Δίας ουρλιάζει από τους πόνους. Ο Προμηθέας και ο Ήφαιστος καλούνται να τον συνδράμουν. Έρχονται με ένα διπλό πέλεκυ, του δίνουν μια στο κρανίο και η Αθηνά ξε- πηδάει αλαλάζοντας από το κεφάλι του θεού, μια πάνοπλη νεα­ρή παρθένος με την περικεφαλαία, το δόρυ, την ασπίδα και τη χάλκινη πανοπλία της. Η Αθηνά, η επινοητική, παμπόνηρη θεά. Την ίδια στιγμή, ο Δίας ενσαρκώνει από δω και μπρος όλη την πονηριά του κόσμου. Είναι απρόσβλητος, στο εξής κανείς δε θα μπορέσει να τον αιφνιδιάσει. Το μέγα ζήτημα λοιπόν της κυριαρχίας έχει λυθεί. 0 κόσμος των θεών έχει κύριο, τον οποίο κανείς δεν μπορεί πια να αμφισβητήσει, διότι είναι η ενσάρ­κωση της ίδιας της κυριαρχίας. Στο εξής τίποτα δεν μπορεί να απειλήσει την τάξη του σύμπαντος. Όλα ρυθμίζονται όταν ο Δίας καταπίνει τη Μήτιδα και γίνεται έτσι ο μητίετα , ο θεός που είναι ολόκληρος μήτις, η Φρόνηση προσωποποιημένη.

Η παμμήτειρα και το Χάος

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ έχει πια τελειώσει. Οι Τιτάνες έχουν ηττηθεί, οι Ολύμπιοι είναι οι νικητές. Στην πραγματικότητα, με την επικράτηση του Δία τίποτα δεν έχει λυθεί οριστικά· τη στιγμή που ο κόσμος δείχνει ότι έχει πια ειρηνέψει, ότι επ ι­κρατεί μια τάξη οριστική, σταθερή και δίκαιη, εκείνη τη στιγ­μή η Γαία γεννά ένα καινούριο, νεαρό πλάσμα, το οποίο ονο­μάζεται άλλοτε Τυφωέας και άλλοτε Τυφώνας. Τον συνέλαβε όταν έσμιξε ερωτικά, με την καθοδήγηση της «χρυσέης Αφρο­δίτης» σύμφωνα με την παράδοση, με ένα αρσενικό που ονο­μάζεται Τάρταρος. Είναι το βάραθρο, που μέσα της βαθιά λ ε ι­τουργεί σαν υποκατάστατο, κατά κάποιο τρόπο, σαν ηχώ του πρωταρχικού Χάους. Υπόγειος, ομιχλώδης, νύκτιος, ο Τάρτα­ρος είναι φύτρα εντελώς διαφορετική από εκείνη των ουρά­νιων δυνάμεων, είτε αυτοί είναι οι ολύμπιοι θεοί είτε οι Τ ιτά­νες.

Δεν πρόλαβαν καλά καλά οι θεοί να διώξουν τους Τιτάνες

44 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

από τον ουρανό και να τους στείλουν βαθιά μέσα στα Τάρτα­ρα, να μείνουν κλεισμένοι για πάντα, και η Γαία αποφάσισε να ενωθεί με τον Τάρταρο, το άκρο αντίθετο του ουρανού, για να γεννήσει ένα τελευταίο βλαστάρι. Η Γαία, ως το βάθρο του κόσμου, βρίσκεται στη μέση, ανάμεσα στον αιθέριο ουρανό και το ζοφερό Τάρταρο. Αν ρίξουμε από τον ουρανό ένα χάλκινο αμόνι, θα πέφτει επί εννιά μέρες και εννιά νύχτες, μέχρι να φτάσει πια στη γη τη δέκατη μέρα. Και το ίδιο αμόνι, αν το ρίξουμε προς τα κάτω, θα κάνει τον ίδιο χρόνο για να φτάσει στα Τάρταρα. Δημιουργώντας τον Ουρανό και σμίγοντας μαζί του, η Γ αία γέννησε όλη τη γενιά των ουράνιων θεών. Μητέρα του σύμπαντος, αντιλαμβάνεται τα πάντα, προβλέπει τα πά­ντα. Έχει χαρίσματα προφητικά και μια δύναμη πρόγνωσης που της επιτρέπει, στις μάχες, να αποκαλύπτει σε όποιον θέλει τις μυστικές, κρυμμένες, δόλιες οδούς της νίκης. Η Γ αία είναι επίσης και η μέλαινα γη, η ομιχλώδης γη. Μέσα της εξακολου­θεί να υπάρχει ένα στοιχείο χαοτικό, αρχέγονο. Δεν ταυτίζε­ται απολύτως με τους θεούς που κατοικούν στο λαμπερό α ι­θέρα, που τίποτα ποτέ δεν τον σκιάζει. Αισθάνεται ότι όλοι οι θεοί που μάχονται ανελέητα για την κυριαρχία του κόσμου, άλλοι από την κορφή της Όθρυος και άλλοι από του Ολύμπου, δεν της δείχνουν το σεβασμό που της πρέπει.

Στην αρχή, όπως θυμόμαστε, υπήρξε το Χάος. Στη συνέ­χεια, η Γη. Η παμμήτειρα Γ αία είναι εκ των πραγμάτων το αντί­θετο του Χάους, με το οποίο όμως είναι στενά συνδεδεμένη· όχι μόνο επειδή στα βάθη της υπάρχει ένα στοιχείο χαοτικό, τα Τάρταρα, το Έρεβος, αλλά και επειδή αναδύεται αμέσως μετά το Χάος. Εκτός από αυτή λοιπόν, στο σύμπαν υπάρχει μόνο το Χάος.

Το πλάσμα που θα φέρει στο φως και το οποίο θα αμφι­σβητήσει όχι μόνο το Δία αλλά και ολόκληρο το θεϊκό σύστη­μα των Ολυμπίων, είναι ένα πλάσμα χθόνιο, γήινο δηλαδή: Χθών είναι η γη στη σκοτεινή, νύκτια όψη της και όχι η γη ως μητέρα, ως βάθρο ασφαλές για όλα τα πλάσματα που περπα­τούν και στηρίζονται πάνω της. Το τερατώδες αυτό ον είναι

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 45

γιγαντιαίων διαστάσεων, πρωτόγονο, ένα ιδιόμορφο γέννημα της Γαίας, σαν ένα τερατώδες ζώο, με ανθρώπινες και ζωώ­δεις πλευρές. Τρομακτικά δυνατό, κατέχει τη δύναμη του Χά­ους, της πρωταρχικής κατάστασης, της αταξίας. Τα μέλη του έχουν τη δύναμη των Εκατόγχειρων, οι βραχίονές του είναι κολλημένοι στους ώμους του, τρομερά ρωμαλέοι, ευλύγιστοι, δυνατοί. Τα πόδια του στηρίζονται γερά στο έδαφος, είναι ακούραστα και πάντα σε κίνηση. Είναι ένα πλάσμα της κίνη- σης, της κινητικότητας. Δεν είναι ένας βαρύς, ακίνητος όγκος, όπως τον συναντάμε σε ορισμένους μύθους της Εγγύς Ανατο­λής, ο οποίος κάποια συγκεκριμένη στιγμή μεγαλώνει και η δύ­ναμή του λειτουργεί αποκλειστικά σε επίπεδο αντίδρασης, απειλεί να καταλάβει όλο το χώρο ανάμεσα στη γη και τον ου­ρανό. Αντιθέτως, ο Τυφώνας όλη την ώρα κινείται, καταφέρει χτυπήματα, τα χέρια και τα πόδια του δε σταματούν λεπτό. Έχει εκατό δρακοκεφαλές και από κάθε δρακοκεφαλή του π ε­τάγεται έξω μια μαύρη γλώσσα. Στο κάθε κεφάλι έχει ένα ζευ­γάρι μάτια που εξαπολύουν καυτή φλόγα, μια λάμψη που φω­τίζει τις δρακοκεφαλές και την ίδια στιγμή κατακαίει όλα όσα ο Τυφώνας αγκαλιάζει με το βλέμμα του.

Και τι λέει το τρομερό αυτό τέρας; Χρησιμοποιεί πολλές και διάφορες φωνές: άλλες φορές μιλάει σαν τους θεούς και άλλες πάλι σαν τους ανθρώπους. Κάποιες άλλες στιγμές, οι κραυγές του θυμίζουν όλα τα άγρια ζώα του κόσμου: βρυχά- ται σαν λιοντάρι, μουγκανίζει σαν ταύρος. Όσο η όψη του ε ί­ναι από πάνω ως κάτω τερατόμορφη, άλλο τόσο ο τρόπος που μιλάει, η φωνή του είναι πολύμορφη, πολύτροπη και πολυποί­κιλη. Η ύπαρξή του δε συμβολίζει κάποια ιδιαίτερη οντότητα, είναι μάλλον ένα σύμφυρτο αμάλγαμα όλων των πραγμάτων, ένα πλάσμα που συνταιριάζει τις πιο αντίθετες πλευρές και τα πιο παράταιρα χαρακτηριστικά στο πρόσωπό του. Αν αυτό το χαοτικό στην όψη, τη φωνή, το βλέμμα, την κίνηση, τη δύ­ναμη τερατούργημα υπερίσχυε, τότε η τάξη του Δία θα κατα­λυόταν.

Μετά τον πόλεμο των θεών και την ανάρρηση του Δία στο

46 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

θρόνο, η γέννηση του Τυφωέα ή Τυφώνα αποτελεί έναν κίνδυ­νο για την τάξη των ολύμπιων θεών. Η νίκη του θα σηματοδο­τούσε την επιστροφή του κόσμου στην πρωταρχική και χαοτι­κή κατάσταση. Τι θα γινόταν; Η μακρόχρονη πάλη των θεών αναμεταξύ τους θα έσβηνε. Ο κόσμος θα επέστρεφε κατά κά­ποιο τρόπο στο χάος. Δε θα επέστρεφε φυσικά στο πρωταρ­χικό, αφετηριακό χάος, εφόσον από το χάος αυτό είχε αναδυ- θεί ένας κόσμος οργανωμένος, αλλά θα παραδινόταν σε ένα γενικευμένο χαλασμό.

Τυφώνας ή η κρίση της υπέρτατης εξουσίας

0 ΤΥΦΩΝΑΣ ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ στο Δία. Η μάχη είναι τρομακτική. Όπως την εποχή της πάλης μεταξύ Τιτάνων και ολύμπιων θεών, ο Δίας κερδίζει τη νίκη με ένα σεισμό, όπως θα τον λέγαμε, με μια ανατροπή των στοιχείων του κόσμου. Τα κύματα ξεχύνο­νται στις στεριές, τα βουνά γκρεμίζονται την ώρα που ο Δίας βροντάει προσπαθώντας να τσακίσει, να δαμάσει με τον κε­ραυνό του το τέρας. Μέσα στην καρδιά του Άδη, στο βάραθρο των νεκρών και της νυκτός, τα πάντα ανακατεύονται, χάσμα­τα ανοίγονται. Η πάλη του Τυφώνα και του Δία είναι η πάλη του τέρατος με τα εκατοντάδες φλεγόμενα μάτια ενάντια στο αστραποβόλημα του θεϊκού βλέμματος. Όπως είναι φυσικό, το κεραυνοβόλο βλέμμα του Δία, με το φως που εξαπολύει, θα καθυποτάξει τις φλόγες που εκτοξεύουν οι εκατό δρακοκε­φαλές του τέρατος. Πλήθος μάτια εναντίον δύο ματιών. Ν ικη- τής βγαίνει ο Δίας.

Μια ιστορία λέει ότι ο Δίας έκανε το λάθος να χαλαρώσει την επαγρύπνησή του και να κοιμηθεί στο παλάτι του την ώρα που τα μάτια του έπρεπε να είναι μονίμως σε επιφυλακή· ο Τυφώνας πλησίασε, διέκρινε πού είχε ακουμπήσει ο Δίας τον κεραυνό του και ετοιμαζόταν να τον αρπάξει* ακριβώς εκείνη τη στιγμή όμως, που πήγαινε να αρπάξει το όπλο της νίκης, ο Δίας άνοιξε τα μάτια και κεραυνοβόλησε πάραυτα τον αντί­παλό του. Δυο δυνάμεις συγκρούονται: η χαοτική και η ολύ­

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ Τ Ο Τ ΔΙΑ 47

μπια, ποια από τις δυο θα επικρατήσει με την επαγρύπνηση και το αστραποβόλημά της; Και σ’ αυτή την περίπτωση, τελ ι­κά ο Τυφώνας χάνει. Ο κεραυνός τσακίζει τα νεύρα των χε­ριών και των ποδιών του, ενσάρκωση της ζωτικής του δύνα­μης την ώρα της μάχης. Παράλυτος λοιπόν, σκεπασμένος με βράχους, οδηγείται πίσω στα νεφελώδη Τάρταρα από όπου έλκει την καταγωγή του.

Κάποιες άλλες, αρκετά περίεργες ιστορίες παρουσιάζουν διαφορετικό τον τερατώδη χαρακτήρα του Τυφωέα. Οι ιστο­ρίες αυτές εμφανίζονται όψιμα, στο δεύτερο αιώνα μ.Χ. Ανά­μεσα στον Τυφωέα του Ησιόδου, στον έκτο προ Χριστού αιώ­να, και τον Τυφωέα για τον οποίο θα μιλήσουμε τώρα, υπάρ­χουν μεγάλες διαφορές, οφειλόμενες κυρίως σε ανατολικές επιρροές.

Η Γαία, θυμωμένη με τους ολύμπιους θεούς, γεννάει με τον Τάρταρο ένα τέρας. Το οποίο περιγράφεται ως ένας τερά­στιος κολοσσός, με πόδια ριζωμένα γερά στο έδαφος και με σώμα που δεν έχει τελειωμό, σε σημείο που το μέτωπό του ακουμπάει στον ουρανό. Όταν ανοίγει τα χέρια σταυρωτά, το ένα του χέρι αγγίζει την Ανατολή και το άλλο τη Δύση. Από τη φύση του, συνταιριάζει και ανακατεύει τα πάνω και τα κάτω, τον ουρανό και τη γη, τα δεξιά και τα αριστερά, την Ανατολή και τη Δύση. 0 χαοτικός αυτός όγκος επιτίθεται στον Όλυμπο. Τον βλέπουν οι Ολύμπιοι και τους πιάνει τρόμος φοβερός, μεταμορφώνονται σε πουλιά και το βάζουν στα πόδια. 0 Δίας μένει μόνος του να αντιμετωπίσει το τεράστιο κτήνος, ψηλό σαν τον κόσμο και πλατύ σαν το σύμπαν. 0 Δίας βροντάει και χτυπάει τον Τυφωέα, που αναγκάζεται να οπι­σθοχωρήσει. Αρπάζει τότε ο Δίας την άρπη, το δρεπάνι, και προσπαθεί να τον νικήσει, παλεύουν όμως σώμα με σώμα και αυτή τη φορά νικάει ο Τυφωέας, ο οποίος καταφέρνει και περικυκλώνει το Δία με το τεράστιο κορμί του και τον κάνει να παραλύσει. 0 Τυφωέας τού κόβει στη συνέχεια τα νεύρα των χεριών και των ποδιών. Φορτώνεται ύστερα στην πλάτη το σώμα του Δία, φεύγει και πάει και το ακουμπάει σε μια

48 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σπηλιά στην Κιλικία. Παράλληλα, το τέρας κρύβει τα νεύρα και τον κεραυνό του Δία.

Θα έλεγε κανείς ότι όλα χάθηκαν και ότι αυτή τη φορά υπερίσχυσε το σύμπαν της απόλυτης αταξίας. Πράγματι, το κτήνος στέκει όλο χαρά και ικανοποίηση μπροστά στον κακό- μοιρο το Δία, που τον έχει κλείσει στη σπηλιά και δεν μπορεί να κουνηθεί* η δύναμή του έχει εκμηδενιστεί, τα νεύρα των χε­ριών και των ποδιών του είναι κομμένα, του λείπει ο κεραυ­νός. Όπως και στο παρελθόν όμως, ο Δίας και οι ολύμπιοι θεοί θα καταφέρουν να νικήσουν με την πονηριά, την πανουργία, το ψέμα, την απάτη, την εξυπνάδα. Δυο πρόσωπα, ο Ερμής και ο Αιγίπαν, θα καταφέρουν να κλέψουν τα νεύρα του Δία χωρίς να τους πάρει είδηση ο Τυφώνας. 0 Δίας τα ξαναβάζει στη θέση τους, λες και είναι τιράντες, και ξαναπιάνει τον κεραυνό. 0 Τυφώνας είχε αποκοιμηθεί* όταν ξυπνάει και ανακαλύπτει ότι ο Δίας δε βρίσκεται πια στη σπηλιά, ξαναρίχνεται στη μάχη με ορμή, τελικά όμως το τέρας νικιέται οριστικά και αμετά- κλητα.

Σε άλλες ανάλογες εκδοχές του μύθου, βλέπουμε το Δία να νικιέται προσωρινά, να φυλακίζεται και να χάνει τις δυνάμεις και τον κεραυνό του. 0 παμπόνηρος Κάδμος χαλάει τα σχέ­δια του τέρατος. 0 Τυφώνας πιστεύει ότι τα πάντα έχουν τα­κτοποιηθεί και ανακοινώνει ότι είναι ο βασιλιάς του σύμπα­ντος και ότι θα επαναφέρει τους αρχέγονους θεούς στην εξου­σία. Θέλει να ελευθερώσει τους Τιτάνες και να σβήσει από προ­σώπου γης τη βασιλεία του Δία. Βασιλιάς νόθος και χωλός, ο Τυφώνας είναι ο βασιλιάς της αταξίας και εκθρονίζει το Δία, το βασιλιά της δικαιοσύνης. Τότε λοιπόν, ο Κάδμος αρχίζει να παίζει φλάουτο. 0 Τυφώνας βρίσκει τη μουσική του θαυμά­σια. Κάθεται και τον ακούει και σιγά σιγά γλαρώνει και τον παίρνει ο ύπνος για τα καλά. Θυμάται κάποιες ιστορίες που αφηγούνται πώς ο Δίας απήγαγε κάποιους θνητούς για να τον ευφραίνουν με τη μουσική και την ποίησή τους. Θέλει να κά­νει και αυτός το ίδιο και προτείνει στον Κάδμο να γίνει ο βάρδος του, ο οποίος δε θα ψάλλει την τάξη των ολύμπιων θεών

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 49

αλλά το χάος του Τυφώνα. Ο Κάδμος δέχεται, με τον όρο να έχει ένα καλύτερο μουσικό όργανο, έτσι ώστε να μπορεί να τραγουδάει κιόλας. «Τ ι χρειάζεσαι;» ρωτάει ο Τυφώνας. «Χρειάζομαι χορδές για τη λύρα μου». — «Έχω ό,τι ακριβώς χρειάζεσαι, κάτι φοβερές χορδές» του ανακοινώνει ο Τυφώ­νας και πάει αμέσως να βρει τα νεύρα του Δία. 0 Κάδμος, πραγματικά, αρχίζει να παίζει εκπληκτικά. 0 Τυφώνας απο- κοιμιέται και ο Δίας εκμεταλλεύεται την ανέλπιστη αυτή τύχη και παίρνει τις χορδές της λύρας, ή μάλλον τα νεύρα του, τα βάζει στη θέση τους, αρπάζει τον κεραυνό και είναι πάλι πα­νέτοιμος για μάχη. Όταν ο Τυφώνας, ο άλλος βασιλιάς, ο ψευ- το-βασιλιάς του σύμπαντος, ξυπνάει, ο Δίας έχει πάλι στα χέ­ρια του όλα τα όπλα του και μπορεί να του επιτεθεί. Και να τον νικήσει.

Υπάρχει άλλη μια ιστορία στην οποία η πονηριά παίζει εξ ί­σου σημαντικό ρόλο, αλλά ο Τυφώνας δεν παρουσιάζεται ως πολύμορφο τέρας ή κολοσσός, αλλά ως θαλάσσιο ζώο, μια φο­βερή φάλαινα που καλύπτει ολόκληρο το θαλάσσιο χώρο. 0 Τυφώνας ζει σε ένα θαλάσσιο σπήλαιο και κανείς δεν μπορεί να τον πολεμήσει, αφού ο κεραυνός του Δία δε φτάνει στα βάθη της θάλασσας. Η κατάσταση ανατρέπεται και πάλι χάρη σε ένα τέχνασμα. Το ζώο αυτό έχει ακόρεστη όρεξη, έτσι λοιπόν ο Ερμής, ο προστάτης των ψαράδων —ο οποίος δίδαξε στο γιο του, τον Πάνα, το ψάρεμα— , ο Ερμής λοιπόν προετοιμάζει ένα γεύμα με ψάρια για να προσελκύσει το θαλάσσιο τέρας. Πράγ­ματι, ο Τυφώνας βγαίνει από το άντρο του και γεμίζει την μπάκα του, τρώει τόσο πολύ που, όταν αποφασίζει να γυρίσει στο λημέρι του, δεν τα καταφέρνει, τόσο πολύ έχει φουσκώ­σει. Ξεβράζεται στην ακτή και γίνεται ιδεώδης στόχος για το Δία, που με μεγάλη ευκολία πια τον κατατροπώνει.

Οι κάπως αλλόκοτες ίσως αυτές ιστορίες εμπεριέχουν όλες το ίδιο δίδαγμα. Την ώρα που η κυριαρχία μοιάζει να έχει πα- γιωθεί, μια κρίση πλήττει την υπέρτατη εξουσία. Εμφανίζε­ται μια δύναμη που συμβολίζει εκείνα με τα οποία η τάξη ήρθε σε σύγκρουση για να εγκαθιδρυθεί —το χάος, την αναμπου-

50 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μπούλα, την αταξία— και απειλεί τον κυρίαρχο του κόσμου. Ο Δίας μοιάζει άοπλος. Για να ανακτήσει το θρόνο, πρέπει να προστρέξει σε κάποια ελάσσονα πρόσωπα για να τον βοηθή­σουν. Τα πρόσωπα αυτά δεν τα πιάνει το μάτι σου, δεν είναι καθόλου τρομακτικά στην όψη και δε φοβίζουν τις δυνάμεις της αταξίας, οι οποίες δεν τα αντιμετωπίζουν με δυσπιστία. Χάρη στις πονηριές τους, ωστόσο, οι ελάσσονες αυτοί θεοί ή οι απλοί θνητοί βοηθάνε το Δία να πάρει πάλι το πάνω χέρι και να διατηρήσει την υπέρτατη εξουσία.

Ο Δίας είναι λοιπόν οριστικά πια ο ηγεμόνας του κόσμου; Όχι ακόμα. Πράγματι, η ιστορία της εγκαθίδρυσης της κυριαρ­χίας του Δία περιλαμβάνει ακόμη μια φάση, την πάλη του με τους λεγάμενους Γίγαντες.

Η νίκη επί των Γιγάντων

ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΠΛΑΣΜΑΤΑ που δεν είναι ούτε εντελώς ανθρώ­πινα ούτε εντελώς θεϊκά. Αποτελούν μια ενδιάμεση κατάστα­ση. Οι Γίγαντες είναι νεαροί πολεμιστές. Συμβολίζουν μέσα στο σύμπαν την πολεμική πράξη, τη στρατιωτική τάξη σε αντιπα­ράθεση με τη βασιλική τάξη του Δία. Μοιάζουν με τους Εκα- τόγχειρες, που επίσης έχουν κάποιες πλευρές πολεμικής δύ­ναμης, έτσι όπως μεταχειρίζονται τη βία και τη δύναμη. Ε ίδα­με ότι οι Εκατόγχειρες συντάχθηκαν με το Δία, υποτάχθηκαν στη βούλησή του και αποδέχτηκαν την εξουσία του. Οι Γ ίγα ­ντες όμως, που αντιπροσωπεύουν τη δύναμη των όπλων, την καθαρή βία, το σφρίγος του σώματος, τη βιολογική νεότητα, καταλήγουν να αναρωτηθούν για ποιο λόγο δεν κατέχουν αυτοί την υπέρτατη εξουσία. Αυτό είναι το μείζον ζήτημα στη Γιγα- ντομαχία.

Η μάχη είναι πολύ επικίνδυνη, διότι και οι Γίγαντες είναι τέκνα της Γης. Σε πολλές αφηγήσεις, οι Γίγαντες γεννιούνται απευθείας από τη Γη, ενήλικοι ήδη πολεμιστές. Δεν είναι μωρά, δεν είναι μικρά παιδιά αλλά ούτε και γέροι: βγαίνουν μέσα από τη Γη έτοιμοι, ολοκληρωμένοι πολεμιστές. Έρχονται στον κό­

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 51

σμο πάνοπλοι, με την περικεφαλαία, την πολεμική εξάρτυση, κρατούν στο ένα χέρι το ακόντιο, στο άλλο το ξίφος. Αμέσως μόλις γεννιούνται, πολεμούν μεταξύ τους, στη συνέχεια συμ­μαχούν και τα βάζουν με τους θεούς. Στην πάλη αυτή, που πολλοί την έχουν περιγράφει και αναπαραστήσει, βλέπουμε τους Ολύμπιους να τα βάζουν με τους Γίγαντες. Η Αθηνά, ο Απόλλωνας, ο Διόνυσος, η Ήρα, η Άρτεμις, ο Δίας, ο καθένας τούς πολεμάει με τα όπλα του. Η Γαία όμως εξηγεί στο Δία ότι οι θεοί δε θα καταφέρουν να νικήσουν τους αντιπάλους τους. Πράγματι, μπορεί οι Ολύμπιοι να καταφέρνουν ισχυρά πλήγματα στους αντιπάλους τους, δεν καταφέρνουν όμως να τους εξοντώσουν. Και, παρ’ όλα τα τραύματα και τις απώλειες που υφίστανται, οι Γίγαντες εξακολουθούν να είναι πάντα αξιόμαχοι.

Η δύναμη των Γιγάντων είναι η δύναμη μιας συγκεκριμέ­νης ηλικιακής κατηγορίας, που συνεχώς ανανεώνεται: είναι οι νέοι στο κατώφλι της στρατιωτικής ζωής. Για να νικήσουν, οι ολύμπιοι θεοί χρειάζονται ένα πλάσμα που να μην είναι θεός. 0 Δίας αναγκάζεται, για να νικήσει τους Γίγαντες, να στηρι­χτεί και πάλι σε έναν απλό θνητό. Ότι χρειάζεται έναν απλό θνητό είναι βέβαιο, διότι οι νεαροί αυτοί Γίγαντες, που δεν υπήρξαν ποτέ παιδιά και δε θα γίνουν ποτέ γέροι, είναι ολόι­διοι στην όψη με ανθρώπινα πλάσματα. Πολεμούν τους θεούς και αυτοί αδυνατούν να τους συντρίψουν. Βρίσκονται στη μέση, ανάμεσα στη θνητότητα και την αθανασία. Η θέση τους είναι εξίσου ακαθόριστη με του νεαρού άντρα που βρίσκεται στο άνθος της ηλικίας του* δεν είναι ακόμη άντρας κανονικός, δεν είναι ούτε παιδί όμως. Αυτοί είναι οι Γίγαντες.

Το εφήμερον

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΪ ΝΑ ΕΤΟΔΩΘΟΤΝ τα σχέδιά τους, οι Ολύμπιοι εξασφαλίζουν την υποστήριξη του Ηρακλή. 0 οποίος δεν είναι ακόμη θεός, δεν έχει ακόμη ανέβει στον Όλυμπο, είναι απλώς ο καρπός της συνεύρεσης του Δία με μια θνητή, την Αλκμήνη.

52 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ. ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Είναι και ο ίδιος θνητός. Ο Ηρακλής θα ρημάξει το γένος, τη φατρία, τη φυλή των Γιγάντων, το λαό των Γιγάντων. Παρ’ όλες όμως τις απώλειες που τους προκαλεί, η μάχη δεν έχει κριθεί. Γ ια άλλη μια φορά, η Γ αία παίζει ένα ρόλο διφορούμενο, επ ει­δή δε θέλει τα πλάσματα αυτά, τα παιδιά της, που τα γέννησε πάνοπλα, να εξοντωθούν. Ψάχνει λοιπόν και βρίσκει ένα χορ­τάρι, ένα βοτάνι που χαρίζει την αθανασία και φυτρώνει τη νύχτα. Σχεδιάζει να το κόψει την αυγή και να το προσφέρει στους Γίγαντες, για να γίνουν αθάνατοι. Διότι θέλει οι ολύμπιοι θεοί να λάβουν υπόψη τους τα εξεγερμένα αυτά νιάτα, να τα βρουν μαζί τους και να μην μπορούν στο εξής να τα εξοντώ­σουν. Ο Δίας όμως, ειδοποιημένος για το σχέδιο της Γ αίας, την προλαβαίνει. Ακριβώς προτού προβάλει η αυγή και το φως πλημμυρίσει το χώμα, καθώς το βοτάνι δε διακρίνεται ακόμα καλά καλά, πάει και το κόβει. Στο εξής, δεν υπάρχει πια πάνω στη γη ούτε δείγμα από το βοτάνι της αθανασίας. Οι Γίγαντες συνεπώς δεν μπορούν να το φάνε. Μοιραία, θα χαθούν.

Η λεπτομέρεια αυτή σχετίζεται με ένα στοιχείο που άλλες φορές το συνδέουν με την ιστορία των Γ ιγάντων και άλλες με του Τυφώνα. Λένε ότι ο Τυφώνας έψαχνε ένα φάρμακον, ένα φίλτρο, φαρμάκι και γιατρικό μαζί. Το καταπότι αυτό, που είτε φέρνει θάνατο είτε γιατρεύει την αρρώστια, το κρατούν οι Μοίρες, θηλυκές θεότητες που καθορίζουν το πεπρωμένο του καθενός. Αυτές λοιπόν δίνουν στον Τυφώνα ένα φάρμακο, δια- βεβαιώνοντάς τον ότι χαρίζει την αθανασία. Του υπόσχονται ότι η δύναμη και η ενεργητικότητά του θα δεκαπλασιαστούν και ότι θα νικήσει το Δία. Ο Τυφώνας πίνει το ποτό αυτό, οι θεές όμως δεν του έδωσαν να π ιει το φάρμακο της αθανασίας αλλά το «εφήμερον», όπως το λέμε, ένα βοτάνι δηλαδή που προορίζεται για τους θνητούς. Το τρώνε οι θνητοί, που ζούνε μεροδούλι μεροφάι και που οι δυνάμεις τους εξασθενούν. Το εφήμερον είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της θνητότητας. Αντί για νέκταρ και αμβροσία, αντί για τον καπνό που άνω θρώσκει προς τιμήν των θεών στις θυσίες που κάνουν οι άν­θρωποι, η εφήμερη αυτή τροφή κάνει τον Τυφώνα εύθραυστο,

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 53

τρωτό σαν άνθρωπο. Έτσι, και οι Γίγαντες αισθάνονται την κούραση, είναι τρωτοί, δε διαθέτουν τη μόνιμη, αιώνια ζωτι­κότητα των θεών.

Είναι σαφές ότι σε όλες αυτές τις ιστορίες υπάρχει, σε ένα δεύτερο επίπεδο, η ιδέα ενός θεϊκού σύμπαντος με ιδιαίτερα προνόμια. Το νέκταρ και η αμβροσία είναι το ιδιαίτερο χαρα­κτηριστικό της διατροφής των αθανάτων. Ο Δίας παραχώρησε στους Κύκλωπες και στους Εκατόγχειρες την τροφή της αθα­νασίας για να γίνουν θεοί με όλη τη σημασία της λέξεως και να τον παραστέκουν. Αντιθέτως, ο Δίας προσφέρει σε όλους τους μνηστήρες της υπέρτατης εξουσίας την εφήμερη τροφή, αυτήν με την οποία τρέφονται τα θνητά και τρωτά πλάσματα. Όταν στη διάρκεια της μάχης η νίκη μοιάζει αβέβαιη, ο Δίας δε διστάζει, για να κάνει τη ζυγαριά να γείρει προς τη μεριά των Ολυμπίων, να δώσει στους αντιπάλους του να φάνε την τροφή που θα τους κάνει αδύναμους σαν ανθρώπους.

Στο δικαστήριο του Ολύμπου

ΑΦΟΥ ΕΧΕΙ ΝΙΚΗΣΕΙ και τους Γίγαντες, μπορούμε πια να πού­με ότι η εξουσία του Δία είναι πραγματικά εξασφαλισμένη· οι θεοί που πολέμησαν στο πλευρό του διαθέτουν εσαεί πλέον τα προνόμια τα οποία δικαιούνται. Τους ανήκει ο ουρανός, ένας τόπος που είναι μόνο φως, καθαρό φως. Στον κάτω κόσμο βα­σιλεύει η νύχτα, το σκότος, είναι τα Τάρταρα ή ο Άδης: εκεί βρίσκονται οι ηττημένοι θεοί, τα δαμασμένα τέρατα, οι Γ ίγα­ντες, που είναι καταδικασμένοι στην ακινησία, δεμένοι ή κοι­μισμένοι όπως ο Κρόνος. Βρίσκονται, θα λέγαμε, εκτός παι­χνιδιού, εκτός σύμπαντος. 0 κόσμος, εκτός από τους θεούς, περιλαμβάνει τα ζώα και τους ανθρώπους. Τα πλάσματα αυτά γνωρίζουν τη νύχτα και την ημέρα, το καλό και το κακό, τη ζωή και το θάνατο. Η ζωή τους είναι συνυφασμένη με το θάνατο, όπως ακριβώς και οι φθαρτές τροφές που καταβροχθίζουν.

Παρακολουθώντας την εξέλιξη της ιστορίας αυτής, σκεφτό­μαστε το εξής: για να δημιουργηθεί ένας κόσμος διαστρωμα-

54 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

χωμένος, ιεραρχημένος και οργανωμένος, ήταν απαραίτητη η πρώτη πράξη της ανταρσίας του Κρόνου, που ευνούχισε τον Ουρανό. Εκείνη τη στιγμή, ο Ουρανός καταράστηκε τα παι­διά του και με την αρά αυτή τα απειλούσε ότι θα πληρώσουν για το κρίμα τους, ότι θα επέλθει η τίσ ις/Ετο ι, η ροή του χρό­νου είναι μια ροή διαλείπουσα, που αφήνει περιθώριο στο κακό και στην εκδίκηση, στις Ερινύες, τις τιμωρούς των αμαρτημά­των, τις Κήρες. Οι δυνάμεις της βίας γεννήθηκαν, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, από τις σταγόνες αίμα που έστα­ξαν από τον κομμένο φαλλό του Ουρανού. Τα πράγματα όμως είναι πολύ πιο σύνθετα και διφορούμενα. Οι νύκτιες δυνάμεις που καταλαμβάνουν το σύμπαν κατά την πρώτη πράξη της θεμελίωσηςτου οργανωμένου σύμπαντος—τον ακρωτηριασμό του Ουρανού, δηλαδή— και οι δυνάμεις της ομόνοιας συνδέο­νται με κάποιο τρόπο μεταξύ τους. Από τη μια μεριά έχουμε τις Ερινύες, τους Γίγαντες και τις νύμφες του πολέμου και από την άλλη την Αφροδίτη.

Το Χάος γέννησε τη Νύχτα και η Νύχτα έφερε στον κόσμο όλες τις δυνάμεις του κακού. Οι κακοποιές αυτές δυνάμεις είναι καταρχάς ο θάνατος, οι Μοίρες, οι Κήρες, οι φόνοι, οι αν- δροκτασίες, η σφαγή: όπως επίσης και όλα τα κακά: Οιζύς, Λιμός, Μόχθος, Τσμίνες, Γήρας. Στις κατάρες που βαραίνουν το σύμπαν, θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και την Απάτη, και τη Φιλότητα, την ερωτική ένωση. Τις γέννησε η Νύχτα, πλάι στους Φόνους και τις Ανδροκτασίες. Όλα αυτά τα σκοτεινά θηλυκά, όπως θα τα λέγαμε, ορμούν μέσα στο σύμπαν και μ ε­τατρέπουν τον κόσμο από χώρο αρμονίας σε τόπο φρίκης, εγκλημάτων, εκδίκησης και υποκρισίας. Και στη γενιά της Αφροδίτης όμως, αν κοιτάξουμε, και εκεί θα βρούμε κάποιες δυνάμεις του κακού δίπλα στις θετικές δυνάμεις. Έχουμε τον Έρωτα και τον Ίμερο, τον Πόθο και τον Τρυφερό έρωτα — από την πλευρά αυτή, όλα πάνε καλά* έχουμε όμως από την άλλη και τα ψεύδη ή τις απάτες, τας εξαπάτας, τις παγίδες της απο­πλάνησης που κρύβονται μέσα στις κοριτσίστικες φλυαρίες, και ύστερα ξανά την ερωτική Τρυφερότητα, τη Φιλότητα.

Ο ΠΟ Λ ΕΜ Ο Σ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 55

Και στις δυνάμεις της αρμονίας, της ομόνοιας, της ηδύτη- τας, προστάτις των οποίων είναι η Αφροδίτη, και στη σπορά της νύκτιας δύναμης που γεννά όλες τις συμφορές του κόσμου, συναντάμε διασταυρώσεις, συνδυασμούς, αναδιπλασιασμούς: στα παιδιά της Νύχτας συγκαταλέγονται οι εξαπάτες και η ερωτική ένωση, όπως και στους απογόνους της Αφροδίτης τα γοητευτικά χαμόγελα των κοριτσιών συνυπάρχουν με τα ψ έ­ματα στην ερωτική ένωση. Ο άνθρωπος μπορεί να γελαστεί, να εξαπατηθεί και να τον βρει συμφορά. Δεν πρόκειται λοι­πόν για άσπρο ή μαύρο. Το σύμπαν δημιουργείται αενάως από το διαρκή συγκερασμό των αντιθέτων.

Επιστρατεύοντας τις εκδικητικές δυνάμεις και το θυμό τους, η Νύχτα συμβάλλει στην αποκατάσταση της τάξεως, η οποία είχε κηλιδωθεί από τα σφάλματα. Όσον αφορά την Α­φροδίτη, δίπλα στην ολοφώτεινη, τη χρυσή Αφροδίτη, υπάρ­χει μια σκοτεινή Αφροδίτη, η Μελαινίς Αφροδίτη, νύκτια και ζοφερή, που εξυφαίνει τα δόλια τεχνάσματά της μέσα στο σκο­τάδι.

Όταν έβαλε τάξη στο σύμπαν, ο Δίας φρόντισε να διώξει από το θεϊκό κόσμο τη νύχτα, το σκότος, την έριδα. Δημιούρ­γησε ένα βασίλειο, όπου οι θεοί ερίζουν μεταξύ τους αλλά η διαμάχη τους δεν μπορεί να οδηγήσει σε ανοιχτή σύγκρουση. Έδιωξε τον πόλεμο από το χώρο των θεών και τον έστειλε στους ανθρώπους. Όλες οι κακές δυνάμεις που ο Δίας εξεδίω- ξε από τον κόσμο των Ολυμπίων θα αποτελέσουν την καθημε­ρινότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ζήτησε από τον Ποσειδώ- να να χτίσει ένα τριπλό χάλκινο τείχος που να φράζει την ε ί­σοδο του Τάρταρου, ώστε η Νύχτα και οι δυνάμεις του κακού να μην μπορούν να ανεβούν ως τον ουρανό. Υπάρχουν βεβαίως μέσα στον κόσμο, ο Δίας όμως έχει πάρει τα μέτρα του.

Όταν ξεσπάει κάποια διαμάχη μεταξύ των θεών η οποία θα μπορούσε να πάρει άσχημη τροπή, προσκαλούνται αμέσως όλοι σε ένα μεγάλο φαγοπότι. Καλεσμένη είναι επίσης και η Στύγα, η οποία σπεύδει κουβαλώντας μια χρυσή υδρία με νερό από τον ποταμό του Άδη. Οι δύο θεϊκές δυνάμεις που τσακώ­

56 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νονται παίρνουν την υδρία, ρίχνουν νερό στο χώμα, κάνουν σπονδή, πίνουν λίγο νερό και ορκίζεται η καθεμία ότι δεν ευ- θύνεται αυτή για τη διαμάχη, ότι από την πλευρά της έχει δ ί­κιο. Η μία από τις δύο θεϊκές δυνάμεις, φυσικά, λέει ψέματα. Αυτή λοιπόν δεν προλαβαίνει καλά καλά να καταπιεί το θεϊκό νερό και πέφτει αναίσθητη, σε βαθύ λήθαργο. Περιπίπτει σε μια κατάσταση ανάλογη με εκείνη των ηττημένων θεών. Όπως ο Τυφώνας ή οι Τιτάνες, δεν ανασαίνει πια, δεν έχει σφρίγος ούτε ζωτικότητα. Δεν είναι νεκρή, αφού οι θεοί είναι αθάνα­τοι, έχει χάσει όμως όλα τα θεϊκά της χαρακτηριστικά, δεν μπορεί πια να κινηθεί, δεν μπορεί να ασκήσει την εξουσία της, είναι εκτός παιχνιδιού. Βρίσκεται εκτός κόσμου, φυλακισμένη σε ένα λήθαργο που την αποξενώνει από τη θεϊκή της υπόστα­ση. Παραμένει στην κατάσταση αυτή για πάρα πολύ καιρό, για έναν ενιαυτό, όπως τον ονομάζουν οι Έλληνες. Όταν συνέρχε­ται από το κώμα στο οποίο είχε πέσει, δεν έχει ακόμα δικαίω­μα να συμμετέχει στα συμπόσια ούτε δικαιούται νέκταρ και αμβροσία. Η θεϊκή αυτή δύναμη δεν είναι ούτε θνητή ούτε πραγματικά αθάνατη. Βρίσκεται σε μία κατάσταση παρόμοια με των Τιτάνων, των Γ ιγάντων και του Τυφώνα. Είναι αποκλει­σμένη.

Με άλλα λόγια, στον πολύμορφο, πολυποίκιλο θεϊκό αυτόν κόσμο ο Δίας προέβλεψε τους κινδύνους μιας ενδεχόμενης σύ­γκρουσης. Προνοητικός καθώς είναι λοιπόν, δεν εγκαθίδρυσε μόνο μια πολιτική αλλά και μία οιονεί νομική τάξη πραγμά­των, ώστε όποτε ξεσπάει μια διαμάχη, να μην κινδυνεύει να κλονιστεί εκ θεμελίων ο κόσμος. Οι υπαίτιες θεότητες αποπέ- μπονται από τον Όλυμπο, έως ότου εκτίσουν την ποινή τους. Στη συνέχεια, ξυπνάνε από το λήθαργο τους, εξακολουθούν όμως να μη δικαιούνται νέκταρ και αμβροσία, πρέπει να κά­νουν υπομονή για ένα χρονικό διάστημα δεκαπλάσιο της ποι­νής τους. Έτσι έχουν τα πράγματα στους θεούς, όχι όμως και στους ανθρώπους.

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 57

Ένα ανεπανόρθωτο κακό

Ο ΤΥΦΩΝΑΣ ΛΟΙΠΟΝ ΝΙΚΗΘΗΚΕ, συντρίφτηκε, θαμμένος κάτω από όλα όσα ο Δίας έριξε πάνω του. Το κουφάρι του ίσως μ ε­ταφέρθηκε εκεί όπου είναι φυλακισμένοι οι Τιτάνες, στα Τάρ­ταρα δηλαδή, πράγμα πολύ φυσικό, αφού ο Τυφώνας είναι γιος του Τάρταρου.Ίσως κείτεται ακόμα κάτω από τους τεράστιους ορεινούς όγκους που τον σκεπάζουν και μάλιστα κάτω από την Αίτνα. 0 Τυφώνας είναι πλακωμένος κάτω από τις ρίζες της Αίτνας, αλυσοδεμένος κάτω από το ηφαίστειο που κάπου κά­που βγάζει καπνούς, ποτάμια λάβα που κοχλάζει ή φλόγες. Να είναι άραγε κάποια υπολείμματα από τον κεραυνό του Δία που εξακολουθούν να φλέγονται; Ή ένα σύμπτωμα της ανομίας την οποία ενσαρκώνει ο Τυφώνας; Αν πραγματικά αυτός κρύβε­ται πίσω από τους σεισμούς της Αίτνας, πίσω από τη λάβα, μέσα στα βάθη από όπου ξεπηδά στην επιφάνεια της γης ο κο- χλασμός, τότε αποδεικνύεται ότι η μορφή του Τυφώνα, ως δύ­ναμη αταξίας, δεν εξαφανίστηκε ολοκληρωτικά μετά την ήττα του, ούτε όταν παρέλυσε ούτε καν όταν πέθανε.

Σε μια από τις εκδοχές της ιστορίας αυτής, την οποία αξί­ζει να επισημάνουμε, από το κουφάρι του Τυφώνα εξορμούν άνεμοι και θύελλες, που συμβολίζουν στην επιφάνεια της γης και κυρίως της θάλασσας όλα εκείνα που θα αντιπροσώπευε στο σύμπαν ο Τυφώνας αν ήταν αυτός ο νικητής. Αν ο Τυφώ­νας είχε υπερισχύσει του Δία, ένα ανεπανόρθωτο κακό, το απόλυτο κακό, θα κατέκλυζε το σύμπαν. Τώρα που ηττήθη- κε, που έχει βγει εκτός μάχης, κάποια στοιχεία του παραμέ­νουν όχι στο χώρο των θεών αλλά των κακόμοιρων των ανθρώ­πων. Από τον Τυφώνα ορμούν αναπάντεχα, απρόβλεπτα, άνε­μοι τρομεροί που δε φυσούν ποτέ προς μια κατεύθυνση μόνο, όπως οι άλλοι άνεμοι. 0 Νότος, ο Βοριάς ή ο Ζέφυρος είναι άνεμοι κανονικοί, που σχετίζονται με τον Αυγερινό ή τον Απο­σπερίτη. Με αυτή την έννοια είναι τέκνα των θεών. Οι άνεμοι αυτοί δείχνουν στους ναυτικούς τους δρόμους της θάλασσας, χαράζουν, θα λέγαμε, τεράστιες αέρινες λεωφόρους στην επ ι­

58 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

φάνεια της γης ή της θάλασσας. Στο νερό, που είναι ένας χώρος άπειρος, κάτι σαν ένα υγρό Χάος, οι κανονικοί άνεμοι φυσούν προς καθορισμένες διευθύνσεις και έτσι σώζονται οι ναυτικοί. Οι άνεμοι αυτοί φυσούν μονίμως προς την ίδια κα­τεύθυνση και επιπλέον είναι άνεμοι εποχικοί. Ο Βοριάς φυσάει μια συγκεκριμένη εποχή, ο Ζέφυρος μια άλλη και, έτσι, οι ναυτικοί ξέρουν, όταν ετοιμάζονται να σαλπάρουν, ποια είναι η καλύτερη εποχή για να ταξιδέψουν προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.

Υπάρχουν όμως και κάποιοι άνεμοι εντελώς διαφορετικοί, οι θύελλες, τα μπουρίνια, που φέρνουν την ομίχλη. Όταν ξε- σπούν, δε βλέπει κανείς τίποτα πια στη θάλασσα. Επικρατεί σκοτάδι αδιαπέραστο που βγάζει τα καράβια από το δρόμο τους. 0 προσανατολισμός και τα σταθερά σημεία αναφοράς χάνονται. Οι άνεμοι αυτοί είναι ανεμοστρόβιλοι και φέρνουν τα πάνω κάτω. Δεν υπάρχει δύση και ανατολή, κορφή και πά­τος. Τα καράβια που πέφτουν μέσα στο χαοτικό θαλάσσιο αυτό πεδίο χάνονται, βουλιάζουν. Οι άνεμοι αυτοί εκπορεύονται κατευθείαν από τον Τυφώνα, είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Τυφώνα με το οποίο εξακολουθεί και σφραγίζει το σύμπαν, τους δρόμους της θάλασσας καταρχάς, αλλά και της στεριάς επίσης. Πράγματι, οι εντελώς ακατανόητες και απρόβλεπτες αυτές θύελλες δεν ξεσπούν μόνο στο νερό. Άλλες καταστρέ­φουν όλες τις σοδιές, ρίχνουν κάτω δέντρα, αφανίζουν το μό­χθο των ανθρώπων. Οι καλλιέργειες και οι σοδιές, που υπο­μονετικά μαζεύουν και στοιβάζουν οι άνθρωποι, σκορπίζουν στον άνεμο: ο Τυφώνας είναι στ’ αλήθεια ένα ανεπανόρθωτο κακό.

Βλέπουμε λοιπόν ότι η βασιλεία του Δία δεν εξουδετερώ­νει οριστικά και μόνιμα όλα όσα ο Τυφώνας, ως δύναμη του χάους, αντιπροσωπεύει στον κόσμο. Οι Ολύμπιοι τον απομά- κρυναν από την ουράνια σφαίρα, αλλά τον έστειλαν στους αν­θρώπους, μαζί με τη διχόνοια, τον πόλεμο και το θάνατο. Οι θεοί απομάκρυναν από το πεδίο δράσης τους όλα τα στοιχεία του αρχέγονου κόσμου και του κόσμου της αταξίας, δεν τα

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 59

εξολόθρευσαν, τα έδιωξαν απλώς μακριά τους. Τώρα ο Τυφώ­νας ξεσπάει με ορμή και βία πάνω στους ανθρώπους και δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Είναι ένα κακό ανεπανόρθωτο, ένα κακό που δεν παίρνει γιατρειά, όπως λένε οι Έλληνες.

Η χρυσή εποχή: άνθρωποι και θεοί

0 ΔΙΑΣ ΕΧΕΙ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ το θρόνο του σύμπαντος. 0 κόσμος είναι τώρα πια τακτοποιημένος. Οι θεοί πολέμησαν μεταξύ τους, κάποιοι υπερίσχυσαν. Οι θεοί έδιωξαν όλα τα κακά από τον ουρανό, τα έκλεισαν στον Τάρταρο, τα έστειλαν στη γη, στους θνητούς. Και οι άνθρωποι, τι γίνονται οι άνθρωποι, τι είναι οι άνθρωποι;

Η ιστορία δεν αρχίζει ακριβώς με τη γέννηση του κόσμου, αλλά τη στιγμή που ο Δίας κατέχει ήδη το θρόνο, την εποχή δηλαδή που ο θεϊκός κόσμος έχει σταθεροποιηθεί. Οι θεοί δε ζουν αποκλειστικά στον Όλυμπο, μοιράζονται με τους θνητούς κάποια κομμάτια γης. Ειδικότερα, υπάρχει στην Ελλάδα ένα μέρος, κοντά στην Κόρινθο, η Μηκώνη, όπου θεοί και άνθρω­ποι ζουν μαζί, ανακατεμένοι. Τρώνε το ίδιο φαγητό, κάθονται στο ίδιο τραπέζι, γλεντούν αντάμα. Πράγμα που σημαίνει ότι για τους θεούς και τους ανθρώπους αυτούς που ζουν έτσι μαζί, κάθε μέρα είναι γλέντι και χαρά. Τρώνε, πίνουν, γλεντούν, ακούν τις Μούσες να ψάλλουν τη δόξα του Δία, τις περιπέτειες των θεών. Με δυο λόγια, όλα πάνε κατ’ ευχήν.

Η πεδιάδα της Μηκώνης είναι μια εύφορη και πλούσια γη. Εκεί λες και όλα φυτρώνουν μόνα τους. Όπως λέει και η πα­ροιμία, ένα χωραφάκι να έχεις στην κοιλάδα αυτή και έκανες την τύχη σου, αφού η κακοκαιρία και οι εποχές με τα σκαμπα- νεβάσματά τους δεν την πιάνουν. Είναι μια χρυσή εποχή, όπου οι θεοί και οι άνθρωποι δεν έχουν ακόμα ξεχωρίσει, μια χρυ­σή εποχή που μερικές φορές την ονομάζουμε εποχή του Κρό­νου, μια περίοδος προγενέστερη της πάλης ανάμεσα στον Κρό­νο και τους Τιτάνες, από τη μια, και στο Δία και τους ολύ­μπιους θεούς, από την άλλη, όπου ο θεϊκός κόσμος δεν έχει

60 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ακόμα παραδοθεί στη βία και την αγριότητα. Ο κόσμος είναι ειρηνικός, είναι μια εποχή πριν από το χρόνο. Και οι άνθρω­ποι έχουν στην εποχή αυτή τη θέση τους. Πώς ζουν;Όπως βλέ­πουμε, κάθονται στο ίδιο τραπέζι και γλεντούν μαζί με τους θεούς, είναι όμως επίσης απαλλαγμένοι από όλα τα κακά που σήμερα μαστίζουν το γένος των θνητών, των εφήμερων, όλων εκείνων που ζούνε μεροδούλι μεροφάι, χωρίς να ξέρουν τι τους επιφυλάσσει το αύριο, που δεν αισθάνονται πραγματικά τη συνέχεια από το χτες στο σήμερα, που αλλάζουν αδιάκοπα, γεννιούνται, μεγαλώνουν, δυναμώνουν, εξασθενούν, πεθαί­νουν.

Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι παρέμεναν νέοι, εξίσου δυ­νατοί στα χέρια και στα πόδια όπως στην αρχή. Γέννηση, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, γ ι’ αυτούς δεν υπήρχε. Ίσως να ξεπηδούσαν από τη Γη.Ίσως να τους γέννησε η Γαία, η μητέρα Γη, όπως τους θεούς. Μπορεί μάλιστα το ζήτημα της καταγωγής τους να μην τέθηκε ποτέ, να βρέθηκαν απλώς εκεί ανακατεμένοι με τους θεούς, παρόμοιοι με τους θεούς. Ε κεί­νη την εποχή λοιπόν, οι άνθρωποι, νέοι για πάντα, δεν ήξεραν τι θα πει γέννηση ούτε θάνατος. Δεν υπόκειντο στο χρόνο που εξασθενεί τις δυνάμεις και φέρνει τα γηρατειά. Μετά από εκα­τοντάδες, μπορεί και μυριάδες χρόνια, ίδιοι και απαράλλαχτοι στην όψη όπως ήταν στον ανθό της ηλικίας τους, οι άνθρωποι αποκοιμιόνταν, χάνονταν με τον ίδιο τρόπο που είχαν εμφα­νιστεί. Δεν ήταν πλέον παρόντες, αλλά δεν είχαν πεθάνει πραγ­ματικά. Όπως πάλι δεν υπήρχε την εποχή αυτή ο μόχθος της δουλειάς, η αρρώστια, τα βάσανα. Οι άνθρωποι δεν είχαν ανά­γκη να καλλιεργούν τη γη: στη Μηκώνη είχαν στη διάθεσή τους όλες τις τροφές, όλα τα αγαθά. Η ζωή τους μοιάζει με τα λ ε­γάμενα σε κάποιες ιστορίες των Αιθιόπων: μια τράπεζα του ήλιου τούς περιμένει κάθε πρωί, φορτωμένη με κάθε λογής φαγητά και ποτά σερβιρισμένα. Τις τροφές, τα κρέατα τα βρίσκουν πάντα έτοιμα, τα στάρια μεγαλώνουν χωρίς να τα καλλιεργούν και επιπλέον τα φαγητά τους έρχονται όλα μα­γειρεμένα. Η φύση προσφέρει αυθορμήτως, εντελώς φυσικά,

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩ Ν Θ ΕΩ Ν , Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΤΟ Τ ΔΙΑ 61

όλα τα αγαθά μιας οικιακής ζωής εξαιρετικά εκλεπτυσμένης, εξαιρετικά πολιτισμένης. Έτσι ζούσαν οι άνθρωποι τα πολύ παλιά αυτά χρόνια. Μέσα στην ευτυχία.

Οι γυναίκες δεν έχουν ακόμα δημιουργηθεί. Υπάρχει το θη­λυκό στοιχείο, οι θεές, θνητές γυναίκες όμως δεν υπάρχουν. Οι άνθρωποι είναι αποκλειστικά γένους αρσενικού: αγνοούν τις αρρώστιες, τα γηρατειά, το θάνατο και το μόχθο, αγνοούν και το σμίξιμο με τις γυναίκες. Από τη στιγμή που ένας άντρας πρέπει, για να αποκτήσει παιδί, να σμίξει με μια γυναίκα, ολόιδια μ’ αυτόν και συγχρόνως διαφορετική, η γέννηση και ο θάνατος γίνονται η μοίρα των ανθρώπων. Η γέννηση και ο θά­νατος είναι οι δύο φάσεις της ύπαρξης. Για να μην υπάρχει θάνατος, θα πρέπει λοιπόν να μην υπάρχει γέννηση.

Στη Μηκώνη, ο θεοί και οι άνθρωποι ζουν μαζί, όλοι μαζί αντάμα, αλλά η στιγμή του χωρισμού έχει φτάσει. Και επέρ­χεται, αφού πρώτα οι θεοί μοίρασαν τις τιμές μεταξύ τους. Το ζήτημα με τις τιμές και τα προνόμια που δικαιούνταν ο καθέ­νας τους διευθετήθηκε αρχικά με τη βία. Η μοιρασιά ανάμεσα στους Τιτάνες και τους Ολυμπίους υπήρξε το αποτέλεσμα μιας πάλης στην οποία τον πρώτο ρόλο έπαιξαν η δύναμη και η βίαιη επιβολή. Όταν τελείωσε η πρώτη μοιρασιά, οι Ολύμπιοι έστει­λαν τους Τιτάνες στα Τάρταρα και έκλεισαν πίσω τους τις χάλ­κινες πύλες της υπόγειας και νύκτιας αυτής φυλακής· στη συ­νέχεια πήγαν και εγκαταστάθηκαν όλοι μαζί ψηλά στον ουρα­νό. Έπρεπε να ρυθμίσουν τα μεταξύ τους προβλήματα. Ο Δίας ανέλαβε να κάνει τη μοιρασιά των εξουσιών, χωρίς να την επ ι­βάλλει πια με τη βία αλλά με την κοινή συναίνεση όλων των ολύμπιων θεών. Στους θεούς, η διανομή γίνεται είτε με ανοι­χτή σύγκρουση, είτε κατόπιν συμφωνίας, αν όχι μεταξύ ίσων, τουλάχιστον μεταξύ συμμάχων και συγγενών, που έχουν τα ίδια συμφέροντα και πήραν μέρος στην ίδια μάχη.

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

Ο πολυμήχανος Προμηθέας

Π ω ς ΕΓΙΝΕ ΤΩΡΑ Η ΜΟΙΡΑΣΙΑ ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους; Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η χρήση ωμής βίας ήταν αδιανόητη. Οι άνθρωποι είναι πολύ αδύναμοι, τους αγ­γίζεις και γίνονται σκόνη. Επιπλέον, οι αθάνατοι δεν μπορούν να συμφωνήσουν με τους θνητούς σε ισότιμη βάση. Επιβάλλε­ται λοιπόν μια λύση η οποία δε θα προκύψει ούτε από το δ ί­καιο του ισχυροτέρου ούτε από μια συνεννόηση μεταξύ ίσων. Για να βάλει σε εφαρμογή την αναγκαστικά μεσοβέζικη, πα­ράδοξη αυτή διαδικασία, ο Δίας καλεί ένα πρόσωπο που ονο­μάζεται Προμηθέας. Αυτός έχει επίσης κάποια σχέση με τον αλλόκοτο τρόπο με τον οποίο θεοί και άνθρωποι θα ξεχωρί­σουν και θα διευθετηθεί ο μεταξύ τους ανταγωνισμός. Γιατί ο Προμηθέας είναι το κατάλληλο πρόσωπο; Διότι η θέση του στον κόσμο των θεών είναι διφορούμενη, απροσδιόριστη, παράδο­ξη. Τον ονομάζουν Τιτάνα. Στην πραγματικότητα είναι γιος του Ιαπετού, του αδελφού του Κρόνου. Ο Προμηθέας λοιπόν δεν είναι ο ίδιος Τιτάνας, δεν είναι όμως και ολύμπιος θεός, διότι ανήκει σε διαφορετική γενιά. Είναι σπορά των Τιτάνων, όπως και ο αδελφός του ο Άτλας, τον οποίο επίσης θα τιμω ­ρήσει ο Δίας.

Ο Προμηθέας είναι πνεύμα αντιλογίας, πονηρός και απεί­θαρχος, έτοιμος πάντα για κριτική. Γ ιατί ο Δίας τού αναθέτει να διευθετήσει την υπόθεση αυτή; Διότι όντας Τιτάνας χωρίς

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 63

να είναι ακριβώς Τιτάνας, ο Προμηθέας δεν πολέμησε στο πλευρό των Τιτάνων ενάντια στο Δία. Κράτησε ουδέτερη στά­ση, δεν έλαβε μέρος στη μάχη. Πολλές παραδόσεις μάλιστα αναφέρουν ότι ο Προμηθέας βοήθησε το Δία και ότι χωρίς τις συμβουλές που του έδωσε —όντας πολυμήχανος και πανούρ­γος— ο Δίας δε θα τα είχε καταφέρει. Σύμμαχος αλλά όχι οπα­δός: δεν έχει προσχωρήσει στο στρατόπεδο του Δία, είναι αυ­τόνομος, ενεργεί για λογαριασμό του και μόνο.

0 Δίας και ο Προμηθέας έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστι­κά σε επίπεδο ευφυΐας και πνεύματος. Χαρακτηριστικό και των δύο είναι η οξύνοια και η διορατικότητα, είναι πολυμήχα­νοι, μια ιδιότητα την οποία στους θεούς συμβολίζει η Αθηνά και στους θνητούς ο Οδυσσέας. 0 πολυμήχανος άνθρωπος κα­ταφέρνει και γλιτώνει ακόμα και στις πιο απελπιστικές κα­ταστάσεις, βρίσκει λύση όταν τα πράγματα φτάνουν σε α διέ­ξοδο και, για να υλοποιήσει τα σχέδιά του, δε διστάζει να πει ψέματα, να στήσει παγίδες στον αντίπαλο και να χρησιμοποιή­σει κάθε λογής πονηριά.Έτσι είναι ο Δίας, ίδιος είναι και ο Προ­μηθέας. Έχουν το κοινό αυτό χαρακτηριστικό. Και την ίδια στιγμή τούς χωρίζει μια άβυσσος. 0 Δίας είναι ο βασιλιάς, ο κυρίαρχος που συγκεντρώνει στα χέρια του όλη την εξουσία. Στο πεδίο αυτό, ο Προμηθέας δεν ανταγωνίζεται διόλου το Δία. Οι Τιτάνες ήταν οι αντίπαλοι των Ολυμπίων και ο Κρόνος ο αντίπαλος του Δία, ο οποίος επιθυμούσε να διατηρήσει την εξουσία του όταν ο Δίας επεδίωκε να του πάρει τη θέση. Του Προμηθέα ούτε του πέρασε ποτέ από το νου να γίνει βασιλιάς, επ’ ουδενί δεν ανταγωνίζεται το Δία. 0 Προμηθέας ανήκει β ε­βαίως στον κόσμο που δημιούργησε ο Δίας, τον κόσμο της μοι­ρασιάς, έναν κόσμο ιεραρχημένο, διαστρωματωμένο με βάση τις διάφορες θέσεις και τιμές· η θέση του όμως δεν είναι προσ­διορισμένη με σαφήνεια. Και θα γίνει ακόμα πιο πολύπλοκη όταν ο Δίας θα τον καταδικάσει και θα τον αλυσοδέσει, προ­τού τον ελευθερώσει και συμφιλιωθεί μαζί του. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια ταλάντευση στο προσωπικό του πεπρωμέ­νο, μια παλινδρόμηση ανάμεσα στην εχθρότητα και την ομό­

64 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νοια. Θα μπορούσαμε με δυο λόγια να πούμε ότι ο Προμηθέας εκφράζει, μέσα στο συγκροτημένο αυτό σύμπαν, την εσωτε­ρική αμφισβήτηση. Δε θέλει να πάρει τη θέση του Δία, αλλά, μέσα στην τάξη που αυτός έχει εγκαθιδρύσει, είναι μια χαμη­λόφωνη αμφισβήτηση, κάτι σαν Μάης του ’68 στον Όλυμπο, στους κόλπους του θεϊκού κόσμου.

Η σχέση του Προμηθέα με τους ανθρώπους είναι σχέση συ­νενοχής, η φύση τους είναι κοινή. Η θέση του προσεγγίζει τη θέση των ανθρώπων, οι οποίοι επίσης είναι αμφίσημα πλάσμα­τα, η μια πλευρά τους είναι θεϊκή — μοιράζονταν αρχικά την ύπαρξή τους με τους θεούς— και η άλλη ζωώδης, κτηνώδης. Και οι άνθρωποι και ο Προμηθέας έχουν λοιπόν κάποιες αντι­φατικές πλευρές.

Μια παρτίδα σκάκι

Α ς ΔΟΤΜΕ ΛΟΙΠΟΝ τη σκηνή. Ως συνήθως, συγκεντρώνονται οι θεοί και οι άνθρωποι. Ο Δίας κάθεται στην πρώτη σειρά και αναθέτει τη μοιρασιά στον Προμηθέα. Τι πρόκειται να κάνει; Φέρνει ένα μεγάλο βόδι, έναν υπέροχο ταύρο, τον σφάζει και στη συνέχεια τον τεμαχίζει. Χωρίζει τα κομμάτια του σε δύο και όχι σε τρία μέρη. Το καθένα, έτσι όπως το έχει ετοιμάσει ο Προμηθέας, εκφράζει τη θέση των θεών και των ανθρώπων αντίστοιχα. Στα όρια του διαχωρισμού αυτού θα χαραχτεί, δηλαδή, η γραμμή που θα χωρίζει τους ανθρώπους από τους θεούς.

Τι κάνει ο Προμηθέας; Ακολουθεί τη συνήθη διαδικασία της ελληνικής θυσίας: σφάζουμε το ζώο, το γδέρνουμε, και μετά αρχίζουμε να το τεμαχίζουμε. Ένα από τα πρώτα πράγματα που κάνουμε ειδικότερα είναι ότι ξεχωρίζουμε τα μακριά κό­καλα, τα κόκαλα των πίσω και των μπροστινών ποδιών, τα λευκά οστέα, και τα καθαρίζουμε εντελώς από το κρέας. Αφού τελείωσε αυτή τη δουλειά, ο Προμηθέας μάζεψε όλα τα λευκά οστά του ζώου. Τα έκανε ένα σωρό και τύλιξε το μερίδιο αυτό με ένα λεπτό, λευκό στρώμα λαχταριστό ξίγκι. Έχει φτιάξει

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ 65

λοιπόν το πρώτο δέμα. Στη συνέχεια ο Προμηθέας φτιάχνει και το δεύτερο, όπου βάζει όλα τα κρέα, τις σάρκες, όλα τα κομ­μάτια του ζώου που τρώγονται. Αυτό το δέμα, μαζί με την πέτσα που περιβάλλει κάθε φαγώσιμο κομμάτι του ζώου, το βάζει στη συνέχεια μέσα στη γαστέρα του ζώου, στο στομάχι του, στη γλοιώδη, άσχημη, αποκρουστική στην όψη βοϊδοκοι- λιά.

Έχουμε λοιπόν την εξής μοιρασιά: το λευκό, λαχταριστό ξίγκι καλύπτει απλώς κόκαλα λευκά, χωρίς καθόλου κρέας, και η ελάχιστα ορεκτική βοϊδοκοιλιά περιέχει όλα τα κομμάτια του ζώου που τρώγονται. Ο Προμηθέας φέρνει τα δυο δέματα στο τραπέζι, μπροστά στο Δία. Αναλόγως με τη δική του επιλογή, θα χαραχτεί το όριο μεταξύ ανθρώπων και θεών. Ο Δίας κοι­τάζει τις δυο μερίδες και λέει: «Προμηθέα δόλιε και παμπό­νηρε, η μοιρασιά σου είναι άνιση!». Ο Προμηθέας τον κοιτά­ζει υπομειδιώντας. Ο Δίας, φυσικά, διέβλεψε εξαρχής την πο­νηριά, αποδέχεται όμως τους κανόνες του παιχνιδιού. Του προ­τείνουν να διαλέξει πρώτος και δέχεται. Με ύφος απόλυτα ικα­νοποιημένο παίρνει λοιπόν την πιο όμορφη μερίδα, το δέμα με το λευκό, λαχταριστό ξίγκι. Όλος ο κόσμος τον κοιτάζει, εκ εί­νος ανοίγει το δέμα και ανακαλύπτει τα λευκά οστά, χωρίς κα­θόλου κρέας πάνω τους. Τότε λοιπόν το Δία τον πιάνει λύσσα φοβερή ενάντια σ’ αυτόν που πήγε να τον γελάσει.

Έτσι τελειώνει η πρώτη πράξη της ιστορίας αυτής, η οποία περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις. Με το τέλος του συγκεκρι­μένου επεισοδίου, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σχετί­ζονται με τους θεούς έχει καθοριστεί, είναι η θυσία, σαν αυ­τήν που τέλεσε ο Προμηθέας τεμαχίζοντας το ζώο. Στο βωμό, έξω από το ναό, καίγονται θυμιάματα που βγάζουν ευωδια­στό καπνό, και στη συνέχεια πάνω τους τοποθετούνται τα λευ­κά οστά. Το μερίδιο των θεών είναι τα λευκά οστά, τυλιγμένα μέσα σε ξίγκι γυαλιστερό, και ανεβαίνουν, ως καπνός, στον ου­ρανό. Οι άνθρωποι, από την άλλη, παίρνουν το υπόλοιπο ζώο, το ψήνουν ή το βράζουν και το τρώνε. Περνάνε σε μακριές σ ι­δερένιες ή χάλκινες σούβλες κομμάτια κρέας, ειδικά το συκώ­

66 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τι του ζώου και άλλα λαχταριστά κομμάτια, και τα ψήνουν στη φωτιά. Κάποια άλλα κομμάτια, πάλι, τα βάζουν σε μεγάλα κα­ζάνια και τα βράζουν. Άλλα κομμάτια λοιπόν τα ψήνουν, άλλα τα βράζουν: οι άνθρωποι θα πρέπει να τρώνε από δω και πέρα το κρέας των ζώων που θυσιάζουν και να στέλνουν στους θεούς το δικό τους μερίδιο, δηλαδή τον ευωδιαστό καπνό.

Η ιστορία αυτή είναι εκπληκτική, αφού δείχνει, όπως φαί­νεται, ότι ο Προμηθέας μπόρεσε να γελάσει το Δία, δίνοντας στους ανθρώπους το καλύτερο μερίδιο του σφάγιου. 0 Προ­μηθέας προσφέρει στους ανθρώπους το κομμάτι του ζώου που τρώγεται, συγκαλυμμένο, κρυμμένο, ώστε να μοιάζει μη βρώ­σιμο, κάτω από μια όψη αποκρουστική* και στους θεούς εκ εί­νο το μέρος που δεν τρώγεται, τυλιγμένο, κρυμμένο, καλυμ­μένο από ένα στρώμα λαχταριστού και γυαλιστερού λίπους. Η μοιρασιά που κάνει δεν είναι τίμια, αφού τα φαινόμενα απα- τούν. Το καλό κρύβεται μέσα στην ασχήμια και το κακό πα­ρουσιάζεται ως όμορφο. Έδωσε όμως στα αλήθεια στους αν­θρώπους το καλύτερο μερίδιο; Και ως προς αυτό, επικρατεί αμφισημία. Είναι βέβαιο ότι οι άνθρωποι παίρνουν το βρώσι­μο μέρος του ζώου, επειδή όμως είναι θνητοί και έχουν ανά­γκη την τροφή. Η μοίρα τους είναι η αντίθετη από τη μοίρα των θεών, ζουν μόνο στο βαθμό που διαρκώς τρέφονται. Οι άνθρωποι δεν είναι αυτάρκεις, είναι αναγκασμένοι να αντλούν την ενέργεια που χρειάζονται από τον περιβάλλοντα κόσμο, διαφορετικά πεθαίνουν. Οι άνθρωποι προσδιορίζονται από το γεγονός ότι τρέφονται με ψωμί και με το κρέας των θυσιών και πίνουν το κρασί που βγαίνει από το αμπέλι. Οι θεοί δεν έχουν ανάγκη την τροφή. Το ψωμί, το κρασί, η σάρκα των σφαγίων, όλα αυτά τούς είναι άγνωστα. Ζούνε χωρίς να τρέφονται, κα­ταναλώνοντας μόνο κάποιες ψευδοτροφές, όπως το νέκταρ και η αμβροσία, η τροφή των αθανάτων. Η ζωτικότητα των θεών είναι λοιπόν διαφορετικής υφής από των ανθρώπων. Η ανθρώ­πινη ζωτικότητα είναι κατώτερη, το ίδιο και η ύπαρξη και η δύναμή τους: μια ενέργεια με διακυμάνσεις. Πρέπει συνεχώς να τη συντηρούν. Ένα ανθρώπινο πλάσμα, μόλις καταβάλει μια

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 67

προσπάθεια, αισθάνεται κούραση, εξάντληση, πείνα. Με άλλα λόγια, στη μοιρασιά που έκανε ο Προμηθέας, το καλύτερο μ ε­ρίδιο τελικά είναι αυτό που κρύβει κάτω από μια όψη λαχτα­ριστή, τα γυμνά κόκαλα. Πράγματι, τα λευκά οστά συμβολί­ζουν ό,τι πραγματικά πολύτιμο, μη θνητό διαθέτει το ζώο ή το ανθρώπινο πλάσμα* τα κόκαλα δε λιώνουν, συγκροτούν την αρ­χιτεκτονική του σώματος. Η σάρκα διαλύεται, αποσυντίθεται, ενώ ο σκελετός αποτελεί το σταθερό στοιχείο. Είναι το μέρος του ζώου που δεν τρώγεται, το κομμάτι του που δεν είναι θνη­τό, που παραμένει αμετάβλητο, που προσεγγίζει, συνεπώς, πε­ρισσότερο τη θεϊκή φύση. Αυτοί που έπλασαν τις ιστορίες αυτές θεωρούσαν τα κόκαλα εξαιρετικά σημαντικά για έναν ακόμη λόγο, επειδή περιέχουν το μεδούλι, το υγρό αυτό που οι Έλληνες πιστεύουν ότι σχετίζεται με τον εγκέφαλο, όπως επίσης και με το σπέρμα του άντρα. Το μεδούλι εκφράζει τη συνέχεια της ζωτικότητας ενός ζώου μέσα από τη διαδοχή των γενεών, διασφαλίζει τη γονιμότητα και την ύπαρξη απογόνων. Αποτελεί σημάδι ότι κάποιος δεν είναι μόνος και έρημος αλλά έχει τέκνα.

Με όλο αυτό το θέατρο που επινόησε ο Προμηθέας, στους θεούς προσφέρεται τελικά η ζωτικότητα του ζώου, ενώ οι άν­θρωποι παίρνουν το κρέας, το νεκρό ζώο δηλαδή. Οι άνθρω­ποι είναι αναγκασμένοι να τρέφονται με κομμάτια νεκρού ζώ­ου* με τη μοιρασιά αυτή, η θνητότητα σφραγίζει καταλυτικά τη μοίρα τους. Οι άνθρωποι από δω και μπρος θα είναι θνη­τοί, εφήμεροι, σε αντίθεση με τους θεούς, που δεν είναι θνη­τοί. Η συγκεκριμένη μοιρασιά της τροφής έθεσε τη σφραγίδα της θνητότητας στους ανθρώπους και, αντίστοιχα, τη σφραγί­δα της αθανασίας στους θεούς. Όπως πολύ σωστά είχε διαβλέ­ψει ο Δίας.

Αν ο Προμηθέας είχε μοιράσει απλώς το ζώο στα δύο και έβαζε από τη μια μεριά τα κόκαλα και από την άλλη το κρέας, τότε ο Δίας θα μπορούσε να επιλέξει τα κόκαλα και τη ζωή του ζώου. Έτσι όμως που ήταν όλα παραπλανητικά, κάτω από μια απατηλή όψη, καθώς δηλαδή ήταν το κρέας κρυμμένο μέσα

68 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

στη γαστέρα, στην κοιλιά του ζώου, και τα κόκαλα ήταν σκε­πασμένα με γυαλιστερό λίπος, ο Δίας είδε ότι ο Προμηθέας πήγαινε να τον γελάσει. Και αποφάσισε να τον τιμωρήσει. Φυσικά, στη μάχη αυτή των τεχνασμάτων ανάμεσα στο Δία και τον Τιτάνα, ο ένας προσπαθεί να εξαπατήσει τον άλλον, είναι αντίπαλοι όπως σε μια παρτίδα σκάκι, ο καθένας παίζει μπα­μπέσικα για να φέρει τον άλλον σε δύσκολη θέση και να κάνει ρουά και ματ. Στη σύγκρουση αυτή, νικητής βγαίνει τελικά ο Δίας· τουλάχιστον, όμως, ο Τιτάνας, με τις πονηριές του, τον έχει κλονίσει.

Θνητό πυρ

ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΡΑΞΗ, ο Προμηθέας θα πληρώσει την απάτη του. Από τη μέρα εκείνη, ο Δίας αποφασίζει να κρύψει τη φω­τιά από τους ανθρώπους, καθώς και το σιτάρι. Όπως ακριβώς σε μια παρτίδα σκάκι, σε κάθε κίνηση του αντιπάλου, απαντάει ο άλλος: ο Προμηθέας κάλυψε το κρέας με κάτι αποκρουστι- κό και, αντιθέτως, παρουσίασε τα κόκαλα ωραία. Τώρα ο Δίας θα πάρει την εκδίκησή του. Στο πλαίσιο της μοιρασιάς ανά­μεσα σε θεούς και ανθρώπους, ο Δίας θέλει να στερήσει από τους ανθρώπους κάποια πράγματα που είχαν προηγουμένως στη διάθεσή τους. Προηγουμένως οι άνθρωποι είχαν ελεύθε­ρα πρόσβαση στη φωτιά, διότι η φωτιά του Δία, η φωτιά του κεραυνού, βρισκόταν σε ορισμένα δέντρα, τις φλαμουριές, ψηλά στην κορφή τους, και οι άνθρωποι ανέβαιναν και την έπαιρναν. Ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους κυκλο­φορούσε η ίδια φωτιά, διαμέσου των ψηλών αυτών δέντρων, όπου την εναπόθετε ο Δίας. Έτσι, οι άνθρωποι είχαν στη δ ιά­θεσή τους τη φωτιά, όπως είχαν και την τροφή, τα δημητρια­κά, που φύτρωναν μόνα τους, ή τα κρέατα, που εμφανίζονταν μπροστά τους ψημένα, έτοιμα. Ο Δίας κρύβει τη φωτιά και τα πράγματα είναι πολύ άσχημα, αφού οι άνθρωποι έχουν το κρέας από τα σφάγια και θέλουν να το ψήσουν. Οι θνητοί δεν είναι κανίβαλοι ούτε άγρια θηρία για να τρώνε ωμή σάρκα. Το

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 69

κρέας μπορούν να το φάνε μόνο μαγειρεμένο, βραστό ή ψητό.Είναι λοιπόν πραγματική καταστροφή για τους ανθρώπους

που μένουν χωρίς φωτιά. Ο Δίας το γλεντάει με την ψυχή του. Ο Προμηθέας στήνει λοιπόν μια παράσταση. Ανεβαίνει στον ουρανό κάνοντας τον αδιάφορο, σαν ταξιδιώτης που περιφέ­ρεται με ένα χορτάρι στο χέρι, ένα κλαδί μάραθο, καταπράσι- νο απ’ έξω. Ο μάραθος έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, η φύση του είναι κατά κάποιο τρόπο αντίθετη με των υπόλοι­πων φυτών. Πράγματι, τα δέντρα είναι ξερά απ’ έξω, στο φλοιό τους, και χλωρά από μέσα, όπου κυκλοφορούν οι χυμοί τους. Ο μάραθος, αντιθέτως, είναι χλωρός απ’ έξω αλλά εντελώς ξε­ρός από μέσα. Ο Προμηθέας αρπάζει ένα σπέρμα από τη φωτιά του Δία, σπέρμα πυρός, και το ρίχνει μέσα στο μάραθο, ο οποίος αρχίζει να καίγεται εσωτερικά κατά μήκος όλου του βλαστού. 0 Προμηθέας ξανακατεβαίνει στη γη, με το ίδιο ύφος πάντα, σαν αδιάφορος ταξιδιώτης που περιφέρεται με το μά­ραθο να τον σκιάζει. Στο εσωτερικό όμως του φυτού, η φωτιά καίει. Τη φωτιά αυτή, που γεννήθηκε από ένα σπόρο της ου­ράνιας φωτιάς, ο Προμηθέας τη δίνει στους ανθρώπους. Και εκείνοι ανάβουν τις εστίες τους και μαγειρεύουν το κρέας. 0 Δίας είναι ξαπλωμένος ψηλά στον ουρανό, περιχαρής με το κόλπο του, που έκρυψε δηλαδή τη φωτιά, και ξαφνικά τη βλέ­πει, βλέπει την αναλαμπή της μέσα σε όλα τα σπίτια. Μανιά­ζει. Παρατηρούμε εδώ ότι ο Προμηθέας ακολούθησε την ίδια μέθοδο όπως και με τη μοιρασιά της Θυσίας/Επαιξε και πάλι με την αντίθεση «μέσα έξω», με τη διαφορά ανάμεσα στην εξωτερική εμφάνιση και την εσωτερική πραγματικότητα.

Παράλληλα με τη φωτιά, ο Δίας είχε κρύψει από τους αν­θρώπους το βίο, τη ζωή.Έκρυψε σαν να λέμε τη ζωή, την τρο­φή της ζωής, τα δημητριακά, το σιτάρι, το κριθάρι. Τέρμα η φωτιά, τέρμα και τα δημητριακά. Στην εποχή του Κρόνου, στον κόσμο της Μηκώνης, οι άνθρωποι είχαν στη διάθεσή τους τη φωτιά πάνω στις φλαμουριές, τα δημητριακά φύτρωναν μόνα τους, ο άνθρωπος δεν είχε ανάγκη να καλλιεργεί τη γη. Η ερ­γασία ήταν ανύπαρκτη, ο μόχθος ήταν ανύπαρκτος. Ο άνθρω­

70 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

πος δε χρειαζόταν να συμμετέχει ενεργά στη συλλογή της τρο­φής. Δεν ήταν καταδικασμένος να προσπαθεί, να κουράζεται, να εξαντλείται για να αποκτά τις συγκεκριμένες τροφές που χρειαζόταν η ζωτικότητά του. Ενώ πια, με την επιλογή του Δία, όλα όσα γίνονταν από μόνα τους γίνονται τώρα με δυσκολία και μόχθο. Το σιτάρι είναι κρυμμένο.

Με τον ίδιο τρόπο που ο Προμηθέας αναγκάστηκε να κρύ­ψει ένα σπέρμα από τη φωτιά μέσα στο ραβδί του για να τη μεταφέρει στους ανθρώπους, έτσι οι καημένοι οι άνθρωποι θα είναι αναγκασμένοι εφεξής να κρύβουν το σπόρο του σιταριού και τα σπυριά το κριθάρι μέσα στα σπλάχνα της γης. Είναι αναγκασμένοι να σκάβουν αυλάκια βαθιά μέσα στη γη και να θάβουν εκεί το σπόρο για να βγει το στάχυ. Με δυο λόγια, ξαφ­νικά γίνεται εντελώς απαραίτητη η γεωργία. Οι άνθρωποι θα κερδίζουν το ψωμί τους με τον ιδρώτα του προσώπου τους, σπέρνοντας και ιδροκοπώντας στις αυλακιές. Θα πρέπει όμως να μεριμνούν να κρατούν σπόρο από τη μια χρονιά για την άλλη, να μην τρώνε όλα όσα παράγουν. Στο σπίτι του γεωρ­γού είναι απαραίτητα τα πιθάρια, για να αποθηκεύει τις σο­δειές, τις οποίες δεν πρέπει να καταναλώνει εξολοκλήρου. Το απόθεμα γίνεται εντελώς απαραίτητο, ώστε την άνοιξη, στο δύσκολο στάδιο ανάμεσα στο χειμώνα και τη νέα σοδειά, να μη μείνουν οι άνθρωποι χωρίς τροφή.

Όπως υπήρξε το σπέρμα της φωτιάς, έτσι υπάρχει και το σπέρμα του σιταριού. Οι άνθρωποι είναι εφεξής υποχρεωμέ­νοι να ζουν εργαζόμενοι. Ξαναβρίσκουν τη φωτιά, αλλά η φω­τιά, όπως επίσης και το σιτάρι, δεν είναι όπως παλιά. Ο Δίας έκρυψε την ουράνια φωτιά, αυτήν που κρατάει συνεχώς στο χέρι του, μια φωτιά που δεν εξασθενεί ποτέ, που ποτέ δε σβή­νει: μια φωτιά αθάνατη. Η φωτιά που έχουν πλέον στη διάθε­σή τους οι άνθρωποι έχει δημιουργηθεί από ένα σπέρμα, είναι μια φωτιά που έχει «γεννηθεί», αφού βγήκε από ένα σπόρο, είναι συνεπώς μια φωτιά που πεθαίνει. Χρειάζεται συντήρη­ση, φροντίδα. Η φωτιά αυτή, όμως, είναι μονίμως πεινασμένη, όπως οι θνητοί. Αν δεν τροφοδοτείται συνεχώς, σβήνει. Οι άν­

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 71

θρωποι δεν τη χρειάζονται μόνο για να ζεσταθούν αλλά και για την τροφή τους. Σε αντίθεση με τα ζώα, δεν τρώνε ωμές σάρ­κες, μαγειρεύουν το φαγητό τους. Στο μαγείρεμα ακολουθεί­ται ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, υπάρχουν κανόνες με τους οποίους οφείλουν όλοι να συμμορφώνονται και οι οποίοι επ ι­τάσσουν οι τροφές να είναι ψημένες.

Οι Έλληνες θεωρούν το σιτάρι ένα φυτό που το ωριμάζει ο ήλιος με τη ζέστη του και ο μόχθος των ανθρώπων. Στη συνέ­χεια, ο φούρναρης πρέπει να το ψήσει, να το βάλει στο φούρ­νο. Η φωτιά αποτελεί λοιπόν πραγματικά το ιδιαίτερο χαρα­κτηριστικό του ανθρώπινου πολιτισμού. Η προμηθεϊκή φωτιά, κλεμμένη με δόλο, είναι πράγματι μια φωτιά «τεχνική», μια νοητική διαδικασία που διακρίνει τους ανθρώπους από τα ζώα και επισφραγίζει την υπόστασή τους ως πολιτισμένων υπάρ­ξεων. Παρ’ όλα αυτά, στο βαθμό που η ανθρώπινη φωτιά, σε αντίθεση με τη θεϊκή, πρέπει να τροφοδοτείται συνεχώς για να παραμένει ζωντανή, μέχρι ενός σημείου μοιάζει με άγριο θη­ρίο που αφηνιάζει και δεν ξέρει πια πού να σταματήσει. Κα­τακαίει τα πάντα, όχι μόνο όσα την τροφοδοτούν, αλλά και τα σπίτια, τις πόλεις, τα δάση, σαν ένα φλεγόμενο, λιμασμένο θηρίο που με τίποτα δε χορταίνει. Με την εξαιρετικά αμφίση- μη υφή της, η φωτιά υπογραμμίζει την ιδιαιτερότητα του αν­θρώπου, μας υπενθυμίζει συνεχώς τη θεϊκή καταγωγή και το ζωώδες στοιχείο του, έχει και τις δύο αυτές όψεις, όπως και ο άνθρωπος.

Η Πανδώρα ή η επινόηση της γυναίκας

ΤΩΡΑ ΠΙΑ, θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι η ιστορία έχει τελειώσει. Αλλά δεν έχει τελειώσει. Αρχίζει η τρίτη πράξη. Βεβαίως, οι άνθρωποι διαθέτουν πια τον πολιτισμό, ο Προμη­θέας τούς πρόσφερε όλες τις τεχνικές. Προτού παρέμβει, ζού- σαν σαν τα μυρμήγκια μέσα στις σπηλιές, κοίταζαν χωρίς να βλέπουν, άκουγαν χωρίς να εννοούν, ήταν ένα τίποτα* και στη συνέχεια έγιναν, χάρη ο αυτόν, πλάσματα πολιτισμένα, δια­

72 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

φορετικά από τα ζώα και διαφορετικά από τους θεούς. Ο αγώ­νας, όμως, ανάμεσα στο Δία και στον Προμηθέα για τα πρω­τεία της πανουργίας δεν έχει λήξει ακόμα. Ο Δίας έκρυψε τη φωτιά, ο Προμηθέας την έκλεψε* ο Δίας έκρυψε το σιτάρι, οι άνθρωποι μοχθούν για να βγάλουν το ψωμί τους. Ο Δίας όμως δεν είναι ακόμα ικανοποιημένος, θεωρεί ότι η ήττα του αντι­πάλου του δεν είναι ολοκληρωτική. Ξεκαρδισμένος στα γέλια, όπως συνηθίζει και του αρέσει, ο Δίας τούς ετοιμάζει μια και­νούρια απογοήτευση. Πράξη τρίτη.

Ο Δίας καλεί τον Ήφαιστο, την Αθηνά, την Αφροδίτη και κάποιες άλλες, ελάσσονες θεότητες, τις Ώρες. Διατάζει τον Ήφαιστο να πλάσει πηλό και να κατασκευάσει ένα ομοίωμα με μορφή παρθένου, με μορφή γυναίκας, ή μάλλον κοπέλας για την ακρίβεια, έτοιμης για γάμο, που δεν έχει όμως ακό­μα παντρευτεί και, κυρίως, δεν έχει ακόμα τεκνοποιήσει. Κά­θεται λοιπόν ο Ήφαιστος και πλάθει ένα ομοίωμα, ένα ά­γαλμα, με τα χαριτωμένα χαρακτηριστικά μιας όμορφης παρ­θένου. Σειρά έχει ο Ερμής, ο οποίος τής δίνει ζωή και της χα­ρίζει τη δύναμη και τη φωνή των ανθρώπων, όπως επίσης και κάποια άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, στα οποία θα ανα­φερθούμε στη συνέχεια. Ο Δίας ζητά από την Αθηνά και την Αφροδίτη να την ντύσουν, να τονίσουν την ομορφιά της με τα μπιχλιμπίδια που ταιριάζουν στο γυναικείο κορμί, στολίδια, κοσμήματα, στηθόδεσμους, στεφάνια. Η Αθηνά τής χαρίζει ένα φόρεμα υπέροχο, αστραφτερό, λαμπερό, γυαλιστερό σαν το λευκό ξίγκι που μέσα του ήταν τυλιγμένα τα κόκαλα στην πρώτη ενότητα της αφήγησής μας. Η νεαρή παρθένος αστρα- ποβολά. Ο Ήφαιστος της φοράει στο κεφάλι ένα διάδημα, από το οποίο κρέμεται ένα γαμήλιο πέπλο. Το διάδημα αυτό κο­σμείται με μια παράσταση από το ζωικό κόσμο, όπου εικονί- ζονται όλα τα ζωντανά της γης, πουλιά, ψάρια, τίγρεις, λιο­ντάρια. Η ζωτικότητα όλων αυτών των ζώων ακτινοβολεί στο μέτωπο της κοπέλας. Είναι εκθαμβωτική, θαύμα ιδέσθαι, ένα θαύμα που όποιος το δει μένει ενεός και τρελαίνεται από έρωτα.

Ο Κ Ο ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 73

Η πρώτη γυναίκα στέκεται λοιπόν μπροστά στους συγκε­ντρωμένους θεούς και ανθρώπους. Είναι ένα κατασκευασμέ­νο ομοίωμα, όχι όμως κατ’ εικόνα της γυναίκας, η οποία δεν υπάρχει. Είναι η πρώτη γυναίκα, το αρχέτυπο της γυναίκας. Το θηλυκό στοιχείο υπήρχε, εφόσον υπήρχαν οι θεές. Το θη­λυκό αυτό πλάσμα έχει πάρει τη μορφή μιας παρθένου, κατ’ εικόνα των αθάνατων θεαινών. Οι θεοί φτιάχνουν ένα πλάσμα από χώμα και νερό και του δίνουν τη δύναμη του ανθρώπου, το σθένος, τη φωνή του ανθρώπου. Ο Ερμής τής βάζει όμως στο στόμα και λόγια απατηλά, την προικίζει με μυαλό αισχρό και χαρακτήρα κλέφτρας. Το ομοίωμα αυτό είναι η πρώτη γυναίκα, από αυτήν εκπορεύεται «το φύλο των γυναικών» και παρουσιάζεται, όπως οι μερίδες της θυσίας και ο μάραθος, με απατηλό περίβλημα. Όποιος την αντικρίζει μαγεύεται, η όψη της είναι θεϊκή. Ο Ησίοδος το λέει καθαρά, όποιος την αντι­κρίζει θαμπώνεται. Η ομορφιά της, την οποία τονίζουν τα κοσμήματα, το διάδημα, το φόρεμα και το πέπλο, είναι ένα χάρμα. Από πάνω της ξεχύνεται η χάρις, μια γοητεία χωρίς όρια, μια λάμψη που αναδίδεται και σκλαβώνει όποιον τη βλέ­πει. Η χάρις της δεν έχει όρια, είναι πολλαπλή, πολλή χάρις. Με τη χάρη της σαγηνεύει ανθρώπους και θεούς. Από μέσα όμως κρύβονται άλλα πράγματα. Με τη φωνή που διαθέτει, θα γίνει η σύντροφος του άντρα, θα γίνει το ανθρώπινο ομοίωμά του. Θα κουβεντιάζουν παρέα. Η γυναίκα αυτή όμως διαθέτει το χάρισμα του λόγου όχι για να λέει την αλήθεια και να εκ­φράζει τα αισθήματά της, αλλά για να λέει ψέματα και να συ­γκαλύπτει τα συναισθήματά της.

Από τη σπορά της Νύχτας εκπορεύονται φυσικά όλα τα κακά, ο θάνατος, οι σφαγές, οι Ερινύες, αλλά και κάποιες οντό­τητες που θα μπορούσαμε να τις ονομάσουμε «ψεύδη ή εξα- πάτες» και «ερωτική ένωση ή τρυφερότητα». Την Αφροδίτη όμως συνοδεύουν από τη γέννησή της τα απατηλά λόγια και η ερωτική έλξη. Το βαθύ σκοτάδι και το ολόλαμπρο φως, η απαστράπτουσα ευτυχία και η ζοφερή πάλη συναντιούνται στα ψεύδη αυτά, στην ερωτική αυτή σαγήνη. Ιδού λοιπόν η Παν­

74 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

δώρα, ολοφώτεινη σαν την Αφροδίτη και όμοια με τα τέκνα της Νυκτός, όλο ψέματα και νάζια. Ο Δίας δημιουργεί την παρ­θένο αυτή μόνο για τους θνητούς και όχι για τους θεούς. Με τον ίδιο τρόπο που ξεφορτώθηκε την έριδα και τη βία στέλνο- ντάς τες στους θνητούς, ο Δίας προορίζει επίσης γ ι’ αυτούς αυτό το θηλυκό πρόσωπο.

0 Προμηθέας ηττάται για άλλη μια φορά. Καταλαβαίνει αμέσως ότι το κακόμοιρο το ανθρώπινο γένος, που προσπά­θησε να προστατέψει, δεν πρόκειται να τη γλιτώσει. Όπως δη­λώνει το όνομά του, Προ-μηθέας είναι αυτός που αντιλαμβά­νεται εκ των προτέρων, που προβλέπει, ενώ ο αδελφός του, ο Επι-μηθέας, είναι αυτός που αντιλαμβάνεται εκ των υστέρων, επί, πολύ αργά, αυτός που τον εξαπατούν και απογοητεύεται, που δεν προβλέπει τις εξελίξεις. Ενώ η δική μας φύση, των υπόλοιπων θνητών, είναι προμηθεϊκή και επιμηθεϊκή συγχρό­νως, προβλέπουμε, κάνουμε σχέδια και, πολύ συχνά, τα πράγ­ματα εξελίσσονται διαφορετικά από ό,τι περιμέναμε, σαστί­ζουμε και νιώθουμε ανυπεράσπιστοι. Ο Προμηθέας καταλα­βαίνει λοιπόν τι πρόκειται να συμβεί και προειδοποιεί τον αδελφό του και του λέει: «Άκουσέ με, Επιμηθέα, αν σου στεί- λουν ποτέ οι θεοί ένα δώρο, να μην το δεχτείς ό,τι και να γίνει, και να το στείλεις πίσω από εκεί που ήρθε». 0 Επιμηθέας, φυ­σικά, ορκίζεται ότι δεν πρόκειται να τον πιάσουν κορόιδο. Να, όμως, που οι θεοί μαζεύονται και του στέλνουν το πιο γοητευ­τικό πλάσμα του κόσμου. Ιδού μπροστά του η Πανδώρα, το δώρο των θεών στους ανθρώπους. Του χτυπάει την πόρτα και ο Επιμηθέας, μαγεμένος, θαμπωμένος, της ανοίγει και τη βάζει στο σπιτικό του. Την επομένη την παντρεύεται και η Πανδώ­ρα εγκαθίσταται ανάμεσα στους ανθρώπους, ως σύζυγός του. Είναι η αρχή όλων των κακών.

Τώρα η ανθρωπότητα είναι διγενής, δεν περιλαμβάνει πια μόνο αρσενικά. Αποτελείται από δύο διαφορετικά γένη, απα­ραίτητα και τα δύο για την ανθρώπινη αναπαραγωγή. Από τη στιγμή που οι θεοί δημιούργησαν τη γυναίκα, οι άνθρωποι δεν είναι πλέον αυτοφυείς, γεννιούνται από τις γυναίκες. Για να

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 75

αναπαραχθούν, οι θνητοί ζευγαρώνουν. Και αυτό αλλάζει ρ ι­ζικά τη ροή του χρόνου.

Γιατί, σύμφωνα με τους ελληνικούς μύθους, η Πανδώρα έχει καρδιά απαίσια και χαρακτήρα κλέφτρας; Η εξήγηση βρίσκε­ται στα δύο πρώτα μέρη της ιστορίας. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια στη διάθεσή τους το σιτάρι και τη φωτιά όπως στο παρελ­θόν, όπως τους τα παρείχε η φύση, μονίμως και χωρίς προσπά­θεια. 0 μόχθος αποτελεί στο εξής συστατικό της ύπαρξής τους* οι άνθρωποι ζουν μια ζωή δύσκολη, μίζερη, προσωρινή. Είναι αναγκασμένοι να ζουν συνέχεια στερημένοι. 0 αγρότης πεθαί­νει στην κούραση στο χωράφι του και η σοδειά του είναι μη­δαμινή. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια στη διάθεσή τους κανένα αγαθό σε επάρκεια* πρέπει λοιπόν να είναι οικονόμοι, φρόνι­μοι και να μην καταναλώνουν περισσότερα από τα αναγκαία. Ετούτη εδώ όμως, η Πανδώρα, όπως και όλο το γένος, όλο το «φύλο» των θηλυκών γυναικών που εκπορεύεται από αυτή, είναι μονίμως ανικανοποίητη, μονίμως διεκδικεί, είναι αχόρ­ταγη, αυτό είναι το κύριο γνώρισμά της. Δεν αρκείται στα λίγα που υπάρχουν. Θέλει να χορτάσει, να κορεστεί. Αυτό θέλει να πει η ιστορία, όταν λέει ότι ο Ερμής την προίκισε με μυαλό αισχρό. Η αισχρότητά της είναι δύο ειδών. Είναι μια αισχρό­τητα διατροφικού χαρακτήρα. Η Πανδώρα έχει μια όρεξη ακό­ρεστη, όλη την ώρα τρώει, όλη την ώρα είναι καθισμένη στο τραπέζι.Ίσως διατηρεί μια αμυδρή ανάμνηση ή το όνειρο της ευλογημένης εκείνης χρυσής εποχής, στη Μηκώνη, όπου πραγ­ματικά οι άνθρωποι κάθονταν όλη την ώρα στο τραπέζι και δε χρειαζόταν να κάνουν τίποτα. Σε κάθε σπιτικό όπου υπάρχει γυναίκα, βασιλεύει πείνα ακόρεστη, πείνα τρομερή. Μ’ αυτή την έννοια, η κατάσταση είναι ανάλογη με εκείνη που επικρα­τεί στις κυψέλες. Υπάρχουν, από τη μια, οι εργάτριες μέλισ­σες που πετάνε από το πρωί στους αγρούς, κάθονται στα λου­λούδια, μαζεύουν το μέλι και το κουβαλούν στην κυψέλη. Και από την άλλη, υπάρχουν οι κηφήνες, που δε βγαίνουν ποτέ έξω και επίσης δε χορταίνουν με τίποτα. Τρώνε όλο το μέλι που οι εργάτριες μαζεύουν υπομονετικά στο ύπαιθρο. Έτσι και στα

76 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σπίτια των ανθρώπων από τη μια, οι άντρες ιδροκοπούν στα χωράφια, πεθαίνουν στην κούραση σκάβοντας αυλακιές, για να προφυλάξουν και να συλλέξουν το σπόρο, και από την άλλη, οι γυναίκες καταβροχθίζουν μέσα στο σπίτι, σαν τους κηφή­νες, τη συγκομιδή.

Όχι μόνο καταβροχθίζουν και εξανεμίζουν όλα τα αποθέ­ματα, αλλά γ ι’ αυτόν κυρίως το λόγο μια γυναίκα επιδιώκει να γοητεύσει έναν άντρα. Αυτό που θέλει η γυναίκα είναι η αποθήκη. Η γυναίκα δίνει ολόκληρη παράσταση, με τα τσαχ­πίνικα, τα απατηλά λόγια της, με το μυαλό της που είναι γ ε ­μάτο ψέματα, με τα χαμόγελά της και «τον πισινό της κουνώ­ντας3», όπως γράφει ο Ησίοδος, για να σαγηνεύσει το νεαρό εργένη, εποφθαλμιώντας απλώς το απόθεμα του σταριού. Και όλοι οι άντρες, όπως αρχικά ο Επιμηθέας, μένουν με το στόμα ανοιχτό, μαγεύονται από την εμφάνισή της και μπλέκουν στα δίχτυα της.

Οι γυναίκες δεν έχουν μόνο ακόρεστη όρεξη για φαγητό, σε σημείο που καταστρέφουν την υγεία του συζύγου τους, αφού ποτέ η τροφή που φέρνει στο σπίτι δεν είναι αρκετή, έχουν επίσης και μια φοβερή, ακόρεστη ερωτική όρεξη. Η Κλυται­μνήστρα ή οι διάφορες άλλες γυναίκες που έγιναν διάσημες επειδή απατούσαν το σύζυγό τους, όλες ανεξαιρέτως δηλώνουν με έμφαση ότι έπαιζαν το ρόλο της σκύλας που φυλάει το σπίτι. Ο χαρακτήρας τους, αυτός της σκύλας, εννοείται εδώ με την ερωτική του έννοια.

Ακόμα και οι καλύτερες γυναίκες, αυτές που έχουν χαρα­κτήρα μετρημένο, έχουν το εξής χαρακτηριστικό, επειδή, όπως λένε οι Έλληνες, πλάστηκαν από χώμα και νερό, η ιδιοσυγκρα­σία τους συνάδει με το υγρό σύμπαν. Ενώ, αντίθετα, οι άντρες έχουν μια ιδιοσυγκρασία που προσιδιάζει μάλλον στη στέγνα, τη ζέστη, τη φωτιά.

Σε ορισμένες εποχές του έτους, ειδικά την εποχή που ονο­

3 Σ.τ.Μ. Πυγοστόλος, Έργα καί Ημέραι, 373.

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 77

μάζουμε κυνικό καύμα, την εποχή του σκύλου, όταν δηλαδή ο Σείριος, ο Κύων, είναι ορατός στον ουρανό, πολύ κοντά στη γη, όταν ο ήλιος και η γη έρχονται σε επαφή, και κάνει φριχτή ζέστη, οι άντρες, στεγνοί όπως είναι, εξαντλούνται, εξασθε- νούν. Αντιθέτως, οι γυναίκες, χάρη στην υγρασία τους, ανθί­ζουν. Απαιτούν από τους συζύγους τους να εκπληρώνουν τα συζυγικά τους καθήκοντα με τέτοια συχνότητα, που τους εξο­ντώνουν.

Ο Προμηθέας μηχανεύτηκε ένα δόλο και έκλεψε τη φωτιά από το Δία* έλαβε όμως ως απάντηση τη γυναίκα, συνώνυμο της κλέφτρας φωτιάς, την οποία ο Δίας δημιούργησε για να τα­λαιπωρεί τους ανθρώπους. Πράγματι, η γυναίκα, η σύζυγος, είναι η φωτιά που καίει διαρκώς το σύζυγό της, μέρα με την ημέρα, που τον στεγνώνει και τον γερνάει πριν από την ώρα του. Η Πανδώρα είναι μια φωτιά που ο Δίας έμπασε μέσα στα σπίτια και καίει τους άντρες, χωρίς να ανάβει φλόγα καμιά. Κλέφτρα φωτιά, απάντηση στην κλεμμένη φωτιά. Έτσι όπως έχουν τα πράγματα, τι μπορεί να γ ίνει; Αν η γυναίκα δεν ήταν στην πραγματικότητα παρά μόνο αυτό το αισχρό μυαλό, η ψεύτρα που εποφθαλμιά τη σιταποθήκη, «κουνώντας τον π ι­σινό της», και γερνάει τον άντρα της πριν από την ώρα του, τότε οι άντρες θα προσπαθούσαν οπωσδήποτε να ξεφορτωθούν τις γυναίκες τους. Και πάλι όμως εδώ το περίβλημα και το περιεχόμενο έρχονται σε αντίθεση. Η γυναίκα, με τη ζωώδη όρεξή της για τροφή και ερωτική ένωση, είναι γαστήρ, κοιλιά, στομάχι. Συμβολίζει τη ζωώδη πλευρά της ανθρωπότητας, το θηρίο που κρύβει ο άνθρωπος μέσα του. Ως γαστήρ, καταβρο­χθίζει όλα τα πλούτη του άντρα της. Όταν ο Προμηθέας τύλι­ξε τη μερίδα της τροφής που προόριζε για τους ανθρώπους μέσα στη γαστέρα του βοδιού, δε φανταζόταν ότι θα τα κατά- φερνε τόσο καλά. Και στην προκειμένη περίπτωση, πιάστηκε ο ίδιος στα δίχτυα της πανουργίας του. Το δίλημμα από δω και μπρος θα είναι το εξής: αν ο άντρας παντρευτεί, η ζωή του θα είναι με βεβαιότητα σχεδόν μια κόλαση, εκτός και αν π έ­σει σε μια πολύ καλή γυναίκα, πράγμα πολύ σπάνιο. Ο έγγα­

78 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μος βίος είναι λοιπόν μια κόλαση, η μια συμφορά πάνω στην άλλη. Αντιθέτως, αν ένας άντρας δεν παντρευτεί, μπορεί να ζήσει μια ζωή ευτυχισμένη, όλα θα τα έχει σε αφθονία, ποτέ δε θα του λείψει τίποτα, όταν όμως έρθει η ώρα να πεθάνει, ποιος θα κληρονομήσει το βιος που μάζεψε; Θα σκορπιστεί και θα πάει στα χέρια μακρινών συγγενών, που καθόλου δεν τους αγαπάει. Αν παντρευτεί, καταστράφηκε, αν δεν παντρευτεί, και πάλι καταστράφηκε, με άλλον τρόπο.

Η γυναίκα είναι δισυπόστατη. Είναι η κοιλιά, το στομάχι που καταβροχθίζει τη συγκομιδή που ο άντρας της με δυσκο­λία μαζεύει, κοπιάζοντας, μοχθώντας, ιδροκοπώντας, αλλά η κοιλιά αυτή είναι την ίδια στιγμή η μόνη που μπορεί να δη­μιουργήσει την προέκταση της ζωής ενός άντρα, το παιδί. Η σύζυγος ενσαρκώνει την καταστροφική αδηφαγία και τη δη­μιουργική γονιμότητα. Όπως η φωτιά, χαρακτηρίζει μόνο τους ανθρώπους, αφού μόνο οι άνθρωποι παντρεύονται. Ο γάμος ξεχωρίζει τους ανθρώπους από τα ζώα, που ζευγαρώνουν όπως τρώνε, με όποιον βρεθεί μπροστά τους, όπως να ’ναι. Η γυ­ναίκα είναι λοιπόν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πολιτισμένης ζωής* και, συγχρόνως, έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα των αθά­νατων θεαινών. Όταν κοιτάζουμε μια γυναίκα, βλέπουμε την Αφροδίτη, τηνΉρα, την Αθηνά. Με την ομορφιά της, τη γοη­τεία της, την χάρίντης, είναι, θα λέγαμε, η παρουσία των θεών επί της γης. Η γυναίκα συνδυάζει την ποταπότητα των ανθρώ­πων και τη θεϊκή τους πλευρά. Ταλαντεύεται ανάμεσα στους θεούς και τα θηρία, όπως η ίδια η ανθρωπότητα.

Ο χρόνος που περνά

Ας ΕΠΑΝΕΛΘΟΥΜΕ στην ιστορία μας καταφεύγοντας λίγο στην ανεκδοτολογία. Η Πανδώρα μπήκε στο σπίτι του Επιμηθέα, έγινε η πρώτη σύζυγος των ανθρώπων. Ο Δίας τής ψιθυρίζει στο αυτί τι πρέπει να κάνει. Στο σπίτι του Επιμηθέα, όπως σε όλα τα σπίτια των Ελλήνων γεωργών, υπάρχουν ένα σωρό π ι­θάρια και ανάμεσά τους ένα μεγάλο πιθάρι κρυμμένο, που δεν

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 79

πρέπει κανείς να το πειράξει. Τι είναι αυτό το πιθάρι; Λένε ότι το έφεραν οι Σάτυροι, τίποτα όμως δεν είναι σίγουρο. Μια μέρα λοιπόν που ο άντρας της Πανδώρας λείπει, ο Δίας τής ψ ι­θυρίζει στο αυτί να πάει και να ξεσκεπάσει το πιθάρι και αμέ­σως, χωρίς χρονοτριβή, να ξαναβάλει το καπάκι στη θέση του. Κάνει ό,τι της λέει. Πλησιάζει λοιπόν τα πιθάρια, που είναι ένα σωρό. Άλλα έχουν μέσα κρασί, άλλα σιτάρι ή λάδι, όλα τα απο­θέματα σε τρόφιμα εκεί βρίσκονται. Η Πανδώρα σηκώνει το καπάκι από το κρυμμένο πιθάρι και, διαμιάς, όλα τα κακά, όλες οι συμφορές ξεχύνονται στο σύμπαν. Την ώρα που η Παν­δώρα ξαναβάζει το καπάκι στη θέση του, έχει μείνει μέσα η ελπίς, η προσδοκία όσων θα γίνουν στο μέλλον, η οποία δεν πρόλαβε να βγει από το πιθάρι.

Για όλα τα κακά λοιπόν που υπάρχουν στον κόσμο φταίει η Πανδώρα. Η ίδια η παρουσία της Πανδώρας ενσάρκωνε όλα τα κακά και τώρα, που άνοιξε το πιθάρι, πολλαπλασιάστηκαν. Ποια είναι αυτά τα κακά; Μυριάδες: κούραση, αρρώστιες, θά­νατος, ατυχήματα. Οι συμφορές διαθέτουν μια φοβερή κινητι­κότητα, πηγαινοέρχονται αδιάκοπα, δε στέκονται ποτέ σε ένα μέρος. Δεν είναι ορατές, δεν έχουν σχήμα και μορφή, ούτε μπο- ρεί κανείς να τις ακούσει, σε αντίθεση με την Πανδώρα, που χαίρεσαι να τη βλέπεις και να την ακούς. Ο Δίας δεν επέτρε­ψε να έχουν οι συμφορές μορφή και φωνή, ώστε οι άνθρωποι να μην μπορούν να προστατευτούν ούτε να τις αποδιώξουν. Οι συμφορές που οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν, επειδή ξέρουν πόσο απαίσιες είναι, παραμένουν κρυφές και αόρατες, κανείς δεν μπορεί να τις διακρίνει. Η συμφορά την οποία βλέπουν και ακούν, η γυναίκα, συγκαλυμμένη κάτω από τη γοητεία της ομορφιάς, της ηδύτητας, των λόγων της, μας έλκει και μας μαγεύει αντί να μας τρομάζει. Ένα γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στα φαι­νόμενα, σε όσα βλέπουμε και ακούμε, και στην πραγματικό­τητα. Αυτή είναι η μοίρα των ανθρώπων, όπως τη μηχανεύτη- κε ο Δίας, απαντώντας στις πονηριές του Προμηθέα.

0 οποίος δεν τη γλιτώνει, αφού ο Δίας τον καρφώνει μετα­

80 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ξύ ουρανού και γης, στη μέση ενός βουνού, σε ένα στύλο, και τον αλυσοδένει χειροπόδαρα. Ο Προμηθέας, που χάρισε στους ανθρώπους την τροφή των θνητών, το κρέας, γίνεται ο ίδιος βορά για τον όρνι του Δία, τον αετό που κουβαλάει τον κεραυνό του, τον αγγελιοφόρο της ακατανίκητης δύναμής του. Ο Προ­μηθέας γίνεται ο ίδιος θύμα, κομμάτι κρέας από τη σάρκα του σφάγιου. Καθημερινά, ο αετός του Δία τού τρώει ολόκληρο το συκώτι και κάθε νύχτα το συκώτι του αναπλάθεται ακέραιο, ώστε την άλλη μέρα ο αετός να βρει άθικτο το γεύμα του. Η κατάσταση αυτή θα συνεχιστεί ως τη στιγμή που ο Ηρακλής, με τη συγκατάθεση του Δία, θα ελευθερώσει τον Προμηθέα. Ο Προμηθέας αποκτά μια μορφή αθανασίας, ως αντάλλαγμα για το θάνατο του Κενταύρου Χείρωνα. Ο Χείρωνας, εκπολιτιστής ήρωας ο οποίος δίδαξε στον Αχιλλέα και σε πολλούς άλλους πώς να γίνουν τέλειο ι ήρωες, τραυματίστηκε, υπέφερε και το τραύμα του δεν είχε γιατρειά, ούτε μπορούσε και να πεθάνει, όπως ευχόταν.Έγινε λοιπόν μια ανταλλαγή. Ο Χείρωνας έλα­βε το θάνατο και ο Προμηθέας την αθανασία του Χείρωνα. Και ο ένας κι ο άλλος ελευθερώθηκαν.

Ο Προμηθέας τιμωρήθηκε με τον τρόπο που αμάρτησε. Θέ­λησε να προσφέρει στους θνητούς το κρέας, και ειδικά το συκώτι, που αντιπροσωπεύει ένα εκλεκτό κομμάτι του σφά­γιου, αφού στο όργανο αυτό διαβάζουν οι θνητοί αν οι θεοί αποδέχονται τη θυσία. Ο Προμηθέας γίνεται και αυτός με τη σειρά του σφάγιο, προσφέροντας το συκώτι του, εκλεκτό έδε­σμα για τον αετό του Δία. Ο αετός αυτός είναι σύμβολο του θεϊκού κεραυνού, πυρφόρος, κεραυνοβόλος. Η φωτιά που έ ­κλεψε ο Τιτάνας επιστρέφει κατά κάποιο τρόπο στο συκώτι του και στήνει φαγοπότι χωρίς τελειωμό.

Υπάρχει ακόμα μια λεπτομέρεια, ιδιαιτέρως σημαντική. Ο Προμηθέας είναι ένα πλάσμα διφορούμενο, η θέση του στο θεϊκό κόσμο δεν είναι σαφώς καθορισμένη. Η ιστορία αυτή του συκωτιού, που το καταβροχθίζει το πρωί ο αετός και ξαναγί­νεται ακέραιο το βράδυ, δείχνει ότι ο χρόνος και η ζωτικότη­τα μπορούν να είναι τριών ειδών. Υπάρχει ο χρόνος των θεών,

Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΤΩ Ν ΑΝΘΡΩΠΩΝ 81

η αιωνιότητα όπου δε συμβαίνει τίποτα, τα πάντα βρίσκονται στη θέση τους, τίποτα δε χάνεται. Υπάρχει ο χρόνος των αν­θρώπων, που είναι ένας χρόνος γραμμικός, που κινείται προς την ίδια κατεύθυνση πάντα, γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε, ενη­λικιωνόμαστε, γερνάμε και πεθαίνουμε. Όλα τα ζωντανά πλά­σματα υπόκεινται στην εξουσία του. Όπως λέει ο Πλάτωνας, είναι ένας χρόνος που κινείται σε ευθεία γραμμή. Υπάρχει, τ έ ­λος, ένας τρίτος χρόνος, στον οποίο παραπέμπει το συκώτι του Προμηθέα, ένας χρόνος κυκλικός ή σπειρωτός. Φανερώνει μια ύπαρξη όμοια με του φεγγαριού, λόγου χάρη, που μεγαλώνει, χάνεται και στη συνέχεια ξαναγεννιέται, εσαεί. 0 προμηθεϊ- κός αυτός χρόνος προσιδιάζει στο χρόνο των άστρων, στις κυ­κλικές κινήσεις τους, δηλαδή, που εγγράφονται στο χρόνο και με τις οποίες μετράμε το χρόνο. Δεν είναι η αιωνιότητα των θεών, δεν είναι όμως ούτε ο επίγειος χρόνος, ο θνητός χρόνος, που κινείται μονίμως προς την ίδια κατεύθυνση. Είναι ένας χρόνος τον οποίο οι φιλόσοφοι θα ορίσουν ως κινούμενη εικό­να της ακίνητης αιωνιότητας. Το πρόσωπο του Προμηθέα επ ί­σης υπερβαίνει, όπως το συκώτι του, το γραμμικό χρόνο των ανθρώπων και την αιώνια ύπαρξη των θεών. Ο διαμεσολαβη- τικός του ρόλος στην ιστορία αυτή είναι απολύτως σαφής. Ε ­ξάλλου, βρίσκεται μεταξύ ουρανού και γης, στη μέση ενός στύ­λου, στο μεσοδιάστημα. Συμβολίζει τον αρμό που συνδέει μια εποχή πολύ μακρινή —όταν στον οργανωμένο αυτόν κόσμο δεν υπήρχε ακόμα ο χρόνος, όταν οι θεοί και οι άνθρωποι ζούσαν όλοι μαζί, όταν βασίλευε η ανυπαρξία του θανάτου, η αθανα­σία— με την εποχή των θνητών, που ζούνε εφεξής χωριστά από τους θεούς, υπόκεινται στο θάνατο και στο χρόνο που κυλά. Το συκώτι του Προμηθέα μοιάζει με τα άστρα, που δίνουν το ρυθμό και το μέτρο στη θεϊκή αιωνιότητα, και παίζει έτσι ρόλο διαμεσολαβητικό ανάμεσα στο θεϊκό κόσμο και τον ανθρώπι­νο.

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ

Σ ε ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΜΕ ΟΣΑ ΙΣΧΥΡΙΖΕΤΑΙ ο Giraudoux, ο πόλεμος της Τροίας έγινε και παραέγινε. Για ποιο λόγο, μετά τον Όμη­ρο, τον ποιητή που μας τον αφηγήθηκε, να τον εξιστορήσουμε και εμείς σε μια κακή περίληψή του; Μπορούμε όμως, αντιθέ­τως, να φτιάξουμε ίσως μια ιστορία για τις αιτίες και το νόη­μα της διαμάχης. Οι ρίζες της αντιπαράθεσης αυτής χάνονται στο απώτατο παρελθόν. Προσπαθώντας να την καταλάβουμε, θα πρέπει να μεταφερθούμε σε κάποια όρη και βουνά, τα οποία συναντάμε στην απαρχή αυτού του δράματος που έζησαν οι θνητοί. Να πάμε στην Ελλάδα, στο Πήλιο, στην Τρωάδα στην Ίδη και στη Σπάρτη στον Ταΰγετο. Είναι βουνά πολύ ψηλά, είναι δηλαδή τόποι όπου η απόσταση ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους σχετικά μειώνεται, όπου τα όρια ανάμεσα σε θνη­τούς και αθανάτους δεν καταλύονται βέβαια, γίνονται όμως λιγότερο αδιαπέραστα. Εκεί πάνω παρατηρείται μια αλληλο- διείσδυση του θεϊκού και του ανθρώπινου κόσμου. Κάποιες φορές, όπως θα συμβεί και με τον πόλεμο της Τροίας, οι θεοί επωφελούνται από αυτή την εγγύτητα για να μεταφέρουν στους ανθρώπους τα κακά, τις καταστροφές που θέλουν να ξε­φορτωθούν, εξαποστέλλοντάς τες από την ολόφωτη επικρά­τεια όπου κατοικοεδρεύουν και συγκεντρώνοντάς τες στην επ ι­φάνεια της γης.

Όλα αρχίζουν λοιπόν στο Πήλιο, με τους γάμους του Πηλέα, του βασιλιά της Φθίας, και της Νηρηίδας Θέτιδας. Όπως οι πενήντα αδελφές της, παρουσίες ευμενείς και χαριτωμένες που

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ Τ Ρ Ο ΙΑ Σ 83

ενδημούν στην επιφάνεια των νερών και στα βάθη της θάλασ­σας, η Θέτις είναι κόρη του Νηρέα, του επονομαζόμενου « γ έ ­ροντα της θάλασσας». Ο Νηρέας με τη σειρά του είναι γιος του Πόντου, του Πελάγους, τον οποίο η Γαία γέννησε ταυτόχρονα με τον Ουρανό, στις απαρχές του σύμπαντος. Από τη Λωρίδα, τη μητέρα τους, οι Νηρηίδες ανήκουν στη γενιά του Ωκεανού, του αρχέγονου κοσμικού ποταμού που περιβάλλει το σύμπαν και το περισφίγγει μέσα στο κυκλικό υδάτινο δίχτυ του. Η Θέτις μαζί με την Αμφιτρίτη είναι από τις πιο αντιπροσωπευ­τικές Νηρηίδες. Όπως και άλλες θαλάσσιες θεές, διαθέτει το φοβερό χάρισμα των μεταμορφώσεων. Μπορεί να μεταμορφω­θεί σε οτιδήποτε, μπορεί να γίνει λιοντάρι, φλόγα, φοίνικας, πουλί, ψάρι. Διαθέτει ένα ευρύ φάσμα μεταμορφώσεων. Θα­λάσσια θεά, είναι ρευστή σαν το νερό, καμιά μορφή δεν μπο­ρεί να τη φυλακίσει. Μπορεί και αλλάζει όψεις συνεχώς, ξε­φεύγει από την ίδια της την παρουσία, όπως το νερό που κυ­λάει μέσα από τα δάχτυλά μας και δεν μπορούμε να το συ- γκρατήσουμε. Η θεά αυτή, εξαιτίας ίσως της τεράστιας ευε­λιξίας της, της ασύλληπτης ρευστότητάς της, συμβολίζει για τους Έλληνες μια συγκεκριμένη δύναμη που διαθέτουν ορισμέ­νες θεότητες μόνο. Και κυρίως η πρώτη γυναίκα που παντρεύ­τηκε ο Δίας, η θεά Μήτις. Είδαμε προηγουμένως ότι ο Δίας δεν παντρεύτηκε απλώς μεταξύ άλλων και τη Μήτιδα, αλλά αυτή υπήρξε η πρώτη του γυναίκα, επειδή ακριβώς ήξερε ότι, εξα ι­τίας των φοβερών ικανοτήτων της, της ευελιξίας, της ευστρο­φίας, της ρευστότητάς της, το παιδί που θα έκανε με τη Μή­τιδα και αυτή θα έφερνε στον κόσμο θα τον ξεπερνούσε μια μέρα σε πονηριά και δύναμη. Για το λόγο αυτό, μόλις άφησε έγκυο τη θεά, έσπευσε με διάφορα τερτίπια να την καταπιεί, ώστε η Μήτις να γίνει εγγενής του ιδιότητα. Το παιδί που θα γεννηθεί θα είναι η Αθηνά και άλλο δε θα υπάρξει.

Έκτοτε, ο Δίας έχει αφομοιώσει πλήρως την ευμετάβλητη και επιτήδεια δύναμη που αντιπροσωπεύει η Μήτις. Δεν υπάρ­χει λοιπόν αγόρι που θα νικήσει τον πατέρα του, όταν έρθει εκείνη η ώρα. Έτσι, ο κλήρος που βαραίνει τους ανθρώπους

84 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αντιστρέφεται: όσο δυνατός και αν είναι ένας άνθρωπος, όσο ισχυρός, έξυπνος, βασιλιάς και κυρίαρχος, έρχεται μια μέρα που ο χρόνος τον νικάει, που η ηλικία τον βαραίνει και τότε λοιπόν το βρέφος που έφερε στον κόσμο, το νήπιο που χόρευε στα γόνατά του, που το προστάτευε και το τάιζε, γίνεται ά­ντρας πιο δυνατός από τον πατέρα του και μοιραία παίρνει τη θέση του. Ενώ στον κόσμο των θεών, από τη στιγμή που ο Δίας εγκαθίδρυσε και στερέωσε την εξουσία του, τίποτα και κανένας δε θα μπορέσει πια να τον παραμερίσει και να του πάρει το θρόνο.

Η Θέτις λοιπόν, με το χάρισμά της, τη μαγική δύναμη της μεταμόρφωσης που κατέχει, είναι ένα πλάσμα συναρπαστικό, όλο γοητεία. Δυο μεγάλοι θεοί είναι ερωτευμένοι μαζί της: ο Δίας και ο Ποσειδώνας. Ερίζουν για χάρη της και σχεδιάζει ο καθένας χωριστά να την παντρευτεί. Στο θεϊκό κόσμο, στη διαμάχη που φέρνει αντιμέτωπους το Δία και τον Προμηθέα, ο Τιτάνας κρατάει για ώρα ανάγκης ένα όπλο, έναν κρυφό άσο στο μανίκι του, ένα μυστικό που μόνο αυτός γνωρίζει: αν ευο- δωθούν οι επιθυμίες του Δία, αν τα καταφέρει να σμίξει με τη Θέτιδα, θα πάθει μια μέρα από το παιδί τους όσα έπαθε ο πατέρας του ο Κρόνος από αυτόν, και προηγουμένως ο Ουρα­νός από τον Κρόνο. Η πάλη των γενεών, η αντιπαλότητα που φέρνει αντιμέτωπους τους νέους με τους γέρους, το γιο με τον πατέρα, θα διεισδύσει εσαεί πλέον στο θεϊκό κόσμο και θα θέτει μονίμως σε αμφισβήτηση την αμετακίνητη τάξη που θέ­λησε να θεμελιώσει ο Δίας ως κυρίαρχος του σύμπαντος.

Πώς τα καταφέρνει ο Δίας και μαθαίνει το μυστικό αυτό; Κατά μία εκδοχή, ο Προμηθέας συμφιλιώνεται με το Δία και ο Ηρακλής πηγαίνει να ελευθερώσει τον Τιτάνα με τον όρο να φανερώσει το μυστικό του. Ο Δίας ενημερώνεται λοιπόν για τον κίνδυνο, το ίδιο και ο Ποσειδώνας. Οι θεοί αρνούνται συ­νεπώς να σμίξουν με τη Θέτιδα. Θα μείνει λοιπόν παρθένος για πάντα και δε θα γνωρίσει τον έρωτα; Όχι, οι θεοί είναι μεγα­λόψυχοι, θα ξεφορτωθούν το ριζικό αυτό στέλνοντας το στους ανθρώπους, οι οποίοι σε μια δεδομένη στιγμή θα παραχωρούν

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ Τ Ρ Ο ΙΑ Σ 85

τη θέση τους στους νέους. Η Θέτις θα γεννήσει ένα παιδί θνη­τό, εντελώς ξεχωριστό, το οποίο θα ξεπεράσει σε όλα τα επ ί­πεδα το γεννήτορα του: ένα πρότυπο ήρωα, που αντιπροσω­πεύει στον κόσμο των ανθρώπων το αποκορύφωμα των πολε­μικών αρετών. Θα είναι ο άριστος, ο ανυπέρβλητος. Ποιο θα είναι το παιδί αυτό; Ο γιος της Θέτιδας και του Πηλέα, ο Αχιλ- λέας. Ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα στον πόλεμο της Τροίας, που ξεσπάει για κάποιους λόγους σχετικούς με την ιστορία αυτή.

Ο γάμος του Πηλέα

ΕΤΣΙ, Ο ΔΙΑΣ ΚΑΙ ο ι ΘΕΟΙ αποφασίζουν ομόφωνα ότι ο Θεσσα- λός Πηλέας, ο βασιλιάς της Φθίας, πρέπει να παντρευτεί τη Θέ- τιδα. Πώς να αποσπάσουν, όμως, τη συγκατάθεση της θεάς; Πώς να την πείσουν ότι πρέπει να ξεπέσει και να παντρευτεί έναν απλό θνητό, βασιλιά έστω; Δεν είναι έργο των θεών να παρέμβουν και να επιβάλουν σε μια θεά έναν τέτοιο αταίρια­στο γάμο. Πρέπει λοιπόν ο Πηλέας να τα βγάλει πέρα μόνος του και να κατακτήσει τη σύζυγό του, να ακολουθήσει το πα­ράδειγμα άλλων ηρώων που κατάφεραν να υποτάξουν θαλάσ­σιες θεότητες και να πάρουν αυτό που ήθελαν. Όπως ο Μενέ­λαος, που πάλεψε και νίκησε τον Πρωτέα και τις μεταμορφώ­σεις του. Πρέπει λοιπόν ο Πηλέας να κλέψει τη Θέτιδα, για να τη μεταφέρει, σύμφωνα με το έθιμο, από τη θαλάσσια κατοι­κία όπου ζει στο σπίτι, το παλάτι, τον οίκο και την εστία του μέλλοντα συζύγου της.

Μια ωραία ημέρα, λοιπόν, ο Πηλέας πάει στην ακροθαλασ­σιά. Βλέπει τη Θέτιδα να αναδύεται, της μιλάει, και την αρ­πάζει από το χέρι, την τραβάει προς το μέρος του. Εκείνη, για να ξεφύγει, αλλάζει συνεχώς μορφή. Τον Πηλέα τον έχουν προ­ειδοποιήσει: με τις αέρινες αυτές θεότητες που έχουν το χά­ρισμα της μεταμόρφωσης, ένα μόνο μπορεί να γίνει, να τις αιχμαλωτίσει κανείς με ατσάλινη λαβή, να τις φυλακίσει με μια λαβή. Να κλείσει τη θεότητα στον κύκλο που σχηματίζουν τα

86 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

χέρια του δεμένα, κολλημένα το ένα με το άλλο, και ας αλλά­ζει μορφές όσο θέλει —ας γίνεται αγριογούρουνο, πανίσχυρο λιοντάρι, φλόγα που καίει ή νερό— , να μην την αφήσει ό,τι και να γίνει. Τότε η θεότητα νικιέται και παραιτείται, σταματάει και δεν προτάσσει πια τις μεταμορφώσεις ως πανοπλία, οι οποίες έχουν και αυτές κάποια όρια. Όταν έχει πάρει πια όλες τις δυνατές όψεις της και έχει ολοκληρώσει τον κύκλο των με- ταμορφώσεών της, ξαναβρίσκει την πρώτη, αυθεντική της μορ­φή, γίνεται ξανά η νεαρή και όμορφη θεά: έχει νικηθεί. Η τ ε ­λευταία μορφή που πήρε η Θέτιδα, για να ελευθερωθεί από την αγκαλιά που την αλυσόδενε, ήταν η μορφή της σουπιάς. Από τότε, η γλώσσα εκείνη της στεριάς που εισχωρεί μέσα στη θά­λασσα, και όπου αναμετρήθηκαν ο Πηλέας και η Θέτιδα πριν παντρευτούν, ονομάζεται Σηπιάς, το ακρωτήρι με τις σουπιές. Γιατί έγινε σουπιά; Διότι την ώρα που πάει κανείς να πιάσει τη σουπιά, ή όταν κάποιο θαλάσσιο πλάσμα την απειλεί, έχει τη συνήθεια να χύνει γύρω της μαύρο μελάνι, το οποίο την κρύβει εντελώς και εξαφανίζεται, διαλύεται, λες, μέσα στη νύ­χτα που η ίδια δημιουργεί και σκορπίζει γύρω της. Είναι το τελευταίο χαρτί της Θέτιδας, πρέπει να χύσει σαν τη σουπιά το μελάνι της. Θολωμένος μέσα στο απόλυτο σκοτάδι, ο Πη­λέας κρατάει ωστόσο γερά και δε χαλαρώνει τη λαβή του και, έτσι, στο τέλος η Θέτις υποχωρεί. Ο γάμος θα γίνει. Θα τελε- στεί για την ακρίβεια στην κορυφή του Πηλίου. Το Πήλιο δεν είναι απλώς ένα βουνό που φέρνει κοντά τους θεούς με τους ανθρώπους, που τους ενώνει μέσα από την άνιση αυτή συναλ­λαγή που είχε αίσιο τέλος. Μαζί με το προνόμιο ότι παντρεύε­ται μια θεά, οι θεοί στέλνουν στον Πηλέα και όλους τους κιν­δύνους που ο γάμος αυτός περιέκλειε για τους αθανάτους και τους οποίους αποποιούνται, επιθυμούν να τους μετακυλήσουν με κάποιον τρόπο στο ανθρώπινο γένος. Μαζεύονται όλοι οι θεοί και κατεβαίνουν από τον Όλυμπο, τον αιθέριο ουρανό, στις κορυφές του Πηλίου. Και εκεί τελείται ο γάμος.

Το βουνό δεν είναι μόνο ένα σημείο συνάντησης των θεών και των ανθρώπων, είναι επίσης ένας χώρος αμφίσημος, η κα-

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 87

τοιχία των Κενταύρων, και ειδικά του γηραιότερου και πιο φημισμένου ανάμεσά τους, του Κένταυρου Χείρωνα. Η φύση των Κενταύρων είναι διφορούμενη, η θέση τους αμφίσημη: έ ­χουν κεφάλι ανθρώπου, το στέρνο τους μοιάζει με του αλόγου και το κορμί τους, τέλος, είναι αλογίσιο. Είναι πλάσματα ά­γρια, κατώτερα από τον άνθρωπο, βάναυσα — πολλές φορές μεθοκοπούν, κλέβουν γυναίκες· συγχρόνως είναι ανώτεροι από τον άνθρωπο, αφού, όπως ο Χείρων, αντιπροσωπεύουν ένα πρότυπο σοφίας, θάρρους, όλων των αρετών που πρέπει ένας νεαρός να ενσαρκώνει για να γίνει ένας πραγματικός ήρωας: να ξέρει να κυνηγάει, να χρησιμοποιεί όλα τα όπλα, να τρα­γουδάει, να χορεύει, να σκέφτεται λογικά, να διατηρεί πάντα την αυτοκυριαρχία του. Όλα αυτά ο Χείρωνας θα τα διδάξει σε διάφορα παιδιά και κυρίως στον Αχιλλέα. Ο γάμος λοιπόν τελείται στον τόπο αυτό, όπου οι θεοί συναναστρέφονται τους ανθρώπους και όπου κατοικούν πλάσματα που η φύση τους είναι ζωώδης και συγχρόνως υπεράνθρωπη. Τον επιθαλάμιο, το γαμήλιο τραγούδι, τον ψάλλουν οι Μούσες* όλοι οι θεοί φέρνουν δώρα. 0 Πηλέας λαμβάνει ένα δόρυ από φλαμουριά, μια πανοπλία φτιαγμένη από τον ίδιο τον Ήφαιστο, δυο υπέ­ροχα, αθάνατα άλογα, το Βαλίο και τον Ξάνθο. Τα άλογα αυτά δεν τα φτάνει κανένας στο τρέξιμο, είναι γοργά σαν τον άνε­μο, και δε χλιμιντρίζουν, μιλάνε: σε κάποιες ιδιαίτερες στιγ­μές, όταν η μοίρα του θανάτου που επιφύλαξαν οι θεοί για τους ανθρώπους επικρέμαται ως απειλή στο πεδίο της μάχης, τότε αποκτούν ανθρώπινη φωνή και εκστομίζουν λόγια προφητικά, λες και οι απόμακροι θεοί πλησιάζουν και μιλούν με τη φωνή τους. Στη μονομαχία του Αχιλλέα με τονΈκτορα, μετά την ήττα και το θάνατο τουΈκτορα, τα άλογα απευθύνονται στον Αχιλ- λέα και του αναγγέλλουν τον επικείμενο θάνατό του.

Μέσα στη χαρά, το τραγούδι, το χορό, τη στιγμή που οι θεοί εκφράζουν τη γενναιοδωρία τους προς τον Πηλέα για το γάμο του, καταφθάνει στο Πήλιο ένα πρόσωπο απρόσκλητο: η θεά Έρις, η διχόνοια, ο φθόνος, το μίσος. Εμφανίζεται σαν φάντης μπαστούνι στο γάμο και, παρ’ όλο που δεν την είχανε καλέ-

88 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σει, φέρνει ένα θαυμάσιο γαμήλιο δώρο: ένα χρυσό μήλο, από­δειξη του πάθους που αισθανόμαστε για το αγαπημένο μας πρόσωπο. Εκεί λοιπόν που όλοι οι θεοί είναι μαζεμένοι και γλε­ντάνε και όλα τα δώρα είναι απλωμένα, η Έριδα πετάει μες στη μέση της γιορτής το υπέροχο δώρο της. Ο καρπός όμως φέρει μια επιγραφή, ένα έμβλημα: «Στην ομορφότερη». Πα- ρευρίσκονται τουλάχιστον τρεις θεές οι οποίες θεωρούν ότι το μήλο δικαιωματικά τους ανήκει: η Αθηνά, η Ήρα και η Αφρο­δίτη. Ποια θα πάρει τον καρπό;

Το χρυσό μήλο, το υπέροχο, αστραφτερό, ολόλαμπρο αυτό κόσμημα είναι πεσμένο στην κορυφή του Πηλίου και π ερ ιμέ­νει ποιος θα το μαζέψει. Θεοί και άνθρωποι είναι συγκεντρω­μένοι, ο Πηλέας έχει καταφέρει να αιχμαλωτίσει τη Θέτιδα, παρ’ όλα της τα μάγια, στον κρίκο που σχημάτισε ενώνοντας τα δυο του χέρια. Εκείνη τη στιγμή λοιπόν, εμφανίζεται το μήλο, το οποίο θα προκαλέσει τον πόλεμο της Τροίας. Οι ρ ί­ζες του πολέμου δε βρίσκονται μόνο στο τυχαίο της ανθρώπι­νης ιστορίας, βρίσκονται σε μια πολύ πιο σύνθετη κατάσταση που αφορά τις σχέσεις θεών και ανθρώπων. Οι θεοί δεν ήθε­λαν τα γηρατειά, την πάλη των γενεών που διαδέχονται η μία την άλλη και όλα αυτά τα έστειλαν στους ανθρώπους, προσφέ- ροντάς τους παράλληλα συζύγους θεϊκής καταγωγής. Εξ ου η τραγική αυτή κατάσταση: οι άνθρωποι δεν τελούν μόνο γά- μους, στη μοίρα τους είναι και οι πένθιμες τελετές. Μέσα στον ίδιο το γάμο, στη συμφωνία των δύο ανόμοιων πλασμάτων, του άντρα και της γυναίκας, ενώνονται ο Άρης από τη μια, ο θεός του πολέμου που χωρίζει και φέρνει σε σύγκρουση τους αν­θρώπους, και η Αφροδίτη από την άλλη, που συνταιριάζει και ενώνει. Ο έρωτας, το πάθος, η γοητεία, η ερωτική ηδονή είναι κατά κάποιο τρόπο η άλλη όψη της βίας, της επιθυμίας για κα- τατρόπωση του αντιπάλου. Μπορεί η ένωση των δύο φύλων να οδηγεί στην ανανέωση των γενεών, οι άνθρωποι να αναπα- ράγονται, η γη χάρη στους γάμους αυτούς να γεμίζει κατοί­κους, στην άλλη πλευρά της ζυγαριάς, όμως, βαραίνει το γ ε ­γονός ότι οι άνθρωποι πληθαίνουν υπερβολικά.

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 89

Οι ίδιοι οι Έλληνες, αναλογιζόμενοι τον πόλεμο της Τροίας, θα πουν κάποιες φορές ότι η αληθινή αιτία του πολέμου ήταν πως οι άνθρωποι είχαν πληθύνει υπερβολικά, οι θεοί συγχύ­ζονταν με το βουερό πλήθος τους και θέλησαν να καθαρίσουν την επιφάνεια της γης. Όπως στους βαβυλωνιακούς μύθους, όπου οι θεοί αποφασίζουν να στείλουν τον κατακλυσμό. Οι άνθρωποι κάνουν υπερβολική φασαρία. Υπάρχει η σιωπηλή ζώνη του αιθέρα, όπου οι θεοί βυθίζονται στην περισυλλογή ατενίζοντας ο ένας τον άλλον, υπάρχουν και οι άνθρωποι που πάνε πέρα δώθε, στριφογυρίζουν όλη την ώρα, ξελαρυγγιάζο- νται να φωνάζουν και να τσακώνονται, ένας ωραίος πόλεμος λοιπόν κάπου κάπου λύνει για τους θεούς το πρόβλημα: επ ι­στροφή στην ηρεμία.

Τρεις θεές μπροστά σε ένα μήλο

ΕΤΣΙ ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΑΞΗ του έργου αυτού, που θα οδηγήσει στον πόλεμο της Τροίας. Ποια θα κερδίσει το μήλο και μαζί το έπαθλο της θεϊκής ομορφιάς; Οι θεοί δεν μπορούν να αποφασίσουν. Αν επέλεγε ο Δίας, θα ικανοποιούσε μια θεά και θα δυσαρεστούσε τις άλλες δύο. Ως αμερόληπτος ηγεμό­νας, έχει καθορίσει τις εξουσίες, το πεδίο δράσης της καθε­μιάς από τις τρεις θεές. Αν ο Δίας προτιμήσει την Ήρα, θα τον κατηγορήσουν ότι μεροληπτεί υπέρ της συζύγου του, αν δια ­λέξει την Αθηνά, θα πουν για το πατρικό του φίλτρο και αν εκφραστεί υπέρ της Αφροδίτης, θα θεωρηθεί ως απόδειξη της αδυναμίας του να αντισταθεί στην ερωτική επιθυμία. Όσον αφορά την πρωτοκαθεδρία που η καθεμιά κατέχει, τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Αδύνατον να τις κρίνει ο Δίας. Έτσι λοι­πόν, ο κλήρος θα πέσει για άλλη μια φορά σε ένα θνητό. Για άλλη μια φορά, οι θεοί θα μετακυλήσουν στους ανθρώπους την ευθύνη των αποφάσεων που οι ίδιοι αρνούνται να αναλάβουν, με τον ίδιο τρόπο που τους προίκισαν με τις συμφορές και τη μοίρα του πένθους που δεν ήθελαν για τον εαυτό τους.

Πράξη δεύτερη. Στο όρος Ίδη. Εκεί όπου εκπαιδεύεται η

90 TO ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ηρωική νεολαία της Τρωάδας. Ένας χώρος με ορεινές ακαλ­λιέργητες εκτάσεις, όπως το Πήλιο, μακριά από τις πόλεις, τους αγρούς, τα αμπέλια, τα μποστάνια, ένας χώρος όπου οι νέοι ζουν σκληρή και αγροτική ζωή, ολομόναχοι, με μόνη παρέα τους βοσκούς και τα κοπάδια τους, και κυνηγούν τα ανήμερα θηρία. Ο νεαρός άντρας, ανήμερος ακόμα και αυτός, οφείλει να διδαχτεί τις αρετές του θάρρους, της σκληραγωγίας, της αυ­τοκυριαρχίας, τις αρετές που δημιουργούν τον ήρωα.

Το πρόσωπο που επιλέχτηκε για να αποφασίσει ανάμεσα στις τρεις αντίζηλες θεές ονομάζεται Πάρης.Έχει και ένα δεύ­τερο όνομα, το οποίο του είχαν δώσει όταν ήταν παιδί: Αλέ­ξανδρος. Ο Πάρης είναι ο μικρότερος γιος του Πρίαμου. Όταν ο Ερμής κατεβαίνει μαζί με τις τρεις θεές στις κορυφές της Ίδης για να ζητήσει από τον Πάρη να γίνει κριτής και να αποφασί­σει ποια θεά θεωρεί πιο όμορφη, ο Πάρης φυλάει τα βασιλικά κοπάδια του πατέρα του στην Ίδη. Είναι δηλαδή ένας βασι- λιάς-βοσκός, θα λέγαμε, ή ένας βασιλικός βοσκός, πολύ νέος, ένας κούρος, στον ανθό της εφηβείας του.Έζησε υπέροχα ως παιδί και ως έφηβος, είναι ο πιο μικρός γιος της Εκάβης, της συζύγου του βασιλιά Πρίαμου, του ηγεμόνα της Τροίας, της μεγάλης, πάμπλουτης, πανέμορφης, πανίσχυρης ασιατικής πό­λης στις ακτές της Ανατολίας.

Όταν επρόκειτο να γεννήσει, η Εκάβη ονειρεύτηκε ότι δεν έφερε στον κόσμο ένα ανθρώπινο πλάσμα αλλά ένα δαυλό που πυρπολούσε την πόλη της Τροίας. Πήγε φυσικά και ρώτησε το μάντη, ή κάποιους συγγενείς, φημισμένους για την εξαιρετική τους επίδοση στην ερμηνεία των ονείρων, τι σήμαινε αυτό. Της εξήγησαν το ολοφάνερο, θα λέγαμε, νόημά του: το παιδί αυτό θα είναι ο θάνατος της Τροίας, η καταστροφή της, με το πυρ και τη φλόγα. Τι να κάνει; Ό,τι έκαναν οι αρχαίοι σε παρό­μοιες περιπτώσεις. Καταδίκαζαν το παιδί σε θάνατο, χωρίς να το σκοτώσουν: το εγκατέλειπαν έκθετο. Ο Πρίαμος δίνει το παιδί σε ένα βοσκό, να πάει να το εγκαταλείψει, χωρίς τροφή, χωρίς φροντίδα, ανυπεράσπιστο, στις ερημιές αυτές όπου ασκείται η ηρωική νεολαία, όχι κάτω στην καλλιεργημένη και

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 91

κατοικημένη πεδιάδα, αλλά στις πλαγιές του βουνού, μακριά από τους ανθρώπους και μέσα στα άγρια θηρία. Εκθέτοντας ένα παιδί, το καταδίκαζες σε θάνατο χωρίς να λερώσεις τα χέρια σου με αίμα, το έστελνες στο υπερπέραν, χανόταν από προσώπου γης. Ορισμένες φορές όμως, το παιδί δεν πεθαίνει. Όταν κατά τύχη επανεμφανίζεται, διαθέτει επιστρέφοντας κάποια χαρίσματα, τα οποία οφείλονται στο γεγονός ότι, ενώ ήταν καταδικασμένο στο θάνατο, υποβλήθηκε στη δοκιμασία αυτή και κατάφερε να γλιτώσει. Το γεγονός ότι από τη γέννη­σή του ακόμα κατάφερε να περάσει νικηφόρα τις πύλες του θανάτου προσδίδει στο διασωθέντα τη λάμψη ενός όντος εξα ι­ρετικού, ενός εκλεκτού. Τι συνέβη με τον Πάρη; Λένε ότι στην αρχή τον έθρεψε με το γάλα της για κάμποσες μέρες μια αρ­κούδα. Η θηλυκιά αρκούδα, με τον τρόπο που περπατάει και φροντίζει τα μικρά της, θεωρείται πολλές φορές σαν ανθρώ­πινη μητέρα. Ταΐζει για λίγο το νεογέννητο και στη συνέχεια το βρίσκουν βοσκοί, αυτοί που φυλάνε τα κοπάδια του βασι­λιά στην Ίδη, και το περιμαζεύουν. Το ανατρέφουν κοντά τους, χωρίς να ξέρουν φυσικά περί τίνος πρόκειται. Τον ονομάζουν Αλέξανδρο αντί για Πάρη, όπως τον είχαν ονομάσει όταν γεν- νήθηκε ο πατέρας και η μητέρα του.

Τα χρόνια περνούν. Μια μέρα, ένας απεσταλμένος του πα­λατιού έρχεται να διαλέξει τον πιο όμορφο ταύρο του βασιλι­κού κοπαδιού για μια νεκρική θυσία που ο Πρίαμος και η Εκά­βη θέλουν να κάνουν για το παιδί που έστειλαν στο θάνατο, προς τιμήν του παιδιού που αναγκάστηκαν να αποχωριστούν. Ο ταύρος αυτός είναι ο αγαπημένος του νεαρού Αλέξανδρου, που αποφασίζει να τον συνοδεύσει και να προσπαθήσει να τον σώσει. Όπως πάντα, όταν γίνονται νεκρικές θυσίες για κάποιο νεκρό, εκτός από τις θυσίες γίνονται και νεκρικοί αγώνες με έπαθλα: δρόμου, πυγμαχίας, πάλης, ακοντισμού. Ο νεαρός Αλέ­ξανδρος εγγράφεται στον κατάλογο για να αγωνιστεί με τους άλλους γιους του Πρίαμου, να συναγωνιστεί το άνθος της τρωι­κής νεολαίας. Νικάει σε όλα τα αγωνίσματα.

Όλος ο κόσμος έχει μείνει ενεός κι αναρωτιέται ποιος είναι

92 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αυτός ο άγνωστος βοσκός, τόσο όμορφος στην όψη, τόσο δυ­νατός, τόσο επιδέξιος. Ένα γιο του Πρίαμου, το Δηίφοβο —που θα τον ξανασυναντήσουμε παρακάτω στην ιστορία αυτή— τον πιάνει λύσσα και αποφασίζει να σκοτώσει τον παρείσακτο που νίκησε τους πάντες. Κυνηγάει το νεαρό Αλέξανδρο, που κα­ταφεύγει στο ναό του Δία, όπου βρίσκεται και η αδελφή του η Κασσάνδρα, μια νεαρή, πανέμορφη παρθένος την οποία ερω­τεύτηκε ο Απόλλωνας, αλλά αυτή τον απέκρουσε. Για να την εκδικηθεί, ο θεός τής έδωσε το χάρισμα να μαντεύει αλάνθα­στα τα πάντα, αλλά το χάρισμά της να της είναι άχρηστο. Αντι- θέτως, το χάρισμά της επιδεινώνει τη συμφορά της, διότι κανείς δεν πιστεύει ποτέ τις προφητείες της. Στην παρούσα περίπτω­ση, αναφωνεί: «Προσοχή, ο άγνωστος αυτός είναι ο μικρός μας Πάρης». Και ο Πάρης-Αλέξανδρος πραγματικά δείχνει τα σπάργανα μέσα στα οποία τον είχαν εκθέσει. Με το που τα βλέπουν, τον αναγνωρίζουν. Η μητέρα του, η Εκάβη, τρελα ί­νεται από τη χαρά της, και ο Πρίαμος, που είναι ένας πολύ καλοκάγαθος γέρος βασιλιάς, πετάει από τη χαρά του που ξαναβρίσκει το παιδί του. Έτσι λοιπόν, ο Πάρης εντάσσεται ξανά στη βασιλική οικογένεια.

Την ώρα που οι τρεις θεές, συνοδευόμενες από τον Ερμή, τον οποίο ο Δίας έχει ορίσει ως εκπρόσωπό του στην υπόθεση αυτή, τον επισκέπτονται, ο Πάρης έχει πάρει τη θέση που του ανήκει στη βασιλική γενιά* αλλά, επειδή έχει περάσει όλη του τη νεότητα με τους βοσκούς, του έχει μείνει η συνήθεια να πηγαίνει να επισκέπτεται τα κοπάδια. Είναι ένας άνθρωπος της Ίδης. Βλέπει λοιπόν ο Πάρης τον Ερμή να καταφθάνει μαζί με τις τρεις θεές και εκπλήσσεται κάπως, ανησυχεί. Ανησυχεί διότι όταν μια θεά εμφανίζεται ανοιχτά σε κάποιον άνθρωπο, με την πραγματική της μορφή, ως πραγματική αθάνατη, συ­νήθως εκείνου που τη βλέπει δεν του βγαίνει σε καλό: απαγο­ρεύεται το οράν τη θεότητα. Είναι ένα εξαιρετικό προνόμιο και μαζί ένας κίνδυνος από τον οποίο δε γλιτώνει κανείς. Έτσι, ο Τειρεσίας είδε την Αθηνά και έχασε το φως του. Στο ίδιο αυτό βουνό, την Ίδη, η Αφροδίτη κατέβηκε από τον ουρανό, έσμιξε

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 93

με τον Αγχίση, που θα γίνει ο πατέρας του Αινεία. Αφού κοι­μήθηκε μαζί της, νομίζοντας ότι πρόκειται για μια απλή θνη­τή, ο Αγχίσης την αντίκρισε μέσα σε όλη τη θεϊκή της ομορφιά και τον έπιασε τρόμος, την ικέτεψε λοιπόν: «Το ξέρω ότι ε ί­μαι χαμένος, ποτέ μου πια δε θα σμίξω ερωτικά με γυναίκα. Όποιος πλαγιάζει με θεά δεν μπορεί να βρεθεί μετά στην αγκα­λιά μιας απλής θνητής. Η ζωή, τα μάτια, ο αντρισμός του είναι πια παρελθόν».

Αρχικά λοιπόν, ο Πάρης είναι έντρομος. 0 Ερμής τον κα­θησυχάζει. Του εξηγεί ότι του έλαχε να διαλέξει, να απονεί- μει το έπαθλο —έτσι αποφάσισαν οι θεοί— και ότι αυτός θα κάνει τον κριτή και θα πει ποια θεά θεωρεί πιο όμορφη. 0 Πάρης νιώθει φοβερή αμηχανία. Οι τρεις θεές, ισάξιες αναμ­φίβολα στην ομορφιά, προσπαθούν η καθεμιά χωριστά να τον σαγηνεύσουν με δελεαστικές υποσχέσεις. Η καθεμιά ορκίζε­ται ότι, αν τη διαλέξει, θα του χαρίσει δύναμη εξαιρετική και μοναδική, που μόνο αυτή έχει το προνόμιο να δίνει.

Τι μπορεί να του προσφέρει η Αθηνά; Του λέει: «Αν διαλέ­ξεις εμένα, θα νικάς στις μάχες του πολέμου και τη σοφία σου θα τη ζηλεύει ο κόσμος όλος». Η Ήρα δηλώνει: «Αν διαλέξεις εμένα, θα κατακτήσεις τη βασιλεία, θα γίνεις κυρίαρχος ολό­κληρης της Ασίας, διότι είμαι η γυναίκα του Δία και το κρεβά­τι μου αποτελεί εγγύηση της εξουσίας μου». Η Αφροδίτη, πάλι, του ανακοινώνει: «Αν με προτιμήσεις, θα γίνεις γόης ακατα­μάχητος, θα κατακτήσεις τις πιο όμορφες γυναίκες που υπάρ­χουν σε ολόκληρη τη γη, και μάλιστα την ωραία Ελένη, που η φήμη της έχει ήδη απλωθεί στα πέρατα. Μόλις σε δει, θα γίνει δική σου. Θα γίνεις ο εραστής και ο σύζυγος της ωραίας Ε λέ­νης». Πολεμική νίκη, κυριαρχία, η ωραία Ελένη, η ομορφιά, η ηδονή, η ευτυχία με μια γυναίκα... 0 Πάρης διαλέγει την Ε λέ­νη. Έτσι λοιπόν αρχίζουν όλα, στήνεται ο μηχανισμός που θα οδηγήσει στη δεύτερη πράξη της ιστορίας αυτής, με φόντο τις σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων, αληθινό κουβάρι.

94 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ελένη, αθώα ή ένοχη;

Η ΤΡΙΤΗ ΠΡΑΞΗ ΔΙΑΔΡΑΜΑΤΙΖΕΤΑΙ γύρω από την Ελένη. Ποια είναι η Ελένη; Είναι και η ίδια καρπός της διείσδυσης των θεών στον κόσμο των ανθρώπων. Η μητέρα της, η Λήδα, μια θνητή, είναι η κόρη του βασιλιά της Καλυδόνας Θέστιου. Πολύ νέα, συναντάει ένα Λακεδαιμόνιο, τον Τυνδάρεο, που λόγω των ασταθών πολιτικών συνθηκών έφυγε από την πατρίδα του και βρήκε καταφύγιο στο Θέστιο. Προτού επιστρέφει στη Σπάρ­τη για να ανακτήσει το στέμμα που του είχαν αρπάξει, ο Τυν- δάρεος ερωτεύεται τη Λήδα και τη ζητάει σε γάμο. Οι γάμοι τελούνται με μεγάλη μεγαλοπρέπεια. Η εξαιρετική ομορφιά όμως της νεαρής κοπέλας δε σαγηνεύει μόνο το σύζυγό της. Ψηλά από τις κορυφές του Ολύμπου την έχει ξεχωρίσει ο Δίας. Χωρίς να υπολογίζει ούτε την Ήρα ούτε τις υπόλοιπες, θεϊκής καταγωγής, συζύγους του, ένα πράγμα έχει μόνο στο νου του: πώς θα συνευρεθεί με τη νεαρή γυναίκα. Την ημέρα του γά­μου, την ίδια νύχτα που ο Τυνδάρεος και η Λήδα μοιράζονται τη νυφική παστάδα, ο Δίας την πλησιάζει και σμίγει μαζί της, παίρνοντας τη μορφή ενός κύκνου. Η Λήδα κυοφορεί ταυτο- χρόνως τα παιδιά του Τυνδάρεου και τα παιδιά του Δία. Τέσ­σερα παιδιά: δυο κορίτσια και δυο αγόρια. Υπάρχει και η εκ­δοχή ότι ο Δίας βίασε μια θεά, τη Νέμεση. Για να του ξεφύγει, είχε μεταμορφωθεί σε χήνα και ο Δίας έγινε κύκνος για να ζευγαρώσει μαζί της. Η σκηνή διαδραματίστηκε ψηλά στον Ταΰγετο, κοντά στη Σπάρτη, και η Νέμεση απόθεσε το αυγό της (ή τα δύο αυγά της) στην κορυφή του βουνού* ένας βοσκός τα μάζεψε και έτρεξε να τα πάει στη Λήδα. Στο παλάτι της βασίλισσας τα μικρά ξεμύτισαν από το τσόφλι και η Λήδα τα μεγάλωσε σαν παιδιά της.

Η Νέμεση είναι μια θεότητα φοβερή, κόρη της Νύχτας, ό­μοια με τους αδελφούς και τις αδελφές της, που επίσης γέν­νησε η δύναμη του Σκότους: το Θάνατο, τις Μοίρες, την Έριδα και την ακολουθία τους: τις Μάχες, τους Φόνους, τις Ανδρο- κτασίες. Η Νέμεση όμως διαθέτει και την άλλη όψη της νύκτιας

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 95

θηλυκότητας: τα γλυκά ψέματα (Ψεύδεα), την ερωτική τρυφε­ρότητα (Φίλότης), η οποία συνταιριάζει ηδονές και τεχνάσμα­τα. Η Νέμεση είναι μια θεά εκδικήτρια, που φροντίζει να πλη­ρώνουν όσοι πρέπει για τα κρίματά τους* ώσπου να πιάσει τον ένοχο για να τον τιμωρήσει, ώσπου να κάνει τον αλαζόνα, αυτόν που σήκωσε κεφάλι και κοίταξε πολύ ψηλά και προκάλεσε με τη μεγάλη του επιτυχία το φθόνο των θεών, να σκύψει το κε­φάλι, ανάπαυση δεν έχει. Νέμεση-Λήδα: κατά κάποιο τρόπο, η Νέμεση, η θεά, παίρνει τη μορφή της Λήδας, μιας απλής γυ­ναίκας, προκειμένου να πληρώσουν οι θνητοί για την ατυχία τους, που δεν είναι δηλαδή θεοί.

Τέσσερα παιδιά λοιπόν, δύο αγόρια, οι Διόσκουροι (τα «παιδιά του Δία», που την ίδια στιγμή είναι και Τυνδαρίδες, παιδιά του Τυνδάρεου), ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης· δύο κορίτσια, η Ελένη και η Κλυταιμνήστρα. Τα παιδιά αυτά, για καλή και για κακή τους τύχη, συνταιριάζουν τη θεϊκή και την ανθρώπινη μοίρα, το σπέρμα του Τυνδάρεου, του συζύγου αν­θρώπου, και του Δία, του εραστή θεού, ανακατεύονται μέσα στη μήτρα της Νέμεσης-Λήδας, ενώνονται και την ίδια στιγμή παραμένουν διακριτά και αντίθετα. Από τα δύο δίδυμα αγό­ρια, ο ένας, ο Πολυδεύκης, κρατάει απευθείας από τη γενιά του Δία, είναι αθάνατος, ο άλλος, ο Κάστορας, κρατάει περισ­σότερο από τη γενιά του Τυνδάρεου. Πολεμάνε με τα εξαδέλ- φια τους, τον Ίδα και το Λυγκέα, και ο Κάστορας πεθαίνει και κατεβαίνει τον Κάτω Κόσμο* ενώ τον Πολυδεύκη, νικητή αλλά τραυματία, τον ανεβάζει ο Δίας στον Όλυμπο, με δόξα και τιμή. Άσχετα πάντως από τη διαφορετική καταγωγή και υπόστασή τους, τα δυο αδέλφια παραμένουν δίδυμα, τόσο δεμένα μετα­ξύ τους, τόσο αχώριστα όπως τα δόκανα με τα οποία τους παρίσταναν στη Σπάρτη. 0 Πολυδεύκης πείθει το Δία να μοι­ραστεί την αθανασία του με τον αδελφό του, να μένει ο καθέ­νας δηλαδή το μισό χρόνο στον ουρανό μαζί με τους θεούς και τον άλλο μισό, εξόριστος, κάτω από τη γη, στον Κάτω Κόσμο, στο βασίλειο των σκιών, μαζί με τους θνητούς. Η Κλυταιμνή­στρα και η Ελένη είναι και αυτές σαν δυο όψεις του ίδιου νο­

96 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μίσματος, μια δίδυμη συμφορά. Η Κλυταιμνήστρα όμως, που είναι όπως λένε η αμιγώς θνητή κόρη του Τυνδάρεου, είναι ζο­φερή: ενσαρκώνει την κατάρα που βαραίνει το γένος των Ατρειδών, είναι το εκδικητικό πνεύμα που θανατώνει με ατι­μωτικό τρόπο το νικητή της Τροίας, τον Αγαμέμνονα.

Η Ελένη, πάλι, σπορά του Δία, διατηρεί ακόμα και μέσα στις συμφορές που προκαλεί μια αίγλη θεϊκή. Ακτινοβολεί μονίμως με τη λάμψη της ομορφιάς της, που της δίνει δύναμη μαγική, την κάνει τρομακτικό πλάσμα και την περιβάλλει με ένα φως όπου λάμπει η αντανάκλαση του θείου. Είναι ένοχη ή αθώα; Εγκαταλείπει τον άντρα, το παλάτι, τα παιδιά της, για να ακο­λουθήσει το νεαρό ξένο, που της προτείνει τον έρωτα της μοι­χείας. Όπως λένε, υπέκυψε πολύ εύκολα στο κάλεσμα της επ ι­θυμίας, στην ηδονή των αισθήσεων, για έναν παραπάνω λόγο, επειδή μαγεύτηκε από την πολυτέλεια, τα πλούτη, τη χλιδή, τα μεγαλεία της Ανατολής που αντιπροσώπευε ο ξένος πρίγκι­πας. Αλλοι όμως λένε, αντιθέτως, ότι την έκλεψε με τη βία, ενάντια στη θέλησή της και παρ’ όλη την αντίσταση που προέ- βαλε.

Ένα είναι βέβαιο πάντως. Εξαιτίας της φυγής της Ελένης με τον Πάρη, ξέσπασε ο πόλεμος της Τροίας. Αν, όμως, είχα­με απλώς να κάνουμε με ένα ζηλιάρη άντρα που θέλει να πάρει πίσω τη γυναίκα του, ο πόλεμος δε θα ήταν αυτός που ήταν. Η υπόθεση ήταν πολύ πιο σοβαρή. 0 πόλος της ομόνοιας, της φιλοξενίας, των δεσμών καλής γειτονίας, των αμοιβαίων δ ε­σμεύσεων αντιπαρατίθεται στον πόλο της βίας, του μίσους, των συγκρούσεων. Όταν η Ελένη φτάνει σε ηλικία γάμου, ο πατέ­ρας της ο Τυνδάρεος σκέφτεται ότι, έτσι πανέμορφη όπως είναι, κόσμημα ανεκτίμητο, ο γάμος της δε θα είναι εύκολη υπόθεση. Καλεί λοιπόν όλους τους νέους άντρες της Ελλάδας, πρίγκιπες, βασιλιάδες ανύπαντρους, να έρθουν στο σπίτι του, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι ένας θα είναι ο γαμπρός που θα διαλέξει. Έρχονται λοιπόν και μένουν για ένα διάστημα στην αυλή του βασιλιά. Τι απόφαση να πάρει; Ο Τυνδάρεος βρίσκε­ται σε δύσκολη θέση.Έχει έναν ανιψιό πολύ πονηρό, τον Οδυσ-

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 97

σέα, τον οποίο πρέπει να αναφέρουμε, διότι παίζει κι αυτός κάποιο ρόλο στην ιστορία. Ο Οδυσσέας πάει λοιπόν και λέει στον πατέρα της Ελένης περίπου τα εξής: «Μόνο ένας τρόπος υπάρχει για να ξεμπερδέψεις. Πριν καταλήξεις στην επιλογή σου, η οποία σίγουρα θα προκαλέσει δυσαρέσκειες, θα βάλεις όλους τους μνηστήρες να ορκιστούν ότι, ασχέτως ποια θα ε ί­ναι η απόφαση της Ελένης, θα αποδεχτούν την επιλογή της και όλοι τους θα αναλάβουν σχετικά με το γάμο μια δέσμευση. Αν κάτι συμβεί σ’ αυτόν που θα διαλέξει, αν κάτι πάει στραβά στις συζυγικές τους σχέσεις, όλοι τους θα συμπαρασταθούν στο σύζυγο». Ορκίζονται λοιπόν όλοι και ζητάνε από την Ελένη να ανακοινώσει την προτίμησή της. Και αυτή διαλέγει το Μενέ­λαο.

Ο Μενέλαος τον Πάρη τον γνώριζε από παλιά. Όταν είχε ταξιδέψει στην Τρωάδα, ο Πάρης τον είχε φιλοξενήσει. Όταν λοιπόν ο Πάρης έρχεται κι αυτός στην Ελλάδα μαζί με τον Αινεία, αρχικά του κάνουν μεγαλόπρεπη υποδοχή τα αδέλφια της Ελένης, οι Διόσκουροι, και στη συνέχεια τον οδηγούν στο Μενέλαο, στη Σπάρτη, όπου βρίσκεται η Ελένη. Για λίγο και­ρό, ο Μενέλαος γεμίζει δώρα το φιλοξενούμενο του τον Πάρη και τον περιποιείται πολύ. Κάποια στιγμή όμως πρέπει να φύγει, να πάει στην κηδεία ενός συγγενή του. Αφήνει λοιπόν στη θέση του την Ελένη, να τον αντικαταστήσει στα καθήκο­ντα του οικοδεσπότη.Έτσι, εξαιτίαςτου πένθους και της ανα­χώρησης του Μενέλαου, η Ελένη αναπτύσσει μεγαλύτερη ο ι­κειότητα με το φιλοξενούμενο. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι όσον καιρό βρισκόταν εκεί ο Μενέλαος, οι γυναίκες στο βασι­λικό παλάτι της Σπάρτης δεν είχαν πολλές σχέσεις με τον ξένο, αυτό ήταν δουλειά του βασιλιά. Τώρα την ανέλαβε η Ελένη.

Ο Πάρης και ο Αινείας ξανοίγονται και πάλι στη θάλασσα και φεύγουν χωρίς καθυστέρηση για την Τροία, παίρνοντας μαζί τους στο καράβι την ωραία Ελένη, με τη θέλησή της ή με τη βία. Επιστρέφοντας στη Σπάρτη, ο Μενέλαος σπεύδει στον αδελφό του τον Αγαμέμνονα για να του αναγγείλει την προ­δοσία της Ελένης και, κυρίως, την προδοσία του Πάρη. 0 Αγα-

98 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μέμνονας αναθέτει σε κάποιους άντρες, μεταξύ αυτών και στον Οδυσσέα, να πάνε να βρουν όλους τους πάλαι ποτέ μνηστήρες και να τους θυμίσουν τη δέσμευσή τους για αλληλεγγύη. Η προσβολή είναι τέτοια που, πέρα από το Μενέλαο και τον Αγα- μέμνονα, η Ελλάδα όλη πρέπει να μαζευτεί και να τιμωρήσει τον Πάρη, που δεν άρπαξε απλώς μια πανέμορφη γυναίκα, αλλά μια Ελληνίδα, μια σύζυγο, μια βασίλισσα. Στα ζητήματα τιμής, πρέπει εντούτοις να προηγείται πάντα διαπραγμάτευ- ση, χάρη στην οποία αποφεύγεται μερικές φορές η ένοπλη σύρ­ραξη. Σε πρώτη φάση, ο Μενέλαος και ο Οδυσσέας πηγαίνουν ως πρεσβευτές στην Τροία και προσπαθούν να επιλύσουν φ ι­λικά τη διαφορά, προκειμένου να βασιλέψει και πάλι η αρμο­νία, η ομόνοια, η φιλοξενία, αφού πληρώσουν οι Τρώες κάποιο πρόστιμο ή επανορθώσουν το άδικο που έκαναν στο Μενέλαο. Αρκετοί από τους άρχοντες της Τροίας είναι υπέρ της ειρηνι­κής λύσης, κυρίως ο Δηίφοβος. Την απόφαση θα την πάρει η συνέλευση των γερόντων της Τροίας* η υπόθεση υπερβαίνει ακόμα και την ίδια τη βασιλική εξουσία. Οι δυο Έλληνες γίνο­νται λοιπόν δεκτοί στη συνέλευση, όπου ορισμένοι γιο ι του Πρίαμου μηχανορραφούν ώστε κανένας συμβιβασμός να μη γίνει αποδεκτός και ρίχνουν ακόμα την ιδέα ότι ο Οδυσσέας και ο Μενέλαος δεν πρέπει να φύγουν από κει ζωντανοί. 0 Δηίφοβος, όμως, που τους υποδέχτηκε ως οικοδεσπότης, τους περιβάλλει με την προστασία του. Επιστρέφουν λοιπόν άπρα­κτοι από την αποστολή τους και αναγγέλλουν στην Ελλάδα ότι η απόπειρα συμφιλίωσης απέτυχε. Η σύγκρουση από δω και μπρος είναι θέμα χρόνου.

Αιώνια δόξα σ’ αυτόν που πεθαίνει νέος

ΤΗΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ στην Τροία δεν τη δέχτηκαν εξαρ­χής όλοι οι Έλληνες με τον ίδιο ενθουσιασμό, καθώς φαίνεται. Ακόμα και ο Οδυσσέας προσπάθησε να ξεφύγει και να μη συμ- μετάσχει. Η Πηνελόπη μόλις του είχε χαρίσει ένα γιο, τον Τη­λέμαχο. Και δε θεωρούσε τη στιγμή κατάλληλη για να εγκα-

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 99

ταλείψει μάνα και γιο. Όταν ήρθαν να του αναγγείλουν ότι πρέ­πει να πάρει τα καράβια του και να πάνε να ελευθερώσουν, με τη δύναμη των όπλων, την Ελένη, την οποία είχε απαγάγει ο Τρωαδίτης πρίγκιπας, για να αποφύγει την υποχρέωσή του, έκανε τον τρελό. Ο πιο σοφός, ο πιο πονηρός παράστησε τον αγαθό. Ο γερο-Νέστορας είχε έρθει στην Ιθάκη να του ανα­κοινώσει τη διαταγή της αναχώρησης. Βλέπει τον Οδυσσέα να σέρνει ένα αλέτρι έχοντας ζέψει ένα γάιδαρο και ένα βόδι* ο ήρωας περπατάει προς τα πίσω και σπέρνει βότσαλα αντί για στάρι. Όλος ο κόσμος είναι περίλυπος, εκτός από το Νέστο- ρα, που είναι πονηρός και αντιλαμβάνεται ότι ο Οδυσσέας παί­ζει για άλλη μια φορά θέατρο, ως συνήθως. Ενώ ο Οδυσσέας βαδίζει προς τα πίσω και προχωράει το αλέτρι, ο Νέστορας αρπάζει το μικρό Τηλέμαχο και τον ακουμπάει μπροστά στο υνί. Τη στιγμή εκείνη, ο Οδυσσέας ξαναβρίσκει τα λογικά του και παίρνει το παιδί στην αγκαλιά του, για να μην πάθει κα­νένα κακό. Ξεσκεπάζεται λοιπόν και δέχεται να φύγει για την εκστρατεία.

Όσο για το γέρο Πηλέα, το σύζυγο της Θέτιδας, που έχει δει πολλά παιδιά του να πεθαίνουν, δεν έχει άλλον από τον Αχιλλέα και δεν αντέχει στην ιδέα ότι μπορεί και αυτός μια μέρα να φύγει για τον πόλεμο. Παίρνει λοιπόν τα μέτρα του και στέλνει το νεαρό αγόρι στη Σκύρο, να ζήσει με τις κόρες του βασιλιά του νησιού. 0 Αχιλλέας ζει μαζί τους, σαν κορί­τσι, στο γυναικωνίτη. Αφού πέρασε την παιδική του ηλικία με το Χείρωνα και τους Κενταύρους που τον μεγάλωσαν, έχει φτάσει τώρα στην ηλικία όπου οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα δεν είναι έντονες, είναι δυσδιάκριτες. Δεν έχει βγάλει ακόμα γένια, δεν έχει τρίχες, μοιάζει με χαριτωμένο μικρό κορίτσι, έχει την ακαθόριστη ομορφιά των εφήβων, που είναι κορίτσια και αγόρια μαζί, περισσότερο κορίτσια και λιγότερο αγόρια. Μένει λοιπόν μαζί με τις φιλενάδες του, αμέριμνος. 0 Οδυσσέας πηγαίνει να τον βρει. Του απαντούν ότι δεν υπάρ­χει αγόρι στο παλάτι. 0 Οδυσσέας, που παρουσιάστηκε ως πλανόδιος έμπορος με την πραμάτεια του, ζητάει να τον αφή-

100 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σουν να μπει. Βλέπει καμιά πενηνταριά κορίτσια* ο Αχιλλέας, ανάμεσά τους, δεν ξεχωρίζει. Ο Οδυσσέας βγάζει από το πα­νέρι του υφάσματα, κεντήματα, πόρπες, κοσμήματα, για να τους τα δείξει, και σαράντα εννιά κορίτσια στριμώχνονται για να θαυμάσουν τα ψευτοστολίδια, ένα όμως στέκει παράμερα αδιάφορο. Ο Οδυσσέας βγάζει τότε ένα μαχαίρι και η χαριτω­μένη κοπελίτσα ορμάει πάνω στο μαχαίρι. Πίσω από τα τείχη αντηχεί μια πολεμική σάλπιγγα, οι γυναίκες στη γειτονιά πα- νικοβάλλονται, τα σαράντα εννιά κορίτσια το βάζουν στα πόδια μαζί με τα μπιχλιμπίδια τους* μόνο ένα κορίτσι, με το μαχαίρι στο χέρι, βαδίζει προς τη μουσική, έτοιμο να ξεκινήσει για τη μάχη. Ο Οδυσσέας ξεσκεπάζει τον Αχιλλέα, όπως ο Νέστορας είχε ξεσκεπάσει τον Οδυσσέα. Ο Αχιλλέας είναι έτοιμος να φύγει για τον πόλεμο.

Η Θέτις έκανε πριν από τον Αχιλλέα και άλλα παιδιά, εφτά αγόρια, και η θεά δεν μπορούσε να το πάρει απόφαση ότι τα παιδιά της θα ήταν απλοί θνητοί όπως ο πατέρας τους. Προ­σπαθούσε λοιπόν από τις πρώτες μέρες της ζωής τους να τα κάνει αθάνατα. Τα έβαζε στη φωτιά, για να κάψει όλη αυτή τη διαβρωτική υγρασία που οι θνητοί έχουν μέσα τους και εξαι- τίας της οποίας δεν είναι καθαρή, απαστράπτουσα φλόγα* οι γιοι της όμως καίγονταν στη φωτιά και χάνονταν. Ο καημένος ο Πηλέας ήταν στα μαύρα πανιά.Έτσι λοιπόν, όταν γεννήθηκε ο Αχιλλέας, σκέφτηκε ότι αυτόν τουλάχιστον θα προσπαθού­σε να τον σώσει. Την ώρα λοιπόν που η μητέρα του ετοιμάζε­ται να τον ρίξει στη φωτιά, μπαίνει στη μέση ο πατέρας του και τον αρπάζει. Η φωτιά μόλις που άγγιξε τα χείλη του παι­διού και ένα κόκαλο της φτέρνας, που απονεκρώνεται. Ο Πη­λέας πείθει τον Κένταυρο Χείρωνα να πάει στο Πήλιο και να ξεθάψει το πτώμα ενός Κενταύρου εξαιρετικά γρήγορου στο τρέξιμο, να πάρει τη φτέρνα από το πτώμα και να τη βάλει στο μικρό Αχιλλέα, που από μικρό παιδί τρέχει σαν το ελάφι. Αυτή είναι μία από τις εκδοχές του μύθου. Σύμφωνα με μια άλλη, η Θέτιδα, επειδή δεν μπορούσε να ρίξει το γιο της στη φωτιά για να τον κάνει αθάνατο, τον βούτηξε στα νερά της

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ Τ Ρ Ο ΙΑ Σ 101

Στύγας, του χθόνιου ποταμού που χωρίζει τους ζωντανούς από τους νεκρούς. Όποιος βυθίζεται στα νερά της Στύγας και βγαί­νει ζωντανός, διαθέτει πλέον, όπως είναι φυσικό, μια ενεργη­τικότητα με εξαιρετικές ιδιότητες και αρετές. Ο Αχιλλέας άντεξε τη δοκιμασία όταν βυθίστηκε στα χθόνια νερά* μόνο η φτέρνα του, από όπου τον κρατούσε κρεμασμένο η μητέρα του, δεν ήρθε σε επαφή με το νερό. Ο Αχιλλέας δεν είναι μόνο ο ωκύπους πολεμιστής, είναι και ο μαχητής που είναι άτρωτος στις λαβωματιές των ανθρώπων από ένα σημείο μόνο, τη φτέρ­να του, μπορεί να εισχωρήσει ο θάνατος.

Ένα από τα αποτελέσματα του αθέμιτου αυτού γάμου, ανά­μεσα σε μια θεά και ένα θνητό, είναι ότι όλη η λάμψη, όλη η ισχύς που χαρακτηρίζουν τη θεϊκή Θέτιδα στεφανώνουν σε ένα βαθμό και το πρόσωπο του Αχιλλέα. Παράλληλα, η μορφή του Αχιλλέα δεν μπορεί παρά να είναι τραγική: χωρίς να είναι θεός, ο Αχιλλέας δεν μπορεί να ζήσει ούτε να πεθάνει όπως οι κοι­νοί άνθρωποι, οι θνητοί* ξεφεύγει λοιπόν από τη συνηθισμένη μοίρα των ανθρώπων, αυτό όμως δε σημαίνει ότι γίνεται θεός, ότι έχει εξασφαλίσει την αθανασία. Η μοίρα του, πρότυπο για όλους τους πολεμιστές, για όλους τους Έλληνες της εποχής εκείνης, διατηρεί ακέραιη τη γοητεία της μέχρι σήμερα: ξυ­πνάει μέσα μας, σαν μακρινή ηχώ, τη συνείδηση του δράμα­τος της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία υπόκειται σε περιορι­σμούς, σπαράσσεται από αντιθέσεις, κατακερματισμένη, όπου το φως και η σκιά, η χαρά και ο πόνος, η ζωή και ο θάνατος συμφύρονται αξεδιάλυτα. Η μοίρα του Αχιλλέα, αρχετυπική, σφραγίζεται από την αμφισημία. Μισός άνθρωπος, μισός θεός λόγω καταγωγής, δεν μπορεί να είναι ολοκληρωτικά ούτε το ένα ούτε το άλλο.

Στο ξεκίνημα της ζωής του, από τα πρώτα του βήματα, ο δρόμος στον οποίο θα βαδίσει χωρίζεται στα δύο. Όποια κα­τεύθυνση και αν διαλέξει, θα πρέπει στη συνέχεια να απαρ- νηθεί ένα κομμάτι του εαυτού του. Δεν μπορεί να απολαμβά­νει όλες τις απολαύσεις που προσφέρει στους ανθρώπους η ζωή κάτω από το φως του ήλιου και την ίδια στιγμή να έχει

102 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

το προνόμιο να μην τις στερηθεί ποτέ, να μην πεθάνει. Όποιος απολαμβάνει τη ζωή, το πιο πολύτιμο αγαθό της γης για τα εφήμερα πλάσματα, το μοναδικό αυτό αγαθό που δε συγκρί- νεται με κανένα άλλο, αφού όταν το χάσει κανείς δεν μπορεί να το αποκτήσει ξανά, όποιος λοιπόν απολαμβάνει τη ζωή αρ- νείται κάθε ελπίδα αθανασίας. Όποιος επιθυμεί την αθανασία, αποδέχεται να χάσει, εν μέρει, τη ζωή του προτού καλά καλά τη ζήσει. Αν ο Αχιλλέας, σύμφωνα με τη βούληση του γέρου πατέρα του, επιλέξει να μείνει στο σπίτι του, στη Φθία, ασφα­λής με την οικογένειά του, θα ζήσει χρόνια πολλά, ειρηνικά και ευτυχισμένα, διανύοντας ολόκληρο τον κύκλο του χρόνου που μοιραίνει τους θνητούς, ως τα βαθιά γεράματά του, μέσα στην αγάπη και τη στοργή. Όσο λαμπρή όμως και αν είναι η ύπαρ­ξή του, όσο και αν φωτίζεται από το φως της ύψιστης ευτυ­χίας που μπορεί ένας άνθρωπος, περαστικός πάνω στη γη, να απολαύσει, δεν πρόκειται να μείνει κανένα χνάρι από τη λάμ­ψη της ύπαρξής του στο χρόνο* μόλις τελειώσει, η ζωή του θα βυθιστεί στη νύχτα, στην ανυπαρξία. Μαζί της θα εξαφανιστεί και ο ήρωας, εντελώς και για πάντα. Κατεβαίνοντας στον Άδη, χωρίς πρόσωπο, χωρίς μνήμη, θα χαθεί, σαν να μην υπήρξε ποτέ.

Ο Αχιλλέας όμως κάνει την αντίθετη επιλογή: σύντομη ζωή και δόξα παντοτινή. Διαλέγει να φύγει μακριά, να αφήσει τα πάντα πίσω του, να ζήσει τους κινδύνους όλους, να αφοσιωθεί προκαταβολικά στο θάνατο. Θέλει να συγκαταλέγεται ανάμε­σα στους λίγους εκλεκτούς που δε νοιάζονται για την άνεση, τα πλούτη, τις συνηθισμένες τιμές, αλλά θέλουν να θριαμ­βεύουν στις μάχες, παίζοντας κάθε φορά κορόνα γράμματα την ίδια τους τη ζωή. Αντιμετωπίζοντας στο πεδίο της μάχης τους πιο σκληροτράχηλους αντιπάλους, υποβάλλονται στη δοκιμα­σία ενός αγώνα ανδρείας, στον οποίο ο καθένας δείχνει τι αξί­ζει, επιδεικνύει την υπεροχή του ενώπιον όλων αποκορύφω­μα της ανδρείας αυτής είναι τα πολεμικά κατορθώματα και ολοκλήρωσή της ο «ωραίος θάνατος». Μέσα στον αχό της μά­χης, στον ανθό της νιότης, η αντρειοσύνη, η παλικαριά, η σω­

Ο ΠΟ Λ ΕΜ Ο Σ Τ Η Σ ΤΡ Ο ΙΑ Σ 103

ματική δύναμη, η νεανική χάρη παραμένουν άθικτες, δεν υφί- στανται ποτέ τη φθορά των γηρατειών.

Λες και η φλόγα της ζωής, για να αστράψει μέσα στην από­λυτη λάμψη της, πρέπει να φτάσει σε τέτοιο σημείο πυράκτω­σης, ώστε να σβήσει αμέσως μόλις ανάψει. Ο Αχιλλέας επ ιλέ­γει το δοξασμένο θάνατο μέσα στην ομορφιά της νεαρής ζωής του, που παραμένει αιώνια. Βίος βραχύς, ακρωτηριασμένος, περιορισμένος και δόξα αιώνια. Το όνομα του Αχιλλέα, οι π ε­ριπέτειες, η ιστορία, το πρόσωπό του θα παραμείνουν για πά­ντα ολοζώντανα στη μνήμη των ανθρώπων, που οι γενιές τους διαδέχονται η μία την άλλη μέσα στους αιώνες, και χάνονται η μία μετά την άλλη, μέσα στο σκοτάδι και τη σιωπή του θα­νάτου.

Ο ΔΥΣΣΕΑ Σ Ή Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Οΐ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ. Μετά από τόσα χρόνια πο- λιορκίας και μαχών μπροστά στα τείχη της Τροίας, η πόλη επ ι­τέλους έπεσε. Τους Έλληνες δεν τους έφτασε που νίκησαν, που κατέλαβαν, λεηλάτησαν και κατέκαψαν την Τροία χάρη σε ένα τέχνασμα, το περίφημο ξύλινο άλογο που οι Τρώες έμπασαν μέσα στην πόλη τους θεωρώντας το ευσεβή προσφορά στους θεούς. Μια εμπροσθοφυλακή βγήκε μέσα από την κοιλιά του αλόγου, άνοιξε τις πύλες της πόλης και ο ελληνικός στρατός ξεχύθηκε μέσα, καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά του. Σκότωναν τους άντρες, έπαιρναν για δούλους τις γυναίκες και τα παιδιά, άφησαν πίσω τους μόνο χαλάσματα. Οι Έλληνες νο­μίζουν ότι η υπόθεση πλέον έληξε* τότε όμως αρχίζει ο δεύτε­ρος γύρος της μακρόχρονης αυτής πολεμικής περιπέτειας. Με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, οι Έλληνες θα πρέπει να πλη­ρώσουν για τα κρίματά τους, τις υπερβολές, την ύβριν την οποία διέπραξαν την ώρα της νίκης τους. Ήδη από την ώρα που ετοιμάζονται να αναχωρήσουν, ανακύπτει κάποια διαφωνία ανάμεσα στον Αγαμέμνονα και το Μενέλαο. 0 Μενέλαος θέ­λει να φύγουν αμέσως, να επιστρέψουν όσο το δυνατόν πιο γρή­γορα πίσω. 0 Αγαμέμνονας, αντιθέτως, θέλει να παραμείνει, για να θυσιάσει στην Αθηνά, που μεσολάβησε υπέρ τους στους θεούς και τους χάρισαν τη νίκη. 0 Οδυσσέας, με τα δώδεκα καράβια που είχε φέρει, αποφασίζει να αποπλεύσει και να φύγει χωρίς καθυστέρηση για την Ιθάκη. Επιβιβάζεται στο ίδιο καράβι με το Μενέλαο, το οποίο μεταφέρει επίσης το γηραιό

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 105

Νέστορα. Στην Τένεδο, όμως, ο Οδυσσέας τσακώνεται με το Μενέλαο και γυρίζει πίσω στην Τροία να βρει τον Αγαμέμνο- να. Θα φύγουν λοιπόν παρέα, ελπίζοντας ότι θα φτάσουν μαζί στην ηπειρωτική Ελλάδα. Άλλες οι βουλές των θεών. Άνεμοι, θύελλες, καταιγίδες ξεχύνονται καταπάνω τους. Ο στόλος δια­λύεται* πολλά καράβια βουλιάζουν, παρασέρνοντας στο χαμό τα πληρώματά τους, ναύτες και πολεμιστές. Οι Έλληνες που κατάφεραν να γυρίσουν στο σπιτικό τους είναι μετρημένοι. Και ανάμεσα σ’ αυτούς που γλίτωσαν από τη θάλασσα, κάποιοι βρίσκουν το θάνατο στο κατώφλι του οίκου τους. Όπως ο Αγα- μέμνονας. Δεν πρόλαβε να πατήσει το πόδι του στο πάτριο έδαφος και έπεσε στην παγίδα που του είχε στήσει η γυναίκα του, η Κλυταιμνήστρα, και ο Αίγισθος, ο εραστής της άπιστης συζύγου του. Ο Αγαμέμνονας, γεμάτος εμπιστοσύνη, επιστρέ­φει σαν το αγαθό το βόδι, πανευτυχής, στο παχνί της οικογέ- νειάς του. Οι δυο συνένοχοι θα τον δολοφονήσουν αλύπητα, με απανωτές μαχαιριές.

Η θύελλα θα αναγκάσει λοιπόν τα καράβια του Αγαμέμνο- να, που αποτελούν τον κύριο κορμό του στόλου, να χωριστούν από τα καράβια του Οδυσσέα. Έτσι, ο Οδυσσέας βρίσκεται μόνος στο πέλαγος με το μικρό του στόλο. Υποβάλλεται στις ίδιες δοκιμασίες, υπομένει τις ίδιες θύελλες όπως οι υπόλοι­ποι. Όταν επιτέλους αποβιβάζονται στη Θράκη, στους Κίκο- νες, τους υποδέχονται εχθρικά. Ο Οδυσσέας κυριεύει την πόλη τους, την Ίσμαρο. Συμπεριφέρεται προς τους ηττημένους όπως πολλοί Έλληνες ήρωες. Σκοτώνει τους περισσότερους κατοί­κους της πόλης, χαρίζει όμως σε έναν τη ζωή: στον ιερέα του Απόλλωνα, το Μάρωνα. Εκείνος, από ευγνωμοσύνη, του χαρί­ζει πολλά ασκιά κρασί, το οποίο δεν είναι ένα συνηθισμένο ποτό αλλά κάτι σαν θεϊκό νέκταρ. Ο Οδυσσέας κουβαλάει τα ασκιά στα πλοία, να τα φυλάξει. Οι Έλληνες, πανευτυχείς, στρατοπεδεύουν για να περάσουν τη νύχτα στην ακροθαλασ­σιά και περιμένουν την άλλη μέρα το πρωί για να φύγουν. Οι Κίκονες όμως της υπαίθρου είχαν ειδοποιηθεί για την άφιξη των εχθρών, τους επιτίθενται το πρωί και σκοτώνουν αρκετούς.

106 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Όσοι επέζησαν επιβιβάζονται τρέχοντας στα καράβια και ξα­νοίγονται στη θάλασσα.

Στη χώρα της λησμονιάς

ΞΕΚΙΝΑΝΕ ΛΟΙΠΟΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙ* ο στόλος τους έχει αποδεκατι- στεί. Σε λίγο ο Οδυσσέας φτάνει στο ακρωτήριο Μαλέας και το περνάει. Από εκεί βλέπει ήδη τις ακτές της πατρίδας του, της Ιθάκης. Νιώθει σαν να έχει κιόλας φτάσει στο σπίτι του. Την ώρα αυτή λοιπόν, που φαντάζεται ότι η διαδρομή του έχει φτάσει στο τέλος της, ανοίγει η αυλαία σε μια νέα σκηνή του περίπλου του Οδυσσέα: ως εκείνη τη στιγμή, το ταξίδι του ήταν το ταξίδι ενός θαλασσοπόρου που επιστρέφει από μια υπερ­πόντια πολεμική εκστρατεία. Όταν όμως προσπερνούν τον κά­βο Μαλιά, πέφτουν αιφνίδια σε θύελλα. Εφτά μέρες οι άνεμοι φυσάνε και οδηγούν το καράβι σε ένα χώρο εντελώς διαφορε­τικό από εκείνον στον οποίο έπλεαν προηγουμένως. Από δω και μπρος, ο Οδυσσέας δεν ξέρει πια πού βρίσκεται, δε θα συναντήσει πια άλλους ανθρώπους σαν τους Κίκονες, που ε ί­ναι μεν αντίπαλοι αλλά είναι και όμοιοι του. Περνά κατά κά­ποιο τρόπο τα σύνορα του γνωστού κόσμου, της ανθρώπινης οικουμένης, και μπαίνει σε ένα χώρο εξωανθρώπινο, σε έναν άλλο κόσμο.

Από δω και στο εξής, ο Οδυσσέας θα συναντά πια μόνο πλάσματα οιονεί θεϊκά, που τρέφονται με νέκταρ και αμβρο­σία, όπως η Κίρκη και η Καλυψώ, ή πλάσματα υποδεέστερα του ανθρώπου, τέρατα όπως ο Κύκλωπας ή οι Λαιστρυγόνες, κανιβάλους που τρέφονται με ανθρώπινη σάρκα. Οι Έλληνες θεωρούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, χαρακτη­ριστική του ιδιότητα, το γεγονός ότι τρέφεται με ψωμί και πίνει κρασί, ότι έχει μια συγκεκριμένη διατροφή και αποδέχεται τους νόμους της φιλοξενίας, υποδέχεται τον ξένο και δεν τον καταβροχθίζει. Το σύμπαν όπου εξόκειλαν ο Οδυσσέας και οι ναύτες του εξαιτίας της τρομερής θύελλας είναι ακριβώς το αντίθετο του φυσιολογικού κόσμου των ανθρώπων. Μόλις κο­

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝΘ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 107

πάζει η θύελλα, οι Έλληνες διακρίνουν μια ακτή και αράζουν σε μια γη που τους είναι εντελώς ξένη. Για να μάθουν ποιοι κατοικούν εκεί και να ανεφοδιαστούν επίσης σε τρόφιμα, ο Οδυσσέας διαλέγει κάποιους ναύτες και τους στέλνει ως αγ­γελιοφόρους, ως εμπροσθοφυλακή, να έρθουν σε επαφή με τους κατοίκους της περιοχής. Τους υποδέχονται με εξαιρετική ευ­γένεια. Οι ιθαγενείς είναι όλο χαμόγελα. Προσφέρονται αμέ­σως να μοιραστούν με τους ξένους ναυτικούς τη συνηθισμένη τους τροφή. Οι κάτοικοι της χώρας αυτής όμως είναι οι Λωτο­φάγοι, αυτοί που τρώνε τους λωτούς. Όπως οι άνθρωποι τρέ­φονται με ψωμί και κρασί, αυτοί τρώνε ένα θεσπέσιο φυτό, το Λωτό. Ο άνθρωπος που θα καταπιεί την υπέροχη αυτή τροφή ξεχνάει τα πάντα. Δε θυμάται πια το παρελθόν του, δεν έχει πια ιδέα ποιος είναι, από πού έρχεται, πού πηγαίνει. Όποιος φάει λωτό παύει να ζει όπως οι άνθρωποι, οι οποίοι θυμού­νται το παρελθόν τους και έχουν συνείδηση ποιοι είναι.

Οι απεσταλμένοι του Οδυσσέα, όταν επιστρέφουν στους συντρόφους τους, αρνούνται να επιβιβαστούν και να φύγουν, δεν μπορούν να πουν τι τους συνέβη. Ζούνε σαν ναρκωμένοι, θα λέγαμε, μέσα σε μια ευτυχία που παραλύει κάθε θύμηση. Ένα μόνο επιθυμούν, να μείνουν εκεί που είναι, έτσι όπως είναι, χωρίς να τους δένει πια τίποτα με το παρελθόν, χωρίς σκοπό: χωρίς τον πόθο του νόστου. Ο Οδυσσέας τούς βουτάει από το σβέρκο, τους πετάει μες στα καράβια και ανοίγει πανιά. Φάση πρώτη λοιπόν: μια γη που είναι η χώρα της λησμονιάς.

Στο μακροχρόνιο περίπλου που θα ακολουθήσει, ο κίνδυ­νος και το κακό που παραμονεύουν κάθε στιγμή πίσω από όλες τις περιπέτειες του Οδυσσέα και των συντρόφων του είναι η λησμονιά, η απώλεια της ανάμνησης της πατρίδας και του πό­θου του νόστου. Ζω μέσα στον κόσμο των ανθρώπων σημαίνει ζω στο φως του ήλιου, βλέπω τους άλλους και με βλέπουν και αυτοί, ζούμε μαζί συντροφικά, θυμάμαι ποιος είμαι και ποιοι είναι οι άλλοι. Ενώ εδώ μπαίνουν, αντιθέτως, σε έναν κόσμο όπου οι νύκτιες δυνάμεις, τα παιδιά της Νύχτας, όπως τα ονο­μάζει ο Ησίοδος, θα σκεπάσουν σιγά σιγά με τον απαίσιο ίσκιο

108 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τους το πλήρωμα του Οδυσσέα και τον ίδιο τον Οδυσσέα.Ένα σκοτεινό σύννεφο επικρέμαται μονίμως πάνω από τους ναυ­τικούς και απειλεί να τους καταστρέψει, αν αφεθούν και ξε- χάσουν το νόστο.

Ο Οδυσσέας ως Ουτις ενώπιον του Κύκλωπα

ΦΕΥΓΟΥΝ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΣΙ των Λωτοφάγων. Το καράβι του Οδυσ­σέα αρμενίζει* ξαφνικά το στολίσκο τον τυλίγει κάτι σαν ομί­χλη, όπου δε διακρίνεται πια τίποτα. Είναι σκοτάδι, το καρά­βι προχωράει χωρίς να χρειάζεται οι ναύτες να κωπηλατούν και χωρίς να μπορούν να προβλέψουν τι θα γίνει. Προσαρά­ζουν λοιπόν σε ένα νησάκι που δεν το είχαν δει και όπου δε διακρίνουν το παραμικρό. Η θάλασσα, ή οι θεοί, σπρώχνουν το πλοίο προς το αόρατο νησί* εκεί προσαράζει μέσα στο από­λυτο σκοτάδι. Ακόμα και το φεγγάρι έχει κρυφτεί. Δε βλέπουν απολύτως τίποτα. Έχουν βρεθεί εκεί πέρα χωρίς καθόλου να μπορούν να προβλέψουν τι θα τους συμβεί. Λες και μετά το νησί της λησμονιάς ανοίχτηκε μπροστά τους η πύλη του σκό­τους, της νύχτας. Περνώντας την, θα ζήσουν νέες περιπέτειες. Βγαίνουν στη στεριά. Το νησάκι καταλήγει σε ένα ύψωμα, στο ακρωτήρι όπου ζουν οι τερατώδεις γίγαντες με το ένα και μο­ναδικό μάτι στο μέτωπο, οι Κύκλωπες, όπως τους ονομάζουν.

0 Οδυσσέας ασφαλίζει το καράβι του σε έναν ορμίσκο και με καμιά δωδεκαριά άντρες ανεβαίνει ως την κορφή του λό­φου, όπου έχει εντοπίσει ένα σπήλαιο και ελπίζει ότι θα βρει τρόφιμα να ανεφοδιαστεί. Μπαίνουν μέσα στην τεράστια αυτή βαθιά σπηλιά, βλέπουν ψαθωτά με τυριά και ανακαλύπτουν έναν ολόκληρο βουκολικό πολιτισμό. Δημητριακά δεν υπάρ­χουν, υπάρχουν όμως κοπάδια, τυριά, ίσως και μια αγριοκλη- ματαριά λίγο παραμέσα. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα, όπως είναι φυσικό, ένα μόνο έχουν στο νου τους: να βουτήξουν κά- μποσα τυριά και να ξανακατεβούν στην ακτή όσο πιο γρήγο­ρα γίνεται, μακριά από την πελώρια σπηλιά που δεν παρου­σιάζει γ ι’ αυτούς κανένα ενδιαφέρον. Λένε στον Οδυσσέα:

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ ΘΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 109

«Πάμε να φύγουμε!». Αυτός αρνείται. Θέλει να μείνει, διότι θέλει να δει. Θέλει να γνωρίσει αυτόν που κατοικεί στο μέρος ετούτο. Ο Οδυσσέας δεν είναι απλώς ο άνθρωπος που οφείλει να θυμάται, είναι επίσης ο άνθρωπος που θέλει να βλέπει, να γνωρίζει, να δοκιμάζει όλα όσα ο κόσμος μπορεί να του προ­σφέρει, ακόμα και αυτός ο κατώτερος από τον ανθρώπινο κό­σμος στον οποίο έχει βρεθεί. Η περιέργεια του Οδυσσέα τον σπρώχνει συνεχώς όλο και πιο πέρα, πράγμα που μπορεί να τον οδηγήσει αυτή τη φορά ακόμα και στο θάνατο. Η περιέρ- γειά του πάντως θα γίνει αιτία να πεθάνουν πολλοί σύντροφοί του.Έρχεται σε λίγο ο Κύκλωπας, με τις κατσίκες, τα πρόβα­τα, το κριάρι του, και όλο αυτό το πλήθος μπαίνει στη σπηλιά.

Ο Κύκλωπας είναι τεράστιος, γιγάντιος. Δε διακρίνει αμέ­σως τα μικρά σαν τις ψείρες ανθρωπάκια, που κρύβονται στις γωνιές της σπηλιάς και τρέμουν από το φόβο τους. Ξαφνικά, τους ανακαλύπτει, απευθύνεται στον Οδυσσέα, που είναι λίγο πιο μπροστά, και τον ρωτάει: «Μα ποιος είσαι εσύ;». Ο Οδυσ­σέας, φυσικά, του λέει άλλα αντί άλλων. Του λέει λοιπόν - ψέμα πρώτο: «Το καράβι μου πάει», την ώρα που το καράβι του τον περιμένει, «καταστράφηκε και βρίσκομαι στο έλεος σου, ήρθα εδώ μαζί με τους άντρες μου να ικετέψουμε φιλο­ξενία, είμαστε Έλληνες, πολεμήσαμε γενναία μαζί με τον Αγα- μέμνονα στις ακτές της Τροίας, καταλάβαμε την πόλη και τώρα βρεθήκαμε εδώ πέρα, δυστυχισμένοι ναυαγοί». Ο Κύκλωπας απαντάει: «Μάλιστα, μάλιστα, πολύ ωραία, εμένα, όμως, όλες αυτές οι ιστορίες, στα παλιά μου τα παπούτσια». Αρπάζει δυο συντρόφους του Οδυσσέα από τα πόδια, τους κοπανάει πάνω στον πλαϊνό βράχο, τους σπάζει το κεφάλι και τους καταβρο­χθίζει όπως είναι, ωμούς. Οι υπόλοιποι ναύτες έχουν παγώσει από τον τρόμο τους και ο Οδυσσέας αναρωτιέται πού πήγε και έμπλεξε. Πολύ περισσότερο που δεν υπάρχει οδός διαφυγής, διότι ο Κύκλωπας έφραξε την είσοδο του άντρου του για τη νύχτα με έναν τεράστιο βράχο, που κανένας Έλληνας, ούτε καν μια πολυάριθμη ομάδα, δε θα κατάφερνε να τον κουνήσει. Την επομένη το πρωί, επαναλαμβάνεται η ίδια ιστορία, ο Κύκλω­

n o TO ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

πας τρώει άλλους τέσσερις άντρες, δύο το πρωί και άλλους δύο το βράδυ.Έχει ήδη καταβροχθίσει έξι, δηλαδή τους μισούς της ομάδας. Ο Κύκλωπας είναι πανευτυχής. Όταν ο Οδυσσέας προσπαθεί να τον καλοπιάσει με λόγια όσο δεν παίρνει μελ ι­στάλαχτα, δημιουργείται μεταξύ τους μια στοιχειώδης μορφή φιλοξενίας. Ο Οδυσσέας τού λέει: «Θα σου κάνω ένα δώρο που θα το ευχαριστηθείς, πιστεύω, πάρα πολύ». Αρχίζει ένας διά­λογος, στη διάρκεια του οποίου ξεκινάει μια προσωπική σχέ­ση, μια σχέση φιλοξενίας.

Ο Κύκλωπας συστήνεται, ονομάζεται Πολύφημος. Είναι έ ­νας άνθρωπος που μιλάει πάρα πολύ και έχει πολύ μεγάλη φήμη. Ρωτάει τον Οδυσσέα πώς τον λένε. Για να δημιουργη- θεί μια σχέση φιλοξενίας, η εθιμοτυπία απαιτεί να πει ο ένας στον άλλον ποιος είναι, από πού έρχεται, ποια είναι η γενιά και η πατρίδα του. Ο Οδυσσέας τού δηλώνει ότι ονομάζεται Ούτις, δηλαδή Κανένας. Του λέει: «Το όνομα με το οποίο με φωνάζουν οι δικοί μου και οι φίλοι είναι Ούτις». Πρόκειται για ένα λογοπαίγνιο, διότι οι δύο συλλαβές του ού-τις μπορούν να αντικατασταθούν από δύο άλλες, μή-τις. Το ου και το μη ε ί­ναι και τα δύο αρνητικά μόρια της ελληνικής, όμως ενώ το ούτις σημαίνει κανένας, το μήτις δηλώνει την πονηριά. Φυσικά, όταν αναφερόμαστε στην μήτιν, ο νους μας πηγαίνει αμέσως στον Οδυσσέα, ο οποίος είναι πράγματι ο ήρωας που διαθέτει την μήτιν, την πονηριά, που μπορεί και βρίσκει διεξόδους στα α­διέξοδα, που ψεύδεται, τυλίγει τους ανθρώπους, τους λέει χα­ζομάρες και ξεμπερδεύει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. « Ού­τις, Κανένας» αναφωνεί ο Κύκλωπας «αφού λοιπόν είσαι ο Κα­νένας, θα σου κάνω και εγώ ένα δώρο. Θα σε φάω τελευταίο». Του δίνει τότε ο Οδυσσέας το δώρο του, κρασί από εκείνο που του είχε χαρίσει ο Μάρωνας, πραγματικό θεϊκό νέκταρ. Πίνει ο Κύκλωπας, το βρίσκει υπέροχο, πίνει κι άλλο. Όπως έχει βαρυστομαχιάσει από τα τυριά και τους δυο ναύτες που έχει κατεβάσει και έχει μεθύσει από το κρασί, τον παίρνει ο ύπνος.

Ο Οδυσσέας προλαβαίνει να πυρώσει στη φωτιά ένα τερά­στιο παλούκι από ελιά, που το πελέκησε και το έκανε μυτερό

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ ΘΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 111

στην άκρη. Όλοι οι εναπομείναντες ναύτες συμμετέχουν στο πελέκημα και στη συνέχεια όλοι μαζί πάλι μπήγουν το φλεγό- μενο πάσσαλο στο μάτι του Κύκλωπα, που ξυπνάει ουρλιάζο­ντας. Είναι καταδικασμένος πια στη νύχτα, στο σκοτάδι. Φω­νάζει λοιπόν, όπως είναι φυσικό, για βοήθεια, και οι Κύκλω­πες από τα περίχωρα σπεύδουν στις κραυγές του. Οι Κύκλω­πες ζουν ο καθένας μόνος του, είναι ο καθένας αφεντικό στο σπίτι του, άλλον θεό και αφέντη δεν αναγνωρίζουν έξω από την εστία τους, έρχονται όμως τρέχοντας και, απ’ έξω από τη σπηλιά, αφού είναι φραγμένη, φωνάζουν: «Πολύφημε, Πολύ­φημε, τι έπαθες; — Αχ, είναι τρομερό, με σκοτώνουν! — Μα ποιος σε πείραξε; — 0 Κανένας, ο Ούτις\ — Αφού κανένας, μήτις, δε σε πείραξε, τι μας παίρνεις τα αυτιά με τις φωνές σου;». Και σηκώνονται και φεύγουν.

Συνεπώς, ο Οδυσσέας, ο οποίος εξαφανίστηκε, κρύφτηκε, χάθηκε κάτω από το όνομα που πήρε, έχει κατά κάποιο τρό­πο σωθεί. Όχι όμως εντελώς, αφού πρέπει τώρα να βγει από το άντρο που είναι κλεισμένο με τον τεράστιο βράχο. Κατα­λαβαίνει ότι, για να βγει από τη σπηλιά, ένας τρόπος υπάρ­χει, να δέσει με λυγαριά έναν έναν τους Έλληνες που έχουν απομείνει στην κοιλιά των προβάτων. 0 ίδιος κρεμιέται από το πυκνό μαλλί στο αγαπημένο κριάρι του Κύκλωπα. Βγάζει λοιπόν αυτός την πέτρα που έφραζε την είσοδο και στέκει ε ­μπρός στην πόρτα του άντρου του, βάζει όλα τα πρόβατα να περάσουν ανάμεσα από τα σκέλια του και ψηλαφεί την πλάτη τους, μην τυχόν και επωφεληθεί κανένας Έλληνας και περά- σει έξω μαζί τους. Δεν αντιλαμβάνεται ότι οι Έλληνες είναι κρυμμένοι στην κοιλιά τους. Την ώρα που βγαίνει το κριάρι με τον Οδυσσέα, ο Κύκλωπας απευθύνεται στο ζώο, που απο- τελεί κατά βάθος το μοναδικό συνομιλητή του, και του λέει: «Κοίτα το χάλι μου, πώς με κατάντησε ο Κανένας, το φρικτό αυτό τέρας, θα μου το πληρώσει όμως». Το κριάρι προχωράει προς την έξοδο και ο Οδυσσέας βγαίνει και αυτός έξω.

0 Κύκλωπας βάζει την πέτρα στη θέση της, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες έχουν μείνει μέσα στο λημέρι του, την ώρα που

112 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αυτοί στέκονται κιόλας ορθοί απ’ έξω: κατηφορίζουν ολοτα­χώς μέσα από τα στενά, βραχώδη μονοπάτια στον όρμο όπου έχουν κρύψει το καράβι τους. Πηδάνε μέσα, σηκώνουν τις ά­γκυρες και ξεμακραίνουν από την παραλία. Βλέπουν τον Κύ­κλωπα να στέκει ψηλά στην κορφή του βράχου, δίπλα στη σπη­λιά του, και να τους πετάει τεράστιες πέτρες στα τυφλά. Εκείνη τη στιγμή, ο Οδυσσέας παραδίδεται στην απόλαυση της καυ- χησιάς και της ματαιοδοξίας και του φωνάζει: «Κύκλωπα, όταν σε ρωτούν ποιος σου στέρησε το φως σου, να λες ο Οδυσσέας, ο γιος του Λάερτη, ο Οδυσσέας από την Ιθάκη, ο καστροπολε- μίτης, ο νικητής της Τροίας, ο Οδυσσέας ο πολυμήχανος». Φυ­σικά, μεγάλη μπουκιά φάε, μεγάλο λόγο μην πεις. Διότι ο Κύ­κλωπας είναι γιος του Ποσειδώνα, του μεγάλου θεού που δια­φεντεύει όλες τις θάλασσες, αλλά και όσα βρίσκονται στα βάθη της γης· και τους σεισμούς και τις θύελλες ο Ποσειδώνας τα προκαλεί. 0 Κύκλωπας δίνει φοβερή κατάρα στον Οδυσσέα, η οποία πιάνει μόνο όταν προφέρεις το όνομα εκείνου τον οποίο καταριέσαι. Αν έλεγε «Κανένας», ίσως η κατάρα να μην είχε κανένα αποτέλεσμα, ο Κύκλωπας όμως φανερώνει το όνομα του Οδυσσέα στον πατέρα του τον Ποσειδώνα και του ζητάει να εκδικηθεί: ο Οδυσσέας να μην μπορέσει να γυρίσει στην πα­τρίδα του την Ιθάκη, παρά αφού περάσει αμέτρητα βάσανα και αφού έχουν χαθεί όλοι οι σύντροφοί του, και το καράβι του έχει βουλιάξει και έχει μείνει μόνος, χαμένος και καραβοτσακισμέ- νος. Και αν τυχόν τα καταφέρει και επιζήσει, να γυρίσει σαν ξένος, πάνω σε ξένο καράβι, και όχι σαν ναυτικός, που τον περιμένουνε και γυρίζει πίσω με το δικό του το καράβι.

0 Ποσειδώνας εισακούει το γιο του και η κατάρα πιάνει. Στο επεισόδιο αυτό εντοπίζεται η απόφασή του να οδηγήσει τον Οδυσσέα στο έσχατο όριο του σκότους και του θανάτου και να τον υποβάλει στις πιο τρομερές δοκιμασίες του κόσμου, κι αυτή η απόφαση θα κυριαρχήσει σε όλες τις κατοπινές π ε­ριπέτειες του ήρωα. Όπως θα εξηγήσει αργότερα η Αθηνά, η μεγάλη προστάτιδα του Οδυσσέα, εκείνη δεν ήταν δυνατό να επέμβει επειδή ο Ποσειδώνας δεν μπορούσε να συγχωρέσει το

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 113

κακό που έπαθε ο γιος του ο Κύκλωπας. Γ ι’ αυτό εμφανίστη­κε στο τέλος πια, όταν έληξαν οι περιπλανήσεις του, όταν είχε σχεδόν πια επιστρέφει. Για ποιο λόγο; Διότι, αφού βύθισε το μάτι του Πολύφημου στο σκοτάδι, ο Οδυσσέας οφείλει να δια­σχίσει και αυτός με τη σειρά του το νύκτιο, σκοτεινό και φο­βερό κόσμο.

Το ειδύλλιο με την Κίρκη

ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΞΕΜΑΚΡΑΙΝΕΙ από τον Πολύφημο και από κει φτά­νει στο νησί του Αιόλου/Εναν από τους τόπους όπου βρέθηκε ο Οδυσσέας και που πολλοί προσπάθησαν να τους προσδιορί­σουν γεωγραφικά, πράγμα αδύνατον, διότι αυτή είναι η ιδιαι- τερότητά τους. Το νησί του Αιόλου είναι εντελώς απομονω­μένο και το περιβάλλει ένα τείχος από ψηλούς βράχους, σαν χάλκινη κυκλική περίβολος. Εκεί ζει ο Αίολος με την οικογέ- νειά του και δεν έχει καμία επαφή με κανέναν. Οι Αιολείς ανα- παράγονται λοιπόν με αιμομειξίες, σύμφωνα με ένα κλειστό, μητριαρχικό σύστημα. Ζουν μέσα στην απόλυτη μοναξιά, την ολοκληρωτική απομόνωση. Το νησί βρίσκεται σε νευραλγική θέση όσον αφορά τους θαλάσσιους δρόμους, είναι ο κόμβος όπου συγκλίνουν όλες οι κατευθύνσεις του υδάτινου χώρου. 0 Αίολος είναι ο κυρίαρχος των ανέμων, οι οποίοι, αναλόγως από πού φυσάνε, ανοίγουν ή κλείνουν και μερικές φορές μπερ­δεύουν και ανακατεύουν τους δρόμους της θάλασσας. Υποδέ­χεται τον Οδυσσέα εξαιρετικά φιλόξενα και ευγενικά για έναν επιπλέον λόγο, ως ήρωα του τρωικού πολέμου, έναν από αυ­τούς που τα κατορθώματά τους θα ψάλει η Ιλίάδα. 0 Οδυσ­σέας μπορεί να του χαρίσει την αφήγηση των γεγονότων που συμβαίνουν στον κόσμο, τον απόηχο του σύμπαντος από το οποίο είναι εντελώς απομονωμένος. Είναι ο κυρίαρχος των ανέμων, αλλά αυτή είναι όλη και όλη η εξουσία του. 0 Οδυσ­σέας μιλάει, διηγείται, ο Αίολος ακούει, περιχαρής. Μετά από μερικές ημέρες, ο Αίολος του λέει: «Θα σου δώσω ό,τι σου χρειάζεται για να φύγεις από το νησί μου και να ταξιδέψεις

114 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

χωρίς προβλήματα, ίσια για την Ιθάκη». Του δίνει ένα ασκί που δεν είναι γεμάτο με κρασί, όπως του Μάρωνα, αλλά έχει κλει­σμένες μέσα του τις πνοές όλων των ανέμων, τη σπορά όλων των καταιγίδων. Το ασκί αυτό είναι πολύ καλά κλεισμένο, ο Αίολος έχει φυλακίσει εκεί μέσα την απαρχή, τη γένεση όλων των θαλάσσιων ανέμων, εκτός από εκείνου που οδηγεί από το νησί του κατευθείαν στην Ιθάκη. Συμβουλεύει τον Οδυσσέα να μην ανοίξει επ’ ουδενί το ασκί αυτό. Αν ξεφύγουν οι άνεμοι, η κατάσταση θα είναι εντελώς ανεξέλεγκτη. «Κοίτα, ο μόνος άνεμος που φυσάει αυτή τη στιγμή στο σύμπαν είναι ο άνεμος που οδηγεί από το νησί μου στην Ιθάκη». Όσοι έχουν απομεί- νει από το πλήρωμα ξαναπαίρνουν θέση στο πλοίο και φεύ­γουν κατευθείαν για την Ιθάκη.

Την ώρα που νυχτώνει, ο Οδυσσέας διακρίνει στο βάθος τις ακτές της Ιθάκης. Βλέπει με τα ίδια του τα μάτια τη στεριά της πατρίδας του. Πανευτυχής, αποκοιμιέται. Τα βλέφαρά του βαραίνουν, τα μάτια του κλείνουν με τον ίδιο τρόπο που εκ εί­νος έκλεισε το μάτι του Κύκλωπα. Παραδίνεται λοιπόν στον κόσμο της νύχτας, του Ύπνου* αποκοιμιέται πάνω στο καράβι του που αρμενίζει για την Ιθάκη, ξεχνιέται και δεν ξυπνάει. Οι ναύτες, μόνοι τους όπως είναι, αναρωτιούνται τι έδωσε ο Αίολος στον Οδυσσέα μέσα σ’ αυτό το ασκί, πολύτιμα πράμα­τα σίγουρα. Μόνο μια ματιά θέλουν να ρίξουν και αμέσως θα το ξανακλείσουν. Κοντά στις ακτές της Ιθάκης, ανοίγουν τελ ι­κά το ασκί, οι άνεμοι ξεχύνονται όλοι μαζί, η θάλασσα φου­σκώνει, ορμούν τα κύματα, το καράβι κάνει επιτόπου στροφή και γυρίζει πίσω το δρόμο που είχε διανύσει. 0 Οδυσσέας, όλο φούρκα, βρίσκεται και πάλι εκεί από όπου είχε ξεκινήσει, στο νησί του Αιόλου. Κι αυτός τον ρωτάει τι δουλειά έχει εκεί πέρα. «Δεν το έκανα εγώ, αποκοιμήθηκα, έσφαλα, άφησα τη νύχτα του ύπνου να με νικήσει, δεν έμεινα ξάγρυπνος, και το αποτέλεσμα; Οι σύντροφοί μου άνοιξαν το ασκί». Αυτή τη φορά, ο Αίολος δεν του κάνει πανηγυρική υποδοχή. «Άσε με να ξαναφύγω, δώσε μου άλλη μια ευκαιρία». 0 Αίολος θυμώ­νει, του λέει ότι είναι ο έσχατος των εσχάτων, ότι δεν έχει πια

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή II ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 115

πρόσωπο, είναι ένα τίποτα, ότι οι θεοί τον μισούν. «Γ ια να σου συμβεί μια τέτοια ατυχία, θα πρέπει να είσαι καταραμένος, δεν θέλω να ακούσω τίποτα άλλο». Φεύγει τότε ο Οδυσσέας με τους ναύτες του, χωρίς να πάρουν από τον Αίολο τη βοήθεια που προσδοκούσαν.

Αρμενίζοντας λοιπόν, ο στολίσκος του Οδυσσέα φτάνει σε έναν άλλο τόπο, στο νησί των Λαιστρυγόνων. Πλησιάζουν, φαί­νονται καθαρά τα λιμάνια, μια πόλη. Ο Οδυσσέας, πάντα πιο πονηρός από τους υπόλοιπους, αντί να αγκυροβολήσει το κα­ράβι του στους κόλπους ενός φυσικού, κατά κάποιο τρόπο, λιμανιού, αποφασίζει να δέσει λίγο παράμερα, σε έναν ορμί­σκο πιο πέρα. Και όπως οι περιπέτειές του τον έχουν κάνει προσεκτικό, αντί να πάει ο ίδιος να δει τι γίνεται, στέλνει ένα τσούρμο ναύτες του να μάθουν ποιοι κατοικούν στα μέρη αυτά. Οι ναύτες σκαρφαλώνουν προς την πόλη και συναντούν στο δρόμο τους μια κοπέλα τεραστίων διαστάσεων, γιγάντια, κάτι ανάμεσα σε χωριατοπούλα και αντρογυναίκα, πολύ πιο ψηλή και γεροδεμένη από τους ίδιους, που τους εντυπωσιά­ζει. Τους καλεί να τη συνοδεύσουν. «Ο πατέρας μου, που ε ί­ναι ο βασιλιάς, είναι πρόθυμος να σας υποδεχτεί, θα σας προ­σφέρει ό,τι θέλετε». Οι ναύτες είναι πολύ ικανοποιημένοι, παρ’ όλο που το ύψος του χαριτωμένου αυτού πλάσματος δεν παύει να τους εντυπωσιάζει. Τους φαίνεται κάπως πολύ γ ε ­ροδεμένη και ψηλή. Παρουσιάζονται ενώπιον του βασιλιά των Λαιστρυγόνων, ο οποίος, μόλις τους βλέπει, αρπάζει έναν και τον καταβροχθίζει. Οι άντρες του Οδυσσέα, με τα πόδια στον ώμο, κατηφορίζουν προς τα πλοία ουρλιάζοντας: « 0 σώζων εαυτόν σωθήτω, πάμε να φύγουμε γρήγορα από εδώ!». Στο μεταξύ, οι Λαιστρυγόνες, ξεσηκωμένοι από το βασιλιά τους, έχουν βγει έξω από τα τείχη. Βλέπουν κάτω, χαμηλά, τους Έλληνες που ετοιμάζουν τα καράβια τους πυρετωδώς, προ­σπαθώντας να φύγουν όσο πιο γρήγορα γίνεται. Τους ψα­ρεύουν σαν τόνους, τους πιάνουν σαν τα ψάρια και τους τρώ­νε. Όλοι οι σύντροφοι του Οδυσσέα, εκτός από εκείνους που βρίσκονταν παράμερα, στο καράβι που είχε κρύψει, χάθηκαν.

116 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ο Οδυσσέας φεύγει με ένα μόνο πλοίο και το πλήρωμά του.Το μοναχικό αυτό καράβι θα προσορμιστεί στο νησί της

Αίας, ένα νησί της Μεσογείου. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του βρίσκουν ένα μέρος να κρύψουν το καράβι, μετά κάνουν μια βόλτα να δουν λίγο τι γίνεται. Υπάρχουν βράχια, ένα δά­σος, βλάστηση. Οι ναύτες όμως έχουν γίνει δύσπιστοι, σαν τον Οδυσσέα. Ένας από αυτούς μάλιστα αρνείται να το κουνήσει. 0 Οδυσσέας ενθαρρύνει τους υπόλοιπους να εξερευνήσουν το νησί. Καμιά εικοσαριά ναύτες ξεκινάνε ως ανιχνευτές και ανα­καλύπτουν ένα ωραίο σπίτι, ένα παλάτι περιτριγυρισμένο από λουλούδια, όπου τα πάντα δείχνουν ήρεμα. Το μόνο που τους ανησυχεί λιγάκι, που τους φαίνεται παράξενο, είναι ότι γύρω γύρω στους κήπους υπάρχουν ένα σωρό άγρια ζώα, λύκοι, λιο­ντάρια, που τους πλησιάζουν όλο ευγένεια, σχεδόν τρίβονται στα πόδια τους. Οι ναύτες ξαφνιάζονται, σκέφτονται όμως ότι ίσως βρίσκονται σε έναν ανεστραμμένο κόσμο, έναν κόσμο του πουθενά, όπου τα άγρια θηρία είναι εξημερωμένα και όπου οι άνθρωποι σκοτώνουν. Χτυπάνε την πόρτα και τους ανοίγει μια πανέμορφη νεαρή γυναίκα.Έκλωθε και ύφαινε τραγουδώντας με την ωραία της φωνή. Τους έβαλε μέσα, τους κάλεσε να κα­θίσουν, τους πρόσφερε ένα ποτό για το καλωσόρισμα. Στο ποτό αυτό έριξε μέσα ένα φίλτρο που τους μεταμόρφωσε σε γουρούνια, προτού καλά καλά πιουν μια γουλιά από το κατα­πότι της. Όλοι τους έγιναν γουρούνια από την κορφή ως τα νύχια, τρίχες, φωνή, περπατησιά, τροφή, όλα τους είναι γου­ρουνίσια. Η Κίρκη — έτσι τη λέγανε τη μάγισσα— χαίρεται βλέποντας τα γουρούνια που προστίθενται στο ζωολογικό της κήπο. Γρήγορα γρήγορα τα κλείνει σε ένα χοιροστάσι και τα ταΐζει τη συνηθισμένη τροφή των γουρουνιών.

Ο Οδυσσέας και οι υπόλοιποι σύντροφοί του, που π ερ ιμέ­νουν να γυρίσουν οι ναύτες που έφυγαν ως εμπροσθοφυλακή, αρχίζουν να ανησυχούν. Προχωράει λοιπόν και ο Οδυσσέας στο εσωτερικό του νησιού, μήπως πετύχει κανέναν τους. 0 Ερμής, θεός παμπόνηρος και κλέφτης, εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά του και του εξηγεί τι έγινε. «Ε ίναι μια μάγισσα, μεταμόρφω­

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 117

σε τους άντρες σου σε γουρούνια, σίγουρα θα θελήσει να σου προσφέρει το ίδιο ποτό, εγώ όμως θα σου δώσω ένα αντίδοτο που θα σε βοηθήσει να γλιτώσεις τη μεταμόρφωση και να πα- ραμείνεις όπως είσαι. Θα μείνεις ο Οδυσσέας, αυτός που ε ί­σαι πάντα, ο Οδυσσέας αυτοπροσώπως». Και ο Ερμής τού προσφέρει το κλαδί ενός φυτού. Ο Οδυσσέας γυρίζει πίσω και ανακοινώνει στους συντρόφους του ότι αποφάσισε να πάει να ψάξει τους άλλους* όλοι προσπαθούν να τον μεταπείσουν: «Μην πας. Για να μη γυρίσουν οι άλλοι, θα είναι νεκροί. — Όχι, λέει ο Οδυσσέας, θα πάω να τους ελευθερώσω». Καταπί­νει λοιπόν το αντίδοτο που του έδωσε ο Ερμής και πάει στη μάγισσα. Αυτή τον βάζει αμέσως μέσα, ζωσμένο με το σπαθί του. Τον βάζει να καθίσει σε ένα ωραίο χρυσό θρονί. Εκείνος δεν αναφέρει τίποτα για τους συντρόφους του και παίζει το παιχνίδι της όταν πάει να του φέρει το ποτό με το φίλτρο και του το δίνει να το π ιει. 0 Οδυσσέας πίνει το καταπότι, εκείνη περιμένει, τον παρατηρεί, αλλά δε μεταμορφώνεται σε γου­ρούνι, εξακολουθεί να είναι ο Οδυσσέας, που την κοιτάζει με ένα συμπαθητικό χαμόγελο και μετά τραβάει το σπαθί και ορμάει πάνω της. Καταλαβαίνει και του λέει: «Ε ίσαι ο Οδυσ­σέας, το ήξερα ότι σε σένα τα μαγικά μου δε θα πιάσουν, τι επιθυμείς;». «Να απελευθερώσεις πρώτα πρώτα τους συντρό­φους μου» λέει ο Οδυσσέας.

Στη δοκιμασία αυτή, η μάγισσα, θεία της Μήδειας, και ο Οδυσσέας—και ο Ερμής, ο μάγος και ταχυδακτυλουργός θεός, διαμέσου του Οδυσσέα— θα αντιπαρατεθούν και τελικά θα συμφιλιωθούν. 0 Οδυσσέας και η Κίρκη θα ζήσουν μαζί, πολύ ευτυχισμένοι, σαν ερωτευμένο ζευγαράκι. Πρώτα, όμως, θα πρέπει να ελευθερωθούν οι σύντροφοί του. Γιατί η Κίρκη τούς μεταμόρφωσε σε γουρούνια; Σε όλους τους ταξιδιώτες που αράζουν στο νησί επιφυλάσσει παρόμοια τύχη. Για ποιο λόγο; Γ ιατί είναι μόνη της και θέλει να περιβάλλεται από ζωντανά πλάσματα που δε θα μπορούν να φύγουν. Είναι απολύτως σα­φές ότι δίνοντας στους ταξιδιώτες τη μορφή του γουρουνιού, ή ενός άλλου ζώου, ένα μόνο επιθυμεί, να ξεχάσουν την επ ι­

118 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

στροφή, το παρελθόν τους, να ξεχάσουν ότι είναι άνθρωποι. Αυτό ακριβώς παθαίνουν και οι σύντροφοι του Οδυσσέα, δια­τηρούν όμως κάποια διαύγεια, εξακολουθούν να διαθέτουν μια μορφή ευφυΐας, και έτσι χαίρονται όλοι τους μόλις τον βλέ­πουν. Η Κίρκη τούς αγγίζει με το ραβδί της. Αμέσως ξαναπαίρ­νουν την ανθρώπινη μορφή τους και μάλιστα, μετά τη δοκιμα­σία στην οποία υποβλήθηκαν, είναι ακόμα πιο όμορφοι, πιο νέοι, πιο ευειδείς από πριν. Το στάδιο του γουρουνιού από το οποίο πέρασαν ήταν, θα λέγαμε, μια μύηση, λες και έπρεπε να διασχίσουν, στα ψέματα, το μονοπάτι του θανάτου, για να γίνουν στη συνέχεια, μετά την εμπειρία αυτή, πιο ωραίοι, πιο νέοι. Με το που ξαναγίνονται άνθρωποι, αυτό ακριβώς συμ­βαίνει. Η Κίρκη θα μπορούσε να τους έχει σκοτώσει, και τότε θα έχαναν πια το νου, τη σκέψη τους: οι νεκροί περιβάλλονται από το απόλυτο σκότος* δε διαθέτουν πια νου, με μία και μόνη εξαίρεση, τον Τειρεσία, πόυ θα τον συναντήσουμε παρακάτω. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα δεν πεθαίνουν ακριβώς, γίνονται ζώα και αποκόπτονται συνεπώς από τον κόσμο των ανθρώπων, ξεχνούν το παρελθόν τους, αλλά αποκτούν, επιστρέφοντας, μια καινούρια λάμψη νεότητας.

Στη συνέχεια, ο Οδυσσέας και η Κίρκη θα ζήσουν ένα πραγ­ματικό ειδύλλιο. Μπορεί να απέκτησαν και παιδιά, όπως ισχυ­ρίζονται μερικοί, πράγμα όμως καθόλου βέβαιο. Απλώς αγα­πιούνται, συνευρίσκονται. Η Κίρκη τραγουδάει με την ωραία της φωνή και ο Οδυσσέας φωνάζει και έρχονται και οι σύντρο­φοί του που είχαν μείνει πίσω* στην αρχή είναι πολύ δύσπι­στοι, δε δυσκολεύεται όμως πολύ να τους πείσει: «Ελάτε, ελά­τε, δεν υπάρχει πια κανένας κίνδυνος». Μένουν εκεί για κά­μποσο καιρό. Η Κίρκη, η μάγισσα που έκανε το σφάλμα να με­ταμορφώνει σε γουρούνια ή άλλα άγρια ζώα όλους τους άντρες που συναντούσε, δεν είναι καμιά δράκαινα ούτε κακιά μάγισ­σα. Όταν εγκαθίστανται στο σπιτικό της, μαζί της, κάνει ό,τι μπορεί για να τους ευχαριστήσει. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα, ωστόσο, που δε γεύονται τις ίδιες απολαύσεις με τον αφέντη τους, αφού δεν έχουν πρόσβαση στο κρεβάτι της Κίρκης, αρ­

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 119

χίζουν να πλήττουν. Όταν υπενθυμίζουν στον Οδυσσέα ότι πρέπει να σκεφτεί την επιστροφή, η Κίρκη δε διαμαρτύρεται, δεν προσπαθεί να τον κρατήσει. Του λέει όμως: «Αν θέλετε να φύγετε, φυσικά και να φ ύγετε», και του δίνει όλες τις πληροφορίες που έχει στη διάθεσή της, προκειμένου το ταξί­δι τους να ευοδωθεί. Θα πει μάλιστα στον Οδυσσέα τα εξής: «Άκουσέ με, ο επόμενος σταθμός του ταξιδιού σου είναι η χώρα των Κιμμερίων, όπου δεν ξημερώνει ποτέ η μέρα, η χώρα της νύχτας, η χώρα της ομίχλης που δε διαλύεται ποτέ, όπου χάσκει το στόμιο του Κάτω Κόσμου». Αυτή τη φορά δε μιλά­με απλώς για ακραίες ανθρώπινες εμπειρίες, στις οποίες όταν εμπλέκεται κανείς κινδυνεύει να ξεχάσει το παρελθόν και την ανθρωπιά του, αυτή τη φορά ο Οδυσσέας θα πλησιάσει τα όρια του κόσμου των νεκρών. Η Κίρκη εξηγεί στον Οδυσσέα το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει: «Θα δέσεις το καράβι σου στο τάδε μέρος, θα προχωρήσεις με τα πόδια, θα δεις ένα βάραθρο, θα έχεις μαζί σου αλεύρι, θα πάρεις ένα κριάρι, θα το σφάξεις, θα χύσεις το αίμα του γύρω γύρω και θα δεις να βγαίνουν μέσα από το χώμα πλήθος είδωλα, σκιές, φαντάσμα­τα, οι ψυχές των πεθαμένων. Θα πρέπει τότε να ξεχωρίσεις την ψυχή του Τειρεσία για να μη σου φύγει, να τον βάλεις να π ιει από το αίμα του κριαριού σου, ώστε να δυναμώσει λίγο και να σου πει τι πρέπει να κάνεις».

Χωρίς όνομα, χωρίς πρόσωπο

ΠΡΑΓΜΑΤΙ, Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ και οι σύντροφοί του ξεκινάνε πάλι και πηγαίνουν εκεί πέρα. 0 Οδυσσέας εκτελεί το αναγκαίο τ ε ­λετουργικό. Βρίσκεται μπροστά στο βάραθρο, έχει ρίξει το αλεύρι, έχει σφάξει το κριάρι, το αίμα είναι έτοιμο να το πιουν. Βλέπει τότε να έρχεται προς το μέρος του ένα πλήθος, όλοι όσοι δεν είναι πια παρά κανένας, ούτις, όπως παρέστησε ο Οδυσσέας ότι ήταν, όσοι δεν έχουν όνομα, οι νώνυμνοι, όσοι δεν έχουν πρόσωπο, όλοι εκείνοι που πια δεν μπορούμε να τους δούμε, που δεν είναι πια τίποτα. Αποτελούν μια συγκεχυμένη

120 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μάζα πλασμάτων που κάποτε υπήρξαν άτομα αυτοτελή, αλλά έχουν ξεχάσει τα πάντα. Από τη μάζα αυτή που παρελαύνει εμπρός του, υψώνεται μια βουή τρομερή και συγκεχυμένη. Δεν έχουν όνομα, δε μιλούν, είναι ένας θόρυβος χαοτικός. Τον Ο­δυσσέα τον πιάνει τρομερός φόβος μπροστά στο θέαμα αυτό, μπροστά στην απειλή που παρουσιάζεται στα μάτια και τα αυ­τιά του, να διαλυθεί μέσα σε ένα άμορφο κράμα, ο δεινός λόγος του να χαθεί μέσα στον ανήκουστο αυτό θόρυβο, η δόξα του, η φήμη, το όνομά του να ξεχαστούν, μπροστά στον κίνδυνο να χαθεί μέσα στη νύχτα αυτή. Εμφανίζεται ωστόσο ο Τειρεσίας.

Ο Οδυσσέας τον αφήνει να π ιει και ο Τειρεσίας τού αναγ­γέλλει ότι θα επιστρέψει στο σπιτικό του, ότι η Πηνελόπη τον περιμένει και του λέει επίσης τα νέα όλων. Ο Αγαμέμνονας είναι νεκρός, και ο Οδυσσέας βλέπει επίσης τους ίσκιους από κάμποσους ήρωες, βλέπει τη μητέρα του, αναγνωρίζει τον Α- χιλλέα και τον ρωτάει. Αφού π ιει λίγο αίμα και δυναμώσει κάπως, ο Αχιλλέας μιλάει. Την ώρα που όλος ο κόσμος υμνεί τη δόξα του, που το κλέος, η φήμη του λάμπει περίλαμπρη ο όλη την οικουμένη, που αποτελεί το πρότυπο του ήρωα και ακόμα και στον Άδη αναγνωρίζεται η ανωτερότητά του, τι λέει ο Αχιλλέας; Ας τον ακούσουμε: «Καλύτερα να ήμουν χωρικός και να κυλιέμαι στη λάσπη και στην κοπριά, κουρελής, ο πιο φτωχός στη γη ολόκληρη, παρά ο Αχιλλέας στον κόσμο ετούτο των νεκρών, στον Άδη». Τα λεγόμενα του Αχιλλέα στην Οδύσ­σεια έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την Ιλιάδα: ο Αχιλλέας είχε, λέει, να διαλέξει ανάμεσα σε βίο σύντομο και ένδοξο και βίο μακρύ αλλά άδοξο και ούτε στιγμή δε δίστασε, δεν αμφέβα­λε: όφειλε να διαλέξει τον ένδοξο βίο, τον ηρωικό θάνατο στον ανθό της νιότης του, διότι η δόξα ενός σύντομου βίου που σφραγίζεται από έναν ωραίο θάνατο αξίζει πολύ περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στον κόσμο. Τώρα λέει ακριβώς το αντί­θετο. Όταν πεθαίνει κανείς, αν μπορούσε να διαλέξει και πάλι, θα προτιμούσε να είναι ένας φτωχός και ψειριάρης χωρικός στα χερσοτόπια της Ελλάδας, παρά ο σπουδαίος Αχιλλέας στον κόσμο των νεκρών.

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 121

Ο Οδυσσέας ακούει την εξομολόγησή του και αναχωρεί. Ξανακάνει στάση στην Κίρκη, που τον υποδέχεται και πάλι, τον ταΐζει, αυτόν και τους συντρόφους του, του προσφέρει ψωμί και κρασί, και μετά τους δείχνει το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν. Τους εξηγεί ειδικότερα τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίσουν τις τρομερά επικίνδυνες κρε­μαστές πέτρες, τις Πλαγκτές, τους κινούμενους βράχους που σμίγουν την ώρα που περνάς ανάμεσά τους. Για να τις απο­φύγουν, θα πρέπει να περάσουν ανάμεσα στη Χάρυβδη και τη Σκύλλα. Η Χάρυβδη είναι ένα βάραθρο που απειλεί να τους καταπιεί και η Σκύλλα ένας βράχος που υψώνεται προς τον ουρανό με ένα τέρας απάνω, που σε αρπάζει και σε καταβρο­χθίζει. Τους επισημαίνει ακόμα ότι εκτός από τους γιγα- ντιαίους βράχους που θα συναντήσουν, οπότε θα βρεθούν στο δίλημμα ποιον από τους δυο κινδύνους να διαλέξουν, τη Χά­ρυβδη ή τη Σκύλλα, θα συναντήσουν επίσης και τις Σειρήνες, πάνω στο νησάκι τους. Όποιο καράβι περάσει από εκεί και οι ναύτες ακούσουν το τραγούδι των Σειρήνων, χάνεται, διότι δεν μπορούν να αντισταθούν στο τραγούδι τους και το καράβι τους τσακίζεται στους ύφαλους. 0 Οδυσσέας φτάνει με το πλοίο του στο βράχο όπου κάθονται οι τραγουδίστριες.

Τι κάνει ο πανέξυπνος Οδυσσέας;Έχει προμηθευτεί κερί και τη στιγμή που διακρίνουν το νησάκι όπου είναι σκαρφα­λωμένες οι Σειρήνες, οι οποίες είναι πουλιά-γυναίκες ή γυναί- κες-πουλιά, γλυκόλαλες τραγουδίστριες, βουλώνει τα αυτιά όλων των μελών του πληρώματος του με κερί, για να μην αχού­νε τίποτα, αυτός όμως δεν αρνείται να ακούσει. Δεν είναι απλώς ο άνθρωπος της πίστης και της μνήμης αλλά, όπως και στο επεισόδιο με τον Κύκλωπα, είναι αυτός που θέλει να μάθει, ακόμα και αυτά που δεν πρέπει να μάθει. Δε θέλει να περά- σει δίπλα από τις Σειρήνες χωρίς να ακούσει το τραγούδι τους, χωρίς να ξέρει τι τραγουδάνε και πώς το τραγουδάνε. Δεν κλεί­νει λοιπόν τα αυτιά του, αλλά βάζει και τον δένουν πολύ γερά στο κατάρτι, ώστε να μην μπορεί να κουνηθεί. Το πλοίο περ­νάει και τη στιγμή που πλησιάζει στο νησί των Σειρήνων, ξαφ­

νη ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ Θ ΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νικά επικρατεί γαλψη, όπως την ονομάζουν οιΈλληνες: από­λυτη ηρεμία, ο άνεμος πέφτει, δεν ακούγεται το παραμικρό, το καράβι μένει σχεδόν ακίνητο και τότε οι Σειρήνες πιάνουν το τραγούδι τους. Τι τραγουδάνε; Απευθύνονται στον Οδυσ­σέα σαν να είναι οι Μούσες, οι κόρες της Μνημοσύνης, που ενέπνεαν τον Όμηρο, ενέπνεαν τον αοιδό όταν διηγούνταν τα κατορθώματα των ηρώων. Του λένε: «Οδυσσέα, Οδυσσέα, έν­δοξε Οδυσσέα πολυαγαπημένε, έλα, έλα, άκουσέ μας, θα σου τα πούμε όλα, θα τραγουδήσουμε τη δόξα των ηρώων, θα τρα­γουδήσουμε τη δόξα τη δική σου».

Την ώρα που αποκαλύπτουν την Αλήθεια με το Α κεφαλαίο, όλα όσα έχουν συμβεί δηλαδή με ακρίβεια, την ίδια στιγμή γύρω γύρω στο νησάκι των Σειρήνων υπάρχουν ένα σωρό κου­φάρια που λιώνουν στον ήλιο, στην αμμουδιά. Είναι όλοι όσοι υπέκυψαν στο κάλεσμά τους και κείτονται νεκροί. Οι Σειρή­νες είναι το κάλεσμα του πόθου για γνώση, η ερωτική έλξη — είναι η προσωποποίηση της σαγήνης— και το κάλεσμα του θα­νάτου μαζί. Αυτά που λένε στον Οδυσσέα είναι περίπου αυτά που θα λέγονται γ ι’ αυτόν όταν θα πάψει να υπάρχει, όταν θα έχει διασχίσει το όριο ανάμεσα στον κόσμο του φωτός και του ερέβους, όταν θα έχει γίνει ο Οδυσσέας που τη ζωή του την ιστορούσαν οι άνθρωποι και που εγώ σας θυμίζω τις περιπέ- τειές της. Του τις διηγούνται όσο είναι ακόμα ζωντανός, σαν να είναι ήδη πεθαμένος, ή σαν να βρίσκεται σε έναν τόπο και ένα χρόνο όπου το όριο ανάμεσα στους ζωντανούς και στους νεκρούς, στο φως της ημέρας και στη νύχτα του θανάτου, δεν είναι σαφώς καθορισμένο, είναι ακόμα απροσδιόριστο, συγκε­χυμένο, διαπερατό. Τον τραβούν προς το θάνατο, ο οποίος θα επισφραγίσει τη δόξα του, προς το θάνατο τον οποίο ο Αχιλ- λέας λέει πως δε θα τον ήθελε, παρ’ όλο που όσο ήταν ζωντα­νός πόθησε τη δόξα του, διότι μόνο ο θάνατος μπορεί να προσ- δώσει στους ανθρώπους αιώνια φήμη.

0 Οδυσσέας ακούει το τραγούδι των Σειρήνων ενώ το κα­ράβι του πλέει αργά αργά* χτυπιέται, θέλει να πάει στις τρα­γουδίστριες, αλλά οι ναύτες τού σφίγγουν κι άλλο τα σκοινιά.

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 123

Τέλος, το πλοίο απομακρύνεται για πάντα από τις Σειρήνες και βρίσκεται στη συνέχεια κοντά στις πέτρες που σμίγουν και χτυπιούνται μεταξύ τους. Ο Οδυσσέας προτιμά τη Σκύλλα από τη Χάρυβδη, με αποτέλεσμα, την ώρα που το καράβι περνάει από μπροστά της, η Σκύλλα με τα έξι κεφάλια, με τα δώδεκα σκυλίσια πόδια, να αρπάξει κάμποσους ναύτες και να τους κατασπαράξει ζωντανούς. Λίγο αργότερα φτάνουν σε ένα άλλο νησί, τη Θρινακία, τη χώρα του Ήλιου. Το νησί αυτό ανήκει πράγματι στον Ήλιο, τον παντεπόπτη. Υπάρχουν εκεί θεϊκά κοπάδια, αθάνατα, που δεν αναπαράγονται. Ο αριθμός τους είναι σταθερός και ισούται με τον αριθμό των ημερών του έ ­τους. Καμιά αλλαγή δεν πρέπει να γίνει, δεν πρέπει ούτε να αυξηθούν ούτε να μειωθούν. Όλα τους είναι ζώα υπέροχα και μεταξύ άλλων ο Τειρεσίας φανέρωσε σχετικά στον Οδυσσέα τα εξής: «Όταν θα περάσεις από το νησί τουΉλιου, επ’ ουδενί να μην αγγίξεις ούτε ένα ζώο από το ιερό κοπάδι. Αν δεν τα αγγίξεις, τότε έχεις ελπίδες να γυρίσεις στο σπίτι σου. Αν τα αγγίξεις, όλα είναι χαμένα». Προτού πλησιάσει στη Θρινακία, ο Οδυσσέας θυμάται, όπως είναι φυσικό, την απαγόρευση αυτή και προειδοποιεί το πλήρωμά του. «Θα φτάσουμε στη χώρα όπου βόσκουν τα κοπάδια του Ήλιου, αλλά δεν πρέπει σε κα­μία περίπτωση να τα πειράξουμε. Τα ζώα αυτά κανείς δεν τα αγγίζει, είναι ιερά. 0 ήλιος τα φυλάει ζηλόφθονα. Θα φάμε τις προμήθειες μας πάνω στο καράβι, και δε θα σταματήσουμε στο νησί». Οι ναύτες όμως είναι εξαντλημένοι, έχουν περάσει σο­βαρούς κινδύνους, κάποιοι σύντροφοί τους έχασαν τη ζωή τους, είναι ξεθεωμένοι, κατάκοποι και απαντούν στον Οδυσσέα: «Από σίδερο είσαι φτιαγμένος και δε θες να σταματήσουμε;».

0 Ευρύλοχος παίρνει το λόγο εξ ονόματος του πληρώμα­τος και λέει: «Θα σταματήσουμε. — Ωραία, λέει ο Οδυσσέας, αλλά θα φάμε μόνο τις προμήθειες που μας έχει δώσει η Κ ίρ­κη». Η μάγισσα τρεφόταν με νέκταρ και αμβροσία, αλλά τους πρόσφερε ψωμί και κρασί, τις τροφές των ανθρώπων. Το πλοίο αράζει, κατεβαίνουν στην αμμουδιά και τρώνε τα φαγητά τους. Την επομένη σηκώνεται ένας θυελλώδης άνεμος, ο οποίος θα

124 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

συνεχίσει να φυσάει για πάρα πολλές μέρες, εμποδίζοντάς τους να φύγουν. Είναι αποκλεισμένοι λοιπόν στο νησί και σιγά σιγά τα αποθέματά τους, τα τρόφιμά τους εξαντλούνται. Η πείνα τούς πολιορκεί, τους σφίγγει το στομάχι.

Η πείνα είναι μία από τις οντότητες που ο Ησίοδος αναφέ­ρει ως τέκνα της Νύχτας. 0 Λιμός, η Πείνα, συγκαταλέγεται στη σπορά της Νύχτας, μαζί με το Φόνο, το Σκοτάδι. Λήθη, Ύπνος, Πείνα: η φρικτή τριάδα των σκοτεινών, νύκτιων δυνά­μεων καραδοκεί.

Στην προκειμένη περίπτωση, πρώτη ορμάει η πείνα. Βρ ί­σκουν λοιπόν ως λύση το ψάρεμα. Οι ναύτες πιάνουν κανένα ψάρι πού και πού, αλλά δε φτάνει* δεν έχουν σχεδόν τίποτα να φάνε. 0 Οδυσσέας, για άλλη μια φορά, αφήνει τους συντρό­φους του, ανεβαίνει στην κορυφή του βουνού για να δει τι μπο­ρεί να κάνει και αποκοιμιέται. Για άλλη μια φορά, η νύχτα του ύπνου τυλίγει, θεόσταλτη, τον Οδυσσέα. Την ώρα που κοιμά­ται, η πείνα βρίσκει το πεδίο ελεύθερο και, διά στόματος Ευ- ρύλοχου, απευθύνεται σε όλους τους συντρόφους του: «Δε θα καθίσουμε να πεθάνουμε από την πείνα, κοιτάξτε τις υπέρο­χες αυτές αγελάδες, τις βλέπεις μόνο και σου τρέχουν τα σά­λια». Επωφελούμενοι από την απουσία του Οδυσσέα και από το γεγονός ότι είναι κλεισμένος στο νύκτιο κόσμο του, ότι δε βρίσκεται εκεί, περικυκλώνουν το κοπάδι. Κυνηγάνε τα ζώα και θυσιάζουν αρκετά από αυτά. Τα καταδιώκουν, τα στριμώ­χνουν, τα σφάζουν και τα μαγειρεύουν. Άλλα κομμάτια τα βάζουν σε χύτρες και άλλα τα ψήνουν στη φωτιά. Εκείνη τη στιγμή, στα υψώματα του νησιού, ο Οδυσσέας ξυπνάει. Μυρί­ζει την τσίκνα από τα κρέατα που ψήνονται. Τον πιάνει ξαφ­νικά μια τρομερή αγωνία και απευθύνεται στους θεούς: «Θεοί, μου τη φέρατε, μου στείλατε τη σκοτεινιά του ύπνου, που δεν ήταν ύπνος γλυκός, αλλά ύπνος της λήθης και του θανάτου, και τώρα βρίσκομαι μπροστά στο έγκλημα αυτό». Κατεβαίνει κά­τω, βρίζει τους συντρόφους του, αλλά αυτοί έχουν ξεχάσει τις οδηγίες και τις συμβουλές και δε σκέφτονται άλλο από το φα­γητό.

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝΘ ΡΩ Π ΙΝΗ Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 125

Ωστόσο, συμβαίνουν κάποια θαύματα: τα ζώα, τεμαχισμέ­να και μαγειρεμένα, συνεχίσουν να μουγκανίζουν σαν να ήταν ζωντανά. Είναι νεκρά αλλά εξακολουθούν να ζουν, αφού ε ί­ναι αθάνατα. Η θυσία τελέστηκε με λάθος τρόπο και κατά παρέκκλιση, λες και επρόκειτο για κυνήγι άγριων ζώων, έτσι μπέρδεψαν τα άγρια με τα ήμερα. Τώρα τα θαύματα πολλα­πλασιάζοντας αλλά οι σύντροφοι του Οδυσσέα συνεχίζουν να τρώνε, να περιδρομιάζουν και στη συνέχεια το ρίχνουν στον ύπνο. Αμέσως τα μουγκανητά ησυχάζουν, ο άνεμος πέφτει. Ανοίγουν πάλι πανιά. Ανεβαίνουν στο καράβι και πριν προλά­βει το πλοίο να απομακρυνθεί από το νησί, ο Ήλιος απευθύ­νεται αυτή τη φορά όχι στον Ποσειδώνα αλλά στο Δία και του λέει: «Κοίταξε τι έκαναν! Σκότωσαν τα ζώα μου, πρέπει να το πληρώσουν. Αν δεν το κάνεις, εγώ, ο Ήλιος, θα σταματήσω να λάμπω για τους αθάνατους θεούς στον Αιθέρα, θα σταμα­τήσω να λάμπω για τους θνητούς ανθρώπους που βλέπουν την ημέρα να διαδέχεται τη νύχτα στη γη. Θα πάω και θα λάμπω για τους νεκρούς, εκεί κάτω! Θα κατέβω στον Άδη και το φως μου θα φωτίσει τα σκοτάδια. Και εσείς, θεοί και άνθρωποι, θα μείνετε μες στη νύχτα». 0 Δίας τον αποτρέπει από το σχέδιό του. «Θα τα κανονίσω εγώ όλα» δηλώνει.

0 Οδυσσέας δεν επαγρύπνησε και άφησε τους ναύτες του να κάνουν το σφάλμα να μπερδέψουν το ιερό και το ανόσιο, το κυνήγι με τη θυσία, να ανακατέψουν τα πάντα, με κίνδυνο ο ήλιος να φωτίσει τη νύχτα και η νύχτα να επικρατήσει εκεί που λάμπει ο ήλιος. Φεύγουν με το καράβι, αλλά δεν προλα­βαίνουν να απομακρυνθούν λιγάκι και ο Δίας, ψηλά από τα ουράνια, σκοτεινιάζει τον ουρανό. Το καράβι βρίσκεται ξαφ­νικά μέσα στα σκοτάδια, τα κύματα θεριεύουν, ο κεραυνός χτυπάει το καράβι, το κατάρτι τσακίζεται και συντρίβει π έ­φτοντας την κεφαλή του τιμονιέρη, που πέφτει στο νερό. Το πλεούμενο τραντάζεται, αναποδογυρίζει, γίνεται χίλια κομμά­τια. Όλοι οι σύντροφοι του Οδυσσέα λες κι έγιναν ζώα: μοιά­ζουν με κουρούνες που τις δέρνουν τα κύματα. 0 Οδυσσέας, γαντζωμένος σε μια σανίδα του καραβιού, θα θαλασσοδέρνε­

126 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ται εννιά ημέρες. Τη δέκατη, τα κύματα θα τον αποθέσουν, μισοπεθαμένο, σε μια ακτή, στο νησί της Καλυψώς.

Το νησί της Καλυψώς

ΟΤΑΝ ο ΚΕΡΑΥΝΟΣ ΧΤΥΠΗΣΕ το καράβι του Οδυσσέα, όλοι οι ναύτες που είχαν απομείνει πνίγηκαν, επέπλεαν σαν μαύρες κουρούνες που τις δέρνει η θάλασσα. Ο μόνος που γλίτωσε ήταν ο Οδυσσέας. Αρπάχτηκε από ένα κατάρτι, μια σανίδα του πλοίου, και το ρεύμα τον παρέσυρε αμέσως προς την αντίθε­τη κατεύθυνση, προς τη Χάρυβδη δηλαδή, όπου βρέθηκε σε δε ι­νή θέση. Σώθηκε σχεδόν από θαύμα. Παρέμεινε για άλλες εννιά ημέρες, μόνος, εξαντλημένος, μες στα κύματα· τα ρεύματα τον παρέσερναν από δω και από κει, στην άκρη του κόσμου. Την ώρα που θα τον κατάπινε πια η θάλασσα, ξεβράστηκε θαλασ­σοδαρμένος στο νησί της Καλυψώς. Ένα νησί στην άκρη του κόσμου, δε βρίσκεται καν στα όρια της επικράτειας του νε­ρού, ένα υδάτινο άπειρο το χωρίζει από τους θεούς και τους ανθρώπους. Βρίσκεται στο πουθενά. 0 Οδυσσέας λοιπόν κεί- τεται εξαντλημένος και η Καλυψώ τον περιμαζεύει. Σε αντί­θεση με ό,τι έγινε στο νησί της Κίρκης, όπου οι ναύτες του Οδυσσέα και ο ίδιος ο Οδυσσέας πήγαν στη νύμφη ως ικέτες, αυτή τη φορά η Καλυψώ σώζει τον Οδυσσέα.

Θα παραμείνει εκεί μια αιωνιότητα, πέντε χρόνια, δέκα χρόνια, δεκαπέντε χρόνια, δεν έχει σημασία, αφού ο χρόνος πια δεν υπάρχει. Βρίσκεται έξω από το χώρο, έξω από το χρόνο. Όλες οι μέρες μοιάζουν μεταξύ τους. Ζει με την Καλυψώ σε μια διαρκή οικειότητα, μια μόνιμη συνομιλία, γεμάτη έρωτα, χωρίς καμία επαφή με κανένα, χωρίς κανέναν άλλο, οι δυο τους μέσα στην απόλυτη μοναξιά. Μέσα σε ένα χρόνο όπου τίποτα δε συμβαίνει, όπου τίποτα καινούριο δε γίνεται και γεγονότα δεν υπάρχουν, η κάθε μέρα είναι πανομοιότυπη με την προη­γούμενη. 0 Οδυσσέας βρίσκεται έξω από τον κόσμο, έξω από το χρόνο, στο νησί της Καλυψώς. Η ίδια είναι όλο αγάπη και κατανόηση απέναντι στον Οδυσσέα. Την ίδια ώρα όμως η

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ ΘΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 127

Καλυψώ, όπως δηλώνει το όνομά της, που προέρχεται από το ελληνικό ρήμα χαλύπτειν, «κρύβω», κρύβεται σε ένα χώρο έξω από τα πάντα και κρύβει επίσης και τον Οδυσσέα από όλα τα βλέμματα.

Ένας παράδεισος σε μικρογραφία

ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, από το σημείο αυτό αρχίζει ο Όμη­ρος την αφήγηση των περιπετειών του Οδυσσέα. Εδώ και δέκα χρόνια, ο ήρωας κρύβεται στο νησί της Καλυψώς. Μένει με τη νύμφη, έχει φτάσει στο τέρμα του ταξιδιού του, της οδύσσειάς του. Όλα αρχίζουν εδώ, εδώ παίζονται όλα. Πραγματικά, η Αθηνά, επωφελούμενη από το γεγονός ότι ο Ποσειδώνας, ο οποίος καταδιώκει τον Οδυσσέα από τη μνησικακία και το μ ί­σος του, έχει εφησυχάσει, παρεμβαίνει. 0 Ποσειδώνας έχει πάει να επισκεφτεί τους Αιθίοπες, όπως κάνει πολλές φορές, για να γλεντήσει με τα μυθικά, αιώνια νέα αυτά πλάσματα, που αναδίνουν ευωδιά βιολέτας, δε γνωρίζουν τη σήψη και δεν έχουν ανάγκη καν να δουλεύουν, διότι κάθε πρωί βρίσκουν σε ένα λιβάδι τη ζωική και φυτική τροφή, πανέτοιμη, μαγειρεμέ­νη όπως στη χρυσή εποχή. Κατοικούν στις δυο άκρες του κό­σμου, στην άκρη της Ανατολής και στην άκρη της Δύσης. 0 Πο- σειδώνας τούς επισκέπτεται στις δύο εσχατιές του κόσμου, τρώει και χαίρεται μαζί τους. Η Αθηνά επωφελείται λοιπόν από τις περιστάσεις αυτές και εξηγεί στον πατέρα της το Δία ότι η κατάσταση αυτή δεν πάει άλλο, ότι όλοι οι Έλληνες ήρωες που δε σκοτώθηκαν στην τρωική γη, ή στην επιστροφή δε χά­θηκαν στη θάλασσα, έχουν επιστρέψει πια στον τόπο τους, έχουν ξαναβρεί τους δικούς τους, το σπιτικό και τη γυναίκα τους. Ένας μόνο, ο Οδυσσέας, ο ευσεβής Οδυσσέας, με τον οποίο είναι ιδιαιτέρως δεμένη, είναι φυλακισμένος στο νησί της Καλυψώς. Μπροστά στην επιμονή της κόρης του και καθώς απουσιάζει ο Ποσειδώνας, ο Δίας παίρνει την απόφασή του. Ρίχνει τα ζάρια και αποφασίζει τις τύχες: ο Οδυσσέας πρέπει να επιστρέψει. Εύκολη κουβέντα, πρέπει όμως πρώτα να τον

128 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αφήσει η Καλυψώ. Αυτό το αναλαμβάνει ο Ερμής και η απο­στολή αυτή δεν του αρέσει καθόλου: δεν έχει πατήσει ποτέ το πόδι του στο σπίτι της Καλυψώς, πράγμα κατανοητό, αφού είναι ένας τόπος τού πουθενά. Είναι μακριά από τους θεούς, μακριά από τους ανθρώπους. Για να πάει κανείς, πρέπει να διασχίσει μια τεράστια έκταση αλμυρού νερού, θαλασσόνερου.

0 Ερμής φοράει τα σανδάλια του, είναι γρήγορος σαν την αστραπή, σαν τη σκέψη. Κατσουφιάζοντας και λέγοντας ότι την παραγγελία αυτή την εκτελεί από υπακοή και μόνο και παρά τη θέλησή του, καταφθάνει στο νησί της Καλυψώς. Μέ­νει έκθαμβος ανακαλύπτοντας αυτό τον τόπο τού πουθενά: το μικρό νησί μοιάζει με παράδεισο σε μικρογραφία. Έχει κήπους, δάση, πηγές, νερά τρεχούμενα, λουλούδια, σπήλαια ωραία επ ι­πλωμένα, όπου η Καλυψώ τραγουδάει, κλώθει, υφαίνει, συνευ­ρίσκεται με τον Οδυσσέα. 0 Ερμής έχει μείνει ενεός. Πλησιά­ζει την Καλυψώ. Δεν έχουν ιδωθεί ποτέ, αλλά αναγνωρίζει ο ένας τον άλλον. «Λοιπόν, αγαπητέ μου Ερμή, πώς από τα μέρη μας; Δε μας έχεις συνηθίσει σε επισκέψεις. — Πράγματι, της απαντάει ο Ερμής, αν ήταν στο χέρι μου δε θα είχα έρθει, μ ε­ταφέρω όμως μια εντολή του Δία. Η απόφαση έχει ληφθεί, πρέπει να αφήσεις τον Οδυσσέα να φύγει. 0 Δίας θεωρεί ότι δεν υπάρχει λόγος ο Οδυσσέας μόνο από όλους τους ήρωες της Τροίας να μη γυρίσει στο σπίτι του». Η Καλυψώ τού απαντά: «Άσε τις αηδίες τώρα, ξέρω πολύ καλά γιατί θέλετε να αφή- σω τον Οδυσσέα. Γιατί εσείς οι θεοί είστε πλάσματα αξιολύ­πητα, χειρότεροι από τους θνητούς, είστε ζηλιάρηδες. Την ιδέα ότι μια θεά ζει με ένα θνητό, αυτό δεν μπορείτε να υποφέρε­τε. Η ιδέα ότι εδώ και χρόνια ζω ήσυχα με τον άντρα αυτόν, ομόκλινό μου, αυτό σάς ενοχλεί». Καθώς όμως δεν έχει π ερ ι­θώρια επιλογής, προσθέτει: «Ωραία, σύμφωνοι, θα τον διώξω».

0 Ερμής ξαναγυρίζει στον Όλυμπο. Από δω και μπρος, η ίδια η αφήγηση γίνεται καταιγιστική. Η διαδρομή του Οδυσ­σέα τον απομάκρυνε από τον κόσμο των ανθρώπων, τον οδή­γησε ως τη χώρα των νεκρών, στους Κιμμέριους, στο έσχατο όριο του κόσμου του φωτός, του κόσμου των ζωντανών. Προς

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 129

το παρόν, ζει τη θεϊκή αυτή παρένθεση, αδρανής, απομονωμέ­νος στα πλάτη της θάλασσας. Η περιπλάνησή του έχει κατα- λήξει εδώ και δέκα χρόνια περίπου μια μοναχική, ερωτική συ­νομιλία με την Καλυψώ.

Τι έκανε ο Οδυσσέας την ώρα που ο Ερμής έμπαινε στη σπηλιά της Καλυψώς; Είχε καταφύγει ολομόναχος σε έναν κά­βο, μπροστά στη θάλασσα που άφριζε μανιασμένη, και έκλαι- γε με όλη του την ψυχή. Είχε γίνει ολόκληρος ένα δάκρυ. Όλη η υγρή ζωτικότητα που έκρυβε μέσα του κυλούσε από τα μάτια, το δέρμα του, δεν άντεχε άλλο. Τι είχε πάθει; Μες στην καρδιά του νοσταλγούσε την προηγούμενη ζωή του, νοσταλ­γούσε την Ιθάκη και τη γυναίκα του, την Πηνελόπη. Η Καλυ­ψώ ήξερε βέβαια ότι ο Οδυσσέας εξακολουθούσε να σκέφτεται το νόστο, ότι ήταν ο άνθρωπος του νόστου. Ήλπιζε όμως ότι θα τον έκανε «να ξεχάσει το νόστο», να μη θυμάται πια ποιος ήταν πριν. Με ποιο τρόπο; 0 Οδυσσέας είχε φτάσει ως τη χώρα των νεκρών, είχε ακούσει κάτω εκεί, ανάμεσα στους ίσκιους, τον Αχιλλέα να λέει πόσο φοβερό πράγμα είναι ο θάνατος, ότι γινόμαστε κάτι σαν φαντάσματα χωρίς ζωή και συνείδηση, σκιές ανώνυμες, το χειρότερο μέλλον που μπορεί να φαντα­στεί ένας άνθρωπος. Η Καλυψώ, τώρα που το ταξίδι του τ ε ­λείωσε —μαζί και τα βάσανά του— , θα του προσφέρει τη δυ­νατότητα να γίνει αθάνατος, να παραμείνει για πάντα νέος, να μη φοβάται πια το θάνατο και τα γηρατειά.

Δίνοντάςτου τη διπλή αυτή υπόσχεση, ξέρει τι κάνει. Πράγ­ματι, υπάρχει μια ιστορία που αποκλείεται να μην την ήξερε, όλος ο κόσμος την ξέρει: η Αυγή, η Ηώς, είχε ερωτευτεί έναν πολύ όμορφο νεαρό άντρα, τον Τιθωνό. Τον έκλεψε για να ζήσει μαζί του και ζήτησε από το Δία, επειδή τάχα δεν μπο­ρούσε χωρίς το αγόρι αυτό, να του χαρίσει την αθανασία, έτσι ώστε να μη χωρίσουνε ποτέ. 0 Δίας μισοχαμογέλασε ειρωνι­κά και της είπε: «Όσον αφορά την αθανασία, σύμφωνοι». Έφτασε λοιπόν ο Τιθωνός στο παλάτι όπου κατοικεί η Αυγή στον Όλυμπο, νεαρός, με το προνόμιο ποτέ να μην πεθάνει, σε λίγο καιρό όμως έγινε χειρότερος και από γέρος, διότι στα

130 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

εκατόν πενήντα, διακόσια χρόνια του, έγινε σαν ένα καταζα- ρωμένο έντομο, που δεν μπορούσε ούτε να μιλήσει ούτε να κουνηθεί και που δεν έτρωγε τίποτα. Ένας ζωντανός ίσκιος.

Η αδύνατη λησμονιά

Η ΚΑΛΥΨΩ ΔΕΝ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ κάτι τέτοιο στον Οδυσσέα, του προσφέρει τη δυνατότητα να γίνει πραγματικά θεός, αθάνα­τος δηλαδή και πάντα νέος. Η Κίρκη, για να κάνει τους ναύτες να ξεχάσουν το νόστο, τους μεταμόρφωσε σε ζώα, δηλαδή σε πλάσματα υποδεέστερα του ανθρώπου. Η Καλυψώ, από την πλευρά της, προτείνει στον Οδυσσέα να τον μεταμορφώσει όχι σε ζώο αλλά σε θεό, με την ίδια ακριβώς πρόθεση, προκειμέ- νου να ξεχάσει την Ιθάκη και την Πηνελόπη. Το δραματικό στοι­χείο, η ουσία αυτής της ιστορίας βρίσκεται στο δίλημμα που αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας. Είδε τι σημαίνει θάνατος, τον είδε όταν πήγε στους Κιμμέριους, στην πύλη του Τάρταρου, τον είδε και όταν πέρασε δίπλα από τις Σειρήνες, που υμνούσαν τη δόξα του ξαπλωμένες στο νησί τους, γεμάτο με κουφάρια γύρω γύ­ρω. Η Καλυψώ τού προσφέρει λοιπόν την κατάργηση του θα­νάτου και την αιώνια νεότητα* για να συντελεστεί όμως η μ ε­ταμόρφωση αυτή, πρέπει να πληρώσει ένα τίμημα. Το τίμημα που πρέπει να πληρώσει είναι ότι θα πρέπει να μείνει εκεί, να ξεχάσει την πατρίδα του. Εκτός αυτού, αν μείνει με την Καλυ­ψώ, θα πρέπει να κρύβεται, να πάψει δηλαδή να είναι ο εαυ­τός του, να πάψει να είναι ο Οδυσσέας, ο ήρωας του νόστου.

Ο Οδυσσέας είναι ο ήρωας της θύμησης, είναι έτοιμος να υποβληθεί σε όλες τις δοκιμασίες, όλα τα βάσανα, για να πραγ­ματώσει το πεπρωμένο του, όπου είναι γραμμένο ότι θα βρε­θεί στα όρια του κόσμου των ανθρώπων και θα μπορέσει, θα βρει τον τρόπο, θα θελήσει να επιστρέψει και να βρει τον εαυτό του. Όλα αυτά λοιπόν θα πρέπει να τα αρνηθεί. Η Καλυψώ δεν του προσφέρει την αθανασία ως Οδυσσέα, του προσφέρει μια αθανασία ανώνυμη, κι αυτός είναιΈλληνας. Η Αθηνά παίρνει τη μορφή του Μέντορα, ενός σοφού γέροντα, φίλου του Οδυσ-

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 131

σέα, και πάει στην Ιθάκη να επισκεφτεί τον Τηλέμαχο, το γιο του Οδυσσέα, και του λέει: «Ξ έρεις ότι ο πατέρας σου είναι ένας άνθρωπος πανέξυπνος, παμπόνηρος, είμαι βέβαιος ότι θα επιστρέφει, ετοιμάσου, θα πρέπει να τον βοηθήσεις. Πήγαινε στις άλλες πόλεις της Ελλάδας να ρωτήσεις αν έχουν νέα του. Μην κάθεσαι εδώ άπρακτος και κλαις τη μοίρα σου, κουνή­σου». 0 Τηλέμαχος του απαντάει αρχικά ότι δεν είναι βέβαιος πως ο Οδυσσέας είναι ο πατέρας του: έτσι του είπε η Πηνελό- πη, η μητέρα του, ο ίδιος όμως δεν τον έχει δει ποτέ. Πράγμα­τι, όταν έφυγε ο Οδυσσέας, ο Τηλέμαχος μόλις είχε γεννηθεί, ήταν λίγων μηνών μονάχα.

0 Τηλέμαχος όμως τώρα είναι είκοσι χρονών και πάνε ε ί­κοσι χρόνια από τότε που έφυγε ο Οδυσσέας. 0 Τηλέμαχος απαντά στην Αθηνά ότι ο πατέρας του είναι ένας άγνωστος και όχι μόνο στον ίδιο* με τη βούληση των θεών είναι ο άνθρωπος που κανείς δεν έχει δει, κανείς δεν έχει ακούσει, είναι άφα­ντος. Εξαφανίστηκε σαν να τον άρπαξαν οι Άρπυιες και χά­θηκε από τον κόσμο των ζωντανών. Κανείς δεν ξέρει τι απέ- γινε, και προσθέτει: «Αν είχε τουλάχιστον σκοτωθεί πολεμώ­ντας σε γη ελληνική, ή καθώς επέστρεφε με τα πλοία του, οι σύντροφοί του θα μας είχαν φέρει τη σωρό του και θα του στήναμε τύμβο με ένα σήμα επάνω, μια επιτύμβια στήλη με το όνομά του χαραγμένο. Έτσι, θα εξακολουθούσε, κατά κά­ποιο τρόπο, να ζει ανάμεσά μας. Θα μας κληροδοτούσε, του­λάχιστον, σε μένα το γιο του και σε ολόκληρη την οικογένειά του, δόξα άφθαρτη, κλέος άφθιτον. Ενώ τώρα έχει εξαφανι­στεί από τον κόσμο, έχει χαθεί, τον κατάπιε η γη, ακλεή, χωρίς δόξα καμιά».

Η Καλυψώ προτείνει στον Οδυσσέα το εξής, να γίνει αθά­νατος, να μείνει για πάντα νέος, αλλά να τον καλύπτει ένα νέφος σκοτεινό, κανείς να μην κάνει λόγο γ ι’ αυτόν, κανένα αν­θρώπινο πλάσμα να μην προφέρει το όνομά του και, φυσικά, κανένας ποιητής να μην ψάλει τη δόξα του. Όπως λέει σε έναν ύμνο του ο Πίνδαρος, τα μεγάλα κατορθώματα δεν πρέπει να μένουν «κρυφά». Το ίδιο ακριβώς ρήμα, καλύπτειν, έδωσε στην

132 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Καλυψώ το όνομά της. Για να υπάρξει ένα κατόρθωμα, πρέ­πει να το υμνήσει με την ποίησή του ένας σπουδαίος αοιδός.

Εννοείται ότι, αν ο Οδυσσέας μείνει με την Καλυψώ, δε θα υπάρξει Οδύσσεια, άρα δεν θα υπάρχει και Οδυσσέας. Το δ ί­λημμα λοιπόν είναι και πάλι το εξής: ανώνυμη αθανασία, χω­ρίς όνομα, πράγμα που σημαίνει ότι ο Οδυσσέας θα ζήσει εσαεί, αλλά σαν τους νεκρούς του Άδη, που τους ονομάζουν ανώνυμους διότι έχουν απολέσει την ταυτότητά τους· ή, αντι- θέτως, θνητή ύπαρξη, στη διάρκεια της οποίας, όμως, ο Οδυσ­σέας θα είναι ο εαυτός του, αξιόμνηστος, στεφανωμένος δόξα. Ο Οδυσσέας λέει λοιπόν στην Καλυψώ ότι προτιμά να γυρί­σει πίσω.

Δε νιώθει πια κανένα πόθο, ίμερο ή έρωτα, για τη σγουρο- μάλλα νύμφη με την οποία έζησε μαζί δέκα ολόκληρα χρόνια. Εξακολουθεί να πλαγιάζει μαζί της το βράδυ, αλλά επειδή εκείνη το θέλει. Εκείνος δε θέλει πια. Ο μόνος του πόθος είναι να ξαναβρεί τη θνητή ζωή του, ποθεί ακόμα και το θάνατο. Ο ίμερός του στρέφεται προς τη θνητή ζωή, επιθυμεί να εκπλη­ρώσει τη ζωή του. Η Καλυψώ τού λέει: «Τόσο πολύ δεμένος είσαι με την Πηνελόπη, προτιμάς την Πηνελόπη από μένα; Τη βρίσκεις πιο όμορφη; — Καθόλου, τι λες τώρα, απαντά ο Οδυσ­σέας, εσύ είσαι μια θεά, είσαι πιο όμορφη, είσαι σπουδαία, είσαι υπέροχη και δε συγκρίνεσαι με την Πηνελόπη, το ξέρω. Η Πηνελόπη όμως είναι η Πηνελόπη, είναι η ζωή μου, είναι η γυναίκα μου, είναι ο τόπος μου. — Εντάξει, λέει η Καλυψώ, καταλαβαίνω». Εκτελεί λοιπόν τις εντολές του Δία και τον βοηθάει να φτιάξει μια σχεδία. Μαζί κόβουν τα δέντρα, τα αρμολογούν για να φτιάξουν μια στέρεη σχεδία, με ένα κατάρτι επάνω. Έτσι, ο Οδυσσέας αφήνει την Καλυψώ και στο σημείο αυτό αρχίζουν νέες περιπέτειες.

Γυμνός και αόρατος

ΑΡΜΕΝΙΖΕΙ ΜΕ ΤΗ ΣΧΕΔΙΑ. Όλα πάνε καλά. Μετά από πολυή­μερο ταξίδι, ο Οδυσσέας βλέπει μια ασπίδα ακουμπισμένη

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ " 133

πάνω στη θάλασσα: είναι το νησί των Φαιάκων. Εκείνη ακρι­βώς τη στιγμή, ο Ποσειδώνας, που γλέντησε όσο ήταν να γλε­ντήσει με τους Αιθίοπες, ξεκινάει να γυρίσει στον Όλυμπο. Ψηλά από τον ουρανό, βλέπει μια σχεδία και ένα παλικάρι να κρατιέται από το κατάρτι της, αναγνωρίζει τον Οδυσσέα. Κυ­ριολεκτικά μανιάζει. Δέκα χρόνια είχε να ακούσει να γίνεται λόγος γ ι’ αυτό το υποκείμενο, καταλαβαίνει όμως ότι οι θεοί αλλιώς προστάζουν, ότι ο Δίας έχει αποφασίσει. Δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό. Κεραυνοβολεί και πάλι τη σχε­δία, τη συντρίβει και ο Οδυσσέας παλεύει για άλλη μια φορά με θεόρατα κύματα, καταπίνει έναν τόνο νερό, είναι μισοπνιγ- μένος. Εκείνη τη στιγμή τον βλέπει, για καλή του τύχη, μια άλλη θεότητα, η Ινώ, η Λευκοθέα, η λευκή θεά που εμφανίζε­ται κάποιες φορές στους ναυαγούς μέσα στις άγριες θύελλες και τους σώζει. Πλησιάζει τον Οδυσσέα και του πετάει ένα μα­ντίλι, μια ζώνη, και του λέει: «Δέσου μ’ αυτό και δε θα χαθείς. Προτού πατήσεις όμως το πόδι σου στη στεριά, να το ρίξεις πάλι πίσω». Παίρνει ο Οδυσσέας το μαντίλι, κολυμπάει με δυ­σκολία, πλησιάζει στην ακτή, κάθε φορά όμως που πάει να βγει έξω, το αντιμάμαλο τον διώχνει μακριά. Τελικά, διακρί­νει λίγο πιο πέρα στην ακτή κάτι σαν λιμανάκι, ένα μέρος όπου εκβάλλει ένα ποτάμι, ένας χείμαρρος. Άρα, τα κύματα εκεί πέρα δε σκάνε πάνω στα βράχια. Κολυμπάει ως εκεί, έχει πέσει η νύχτα, δεν αντέχει άλλο, είναι ξεθεωμένος. Ρίχνει πίσω το φυλαχτό, προχωράει στα τυφλά και σωριάζεται λίγο παρα­πάνω, στην πλαγιά* κρύβεται κάτω από ένα σωρό φυλλωσιές και αναρωτιέται ποιος να κατοικεί άραγε στον τόπο αυτό, ποιος νέος κίνδυνος τον απειλεί. Έχει αποφασίσει να μην κλεί­σει μάτι, παρ’ όλη την εξάντλησή του. Πάνε νύχτες τώρα που δεν έχει κοιμηθεί, είναι μες στη βρόμα, έτσι όπως παράδερνε στη θάλασσα μέρες ολόκληρες, χωρίς να μπορεί να πλυθεί. Είναι γεμάτος αλάτια, τα μαλλιά του είναι επίσης βρόμικα, ανακατωμένα.

Το νησί αυτό λοιπόν είναι το νησί των Φαιάκων, στα μισά του δρόμου ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων, τον κόσμο της

134 ΤΟ ΣΥΜ Ι1Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ιθάκης, της Ελλάδας, και σε έναν κόσμο παράξενο, θαυμαστό, όπου οι κανίβαλοι γειτονεύουν με τις θεές. Αυτή είναι η δου­λειά των Φαιάκων, είναι οι περαματάρηδες. Είναι ναυτικοί που έχουν πλοία μαγικά: πλοία που ταξιδεύουν μοναχά τους, ολό- γοργα, για οπουδήποτε, χωρίς να χρειάζεται να τα οδηγεί κα­νείς, ούτε να τους δίνει ώθηση κωπηλατώντας. Μοιάζουν λ ι­γάκι στον Ερμή, το θεό του ταξιδιού και των δρόμων, εκφρά­ζουν τη δύναμη της παλινδρομικής κίνησης από τον έναν κό­σμο στον άλλο. Και ακόμη, το νησί αυτό δε βρίσκεται σε άμε­ση επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο. Οι Φαίακες είναι « π ε ­ραματάρηδες», κανείς όμως δεν έρχεται στο νησί τους, ποτέ κανένας ξένος άνθρωπος δεν πηγαίνει εκεί. Αντιθέτως, μερ ι­κές φορές οι θεοί αυτοπροσώπως πηγαίνουν να κάνουν μια βόλτα από κει και εμφανίζονται με την πραγματική τους μορ­φή, δεν έχουν ανάγκη να μεταμορφωθούν.

Κρυμμένος λοιπόν μες στη λαγκαδιά ο Οδυσσέας κοιμάται, όταν έρχεται το ξημέρωμα. Στο βασιλικό παλάτι, ο βασιλιάς έχει μια νεαρή κόρη, δεκαπέντε, δεκάξι χρονών. Είναι σε ηλι­κία γάμου, σίγουρα όμως είναι δύσκολο να βρεθεί στη Φαια- κία ένας άντρας που να ανταποκρίνεται σε όλα όσα ο πατέ­ρας της προσδοκά από το γαμπρό του. Τη νύχτα, η κόρη ονει­ρεύτηκε, σίγουρα η Αθηνά τής έστειλε το όνειρο. Ονειρεύτηκε αυτόν που ίσως θα γίνει ο άντρας της, και το πρωί φώναξε τις δούλες, έτρεξαν αυτές, μάζεψαν όλα τα ασπρόρουχα του σπι­τιού, να πάνε να τα πλύνουν στα καθάρια νερά του χείμαρρου και στη συνέχεια να τα απλώσουν, τα όμορφα υφάσματα, τα σεντόνια και τις φορεσιές, να στεγνώσουν στα βράχια. Πρωί πρωί έφεραν ένα κάρο που το έσερναν υποζύγια να κουβαλήσει όλα τα βρόμικα ασπρόρουχα στο χείμαρρο. Αφού έπλυναν τα ρούχα, οι κοπέλες διασκέδαζαν παίζοντας με το τόπι. Μια αδέ­ξια δούλα δεν πιάνει το τόπι που της πετάει η Ναυσικά και της πέφτει μες στο χείμαρρο. Και τα κορίτσια αρχίζουν να ξεφωνίζουν.

Ο Οδυσσέας ξυπνάει απότομα, βγαίνει από τις φυλλωσιές, βλέπει τη σκηνή. Είναι ολόγυμνος, όπως τον γέννησε η μάνα

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 135

του, η όψη του είναι τρομερή. Γεμάτος ανησυχία, λοξοκοιτάει με βλέμμα που αστράφτει. Μόλις τον βλέπουν, τα κορίτσια το βάζουν στα πόδια σαν τρομαγμένα πουλιά. Εκτός από τη Ναυ- σικά: είναι η μεγαλύτερη, η πιο όμορφη, μοιάζει ανάμεσα στα κορίτσια σαν την Άρτεμη καταμεσής στην ακολουθία της, πά­ντα ένα σκαλί παραπάνω από τις άλλες. Η Ναυσικά δεν το κουνάει. Στέκει ακίνητη. 0 Οδυσσέας τη βλέπει. Τον κοιτάζει και θα πρέπει να αναρωτιέται ποιος στο καλό είναι αυτός ο απαίσιος άνθρωπος, αυτό το τέρας, αλλά δεν το κουνάει. Ε ί­ναι η κόρη του βασιλιά. Τότε ο Οδυσσέας, τρομερός στην όψη αλλά ευχάριστος στην ακοή, διότι είναι ο άνθρωπος με το δ ε ι­νό λόγο, τη ρωτάει: «Ποια είσαι; Μην είσαι καμιά θεά με την ακολουθία της; Είμαι ένας ναυαγός, που με ξέβρασε εδώ το δυστυχή η θάλασσα. Άκουσέ με, σε κοιτώ και θυμάμαι ένα φοίνικα που είδα κάποτε στη Δήλο, σε ένα ταξίδι μου, έναν ευλύγιστο φοίνικα που υψωνόταν ίσια ψηλά στον ουρανό. Θαύμασα που τον είδα, έμεινα και τον κοίταζα εκστατικός, έτσι κι εσένα, κοπέλα, που του μοιάζεις, σε κοιτώ και σε βλέπω και σε θαυμάζω». Εκείνη του απαντά: «Τα λόγια σου διαψεύδουν το παρουσιαστικό σου, δε φαίνεσαι παλιάνθρωπος, κακός». Φωνάζει τις δούλες της και τους ζητάει να περιποιηθούν τον άνθρωπο αυτόν. «Δώστε του να πλυθεί και να ντυθεί». Ο Οδυσ­σέας μπαίνει μέσα στο χείμαρρο, βγάζει όλη τη βρόμα που κουβαλούσε πάνω του, τη λέρα που κάλυπτε το δέρμα του, πλένεται, βάζει ρούχα. Όταν τελειώνει, η Αθηνά τού προσδί­δει, όπως είναι φυσικό, χάριν και ομορφιά. Τον κάνει πιο ω­ραίο, πιο νέο, πιο δυνατό, και του προσδίδει χάριν, λάμψη, γοητεία.Έτσι, ο Οδυσσέας αστράφτει από ομορφιά και σαγή­νη. Η Ναυσικά τον κοιτάζει και λέει με σιγανή φωνή στις δούλες της: « Ακούστε, προ ολίγου ο άνθρωπος αυτός δε μου έκανε καλή εντύπωση, μου φάνηκε αεικέλιος, απαίσιος, και τώρα είκελος είναι, μοιάζει θεός που κατοικεί στους ουρα­νούς».

Από τη στιγμή αυτή, στο μυαλό της Ναυσικάς γεννιέται η ιδέα ότι ο θεόσταλτος αυτός ξένος είναι πιθανόν διαθέσιμος,

136 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ότι της δίνεται η δυνατότητα να γίνει ο άντρας της, είναι ο άντρας των ονείρων της. Όταν ο Οδυσσέας τη ρωτάει τι πρέ­πει να κάνει, τον προστάζει να πάει στο παλάτι, στον πατέρα της τον Αλκίνοο και τη μητέρα της την Αρήτη. «Θα πας εκεί παίρνοντας ορισμένες προφυλάξεις* εγώ θα γυρίσω στο πα­λάτι, θα φορτώσω τα ρούχα στα μουλάρια, θα φύγω μαζί με τις δούλες μου, αλλά δεν πρέπει, καταλαβαίνεις, να μας δού­νε μαζί. Πρώτα πρώτα, εδώ πέρα δε βλέπουμε ξένους, όλοι γνωριζόμαστε μεταξύ μας, αν δούνε κάποιον που δεν τον γνω­ρίζουν, θα αρχίσουν να αναρωτιούνται, αν μάλιστα τον δούνε να με συνοδεύει, φαντάζεσαι τι θα σκεφτούνε. Θα φύγεις λοι­πόν μετά από μένα, θα ακολουθήσεις το δρόμο ως αυτό το σημείο και μετά θα μπεις στο ωραίο παλάτι με τους εξαίσιους κήπους ολόγυρα, που ανθίζουν και καρπίζουν όλες τις εποχές του χρόνου. Υπάρχει και ένα λιμάνι με ωραία καράβια. Θα μπεις στην αίθουσα και θα πας να προσπέσεις στα πόδια της μητέρας μου, της Αρήτης, θα της αγγίξεις το γόνατο και θα της ζητήσεις φιλοξενία. Δε θα σταματήσεις πουθενά και δε θα μ ι­λήσεις σε κανέναν ώσπου να φτάσεις στο παλάτι».

Η Ναυσικά απομακρύνεται και ο Οδυσσέας παρατηρεί ένα κοριτσόπουλο. Είναι η Αθηνά, που έχει πάρει τη μορφή του. Του λέει: «Θα ακολουθήσεις τις οδηγίες της βασιλοπούλας, παράλληλα όμως θα σε κάνω αόρατο, ώστε να μη συναντήσεις κανένα εμπόδιο στο δρόμο σου. Όσο θα είσαι αόρατος, να μην κοιτάς ούτε και εσύ κανέναν. Το βλέμμα σου μη διασταυρω­θεί με κανενός, διότι για να είσαι αόρατος δεν πρέπει να κοι­τάζεις τους άλλους».

Ο Οδυσσέας ακούει όλες τις συστάσεις της, φτάνει στο πα­λάτι και ρίχνεται στα πόδια της βασίλισσας. Ενόσω διασχίζει την αίθουσα όπου είναι συγκεντρωμένη όλη η αριστοκρατία των Φαιάκων, παραμένει αόρατος. Πλησιάζει το θρόνο όπου κάθονται δίπλα δίπλα ο βασιλιάς Αλκίνοος και η βασίλισσα Αρήτη. Τότε μόνο η Αθηνά διαλύει το σύννεφο και, κατάπλη­κτοι, οι Φαίακες βλέπουν έναν ξένο να αγκαλιάζει τα γόνατα της βασίλισσάς τους. Η Αρήτη και ο Αλκίνοος αποφασίζουν να

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 137

του προσφέρουν τη φιλοξενία τους. Οργανώνουν μεγάλη γιορ­τή και ο Οδυσσέας επιδεικνύει μοναδικά αθλητικά χαρίσμα­τα. Ένα βασιλόπουλο του φέρεται κάπως προκλητικά, αλλά ο Οδυσσέας διατηρεί την ψυχραιμία του. Ρίχνει το δίσκο πιο μακριά από αυτόν και αποδεικνύει έτσι ότι είναι άξιος άνθρω­πος, ήρωας. Ζητούν από έναν αοιδό να τραγουδήσει. Ο Οδυσ­σέας κάθεται δίπλα στο βασιλιά και ο αοιδός αρχίζει να τρα­γουδάει τον πόλεμο της Τροίας. Μιλάει για τα κατορθώματα και το θάνατο πολλών συντρόφων του Οδυσσέα. Την ώρα εκεί­νη, ο Οδυσσέας δεν μπορεί πια να κρατηθεί άλλο, σκύβει το κεφάλι και κρύβει το πρόσωπο με το χιτώνα του, για να μη δουν ότι κλαίει* ο Αλκίνοος όμως αντιλαμβάνεται το τέχνασμά του, καταλαβαίνει ότι ο άνθρωπος που είναι καθισμένος δίπλα του, για να ταραχτεί έτσι από το τραγούδι, θα πρέπει να είναι ένας από τους Αχαιούς ήρωες. Λέει στον αοιδό να σταματήσει, δ ί­νοντας έτσι, θα λέγαμε, το λόγο στον Οδυσσέα, ο οποίος θα αποκαλύψει την ταυτότητά του: «Ε ίμα ι ο Οδυσσέας», και θα διηγηθεί, σαν αοιδός, πολλές από τις περιπέτειές του.

Ο βασιλιάς αποφασίζει να στείλει τον Οδυσσέα στην Ιθά­κη. Πράττει αυτό που οφείλει να πράξει αλλά με λύπη του, αφού και αυτός είχε σκεφτεί να τον κάνει γαμπρό του. Λέει εμμέσως στον Οδυσσέα ότι αν ήθελε να μείνει μαζί τους, με τους Φαίακες, και να πλαγιάσει με τη Ναυσικά, θα ήταν γ ι’ αυτόν ο ιδανικός γαμπρός. Θα εξασφάλιζε τη διαδοχή για το βασίλειο των Φαιάκων. Ο Οδυσσέας εξηγεί ότι ο κόσμος του, η ζωή του είναι στην Ιθάκη και πρέπει συνεπώς να τον βοηθή­σουν να τα ξαναβρεί. Το βραδάκι, συγκεντρώνουν δώρα πολ­λά, γεμίζουν ένα φαιακικό καράβι και ο Οδυσσέας επ ιβιβάζε­ται. Τους αποχαιρετά όλους, το βασιλιά, τη βασίλισσα και τη Ναυσικά, όπως αποχαιρέτησε και την Καλυψώ και την Κίρκη. Το πλοίο πλέει και μπαίνει στα χωρικά ύδατα των ανθρώπων. Το καράβι αυτό μεταφέρει τον Οδυσσέα από τον κόσμο τού πουθενά, όπου έζησε στη μεθόριο του ανθρώπινου κόσμου, στις άκρες του φωτός και της ζωής, στην πατρίδα του, στο σπίτι του στην Ιθάκη.

138 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ένας μυστηριώδης ζητιάνος

ΑΜΕΣΩΣ ΜΟΛΙΣ ΑΝΕΒΑΙΝΕΙ στο καράβι τον παίρνει ο ύπνος και το καράβι ταξιδεύει μοναχό του. Οι Φαίακες ναύτες φτά­νουν στην Ιθάκη, σε μια παραλία όπου βλέπουν μια ελιά, την είσοδο ενός σπηλαίου των νυμφών, κάποιους ορεινούς όγκους. Είναι σαν ένα φυσικό λιμάνι, με δυο βράχους αντικριστούς, σαν βραχίονες. Οι Φαίακες ακουμπούν τον Οδυσσέα κοιμισμένο στην ακτή, κάτω από την ελιά, και φεύγουν από κει που ήρ­θαν. Ο Ποσειδώνας, όμως, είδε ψηλά από τον ουρανό πώς εξε­λίχθηκαν τα πράγματα. Για άλλη μια φορά, του την έφεραν: ο Οδυσσέας γύρισε στην πατρίδα του. Ο θεός αποφασίζει να εκ­δικηθεί τους Φαίακες. Την ώρα που το καράβι φτάνει στη Φαιακία, δίνει μια με την τρίαινα και το καράβι πετρώνει και ριζώνει μες στη θάλασσα, γίνεται ένα βραχώδες νησάκι. Οι Φαίακες δε θα είναι πια οι περαματάρηδες που πηγαίνουν από τον έναν κόσμο στον άλλον. Η πόρτα από όπου πέρασε στην αρχή της αφήγησης ο Οδυσσέας και την ξαναπέρασε στο γυ­ρισμό του, αυτή η πόρτα έκλεισε για πάντα. Ο ανθρώπινος κόσμος είναι συμπαγής και ο Οδυσσέας είναι μέρος του κό­σμου αυτού.

Το πρωί, με την αυγή, ξυπνάει και κοιτάζει το τοπίο που του είναι πολύ οικείο, εκεί έχει περάσει όλη του τη νεότητα, και όμως δεν του θυμίζει τίποτα. Πράγματι, η Αθηνά αποφά­σισε ότι ο ήρωάς μας έπρεπε να αλλάξει από την κορφή ως τα νύχια προτού επιστρέψει. Για ποιο λόγο; Διότι κατά την α­πουσία του, και ειδικότερα τα τελευταία δέκα χρόνια, καμιά εκατοστή μνηστήρες ζούνε μέσα στο σπίτι του, πιστεύοντας ότι ο Οδυσσέας είναι νεκρός ή έχει τουλάχιστον χαθεί για πάντα. Συναντιούνται εκεί πέρα, περνάνε την ώρα τους, τρωγοπίνουν, ρημάζουν τα κοπάδια, αδειάζουν τις αποθήκες του κρασιού και του σταριού, περιμένοντας την Πηνελόπη να διαλέξει έναν, κάτι που η ίδια το αποφεύγει. Έχει χρησιμοποιήσει χίλιες δυο πονηριές, ισχυρίστηκε ότι δεν μπορεί να παντρευτεί προτού σιγουρευτεί ότι ο άντρας της είναι νεκρός. Μετά ότι δεν μπο-

Ο Δ Γ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν ΘΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 139

ρεί να παντρευτεί αν δε φτιάξει πρώτα σάβανο για τον πεθε­ρό της, το ύφασμα με το οποίο θα τον θάψουν. Κάθεται λοι­πόν στο γυναικωνίτη, ενώ οι μνηστήρες, στη μεγάλη αίθουσα όπου χαίρονται και γλεντούν, τρώνε και στη συνέχεια πλαγιά­ζουν με όσες δούλες δέχτηκαν να προδώσουν τα συμφέροντα των κυρίων τους. Και κάνουν χίλιες δυο άλλες τρέλες.

Η Πηνελόπη, στο δωμάτιό της, υφαίνει ολημέρα το ύφα­σμα, μόλις βραδιάσει, όμως, ξηλώνει όλη τη δουλειά της. Έτσι, επί δύο χρόνια περίπου, κατάφερε να ξεγελάσει τους μνηστήρες, με πρόσχημα το εργόχειρό της που δεν έλεγε να τελειώσει. Μια δούλα, όμως, αποκάλυψε τελικά την αλήθεια στους μνηστήρες, οι οποίοι απαίτησαν πια από την Πηνελό­πη να αποφασίσει. Φυσικά λοιπόν, αυτό που θέλει να απο- φύγει η Αθηνά είναι μην τυχόν και κάνει ο Οδυσσέας το σφάλ­μα του Αγαμέμνονα, γυρίσει δηλαδή με το πραγματικό του όνομα και πέσει στην παγίδα που του έχουν στήσει αυτοί που τον περιμένουν. Πρέπει λοιπόν να εμφανιστεί μεταμφιεσμέ­νος, αγνώριστος. Για το λόγο αυτό, για να μην τον αναγνω­ρίσουν, θα πρέπει και αυτός να μην αναγνωρίσει το οικείο τοπίο της πατρίδας του. Όταν παρουσιάστηκε η Αθηνά στον Οδυσσέα στην αμμουδιά όπου τον άφησαν, του εξήγησε την κατάσταση: «Υπάρχουν κάποιοι μνηστήρες που πρέπει να τους σκοτώσεις, πρέπει να κερδίσεις την υποστήριξη του γιου σου του Τηλέμαχου, που έχει επιστρέψει, του Εύμαιου του χοιροβοσκού, του Φιλοίτιου του γελαδάρη και, έτσι, θα κα­ταφέρεις ίσως να τους νικήσεις. Θα σε βοηθήσω, πρώτα όμως πρέπει να σε μεταμορφώσω τελείω ς». Δέχεται την πρότασή της και εκείνη του παρουσιάζει την Ιθάκη έτσι όπως ακριβώς είναι, την πραγματική της όψη.

Το σύννεφο διαλύεται και αναγνωρίζει την πατρίδα του. Με τον ίδιο τρόπο που του είχε προσδώσει χάρη και ομορφιά όταν συνάντησε τη Ναυσικά, τώρα τον κάνει γέρο και άσχημο. Τα μαλλιά του πέφτουν, μένει φαλακρός, το δέρμα του μαραίνε­ται, τα μάτια του τσιμπλιάζουν, είναι παραμορφωμένος, σκε­πασμένος με κουρέλια, βρομάει, ολόιδιος ζαρωμένος ζητιάνος.

140 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ Θ ΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Το σχέδιο του Οδυσσέα είναι το εξής: να πάει στο παλάτι του, να παραστήσει τον απόκληρο, το δυστυχή που ζητιανεύει φα­γητό, να καταπιεί όλες τις προσβολές που θα του κάνουν και να καταφέρει έτσι να ζυγιάσει την κατάσταση, να βρει συνε­νόχους και να πάρει στα χέρια του το τόξο του. Θα κάνει ότι δεν έχει καμία σχέση με το τόξο που μόνο ο ίδιος είχε τη δύ­ναμη να τεντώνει, για να το πάρει και να σκοτώσει τους μνη­στήρες.

Φτάνει στις πύλες του παλατιού, συναντά το γερο-Εύμαιο, το χοιροβοσκό του. Τον ρωτάει ποιος είναι και ποιοι είναι μέσα στο μέγαρο. Ο Εύμαιος απαντά: «Ο αφέντης μου ο Οδυσσέας έφυγε πριν από είκοσι χρόνια, δεν ξέρουμε τι απογίνε, μεγά­λη συμφορά, τα πάντα καταρρέουν: οι μνηστήρες έχουν κάνει κατάληψη, το σπίτι ρημάζει, διαγουμίζουν τις τροφές, τα κο­πάδια, κάθε μέρα είμαι υποχρεωμένος να τους φέρνω γουρου­νόπουλα για να φάνε, είναι τρομερό».

Προχωράνε και οι δυο προς την είσοδο του παλατιού και, εκείνη τη στιγμή, ο Οδυσσέας διακρίνει δίπλα στην πόρτα, πάνω σε ένα σωρό σκουπίδια, εκεί όπου το πρωί ακουμπάνε όλα τα απορρίμματα του παλατιού, ένα σκυλί, τον Άργο. Ε ί­ναι είκοσι χρονών, μοιάζει στον Οδυσσέα, είναι ο άλλος του εαυτός με μορφή σκύλου, είναι δηλαδή αποκρουστικό, ψειρ ια­σμένο, εξασθενημένο σε σημείο που δεν μπορεί σχεδόν να κου­νηθεί. Ο Οδυσσέας ρωτάει τον Εύμαιο: «Αυτό το σκυλί πώς ήταν στα νιάτα του; — Α, ήταν καταπληκτικό. Ήταν ένα κυ­νηγόσκυλο, πρώτο στο κυνήγι των λαγών, δεν έχανε ποτέ κα­νέναν, τους έφερνε πίσω... — Μάλιστα...» λέει ο Οδυσσέας, που συνεχίζει να προχωράει. Ο γερο-Άργος όμως ανασηκώνει τη μουσούδα του και γνωρίζει τον αφέντη του, αλλά δεν έχει καν τη δύναμη να μετακινηθεί. Κουνάει μόνο την ουρά του, τ ε ­ντώνει τα αυτιά του.

Ο Οδυσσέας βλέπει το γέρικο σκυλί που τον αναγνωρίζει, παρ’ όλο που είναι τόσο καταβεβλημένο, με τον τρόπο που γνωρίζουν τα σκυλιά: αμέσως, από τη μυρωδιά. Οι άνθρωποι, για να αναγνωρίσουν τον Οδυσσέα μετά από τόσα χρόνια, τόσο

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 141

που έχει αλλάξει, θα χρειαστούν σήματα, σημάδια, ενδείξεις, που θα τις θεωρήσουν αποδείξεις· θα προβληματιστούν σε σχέ­ση με τα σημάδια, για να ανασυνθέσουν την ταυτότητα του Οδυσσέα. Ο σκύλος καθόλου: από την πρώτη στιγμή ξέρει ότι είναι ο Οδυσσέας, το οσφραίνεται. Βλέποντας το γέρικο σκυ­λί του, ο Οδυσσέας συγκινείται πάρα πολύ, είναι έτοιμος να κλάψει· απομακρύνεται γρήγορα. Ο σκύλος πεθαίνει, ο Εύ- μαιος δεν αντιλήφθηκε τίποτα. Προχωρούν. Στο κατώφλι του παλατιού, συναντά έναν άλλο ζητιάνο, τον Ίρο, πιο νέο στην όψη από τον Οδυσσέα. ΟΊρος είναι ο επίσημος ζητιάνος, βρ ί­σκεται εκεί πολλούς μήνες, δέχεται τις κοροϊδίες και τα χτυ­πήματα των μνηστήρων όταν γλεντοκοπούν. Αποπαίρνει τον Οδυσσέα, που είναι μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο σαν αυτόν: «Τ ι στο καλό γυρεύεις εδώ πέρα; Άδειασέ μου τη γωνιά, αυτή η θέση είναι δική μου, μη διανοηθείς να μείνεις, δεν πρόκειται να πάρεις το παραμικρό». Ο Οδυσσέας απαντά: «Αυτό θα το δούμε». Μπαίνουν μέσα μαζί. Οι μνηστήρες κάθονται στο τρα­πέζι, είναι η ώρα του φαγητού, οι δούλες τούς σερβίρουνε να πιουν και να φάνε. Όταν βλέπουν δυο ζητιάνους αντί για έναν, βάζουν τα γέλια. ΟΊρος αρχίζει να τσιγκλάει τον Οδυσσέα και οι μνηστήρες διασκεδάζουν, πιστεύοντας ότι οΊρος, σαν πιο νέος, θα νικήσει εύκολα τον άλλο, το γέρο. 0 Οδυσσέας στην αρχή αρνείται να παλέψει, έπειτα δέχεται να λύσουν τη δια­φορά τους με γροθιές. Όλοι κοιτάζουν. 0 Οδυσσέας ανασηκώ- νει το χιτώνα του και οι μνηστήρες ανακαλύπτουν ότι ο ξεμω­ραμένος γέρος έχει δυνατά μεριά και η έκβαση του αγώνα θα είναι αβέβαιη. Αρχίζει ο αγώνας και μέχρι να πεις αλεύρι ο Οδυσσέας έχει σωριάσει τον Ίρο καταγής, τον έχει τσακίσει, μέσα στις χαρούμενες κραυγές της ομήγυρης που τον επευφη­μεί. 0 Οδυσσέας πετάει τον Ίρο έξω από το παλάτι, στη συ­νέχεια όμως δέχεται ένα σωρό προσβολές και ταπεινώσεις: ένας μνηστήρας μάλιστα δε μένει στα λόγια. Του πετάει με δύναμη πάνω από το τραπέζι ένα βοϊδοπόδαρο για να τον πλη­γώσει, τον πετυχαίνει στον ώμο και τον λαβώνει. Τα πνεύμα­τα ηρεμεί ο Τηλέμαχος, ο οποίος δηλώνει: «Ο άνθρωπος αυ­

142 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τός είναι φιλοξενούμενος μου, δε θέλω να τον προσβάλλετε ούτε να τον κακομεταχειρίζεστε».

Μια ουλή με την υπογραφή Οδυσσέας

0 ΟΔΤΣΣΕΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ την ταυτότητά του σε κάποιους συ­γκεκριμένους ανθρώπους γιατί χρειάζεται τη βοήθειά τους. Πρώτα πρώτα στον Τηλέμαχο, ο οποίος έχει γυρίσει από το τα­ξίδι που έκανε προσπαθώντας να μάθει νέα για τον πατέρα του. Επιστρέφοντας, γλίτωσε από την ενέδρα που του είχαν στήσει οι μνηστήρες, οι οποίοι είχαν πληροφορηθεί την αναχώρησή του. Θέλησαν λοιπόν να επωφεληθούν και να τον σκοτώσουν, ώστε να παντρευτούν την Πηνελόπη χωρίς κανένα εμπόδιο. Όποιος παντρευόταν την Πηνελόπη, θα πλάγιαζε στο κρεβάτι του Οδυσσέα, στη βασιλική κλίνη, και θα γινόταν συνεπώς ο κύριος της Ιθάκης. Ειδοποιημένος από την Αθηνά, ο Τηλέμαχος ξέφυ- γε από την παγίδα, αποβιβάστηκε σε άλλο σημείο από εκεί όπου τον περίμεναν και πήγε κατευθείαν στον Εύμαιο.

Πρώτη συνάντηση μεταξύ Τηλέμαχου και Οδυσσέα. 0 Εύ- μαιος φεύγει για να ειδοποιήσει την Πηνελόπη ότι ο γιος της είναι ζωντανός. 0 Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος είναι μόνοι τους στην καλυβίτσα του χοιροβοσκού, εμφανίζεται η Αθηνά. 0 Οδυσσέας τη βλέπει, τα σκυλιά επίσης οσφραίνονται την πα­ρουσία της, τρομοκρατούνται, το τρίχωμά τους ορθώνεται, βά­ζουν την ουρά στα σκέλια, κρύβονται κάτω από το τραπέζι. 0 Τηλέμαχος, από την άλλη, δε βλέπει τίποτα. Η θεά καλεί τον Οδυσσέα να την ακολουθήσει έξω. Τον αγγίζει με το μαγικό της ραβδί και ο Οδυσσέας παίρνει την αλλοτινή του μορφή. Δε σιχαίνεσαι πια να τον βλέπεις, μοιάζει με τους θεούς που κα­τοικούν στον απέραντο ουρανό. 0 Τηλέμαχος τον βλέπει να μπαίνει μέσα στην καλύβα και δεν πιστεύει στα μάτια του: πώς ο γερο-ζητιάνος έγινε θεός; 0 Οδυσσέας τού δίνει γνωριμιά, αλλά ο Τηλέμαχος δεν τον πιστεύει αν δε δει κάποια απόδει­ξη. 0 Οδυσσέας αρνείται να του δώσει απόδειξη και τον μα­λώνει, όπως πατέρας το γιο: «Θα σταματήσεις αυτό το βιολί;

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 143

Βλέπεις μπροστά σου τον πατέρα σου και δεν τον αναγνωρί­ζεις;». Ο Τηλέμαχος δεν μπορεί βεβαίως να τον αναγνωρίσει, αφού δεν τον έχει δει ποτέ στη ζωή του. «Σου λέω ότι είμαι ο Οδυσσέας». 0 Οδυσσέας με αυτό τον τρόπο επιβάλλεται και παίρνει απέναντι στον Τηλέμαχο τη θέση του πατέρα. 0 Τηλέ­μαχος, ως τώρα, δεν έχει καμία θέση, διότι δεν είναι ακόμα άντρας, αλλά δεν είναι και παιδί πια, διότι εξαρτάται από τη μητέρα του, αλλά θέλει την ίδια στιγμή να είναι ελεύθερος: η θέση του είναι διφορούμενη, το γεγονός όμως ότι ο πατέρας του βρίσκεται μπροστά του, αυτός ο πατέρας για τον οποίο καν δεν ήξερε αν είναι ζωντανός και που ίσως να μην ήταν καν πατέ­ρας του, παρ’ όλα όσα του είχαν πει — όταν βλέπει λοιπόν τον πατέρα του να στέκει εμπρός του, με σάρκα και οστά, να του μιλάει όπως πατέρας σε γιο, τότε η ταυτότητα του Οδυσσέα ως πατέρα ενισχύεται, αλλά εξίσου επιβεβαιώνεται και η ταυ­τότητα του Τηλέμαχου ως γιου. Γίνονται αμφότεροι οι δύο πόλοι μιας κοινωνικής, ανθρώπινης σχέσης, θεμελιακής για την ταυτότητά τους.

Με τη βοήθεια του Εύμαιου και του Φιλοίτιου, πηγαίνουν στη συνέχεια να οργανώσουν την επιχείρηση της εκδίκησης. Στο μεταξύ, λίγο έλειψε το σχέδιο του Οδυσσέα να τιναχτεί στον αέρα. Η Πηνελόπη ζήτησε να δει το γέρο ζητιάνο, για την παρουσία του οποίου της είχε μιλήσει ο Τηλέμαχος, και στον οποίο, όπως της είπε η βάγια της η Ευρύκλεια, είχαν φερθεί αισχρά οι μνηστήρες. Τον δέχεται και του κάνει ερωτήσεις, όπως κάνει σε όλους τους περαστικούς ταξιδιώτες, για να μά­θει μην τυχόν και είδαν τον Οδυσσέα. Της διηγείται, φυσικά, μια ψεύτικη ιστορία, όπως το συνηθίζει. «Τον είδα και όχι μόνο* πάει καιρός τώρα, πριν από είκοσι χρόνια, όταν έφευγε για την Τροία και πέρασε από το σπίτι μας· ο αδελφός μου ο Ιδομενέας έφυγε να πολεμήσει μαζί του. Εγώ ήμουν πολύ μ ι­κρός. Του έκανα πολλά δώρα». Η βασίλισσα ακούει την ιστο­ρία και αναρωτιέται αν είναι αληθινή ή όχι. «Δώσε μου μια απόδειξη για τους ισχυρισμούς σου. Μπορείς να μου περιγρά- ψεις το χιτώνα που φορούσε;» Εννοείται ότι ο Οδυσσέας π ε­

144 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ριγράφει με κάθε λεπτομέρεια το υπέροχο ύφασμα, και ιδ ια ι­τέρως ένα πολύτιμο κόσμημα που του είχε δώσει η Πηνελόπη, ένα κόσμημα σκαλιστό που παρίστανε ένα παγόνι να τρέχει... Τότε η Πηνελόπη σκέφτεται: «Όπως τα λέει είναι, αλήθεια λ έε ι» και νιώθει, όπως είναι φυσικό, ένα αίσθημα συμπάθειας για το γέρο απόκληρο, και μάλιστα καθώς σκέφτεται ότι έχει δει τον Οδυσσέα, ότι τον βοήθησε. Ζητάει από τη βάγια της την Ευρύκλεια να τον φροντίσει, να τον λούσει, να του πλύνει τα πόδια. Τότε η βάγια ανακοινώνει στην Πηνελόπη ότι μοιά­ζει του Οδυσσέα, όσο και αν απορούμε πώς γίνεται αυτό, από τη στιγμή που η Αθηνά τού έχει αλλάξει εντελώς όψη. «Έχει τα ίδια χέρια και τα ίδια πόδια». Η Πηνελόπη απαντά: «Όχι, δεν είναι ακριβώς ίδια: έχει τα χέρια και τα πόδια που θα είχε ο Οδυσσέας σήμερα, είκοσι χρόνια μεγαλύτερος και μετά από όλες τις συμφορές που τον έχουν βρει, αν είναι ακόμα στη ζωή».

Η ταυτότητα του Οδυσσέα θέτει πολλαπλά προβλήματα. Δεν είναι απλώς μεταμορφωμένος σε ζητιάνο, αλλά, αφού ήταν είκοσι πέντε χρονών όταν έφυγε, σήμερα είναι σαράντα πέντε. Ακόμα και αν τα χέρια του δεν έχουν αλλάξει, δεν μπορεί να είναι ίδια και απαράλλαχτα. Είναι συγχρόνως ο ίδιος και εντε­λώς διαφορετικός. Η βάγια υποστηρίζει πάντως ότι του μοιά­ζει και λέει στον Οδυσσέα: «Από όλους όσους έχουν έρθει εδώ πέρα, ταξιδιώτες, ζητιάνους, στους οποίους προσφέραμε φ ι­λοξενία, εσύ μου θυμίζεις από όλους πιο πολύ τον Οδυσσέα. — Μάλιστα, έχετε δίκιο, λέει ο Οδυσσέας, μου το έχουν ξανα- πεί αυτό». Σκέφτεται τότε ότι αν η Ευρύκλεια του πλύνει τα πόδια, θα δει μια χαρακτηριστική ουλή που έχει, με κίνδυνο, αν η ταυτότητά του αποκαλυφθεί πριν από την ώρα της, να βρεθεί σε δύσκολη θέση και να πάει όλο το σχέδιο στράφι.

Γιατί ο Οδυσσέας, όταν ήταν μικρός, δεκαπέντε, δεκάξι χρονών, είχε πάει στον παππού του, τον πατέρα της μητέρας του, για να μυηθεί στη ζωή του κούρου, από παιδί να γίνει άντρας* το αγόρι, οπλισμένο με ένα δόρυ, έπρεπε να αντιμε­τωπίσει, ολομόναχο και υπό την επιτήρηση των εξαδέλφων του,

Ο Δ ΪΣ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 145

και να νικήσει ένα τεράστιο αγριογούρουνο — και το νίκησε, αλλά το αγριογούρουνο όρμησε πάνω του και του έσκισε το πόδι στο γόνατο. Γύρισε λοιπόν πίσω περιχαρής αλλά με την ουλή, την οποία έδειξε σε όλον τον κόσμο, και διηγήθηκε με κάθε λεπτομέρεια τι έγινε, πώς τον περιποιήθηκαν, πώς τον γέμισαν δώρα. Πρώτη πρώτη στο ακροατήριο ήταν φυσικά η βάγια, η Ευρύκλεια: όταν ο παππούς του, ο Αυτόλυκος, είχε έρθει παλιά στη γέννηση του παιδιού, εκείνη κρατούσε το μωρό στα γόνατα* παρακάλεσε τον Αυτόλυκο να διαλέξει ένα όνο­μα για τον εγγονό του. Έτσι πήρε ο Οδυσσέας το όνομά του. Επειδή ένα από τα καθήκοντα της Ευρύκλειας ήταν να πλένει τα πόδια των φιλοξενούμενων, θα πρέπει να είχε γίνει ειδική σ’ ό,τι αφορά τα πόδια. 0 Οδυσσέας σκέφτεται: «Αν δει την ουλή, θα καταλάβει. Θα είναι ένα σήμαγι αυτήν, το σημάδι ότι είμαι ο Οδυσσέας, η υπογραφή μου».

Κάθεται λοιπόν σε μια σκοτεινή γωνιά, όπου δε φαίνεται τίποτα. Η βάγια πάει να γεμίσει τη λεκάνη χλιαρό νερό, παίρ­νει μες στο σκοτάδι το πόδι του Οδυσσέα, το χέρι της γλιστράει στο γόνατο, πιάνει το εξόγκωμα, κοιτάζει, αφήνει τη λεκάνη να πέσει κάτω, χύνεται το νερό. Βγάζει μια φωνή. Ο Οδυσσέας τής κλείνει το στόμα: καταλαβαίνει. Ρίχνει μια ματιά στην Πηνελόπη, για να της ανακοινώσει με το βλέμμα το νέο ότι ο άντρας αυτός είναι ο Οδυσσέας. Η Αθηνά εμποδίζει την Πηνε­λόπη να δει το βλέμμα της, για να μη μάθει τίποτα. «Μ ικρέ μου Οδυσσέα, μουρμουρίζει η Ευρύκλεια, πώς μπόρεσα να μη σε αναγνωρίσω αμέσως;» Ο Οδυσσέας τής λέει να σωπάσει. Τον αναγνώρισε, η Πηνελόπη όμως δεν πρέπει να μάθει τίπο­τα. Ο Οδυσσέας θα δείξει επίσης την ουλή στο χοιροβοσκό και στο γελαδάρη, για να αποδείξει την ταυτότητά του.

Τεντώνοντας το βασιλικό τόξο

Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ, με την παρακίνηση της Αθηνάς, αποφασίζει ότι αρκετά κράτησε το διαγούμισμα του σπιτιού της. Θα προκη­ρύξει λοιπόν αγώνα με έπαθλο το χέρι της. Κατεβαίνει από

146 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ Θ ΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

την κάμαρη της —η Αθηνά την έχει κάνει ακόμα πιο όμορφη— και αναγγέλλει στον Οδυσσέα και στους μνηστήρες, που έχουν μείνει άφωνοι από θαυμασμό, ότι η διαρκής απομόνωσή της έλαβε πλέον τέλος. «Όποιος από σας καταφέρει να τεντώσει το τόξο του άντρα μου και να πετύχει τους στόχους που θα στήσουμε στη σειρά στη μεγάλη αίθουσα, θα γίνει σύζυγός μου και η ιστορία θα λήξει* έτσι, μπορούμε να αρχίσουμε κιόλας τις ετοιμασίες του γάμου, μπορούμε δηλαδή να στολίσουμε το σπίτι και να ετοιμάσουμε το γλέντι». Οι μνηστήρες πετούν από τη χαρά τους: ο καθένας τους είναι σίγουρος ότι αυτός θα κα­ταφέρει να τεντώσει το τόξο. Η Πηνελόπη παίρνει το τόξο και τη γεμάτη βέλη φαρέτρα από εκεί όπου τα είχε κρυμμένα και τα παραδίδει στον Εύμαιο. Στη συνέχεια, αποσύρεται, επ ι­στρέφει στα διαμερίσματά της. Ξαπλώνει στην κλίνη της, και η Αθηνά τής χαρίζει την ηρεμία και το γλυκό ύπνο που ποθεί.

0 Οδυσσέας φροντίζει να σφαλιστούν οι πόρτες της μεγά­λης αίθουσας, ώστε να μην μπορεί κανείς να φύγει και οι μνη­στήρες να μην έχουν πρόσβαση στα όπλα τους. Εκείνη τη στιγ­μή αρχίζει το επίσημο τελετουργικό του τόξου. Όλοι προσπα­θούν να το τεντώσουν, αλλά δεν τα καταφέρνουν. Ούτε και ο Αντίνοος, ο πιο σίγουρος από όλους για την επιτυχία του, τα καταφέρνει. Τότε ο Τηλέμαχος δηλώνει ότι θα δοκιμάσει και αυτός τις δυνάμεις του, πράγμα που σημαίνει ότι, επειδή ταυ­τίζεται ως ένα σημείο με τον Οδυσσέα, η μητέρα του θα μείνει μαζί του, στην εξουσία του, και δε θα ξαναπαντρευτεί. Δοκι­μάζει, σχεδόν κατορθώνει να το τεντώσει, τελικά όμως απο­τυγχάνει. 0 Οδυσσέας τού παίρνει το τόξο από τα χέρια και, ως φτωχός ζητιάνος πάντα, λέει: «Θα δοκιμάσω κι εγώ». Φυ­σικά, οι μνηστήρες τον βρίζουν: «Τρελάθηκες, έχασες τα μυα­λά σου, φαντάζεσαι δηλαδή ότι μπορεί να παντρευτείς τη βα­σίλισσα;». Η Πηνελόπη αποκρίνεται ότι στη συγκεκριμένη π ε­ρίπτωση δεν τίθεται θέμα γάμου, θα κριθεί απλώς η δεξιότη­τά του στην τοξοβολία. 0 Οδυσσέας δηλώνει ότι προφανώς δε θέλει να την παντρευτεί, αλλά ότι παλιά ήταν καλός στο τόξο και θέλει να δει αν κρατάνε ακόμα τα κότσια του. «Μας κο­

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝΘ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 147

ροϊδεύεις» διαμαρτύρονται οι μνηστήρες, η Πηνελόπη όμως επιμένει: «Όχι, αφήστε τον να δοκιμάσει, αν ο άντρας αυτός που κάποτε συνάντησε το σύζυγό μου τα καταφέρει, θα του προσφέρω πολλά δώρα, θα του προσφέρω στέγη, θα του δώσω τα μέσα να πάει αλλού, θα τον γλιτώσω από τη φτώχεια και τη μιζέριατου ζητιάνου, θα τον κάνω άνθρωπο». Ούτε στιγμή δεν της πέρασε από το νου ότι θα μπορούσε να τον πάρει άντρα της. Και αμέσως γυρίζει στο γυναικωνίτη.

0 Οδυσσέας παίρνει το τόξο, το τεντώνει χωρίς μεγάλη προ­σπάθεια, ρίχνει ένα βέλος και σκοτώνει ένα μνηστήρα, τον Αντί- νοο, αφήνοντας κατάπληκτους τους υπόλοιπους: βάζουν τις φωνές, γίνονται έξαλλοι με την αδεξιότητα αυτού του μανια­κού, που είναι δημόσιος κίνδυνος, που δεν ξέρει να ρίχνει με το τόξο. Αντί να βρει το στόχο, έριξε και σκότωσε έναν παρι- στάμενο. 0 Οδυσσέας όμως, με τη βοήθεια του Τηλέμαχου, του γελαδάρη και του χοιροβοσκού, τους σκοτώνει όλους. Οι μνη­στήρες προσπαθούν να ξεφύγουν, αλλά πέφτουν και οι εκατό νεκροί.

Η αίθουσα έχει πλημμυρίσει αίματα. Η Πηνελόπη έχει ανέ­βει στα διαμερίσματά της και δε βλέπει τίποτα, δεν ακούει τίποτα, διότι και πάλι την έχει αποκοιμίσει η Αθηνά. Μαζεύουν τα πτώματα των μνηστήρων, πλένουν και καθαρίζουν την α ί­θουσα, τακτοποιούν τα πάντα. 0 Οδυσσέας ρωτάει ποιες από τις δούλες πλάγιαζαν με τους μνηστήρες και διατάσσει να τ ι­μωρηθούν. Τις δένουν όλες μαζί και τις κρεμάνε, σαν τις πέρ­δικες, γύρω γύρω από το ταβάνι. Σκοτεινιάζει. Την επομένη, κάνουν ότι ετοιμάζουν τα του γάμου, ώστε οι γονείς των μνη­στήρων να μην υποψιαστούν τίποτα για τη δολοφονία των παι­διών τους. Το σπίτι παραμένει κλειστό, τάχα για το γάμο. Ακούγεται μουσική, όλο το σπίτι αντηχεί από τη βουή της γιορ­τής. Η Ευρύκλεια ανεβαίνει τα σκαλιά τέσσερα τέσσερα για να ξυπνήσει την Πηνελόπη: «Κατέβα, οι μνηστήρες είναι νε­κροί, είναι κάτω ο Οδυσσέας». Η Πηνελόπη δεν μπορεί να το πιστέψει: «Αν μου έλεγε κάποιος άλλος τέτοιες σαχλαμάρες, θα τον πέταγα έξω. Μην παίζεις με τον πόνο και τις ελπίδες

148 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μου». Η βάγια επιμένει: «Ε ίδα την ουλή του, τον αναγνώρι­σα, και ο Τηλέμαχος το ίδιο. Σκότωσε όλους τους μνηστήρες, δεν ξέρω πώς, δεν ήμουν μπροστά, δεν είδα τίποτα, μόνο ά- κουγα».

Η Πηνελόπη κατεβαίνει κάτω με ανάμεικτα συναισθήματα. Από τη μια μεριά, ελπίζει να είναι πραγματικά ο Οδυσσέας και, από την άλλη δεν μπορεί να πιστέψει πώς τα κατάφερε, μόνος του μαζί με τον Τηλέμαχο, να σκοτώσει τους εκατό π ε­ρίπου νεαρούς πολεμιστές που βρίσκονταν εκεί. Αυτός ο άντρας, που είναι, υποτίθεται, ο Οδυσσέας, της έλεγε ψέμα­τα, λοιπόν, όταν ισχυριζόταν ότι είχε συναντήσει τον άντρα της πριν από είκοσι χρόνια. Της διηγήθηκε «ψέματα που μοιάζουν με την αλήθεια», ποιος της λέει λοιπόν ότι δε λέει και πάλι ψέματα; Φτάνει στη μεγάλη αίθουσα, αναρωτιέται τι να κά­νει, να τρέξει άραγε προς το μέρος του, αλλά στέκει ακίνητη. Ο Οδυσσέας, με την όψη του γερο-ζητιάνου, στέκεται απένα­ντι της με τα μάτια κατεβασμένα και δε λέει κουβέντα. Η Πη­νελόπη δεν μπορεί να μιλήσει, σκέφτεται ότι ο γέρος δε μοιά­ζει καθόλου με τον Οδυσσέα της. Η θέση της είναι εντελώς δια­φορετική από εκείνη των υπολοίπων. Οι οποίοι με την επιστρο­φή του Οδυσσέα αποκτούν μια ορισμένη κοινωνική θέση. Ο Τηλέμαχος είχε ανάγκη από έναν πατέρα και, όταν εμφανίζε­ται ο Οδυσσέας, ξαναγίνεται ο γιος του. Ο πατέρας του Οδυσ­σέα θα ξαναβρεί το γιο του. Το ίδιο και οι δούλοι, ξαναβρί­σκουν τον αφέντη που έχασαν, όλοι αυτοί είχαν ανάγκη, για να είναι αυτοί που είναι, να αποκαταστήσουν την κοινωνική σχέση η οποία αποτελεί το έρεισμα της θέσης τους. Η Πηνε­λόπη, όμως, δεν έχει ανάγκη από σύζυγο, δεν ψάχνει για σύ­ζυγο, καμιά εκατοστή άντρες έτρεχαν πίσω από τα φουστά­νια της εδώ και χρόνια πολιορκώντας τη θέση του συζύγου και της έσπαζαν τα νεύρα. Δε θέλει σύζυγο, θέλει τον Οδυσσέα. Αυτόν τον άντρα θέλει. Για την ακρίβεια, θέλει «τον Οδυσσέα της νιότης της». Κανένα από τα εμφανή σημάδια που έπεισαν τους υπόλοιπους, τα σημάδια όπως η ουλή, το γεγονός ότι τέντωσε το τόξο, δεν αποτελούν γ ι’ αυτήν απόδειξη ότι έχει

Ο Δ Τ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η ΑΝ Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 149

μπροστά της τον Οδυσσέα της. Και άλλοι άντρες θα μπορού­σαν να έχουν τα ίδια σημάδια. Θέλει τον Οδυσσέα, ένα συγκε­κριμένο δηλαδή πρόσωπο, που υπήρξε σύζυγός της στο πα­ρελθόν και έχει εξαφανιστεί εδώ και είκοσι χρόνια* αυτό το χάσμα των είκοσι ετών πρέπει να καλυφθεί. Θέλει λοιπόν ένα σημάδι μυστικό που μόνο αυτή κι αυτός να το γνωρίζουν και αυτό το σημάδι υπάρχει. Η Πηνελόπη πρέπει να φανεί πιο πονηρή από τον Οδυσσέα. Ξέρει ότι είναι πολύ καλός στα ψ έ­ματα, γ ι’ αυτό το λόγο θα του στήσει παγίδα.

Το κοινό τους μυστικό

ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΗΜΕΡΑ, η Αθηνά μεταμόρφωσε τον Οδυσσέα και του ξαναέδωσε την πραγματική του μορφή: τη μορφή ενός Οδυσσέα είκοσι χρόνια μεγαλύτερου. Εμφανίζε­ται λοιπόν ξανά μπροστά στην Πηνελόπη, ωραίος σαν ήρωας, και πάλι όμως αυτή δε λέει να τον αναγνωρίσει. Ο Τηλέμαχος είναι έξαλλος μαζί της. Το ίδιο και η Ευρύκλεια. Την κατηγο­ρούν ότι έχει καρδιά από πέτρα. Χάρη σ’ αυτή την ατσάλινη καρδιά όμως κατάφερε να αντέξει όλα όσα υπέφερε από τους μνηστήρες. «Αν όντως ο άντρας αυτός είναι ο ένας και μονα­δικός Οδυσσέας, θα σμίξουμε και πάλι, διότι έχουμε σημάδι μυστικό και σίγουρο εμείς οι δυο, σημάδι αδιάψευστο που αυτός κι εγώ γνωρίζουμε μονάχα». 0 Οδυσσέας χαμογελάει, νομίζει ότι όλα βαίνουν κατ’ ευχήν. Πονηρή όμως αυτή, την ώρα που βραδιάζει, ζητάει από τις δούλες να βγάλουν έξω από την κάμαρή της το κρεβάτι για τον Οδυσσέα, διότι δε θα κοιμη­θούν μαζί. Δεν προλαβαίνει να δώσει τις διαταγές αυτές και ο Οδυσσέας γίνεται θηρίο, τον πιάνει λύσσα: «Τ ι έκανε λέει; Να φέρουν εδώ πέρα το κρεβάτι; Αλλά το κρεβάτι αυτό δεν μπο­ρεί να μετακινηθεί! — Γιατί, παρακαλώ; — Γιατί, ωρύεται ο Οδυσσέας, αυτό το κρεβάτι εγώ το έχω φτιαγμένο* δεν το έστησα να πατάει σε τέσσερα πόδια και να μετακινείται, το ένα πόδι του είναι μια ελιά, ριζωμένη στο χώμα, πάνω στην ελιά αυτή, που τη σκάλισα και την κλάδεψα, με βάση την ελιά

150 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αυτή, που παρέμεινε ανέπαφη στο χώμα, κατασκεύασα την κλί­νη μου. Δεν μπορεί να κουνηθεί». Στα λόγια αυτά, η Πηνελό­πη πέφτει στην αγκαλιά του: «Είσαι ο Οδυσσέας».

Το πόδι αυτό του κρεβατιού εννοείται ότι σημαίνει πολλά και διάφορα. Είναι σταθερό, αμετάβλητο. Το πόδι του νυφι­κού κρεβατιού, το οποίο είναι αμετακίνητο, εκφράζει το αναλ­λοίωτο μυστικό που μοιράζονται οι δυο τους, την αρετή της μιας, την ταυτότητα του άλλου. Την ίδια ώρα, το κρεβάτι όπου σμίγουν η Πηνελόπη και ο Οδυσσέας, είναι το κρεβάτι που επιβεβαιώνει και επισφραγίζει τα καθήκοντα του ήρωα ως βασιλιά της Ιθάκης. Συμβολίζει τα νόμιμα δικαιώματα του ζευγαριού, βάσει των οποίων βασιλεύουν στον τόπο τους, ως δίκαιος βασιλιάς και δίκαιη βασίλισσα, και σχετίζεται με τη γονιμότητα του εδάφους και των κοπαδιών. Το μυστικό αυτό σημάδι όμως, που μόνο οι δυο τους το γνωρίζουν και το κρα­τούν στη μνήμη τους παρ’ όλα τα χρόνια, συμβολίζει ακόμα και όλα όσα τους δένουν, ώστε να είναι ζευγάρι, την ομοφροσύ­νη, την κοινή αντίληψη των πραγμάτων. Όταν η Ναυσικά τόλ­μησε και μίλησε μπροστά του για γάμο, ο Οδυσσέας τής δή­λωσε ότι, για έναν άντρα και μια γυναίκα που πρόκειται να παντρευτούν, το πιο σημαντικό πράγμα είναι η ομοφροσύνη: οι σκέψεις και τα αισθήματα του άντρα και της γυναίκας πρέπει να ταιριάζουν. Αυτό ακριβώς συμβολίζει το νυφικό κρεβάτι.

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε λοιπόν ότι όλα έχουν τ ε ­λειώσει, δεν είναι όμως έτσι ακριβώς. Υπάρχει και ο Λαέρτης, ο πατέρας του Οδυσσέα, που δεν ξέρει ότι γύρισε ο γιος του. Ο Οδυσσέας έχει ένα γιο, έχει τη γυναίκα του, και στο βλέμμα της διαβάζει πόσο απόλυτα πιστή τού είναι, έχει δούλους. Πριν τελειώσει η ιστορία, ο Οδυσσέας θα επισκεφτεί τον πατέρα του. Δε μοιάζει πια με ζητιάνο, θέλει να δει αν θα τον γνωρί­σει ο πατέρας του μετά από είκοσι χρόνια. Άραγε ο Οδυσσέας έχει μείνει ο ίδιος μετά από είκοσι χρόνια; Φτάνει στο π ερ ι­βόλι όπου έχει αποσυρθεί ο πατέρας του, μόνος, δυστυχής, και καλλιεργεί τη γη μαζί με δυο δούλους και μια δούλα. Ο πατέ­

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν ΘΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 151

ρας του, ο Λαέρτης, βρίσκεται στην ίδια κατάσταση με τον Άργο πάνω στο σωρό την κοπριά, και με αυτόν τον ίδιο όταν παρουσιάστηκε σαν ζητιάνος στο παλάτι. Φτάνει ο Οδυσσέας, ο Λαέρτης τον ρωτά τι θέλει. 0 Οδυσσέας αρχίζει να του λέει διάφορα ψέματα: «Ε ίμα ι ξένος». Πάνω στην κουβέντα, καμώ­νεται ότι παίρνει τον πατέρα του για σκλάβο. «Ποπό, πραγ­ματικά βρομάς και ζέχνεις, τα ρούχα σου είναι μες στη λέρα, το δέρμα σου το βλέπει κανείς και αηδιάζει, το καπέλο σου είναι από τομάρι, σαν αυτά που φορούν οι τελευταίοι δούλοι». Το Λαέρτη δεν τον νοιάζει διόλου τι του λένε, μια ερώτηση του τριβελίζει το μυαλό και μόνο: Μήπως ο ξένος ταξιδιώτης έχει κανένα νέο από το γιο του; 0 Οδυσσέας κάθεται λοιπόν και του διηγείται κάτι ιστορίες, πολύ βαρετές.

0 Λαέρτης βάζει τα κλάματα: «Ε ίναι νεκρός;», και αρπά­ζει χώμα από κάτω και το σκορπίζει στο κεφάλι του. Βλέπο- ντάς τον τόσο θλιμμένο, ο Οδυσσέας εκτιμά ότι φτάνουν πια τα ψέματα: «Σταμάτα, Λαέρτη, εγώ είμαι ο Οδυσσέας. — Κι από πού και ως πού να σε πιστέψω; Δώσε μου σημάδια». 0 Οδυσσέας τού δείχνει την ουλή του, αλλά του πατέρα του δεν του αρκεί. Του διηγείται τότε πώς, όταν ήταν μικρό παιδί, ο Λαέρτης, στην ακμή της ηλικίας του τότε, του είχε δείξει, ονο­ματίσει και χαρίσει όλα τα δέντρα που υψώνονται ως εκεί που φτάνει το μάτι. Ήταν δεκατρείς αχλαδιές, δέκα μηλιές, σαρά­ντα συκιές, πενήντα σειρές κλήματα. Διηγείται μέχρι κεραίας όλες τις γνώσεις που του είχε μεταδώσει ο Λαέρτης, σχετικά με την καλλιέργεια της γης, την ανάπτυξη τω φυτών και των δέντρων. 0 γερο-Λαέρτης, βουτηγμένος στα δάκρυα, από τη χαρά του όμως τώρα, πέφτει στην αγκαλιά του Οδυσσέα: αυτός που έμοιαζε ως τώρα ράκος ανθρώπινο, νιώθει να γίνεται και πάλι ο βασιλιάς Λαέρτης. Η θέση του Οδυσσέα σε σχέση με τον Τηλέμαχο ήταν η θέση του πατέρα, τώρα σε σχέση με το Λαέρτη γίνεται μικρό παιδί. Το αποτέλεσμα είναι εντελώς απρόσμενο. 0 Λαέρτης μπαίνει μέσα στο σπίτι και όταν ξα­ναβγαίνει είναι ωραίος σαν θεός. Έχει βάλει λίγο και η Αθηνά το χεράκι της. Όταν ξαναβρίσκει την κοινωνική σχέση που τον

152 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

συνδέει με το γιο του, γίνεται πάλι όπως ήταν, βασιλικά ωραίος σαν θεός.

Το ξανακερδισμένο παρόν

ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙ, στην πόλη, έχουμε την ελιά στο πόδι του κρεβατιού, καταμεσής στο παλάτι και στο νησί της Ιθάκης, στην ύπαιθρο, έχουμε τη βλάστηση, στον κήπο, που τη φροντίζουν συνεχώς: τα στοιχεία αυτά συνδέουν το παρελθόν με το πα­ρόν. Τα δέντρα που φυτεύτηκαν παλιά έχουν τώρα μεγαλώ­σει. Μάρτυρες αληθινοί, καταγράφουν τη χρονική συνέχεια από την εποχή που ο Οδυσσέας ήταν μικρό παιδί ως σήμερα, που βρίσκεται στα πρόθυρα των γηρατειών. Αυτό δεν κάνουμε άρα­γε και εμείς όταν ακούμε αυτή την ιστορία, δε συνδέουμε το παρελθόν του Οδυσσέα, την αναχώρησή του, με το παρόν και την επιστροφή του; Ιστορούμε μαζί το χωρισμό και το ξανα- σμίξιμό του με την Πηνελόπη. Η μνήμη καταργεί κατά κάποιο τρόπο το χρόνο, παρ’ όλο που είναι συνυφασμένος με το μίτο της αφήγησης. Τον καταργεί και τον αναπαριστά συγχρόνως, αφού ο Οδυσσέας κρατούσε άσβηστο στη μνήμη του το νόστο, αφού η Πηνελόπη κρατούσε άσβηστη στη μνήμη της την ανά­μνηση του Οδυσσέα της νιότης της.

Ο Οδυσσέας κοιμάται με την Πηνελόπη σαν να είναι η πρώτη νύχτα του γάμου τους. Αισθάνονται ξανά νιόπαντροι. Η Αθη­νά φροντίζει να σταματήσει ο ήλιος το άρμα του, ώστε η ημέ­ρα να μην ξημερώσει πολύ νωρίς και η αυγή να αργήσει να φανεί. Η νύχτα αυτή υπήρξε η πιο μακριά νύχτα του κόσμου. Μιλούν, διηγούνται τις περιπέτειες και τις συμφορές τους. Όλα είναι την ώρα αυτή όπως παλιά, ο χρόνος μοιάζει να έχει κα- ταργηθεί. Την επομένη, οι οικογένειες των μνηστήρων πληρο­φορούνται το φόνο, ζητούν εκδίκηση, ένα τσούρμο συγγενείς, αδέλφια, ξαδέλφια, σύγαμπροι, με τα όπλα στο χέρι, έρχονται να πολεμήσουν τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο, το Λαέρτη και τους πιστούς τους δούλους. Η Αθηνά εμποδίζει τη σύγκρουση. Δε θα γίνει μάχη, η ανακωχή, η ειρήνη, η ομόνοια βασιλεύουν

Ο Δ Υ Σ Σ Ε Α Σ Ή Η Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ 153

και πάλι. Στην Ιθάκη όλα είναι πια όπως πριν, υπάρχει ένας βασιλιάς και μια βασίλισσα, υπάρχει ένας γιος, υπάρχει ένας πατέρας, υπάρχουν δούλοι, η τάξη βασιλεύει και πάλι. 0 αοιδός με το τραγούδι του μπορεί να ψάλει τη δόξα και τη μνήμη του νόστου, για όλους τους ανθρώπους όλων των επο­χών.

Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΣΤΗ ΘΗΒΑ

Στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΩΔΕΚΑΘΕΟ, ο Διόνυσος είναι ένας περιθω­ριακός θεός. Ένας θεός ανέστιος, περιπλανώμενος, ένας θεός του πουθενά και του παντού. Την ίδια στιγμή, απαιτεί από όπου περνάει να τον τιμούν, να έχει τη δική του θέση, να υπε­ρέχει, και ειδικότερα στη Θήβα, όπου γεννήθηκε και θέλει οπωσδήποτε να τον λατρεύουν. Μπαίνει στην πόλη σαν τα ξι­διώτης που έρχεται από πολύ μακριά, ένας παράξενος ξένος. Ξαναγυρίζει στη Θήβα επειδή τη θεωρεί το γενέθλιο τόπο του και θέλει να τον υποδεχτούν, να τον αναγνωρίσουν, θέλει η πόλη να αποτελέσει, θα λέγαμε, την επίσημη έδρα του. Περι- πλανώμενος και με έδρα σταθερή, ενσαρκώνει στο ελληνικό πάνθεον, κατά τον Louis Gernet, τον άλλον, τον διαφορετικό, τον περίεργο, τον μυστήριο, τον παραβάτη. Είναι επίσης, σύμ­φωνα με τον Marcel Detienne, ένας θεός επιδημικός. Όταν ε ι­σβάλλει σε έναν τόπο όπου τον περιφρονούν, δεν προλαβαίνει να πατήσει καλά καλά το πόδι του και επιβάλλεται σαν μετα­δοτική ασθένεια και η λατρεία του εξαπλώνεται όπως το κύμα.

Και αιφνιδίως, η ετερότητα, ο άλλος, επιβάλλει την παρου­σία της στους πιο οικείους τόπους. Επιδημική ασθένεια. Ανέ­στιος και εφέστιος, θεός που μοιάζει στους ανθρώπους, δη­μιουργεί μαζί τους σχέσεις διαφορετικής υφής από αυτές που κυριαρχούν γενικώς στην ελληνική θρησκεία, σχέσεις πιο στε­νές, πιο εξατομικευμένες, πιο οικείες, ο Διόνυσος δημιουργεί με τον πιστό του μια σχέση, θα λέγαμε, προσωπική. Και την ίδια στιγμή που η σχέση του με τους ανθρώπους χαρακτήριζε-

Ο Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 155

ται από τέτοια οικειότητα, είναι ο θεός που ίσως βρίσκεται πιο μακριά από όλους σε σχέση με τα ανθρώπινα, ο πιο απρόσι­τος και μυστηριώδης, ένας θεός που δεν μπορούμε να τον συλ- λάβουμε, δεν μπορούμε να τον ταξινομήσουμε. Για την Αφρο­δίτη λέμε ότι είναι η θεά του Έρωτα, για την Αθηνά ότι είναι η θεά του πολέμου και της σοφίας, για τον Ήφαιστο ότι είναι ένας θεός τεχνίτης, σιδεράς, το Διόνυσο όμως δεν μπορούμε να τον κατατάξουμε. Είναι συγχρόνως τα πάντα και τίποτα, παρών και απών την ίδια στιγμή. Οι ιστορίες που αναφέρονται σ’ αυτόν αποκτούν ένα ιδιαίτερο νόημα, αν σκεφτούμε τη σύ­γκρουση ανάμεσα στη νομαδική ζωή, την περιπλάνηση, στο γεγονός ότι είναι μονίμως περαστικός, καθ’ οδόν, ταξιδιώτης, και στην επιθυμία του να εγκατασταθεί, να βρει την ησυχία του, να βολευτεί κάπου όπου δε θα τον έχουν απλώς αποδεχτεί: όπου θα τον έχουν επιλέξει.

Ευρώπη περιπλανώμενη

ΟΛΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΖΕΙ με ένα πρόσωπο στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί: τον Κάδμο, τον πρώτο ηγεμόνα της Θήβας. 0 Κάδ­μος, ο ήρωας ιδρυτής της σπουδαίας, κλασικής αυτής πόλης, είναι και ο ίδιος ξένος, Ασιάτης, Φοίνικας, που έρχεται από πολύ μακριά. Είναι γιος του Αγήνορα, βασιλιά της Τύρου ή της Σιδώνας, και της Τηλέφασσας. Τα πρόσωπα αυτά κατάγονται από την Εγγύς Ανατολή, τη σημερινή Συρία. Το βασιλικό αυτό γένος, οι ηγεμόνες της Τύρου, έχουν κάμποσους γιους, τον Κάδμο και τα αδέλφια του, το Φοίνικα, τον Κύλικα, το Θάσο, και μια κόρη, την Ευρώπη — από την οποία έλκει το όνομά της η ήπειρός μας.

Η Ευρώπη είναι μια γοητευτική νεαρή παρθένος η οποία παίζει με τις συντρόφισσές της στην ακρογιαλιά της Τύρου. 0 Δίας, ψηλά από τον ουρανό, τη βλέπει να κολυμπάει, ίσως γυμ­νή. Δεν ασχολείται με λουλούδια και ανθοδέσμες, όπως κάνουν σε κάποιες ιστορίες οι άλλες κοπέλες που ανάβουν τον πόθο στους θεούς, οι οποίες μαζεύουν υάκινθους, κρίνα και νάρκισ­

156 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σους. Η Ευρώπη στέκεται, στην ακρογιαλιά, σε ένα χώρο ανοι­χτό. Ο Δίας τη βλέπει και αμέσως τη βάζει στο μάτι. Παίρνει τη μορφή ενός υπέροχου λευκού ταύρου, με κέρατα σαν μισο­φέγγαρα. Φτάνει στην ακρογιαλιά και πάει και ξαπλώνει στα πόδια της Ευρώπης, στην ακροθαλασσιά. Η Ευρώπη φοβάται λίγο στην αρχή, αλλά έχει εντυπωσιαστεί από το υπέροχο ζώο και σιγά σιγά το πλησιάζει. 0 ταύρος δεν εμπνέει καμία ανη­συχία με τη συμπεριφορά του, το αντίθετο. Του χαϊδεύει λίγο το κεφάλι, του δίνει χτυπηματάκια στα πλευρά και, καθώς ο ταύρος δεν κινείται και γυρίζει μάλιστα λιγάκι το κεφάλι προς το μέρος της, μόνο που δε γλείφει δηλαδή το λευκό της δέρ­μα, κάθεται στην τεράστια πλάτη του, πιάνει με τα χέρια της τα κέρατα και τότε ο ταύρος τινάζεται, ορμάει στο νερό και διασχίζει τη θάλασσα.

0 Δίας και η οδοιπόρος Ευρώπη περνούν από την Ασία στην Κρήτη. Εκεί ο Δίας σμίγει με την Ευρώπη και, αφού συντελεί- ται η ένωσή τους, την εγκαθιστά μόνιμα, κατά κάποιο τρόπο, στην Κρήτη. Γεννάει παιδιά, το Ραδάμανθη, το Μίνωα, που θα γίνουν οι ηγεμόνες της Κρήτης. 0 Δίας κάνει στους άρχοντες του νησιού ένα δώρο. Ένα πρόσωπο παράξενο, τον Τάλω, ένα χάλκινο γίγαντα που αποστολή του έχει να προσέχει την Κρή­τη, να την κάνει σαν απόρθητο οχυρό, να απομονώσει το νησί από τον υπόλοιπο κόσμο, να εμποδίζει τους ξένους να πλη­σιάζουν και τους νησιώτες να φεύγουν. Τρεις φορές την ημέ­ρα, ο Τάλως κάνει το γύρο του νησιού, ως φύλακας, και δεν αφήνει κανέναν ούτε να πλησιάσει ούτε να φύγει. Είναι αθά­νατος, ανίκητος, σιδερένιος. Η μόνη του αδυναμία είναι η φτέρ­να του, όπου έχει μια φλέβα που κλειδώνει με κλειδί, ώστε να κλείνει καλά. Όλη η σιδερένια του αλκή θα διαλυθεί αν ο σύρ­της αυτός ανοίξει. Άλλοι λένε πως το κλειδί κατάφερε και το γύρισε με τα μαγικά της η Μήδεια η μάγισσα στην Αργοναυ- τική εκστρατεία, και άλλοι πως ένας άλλος ήρωας, ο Ηρακλής, κατάφερε με μια σαϊτιά και πλήγωσε τον Τάλω στο ζωτικό του σημείο και τον σκότωσε.

Όπως και να έχει, με την Ευρώπη τίθεται το ζήτημα της

Ο Δ ΙΟ Ν Υ ΣΟ Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 157

απαγωγής, της μετάβασης από τον έναν κόσμο στον άλλον, όπως επίσης και της περιχαράκωσης της Κρήτης, η οποία κλεί- νεται στον εαυτό της. Μάλιστα, δεν πρόκειται καν για μετά­βαση, για περιπλάνηση πρόκειται: όταν ο Αγήνορας πληροφο­ρείται από τις συντρόφισσες της νεαρής κοπέλας ότι την Ευ­ρώπη την απήγαγε ένας ταύρος, ξεσηκώνει τη γυναίκα και τους γιους του και τους αναθέτει την αποστολή να βρουν την κόρη και αδελφή τους. Φεύγουν λοιπόν οι τρεις γιοι και η μητέρα και πάνε να περιπλανηθούν και αυτοί με τη σειρά τους, αφή­νουν το γενέθλιο τόπο τους, την οικογένεια, το βασίλειό τους, και σκορπίζουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Στη διάρκεια των ατε­λείωτων περιπλανήσεών τους, θα ιδρύσουν μια σειρά πόλεις. 0 Κάδμος φεύγει μαζί με τη μητέρα του και τελικά φτάνει στη Θράκη, αναζητώντας πάντα την αδελφή του, την Ευρώπη, διότι ο Αγήνορας είχε προειδοποιήσει τα παιδιά και τη γυναίκα του να μη γυρίσουν πίσω στο παλάτι αν δε φέρουν μαζί τους και το κορίτσι. Η μητέρα του Κάδμου, η Τηλέφασσα, θα πεθάνει, τιμημένη, στη Θράκη.

Τότε ο Κάδμος πάει στους Δελφούς, να ρωτήσει τι πρέπει να κάνει. Το μαντείο του λέει: «Τελείωσαν οι περιπλανήσεις σου, πρέπει να σταματήσεις, πρέπει να βρεις τόπο να εγκα­τασταθείς, διότι την αδελφή σου δεν πρόκειται να τη βρεις». Η Ευρώπη έχει εξαφανιστεί, είναι μια οδοιπόρος που κανείς δεν ξέρει τι απέγινε, στην πραγματικότητα είναι έγκλειστη στην Κρήτη, ποιος όμως το ξέρει εκτός από το μαντείο των Δελφών; Το μαντείο, ωστόσο, διευκρινίζει: «Θα ακολουθήσεις μια αγελάδα, οδοιπόρο και αυτή, παντού όπου κι αν πάει. Την Ευρώπη την απήγαγε ένας ταύρος ταξιδιώτης, κάπου σταμά­τησε. Εσύ ακολούθα την αγελάδα και, όσο προχωράει, θα ακο­λουθείς τα ίχνη της, τη μέρα όμως που θα ξαπλώσει κάτω και δε θα ξανασηκωθεί, στο μέρος αυτό θα χτίσεις μια πόλη, και θα αποκτήσεις ρίζες, Κάδμε, άνδρα Τυρρηνέ».Έτσι και έπραξε ο Κάδμος, συνοδευόμενος από μερικά παλικάρια. Βλέπουν μια αγελάδα εξαιρετικά όμορφη, με βούλες σαν φεγγάρια, που προεικάζουν την ξεχωριστή της αποστολή. Ακολουθούν το ζω­

158 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ντανό και σε μια δεδομένη στιγμή, αφού περιπλανήθηκε ως τη θέση της μελλοντικής Θήβας, στη Βοιωτία, η αγελάδα σταμα­τάει σε ένα λιβάδι. Η περιπλανώμενη στέκει ακίνητη, η π ερ ι­πλάνηση έχει τελειώσει. Ο Κάδμος καταλαβαίνει ότι σ’ αυτό το μέρος πρέπει να χτίσει την πόλη.

Ο ξένος και οι αυτόχθονες

ΠΡΙΝ ΙΔΡΥΣΕΙ ΤΗΝ ΠΟΛΗ, πρέπει να κάνει μια θυσία στη θεά Αθηνά, την οποία αισθάνεται πολύ οικεία του. Για να γίνει θυ­σία, χρειάζεται νερό. Στέλνει τους συντρόφους του σε μια πηγή, που την ονομάζουν πηγή του Άρη, επειδή την προστα­τεύει ο θεός αυτός, αναθέτοντάς τους να γεμίσουν τα δοχεία, τις υδρίες τους, με νερό. Την πηγή αυτή όμως τη φυλάει ένας δράκος, ένα πολύ άγριο ερπετό, που σκοτώνει όλα τα παλι­κάρια που έρχονται να πάρουν νερό. 0 Κάδμος πάει μόνος του στην πηγή και σκοτώνει το δράκο. Η Αθηνά τον προστάζει τότε να κάνει πρώτα τη θυσία που της έχει υποσχεθεί, στη συνέ­χεια να μαζέψει τα δόντια του σκοτωμένου δράκου που κεί- τεται στο χώμα και να τα σπείρει σε μιαν εντελώς ίσια πεδιά­δα, ένα πεδίον, σαν μια χούφτα σπόρους από δημητριακά. 0 Κάδμος κάνει ό,τι τον διατάζει, φέρνει το νερό, θυσιάζει με ευσέβεια την αγελάδα στην Αθηνά, πάει στην πεδιάδα και σπέρνει τα δόντια του δράκοντα. Δεν προλαβαίνει να τελειώ ­σει τη σπορά και αμέσως ξεπετιέται από το κάθε δόντι ένας πολεμιστής, ενήλικος ήδη, πάνοπλος, με την πολεμική του σκευή, περικεφαλαία, ασπίδα, ξίφος, δόρυ, περικνημίδες, πα­νοπλία. Μόλις ξεφυτρώνουν από το έδαφος, κοιτάζονται ανα­μεταξύ τους, μετράει ο ένας τον άλλον, προκαλεί ο ένας τον άλλον, όπως κάνουν τα πλάσματα που είναι ολοκληρωτικά αφιερωμένα στη σφαγή, στον πόλεμο, την πολεμοχαρή αγριό­τητα, οι πολεμιστές από την κορφή ως τα νύχια. 0 Κάδμος κα­ταλαβαίνει ότι υπάρχει κίνδυνος να στραφούν εναντίον του. Αρπάζει λοιπόν μια πέτρα και, την ώρα που οι πολεμιστές ανταλλάσσουν εχθρικά βλέμματα, την πετάει ανάμεσά τους.

Ο Δ ΙΟ Ν Υ ΣΟ Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 159

Ο καθένας τους πιστεύει ότι ο άλλος έριξε την πέτρα και οι στρατιώτες αρχίζουν να πολεμούν αναμεταξύ τους. Αλληλο- σκοτώνονται, όλοι τους πέφτουν νεκροί εκτός από πέντε, που μένουν ζωντανοί. Οι πολεμιστές αυτοί ονομάζονται Σπαρτοί, αυτοί δηλαδή που τους έχουν σπείρει. Γέννήθηκαν από τη γη, είναι αυτόχθονες. Δεν είναι πλάνητες, είναι ριζωμένοι στο χώμα, συμβολίζουν το θεμελιακό δεσμό με τη θηβαϊκή γη και είναι αφιερωμένοι ολοκληρωτικά στον πόλεμο. Τα ονόματά τους δηλώνουν τη φύση τους: Χθόνιος, Ουδαίος, Πέλωρος, Υπε- ρήνωρ, Εχίων, ονόματα τερατώδη, χθόνια, νύκτια, σκοτεινά και πολεμικά.

Τον Κάδμο, ωστόσο, τον καταδιώκει ο θυμός και η μνησι- κακία του Αρη, επειδή σκότωσε το δράκο, που ήταν, λένε, γιος του. Επτά χρόνια ο Κάδμος θα τον υπηρετήσει, όπως ο Ηρα­κλής, κάτω όμως από διαφορετικές συνθήκες, υπηρέτησε διά­φορα πρόσωπα, ήρωες ή θεούς που είχε προσβάλει. Όταν τ ε ­λειώνουν τα επτά χρόνια, ελευθερώνεται. Οι θεοί είναι ευνοϊ­κοί απέναντι του, ιδιαιτέρως η Αθηνά, σκέφτονται να τον ανα- κηρύξουν ηγεμόνα της Θήβας. Προηγουμένως όμως, ο ξένος αυτός, ο οποίος έφερε στο φως όλα όσα έκρυβε η θηβαϊκή γη στα σπλάχνα της, ριζωμένα και αυτόχθονα, πρέπει να αποκτή­σει απογόνους. Για άλλη μια φορά, θεοί και άνθρωποι έρχο­νται για μια στιγμή κοντά με το γάμο του Κάδμου. Παντρεύε­ται μια θεά, την Αρμονία, κόρη της Αφροδίτης και του Άρη. Του θεού τον οποίο υπηρέτησε για να εξιλεωθεί και ο οποίος φρόντιζε να μην πλησιάζει κανείς τη θηβαϊκή πηγή, το νερό που ξεπηδάει από το έδαφος. Το ίδιο φιλοπόλεμο πνεύμα κληρο­δοτείται και αναβιώνει με τους Σπαρτούς και τη γενιά των «γεννημένων από τη γη», των γηγενών.

Η Αρμονία όμως, από την πλευρά της μητέρας της, της Αφροδίτης, είναι η θεά της ένωσης, της ομόνοιας, της συμφι­λίωσης. Όλοι οι θεοί έρχονται στην ακρόπολη της Θήβας για να τελέσουν τους γάμους, μιας και η νύφη είναι θεά. Το γαμή­λιο τραγούδι το ψάλλουν οι Μούσες. Οι θεοί, ως είθισται, κά­νουν δώρα. Ορισμένα από τα δώρα θα είναι δώρα καταραμέ­

160 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

να, που θα οδηγήσουν στον όλεθρο όσους θα τα κληρονομή­σουν. Ο Κάδμος θα αποκτήσει πολλά παιδιά, μεταξύ των ο­ποίων τη Σεμέλη, την Αυτονόη, την Ινώ, η οποία θα παντρευ­τεί τον Αθάμαντα και θα γίνει η Λευκοθέα, η θαλασσινή θεά. Έχει άλλη μία κόρη, που ονομάζεται Αγαύη. Αυτή θα παντρευ­τεί ένα Σπαρτό, τον Εχίονα, και θα αποκτήσει ένα γιο, τον Πενθέα. Με άλλα λόγια, στις απαρχές της Θήβας συναντάμε την ισορροπία και την ένωση ενός προσώπου που έρχεται από μακριά, του Κάδμου, που με το κατόρθωμά του και με τη βού­ληση των θεών αναγορεύεται ηγεμόνας* από την άλλη, κάποια πρόσωπα που φύτρωσαν από το χώμα, αυτόχθονα, που έχουν τη θηβαϊκή γη κολλημένη κάτω από τα σανδάλια τους και ε ί­ναι πολεμιστές από την κορφή ως τα νύχια. Η πρώτη διαδοχή των βασιλέων της Θήβας δίνει διαρκώς την αίσθηση ότι οι δύο τάσεις, τα δύο αυτά διαφορετικά γένη, θα είναι συμφιλιωμένα, μπορεί όμως να υπάρξουν και εντάσεις, παρεξηγήσεις, συ­γκρούσεις.

Ο μηρός ως μήτρα

ΕΧΟΤΜΕ ΛΟΙΠΟΝ ΜΙΑ ΚΟΡΗ, τη Σεμέλη, ένα πλάσμα πολύ γοη­τευτικό, σαν την Ευρώπη. Ο Δίας θα συνάψει σχέσεις μαζί της, όχι εφήμερες αλλά μακροχρόνιες. Η Σεμέλη λοιπόν, που βλέ­πει το Δία να ξαπλώνει πλάι της, με ανθρώπινη μορφή, κάθε νύχτα, ενώ ξέρει όμως ότι είναι ο Δίας, θέλει να εμφανιστεί μπροστά της ο θεός με όλη του τη λάμψη και τη μεγαλοπρέ­πεια, ως ηγεμόνας των μακαρίων αθανάτων. Τον παρακαλεί και τον ξαναπαρακαλεί συνεχώς να παρουσιαστεί έτσι μπρο­στά της. Όπως είναι φυσικό, μπορεί οι θεοί μερικές φορές να παρίστανται στους γάμους των ανθρώπων, όταν όμως οι άν­θρωποι αξιώνουν από τους θεούς να παρουσιαστούν με την αληθινή τους μορφή, σαν να ήταν οι θνητοί σύντροφοί τους, υπάρχουν σίγουρα κάποιοι κίνδυνοι. Όταν ο Δίας υποχωρεί στις ικεσίες της Σεμέλης και εμφανίζεται μέσα στην απαστράπτου- σα δόξα του, η Σεμέλη καίγεται από την εκτυφλωτική λάμψη,

Ο Δ ΙΟ Ν Τ Σ Ο Σ ΣΤΗ ΘΗΒΑ 161

τη φλόγα από τη θεϊκή αίγλη του εραστή της. Κουβαλάει ήδη στα σπλάχνα της το παιδί του Δία, το Διόνυσο. Ο Δίας λοιπόν δε διστάζει στιγμή, παίρνει το μικρό Διόνυσο από το κορμί της Σεμέλης που σιγοκαίγεται, κάνει μια τομή στο μηρό του, σκί­ζει το μηρό του, μετατρέπει το μηρό του σε γυναικεία μήτρα και βάζει μέσα το μικρό Διόνυσο, έξι μηνών έμβρυο. Έτσι, ο Διόνυσος θα είναι δυο φορές γιος του Δία, θα είναι ο «δ ις γεν­νηθείς». Όταν έρχεται η ώρα, ο Δίας ανοίγει το μηρό του και ο μικρός Διόνυσος βγαίνει, όπως θα έβγαινε από την κοιλιά της Σεμέλης. Το παιδί είναι αλλόκοτο, έξω από τα θεϊκά πρότυ­πα, αφού είναι γιος θνητής και μαζί γιος του Δία σε όλη του την αίγλη. Είναι αλλόκοτο, αφού μεγάλωσε το μισό καιρό μέσα στην κοιλιά μιας γυναίκας και τον άλλο μισό στο μηρό του Δία. Ο Διόνυσος θα είναι αναγκασμένος να αντιπαλεύει τη λυσσα­λέα ζήλια της Ήρας, που δε συγχωρεί εύκολα στο Δία τα πα- ραστρατήματά του και πάντα κατατρέχει τους καρπούς των παράνομων ερώτων του. Κύριο μέλημα του Δία θα είναι πώς να εξαφανίσει το Διόνυσο από τα μάτια της Ήρας, πώς να τον εμπιστευτεί σε παραμάνες να τον κρύψουν.

Μόλις μεγαλώνει λιγάκι, αρχίζει και αυτός τις περιπλανή­σεις και πολύ συχνά οι άνθρωποι που είναι βολεμένοι στα σπί­τια τους τον κυνηγούν. Κάποια φορά μάλιστα, πολύ νέος ακό­μα, φτάνει τυχαία στη Θράκη μαζί με την ακολουθία του, μια πομπή από νεαρές Βάκχες. 0 βασιλιάς της χώρας, ο Λυκούρ­γος, βλέπει με πολύ κακό μάτι την άφιξη του νεαρού ξένου, που καλά καλά δεν ξέρουν από πού έρχεται και ισχυρίζεται ότι είναι θεός, καθώς και τις νεαρές αυτές γυναίκες που πα­ραληρούν, ως φανατικοί οπαδοί της καινούριας θεότητας. 0 Λυκούργος συλλαμβάνει τις Βάκχες και τις ρίχνει στη φυλα­κή. 0 Διόνυσος διαθέτει ήδη αρκετή δύναμη για να τις ελευ­θερώσει. 0 Λυκούργος καταδιώκει το θεό και τον αναγκάζει να το βάλει στα πόδια. 0 Διόνυσος, θεότητα διφορούμενη, αμ- φίσημη με τη γυναικεία όψη του, πεθαίνει από το φόβο του καθώς τον καταδιώκουν. Τελικά πέφτει στο νερό και ξεφεύ­γει από το Λυκούργο. Για λίγο καιρό τον κρύβει στα βάθη της

162 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

θάλασσας η θεά Θέτις, η μέλλουσα μητέρα του Αχιλλέα. Όταν φεύγει από εκεί, μετά τη μυστική, θα λέγαμε, αυτή μύηση, χάνεται από την Ελλάδα και περνάει απέναντι στην Ασία. Και κατακτά κυριολεκτικά ολόκληρη την Ασία. Διασχίζει όλες τις χώρες μαζί με στρατιές πιστούς, γυναίκες κυρίως, που δεν κρατούν τα κλασικά όπλα του πολεμιστή αλλά μάχονται και χτυπούν με τους θύρσους, μεγάλες, δηλαδή, μυτερές βέργες με κουκουνάρια καρφωμένα στην άκρη, και έχουν υπερφυσικές δυνάμεις. Ο Διόνυσος και οι οπαδοί της λατρείας του τρέπουν σε φυγή όλους τους στρατούς που ορμούν εναντίον τους και προσπαθούν, ματαίως, να εμποδίσουν την προέλασή τους* δια­σχίζει την Ασία νικηφόρος. Στη συνέχεια ο θεός επιστρέφει στην Ελλάδα.

Ο πλάνης ιερέας και οι μαινάδες

ΚΑΙ ΤΟΤΕ επιστρέφει στη Θήβα. Ο περιπλανώμενος λοιπόν Διόνυσος, που μικρό παιδί τον καταδίωκε το μίσος μιας κα­κίας μητριάς και ως νεαρός θεός αναγκάστηκε να ριχτεί στο νερό και να κρυφτεί στα βάθη της θάλασσας, για να γλιτώσει από το θυμό του βασιλιά της Θράκης, επιστρέφει ενήλικος πια στη Θήβα. Όταν φτάνει στη Θήβα, βασιλιάς είναι ο Πενθέας, γιος της θείας του της Αγαύης, αδελφής της Σεμέλης. Η Αγαύη παντρεύτηκε έναν από τους πέντε Σπαρτούς, τον Εχίονα, που πέθανε αφήνοντάς της ένα γιο. Το βλαστάρι της χρωστάει το βασιλικό του αξίωμα στον παππού του, τον πατέρα της μητέ­ρας του, τον Κάδμο, ο οποίος ζει ακόμα, αλλά είναι πολύ γ έ ­ρος και δε βασιλεύει. Από τον Εχίονα κληρονόμησε την οικειό­τητά του με τη θηβαϊκή γη, τις ρίζες του στον τόπο αυτό, το βίαιο χαρακτήρα, την αδιαλλαξία και την αλαζονεία του πο­λεμιστή.

Ο Διόνυσος φτάνει στην πόλη της Θήβας, το πρότυπο, θα λέγαμε, της αρχαϊκής, ελληνικής πόλης, μεταμφιεσμένος. Δεν εμφανίζεται ως ο θεός Διόνυσος, αλλά ως ιερέας του θεού. Πλάνης ιερέας, ντυμένος σαν γυναίκα, με μακριά μαλλιά ως

Ο Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 163

τη μέση, ολόιδιος με Ανατολίτη μέτοικο, έχει μαύρα μάτια, ύφος γόη, είναι δεινός ρήτορας... έχει δηλαδή όλα τα χαρακτη­ριστικά που μπορούν να ενοχλήσουν, να εξαγριώσουν το «Σπαρτό» της θηβαϊκής γης, τον Πενθέα.Έχουν και οι δυο την ίδια περίπου ηλικία. 0 Πενθέας είναι ένας νεαρότατος βασι­λιάς, όπως και ο δήθεν ιερέας είναι ένας νεαρότατος θεός. Γύρω από τον ιερέα περιφέρεται ένας θίασος γυναικών, άλ­λες νέες και άλλες μεγαλύτερες, όλες Λυδές, Ανατολίτισσες δηλαδή. Είναι Ανατολίτισσες στα χαρακτηριστικά αλλά και στον τρόπο ζωής. Κάνουν σαματά, κάθονται, τρώνε και κοι­μούνται στο ύπαιθρο, μέσα στους δρόμους της Θήβας. Τα βλέ­πει αυτά ο Πενθέας και γίνεται έξαλλος. Τι στο καλό γυρεύει εδώ ο περιπλανώμενος αυτός θίασος; Θέλει να τους διώξει. Ο Διόνυσος έχει τρελάνει όλες τις Θηβαίες κυράδες, γιατί δε συγ- χωρεί τις αδελφές της μητέρας του, τις κόρες του Κάδμου, την Αγαύη κυρίως, που ισχυρίζονταν ότι η Σεμέλη δεν είχε ποτέ της σχέσεις με το Δία, ότι ήταν μια υστερική που πλάγιαζε με τον πρώτο τυχόντα και, ξεμυαλισμένη όπως ήταν, κάηκε σε μια πυρκαγιά, όσο για το γιο της, αν είχε γιο, πάει κι αυτός, χά­θηκε* όπως και να έχει πάντως, γιος του Δία δεν ήταν. Όλο αυτό το κομμάτι της οικογενειακής μυθολογίας που αντιπροσώπευε η Σεμέλη, το γεγονός δηλαδή ότι για πολύ καιρό διατηρούσε σχέσεις με κάποιο θεό —ασχέτως αν θέλησε να έρθει πολύ κοντά στο θεό κι αυτό ήταν το λάθος της— , οι Θηβαίες το αρ- νούνται: όλα αυτά τα θεωρούν παραμύθια της Χαλιμάς. Ο γά­μος του Κάδμου και της Αρμονίας μάλιστα, αυτός έγινε, όντως, σε εκείνη την περίπτωση όμως έχουμε να κάνουμε με την ίδρυ­ση μιας ανθρώπινης πόλης, οργανωμένης με αμιγώς ανθρώπι­να κριτήρια. Ενώ ο Διόνυσος θέλει να αποκαταστήσει μια σχέ­ση με το θεϊκό στοιχείο — όχι όμως όπως έγινε στο γάμο του Κάδμου και της Αρμονίας, με τρόπο εντελώς διαφορετικό. Δε θέλει να αποκαταστήσει τη σχέση αυτή με την ευκαιρία μιας γιορτής, μιας τελετής, στην οποία απλώς θα παραστούν οι θεοί ως καλεσμένοι και αμέσως μετά θα φύγουν, αλλά μέσα στην ίδια την ανθρώπινη ζωή, την πολιτική ζωή, σ’ αυτή καθαυτή τη

164 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ζωή των πολιτών της Θήβας. Θέλει να σπείρει το σπόρο που θα δημιουργήσει μια καινούρια διάσταση στην καθημερινή ζωή όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπων. Για το λόγο αυτό, πρέπει να τρελάνει τις γυναίκες της Θήβας, τις κυράδες που είναι για τα καλά βολεμένες κοινωνικά ως σύζυγοι και μητέρες και ο τρόπος ζωής τους είναι αντιδιαμετρικά αντίθετος με των Λυ- δών γυναικών που αποτελούν την ακολουθία του Διονύσου. Αυτές τις Θηβαίες τρέλανε ο θεός με το παραλήρημά του.

Εγκαταλείπουν τα παιδιά τους, αφήνουν στη μέση τις δου­λειές του σπιτιού, παρατούν τους άντρες τους και τρέχουν στα βουνά, στα χερσοτόπια, στα δάση. Εκεί περιφέρονται ντυμέ­νες παράξενα για καθωσπρέπει κυρίες, κάνουν ό,τι τρέλα τούς περάσει από το μυαλό και οι χωρικοί τις παρακολουθούν με ανάμεικτες σκέψεις, κατάπληκτοι, θαυμάζοντας και σκανδα­λισμένοι συνάμα. Τα μαθαίνει αυτά ο Πενθέας. Θυμώνει διπλά. Αρχικά στρέφεται ενάντια στις πιστές του θεού, στην ευσεβή ακολουθία του θεού, θεωρώντας αυτές υπεύθυνες για το θη­λυκό χάος που απλώθηκε στην πόλη. Διατάζει τους φρουρούς του να συλλάβουν όλες τις Λυδές που υποστηρίζουν με θέρμη τη νέα λατρεία και να τις ρίξουν στη φυλακή. Και οι εντεταλ­μένοι για την τήρηση της τάξης στην πόλη εκτελούν τις διατα­γές. Δεν προλαβαίνουν να τις φυλακίσουν και ο Διόνυσος τις ελευθερώνει, με τρόπο μαγικό. Να τες, λοιπόν, που ξαναρχί­ζουν τους χορούς και τα τραγούδια στους δρόμους, χτυπούν τα κρόταλά τους και κάνουν φασαρία. 0 Πενθέας αποφασίζει να τα βάλει με τον πλάνητα ιερέα, το διαφθορέα ζητιάνο. Δια­τάζει να τον συλλάβουν, να τον αλυσοδέσουν και να τον κλεί- σουν στους βασιλικούς στάβλους, μαζί με τα ζωντανά, τα βόδια και τα άλογα. Συλλαμβάνουν λοιπόν τον ιερέα, χωρίς να προ­βάλει την παραμικρή αντίσταση, είναι διαρκώς χαμογελαστός, διαρκώς ήρεμος, κάπως ειρωνικός και τους αφήνει να κάνουν ό,τι θέλουν. Τον κλείνουν στους βασιλικούς στάβλους. 0 Πεν­θέας θεωρεί ότι το ζήτημα τακτοποιήθηκε και δίνει εντολή στους άντρες του να ετοιμαστούν για μια στρατιωτική επ ιχεί­ρηση: θα εκστρατεύσουν στην ύπαιθρο να κυνηγήσουν και να

Ο Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 165

φέρουν πίσω όλες τις γυναίκες που επιδίδονται σε κάθε λογής ακολασίες. Οι στρατιώτες παρατάσσονται σε τετράδες, φεύ­γουν από την πόλη και σκορπίζονται στα χωράφια και τα δάση για να περικυκλώσουν τις γυναίκες.

Την ίδια ώρα, ο Διόνυσος βρίσκεται στο στάβλο. Οι αλυσί­δες του όμως σπάζουν μεμιάς και το βασιλικό παλάτι αρπά­ζει φωτιά. Οι τοίχοι γκρεμίζονται και βγαίνει έξω σώος και αβλαβής. Ο Πενθέας παθαίνει ισχυρό κλονισμό, πόσο μάλλον αφού την ώρα που συμβαίνουν όλα αυτά τα γεγονότα και βλέ­πει το παλάτι του να γίνεται συντρίμμια, ο ιερέας εμφανίζε­ται ξαφνικά αυτοπροσώπως μπροστά του, πάντα χαμογελα­στός, σώος και αβλαβής, φοβερά κακοντυμένος και στέκει και τον κοιτάζει. Έρχεται η φρουρά του, είναι καταματωμένοι, αναμαλλιασμένοι, με τσακισμένες πανοπλίες. «Τ ι πάθατε;» Του εξηγούν, σαν να του δίνουν αναφορά: οι γυναίκες αυτές, όσο δεν τις πείραζαν, έπλεαν, θαρρείς, σε πελάγη ευτυχίας, δεν ήταν επιθετικές ούτε απειλητικές. Αντιθέτως, τα πάντα εντός τους, μεταξύ τους, γύρω τους, στα λιβάδια και τα δάση, απέπνεαν μια θαυμάσια πραότητα, έπαιρναν στην αγκαλιά τους τα μωρά των ζώων, όλων των ζώων αδιακρίτως, και τα θήλαζαν σαν να ήταν δικά τους παιδιά, και τα άγρια ζώα με τα οποία είχαν πάρε δώσε δεν τις πείραζαν διόλου. Όπως β ε­βαίωναν οι χωρικοί, αλλά όπως νομίζουν ότι είδαν και οι ίδιοι οι στρατιώτες, σαν να ζούσαν σε έναν άλλο κόσμο, όπου ανά­μεσα σε όλα τα ζωντανά πλάσματα βασίλευε τέλεια αρμονία: οι άνθρωποι και τα ζώα ζούσαν παρέα, τα άγρια ζώα, τα θη­ρία, τα σαρκοβόρα ζούσαν αγκαλιασμένα πλάι πλάι με τις λείες τους, χαίρονταν όλα μαζί, τα όρια είχαν καταργηθεί μέσα στη φιλία και τη χαρά. Ακόμα και η ίδια η γη έσμιγε μαζί τους. Μόλις χτύπαγε κάποια με το θύρσο το χώμα, ανά- βλυζαν πηγές με καθάριο νερό, γάλα, κρασί. Η χρυσή εποχή αναβίωνε. Μόλις όμως εμφανίστηκαν οι στρατιώτες, μόλις άσκησαν πολεμική βία εναντίον τους, τότε οι αγγελικές γυναί­κες έγιναν δολοφονικές μαινάδες. Χύθηκαν με τους θύρσους πάλι πάνω στους στρατιώτες, διέσπασαν τις γραμμές τους,

166 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τους χτύπησαν, τους σκότωσαν, τους έτρεψαν σε άτακτη φυγή.

Η πραότητα νικά τη βία, οι γυναίκες τους άντρες, η άγρια φύση την πολιτική οργάνωση. Την ώρα που ο Πενθέας πλη­ροφορείται την παρέκκλιση αυτή, μπροστά του στέκει χαμο­γελαστός ο Διόνυσος. Ο Πενθέας ενσαρκώνει μια πολύ σημα­ντική πτυχή του Έλληνα, ο οποίος είναι πεπεισμένος ότι ση­μασία έχει η αριστοκρατική, θα λέγαμε, στάση ζωής, ο αυτοέ­λεγχος, η ικανότητα της λογικής σκέψης. Καθώς επίσης και η αίσθηση ότι δεσμεύεται κανείς να μην κάνει τίποτα το χυδαίο, να διατηρεί την αυτοκυριαρχία του, να μην είναι δούλος των επιθυμιών και των παθών του, μια στάση που προϋποθέτει, ως αντιστάθμισμα, την περιφρόνηση μέχρις ενός σημείου των γυ­ναικών, οι οποίες, αντιθέτως, θεωρούνται ευσυγκίνητες. Τέλος, είναι σημαντικό να περιφρονεί κανείς όλα όσα δεν είναι ελλη­νικά, τους λάγνους βάρβαρους Ασιάτες, που το δέρμα τους είναι κατάλευκο επειδή δεν ασκούνται στα στάδια, αυτούς που δεν είναι έτοιμοι να υποβληθούν στις απαραίτητες δοκιμασίες προκειμένου να κατακτήσουν την αυτοκυριαρχία. Με άλλα λόγια, ο Πενθέας έχει την αντίληψη ότι αποστολή του μονάρχη είναι να διατηρεί μια ιεραρχική τάξη, όπου οι άντρες έχουν τη θέση που τους αξίζει, οι γυναίκες μένουν στο σπίτι, οι ξένοι δε γίνονται δεκτοί. Θεωρεί ότι η Ασία, η Ανατολή, είναι ένας τόπος όπου κατοικούν εκθηλυμένοι άντρες, που έχουν συνη­θίσει να υπακούν στις διαταγές ενός τυράννου, ενώ στην Ε λ­λάδα οι άντρες είναι ελεύθεροι.

0 νεαρός άντρας που στέκεται μπροστά στον Πενθέα είναι κατά κάποιο τρόπο είδωλο και σωσίας του: είναι πρώτα ξα- δέλφια, της ίδιας οικογένειας, γέννημα θρέμμα και ο ένας και ο άλλος της Θήβας, ασχέτως αν ο ένας τους έχει πίσω του ένα παρελθόν γεμάτο περιπλανήσεις. Έχουν την ίδια ηλικία. 0 Πεν­θέας έχει δημιουργήσει ένα προσωπείο, θα λέγαμε, για να θω­ρακιστεί, για να αισθάνεται πραγματικός άντρας, ανήρ, ένας άντρας που ξέρει το καθήκον του απέναντι στον εαυτό του και στην κοινότητα, πάντα έτοιμος όταν χρειάζεται να προστάξει

Ο Δ ΙΟ Ν Υ ΣΟ Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 167

και να τιμωρήσει. Αν του το αφαιρούσαμε, από κάτω θα βρ ί­σκαμε πράγματι το Διόνυσο.

«Ενώπιος ενωπίω»

0 ΔΙΟΝΥΣΟΣ, 0 ΙΕΡΕΑΣ, θα ενεργήσει με σοφιστική δεινότητα, με ερωτήσεις, με διφορούμενες απαντήσεις, προκειμένου να ξυπνήσει το ενδιαφέρον του Πενθέα για το τι συμβαίνει στον κόσμο αυτό τον οποίο δεν ξέρει και δε θέλει να μάθει, τον ξέφρενο θηλυκό κόσμο. Στο γυναικωνίτη ξέρουμε μέσες άκρες τι κάνουν οι γυναίκες — όχι πως μπορεί ποτέ κανείς να είναι απολύτως σίγουρος τι κάνουν οι διαβολογυναίκες, αλλά σε γενικές γραμμές βρίσκονται υπό έλεγχο. Ενώ εκεί έξω, ελεύ­θερες να κάνουν ό,τι θέλουν, μακριά από την πόλη, μακριά από τους ναούς και τους δρόμους, όπου ουδέν κρυπτόν, εκεί έξω λοιπόν, μέσα στη φύση, χωρίς μάρτυρες, ποιος ξέρει ως πού μπορούν να φτάσουν. 0 Πενθέας πολύ θα ήθελε παρ’ όλα αυτά να μάθει. Στη στιχομυθία Πενθέα-Διονύσου, σιγά σιγά αρχί­ζει να ρωτάει ο Πενθέας: «Ποιος είναι αυτός ο θεός; Πού τον γνώρισες; Τον είδες; Νύχτα, στο όνειρό σου; — Όχι, όχι, τον είδα ξύπνιος, απαντά ο ιερέας. Ενώπιος ενωπίω». 0 Πενθέας αναρωτιέται τι μπορεί να σημαίνει η έκφραση αυτή: «Ενώπιος ενωπίω».

Πρόκειται για την ιδέα του βλέμματος, του ματιού, υπάρ­χουν δηλαδή πράγματα που ίσως δε γνωρίζουμε, αλλά τα γνω­ρίζουμε καλύτερα όταν τα βλέπουμε. Σιγά σιγά, η ιδέα αυτή αναπτύσσεται στο μυαλό του βολεμένου ανθρώπου, του πολί­τη, του μονάρχη, του Έλληνα. Σκέφτεται ότι ίσως καλά θα έκα­νε να πάει να δει τι γίνεται. Θα εκδηλώσει μια επιθυμία που δεν ήξερε ότι υπήρχε μέσα του, την επιθυμία της οφθαλμολα­γνείας. Πολύ περισσότερο αφού πιστεύει ότι οι γυναίκες αυ­τές, οι γυναίκες της οικογένειάς του, στην ύπαιθρο παραδίδο- νται στην ακολασία και επιδίδονται σε εξωφρενικά ερωτικά όργια. Είναι σεμνότυφος, είναι ένας νεαρός άντρας χωρίς γυ­ναίκα, θέλει να είναι όσο πιο αυστηρός γίνεται στο θέμα αυτό,

168 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αλλά η ιδέα τον ερεθίζει, θα ήθελε να μάθει τι γίνεται εκεί πέρα. Ο ιερέας τού λέει: «Τίποτα πιο εύκολο, τους άντρες σου τους έδιωξαν κακήν κακώς γιατί πήγαν εκεί οπλισμένοι και συντεταγμένοι και εμφανίστηκαν στα καλά καθούμενα μπρο­στά στις γυναίκες. Εσύ μπορείς να πας εκεί πέρα χωρίς να σε δει κανείς, μυστικά, να παρακολουθήσεις το παραλήρημά τους, την τρέλα τους, θα βρίσκεσαι στην καλύτερη θέση και δε θα σε δει κανένας. Αρκεί να ντυθείς σαν εμένα». Ξαφνικά, ο βα­σιλιάς, ο πολίτης, ο Έλληνας, ο αρσενικός, ντύνεται σαν τον πλάνητα ιερέα του Διονύσου, ντύνεται γυναικεία, αφήνει τα μαλλιά του να ανεμίζουν, εκθηλύνεται, γίνεται ολόιδιος με τον Ασιάτη. Για μια στιγμή στέκουν αντικριστά, σαν να κοιτάζουν το είδωλό τους στον καθρέφτη, ο ένας από δω και ο άλλος από κει, κοιτάζονται κατάματα. 0 Διόνυσος παίρνει τον Πενθέα από το χέρι και τον οδηγεί στον Κιθαιρώνα, όπου βρίσκονται οι γυναίκες. Βαδίζουν ο ένας πίσω από τον άλλο, ο ένας που είναι ριζωμένος στη γη —ο άνθρωπος της ταυτότητας— και ο άλλος που έρχεται από μακριά —το σύμβολο της ετερότη­τας— , βγαίνουν μαζί από την πόλη, κατευθύνονται προς το βουνό, τις πλαγιές του Κιθαιρώνα.

0 ιερέας δείχνει στον Πενθέα ένα πανύψηλο πεύκο και του λέει να ανεβεί και να κρυφτεί μέσα στα κλαδιά. Από κει θα παρατηρεί τα πάντα, θα βλέπει χωρίς να τον βλέπουν. 0 Πεν­θέας ανεβαίνει στην κορυφή του δέντρου. Σκαρφαλωμένος εκεί πάνω, περιμένει και βλέπει να έρχονται η μητέρα του η Αγαύη και όλες οι κοπέλες της Θήβας που έχει τρελάνει ο Διόνυσος και οι οποίες βρίσκονται σε ένα πολύ διφορούμενο παραλή­ρημα. Μπορεί να τις έχει τρελάνει πράγματι, δεν είναι όμως αληθινές πιστές του καινούριου θεού. Δεν έχουν «προσηλυτι­στεί» στο διονυσιασμό. Αντιθέτως, η Αγαύη και οι γυναίκες της αρνούνται τα συμβαίνοντα. Ό,τι και να λένε όμως, η τρέλα τους, που δεν είναι καρπός πεποίθησης ή θρησκευτικού προσηλυτι­σμού, είναι το σύμπτωμα μιας αρρώστιας. Επειδή δεν αποδέ­χτηκαν το διονυσιασμό, επειδή δεν τον πίστεψαν, πάσχουν από αυτόν. Στους άπιστους, ο διονυσιασμός εμφανίζεται με τη μορ­

Ο Δ ΙΟ Ν Τ Σ Ο Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 169

φή μεταδοτικής ασθένειας. Μέσα στην τρέλα τους, κάποτε συμπεριφέρονται σαν πιστές του θεού, ζώντας μέσα στην ευ­δαιμονία μιας επιστροφής στη χρυσή εποχή, στην αδελφοσύ­νη, όπου όλα τα ζωντανά πλάσματα, οι θεοί, οι άνθρωποι και τα ζώα ζουν μαζί. Αντίθετα, άλλες φορές τις πιάνει μια λυσ­σασμένη δίψα για αίμα. Όπως πετσόκοψαν τους στρατιώτες, έτσι ακριβώς μπορούν να στραγγαλίσουν και τα ίδια τους τα παιδιά ή να κάνουν ό,τι περνάει από το νου του ανθρώπου. Έτσι λοιπόν, οι Θηβαίες γυναίκες διακατέχονται από παραι­σθήσεις που τους διαταράσσουν το λογικό και έχουν τη μορ­φή της «διονυσιακής επιδημίας».

0 Διόνυσος δεν έχει ακόμα εγκατασταθεί στην πόλη, δεν τον έχουν αποδεχτεί, εξακολουθεί να είναι ένας ξένος που τον στραβοκοιτάζουν. 0 Πενθέας, σκαρφαλωμένος στο πεύκο, βλέπει τις γυναίκες που σκορπίζουν στο δάσος. Επιδίδονται στα ειρηνικά έργα με τα οποία ασχολούνται όταν δεν τις κα­ταδιώκουν, όταν δεν τις κυνηγούν. Κάποια στιγμή, ο Πενθέας σκύβει λίγο παραπάνω για να δει καλύτερα και οι γυναίκες διακρίνουν πάνω ψηλά έναν κατάσκοπο, ένα φρουρό, έναν ηδονοβλεψία. Αμέσως τις πιάνει μανία, ορμάνε όλες και βά­ζουν τα δυνατά τους να λυγίσουν το δέντρο. Δεν τα καταφέρ­νουν και προσπαθούν να το ξεριζώσουν. 0 Πενθέας αρχίζει να ταλαντεύεται επικίνδυνα πάνω στο δέντρο και φωνάζει: «Μ η­τέρα, εγώ είμαι, ο Πενθέας, πρόσεξε, θα με ρίξετε κάτω».Ήδη όμως βρίσκονται υπό την απόλυτη επήρεια του παραληρήμα­τος και καταφέρνουν να λυγίσουν το δέντρο. 0 Πενθέας π έ­φτει κάτω, χύνονται πάνω του και τον κάνουν κομμάτια. Τον ξεσκίζουν, όπως σε ορισμένες διονυσιακές θυσίες το σφάγιο διαμελίζεται ωμό, ζωντανό. Έτσι διαμελίζουν και τον Πενθέα. Η μητέρα του αρπάζει το κεφάλι του γιου της, το καρφώνει σε ένα θύρσο και περιφέρεται περιχαρής* μέσα στο παραλή­ρημά της, νομίζει ότι είναι το κεφάλι που έχει μπηγμένο στο ραβδί της κεφάλι μικρού λιονταριού ή νεαρού ταύρου. Είναι πανευτυχής. Επειδή ακόμα και μέσα στο διονυσιακό της πα­ραλήρημα διατηρεί την ταυτότητά της, η γυναίκα του Εχίονα,

170 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

γυναίκα από γενιά πολεμική, καυχιέται πως πήγε να κυνηγή­σει με τους άντρες σαν άντρας και ότι αποδείχτηκε ανώτερή τους στο κυνήγι. Η Αγαύη πλησιάζει μαζί με τη συντροφιά των αφηνιασμένων, αιματοκυλισμένων γυναικών το Διόνυσο, που εξακολουθεί να είναι μεταμφιεσμένος σε ιερέα.

Εκεί βρίσκεται και ο γερο-Κάδμος, ο ιδρυτής της Θήβας, ο πατέρας της Αγαύης και παππούς του Πενθέα, στον οποίο πα­ραχώρησε το θρόνο, και ο Τειρεσίας, ο γερο-μάντης, που εν­σαρκώνει στην πόλη τη σοφή μετριοπάθεια των πρεσβύτερων, μια σοφία κάπως συμβατική. Δε θέλουν να ανακατευτούν και πολύ, αλλά σε τελική ανάλυση κανένας τους δεν επιδοκιμάζει τη φαρμακερή έχθρα, το απόλυτο μίσος προς το Διόνυσο. Ο Κάδμος επειδή είναι ο Κάδμος και είναι ο πατέρας της Σ εμ έ­λης, ο Τειρεσίας επειδή το λειτούργημά του είναι να διασφα­λίζει την επαφή με τα ουράνια. Και οι δυο αισθάνονται μια μάλλον μετριοπαθή έκσταση. Για το λόγο αυτό, είχαν απο­φασίσει παρά την ηλικία τους και τη δυσκολία τους να ακο­λουθήσουν το ρεύμα, να φορέσουν και αυτοί την τελετουργι­κή στολή με τα ριχτά ενδύματα, να πάρουν από ένα θύρσο και να πάνε με τις γυναίκες στα δάση, να χορέψουν μαζί τους, θαρρείς και οι τιμές προς το θεό δε γνωρίζουν διαφορές ηλι­κίας και φύλου. Οι δύο αυτοί γέροντες είναι λοιπόν παρόντες τη στιγμή που η Αγαύη παραληρώντας καρφώνει το κεφάλι του Πενθέα στο θύρσο της. Η Αγαύη αναγνωρίζει τον Κάδμο και του δείχνει το θαυμαστό της θήραμα, καυχιέται ότι είναι η καλύτερη κυνηγός της πόλης, ανώτερη και από τους άντρες. Ο Κάδμος φρικιά μπροστά στο θέαμα και προσπαθεί σιγά σιγά να τη φέρει στα σύγκαλά της, με το μαλακό, κάνοντάς της ερωτήσεις: «Τ ι συνέβη; Κοίταξε αυτό το λιονταρίσιο κεφάλι, αυτά τα μαλλιά, δεν τα αναγνωρίζεις;». Σιγά σιγά, η Αγαύη συνέρχεται από το παραλήρημα. Με αργό ρυθμό, κάποια θραύ­σματα πραγματικότητας επανέρχονται στο σύμπαν στο οποίο είχε βυθιστεί, ένα σύμπαν ονειρικό, αιματοκυλισμένο και εξαί­σια όμορφο. Αντιλαμβάνεται τελικά ότι το κεφάλι που κρέμε­ται από το θύρσο της είναι το κεφάλι του γιου της. Φρίκη!

Ο Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ ΣΤ Η ΘΗΒΑ 171

Η άρνηση του άλλου ως απώλεια ταυτότητας

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΤ ΔΙΟΝΤΣΟΤ στον τόπο του, στη Θήβα, προ­σκρούει σε έλλειψη κατανόησης από την πλευρά της πόλης. Για όσο καιρό η πόλη δεν καταφέρνει να συμφιλιώσει τους ντό­πιους με τον ξένο, τους μόνιμους κατοίκους με τους οδοιπό­ρους, τη βούλησή της να μείνει ίδια, αναλλοίωτη εσαεί, να αρ- νηθεί την αλλαγή, από τη μια, και να αποδεχτεί τον ξένο, τον διαφορετικό, από την άλλη, οι συνέπειες είναι τραγικές. Για όσο καιρό τα αντίθετα αυτά δεν μπορούν να συνταιριαστούν, συμβαίνει κάτι τρομακτικό: όλοι όσοι ενσάρκωναν την άνευ όρων προσήλωση σε μια αμετάβλητη τάξη πραγμάτων, όσοι διακήρυσσαν την αναγκαιότητα να διαφυλαχτούν οι δικές τους παραδοσιακές αξίες έναντι της ετερότητας, η οποία τους αμφισβητεί, τους αναγκάζει να δουν τον εαυτό τους με δια­φορετικά μάτια, αυτοί όλοι, οι οποίοι έχουν ταυτότητα, οι Έλληνες πολίτες που είναι βέβαιοι για την ανωτερότητά τους, κατρακυλούν στην απόλυτη αλλοτρίωση, τη φρίκη και την τ ε ­ρατωδία. Όσο για τις αμέμπτου διαγωγής Θηβαίες γυναίκες, οι οποίες είναι όλες τους πρότυπα συστολής και σεμνότητας στο σπιτικό τους, όλες τους, με πρώτη και καλύτερη την Αγαύη, τη βασιλομήτορα που σκοτώνει το γιο της, τον διαμελίζει και κραδαίνει το κεφάλι του ως τρόπαιο, γίνονται σαν τη Γοργό­να, τη Μέδουσα: κουβαλούν το θάνατο στα μάτια τους. 0 Πεν­θέας, από την άλλη, βρίσκει φοβερό θάνατο, διαμελίζεται ζω­ντανός σαν άγριο θηρίο, αυτός ο οποίος ήταν ο πολιτισμένος, ο Έλληνας που διατηρούσε πάντα την αυτοκυριαρχία του και υπέκυψε στη γοητεία όλων όσων καταλόγιζε στον άλλο, τον οποίο καταδίκαζε. Η φρίκη διαγράφεται στο πρόσωπο εκ εί­νου που δεν μπόρεσε να κάνει τόπο στον άλλον.

Μετά από αυτά τα γεγονότα, η Αγαύη εξορίζεται, το ίδιο και ο Κάδμος. Και ο Διόνυσος εξακολουθεί να ταξιδεύει στην υφήλιο, έχοντας διασφαλίσει τη θέση του στον ουρανό. Ακό­μα και στη Θήβα θα τον λατρεύουν, έχει κατακτήσει την πόλη, όχι με την πρόθεση να διώξει τους άλλους θεούς, να επιβάλει

172 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τη δική του λατρεία σε βάρος των άλλων, αλλά προκειμένου να έχουν θέση στο κέντρο της Θήβας, στην καρδιά της πόλης, με το ναό του, τις γιορτές, τη λατρεία του, οι περιθωριακοί, οι πλάνητες, οι ξένοι, οι παραβάτες. Θαρρείς και όταν μια ομά­δα ανθρώπων αρνείται να αναγνωρίσει τον άλλο, να του κάνει χώρο, αλλάζει η ίδια η ομάδα, αποκτά χαρακτηριστικά τερα­τώδη.

Η επιστροφή του Διονύσου στη Θήβα ανακαλεί τη σύμπνοια με το θεϊκό στοιχείο, που επισφραγίζεται, με τρόπο ήδη διφο­ρούμενο, στην ακρόπολη της πόλης, όταν όλοι οι θεοί δίνουν στον Κάδμο την Αρμονία, την κόρη του Άρη και της Αφροδί­της. Στη συγκεκριμένη περίπτωση υπήρχε, αν όχι η υπόσχε­ση, η δυνατότητα τουλάχιστον ενός κόσμου συμφιλιωμένου. Εξίσου υπήρχε, όμως, ανά πάσα στιγμή και το ενδεχόμενο της ρήξης, η διχόνοια και η σφαγή. Αυτό είναι γνωστό και δεν το αποδεικνύει μόνο η ιστορία του Διονύσου. Απόγονοι του Κάδ­μου είναι και οι Λαβδακίδες και μαρτυρούν ότι το καλύτερο και το χειρότερο μπορούν κάλλιστα να συνυπάρχουν. Στο μύθο των Λαβδακιδών, που καταλήγει στην ιστορία του Οιδίποδα, είναι μονίμως παρούσα η σύγκρουση ανάμεσα στους πραγμα­τικούς ηγεμόνες και σε εκείνους που, μέσα στους κόλπους της ίδιας της ηγεμονίας, συγγενεύουν περισσότερο με το γένος των Σπαρτών, των πολεμιστών, των θρυλικών Σπαρτών, που είναι ταμένοι στη βία και το μίσος.

Ο ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΚΙΑ Η ΩΡΑ

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΤΡΑΓΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟ του Πενθέα, την αναχώρηση του Κάδμου και της Αγαύης, ο θρόνος και μαζί η τάξη της πόλης έχουν κλονιστεί. Ποιος θα γίνει βασιλιάς; Ποιος θα ενσαρκώ­σει τις αρετές του ηγεμόνα, την ικανότητά του να διατάζει; Κα­νονικά ο θρόνος θα πρέπει να περιέλθει στον άλλο γιο του Κάδ­μου, τον Πολύδωρο. Αυτός παντρεύεται την κόρη ενός Σπαρ­τού, του Χθόνιου, του γήινου, του καταχθόνιου άντρα. Το όνο­μά της είναι Νυκτηίδα, η νυχτερινή, η νύκτια. Είναι αδελφή ή στενή συγγενής με αρκετά πρόσωπα, με το Ν υκτέα και το Λύκο κυρίως, που συνδέονται με τους γηγενείς, τους Σπαρτούς που ενσαρκώνουν την πολεμική βία.

Ο Πενθέας είχε επίσης διπλή καταγωγή. Από τη μητέρα του την Αγαύη συνδεόταν με τον Κάδμο, τον πραγματικό ηγε­μόνα, τον ορισμένο από τους θεούς, στον οποίο οι θεοί έδω­σαν γυναίκα θεά, για να επισφραγίσουν κατά κάποιο τρόπο το χαρακτήρα της εξουσίας του. Από τον πατέρα του τον Εχίονα, πάλι, ανήκει στους Σπαρτούς. Αυτό το «φ ιδίσ ιο» όνο­μα μας θυμίζει ένα θηλυκό πρόσωπο, την Έχιδνα, μισή γυ­ναίκα, μισή ερπετό, αδελφή των Γοργόνων, «τέρας ακατανί­κητο, χωμένο μέσα στης γης τα μυστικά βάθη», το οποίο γεννά τον Κέρβερο, το σκύλο του Άδη, και την τρικέφαλη Χίμαιρα, που τη σκοτώνει ο Βελλερεφόντης με τη βοήθεια του αλόγου του, του Πήγασου. Ο Πενθέας κατάγεται λοιπόν από τον ηγε­μόνα Κάδμο και από τα γηγενή αυτά πρόσωπα, τα οποία δια­θέτουν μια σκοτεινή και τερατώδη πλευρά, και είναι διχασμέ­

174 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νος. Μετά το φρικτό θάνατο του Πενθέα, ο θρόνος είναι κε­νός. Ο Πολύδωρος τον κατέχει για πολύ μικρό διάστημα και θα έπρεπε να τον παραδώσει στο γιο που απέκτησε με τη Νυ- κτηίδα, το Λάβδακο — το χωλό* ο οποίος είναι νόμιμο τέκνο του αλλά η καταγωγή του χωλαίνει, αφού από τον πατέρα του τον Πολύδωρο συνδέεται απευθείας με τον Κάδμο και τη θεά Αρμονία, αλλά από τη μητέρα του τη Νυκτηίδα συνδέεται με τους Σπαρτούς, που ξεφύτρωσαν από τη γη της Θήβας, πά­νοπλοι από γεννησιμιού τους, φτιαγμένοι για να πολεμούν διαρκώς. Όταν πεθαίνει ο πατέρας του, ο Λάβδακος είναι πολύ μικρός για να ασκήσει τη βασιλική εξουσία.

Στις απαρχές της λοιπόν, η ηγεμονία της Θήβας θα είναι ασταθής, θα γνωρίσει διαμάχες. Υπάρχει μια περίοδος βίας, αταξίας, σφετερισμού, όπου η διαδοχή στο θρόνο δεν είναι κανονική και συνεχής, από τον πατέρα στο γιο, αλλάζει συνε­χώς χέρια με αγώνες και αντιζηλίες, που φέρνουν τους Σπαρ­τούς αντιμέτωπους μεταξύ τους και με τη νόμιμη βασιλική εξουσία. Όταν πεθαίνει και ο Λάβδακος με τη σειρά του, ο γιος του ο Λάιος δεν έχει καλά καλά χρονίσει και ο θρόνος μένει πάλι κενός. Τον καταλαμβάνουν ο Νυκτέας και ο Λύκος. Θα παρα­μείνουν στην εξουσία για πολύ καιρό, ειδικά ο Λύκος. Δεκαο­χτώ χρόνια, όπως αναφέρεται κάπου. Στο διάστημα αυτό, ο μικρός Λάιος αδυνατεί να ασκήσει τη βασιλική εξουσία.

Την εξουσία της Θήβας θα την πάρουν από το Λύκο και το Νυκτέα δυο ξένοι, ο Αμφίονας και ο Ζήθος. Όταν έρθει η ώρα, θα την παραχωρήσουν στο νόμιμο κάτοχό της. Στο μεταξύ, για όσο διάστημα οι σφετεριστές καταφέρνουν να τον κρατούν μακριά από την εξουσία, ο Λάιος είναι καταδικασμένος στην εξορία. Όταν βρίσκει καταφύγιο στην Κόρινθο, στο βασιλιά Πέλοπα, που του προσφέρει γενναιόδωρα τη φιλοξενία του και τον κρατά κοντά του, έχει πια ενηλικιωθεί.

Χωλά γένη

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΑΥΤΗ λαμβάνει χώρα ένα επεισόδιο το οποίο θα

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 175

έχει πολύ σημαντικές συνέπειες. Ο Λάιος ερωτεύεται το Χρύ­σιππο, το γιο του Πέλοπα, ένα πολύ ωραίο παλικάρι. Τον πο­λιορκεί συστηματικά, τον παίρνει μαζί του στην άμαξα, του φέρεται σαν μεγαλύτερος προς μικρότερο, τον εκπαιδεύει για να γίνει άντρας, παράλληλα όμως προσπαθεί να δημιουργή­σει μαζί του ερωτική σχέση και ο γιος του βασιλιά αρνείται. Λέγεται μάλιστα ότι ο Λάιος προσπάθησε να αποκτήσει με τη βία αυτό που δεν κατάφερε να κερδίσει με τη γοητεία και το κύρος του. Λένε επίσης ότι ο Χρύσιππος, έξαλλος, αγανακτι- σμένος, αυτοκτόνησε. Το γεγονός πάντως είναι ένα, ο Πέλο- πας δίνει βαριά κατάρα στο Λάιο, να μη συνεχιστεί η γενιά των Λαβδακιδών, να αφανιστεί από προσώπου γης.

Το όνομα του Λάβδακου σημαίνει «χωλός» και το όνομα του Λάιου δεν είναι ξεκάθαρο, μπορεί να σημαίνει ηγέτης του λαού, ή άνθρωπος «αδέξιος». Πράγματι, βλέπουμε ότι όλες αδιακρίτως οι σχέσεις του Λάιου στραβώνουν. Ως προς τη διαδοχή, από τον πατέρα του το Λάβδακο, τον παππού του τον Πολύδωρο, τον προπάππου του τον Κάδμο, η εξουσία δ ι­καιωματικά του ανήκει και τον δένει με το θρόνο της Θήβας. Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι τον παραμερίζουν, τον παραγκωνί­ζουν, τον διώχνουν μακριά: η διαδοχή λοιπόν έχει παρεκκλί­νει. 0 Λάιος επίσης έχει παρεκκλίνει, αφού την εποχή που έπρεπε να σκεφτεί ποια γυναίκα θα παντρευτεί, στράφηκε στο νεαρό παλικάρι. Κυρίως, όμως, κάτι πήγε στραβά με το ερωτικό παιχνίδι, όταν προσπάθησε να αποσπάσει με τη βία όσα ο Χρύσιππος δεν ήταν έτοιμος να του προσφέρει οικειο- θελώς, μεταξύ τους δεν υπήρχε αμοιβαιότητα, χάρις, ερωτι­κό πάρε δώσε. Η ερωτική παραφορά, όταν είναι μονοσήμα­ντη, στομώνει. Επιπλέον, ο Λάιος είναι φιλοξενούμενος του Πέλοπα και η σχέση φιλοξενίας συνεπάγεται αμοιβαία φιλία, δώρο και αντίδωρο. Αντί να ανταποδώσει τη φιλοξενία που του παρείχαν, ο Λάιος επιχειρεί να πάρει μαζί του το γιο του Πέλοπα, παρά τη θέλησή του, και τον οδηγεί στην αυτοκτο­νία.

Το Λύκο τον είχαν διαδεχτεί στην εξουσία ο Αμφίονας και

176 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ο Ζήθος: πεθαίνουν και αυτοί. Ο Λάιος γυρίζει στη Θήβα και οι Θηβαίοι τον υποδέχονται πανευτυχείς, αφού παραχωρούν και πάλι το θρόνο σε κάποιον τον οποίο θεωρούν άξιο της εμπι­στοσύνης τους.

Ο Λάιος παντρεύεται την Ιοκάστη, η οποία επίσης έχει εκ καταγωγής ισχυρούς συγγενικούς δεσμούς με τον Εχίονα. Είναι δισέγγονη του Εχίονα, ο οποίος, όπως και ο Χθόνιος, συμβο­λίζει τη νύκτια και σκοτεινή κληρονομικότητα. 0 Λάιος και η Ιοκάστη δεν κάνουν παιδιά. 0 Λάιος πάει στους Δελφούς να συμβουλευτεί το μαντείο τι πρέπει να κάνει για να αποκτήσει παιδί, ώστε η ηγεμονία να ακολουθήσει επιτέλους τον κανονικό δρόμο. Το μαντείο τού απαντά: «Αν κάνεις γιο, θα σε σκοτώ­σει και θα πλαγιάσει με τη μητέρα του». 0 Λάιος επιστρέφει στη Θήβα τρομοκρατημένος. Προσέχει οι σχέσεις του με τη γυναίκα του να είναι τέτοιες που σίγουρα να μην μπορεί να πιάσει παιδί, να μη μείνει έγκυος. Όπως λέει η ιστορία, μια μέρα που ο Λάιος ήταν μεθυσμένος, σπέρνει στο χωράφι της γυναίκας του, για να μιλήσουμε όπως οι Έλληνες, ένα σπόρο που θα καρπίσει. Η Ιοκάστη φέρνει στον κόσμο ένα αγοράκι. Οι δύο σύζυγοι αποφασίζουν να παραμερίσουν, να βάλουν τ έ ­λος στη γενιά αυτή και καταδικάζουν το παιδάκι σε θάνατο. Φωνάζουν ένα βοσκό τους, που ξεκαλοκαιριάζει στον Κιθαι- ρώνα βόσκοντας τα βασιλικά κοπάδια. Του αναθέτουν την αποστολή να σκοτώσει το παιδί, να το εγκαταλείψει στο βου­νό για να το φάνε τα αγρίμια ή τα όρνια.

0 βοσκός παίρνει το παιδί, του τρυπάει τη φτέρνα, περνάει από την οπή ένα λουρί και ξεκινάει, κουβαλώντας το στην πλάτη, όπως κουβαλούσαν τότε τα μικρά θηράματα. Φτάνει στο βουνό με τα κοπάδια του και το παιδί τού χαμογελάει. Δ ι­στάζει, πώς να το παρατήσει; Δε γίνεται, σκέφτεται. Βλέπει ένα βοσκό που έρχεται από την Κόρινθο και βόσκει τα ζωντα­νά του στην πίσω πλαγιά του βουνού. Του ζητάει να πάρει το παιδί, για να μην το αφήσει να πεθάνει. 0 βοσκός σκέφτεται το βασιλιά Πόλυβο και τη βασίλισσα Περίβοια που είναι άτε­κνοι και θα ήθελαν ένα παιδάκι. Τους φέρνει λοιπόν το μωρό

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 177

με την πληγή στη φτέρνα. Πανευτυχείς με το ευλογημένο δώ­ρο, οι βασιλιάδες το μεγαλώνουν σαν να ήταν δικό τους παι­δί. Το μωρό, εγγονός του Λάβδακου, του χωλού, γιος του Λάιου —που επίσης παραμερίστηκε από την εξουσία και παρεξέκλι- νε από τον ορθό δρόμο των σχέσεων της φιλοξενίας και του έρωτα— , το αγοράκι αυτό στερείται με τη σειρά του την πα­τρίδα του, τη γενέθλια χώρα του, τις τιμές του βασιλόπουλου που θα συνεχίσει τη δυναστεία των Λαβδακιδών. Μεγαλώνει, αντρώνεται και όταν μπαίνει στην εφηβεία όλος ο κόσμος θαυ­μάζει το παρουσιαστικό, το θάρρος, την εξυπνάδα του. Τα πα­λικάρια της κορινθιακής αριστοκρατίας αισθάνονται κάποιο φθόνο και κάποια κακεντρέχεια απέναντι του.

«Ένα νόθο παιδί»

0 ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΗ ΧΩΛΑΙΝΕΙ με την κυριολεκτική ση­μασία του όρου, εξακολουθεί όμως να φέρει στη φτέρνα το ση­μάδι της αναγκαστικής του εξορίας, της απόστασης που τον χωρίζει από τον τόπο όπου θα έπρεπε να βρίσκεται, όπου βρί­σκονται οι αληθινές του ρίζες. Και η δική του θέση λοιπόν δεν είναι ισορροπημένη. Είναι γιος του βασιλιά και όλος ο κόσμος τον αντιμετωπίζει ως νόμιμο διάδοχο του Πόλυβου, στην πραγ­ματικότητα όμως δεν είναι γέννημα θρέμμα της Κορίνθου και αυτό το ξέρει ο κόσμος όλος, το κουβεντιάζουν στα κρυφά. Μια μέρα που τσακώνεται με ένα παιδί της ηλικίας του, αυτό του πετάει: «Στο κάτω κάτω τι είσαι, ένα νόθο είσα ι!». 0 Οιδίπο- δας πηγαίνει στον πατέρα του και του λέει πως ένας φίλος του τον είπε «νόθο», σαν να μην είναι στ’ αλήθεια γιος του. 0 Πό- λυβος τον καθησυχάζει όπως μπορεί, χωρίς όμως να του πει ξεκάθαρα: «Όχι, δεν υπάρχει τέτοιο θέμα, είσαι δικός μου γιος και της μητέρας σου». Του λέει μόνο: «Αυτές οι κουβέντες είναι του αέρα, δεν έχουν καμιά σημασία. Οι άνθρωποι είναι φθονεροί, λένε ό,τι τους κατέβει στο κεφάλι». 0 Οιδίποδας δεν ησυχάζει και αποφασίζει να πάει να συμβουλευτεί το μαντείο των Δελφών, να ρωτήσει για την καταγωγή του. Είναι ή δεν

178 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

είναι ο γιος του Πόλυβου και της Περίβοιας; Το μαντείο επ ι­φυλάσσεται και δεν του δίνει μια απάντηση το ίδιο ξεκά­θαρη με την ερώτησή του. Του λέει όμως: «Θα σκοτώσεις τον πατέρα σου και θα πλαγιάσεις με τη μητέρα σου». Ο Οιδίπο- δας τρομοκρατείται με την αποκάλυψη αυτή και ξεχνά την αρχική του ερώτηση: «Ε ίμα ι στ’ αλήθεια γιος τους ή όχι;». Αυτό που πρέπει επειγόντως να κάνει είναι να φύγει μακριά, όσο πιο μακριά γίνεται από τους ανθρώπους αυτούς, τους οποίους θεωρεί πατέρα και μητέρα του. Να αυτοεξοριστεί, να φύγει, να απομακρυνθεί, να πορευτεί όσο πιο μακριά γίνεται. Φεύγει λοιπόν, σαν το Διόνυσο κι αυτός, ανέστιος πλέον. Δεν έχει πια χώμα κολλημένο κάτω από τα παπούτσια του, δεν έχει πατρίδα. Με το άρμα του ή πεζός, κατευθύνεται από τους Δελ­φούς προς τη Θήβα.

Την ίδια περίοδο, ένας τρομερός λοιμός έχει πλήξει τη Θήβα και ο Λάιος αποφασίζει να πάει στους Δελφούς, να ζητήσει τη συμβουλή του μαντείου. Φεύγει με το άρμα του και μικρή συ­νοδεία, τον ηνίοχο και έναν δυο άντρες. Έτσι λοιπόν, πατέρας και γιος —ο πατέρας βέβαιος ότι ο γιος του είναι νεκρός, ο γιος βέβαιος ότι ο πατέρας του είναι άλλος— πορεύονται προς αντίθετες κατευθύνσεις. Συναντιούνται σε ένα τρίστρατο* ένα μέρος όπου δυο άρματα δε χωράνε να περάσουν μαζί. 0 Οιδί- ποδας είναι πάνω στο άρμα του, ο Λάιος στο δικό του. 0 Λάιος θεωρεί ότι η βασιλική του συνοδεία προηγείται και ζητάει από τον ηνίοχό του να κάνει σήμα στο παλικάρι να παραμερίσει. «Κάνε στην άκρη, άσε μας να περάσουμε» φωνάζει αυτός στον Οιδίποδα και δίνει μια καμτσικιά στο ένα άλογο του Οιδίπο- δα ή μπορεί να πέτυχε στον ώμο και τον ίδιο τον Οιδίποδα. Αυτός όμως δεν είναι καθόλου βολικός και ακόμη και τώρα, που έχει αποφασίσει να αυτοεξοριστεί, θεωρεί τον εαυτό του πρίγκιπα, βασιλόπουλο και δεν έχει την πρόθεση να αφήσει κανέναν απολύτως να περάσει πρώτος. Με το χτύπημα που δέ­χεται λυσσάει, γυρίζει λοιπόν, χτυπάει με το ραβδί του τον ηνίοχο και τον ξαπλώνει κάτω νεκρό, χτυπάει μετά το Λάιο, πέφτει και αυτός νεκρός στα πόδια του, ενώ ένας από τους

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 179

άντρες της βασιλικής ακολουθίας γυρίζει τρομοκρατημένος στη Θήβα. Ο Οιδίποδας θεωρεί το συμβάν ένα απλό επεισόδιο στο ταξίδι του, θεωρεί ότι βρισκόταν σε νόμιμη άμυνα και συνεχί­ζει το δρόμο και την περιπλάνησή του.

Στη Θήβα θα φτάσει πολύ αργότερα, όταν η συμφορά, με τη μορφή ενός τέρατος, έχει χτυπήσει την πόλη.Ένα τέρας μισό γυναίκα μισό λιοντάρι, με γυναικείο κεφάλι και στήθος, σώμα και πόδια λιονταριού, η Σφίγγα. Είναι καθισμένη στις πύλες της Θήβας, άλλοτε πάνω σε ένα στύλο, άλλοτε σε έναν υπερυ­ψωμένο βράχο, και διασκεδάζει θέτοντας αινίγματα στα πα­λικάρια της πόλης. Απαιτεί να της στέλνουν κάθε χρόνο τον ανθό της θηβαϊκής νεολαίας, τα ωραιότερα αγόρια, για να την αντιμετωπίσουν. Κάποιοι λένε ότι ήθελε να σμίξει μαζί τους ερωτικά. Όπως και να χει, τους βάζει το αίνιγμά της και, αν δε βρουν τη λύση, τους θανατώνει. Έτσι, η Θήβα βλέπει τον ανθό της νεολαίας της, χρόνο με το χρόνο, να εξοντώνεται, να καταστρέφεται. Όταν ο Οιδίποδας φτάνει στη Θήβα και μπαί­νει από μία πύλη, βλέπει όλους τους ανθρώπους καταρρακω­μένους, σκυθρωπούς. Αναρωτιέται τι συμβαίνει. 0 αντιβασι- λιάς που έχει πάρει τη θέση του Λάιου, ο Κρέοντας, ο αδελ­φός της Ιοκάστης, συνδέεται και αυτός με τη γενιά των Σπαρ­τών. Βλέπει το παλικάρι με την ωραία όψη, το τολμηρό ύφος και σκέφτεται ότι, εκεί όπου έχουν φτάσει τα πράγματα, μπο­ρεί ο ξένος αυτός να είναι η τελευταία ελπίδα σωτηρίας για την πόλη. Ανακοινώνει στον Οιδίποδα ότι, αν καταφέρει να νικήσει το τέρας, θα παντρευτεί τη βασίλισσα.

Καταστροφική τόλμη

ΑΠΟ ΤΟΤΕ ΠΟΤ Η ΙΟΚΑΣΤΗ έμεινε χήρα, ενσαρκώνει την ηγε­μονία, στην πραγματικότητα όμως την εξουσία την έχει στα χέρια του ο Κρέοντας. Γ ι’ αυτό το λόγο είναι σε θέση να ανα­κοινώσει στον Οιδίποδα ότι, αν νικήσει τη Σφίγγα, η βασίλισ­σα και η βασιλεία μαζί θα περιέλθουν στην κατοχή του. 0 Οι­δίποδας αντιμετωπίζει τη Σφίγγα. Το τέρας, ανεβασμένο στο

180 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

λοφίσκο, βλέπει τον Οιδίποδα να έρχεται και σκέφτεται τι ωραία λεία που είναι. Η Σφίγγα τού βάζει το ακόλουθο αίνιγ­μα: «Ποιο πλάσμα, μοναδικό πάνω στη γη, στο νερό, στον αέ­ρα, έχει μια φωνή, μιλάει με ένα μόνο τρόπο, η φύση του είναι μία, αλλά πότε έχει δύο πόδια, πότε τρία, πότε τέσσερα, είναι δίπους, τρίπους, χετράπους;». Ο Οιδίποδας σκέφτεται/ίσως ένας άνθρωπος που τον λένε Οιδίποδα, Οι-δίπους, «δ ίποδο» δηλαδή, όπως λέει το όνομά του, μπορεί πιο εύκολα να βρει τη λύση. Απαντάει: «Ε ίναι ο άνθρωπος. Όταν είναι παιδί, ο άνθρωπος περπατάει με τα τέσσερα, όταν μεγαλώνει, στέκε­ται όρθιος και στηρίζεται στα δυο του πόδια και, όταν γερά- σει, στηρίζεται σε μπαστούνι για να ισορροπήσει το ασταθές, ταλαντευόμενο βήμα του». Η Σφίγγα βλέπει ότι νικήθηκε στο παιχνίδι της σιβυλλικής γνώσης, πηδάει από το στύλο ή το βράχο της και σκοτώνεται.

Όλη η πόλη της Θήβας αγάλλεται, ο Οιδίποδας έχει την τ ι­μητική του, τον οδηγούν στα ανάκτορα με μεγαλοπρεπή πο­μπή. Του παρουσιάζουν την Ιοκάστη, τη βασίλισσα, την οποία θα πάρει, ως ανταμοιβή, για γυναίκα του. Ο Οιδίποδας γ ίνε­ται ο ηγεμόνας της πόλης. Το αξίζει, αφού επέδειξε σοφία εξαιρετική, θάρρος υπέρμετρο. Είναι άξιος απόγονος της γ ε ­νιάς του Κάδμου, τον οποίο οι θεοί ξεχώρισαν και του έδωσαν μια θεά για γυναίκα, την Αρμονία, και τον όρισαν ιδρυτή της Θήβας. Για πολλά χρόνια, όλα πάνε μια χαρά. Το βασιλικό ζεύ­γος θα αποκτήσει τέσσερα παιδιά: δυο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Έπειτα, εντελώς ξαφνικά, ένας λοιμός πλήττει τη Θήβα. Τα πάντα έδειχναν καλά, φυσιολογικά, ισορροπημένα. Ξαφνικά, τα πάντα διαλύονται, σκέτη φρίκη. Όταν τα πράγματα ακο­λουθούν την κανονική τους ροή, όταν πηγαίνουν κατ’ ευχήν, κάθε χρόνο τα στάρια φυτρώνουν, οι καρποί δένουν στα δ έ­ντρα, τα κοπάδια γεννοβολούν αρνάκια, μοσχαράκια. Με δυο λόγια, καθώς εναλλάσσονται οι εποχές, ο πλούτος της θηβάικής γης ανανεώνεται. Στο ορμητικό αυτό ρεύμα που ανανεώνει τη ζωτική δύναμη συμμετέχουν και οι γυναίκες. Γεννούν ωραία

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 181

παιδιά, γερά και υγιή. Ξαφνικά, η φυσιολογική αυτή ροή ανα- κόπτεται, λοξοδρομεί, κλυδωνίζεται, χωλαίνει. Οι γυναίκες γεννούν τέρατα, πεθαμένα παιδιά ή αποβάλλουν. Οι ίδιες οι πηγές της ζωής δηλητηριάζονται και στερεύουν. Και δε φτά­νουν όλα αυτά, μια αρρώστια χτυπάει άντρες και γυναίκες, νέους και γέρους, και όλοι, αδιακρίτως, πεθαίνουν. Επικρα­τεί γενικευμένος πανικός. Η Θήβα έχει τρελαθεί. Τι συμβαί­νει; Τι πήγε στραβά;

0 Κρέοντας αποφασίζει να στείλει έναν αντιπρόσωπο της Θήβας στο μαντείο των Δελφών, να ρωτήσει ποια είναι η αιτία του λοιμού, της επιδημίας που πλήττει την πόλη και έχει ανα­στατώσει τα πάντα. Οι εκπρόσωποι, οι δύο πόλοι της ζωτικό­τητας της Θήβας, τα βρέφη και οι υπερήλικες (οι τετράποδες και οι τρίποδες) έρχονται μπροστά στο βασιλικό παλάτι ως ικέτες, με κλαδιά στα χέρια. Απευθύνονται στον Οιδίποδα και του ζητούν να τους σώσει. «Σώσε μας! Μας γλίτωσες μια φορά από την καταστροφή, μας ελευθέρωσες από το φρικτό τέρας, τη Σφίγγα, σώσε μας και από το λοιμό, την πανούκλα που δεν έχει χτυπήσει μόνο τους ανθρώπους αλλά και τα φυτά και τα ζώα! Θαρρείς και η αναγεννητική ροή στη Θήβα έχει ανακο- π εί».

0 Οιδίποδας δεσμεύεται επισήμως και τους δηλώνει ότι θα διεξαγάγει έρευνα για να βρει τις αιτίες του κακού και να κα­ταπολεμήσει τη μάστιγα. Την ώρα εκείνη έρχεται ο απε­σταλμένος από τους Δελφούς. Το μαντείο δήλωσε ότι το κακό δεν έχει γιατρειά όσο δεν υπάρχει εκδίκηση για το φόνο του Λάιου. Συνεπώς πρέπει να βρουν, να τιμωρήσουν και να απε­λάσουν για πάντα από τη Θήβα, να εξορίσουν από τη θηβαϊκή γη αυτόν που έβαψε τα χέρια του με το αίμα του Λάιου, να τον διώξουν για πάντα μακριά. Τα ακούει αυτά ο Οιδίποδας και δεσμεύεται ξανά επισήμως: «Θα αναζητήσω και θα βρω τον ένοχο». 0 Οιδίποδας είναι ο άνθρωπος της έρευνας, όλο ζητάει να μάθει, όλο ρωτάει. Με τον ίδιο τρόπο που έφυγε από την Κόρινθο και ρίχτηκε στην περιπέτεια, έτσι έχει έφεση και προς την περιπέτεια της σκέψης, της έρευνας. Τον Οιδίποδα

182 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ Θ ΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

δεν μπορεί κανείς να τον σταματήσει. Θα διεξαγάγει λοιπόν έρευνα, ανάκριση θα λέγαμε.

Παίρνει κάποια πρώτα μέτρα, όλοι όσοι γνωρίζουν κάτι σχετικά οφείλουν να έρθουν να το πουν. Όλοι όσοι πιθανολο­γούν ότι έρχονται σε επαφή με κάποιον ύποπτο για το φόνο πρέπει να τον αποδιώχνουν, διότι ο δολοφόνος δεν μπορεί να παραμείνει στη Θήβα, είναι το μίασμα εξαιτίας του οποίου υποφέρει όλη η πόλη. Όσο ο δολοφόνος δεν εντοπίζεται, ώστε να τον εξορίσουν από τα σπίτια, τους ναούς, τους δρόμους, ο Οιδίποδας δε θα σταματήσει να τον αναζητά. Πρέπει να μά­θει. Αρχίζει την ανάκριση. Ο Κρέοντας εξηγεί στο λαό ότι η Θήβα διαθέτει έναν επαγγελματία μάντη, που διαβάζει το π έ­ταγμα των πουλιών και ο οποίος ίσως γνωρίζει, από θεϊκή έ ­μπνευση, την αλήθεια: είναι ο γερο-Τειρεσίας. 0 Κρέοντας ζη­τάει να τον οδηγήσουν μπροστά του και να τον ανακρίνουν σχε­τικά με τα γεγονότα. Αυτός όμως αρνείται να προσέλθει και να απαντήσει στις ερωτήσεις. Παρ’ όλα αυτά, τον οδηγούν στην πλατεία, μπροστά στο θηβαϊκό λαό, μπροστά στο συμβούλιο των γερόντων, μπροστά στον Κρέοντα και τον Οιδίποδα.

0 Οιδίποδας τον ανακρίνει, αλλά ο Τειρεσίας αρνείται να απαντήσει. Κάνει τον ανήξερο. 0 Οιδίποδας, ο οποίος έτσι κι αλλιώς δεν τρέφει κανένα ιδιαίτερο σεβασμό προς το μάντη, γίνεται θηρίο. Τάχα ο ίδιος δεν είναι πιο ξύπνιος, πιο σοφός από το μάντη; Με την εμπειρία του και μόνο, με την κριτική του ικανότητα ως λογικός άνθρωπος, δε βρήκε την απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας, ενώ ο θεόπνευστος Τειρεσίας με την οιωνοσκοπία του δεν είχε καταφέρει τίποτα; 0 Οιδίποδας δεν καταφέρνει το παραμικρό, όχι όμως επειδή ο Τειρεσίας δεν ξέρει, αλλά επειδή αρνείται να αποκαλύψει αυτά που ξέρει, από θεία σωφροσύνη. Γνωρίζει τα πάντα, ποιος σκότωσε το Λάιο και ποιος είναι ο Οιδίποδας, διότι βρίσκεται σε επ ικοι­νωνία με τον κύριό του, τον Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας έδωσε το χρησμό: «Θα σκοτώσεις τον πατέρα σου και θα πλαγιάσεις με τη μητέρα σου». 0 Τειρεσίας καταλαβαίνει το ρόλο του Οιδίποδα στη συμφορά της Θήβας, αλλά δε θέλει να ξεστομί­

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 183

σει κουβέντα. Έχει αποφασίσει να μην πει το παραμικρό, ως τη στιγμή που ο Οιδίποδας, έξαλλος με την επιμονή του μά­ντη, πείθεται ότι η άρνησή του δεν μπορεί να είναι συμπτω- ματική. Ο Τειρεσίας και ο Κρέοντας συνωμοτούν εναντίον του, για να τον κλονίσουν και να του πάρουν το θρόνο. Φαντάζεται ότι ο Κρέοντας τα έχει βρει με τον Τειρεσία, μπορεί και να πλήρωσε το μάντη και ο απεσταλμένος στους Δελφούς να ήταν και αυτός στο κόλπο.

Ο Οιδίποδας έχει εξαγριωθεί, ο νους του λοξοδρομεί και δηλώνει ότι ο Κρέοντας πρέπει να εγκαταλείψει αμέσως την πόλη: υποψιάζεται ότι αυτός είναι ο αυτουργός του φόνου του Λάιου. Μπορεί ο Κρέοντας να ευχόταν το θάνατο του Λάιου, για να πάρει αυτός το θρόνο, ως αδελφός της Ιοκάστης, οπότε ίσως αυτός υποκίνησε την επίθεση. Αυτή τη φορά, η υπέρτατη κρατική εξουσία στη Θήβα έχει παραδοθεί κυριολεκτικά στις δυνάμεις της διχόνοιας, στην έριδα. 0 Οιδίποδας θέλει να διώ­ξει τον Κρέοντα, παρεμβαίνει η Ιοκάστη. Προσπαθεί να επα­ναφέρει την ομόνοια ανάμεσα στους δύο άντρες, στα δύο γένη. Δεν πρόκειται ξεκάθαρα για το γένος του Κάδμου από τη μια και το γένος των Σπαρτών από την άλλη: τα δύο γένη είναι μο­νίμως ανάμεικτα. Ο Λάβδακος, ο Λάιος και ο Οιδίποδας έλ­κουν και αυτοί την καταγωγή τους από τους Σπαρτούς. Όσο για την Ιοκάστη, είναι απευθείας απόγονος του Εχίονα, που αντιπροσωπεύει ένα τρομερό κακό. Η πόλη σπαράσσεται λοι­πόν, οι αρχηγοί συγκρούονται, αλληλομισιούνται, και ο Οιδί­ποδας συνεχίζει την ανάκρισή του.

Υπάρχει ένας αυτόπτης μάρτυρας στον οποίο θα έπρεπε να απευθυνθούν, ο άνθρωπος που ήταν μαζί με το Λάιο, παρών την ώρα της τραγωδίας, και διασώθηκε. Όταν επέστρεψε, διη- γήθηκε ότι πολλοί ληστές τούς στήσανε ενέδρα και χτυπήσανε το βασιλικό άρμα στο δρόμο για τους Δελφούς, σκότωσαν το Λάιο και τον ηνίοχο. Όταν διηγούνται για πρώτη φορά την ιστο­ρία αυτή για το θάνατο του Λάιου στον Οιδίποδα, που εκτελεί χρέη εισαγγελέα, σαν να κλονίζεται λιγάκι: του εξηγούν ότι το συμβάν έλαβε χώρα σε ένα τρίστρατο, σε ένα στενό δρομά­

184 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

κι κοντά στους Δελφούς. Το τρίστρατο, το στενό δρομάκι τα ξέρει, πολύ καλά μάλιστα. Αυτό που τον καθησυχάζει είναι ότι δεν ξέρει βέβαια ποιον σκότωσε, ξέρει όμως ότι ήταν μόνος του, ενώ εδώ μιλάνε για « ληστές, που χτυπήσανε το Λάιο». Η συλλογιστική του είναι απλή: «Ληστές... άρα δεν είμαι εγώ. Υπάρχουν δυο διαφορετικές ιστορίες. Εγώ συνάντησα έναν άντρα πάνω στο άρμα του, που με χτύπησε, στη συνέχεια λη­στές χτύπησαν το άρμα του Λάιου, είναι δυο ιστορίες εντελώς διαφορετικές».

Ο Οιδίποδας θέλει να δει λοιπόν τον άνθρωπο που ήταν μπροστά στα γεγονότα, ανήσυχος για την εξαφάνισή του, θέ­λει να τον ακούσει. Του απαντούν ότι ο άνθρωπος αυτός, από την ώρα που επέστρεψε στη Θήβα, δεν έχει πατήσει κυριολε­κτικά το πόδι του στην πόλη, έχει αποσυρθεί στην ύπαιθρο και έχει χαθεί από προσώπου γης. Παράξενο. Πρέπει να τον κα- λέσουν, για να τον ανακρίνουν σχετικά με τις συνθήκες στις οποίες έλαβε χώρα η επίθεση. Φέρνουν λοιπόν τον καημένο τον υπηρέτη του Λάιου. Ο Οιδίποδας, ως εισαγγελέας, τον πιέζει, αυτός όμως παραμένει εξίσου σιωπηλός με τον Τειρεσία. Ο Οιδίποδας παίρνει κάποιες πληροφορίες με τα χίλια ζόρια. Τον απειλεί μάλιστα, για να τον κάνει να μιλήσει, ότι θα τον βα­σανίσει.

Έρχεται τότε στη Θήβα ένας ξένος από την Κόρινθο, που έχει κάνει δρόμο μακρύ. Παρουσιάζεται στην Ιοκάστη και στον Οιδίποδα, τους χαιρετάει, ζητάει το βασιλιά της χώρας.Έρχε­ται να του αναγγείλει ένα θλιβερό νέο: ο πατέρας και η μητέ­ρα του, ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κορίνθου, είναι νεκροί. Ο Οιδίποδας θλίβεται που έχασε τους γονείς του. Μέσα στη θλίψη του, όμως, χαίρεται και λιγάκι, διότι, αφού ο Πόλυβος είναι νεκρός, ο Οιδίποδας δε θα μπορέσει να σκοτώσει τον πάτερα του, είναι ήδη μακαρίτης. Ούτε και θα μπορέσει να πλαγιάσει με τη μητέρα του, η οποία επίσης είναι νεκρή. Ο άνθρωπος αυτός έχει πνεύμα πολύ ανοιχτό, πολύ ελεύθερο, δε στενοχωριέται καθόλου που το μαντείο έπεσε έξω. Μπροστά στον αγγελιαφόρο με τα κακά μαντάτα, ο οποίος ίσως π ερ ι­

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 185

μένει από τον Οιδίποδα να επιστρέφει στην Κόρινθο και να αναλάβει το θρόνο, όπως συνηθίζεται, ο Οιδίποδας δικαιολο­γείται: αναγκάστηκε να φύγει από την Κόρινθο, επειδή προ- μάντεψαν ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα πλαγιάσει με τη μητέρα του. Ο αγγελιαφόρος απαντά: «Πολύ κακώς έπραξες: ο Πόλυβος και η Περίβοια δεν ήταν ο πατέρας σου και η μητέρα σου». 0 Οιδίποδας μένει άφωνος και αναρωτιέ­ται τι μπορεί να σημαίνουν όλα αυτά.

«Οι γονείς σου δεν ήταν οι γονείς σου»

Η ΙΟΚΑΣΤΗ ΑΚΟΥΕΙ ΤΟΝ ΑΓΓΕΑΙΑΦΟΡΟ να διηγείται πως ο Οι­δίποδας ήταν ένα νεογέννητο που το έφεραν στο παλάτι και από τις πρώτες κιόλας μέρες ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κορίνθου το υιοθέτησαν. Δεν ήταν πραγματικό τους παιδί, επ ι­θυμία τους όμως ήταν η Κόρινθος να γίνει η πόλη του. Της Ιοκάστης τής έρχεται ζάλη τρομερή. Μπορεί κάτι να είχε κα­ταλάβει, τώρα όμως τα βλέπει όλα ξεκάθαρα. Φεύγει από το χώρο της συζήτησης και μπαίνει στο παλάτι. «Πού τα ξέρεις εσύ αυτά;» ρωτάει ο Οιδίποδας τον αγγελιαφόρο. «Τα ξέρω, απαντά αυτός, γιατί ο ίδιος παρέδωσα το παιδί στους κυρίους μου. Εγώ σε παρέδωσα, παιδί με την τρυπημένη φτέρνα. — Ποιος σου το είχε δώσει αυτό το πα ιδ ί;» ρωτάει ο Οιδίποδας. 0 αγγελιαφόρος αναγνωρίζει ανάμεσα στους παρισταμένους το γερο-βοσκό που φύλαγε παλιά τα πρόβατα του Λάιου και της Ιοκάστης και ο οποίος του εμπιστεύτηκε το μωρό. 0 Οι­δίποδας πάει να τρελαθεί. 0 βοσκός το αρνείται. Οι δυο άντρες συζητούν: «Μα δε θυμάσαι που βόσκαμε και οι δυο τα κοπάδια μας στον Κιθαιρώνα και μου έδωσες το παιδί, εσύ ήσουνα». 0 Οιδίποδας αισθάνεται ότι τα πράγματα παίρνουν μια τροπή τρομακτική. Για μια στιγμή, του περνάει από το νου ότι είναι ίσως ένα χαμένο παιδί, γιος κάποιας νύμφης ή κά- ποιας θεάς, εγκαταλειμμένος. Έτσι θα ερμηνευόταν και το πα­ράξενο ριζικό του. Διατηρεί ακόμα μια τρελή ελπίδα, αλλά για τους συγκεντρωμένους γέροντες η αλήθεια έχει λάμψει. Ο Οι-

186 ΤΟ ΣΥ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

δίποδας απευθύνεται στο βοσκό του Λάιου και τον παροτρύ­νει να πει την αλήθεια.

— Αυτό το παιδί, πού το βρήκες;— Στο παλάτι.— Ποιος σου το έδωσε;— Η Ιοκάστη.Εκείνη τη στιγμή δεν υπάρχει πια η παραμικρή αμφιβολία.

Ο Οιδίποδας καταλαβαίνει. Τρέχει σαν τρελός στο παλάτι να βρει την Ιοκάστη. Έχει κρεμαστεί από το ταβάνι με τη ζώνη της. Τη βρίσκει νεκρή. Με τις πόρπες του χιτώνα της, ο Οιδί­ποδας βγάζει τα μάτια του, από τους βολβούς των ματιών του κυλά βροχή το αίμα.

Νόμιμο τέκνο μιας γενιάς βασιλικής και καταραμένης, έφυ­γε μακριά και ξαναγύρισε στο γενέθλιο τόπο του. Η πορεία της επιστροφής του, όμως, δεν ήταν κανονική και ευθεία, βγή­κε από το δρόμο του, λοξοδρόμησε και τώρα πια δεν μπορεί να δει το φως της ημέρας, δεν μπορεί να δει το πρόσωπο κα- νενός. Θα ήθελε να είναι και κουφός, να μην ακούει τίποτα. Θα ήθελε να μείνει μόνος, ολομόναχος, αφού έγινε το μίασμα της πόλης του. Όταν ένας λοιμός πλήττει την πόλη, όταν η σειρά των εποχών ανατρέπεται, όταν η γονιμότητα παρεκκλίνει από τη φυσιολογική και συνηθισμένη οδό, τότε υπάρχει κάποιο μίασμα και το μίασμα ήταν εκείνος. Έχει δώσει υπόσχεση και δεσμεύεται, είπε ότι ο δολοφόνος θα εξοριστεί ατιμασμένος από τη Θήβα. Πρέπει να φύγει.

Ο άνθρωπος: τρία σε ένα

ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ ΑΪΤΗ είναι απολύτως σαφές ότι το αίνιγμα της Σφίγγας προέλεγε τη μοίρα των Λαβδακιδών. Όλα τα ζώα, με δύο ή τέσσερα πόδια, δίποδα ή τετράποδα, αφήνοντας κατά μέρος τα ψάρια που δεν έχουν πόδια, έχουν μία «φύση» και απαράλλαχτη. Τα ζωντανά αυτά πλάσματα έχουν κάποια ιδιαί­τερα χαρακτηριστικά που παραμένουν αναλλοίωτα. Το κάθε είδος έχει τη θέση του, που είναι μία και μοναδική, όπως μία

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 187

είναι και η ύπαρξη και η φύση του. Ενώ ο άνθρωπος περνάει από τρεις διαδοχικές φάσεις, έχει διαφορετικές φύσεις. Στην αρχή είναι παιδί και η φύση του παιδιού είναι διαφορετική από του ενήλικα. Γ ι’ αυτό το λόγο, για να περάσει κανείς από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, οφείλει πρώτα να υποβληθεί σε κάποιες τελετουργικές δοκιμασίες μύησης· έτσι περνά τα σύνορα που χωρίζουν τις δυο ηλικίες. Την ώρα που αφήνει την παιδική ηλικία και περνάει στην ενήλικη ζωή, η φύση του αν­θρώπου αλλάζει, γίνεται άλλος άνθρωπος. Το ίδιο και όταν στηρίζεται στα δυο του πόδια, ο άνθρωπος, και πολύ περισ­σότερο ο βασιλιάς, ο πολεμιστής, επιβάλλεται με το κύρος και τη δύναμή του. Όταν όμως διαβαίνει το κατώφλι των γηρα­τειών, παύει να είναι ο άντρας του πολέμου και των κατορ­θωμάτων, στην καλύτερη περίπτωση γίνεται ο άντρας του λό­γου και της φρόνιμης συμβουλής, στη χειρότερη, ένα αξιολύ­πητο σκουπίδι.

Στις τρεις αυτές φάσεις, ο άνθρωπος μεταβάλλεται παρα- μένοντας ο ίδιος. Τι συμβολίζει λοιπόν ο Οιδίποδας; Η κατά­ρα που βάραινε το Λάιο απαγόρευε να γεννηθούν παιδιά που θα συνέχιζαν τη γενιά των Λαβδακιδών. Ερχόμενος στον κό­σμο, ο Οιδίποδας παίζει το ρόλο εκείνου που δε θα έπρεπε να έχει γεννηθεί. Γεννήθηκε σε κακιά στιγμή. Ο κληρονόμος του Λάιου είναι ο νόμιμος κληρονόμος και συγχρόνως ένα τέκνο παρά φύσει. Η θέση του είναι απολύτως μετέωρη. Καταδικα­σμένος σε θάνατο, σώζεται ως εκ θαύματος. Γέννημα της Θή­βας, απομακρύνεται από το γενέθλιο τόπο του και αγνοεί, όταν επιστρέφει για να αναλάβει το ύπατο αξίωμα, ότι έχει επα- νέλθει στο σημείο εκκίνησής του. Ο Οιδίποδας βρίσκεται δη­λαδή στον αέρα. Διανύοντας τη διαδρομή που τον οδηγεί στο ίδιο παλάτι όπου γεννήθηκε, ο Οιδίποδας συγχέει τις τρεις φάσεις της ανθρώπινης φύσης.Έχει ανατρέψει τη φυσιολογι­κή σειρά των εποχών, συγχέει την άνοιξη της νιότης με το κα­λοκαίρι του ενήλικα και το χειμώνα του γέρου. Σκότωσε τον πατέρα του και ταυτίστηκε συγχρόνως μαζί του, πήρε τη θέση του στο θρόνο και στο κρεβάτι της μητέρας του. Έκανε παι­

188 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

διά με την ίδια του τη μητέρα, έσπειρε το χωράφι που τον γέν­νησε, όπως έλεγαν οιΈλληνες, ταυτιζόμενος όχι μόνο με τον πατέρα του, αλλά με τα ίδια του τα παιδιά, που είναι μαζί γιοι και αδελφοί του, κόρες και αδελφές του. Το τέρας στο οποίο αναφερόταν η Σφίγγα, που έχει συγχρόνως δύο, τρία και τέσ­σερα πόδια, είναι λοιπόν ο Οιδίποδας.

Το αίνιγμα θέτει το πρόβλημα της κοινωνικής συνέχειας, της διατήρησης της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, των λειτουρ­γιών, των κοινωνικών θέσεων στο πλαίσιο των πολιτισμών, παρά τις γενιές που διαδοχικά βλέπουν το φως, βασιλεύουν και χάνονται, παραχωρώντας τη θέση τους στις επόμενες. Ο θρόνος πρέπει να παραμείνει αναλλοίωτος, την ώρα που οι κάτοχοί του θα είναι διαφορετικοί. Πώς μπορεί η βασιλική εξουσία να παραμείνει μία και απαράλλαχτη, όταν αυτοί που την ασκούν, οι βασιλιάδες, είναι πολλοί και διάφοροι; Αυτό που ενδιαφέρει, δηλαδή, είναι με ποιο τρόπο μπορεί ο γιος του βασιλιά να γίνει βασιλιάς σαν τον πατέρα του, να πάρει τη θέση του χωρίς να συγκρουστεί μαζί του ή να τον παρα­γκωνίσει, να ανέβει στο θρόνο, χωρίς από την άλλη να ταυτι­στεί με τον πατέρα του, σαν να ήταν ίδιοι. Πώς η ροή των γ ε­νεών, οι διαδοχικές φάσεις που χαρακτηρίζουν την ανθρωπό­τητα και σχετίζονται με το εφήμερο, με την ανθρώπινη ατέ­λεια, μπορούν να συνυπάρξουν με μια κοινωνική τάξη που οφείλει να είναι σταθερή, συνεχής και αρμονική; Η κατάρα που βαραίνει το Λάιο, και ανάγεται ακόμα παλιότερα ίσως, σε κάποια δώρα στο γάμο του Κάδμου και της Αρμονίας που είχαν ολέθρια δύναμη, δεν υποδηλώνει ότι ακόμα και μέσα στον εξαιρετικό και αφετηριακό αυτό γάμο είχαν παρεισφρή­σει τα σπέρματα της διχόνοιας, το μικρόβιο του μίσους, σαν να υπάρχει ένας μυστικός δεσμός ανάμεσα στο γάμο και στον πόλεμο, στην ένωση και στη σύγκρουση; Πολλοί είναι εκείνοι που λένε ότι ο γάμος είναι για τα κορίτσια και ο πόλεμος για τα αγόρια, και συμμερίζομαι την άποψή τους. Σε μια πόλη όπου υπάρχουν γυναίκες και άντρες, ο πόλεμος και ο γάμος μοιραία έρχονται αντιμέτωποι και μοιραία διαπλέκονται.

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 189

Η ιστορία του Οιδίποδα δεν τελειώνει εδώ. Η γενιά των Λαβδακιδών έπρεπε να σταματήσει με το Λάιο και η κατάρα που βαραίνει τον Οιδίποδα έρχεται από ένα απώτατο παρελ­θόν, μια εποχή όπου ακόμα δεν είχε γεννηθεί. Ο ίδιος δεν έχει σφάλει, αλλά πληρώνει το βαρύ τίμημα όλων όσων ανήκουν στο χωλό, το αδέξιο αυτό γένος και είδαν το φως του ήλιου ενώ όφειλαν να μη γεννηθούν.

Τα παιδιά του Οιδίποδα

ΟΤΑΝ Ο ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ ΤΥΦΛΩΝΕΤΑΙ, ατιμάζεται, οι δυο γιοι του θα του φερθούν τόσο αισχρά, ώστε θα καταραστεί και αυτός με τη σειρά του τα αρσενικά του τέκνα, όπως ο Πέλοπας είχε καταραστεί το Λάιο. Λένε ότι πριν ακόμα τον διώξουν από τη Θήβα, ενώ βρισκόταν ακόμα στο παλάτι, οι γιοι του κοροϊ­δεύουν τον τυφλό, του δείχνουν το χρυσό ποτήρι του Κάδμου και την ασημένια τράπεζα που χρησιμοποιούν και του πετούν όλα τα παλιοκρέατα από τα σφάγια και τα αποφάγια. Λένε επίσης ότι τον έκλεισαν σε ένα σκοτεινό κελί για να τον κρύ­ψουν, το στιγματισμένο, να μην τον βλέπει ο κόσμος. 0 Οιδί­ποδας τους έδωσε τότε βαριά κατάρα, ποτέ οι γιοι του να μην τα πάνε καλά μεταξύ τους, να θέλει ο καθένας τους την εξου­σία για τον εαυτό του, να πολεμήσουν για χάρη της με χέρια και με όπλα και να αλληλοσκοτωθούν.

Όπως και έγινε. 0 Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, από γένος που όφειλε να μην έχει απογόνους, αλληλομισιούνται. Οι δυο γιοι αποφασίζουν ότι θα κατέχουν την ηγεμονία εναλλάξ, μία χρονιά ο ένας, μία χρονιά ο άλλος. Πρώτος ανεβαίνει στο θρόνο ως ηγεμόνας ο Ετεοκλής* όταν τελειώνει ο χρόνος όμως, ανα­κοινώνει ότι δεν προτίθεται να αφήσει την εξουσία. Παραγκω­νισμένος από την εξουσία, ο Πολυνείκης πηγαίνει στο Αργος και επιστρέφει με τη στρατιά των Επτά επί Θήβας, των Αρ- γείων, ενάντια στους Θηβαίους. Προσπαθεί να πάρει την εξου­σία από τον αδελφό του καταστρέφοντας τη Θήβα. Σε μία ύ­στατη μάχη, θα αλληλοσκοτωθούν, ο ένας αδελφός θα σκοτώ­

190 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

σει τον άλλο. Οι Ααβδακίδες είναι πια παρελθόν. Η ιστορία εδώ τελειώνει ή φαίνεται ότι τελειώνει.

Ο Πολυνείκης μπόρεσε να εκστρατεύσει κατά της Θήβας επειδή ο Άδραστος, ο βασιλιάς του Άργους, αποφάσισε να εκστρατεύσει για να υποστηρίξει τα συμφέροντα του Πολυ­νείκη. Για να γίνει αυτό, ένας άλλος μάντης, ο Αμφιάραος, έπρεπε να συναινέσει στην εκστρατεία. Ο μάντης ήξερε ότι η εκστρατεία αυτή θα ήταν καταστροφική, θα κατέληγε σε πα­νωλεθρία και ο ίδιος θα σκοτωνόταν. Ήταν λοιπόν αποφασι­σμένος να διαχωρίσει τη θέση του. Τι έκανε τότε ο Πολυνεί­κης; Φεύγοντας από τη Θήβα, είχε πάρει μαζί του κάποια δώρα που είχαν κάνει οι θεοί στην Αρμονία όταν παντρεύτηκε τον Κάδμο: ένα περιδέραιο και ένα φόρεμα. Πήρε λοιπόν μαζί του τα δυο φυλαχτά και τα δώρισε στη γυναίκα του Αμφιάραου, την Εριφύλη, με τον όρο να πείσει τον άντρα της να μην προ­βάλει αντιρρήσεις για την εκστρατεία ενάντια της Θήβας και να παρακινήσει τον Άδραστο να πράξει αυτό που μέχρι τώρα απαγόρευε. Πρόκειται για δώρα που διαφθείρουν, δώρα ολέ­θρια, που επίσης συνδέονται με μια δέσμευση, έναν όρκο. Γ ιατί ο μάντης κάνει το χατίρι της γυναίκας του; Διότι έχει δώσει όρκο και δεν μπορεί να αποδεσμευτεί: ότι θα κάνει πάντα ό,τι του ζητά η Εριφύλη. Δώρα ολέθρια, όρκοι απαράβατοι. Τα στοιχεία που συναντούμε στο γάμο του Κάδμου και της Αρ­μονίας τα βρίσκουμε και στη γενιά τους και θα οδηγήσουν τ ε ­λικά στον αλληλοσκοτωμό των δύο αδελφών.

Επισήμως μέτοικος

ΟΣΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΙΔΙΠΟΔΑ, τον διώχνουν από τη Θήβα. Τον οδη­γεί η Αντιγόνη και τελειώνει το βίο του στη γη της Αθήνας, κοντά στον Κολωνό, ένα δήμο της Αττικής. Βρίσκεται σε άβα­το, στο ιερό των Ερινύων, που δεν επιτρέπεται κανείς να το πατάει. Οι άνθρωποι της περιοχής τον προστάζουν να φύγει: τι δουλειά έχει ο ζητιάνος στον ιερό τόπο; Είναι ανοίκειος, όπως ο Διόνυσος όταν μπήκε στη Θήβα με τα γυναικεία, ανα­

Ο Ο ΙΔΙΠ Ο ΔΑ Σ ΚΑ Ι Η Κ Α Κ ΙΑ Η ΩΡΑ 191

τολίτικα ρούχα του. Θράσος που το έχει, να στρογγυλοκάθε­ται σε έναν τόπο από όπου δεν μπορούν καν να τον διώξουν, αφού δεν επιτρέπεται να πατήσουν το πόδι τους. Έρχεται ο Θησέας, ο Οιδίποδας του εξιστορεί τη συμφορά του, νιώθει ότι το τέλος του πλησιάζει, δεσμεύεται, αν ο Θησέας τον δεχτεί, να γίνει προστάτης της Αθήνας στις μελλοντικές συγκρούσεις. 0 Θησέας συμφωνεί. Ο Θηβαίος άντρας, φορέας εν μέρει της κληρονομιάς των Σπαρτών που γέννησε η θηβαϊκή γη, αλλά και απόγονος του Κάδμου και της Αρμονίας, είναι λοιπόν ένας ξένος. Διωγμένος από το γενέθλιο τόπο του, γύρισε πίσω και εξορίστηκε ατιμωτικά για άλλη μια φορά. Τώρα λοιπόν, στο τέλος των περιπλανήσεών του, δεν έχει τόπο, δεν έχει δεσμούς, ρίζες, είναι άοικος. 0 Θησέας τού προσφέρει τη φιλοξενία του. Δεν του παραχωρεί τα δικαιώματα των Αθηναίων πολιτών, αλ­λά των μετοίχων — θα είναι ένας ευνοούμενος μέτοικος. Θα κατοικήσει τη χώρα αυτή που του είναι ξένη, θα ριζώσει εκεί. Ο Οιδίποδας περνάει λοιπόν από τη θεϊκή και καταραμένη Θήβα, την ομονοούσα και διχασμένη Θήβα, στην Αθήνα: μια κίνηση οριζόντια, στην επιφάνεια του εδάφους.

0 Οιδίποδας γίνεται λοιπόν επισήμως μέτοικος της Αθήνας. Θα πραγματοποιήσει όμως και άλλες κινήσεις: θα πάει κάτω από τη γη — θα τον καταπιούν τα βάθη της γης— και στους ουρανούς, στους ολύμπιους θεούς. Επιχθόνιος, γίνεται στη συ­νέχεια υποχθόνιος και επουράνιος. Δε γίνεται ημίθεος ούτε ήρωας προστάτης με την κυριολεκτική σημασία του όρου — ο τάφος του προστάτη ήρωα βρίσκεται στην Αγορά. 0 Οιδίπο­δας εξαφανίζεται σε τόπο μυστικό, που μόνο ο Θησέας γνω­ρίζει την ακριβή του θέση και τη φανέρωνε σ’ εκείνους που θα γίνονταν ηγεμόνες της Αθήνας, σε τάφο μυστικό και εγγυάται τους στρατιωτικούς θριάμβους και τη συνέχεια της πόλης. Πρό­κειται λοιπόν για έναν ξένο που ήρθε από τη Θήβα, εγκατα­στάθηκε ως μέτοικος στην Αθήνα και χάθηκε στα βάθη της γης της, κεραυνοβολημένος ίσως από το Δία. Δεν έγινε αυτόχθο- νας, γέννημα της γης, όπως διατείνονται ότι είναι οι πολίτες της Αθήνας, ούτε και γηγενής, δεν ξεπήδησε πάνοπλος, ετο ι­

192 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

μοπόλεμος, από τη θηβαϊκή γη. Όχι, κινείται προς την αντίθε­τη κατεύθυνση. Έρχεται ως ξένος, αφήνει το φως του ήλιου για να ριζώσει στον υποχθόνιο κόσμο της Αθήνας, που του είναι ξένη και τον φιλοξενεί τώρα που τα βάσανα και οι περιπλα­νήσεις του έχουν φτάσει στο τέλος τους. Ως αντίδωρο της χαρίζει ένα μέλλον χωρίς κινδύνους, με ειρήνη και ομόνοια: σαν μια σβησμένη ηχώ της υπόσχεσης που ενσάρκωνε η Αρμονία, όταν οι θεοί την έδωσαν γυναίκα στον Κάδμο, τα παλιά τα χρόνια που ιδρύθηκε η Θήβα.

Ο ΠΕΡΣΕΑΣ, Ο ΘΑΝΑΤΟΣ, Η ΕΙΚΟΝΑ

Η γέννηση του Περσέα

Μ ίΑ ΦΟΡΑ ΚΑΙ ΕΝ ΑΝ ΚΑΙΡΟ, τα πολύ παλιά τα χρόνια, στην ωραία και καλή πόλη του Άργους ήταν ένας ισχυρός βασιλιάς, ο Ακρίσιος. Ήταν δυο αδέλφια δίδυμα, αυτός και ο Προίτος, που τσακώνονταν πριν ακόμα γεννηθούν, μέσα στην κοιλιά της μητέρας τους της Αγλαΐας, χτυπιόντουσαν και αμφισβητούσε ο ένας τον άλλο, όπως θα έκαναν τελικά και σε όλη τους τη ζωή. Συγκεκριμένα μάλιστα, έμελλε να συγκρουστούν για την εξουσία στην πλούσια κοιλάδα της Αργολίδας.

Τελικά, ο ένας βασίλεψε στο Άργος, ο άλλος, ο Προίτος, στην Τίρυνθα. 0 Ακρίσιος είναι λοιπόν ο βασιλιάς του Άργους. Σ τε­νοχωριέται που δεν έχει παιδί αρσενικό. Όπως συνηθίζεται, πηγαίνει να συμβουλευτεί το μαντείο των Δελφών αν θα απο­κτήσει κληρονόμο και τι πρέπει ενδεχομένως να κάνει για να τον αποκτήσει. Ως συνήθως, το μαντείο δεν απαντάει στην ερώτησή του, αλλά του λέει ότι ο εγγονός του, ο γιος της κόρης του, θα τον σκοτώσει.

Την κόρη του τη λένε Δανάη. Είναι μια πανέμορφη κοπέλα και ο Ακρίσιος την αγαπάει πολύ, έχει τρομοκρατηθεί όμως με την ιδέα ότι ο εγγονός του πρόκειται να τον σκοτώσει. Τι να κάνει; Η μία λύση που σκέφτεται είναι να τη φυλακίσει. Πράγματι, είναι στη μοίρα της Δανάης να είναι συχνά φυλακι­σμένη. 0 Ακρίσιος χτίζει μια υπόγεια χάλκινη φυλακή, προ­φανώς στην αυλή του παλατιού του, όπου κλείνει τη Δανάη μαζί

194 ΤΟ Σ ΪΜ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

με μια γυναίκα για να την υπηρετεί και τις κλειδαμπαρώνει και τις δυο. Ο Δίας όμως, ψηλά από τον ουρανό, είδε τη Δα­νάη, στο άνθος της νιότης και της ομορφιάς της, και την ερω­τεύτηκε. Την εποχή που μιλάμε, η μοιρασιά ανάμεσα στους θεούς και τους θνητούς έχει γίνει πια. Έχουν ξεχωρίσει λοι­πόν, η απόσταση που τους χωρίζει όμως δεν είναι πολύ μεγά­λη και οι θεοί μπορούν και ρίχνουν πού και πού καμιά ματιά από ψηλά, από την κορυφή του Ολύμπου και το λαμπερό α ι­θέρα, στις όμορφες θνητές. Βλέπουν τις κόρες της Πανδώρας, την οποία έστειλαν στους ανθρώπους και ο Επιμηθέας έκανε το λάθος και την έβαλε στο σπίτι του. Τις βρίσκουν υπέροχες. Όχι πως οι θεές δεν είναι όμορφες, ίσως όμως οι θεοί βρίσκουν στις θνητές κάτι που δεν έχουν οι θεές. Ίσως την εύθραυστη ομορφιά τους ή το γεγονός ότι δεν είναι αθάνατες και οι θεοί πρέπει να τις κορφολογήσουν όσο βρίσκονται ακόμα στην ακμή της νιότης και της γοητείας τους.

Ο Δίας ερωτεύεται τη Δανάη και χαμογελάει όταν βλέπει ότι ο πατέρας της την έχει κλείσει στην υπόγεια χάλκινη φυ­λακή. Γίνεται χρυσή βροχή, κατεβαίνει και πλαγιάζει δίπλα της. Στη φυλακή αυτή εμφανίζεται ως θεός, παίρνοντας ανθρώπινη μορφή, μία και μοναδική φορά. Ο Δίας σμίγει λοιπόν με τη Δανάη με άκρα μυστικότητα. Η Δανάη περιμένει παιδί, ένα αγόρι που το λένε Περσέα. Η περιπέτειά της παραμένει μυ­στική, έως ότου μια μέρα ο Περσέας, ζωηρό μωρό, βάζει τ έ ­τοια κλάματα, που ο Ακρίσιος, περαστικός από την αυλή, α­κούει έναν παράξενο θόρυβο από τη φυλακή όπου έχει κλεί­σει την κόρη του. Ο βασιλιάς ζητάει να τη δει. Τους ανεβάζει όλους απάνω, ανακρίνει τη βάγια και μαθαίνει ότι κάτω υπάρ­χει ένα αγοράκι. Τον πιάνει τρόμος και μανία μαζί, καθώς θυμάται το χρησμό του μαντείου των Δελφών. Σκέφτεται ότι η δούλα έμπασε κάποιον στα κρυφά για τη Δανάη. Ανακρίνει την κόρη του: «Ποιος σου σκάρωσε το παιδί; — Ο Δίας». Ο Ακρί­σιος δεν πιστεύει λέξη. Διώχνει πρώτα τη δούλα που είχε γίνει βάγια, για την ακρίβεια τη θυσιάζει στον εφέστιο βωμό του Δία. Τη Δανάη και το παιδί, όμως, τι να τους κάνει; Ο πατέρας δεν

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 195

μπορεί να λερώσει τα χέρια του με το αίμα της κόρης και του εγγονού του. Αποφασίζει να τους φυλακίσει και πάλι.

Φωνάζει ένα μαραγκό πολύ άξιο, πολύ επιδέξιο, ο οποίος φτιάχνει μια κιβωτό και τους βάζει μέσα και τους δυο, τη Δα­νάη και τον Περσέα. Αφήνει τους θεούς να μεριμνήσουν πώς θα ρυθμίσουν το ζήτημα. Αυτή τη φορά όμως δεν τους ξεφορ­τώνεται κλείνοντάς τους στο υπόγειο του σπιτιού του. Κ λει­δώνει την κόρη του και το γιο της στην κρύπτη αυτή και τους αφήνει να πλανηθούν στους υδάτινους ορίζοντες. Πράγματι, η κιβωτός αρμενίζει στη θάλασσα και φτάνει στις ακτές ενός μικρού και φτωχού σχετικά νησιού, στη Σέριφο. Ένας ψαράς, από βασιλική γενιά όμως, ο Δίκτυς, πιάνει στα δίχτυα του την κιβωτό. Την ανοίγει και βλέπει τη Δανάη και το παιδί της. Γοητεύεται και αυτός από την ομορφιά της Δανάης, παίρνει τη γυναίκα και το γιο της στο σπίτι του και τους συμπεριφέ- ρεται όπως στην οικογένειά του. Κρατάει μαζί του τη Δανάη, της φέρεται με σεβασμό και μεγαλώνει τον Περσέα σαν να ήταν γιος του. 0 Δίκτυς έχει έναν αδελφό, τον Πολυδέκτη, που βα­σιλεύει στη Σέριφο. 0 μικρός Περσέας μεγαλώνει υπό την προ­στασία του Δίκτυ. Η ομορφιά της Δανάης κάνει θραύση· ο βα­σιλιάς Πολυδέκτης τη βλέπει και την ερωτεύεται παράφορα. Θέλει με κάθε τρόπο να την παντρευτεί ή, τουλάχιστον, να την κατακτήσει. Πράγμα πολύ δύσκολο, αφού ο Περσέας είναι σχε­δόν άντρας πια και προσέχει τη μητέρα του. Την προστατεύει επίσης και ο Δίκτυς. 0 Πολυδέκτης λοιπόν ψάχνει να βρει κάτι να κάνει. Σκαρφίζεται το εξής: διοργανώνει ένα μεγάλο γλέ- ντι, όπου προσκαλεί όλη τη νεολαία της περιοχής. Όλοι φέρ­νουν δώρα ή εδέσματα.

Αγώνας δρόμου με τις Γοργόνες

Σ τη ν ΚΟΡΥΦΗ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΟΥ κάθεται ο βασιλιάς Πολυδέ­κτης. Αφορμή για το γλέντι ήταν η πρόθεσή του τάχα να πα­ντρευτεί την Ιπποδάμεια. Για να μπορέσει να παντρευτεί την Ιπποδάμεια, πρέπει να προσφέρει σ’ αυτούς που έχουν υπό την

196 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

προστασία τους την κόρη δώρα πολυτελή, πράγματα πολύτι­μα. Έχει μαζευτεί όλη η νεολαία της Σερίφου και, φυσικά, ο Περσέας. Στη διάρκεια του φαγητού, ο ένας προσπαθεί να πα- ραβγεί τον άλλον στη γενναιοδωρία και την ευγένεια. Ο βασι­λιάς ζητά να του φέρουν κυρίως άλογα. Η Ιπποδάμεια είναι μια κοπέλα που έχει μανία με την ιππασία* αν της προσφέ­ρουν έναν ολόκληρο στάβλο με άλογα, η καρδιά της θα λυγί­σει. Τι θα κάνει ο Περσέας για να εντυπωσιάσει τους συνομη­λίκους του και το βασιλιά; Θα δηλώσει ότι αυτός δε θα του φέρει άτι, αλλά ό,τι του ζητήσει ο βασιλιάς, το κεφάλι της Γοργόνας για παράδειγμα. Το λέει χωρίς να το καλοσκεφτεί. Την επομένη, όλοι πηγαίνουν στο βασιλιά τα δώρα που του υποσχέθηκαν. 0 Περσέας εμφανίζεται με άδεια χέρια και δη­λώνει πρόθυμος να φέρει και αυτός ένα άτι, αλλά ο βασιλιάς του λέει: «Όχι, εσύ θα μου φέρεις το κεφάλι της Γοργόνας». Δεν μπορεί πια να κάνει αλλιώς: αν πάρει πίσω το λόγο του, θα ατιμαστεί. Με τίποτα δε γίνεται να πάρει πίσω τις υποσχέ­σεις ή μάλλον τις καυχησιές του. Είναι λοιπόν ο Περσέας υποχρεωμένος να φέρει το κεφάλι της Γοργόνας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι γιος του Δία* έχει τη συμπάθεια και την υποστήριξη κάμποσων θεών, ιδιαιτέρως της Αθηνάς και του Ερμή, που είναι θεοί ευφυείς, εύστροφοι, καταφερτζήδες και θα φροντίσουν να εκπληρώσει την υπόσχεσή του. Η Αθηνά και ο Ερμής παραστέκονται λοιπόν στο παλικάρι για να επιτελέ- σει τον άθλο του. Του εκθέτουν την κατάσταση: για να κατα­φέρει να βρει τις Γοργόνες, θα πρέπει να μάθει πού βρίσκο­νται. Έλα, όμως, που δεν ξέρουμε πού κρύβονται.

Είναι τέρατα τρομερά, τρεις αδελφές, μια τριάδα υπερφυ­σικών, δολοφονικών πλασμάτων, εκ των οποίων οι δύο είναι αθάνατες και η μία, η Μέδουσα, θνητή. Το κεφάλι της Μέδου­σας πρέπει να φέρει.

Το ζήτημα είναι λοιπόν να βρει τις Γοργόνες, να αναγνω­ρίσει ανάμεσά τους τη Μέδουσα και να της πάρει το κεφάλι. Δεν είναι και εύκολη δουλειά. Πρέπει πρώτα να μάθει πού να πάει να τις ψάξει. Για να τις βρει, ο Περσέας θα περάσει με

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 197

τη βοήθεια των θεών προστατών του από κάποια στάδια, κά- ποιες δοκιμασίες. Η πρώτη δοκιμασία συνίσταται στο να ανα­καλύψει και να προσεγγίσει τις τρεις αδελφές των Γοργόνων, τις Γραίες, που είναι και αυτές κόρες δύο εξαιρετικά επικίν­δυνων τεράτων, του Φόρκυ και της Κητώς, δυο θαλάσσιων τ ε ­ράτων που είναι τεράστια σαν φάλαινες. Οι Γραίες δε μένουν τόσο μακριά όπως οι αδελφές τους. Οι Γοργόνες ζουν πέρα από τον Ωκεανό, έξω από τα σύνορα του κόσμου, στις πύλες της Νυκτός, ενώ οι Γραίες ζουν μέσα στον κόσμο. Οι Γραίες, at Γραίαι, είναι μια τριάδα. Είναι κοπέλες και αυτές σαν τις Γοργόνες, κοπέλες όμως που γεννήθηκαν γριές. Είναι πατρο­γονικές δεσποσύνες, νέες γριές. Είναι καταζαρωμένες, με δέρ­μα κίτρινο, σαν το γάλα όταν μπαγιατεύει, που πήζει η επ ι­φάνεια του και πάνω πάνω σχηματίζεται ξαφνικά μια κρού­στα, η πέτσα όπως τη λέμε, το ζαρωμένο πετσί του γάλακτος. Οι δεσποσύνες αυτές δεν έχουν σώμα λευκόσαρκο, το δέρμα τους είναι αποκρουστικό, γερασμένο και μαραγκιασμένο, κα- ταζαρωμένο.Έχουν και άλλο ένα χαρακτηριστικό: είναι και οι τρεις πολύ δεμένες και αλληλέγγυες μεταξύ τους για έναν επ ι­πλέον λόγο, έχουν και οι τρεις μαζί ένα μόνο μάτι και ένα μόνο δόντι. Λες και είναι ένα και μοναδικό πλάσμα.

Ένα μόνο μάτι, ένα μόνο δόντι: σαν να μου φαίνονται λίγο αδικημένες. Και όμως δεν είναι έτσι. Διότι, καθώς έχουν ένα μόνο μάτι, το δίνει η μία στην άλλη χωρίς σταματημό, και έτσι το μάτι αυτό είναι πάντα ανοιχτό, βρίσκεται πάντα σε επιφυ­λακή. Έχουν ένα μόνο δόντι, αλλά οι νέες αυτές γριές δεν ε ί­ναι και τόσο ξεδοντιασμένες με το ένα δόντι, το κυκλοφορούν και αυτό μεταξύ τους και μπορούν να καταβροχθίσουν κόσμο και κοσμάκη, ξεκινώντας από τον Περσέα.

Όπως λοιπόν στο παιχνίδι με το δαχτυλίδι που έπαιζα όταν ήμουνα παιδί, ο Περσέας πρέπει να είναι πιο ανοιχτομάτης από τις τρεις νέες-γριές, που έχουν ένα μόνο μάτι, μονίμως άγρυ­πνο όμως. Πρέπει να βρει τη στιγμή που το μάτι αυτό δε θα το έχει καμία από τις τρεις. Το δίνει η μία στην άλλη, ώστε το μάτι αυτό να μένει συνεχώς άγρυπνο. Από τη στιγμή που η μία

198 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

το δίνει έως ότου το πάρει η άλλη, μεσολαβεί ένα σύντομο χρονικό διάστημα, μια ρωγμή στη χρονική ακολουθία, όπου ο Περσέας μπορεί, σαν αστραπή, να ορμήσει και να κλέψει το μάτι. Στο παιχνίδι με το δαχτυλίδι, υπάρχει ένας σπάγκος και κυκλοφορεί ένα δαχτυλίδι* οι παίκτες ακουμπάνε τα δυο τους χέρια στο σπάγκο, και το δαχτυλίδι περνάει από το ένα χέρι στο άλλο, στα κρυφά. Αυτός που είναι στη μέση του κύκλου πρέπει να μαντέψει πού βρίσκεται το δαχτυλίδι. Αν μαντέψει σωστά, κερδίζει. Αν χτυπήσει ένα χέρι αδειανό, χάνει και τ ι­μωρείται.

0 Περσέας δε λαθεύει. Βλέπει σε μια δεδομένη στιγμή το μάτι διαθέσιμο και το αρπάζει. Κλέβει επίσης και το δόντι. Οι Γραίες βρίσκονται σε άθλια κατάσταση, ουρλιάζουν από οργή και πόνο. Έχουν απομείνει ξαφνικά τυφλές και ξεδοντια­σμένες. Είναι αθάνατες και έχουν καταντήσει ένα τίποτα. Ανα­γκάζονται να ικετέψουν τον Περσέα να τους δώσει πίσω το μάτι και το δόντι, είναι έτοιμες να του προσφέρουν οποιοδήποτε αντάλλαγμα. Ένα μόνο ζητάει από αυτές, να του υποδείξουν το μέρος όπου μένουν οι νέες κοπέλες, οι Νύμφες, και πώς να φτάσει εκεί.

Η λέξη νύμφη αναφέρεται στη στιγμή που το κορίτσι είναι πλέον σε ηλικία γάμου* έχει περάσει την παιδική ηλικία, είναι έτοιμη για γάμο, είναι ώριμη για γάμο χωρίς ακόμα να είναι ολοκληρωμένη γυναίκα. Οι Νύμφες αυτές είναι επίσης τρεις. Αντιθέτως με τις Γραίες, που εντοπίζουν τον κόσμο και τον καταβροχθίζουν με το μάτι και το δόντι τους, οι Νύμφες είναι πολύ βολικές, προσηνείς. Μόλις ο Περσέας τούς ζητάει όσα χρειάζεται, αμέσως του τα δίνουν. Του υποδεικνύουν το μ έ­ρος όπου κρύβονται οι Γοργόνες και του δωρίζουν τα μαγικά αντικείμενα που θα του επιτρέψουν να επιτύχει το ακατόρθω­το, να αντιμετωπίσει το μάτι της Μέδουσας και να σκοτώσει τη μοναδική θνητή ανάμεσα στις τρεις Γοργόνες. Οι Νύμφες τού προσφέρουν σανδάλια φτερωτά, ίδια με του Ερμή, που επιτρέπουν σε όποιον τα φοράει να μην περπατάει απλώς βήμα βήμα, απλώς ως πεζός, αλλά να πετάει ολόγοργος, σαν τη σκέ­

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 199

ψη, σαν τον αετό του Δία, και να διατρέχει το χώρο από το βορρά ως το νότο, χωρίς καμία δυσκολία. Έχουμε λοιπόν πρώ­τα τη γρηγοράδα.

Στη συνέχεια, οι Νύμφες τού δίνουν την περικεφαλαία του Άδη, κάτι σαν σκουφί, φτιαγμένο από σκυλοτόμαρο, που κα­λύπτει επίσης το κεφάλι των νεκρών. Πράγματι, οι νεκροί, χάρη στο σκούφο του Άδη που φορούν στο κεφάλι, χάνουν το πρό­σωπό τους, γίνονται αόρατοι. Η σκούφια αυτή συμβολίζει την κατάσταση των νεκρών, επ ιτρέπει όμως και σε έναν ζωντανό που τη φοράει να γίνει αόρατος, σαν φάντασμα. Βλέπει, αλλά δεν τον βλέπουν.

Γοργός, αόρατος. Του χαρίζουν και ένα τρίτο δώρο, την χίβισιν, ένα δισάκι, ένα σακί, μέσα στο οποίο βάζουν οι κυνηγοί το θήραμα που έχουν σκοτώσει. Στο δισάκι αυτό θα βάλει ο Περσέας το κεφάλι της Μέδουσας, της Γοργόνας, ώστε τα μά­τια της να είναι καλυμμένα, σαν βλέφαρα που θα σκεπάσουν τα θανατηφόρα μάτια. Σε όλα αυτά προσθέτει και ο Ερμής ένα δικό του δώρο, την άρπη, το κυρτό δρεπάνι που κόβει τα πά­ντα, όση αντίσταση και αν συναντήσει. Με την άρπη είχε ακρω­τηριάσει ο Κρόνος τον Ουρανό.

0 Περσέας είναι λοιπόν εξοπλισμένος τώρα από την κορ­φή ως τα νύχια: τα σανδάλια στα πόδια, η περικεφαλαία που τον κάνει αόρατο στο κεφάλι, η χίβισις στην πλάτη και το δρε­πάνι στο χέρι. Πετάει λοιπόν να βρει τις τρεις Γοργόνες.

Ποιες είναι οι Γοργόνες; Είναι πλάσματα που συνταιριά­ζουν στη φύση τους χαρακτηριστικά εντελώς αντιφατικά, ε ί­ναι πλάσματα τερατώδη. Το τερατώδες συνίσταται στη συνύ­παρξη χαρακτηριστικών αταίριαστων μεταξύ τους. Κάποιες ε ί­ναι αθάνατες, οι δύο αδελφές, και η μία είναι θνητή. Είναι γυ­ναίκες, αλλά από το κεφάλι τους ξεπηδούν φίδια τρομερά, που εξαπολύουν άγρια βλέμματα* στους ώμους τους φυτρώνουν τ ε­ράστια χρυσά φτερά με τα οποία μπορούν και πετούν σαν τα πουλιά, τα χέρια τους είναι χάλκινα. Ξέρουμε μάλιστα κάτι περισσότερο για το κεφάλι τους, ένα κεφάλι καταπληκτικό. Γυναικείο και αντρικό μαζί, ένα κεφάλι τρομερό, ασχέτως εάν

200 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

γίνεται λόγος μερικές φορές για την όμορφη Μέδουσα ή τις όμορφες Γοργόνες. Στις αναπαραστάσεις τους έχουν γένια. Τα γενειοφόρα όμως αυτά κεφάλια δεν είναι εξολοκλήρου ανθρώ­πινα, διότι την ίδια στιγμή τα δόντια τους είναι δόντια ζώου, δυο μεγάλοι χαυλιόδοντες αγριογούρουνου εξέχουν από το στόμα τους, που μορφάζει ανοιχτό, με τη γλώσσα να κρέμε­ται απ’ έξω. Από το στραβωμένο τους στόμα, βγάζουν ένα φοβερό ουρλιαχτό, σαν να χτυπάει κάποιος κάτι χάλκινο και παγώνεις από το φόβο.

Κυρίως όμως είναι τα μάτια. Τα μάτια τους είναι τέτοια που οποιοσδήποτε ανταλλάξει μαζί τους ένα βλέμμα πετρώνει στη στιγμή. Όλες οι ιδιότητες των ζωντανών οργανισμών: κίνηση, ευλυγισία, ευελιξία, θέρμη, ηδύτητα του σώματος, όλα γίνο­νται πέτρα. Δεν έχει κανείς να αντιμετωπίσει μόνο το θάνατο, αλλά τη μεταμόρφωση με την οποία περνά από το βασίλειο των ζωντανών στο ορυκτό βασίλειο, στο εντελώς αντίθετο δη­λαδή της ανθρώπινης φύσης. Αυτό κανείς δεν μπορεί να το αποφύγει. Το δύσκολο για τον Περσέα θα είναι λοιπόν, από τη μια, να εντοπίσει τη Γοργόνα την οποία μπορεί να αποκε­φαλίσει και, από την άλλη, να μη διασταυρωθεί στιγμή το βλέμ­μα του με το βλέμμα των Γοργόνων. Για την ακρίβεια, θα πρέ­πει να αποκεφαλίσει τη Μέδουσα χωρίς να την αντικρίσει, χω­ρίς να βρεθεί στο οπτικό της πεδίο ούτε λεπτό. Στην ιστορία του Περσέα, το βλέμμα παίζει ρόλο πρωταρχικό: με τις Γραίες, έπρεπε το βλέμμα του να είναι πιο γοργό από των τεράτων. Όταν όμως κοιτάζουμε μια Γοργόνα, όταν το βλέμμα μας δια­σταυρώνεται με το βλέμμα της Μέδουσας, είτε γρήγοροι είμα­στε είτε αργοί, το μόνο που βλέπουμε να καθρεφτίζεται στα μάτια του τέρατος είμαστε εμείς οι ίδιοι, μεταμορφωμένοι σε πέτρα, που έχουμε γίνει πρόσωπα του Αδη, μορφές νεκρών, τυφλές, χωρίς βλέμμα.

Ο Περσέας δεν επρόκειτο ποτέ να τα καταφέρει αν η Αθη­νά δεν τον συμβούλευε και δεν του έδινε και ένα χεράκι. Του είπε ότι έπρεπε να φτάσει εκεί από ψηλά, να διαλέξει τη στιγμή που οι δυο αθάνατες Γοργόνες θα ξεκουράζονται, οπότε θα

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 201

έχουν τα μάτια κλειστά. Όσο για τη Μέδουσα, θα πρέπει να της κόψει το κεφάλι χωρίς ούτε στιγμή να τον πάρει το μάτι της. Για το λόγο αυτό, την ώρα που θα χρησιμοποιήσει την άρη77, θα πρέπει να έχει γυρισμένο το κεφάλι του από την άλλη μεριά. Αν όμως κοιτάζει από την άλλη μεριά, πώς θα τα κα­ταφέρει να βρει το κεφάλι και να το κόψει; Αν δεν κοιτάζει, δε θα βλέπει τι κάνει και μπορεί να κόψει κανένα χέρι ή κα­νένα άλλο κομμάτι από το σώμα της Μέδουσας. Θα πρέπει λοιπόν, όπως και με τις Γραίες, από τη μια να ξέρει ακριβώς πού θα χτυπήσει, το βλέμμα του θα πρέπει να διαθέτει εξά­παντος ακρίβεια, ορθότητα, ευστοχία, και την ίδια στιγμή θα πρέπει να μην κοιτάζει το στόχο του, όπου δεσπόζει το μάτι που σε πετρώνει.

Βρισκόμαστε στην καρδιά του παράδοξου. Το πρόβλημα το λύνει η Αθηνά, που βρίσκει τον τρόπο να τοποθετήσει απένα­ντι από τη Γοργόνα την όμορφη, γυαλιστερή της ασπίδα* ώστε ο Περσέας, χωρίς να συναντήσει το βλέμμα της Μέδουσας, να βλέπει αρκετά καθαρά το είδωλό της στο κάτοπτρο του όπλου, για να καταφέρει να ζυγιάσει το χτύπημά του και να της κό­ψει το λαιμό, όπως θα έκανε αν την έβλεπε απευθείας. Της κόβει το κεφάλι, το βουτάει και το χώνει μέσα στην κίβισιν, την κλείνει καλά καλά και το βάζει στα πόδια.

Οι δυο άλλες Γοργόνες ξυπνούν με τις φωνές της Μέδου­σας. Με τα χαρακτηριστικά, διαπεραστικά και φοβερά ουρ­λιαχτά τους, ορμούν καταπίσω από τον Περσέα. Ο οποίος μπο­ρεί και πετάει σαν αυτές, αλλά έχει και ένα επιπλέον πλεο­νέκτημα, είναι αόρατος. Έχουν βαλθεί να τον πιάσουν, τους ξεφεύγει, είναι έξαλλες.

Η ομορφιά της Ανδρομέδας

Ο ΠΕΡΣΕΑΣ ΦΤΑΝΕΙ στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου, στην Αιθιοπία. Καθώς πετάει στον αέρα, διακρίνει μια πανέμορφη κοπέλα, δεμένη και καρφωμένη σε ένα βράχο, με το κύμα να της βρέχει τα πόδια. Συγκινείται από το θέαμα. Η νεαρή αυτή

202 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ύπαρξη ονομάζεται Ανδρομέδα. Στην άθλια αυτή θέση την έχει φέρει ο πατέρας της, ο Κηφέας. Το βασίλειό του το χτύπησαν μεγάλες συφορές. Όπως είπαν στο βασιλιά και στο λαό του, ο μόνος τρόπος για να σταματήσει το κακό ήταν να παραδώσουν την Ανδρομέδα σε ένα θαλάσσιο τέρας, ένα από αυτά τα τ έ ­ρατα που σχετίζονται με τη θάλασσα, με το κύμα που πλημ­μυρίζει τη χώρα, και να την αφήσουν εκεί να έρθει να την πάρει και να την κάνει ό,τι θέλει: να την καταβροχθίσει ή να σμίξει μαζί της.

Η κακομοίρα βογκάει, ο θρήνος της φτάνει ως τον Περσέα, που στριφογυρίζει στον ουρανό. Την ακούει, τη βλέπει. Η καρ­διά του έχει μαγευτεί από την ομορφιά της Ανδρομέδας. Πάει και βρίσκει τον Κηφέα, ο οποίος του εξηγεί τι έχει συμβεί. Ο Περσέας υπόσχεται να ελευθερώσει την κόρη του, αρκεί να του τη δώσει για γυναίκα. Ο πατέρας δέχεται, καθώς σκέφτεται ότι, έτσι κι αλλιώς, το παλικάρι δε θα τα καταφέρει. Ο Περ­σέας επιστρέφει στο μέρος όπου μες στα κύματα είναι δεμέ­νη η Ανδρομέδα, όρθια στο βράχο της. Το τέρας προχωράει προς το μέρος της, τεράστιο, φοβερό και μοιάζει ανίκητο. Τι μπορεί να κάνει ο Περσέας; Με το στόμα ανοιχτό, χτυπώντας με την ουρά του τα κύματα, το τέρας απειλεί την Ανδρομέδα. Στον αέρα, ο Περσέας στέκει ανάμεσα στον ήλιο και τη θάλασ­σα, έτσι ώστε η σκιά του να πέφτει πάνω στο νερό, ακριβώς μπροστά από τα μάτια του τέρατος. Η σκιά στον καθρέφτη των νερών, όπως με την ασπίδα της Αθηνάς και το είδωλο της Μέ­δουσας. Ο Περσέας δεν έχει ξεχάσει το μάθημα της θεάς. Βλέ­ποντας τη σκιά που κινείται μπροστά του, το τέρας φαντάζε­ται ότι πρόκειται για κάποιο πλάσμα που το επιβουλεύεται. Ρίχνεται πάνω στην αντανάκλαση και, εκείνη ακριβώς τη στιγ­μή, ο Περσέας ορμάει ψηλά από τον ουρανό και το σκοτώνει.

Ο Περσέας σκοτώνει το τέρας και στη συνέχεια ελευθερώ­νει την Ανδρομέδα. Κάθονται παρέα στην ακρογιαλιά και εκεί­νη τη στιγμή ίσως ο Περσέας κάνει το λάθος. Η Ανδρομέδα είναι πολύ αναστατωμένη, καταταραγμένη προσπαθεί να συνέλθει και να ανασάνει στην ακτή, μέσα στα βράχια. Για να τη δ ιευ­

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 203

κολύνει και να έχει μεγαλύτερη άνεση στις κινήσεις της, ο Περ- σέας ακουμπάει το κεφάλι της Μέδουσας στην άμμο και τα μάτια του τέρατος εξέχουν λίγο από το δισάκι. Το βλέμμα της Μέδουσας αγκαλιάζει την επιφάνεια της θάλασσας* τα φύκια που έπλεαν ελαφριά, ευκίνητα, ζωντανά, στερεοποιούνται, π ε­τρώνουν, μετατρέπονται σε ματωμένα κοράλλια. ΓΥ αυτό υπάρχουν μέσα στη θάλασσα απολιθωμένα φύκια: το βλέμμα της Μέδουσας τα απολίθωσε καταμεσής στα κύματα.

Ο Περσέας παίρνει έπειτα την Ανδρομέδα μαζί του. Ξανα­πιάνει το καλά κλεισμένο δισάκι του και φτάνει στη Σέριφο, όπου τον περιμένει η μητέρα του μαζί με το Δίκτυ. Έχουν καταφύγει και οι δυο σε ένα ναό, για να γλιτώσουν από τον Πολυδέκτη. Ο Περσέας αποφασίζει τότε να εκδικηθεί τον κακό βασιλιά. Του μηνάει ότι έχει επιστρέφει, ότι έχει φέρει το δώρο που του υποσχέθηκε, θα γίνει ένα μεγάλο γλέντι και εκεί θα του το παραδώσει. Όλα τα παλικάρια, όλοι οι άντρες της Σ ε­ρίφου έχουν συγκεντρωθεί στη μεγάλη αίθουσα. Πίνουν, τρώ­νε, είναι γιορτή. Φτάνει ο Περσέας. Ανοίγει την πόρτα, τον χαι­ρετούν, μπαίνει μέσα, ο Πολυδέκτης αναρωτιέται τι πρόκει­ται να γίνει.

Ενώ όλοι οι συνδαιτυμόνες είναι καθιστοί ή ξαπλωμένοι, ο Περσέας στέκεται όρθιος. Πιάνει το κεφάλι της Μέδουσας από το δισάκι του, το βγάζει έξω, το κραδαίνει με όλη του τη δύ­ναμη, κοιτάζοντας προς την άλλη μεριά, προς την πόρτα. Όλοι οι συμποσιαστές απολιθώνονται επιτόπου, στη θέση που βρ ί­σκονταν εκείνη τη στιγμή. Άλλοι έπιναν, άλλοι μιλούσαν, άλ­λοι με το στόμα ανοιχτό κοίταζαν τον Περσέα που έμπαινε, ο Πολυδέκτης είναι σε μια στάση έκπληξης. Όλοι οι παρευρισκό- μενοι στο γεύμα έχουν μεταμορφωθεί σε πίνακα ζωγραφικής, σε γλυπτό. Εικόνες βουβές και τυφλές, είδωλα της ζωντανής τους ύπαρξης. Ο Περσέας ξαναβάζει τότε το κεφάλι με τα μάτια που πετρώνουν μέσα στο δισάκι. Μπορούμε να πούμε ότι εκείνη τη στιγμή έχει κατά κάποιο τρόπο τελειώσει με την ιστορία της Μέδουσας.

Μένει ο παππούς του, ο Ακρίσιος. Ο Περσέας ξέρει ότι ο

204 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ακρίσιος του φέρθηκε όπως του φέρθηκε επειδή θεωρούσε ότι ο εγγονός του θα τον σκοτώσει. Σκέφτεται λοιπόν ότι ίσως μπορεί να τα βρει με τον παππού του. Ξεκινάει με την Ανδρο­μέδα, τη Δανάη και το Δίκτυ για το Άργος. Ο Ακρίσιος, ο οποίος έχει πληροφορηθεί ότι ο μικρός Περσέας έχει μεγαλώσει, ότι έκανε άθλους και κατευθύνεται προς το Άργος, πεθαμένος από το φόβο του, φεύγει και πάει σε μια γειτονική πόλη όπου δ ιε ­ξάγονται αθλητικοί αγώνες.

Όταν φτάνει ο Περσέας στο Άργος, του αναγγέλλουν ότι ο Ακρίσιος πήγε να λάβει μέρος στους αγώνες. Συγκεκριμένα μάλιστα, γίνονται αγώνες δισκοβολίας. Καλούν το νεαρό Περ­σέα, που είναι ωραίος, καλοφτιαγμένος και στον ανθό της νιό- της του, να λάβει μέρος. Παίρνει αυτός το δίσκο και τον π ε­τάει. Κατά τύχη, ο δίσκος πέφτει πάνω στο πόδι του Ακρίσιου και το τραύμα είναι θανάσιμο. Ο βασιλιάς πεθαίνει και ο Περ­σέας διστάζει να καταλάβει το θρόνο του Άργους που κληρο­νομεί. Δεν του φαίνεται πρέπον να διαδεχτεί το βασιλιά του οποίου προκάλεσε το θάνατο. Επιτυγχάνει κάποια μορφή ο ι­κογενειακής συμφιλίωσης κάνοντας μια ανταλλαγή. Ο αδελ­φός του μακαρίτη του βασιλιά, ο Προίτος, βασιλεύει στην Τίρυνθα, του προτείνει λοιπόν να ανέβει στο θρόνο του Άργους. Και ο Περσέας, από την άλλη, να πάρει τη θέση του στην Τ ί­ρυνθα.

Προηγουμένως, επιστρέφει τα σύνεργα με τα οποία νίκησε τη Μέδουσα σε εκείνους που του τα έδωσαν. Δίνει πίσω στον Ερμή, μαζί με την άρπη, και τα φτερωτά σανδάλια, το δισάκι, την περικεφαλαία του Άδη, για να τα επιστρέφει στους νόμι­μους κατόχους τους, τις Νύμφες, που ζουν έξω από τον κόσμο των ανθρώπων. Όσο για το κομμένο κεφάλι του τέρατος, το προσφέρει δώρο στην Αθηνά, η οποία το χρησιμοποίησε ως βασικό εξάρτημα του πολεμικού της εξοπλισμού. Όταν η θεά υψώνει στη διάρκεια της μάχης το γοργόνειον, ο εχθρός απο- λιθώνεται επιτόπου και, έτσι, μεταμορφωμένο σε φάντασμα, σε ομοίωμα σκιάς, σε είδωλο, η θεά τον στέλνει στη χώρα των σκιών, στον Άδη.

Ο Π Ε Ρ Σ Ε Α Σ , Ο Θ Α Ν Α ΤΟ Σ, Η ΕΙΚ Ο Ν Α 205

Ο ήρωας, που με τον άθλο του είχε γίνει για πολύ καιρό «άρχων του θανάτου», ξαναγίνεται απλός θνητός και θα τ ε ­λειώσει το βίο του τη μέρα που του είναι γραμμένο, όπως όλος ο κόσμος. Για να τιμήσει όμως το παλικάρι που τόλμησε και αψήφησε τη Γοργόνα με το βλέμμα που πετρώνει, ο Δίας μ ε­ταφέρει τον Περσέα στον ουρανό, τον κάνει αστέρι και τον στερεώνει στον αστερισμό που φέρει το όνομά του και ο ο­ποίος, στο σκοτεινό θόλο της νύχτας, διαγράφει τη μορφή του με φωτεινές στιγμές, ορατές από όλους εσαεί.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

Αγαμέμνων

ΑγαύηΑγήνωρ

ΑγλαΐαΑγχίσης

Άδης

Άδραστος

Αθάμας

Αθηνά

Αιγίπαν

Αίγισθος

Βασιλιάς του Άργους. Επικεφαλής των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο. Όταν επιστρέφει δολοφονεί­ται από τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα. Κόρη του Κάδμου, μητέρα του Πενθέα.Βασιλιάς της Τύρου ή της Σιδώνας. Πατέρας της Ευρώπης.Μία από τις Χάριτες.Τρωαδίτης. Σμίγει με την Αφροδίτη στην Ίδη. Πα­τέρας του Αινεία.Γιος του Κρόνου και της Ρέας, όπως όλοι οι Ολύ­μπιοι. Θεός του θανάτου, βασιλεύει στο σκοτεινό Κάτω Κόσμο.Βασιλιάς του Άργους, πεθερός του Πολυνείκη, ενός από τους γιους του Οιδίποδα, τον οποίο έδιωξε από τη Θήβα ο αδελφός του. Ηγείται της εκστρατείας των Επτά επί Θήβας.Βοιωτός βασιλιάς. Παίρνει δεύτερη γυναίκα του την Ινώ, την κόρη του Κάδμου.Κόρη του Δία και της Μήτιδας. Γεννήθηκε βγαίνο­ντας πάνοπλη από το κεφάλι του Δία. Θεά του πολέμου και της σοφίας. Αντίπαλος της Ήρας και της Αφροδίτης κατά την κρίση του Πάρη.Βοηθάει τον Ερμή να κλέψει τα νεύρα του Δία από τον Τυφώνα.Γιος του Θυέστη, εχθρός των Ατρειδών. Καταφέρ­νει να σαγηνεύσει την Κλυταιμνήστρα και να σκο­τώσει, με τη βοήθεια της, τον Αγαμέμνονα όταν επιστρέφει από την Τροία.

Αιθήρ

Αινείας

Αίολος

Ακρίσιος

Αλέξανδρος

Αλκίνοος

Αμφιάραος

ΑμφιτρίτηΑμφίων

Ανδρομέδα

Αντιγόνη

ΑντίνοοςΆργης

Άργος

208 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟ Ι, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Γιος της Νύχτας. Προσωποποίηση του καθαρού και διαρκούς ουράνιου φωτός.Γιος του Αγχίση και της Αφροδίτης. Πολεμάει με τους Τρώες. Μετά την άλωση της πόλης, καταφέρ­νει και ξεφεύγει κουβαλώντας στην πλάτη το γέρο πατέρα του και στη συνέχεια πηγαίνει στη νότια Ιταλία.Κύριος των ανέμων. Προσφέρει φιλοξενία στον Ο­δυσσέα και του δίνει ένα ασκί με όλους τους ανέ­μους μέσα, για να μπορέσει να πλεύσει κατευθείαν για την Ιθάκη.Πατέρας της Δανάης, βασιλιάς του Άργους. Θα τον σκοτώσει ο εγγονός του Περσέας, επιστρέφοντας νικητής από τον αγώνα του με τη Μέδουσα. Δεύτερο όνομα του Πάρη, του γιου του Πριάμου που σαγήνευσε την Ελένη.Βασιλιάς των Φαιάκων, σύζυγος της Αρήτης, πατέ­ρας της Ναυσικάς. Προσφέρει φιλοξενία στον Οδυσ­σέα και τον στέλνει με δικό του καράβι πίσω στην Ιθάκη.Μάντης του Άργους. Σύζυγος της Εριφύλης. Παρεμ­βαίνει στο ξεκίνημα της εκστρατείας των Επτά επί Θήβας, στη διάρκεια της οποίας θα σκοτωθεί. Νηρηίδα, σύζυγος του Ποσειδώνα.Γιος του Δία και της Αντιόπης. Αδελφός του Ζήθου. Σκοτώνει το Λύκο, που έχει καταλάβει το θρόνο της Θήβας, και παίρνει μαζί με τον αδελφό του τη θέση του.Κόρη του Κηφέα, βασιλιά των Αιθιόπων, ο οποίος για να μαλακώσει το θυμό του Ποσειδώνα τη δένει σε ένα βράχο και την παραδίδει σε ένα θαλάσσιο τέρας. Τη σώζει ο Περσέας.Κόρη του Οιδίποδα. Συνοδεύει τον εξόριστο και τυφλό πατέρα της στις περιπλανήσεις του.Ένας από τους μνηστήρες της Πηνελόπης.Ένας από τους τρεις Κύκλωπες, γιος του Ουρανού και της Γαίας.Έτσι ονομάζεται ο σκύλος του Οδυσσέας, εις ανά­

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 209

ΆρηςΑρμονία

Άρπυιες

Άρτεμις

Άτλας

Αυτόλυκος

Αυτονόη

Αφροδίτη

Αχιλλέας

Βαλίος

Βελλερεφόντης

Βία

ΒορέαςΒρόντης

μνηση του ήρωα Άργου ίσως, που τίποτα δεν ξέ- φευγε από το βλέμμα του, το μάτι του συνελάμβα- νε τα πάντα.Θεός του πολέμου, της φονικής συμπλοκής.Κόρη του Άρη και της Αφροδίτης. Γυναίκα του Κάδ­μου.Τέρατα με κορμί πουλιού και γυναικείο κεφάλι. Επιτίθενται στους ανθρώπους, τους απάγουν και τους εξαφανίζουν, χωρίς να αφήσουν το παραμικρό ίχνος.Κόρη του Δία και της Λητώς, αδελφή του Απόλλω­να. Θεά του κυνηγιού, πολεμάει με τους ολύμπιους θεούς ενάντια στους Τιτάνες.Γιος του Ιαπετού, αδελφός του Προμηθέα. Ο Δίας τον καταδίκασε να σηκώνει στην πλάτη του το θόλο του ουρανού.Γιος του Ερμή. Ψεύτης, κλέφτης, παππούς του Ο­δυσσέα.Μία από τις κόρες του Κάδμου. Σύζυγος του Αρι- σταίου, μητέρα του Ακταίονα, τον οποίο θα κατα­σπαράξουν τα σκυλιά.Θεά του έρωτα, της γοητείας και της ομορφιάς. Γεννήθηκε από τον αφρό της θάλασσας και το σπέρ­μα του ευνουχισμένου Ουρανού. Ο Πάρης τής απο­νέμει το έπαθλο της ωραιότερης θεάς.Γιος της Θέτιδας και του Πηλέα. Ο σπουδαιότερος ήρωας του τρωικού πολέμου. Επέλεξε την αιώνια δόξα και το θάνατο σε νεαρή ηλικία παρά το μα­κρύ αλλά αφανή βίο.Ένα από τα άλογα του Αχιλλέα με την ανθρώπινη φωνή.Κορίνθιος ήρωας. Νίκησε τη Χίμαιρα με τη βοήθεια του αλόγου του, του Πήγασου.Κόρη της Στύγας. Προσωποποίηση της βίαιης δύ­ναμης που διαθέτει ο κυρίαρχος.Βόρειος άνεμος.Ένας από τους τρεις Κύκλωπες, γιος του Ουρανού και της Γαίας.

Βριάρεος

ΓαίαΓίγαντες

Γ οργόνες

Γραίες

ΓυγηςΔανάη

Δηίφοβος

Δίας

Δίκτυς

Διόνυσος

Διόσκουροι

Εκάβη

210 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες. Αδέλφια των Κυκλώπων και των Τιτάνων, γιοι του Ουρανού και της Γαίας.Το όνομα της γης ως θεότητας.Προέρχονται από τις σταγόνες αίματος του Ουρα­νού που έπεσαν κάτω. Πρόσωπα που ενσαρκώνουν τον πόλεμο και τις μάχες.Τρία τέρατα με θανατηφόρο βλέμμα. Μία μόνο από αυτές είναι θνητή: η Μέδουσα, την οποία αποκεφα­λίζει ο Περσέας.Τρεις γηραιές δεσποσύνες που μοιράζονται ένα και μοναδικό δόντι και ένα και μοναδικό μάτι. 0 Περ­σέας τούς τα κλέβει και τα δυο.Ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες.Κόρη του Ακρίσιου, μητέρα του Περσέα. Ο Δίας έσμιξε μυστικά μαζί της στην υπόγεια κάμαρα όπου την είχε φυλακίσει ο πατέρας της.Γιος του Πριάμου και της Εκάβης. Αδελφός του Έκτορα. Παίζει κάποιο ρόλο στις διαπραγματεύ­σεις μεταξύ Ελλήνων και Τρώων. Τον σκοτώνει ο Μενέλαος όταν καταλαμβάνουν την πόλη. Ολύμπιος, κυρίαρχος των θεών, νίκησε τους Τ ιτά­νες και τα τέρατα που απειλούσαν την οικουμενι­κή τάξη που, ως κυρίαρχος του σύμπαντος, είχε εγκαθιδρύσει.Αδελφός του βασιλιά της Σερίφου, του Πολυδέκτη. Αγκαλιάζει και προστατεύει τη Δανάη και τον Περ­σέα, τους οποίους έχει διώξει ο Ακρίσιος, ο πατέ­ρας της Δανάης και παππούς του Περσέα.Γιος του Δία και της Σεμέλης. Επιστρέφει στη Θήβα, τη γενέθλια πόλη του, για να επιβάλει τη λατρεία του.0 Κάστορας και ο Πολυδεύκης, οι δυο δίδυμοι γιοι του Δία και της Λήδας, της γυναίκας του Τυνδά- ρεου. Είναι αδελφοί της Ελένης και της Κλυταιμνή­στρας.Γυναίκα του Πρίαμου, βασιλιά της Τροίας. Μητέ­ρα του Έκτορα.

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 211

Εκάτη

Εκατόγχειρες

Επιμηθέας

ΈρεβοςΕρινύες

Εριφύλη

Ερμής

Έρως

Εστία

Ετεοκλής

ΕύμαιοςΕυρύκλεια

Κόρη Τιτάνων. 0 Δίας τιμά ιδιαιτέρως τη θεά αυτή της Σελήνης.Τριάδα τέκνων της Γαίας και του Ουρανού: είναι ο Κόττος, ο Βριάρεος και ο Γύγης. Γίγαντες ακα­τανίκητοι στη δύναμη, με πενήντα κεφάλια και εκα­τό χέρια.Αδελφός του Προμηθέα. Είναι το αντίθετό του. Αντί να γνωρίζει εκ των προτέρων, καταλαβαίνει μόνο όταν είναι πολύ αργά, εκ των υστέρων. Δέχεται στο σπίτι του την Πανδώρα και την παντρεύεται.Γιος του Χάους. Προσωποποίηση του σκότους. Θεές της εκδίκησης, που προήλθαν από τις σταγό­νες αίματος του Ουρανού που έπεσαν στη γη. Γυναίκα του Αμφιάραου. 0 Πολυνείκης τής πρόσφε- ρε το περιδέραιο της Αρμονίας και την έπεισε να υποστηρίξει τον πόλεμο ενάντια στη Θήβα, όπου βασίλευε ο Ετεοκλής.Γιος του Δία και της νύμφης Μαίας, ο αγγελιαφό­ρος αυτός θεός συνδέεται με την κίνηση, τις επα­φές, τις συναλλαγές, τα περάσματα, το εμπόριο. Συνδέει τη γη με τον ουρανό, τους ζωντανούς με τους νεκρούς.1. Παλαιός έρωτας: αρχέγονη θεότητα, στις απαρ­χές του κόσμου. 2. Έρως, ο γιος της Αφροδίτης: προΐσταται στην ερωτική προσέγγιση, την ερωτι­κή συνεύρεση.Θεά της εστίας. Είναι το τελευταίο παιδί που κα­ταβροχθίζει ο Κρόνος και το πρώτο που εμφανίζε­ται όταν αναγκάζεται να τα βγάλει όλα από μέσα του.Γιος του Οιδίποδα. Αντίπαλος του αδελφού του, του Πολυνείκη, με τον οποίο αρνείται να μοιραστεί τη βασιλεία της Θήβας μετά την αναχώρηση του πα­τέρα τους.0 χοιροβοσκός του Οδυσσέα που του μένει πιστός. Παραμάνα του Οδυσσέα, μία από τις πρώτες που θα τον αναγνωρίσουν, ενώ του πλένει τα πόδια, από την ουλή που έχει στο πόδι.

Ευρύλοχος

Ευρώπη

Έχιδνα

Εχίων

ΖέφυροςΖήθος

ΉλιοςΗμέρα

ΉραΗρακλής

Ησίοδος

Ήφαιστος

Ηώς

ΘάσοςΘέστιοςΘέτιςΘησέας

Ιαπετός

212 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Σύντροφος και κουνιάδος του Οδυσσέα. Οι πρωτο­βουλίες και οι συμβουλές του δεν είναι ιδιαιτέρως επιτυχείς.Κόρη του Αγήνορα, βασιλιά της Τύρου ή της Σιδώ- νας. Την έκλεψε ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο και τη μετέφερε στην Κρήτη.Φιδίσιο τέρας, μισό γυναίκα μισό ερπετό. Σμίγει με τον Τυφώνα και γεννάει ένα σωρό τέρατα.Ένας από τους πέντε Σπαρτούς, σύζυγος της Α- γαύης και πατέρας του Πενθέα.Μαλακός και ήρεμος άνεμος.Γιος του Δία και της Αντιόπης. Μαζί με τον αδελ­φό του, τον Αμφίονα, σκοτώνουν το Λύκο για να εκδικηθούν τη μητέρα τους, που ο Λύκος και η γυ­ναίκα του την κακομεταχειρίζονταν. Στη συνέχεια, ανεβαίνει στο θρόνο της Θήβας.0 θεός Ήλιος.Κόρη της Νύχτας. Προσωποποίηση του φωτός της ημέρας.Γυναίκα του Δία.0 ήρωας των δώδεκα άθλων. Οι θνητοί γονείς του, ο Αμφιτρύων και η Αλκμήνη, κατάγονται από τον Περσέα. Στην πραγματικότητα, πατέρας του είναι ο Δίας.Βοιωτός ποιητής, έγραψε τη Θεογονία και τα Έργα και Ημέραι.Γιος του Δία και της Ήρας. Προστάτης της μεταλ­λουργίας.Η Αυγή. Η θεά αυτή ερωτεύτηκε τον Τιθωνό και κατάφερε το Δία να χαρίσει την αθανασία στον εραστή της.Γιος του Αγήνορα, αδελφός του Κάδμου.Πατέρας της Λήδας.Νηρηίδα, γυναίκα του Πηλέα, μητέρα του Αχιλλέα. Ήρωας της Αττικής. Μητέρα του η Αίθρα. Θνητός του πατέρας ο Αιγέας, αθάνατος ο Ποσειδώνας. Βασιλιάς της Αθήνας.Τιτάνας, πατέρας του Προμηθέα.

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 213

Ίδας

Ιδομενέας

ΊμεροςΙνώ

Ιοκάστη

Ιπποδάμεια

Ίρος

Ίσμαρος

ΙσμήνηΚάδμος

Καλυδών

Κάστωρ

Αδελφός του Λυγκέα, ξάδελφος των Διόσκουρων, με τους οποίους θα πολεμήσει οΊδας και ο Λυγκέας. Στη συμπλοκή, ο Ίδας σκοτώνει τον Κάστορα και τραυματίζει τον Πολυδεύκη. 0 Δίας, για να βοηθή­σει το γιο του, τον κεραυνοβολεί.Αρχηγός των Κρητών στον Τρωικό πόλεμο. Ένας από τους μνηστήρες της Ελένης.Προσωποποίηση της ερωτικής επιθυμίας.Κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας, αδελφή της μητέρας του Διονύσου. Παντρεύεται τον Αθάμαντα και τον πείθει να υιοθετήσει το μικρό Διόνυσο. Η Ήρα, από τη ζήλια της, τους τρελαίνει. Η Ινώ ρ ί­χνεται στη θάλασσα και γίνεται Νηρηίδα, η Λευκο­θέα.Γυναίκα του Λάιου και μητέρα του Οιδίποδα, με τον οποίο θα πλαγιάσει χωρίς να ξέρει ότι είναι γιος της.Κόρη του Οινόμαου, βασιλιά της Αιολίδας. 0 πα­τέρας της, για να δώσει το χέρι της, απαιτούσε από τους μνηστήρες να τον νικήσουν σε αρματοδρομία. Το έπαθλο ήταν η ίδια.Ζητιάνος στο γλέντι που γινόταν στο βασιλικό πα­λάτι της Ιθάκης. Τον τιμωρεί ο Οδυσσέας όταν προ­σπαθεί να τον εμποδίσει να μπει στο παλάτι. Πόλη της Θράκης, στη χώρα των Κικόνων. Επιστρέ- φοντας από την Τροία, ο Οδυσσέας την καταλαμβά­νει και στη συνέχεια οι χωρικοί από τις γύρω π ε­ριοχές τον τρέπουν σε φυγή.Κόρη του Οιδίποδα, αδελφή της Αντιγόνης.Γιος του Αγήνορα, βασιλιά της Σιδώνας. Φεύγει μαζί με τη μητέρα του την Τηλέφασσα, εις αναζή­τηση της αδελφής του της Ευρώπης. Παντρεύεται την Αρμονία. Ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς της Θή- βας.Περιοχή της Αιτωλίας, στα βόρεια του Κορινθιακού κόλπου.Ένας από τους Διόσκουρους, γιος του Δία και της Λήδας. Σε αντίθεση με τον αδελφό του, τον Πολυ-

214 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , ΟΙ ΘΕΟΙ, ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Κένταυροι

Κέρβερος

Κήρες

Κητώ

ΚηφέαςΚίκονες

δεύκη, είναι θνητός, ιππέας, εξαίρετος στην πολε­μική τέχνη και την ιππασία.Τέρατα με σώμα και στέρνο ανθρώπου, ενώ το υπό­λοιπο σώμα τους είναι αλογίσιο. Ζουν πρωτόγονα στα δάση και στα βουνά, αλλά μπορούν να αναλά- βουν την εκπαίδευση των νέων.Σκύλος του Άδη. Φυλάει τις πύλες του βασιλείου των νεκρών, ώστε να μην περάσει κανένας ζωντα­νός και κανένας νεκρός να μη διαφύγει.Κόρες της Νύχτας, δυνάμεις του θανάτου, της κα­ταστροφής.Θαλάσσιο τέρας, κόρη του Πόντου και της Γαίας, μητέρα των Γραιών και των Γοργόνων.Βασιλιάς των Αιθιόπων. Πατέρας της Ανδρομέδας. Θρακικός λαός, σύμμαχος των Τρώων. 0 Οδυσσέας, επιστρέφοντας από τον πόλεμο, πιάνει λιμάνι στη χώρα τους, λεηλατεί την πόλη τους, την Ίσμαρο. Οι Έλληνες όμως δέχονται επίθεση από όλες τις μ ε­ριές και αναγκάζονται να ανοίξουν πανιά και να φύγουν.Λαός που ζει δίπλα στις πύλες του Άδη, σε μια περιοχή όπου δε λάμπει ο ήλιος.Μάγισσα, κόρη του Ήλιου, κατοικεί στο νησί της Αίας. Μεταμορφώνει σε γουρούνια τους συντρόφους του Οδυσσέα. Ο ήρωας τη νικάει· σμίγει μαζί του και ζουν μαζί για πολύ καιρό.

Κλυταιμνήστρα Κόρη του Δία και της Λήδας, αδελφή της Ελένης, γυναίκα του Αγαμέμνονα, τον οποίο απατά με τον Αίγισθο και τον δολοφονεί όταν επιστρέφει από την Τροία.Ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες.Γιος της Στύγας. Ενσαρκώνει τη δύναμη της εξου­σίας που ασκεί ο ηγεμόνας.Αδελφός της Ιοκάστης. Ασκεί βασιλικά καθήκοντα στη Θήβα μετά το θάνατο του Λάιου και έως την άφιξη του Οιδίποδα.Ο πιο μικρός από τους Τιτάνες, ο πρώτος κυρίαρ­χος του κόσμου.

Κιμμέριοι

Κίρκη

ΚόττοςΚράτος

Κρέων

Κρόνος

Κύκλωπες

Κύλιξ

Λαβδακίδες

Λάβδακος

ΛαέρτηςΛάιος

ΛαιστρυγόνεςΛευκοθέα

Λήδα

ΛιμόςΛυγκέας

ΛύκοςΛυκούργος

Λωτοφάγοι

Μάρων

Μέδουσα

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 215

Τα τρία τέκνα του Ουρανού και της Γαίας, με ένα και μοναδικό αστραποβόλο μάτι στη μέση του μ ε­τώπου τους: είναι ο Βροντής, ο Στερόπης και ο Άργης.Γιος του Αγήνορα, βασιλιά της Σιδώνας. Αδελφός του Κάδμου, φεύγει και αυτός να αναζητήσει την αδελφή του την Ευρώπη.Το γένος του Λάβδακου, το οποίο καταριέται ο Πέλοπας.Εγγονός του Κάδμου και του Σπαρτού Χθόνιου από την πλευρά της μητέρας του. Πατέρας του Λάιου, παππούς του Οιδίποδα.Πατέρας του Οδυσσέα.Γιος του Λάβδακου, πατέρας του Οιδίποδα. Βασι­λεύει στη Θήβα και παντρεύεται την Ιοκάστη. Τον σκοτώνει ο γιος του, όταν συναντιούνται και συ­γκρούονται χωρίς να γνωρίζει ο ένας τον άλλον. Ανθρωποφάγοι γίγαντες.Το όνομα της Ινώς όταν μεταμορφώθηκε σε ευμενή θαλάσσια θεότητα που σώζει τους ναυαγούς. Κόρη του Θέστιου, βασιλιά της Αιτωλίας. Παντρεύε­ται τον Τυνδάρεο. Ο Δίας σμίγει μαζί της παίρνο­ντας τη μορφή ενός κύκνου.Προσωποποίηση της πείνας.Αδελφός του Ίδα. Φημισμένος για την εξαιρετική του όραση. Τον σκότωσε ο Πολυδεύκης, όταν μαζί με τον αδελφό του πολέμησαν με τους Διόσκουρους. Αδελφός του Νυκτέα, γιος του Σπαρτού Χθόνιου. Βασιλιάς της Θράκης. Κυνηγάει το νεαρό Διόνυσο και τον αναγκάζει να βουτήξει στη θάλασσα για να γλιτώσει.0 λαός που τρώει τους λωτούς, την τροφή της λη- σμονιάς.Ιερέας του Απόλλωνα στην Ίσμαρο. 0 Οδυσσέας τού χάρισε τη ζωή όταν κατέστρεψε την πόλη και εκεί­νος του προσέφερε ένα εξαιρετικό κρασί.Η μόνη θνητή από τις τρεις Γοργόνες. Ο Περσέας την αποκεφαλίζει.

Μελίαι

ΜενέλαοςΜήδεια

ΜηκώνηΜήτις

ΜίνωαςΜοίραι

Μούσες

Ναυσικά

Νέμεσις

Νέστωρ

Νηρέας

Νηρηίδες

ΝότοςΝυκτέας

216 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Ή Μέλιες Νύμφες. Γεννήθηκαν από τις σταγόνες α ί­ματος του Ουρανού που έσταξαν στο χώμα. Νύμ­φες της φλαμουριάς, συμβολίζουν το φιλοπόλεμο πνεύμα.Αδελφός του Αγαμέμνονα. Σύζυγος της Ελένης. Κόρη του βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη. Εγγονή του Ήλιου, ανιψιά της Κίρκης. Μάγισσα.Εξαιρετικά εύφορη πεδιάδα κοντά στην Κόρινθο. Η πρώτη γυναίκα του Δία, μητέρα της Αθηνάς. Συμ­βολίζει την πολύτροπη ευφυΐα.Βασιλιάς της Κρήτης. Κριτής στον Άδη.Τρεις τον αριθμό, συμβολίζουν το πεπρωμένο, το ριζικό των ανθρώπων.Άδουσες θεότητες. Οι εννιά κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, της Μνήμης.Κόρη του βασιλιά και της βασίλισσας των Φαιάκων. Συναντά τον Οδυσσέα, τον συμβουλεύει και τον καθοδηγεί, προκειμένου να δεχτούν οι γονείς της να τον φιλοξενήσουν. Τον θεωρεί ιδανικό σύζυγο. Θεά της εκδίκησης. Κόρη της Νύχτας. Γίνεται χήνα για να αποφύγει το Δία, που σμίγει με τη βία μαζί της έχοντας πάρει τη μορφή κύκνου. Γεννά ένα αυγό που θα το φέρουν δώρο στη Λήδα.0 γηραιότερος από τους Έλληνες αρχηγούς στον Τρωικό πόλεμο. Επιδεικνύει τη σοφία του με φλυα­ρίες και ευχαρίστως αναφέρεται με νοσταλγία στα αλλοτινά του κατορθώματα.Γιος της Γαίας και του Πόντου. Τον ονομάζουν « γ έ ­ροντα της θάλασσας». Κόρες του από τη Δωρίδα, μια Ωκεανίδα, είναι οι πενήντα Νηρηίδες.Οι πενήντα κόρες του Νηρέα, του θεού της θάλασ­σας, και της Ωκεανίδας Δωρίδας. Ζουν στο παλάτι του πατέρα τους στα βάθη της θάλασσας, πού και πού όμως βγαίνουν στην επιφάνεια και παίζουν με τα κύματα.Άνεμος του νότου, ζεστός και υγρός.Γιος του Χθόνιου, ενός από τους Σπαρτούς. Αδελ­φός του Λύκου.

Νυκτηίδα

Νύμφαι

ΝυξΞάνθος

ΟδυσσέαςΌθρυς

Οιδίπους

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι

Όλυμπος

ΌμηροςΟυδαίοςΟυρανόςΠανΠανδώρα

Πάρης

Πέλοπας

ΠέλωροςΠενθέας

217

Κόρη του Χθόνιου, ενός από τους Σπαρτούς. Γυ­ναίκα του Πολύδωρου, μητέρα του Λάβδακου.Ή Νύμφες. Κόρες του Δία, νεαρές θεές που κατοι­κούν στις πηγές, τα ποτάμια, τα δάση, την εξοχή. Η Νύχτα, κόρη του Χάους.Άλογο του Αχιλλέα, αθάνατο, που σε ορισμένες περιπτώσεις μιλούσε.Βασιλιάς της Ιθάκης.Το βουνό όπου κατέφυγαν οι Τιτάνες για να αντι­μετωπίσουν τους Ολύμπιους.Γιος του Λάιου και της Ιοκάστης. Όταν γεννιέται, οι γονείς του τον αφήνουν έκθετο, εξαιτίας ενός χρησμού που δηλώνει ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα πλαγιάσει με τη μητέρα του. Όπως τ ε ­λικά θα κάνει, χωρίς να το ξέρει και χωρίς να το θέλει.Το βουνό στην κορυφή του οποίου βρίσκεται η κα­τοικία των ολύμπιων θεών.Ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.Ένας Σπαρτός.0 θεοποιημένος ουρανός, τέκνο της Γαίας.Θεός των βοσκών και των κοπαδιών, γιος του Ερμή. Η πρώτη γυναίκα. Την πρόσφεραν για σύζυγο οι Ολύμπιοι στον Επιμηθέα και αυτός δέχτηκε το δώρο τους, παρά την προειδοποίηση του αδελφού του Προμηθέα.Ο μικρότερος γιος του Πρίαμου και της Εκάβης, ο οποίος ονομάζεται και Αλέξανδρος. Κλέβει και πα­ντρεύεται την ωραία Ελένη.Γιος του Τάνταλου, σύζυγος της Ιπποδάμειας. Πα­τέρας του Χρύσιππου, που αυτοκτονεί για να γλ ι­τώσει από την παρενόχληση του Λάιου. 0 Πέλοπας καταριέται τους Λαβδακίδες.Ένας Σπαρτός.Εγγονός του Κάδμου και της Αρμονίας από την πλευρά της μητέρας του, της Αγαύης, και γιος του Εχίονα, ενός Σπαρτού. Συγκρούεται με το Διόνυσο όταν ο θεός επιστρέφει στη Θήβα.

Περίβοια

Περσέας

Πήγασος

Πηλέας

Πήλιο

Πηνελόπη

Πόλυβος

Πολυδέκτης

Πολυδεύκης

Πολύδωρος

Πολυνείκης

Πολύφημος

Πόντος

218 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Γυναίκα του Πόλυβου, του βασιλιά της Κορίνθου. Μαζί με τον άντρα της, αγκαλιάζουν σαν δικό τους παιδί τον Οιδίποδα όταν οι γονείς του τον εγκατα­λείπουν.Γιος του Δία και της Δανάης. 0 παππούς του Ακρί­σιος τον αφήνει έκθετο μαζί με τη μητέρα του. Κα­ταλήγουν σε μια ακτή της Σερίφου. Εκεί θα ανα­γκαστεί να φέρει στο βασιλιά του νησιού το κεφά­λι της Μέδουσας.Θεϊκό άλογο που ξεπηδά από τον κομμένο λαιμό της Μέδουσας και φτάνει ως τον Όλυμπο. Μετα­φέρει τον κεραυνό του Δία.Βασιλιάς της Φθίας, παντρεύεται τη Θέτιδα, πατέ­ρας του Αχιλλέα.Βουνό της Θεσσαλίας όπου τελούνται οι γάμοι του Πηλέα και της Θέτιδας και όπου ο Χείρωνας εκπαι­δεύει τον Αχιλλέα στις αξίες του ηρωισμού. Γυναίκα του Οδυσσέα, μητέρα του Τηλέμαχου. Παρ όλη την αλαζονική επιμονή των μνηστήρων, αναμέ­νει πιστή την επιστροφή του συζύγου της. Βασιλιάς της Κορίνθου, θετός πατέρας του Οιδίπο­δα.Βασιλιάς της Σερίφου. Ερωτευμένος με τη Δανάη. Στέλνει τον Περσέα να του φέρει το κεφάλι της Μέδουσας.0 ένας Διόσκουρος, αδελφός του Κάστορα. Άριστος παλαιστής. Αθάνατος, αποφασίζει να μοιραστεί την αθανασία του με τον αδελφό του.Γιος του Κάδμου και της Αρμονίας. Σύζυγος της Νυκτηίδας, κόρης του Χθόνιου, ενός Σπαρτού, και πατέρας του Λάβδακου.Γιος του Οιδίποδα, αδελφός του Ετεοκλή. Η αντι­ζηλία ανάμεσα στα δυο αδέλφια καταλήγει σε σύ­γκρουση και στο θάνατο και των δυο.Κύκλωπας, γιος του Ποσειδώνα. 0 Οδυσσέας τον εξαπάτησε και τον τύφλωσε και αυτός τον εκδική- θηκε δίνοντάς του μια κατάρα που έπιασε τόπο. Το θεοποιημένο κύμα, τέκνο της Γαίας.

Ποσειδώνας

Πρίαμος

Προίτος

Προμηθέας

Πρωτέας

Ραδάμανθυς

Ρέα

Σάτυροι

Σεμέλη

Σκύλλα

Στερόπης

Στύγα

Σφίγγα

ΤάλωςΤάρταρος

Τειρεσίας

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 219

Ολύμπιος θεός, αδελφός του Δία. Στη μοιρασιά, του έλαχε η υδάτινη επικράτεια.Βασιλιάς της Τροίας, σύζυγος της Εκάβης, πατέρας του Έκτορα.Δίδυμος αδελφός και αντίζηλος του Ακρίσιου. Βα­σιλιάς της Τίρυνθας.Γιος του Ιαπετού. Ευεργέτης των ανθρώπων, συ­γκρούεται με το Δία.Θαλάσσιος θεός που έχει το χάρισμα της μεταμόρ­φωσης και της προφητείας.Γιος του Δία και της Ευρώπης. Αδελφός του Μίνωα, του ηγεμόνα της Κρήτης. Εξαιτίας της σοφίας του, ορίστηκε κριτής των νεκρών στον Άδη.Ανήκει στους Τιτάνες. Κόρη του Ουρανού και της Γαίας, αδελφή και γυναίκα του Κρόνου.Μισοί άνθρωποι, μισοί ζώα: από τη μέση και πάνω άνθρωποι, από τη μέση και κάτω άλογα ή τράγοι. Ιθύφαλλοι. Συμμετέχουν στην ακολουθία του Διο­νύσου.Κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας. Ερωμένη του Δία. Κάηκε από τη λάμψη του θεϊκού εραστή της, ενώ ήταν έγκυος στο Διόνυσο.Αδηφάγο τέρας που παραμονεύει και καταβροχθί­ζει τα πληρώματα από τα περαστικά πλοία.Ένας από τους Κύκλωπες, γιος του Ουρανού και της Γαίας.Η μεγάλη κόρη του Ωκεανού, προσωποποίηση ενός χθόνιου ποταμού με θανατηφόρα δύναμη.Θηλυκό τέρας, φτερωτό, με γυναικείο κεφάλι και στήθος και σώμα λέαινας. Θανατώνει όσους δεν μπορούν να λύσουν το αίνιγμά της, το οποίο θα λύσει τελικά ο Οιδίποδας.Φύλακας της Κρήτης, με μεταλλικό σώμα. Καταχθόνιο τέρας, σκοτεινό, όπου είναι κλεισμένοι οι ηττημένοι θεοί και οι νεκροί.Μάντης στην υπηρεσία του Απόλλωνα. Έρχεται α­ντιμέτωπος με τον Οιδίποδα* μόνο αυτός τον ανα­γνωρίζει όταν επιστρέφει στη γενέθλια πόλη του.

ΤηλέμαχοςΤηλέφασσα

Τιθωνός

Τιτάνες

Τυνδάρεος

Τυφώνας

ΥπερήνωρΎπνος

Φαίακες

Φιλοίτιος

Φοίνικας

Φόρκυς

Χάος

Χάρυβδη

Χείρων

Χθόνιος

220 ΤΟ ΣΤ Μ Π Α Ν , 01 ΘΕΟΙ, 01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Γιος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης.Γυναίκα του Αγήνορα, μητέρα του Κάδμου και των αδελφών του, όπως επίσης και της Ευρώπης. Φεύ­γει να την αναζητήσει μαζί με τα παιδιά της. Αδελφός του Πρίαμου. Η Ηώς τον αγάπησε για την ομορφιά του. Τον έκλεψε και κατάφερε να τον κάνει αθάνατο.Τέκνα του Ουρανού και της Γαίας. Ανήκουν στην πρώτη γενιά των θεών, που θα πολεμήσουν με τους Ολύμπιους για την κυριαρχία του κόσμου. Πατέρας των Διόσκουρων, της Ελένης και της Κλυ­ταιμνήστρας.Ή Τυφωέας. Τέρας, γιος της Γαίας και του Τάρτα- ρου, συγκρούεται με το Δία, ο οποίος τον νικάει. Ένας από τους πέντε Σπαρτούς.Γιος της Νύχτας και του Ερέβους, αδελφός του Θανάτου.Λαός θαλασσοπόρων, οδηγούν τον Οδυσσέα, στο τέλος της περιπλάνησής του, από τον εξωανθρώπινο κόσμο στον ανθρώπινο. Τον αφήνουν κοιμισμένο σε μια παραλία της Ιθάκης.Βοσκός που δουλειά του είναι να προσέχει τα κο­πάδια των χοίρων του Οδυσσέα. Μένει πιστός στον κύριό του.Ένας από τους γιους του Αγήνορα, που έφυγε μαζί με τα αδέλφια του για να βρει την Ευρώπη, την οποία είχε αρπάξει ο Δίας.Γιος της Γαίας και του Πόντου. Από την ένωσή του με την Κητώ, γεννιούνται οι τρεις Γραίες.Ή Άβυσσος. Πρωταρχικό στοιχείο από το οποίο προήλθε ο κόσμος.Θαλάσσιο τέρας που καταβροχθίζει από το βράχο της όσα καράβια περνάνε δίπλα της.Κένταυρος, πολύ σοφός και αγαθοποιός, που ζει στο Πήλιο. Δάσκαλος πολλών ηρώων, ειδικά του Αχιλ- λέα.Ένας από τους πέντε Σπαρτούς που επέζησαν μετά τη μάχη στην οποία επιδόθηκαν οι Σπαρτοί αμέσως

Χίμαιρα

Χρύσιππος

Ωκεανός

Ώραι

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι 221

μόλις βγήκαν από τη γη της Θήβας, η οποία τους γέννησε.Συνδυασμός κατσίκας, λιονταριού και ερπετού. Από το στόμα βγάζει φωτιές. Γέννημα του Τυφώνα και της Έχιδνας.Γιος του Πέλοπα, βασιλιά της Κορίνθου. Τον πο­λιορκούσε ο Λάιος, φιλοξενούμενος του πατέρα του. Τον απήγαγε με τη βία και εκείνος αυτοκτόνησε. Τιτάνας. Κυκλικός ποταμός που περιβάλλει τον κό­σμο.Οι τρεις κόρες του Δία και της Θέμιδας, αδελφές των Μοιρών. Θεότητες των εποχών, ρυθμίζουν την κανονική τους εναλλαγή.

Είναι λο ιπ ό ν χαρμόσυνο ότι ένας άνθρωπος που κα-

τετρίβη ισοβίω ς στη λημματογραφία και την κειμε-

ν ικ ή έρευνα αποφ ασίζει να γράψει κ ι ένα Βιβλίο

χω ρίς παραπομπές - ελεύθερα, όπως μιλάει ο παπ­

πούς στο εγγόνι του.

Πράγματι, αυτές οι όμορφες σελίδες για τη μυθολο­

γία δεν έχουν φ ιλολογικά ψ ιμύθια, επαγγελματικές

δεσμεύσεις, προκαταλήψ εις εμβρίθειας.

Αρκεί να διαβάσει κανείς μόνο τα δύο πρώτα κεφά­

λαια (καταγωγή του σύμπαντος, ο πόλεμος των θεών)

για να διαπιστώ σει ότι, και έτσι απογυμνω μένοι, οι

μύθοι δείχνουν μιαν ε κ π λη κ τικ ή αντοχή.

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ, περ. Λθηνόραμα

ΣΤΗ Σ Ε ΙΡ Α

ΑΝΘΡΟΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ:

Marcel DetienneΟι κύριοι της αλήθειας στην αρχαϊκή ΕλλάδαΟι αρχαίοι Έλληνες και εμείςΟι κήποι του Άδωνη

Louis GernetΑνθρωπολογίατης αρχαίας Ελλάδας

Nicole Loraux Οι εμπειρίες του Τειρεσία Η διχασμένη πόλη Η αθηναϊκή τραγωδία. Η πολιτική μεταξύ σκιάς και ουτοπίας

Jesper Svenbro Φρασίκλεια.Ανθρωπολογία της ανάγνωσης στην αρχαία Ελλάδα

Pierre Vidal-Naquet Οι Έλληνες, οι ιστορικοί, η δημοκρατία

Jean-Pierre Vernant Το σόμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι

O Jean-Pierre Vernani διηγείται τοος μύθους της αρχαίας Πλλάδας, Μιλάει

για τη δημιουργία του κόσμου, τον πό­λεμο των θεών και τοος δεσμούς που μον ίμως η άνθρωπόιηια διατηρεί με

το θείο. Από τον ευνουχισμό ιου Ουρανού ως τις πανουργίες του Αία, από ιην επινόηση ίης γυναίκας οτο ταξίδι του Οδυσσέα ως τον αγώνα δρόμου με τις Γορ­γόνες, ο συγγραφέας μάς μειαφέρει τοος αρχαίους αυτούς μύθους, ηου ιιαραμέ- νουν πάντα ζωντανοί.Ο Jcan-Pierre VernanL, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του σ τη ν ελληνική μυθολο­γία, μας Βοηθά να αηοκαιδικοποιήσουμε καλύτερα το πολύπλοκο, συχνά, νόημα των μύθων. 11 πρωτοτυπία ιου Βιβλίου έγκεκαι στο γεγονός ότι ο Vernant λει­τουργεί εν προκειμένω υ π ό διττή ιδιότητα, του επιστήμονα και του αφηγητή. Σιην εισαγαιγή το ο, ο Vernani σημειώνει ότι οτο Βιβλίο αυιό προσπάθησε να μεταδοισει «άμεσα, α π ό πρώτο χέρι, ένα μέρος του ελληνικού σύμπαντος* ένα ούμηαν με το οποίο είμαι πολύ συνδεδεμένος και, στο σημερινό μας κόσμο, θεωρώ ηιο αναγκαία παρά ποτέ την επιβίωσή το ο μέσα στον καθένα μας. Μου άρεσε επίσης που η κληρονομιά αυτή έφτανε στον α ν α γ ν ώ σ τη προφορικά, σαν τα παραμύθια της τροφού, όπως τα ονομάζει ο Πλάτωνας, με τον τρόπο που πάρα πολλά πράγματα μεταβιβάζονται από τη μια γενιά στην άλλη, εκτός του πλαι­σίου της επίσημης εκπαίδευσης.» Δοκίμασα να αφηγηθώ ιούς μύθους, σαν να μπορούσε η παράδοσή ιους να συνεχιστεί ακόμα. Ήθελα οι σημερινοί αναγνώστες να ακούσουνκαι πάλι τη φωνή εκείνη που επί αιώνες απευθυνόταν, στα παλιά τα χρόνια, άμεσα στους Έλληνες ακροατές και έχει πια σιωηήοει* αν σε κάποιες σελίδες του Βιβλίου μου το έχω επιτύχει, τότε συνεχίζει να αντηχεί αυτή η φωνή, ακούμε τον απόηχό της»

Φρονώντας ότι ηι ελλη νικ οί μύθοι αιιυ τελοόν ένα ιό ιόιυπο αφηγηματικό υλικό, ιιου

αναδεικνύεταιπληρέστερα μέσα α ιιότις αλλεπάλληλες προφορικές του αναδιπλώσεις,

ο συγγραφέας επαναδιατύπασε την' οριακή μυθολογική παράδοσή μας, σε τέτοιο μά­

λιστα βαθμό, ώστε ακόμα καί ο εγγονός του, που τον καλοόοε πεισματικά τα f3pa0 ia,

πριν τον πάρει ο ύπνος, να του αφηγηθεί κάτι, με τη χαρακτιιριοιΐκή επιμονή των ιιαι-

διών, |...] μπορούσε όχι μόνο να τον εννοήσει πλήρως, αλλά και να μαηθεί ε£απαλών

ονύχτ/ιν στο ουσιαστικό νόημα των ελληνικώ ν μύθων.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ, εφ. Ελεύθερο tvuia