Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a...

24
r-tv, { . ^ χ ι < j ' hl S- Γ2/ PONTIFICIUM INSTITUTUM BIBLICUM ORIENTALIA VOLUMEN 52 NOVA SERIES 19 8 3 ± ir

Transcript of Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a...

Page 1: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

r-tv, { . ^ χ ι <j ' hl S- Γ2/

P O N T I F I C I U M I N S T I T U T U M B I B L I C U M

ORIENTALIA V O L U M E N 52

N O V A S E R I E S

19 8 3

± ir

Page 2: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

ORIENTALIA C O M M E N T A R I I TRIMESTRES

A FACULTATE STUDIORUM ORIENTIS ANTIQUI

PONTIFICII INSTITUTI BIBLICI IN LUCEM EDITI IN URBE

Moderator: Richard C A P L I C E

Moderatores Assistentes : Werner M A Y E R

Hans Q U E C K E

Administrator : José A . E S Q U I V E I ,

Sedes Directionis: Pontificiuni Institutum Bibl icum

V i a della Pilotta, 25

1-00187 R o m a

Italia

Sedes Administration is: Pontificium Institutum Bibl icum

Piazza della Pilotta, 25

1-00187 R o m a

Italia

Page 3: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

I N D E X G E N E R A L I S V O L U M I N I S 52

(1983)

Natal ic ium

Festschrift Annelies K a m m e n h u b e r z u m 60. Geburtstag, 19. März 1982 (herausgegeben v o n G . F R A N T Z - S Z A B Ó , unter M i t w i r k u n g v o n S. H E I N H O L D - K R A H M E R u n d I . H O F F M A N N ) 1 - 2 0 0

V o r w o r t 3 H A G E N B U C H N E R , A . - S P Ä G E L E , I L , B i b l i o g r a p h i e der W e r k e

v o n A . K a m m e n h u b e r 5 - 1 3 A L P , S., Z u m Wesen der ku l t i s chen Rein igungssubstanz

tuhhuessar u n d die V e r b a l f o r m tuhsa 1 4 - 1 9 A R C H I , Α. , D i e A d a d - H y m n e ins H e t h i t i s c h e übersetzt . . . 2 0 - 3 0 V A N D I J K , J . , D i e periphrast ische D e k l i n a t i o n u n d K o n j u g a t i o n

der 2 . Person P l u r a l i m Sumerischen 3 1 - 4 2 E D Z A R D , D . O. , A l t a s s y r i s c h nishässu D I R I saddu'assu iabbxC 4 3 - 4 7 E I C H N E R , H . , Etymolog i s che Beiträge z u m L y k i s c h e n der

T r i l i n g u e v o m L e t o o n b e i X a n t h o s 4 8 - 6 6 F A R B E R , W . , D i e Vergöttlichung Naräm-Sms 6 7 - 7 2 G Ü T E R B O C K , H . G . , N o c h e i n m a l die F o r m e l fiarnaSêea suwaizzi 7 3 - 8 0 H E I N H O L D - K R A H M E R , S., Untersuchungen zu P i y a m a r a d u

(Tei l I ) 8 1 - 9 7 H O F F M A N N , I . , Z u r Wortbedeutung des E Z E N hassumaê . . . 9 8 - 1 0 1

H R O U D A , B . , Z U vier A b r o l l u n g e n auf einer kappadokischen Tonta fe l (tab. I - I I ) 1 0 2 - 1 0 6

J U S T U S , C. F . , Semant i c a n d Syntac t i c Aspects of ' K n o w i n g i n one's Heart* 1 0 7 - 1 1 5

K A T Z , H . , H e t h i t i s c h hi§§a- u n d Zubehör 1 1 6 - 1 2 2 L A R O C H E , E . , H u r r i t i c a 1 2 3 - 1 2 6

N E U M A N N , G . , T y p e n einstämmiger l yk i s cher Personennamen 1 2 7 - 1 3 2 O T T E N , H . , D e r A n f a n g der HAZANNU-lnstruktion . . . . 1 3 3 - 1 4 2 P E T S C H O W , H . P . H . , D i e Sklavenkaufverträge des sandabakku

Enlil-kidinnî v o n N i p p u r ( I ) 1 4 3 - 1 5 5 R I T T I G , D . , E i n kleinasiat isches Ro l l s i ege l m i t R e i t e r m o t i v 1 5 6 - 1 6 0

Page 4: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

I V

V O N S C H U L E R , E . , " E i n e K l e i n i g k e i t " 161-163 Ü N A L , Α. , Untersuchungen zur Termino log ie der heth i t i schen

Kriegsführung. I . " V e r b r e n n e n , i n B r a n d s t e c k e n " als K r i e g s t e c h n i k 164-180

W Ä F L E R , M . , Z U Status u n d Lage v o n Tabäl 181-193 W I L C K E , C , D r e i altassyrische Kültepe-Texte aus München 194-200

Commentationes , Animadversiones , Res bibliographicae

B O Y D I I I , J . L . , Hussutn, " t o anger, harass, i r r i t a t e , t r o u b l e " , i n T C L V I I 58:15 246-247

B R O W N E , G . M . , Notes on A t h a n a s i u s of Qüs 268-270 C A T H C A R T , K . J . , - D O N L O N , P . , E d w a r d H i n c k s (1792-1866):

A B i b l i o g r a p h y of h i s Pub l i ca t i ons 325-356 C I V I L , M . , T h e S i g n L A K 384 233-240 D E S A L V I A , F . , L a prob lemat i ca de l la reazione cu l tura le egea

a l l ' in f luenza d e l l a civiltà egizia durante l'età arcaica . . 201-214 D I E M , W . , Untersuchungen zur frühen Geschichte der arabischen

Orthograph ie , I V . D i e Schre ibung der zusammenhängenden Rede . Zusammenfassung 357-404

V A N D I J K , J . , N o t e on S i 277, a T a b l e t of the " U r n a m m u C o d e x " 457 H A R I , R . , U n troisième Djehoutynefer , d irecteur d u trésor?

(tab. I I I ) 230-232 H E A L E Y , J . F . , B u r n i n g the Corn : new l i g h t o n the k i l l i n g of

M o t u 248-251 K R A M E R , S. N . , The U r - N a m m u L a w Code: W h o W a s Its

A u t h o r ? 453-456 L A M B E R T , W . G . , Notes o n the Cass i te -Per iod Seal Inscr ipt ions

f r o m Thebes a n d Elsewhere 241-245 L A Y T O N , B . , T h e " M i s s i n g " Fragments of a Shenute H o m i l y 424-425 L U C C H E S I , E . , D ' u n so i -d isant Évangile (apocryphe) des douze

Apôtres à l 'Évangile (canonique) selon sa int J e a n (tab. I V ) 267 M C E W A N , G . J . P . , D M U § a n d R e l a t e d Matters 215-229 P I N C H , G . , C h i l d b i r t h a n d Female F igur ines at D e i r e l - M e d i n a

a n d e l - A m a r n a (tab. V - V I ) 405-414 P O I R I E R , P . - H . , F r a g m e n t s d'une vers ion copte de l a Caverne

des Trésors 415-423 S A U G E T , J . - M . , Notes à propos du Borgia syriaque 92 . . . . 252-266 S C H R A M M , W . , U s a = S a m ' a l 458-460

Page 5: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

ν

N u n t i i

G O R D O N , C. Η. , I n m e m o r i a m E r n e s t R . L a c h e m a n (1906-1982) 426-428 K e i l s c h r i f t c h r o n i k 273, 542 L E C L A N T , J . , F o u i l l e s et t r a v a u x en E g y p t e et au Soudan ,

1981-1982 (tab. V I I - L V I ) 461-542 L E C L A N T , J . , - V A N M O O R S E L , P . , Cinquième conférence i n t e r ­

nat ionale de l a Société des Études Nubiennes , He ide lberg , 20-25 septembre 1982 271-273

L i b r i recensiti Res bibliographicae, Recensiones, Notae bibliographicae

D ' A B B A D I E , Α. , Douze ans de séjour dans l a Haute-Éthiopie (Abyssinie) 308-311

A H A R O N I , Y . , A r a d Inscr ipt ions 444-447 A H M A D , K h . - A N S A R I , Z . I . , I s l a m i c Perspect ives : Studies i n

H o n o u r of Mawlänä S a y y i d A b u l A'lä Mawdùdî . . . . 306-307 B I A N C H I υ . , (ed.), M y s t e r i a M i t h r a e . Proceedings of the I n t e r ­

n a t i o n a l Seminar o n the ' R e l i g i o - H i s t o r i c a l Character of R o m a n M i t h r a i s m ' 304-306

E D E L , E . et a l . , D i e Felsgräbernekropole der Qubbet e l H a w a bei A s s u a n . I I . A b t e i l u n g : D i e a l th ierat ischen Topfauf -schri f ten. Paläographie 429-431

E M E R Y , W . B . - S M I T H , H . S. - M I L L A R D , Α. , T h e Fortress of

B u h e n : T h e Archaeo log i ca l R e p o r t 433-435 G Ö T T L I C H E R , Α. , M a t e r i a l i e n für e i n Corpus der Schiffsmodelle

i m A l t e r t u m 312 G R E E N B E R G , M . - G R E E N F I E L D , J . C. - S A R N A , N . M . , T h e

B o o k of J o b . A N e w T r a n s l a t i o n according to the T r a d i t i o n a l H e b r e w T e x t 448-449

Hal lesche Beiträge zur Orientwissenschaft 296-302 H E R M A R Y , Α. , A m a t h o n t e I I 438-440 K R A U S S , R . , D a s E n d e der A m a r n a z e i t . Beiträge zur Geschichte

u n d Chronologie des N e u e n Reiches 274-284 L A R S S O N , G . , D e r Tose f tatrakrat Jörn h a k - K i p p u r i m . T e x t ,

Übersetzung, K o m m e n t a r . 1. T e i l , K a p i t e l 1 u n d 2 . . . 313-314

Page 6: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

V I

M A E H L E R , H . - S T R O C K A , V . M . (Hrsg.) , D a s ptolemäische

Ägypten. A k t e n des in ternat i ona len Symposions 17.-29. Sep­tember 1976 i n B e r l i n 440-442

M A Y S T R E , C , A k a s h a I 436-437 M E E K S , D . , Année lex icographique . Tome 1 429 N E U M A N N , G . , Neufunde l y k i s c h e r Inschr i f ten seit 1901 . . . 293-295 N O R T H , R . , A H i s t o r y of B i b l i c a l M a p M a k i n g 292-293 O R L A N D I , T . , O m e l i e copte 295-296 O R L A N D I , T . - P E A R S O N , Β. A . - D R A K E , Η. Α. , E u d o x i a a n d

the H o l y Sepulchre 302-303 R A I S O N , J . - P O P E , M . , Corpus transnuméré du linéaire A . . 313 S T R A N G E , J . , C a p h t o r / K e f t i u . A N e w Inves t iga t i on 284-289 D E T A R R A G O N , J . - M . , L e culte à U g a r i t d'après les textes de l a

prat ique en cunéiformes alphabétiques 442-444 T e l l K e i s a n (1971-1976): une cité phénicienne en Galilée . . . 290-292 T U R C A N , R . - A . , M i t h r a et le mi thr ia c i sme 314 Z A H A N , D . , A n t i l o p e s d u so le i l , arts et rites agraires d 'A f r ique

noire 437-438 Z I V I E , A . - P . , L a tombe de Pached à D e i r el -Médineh [N° 3] 431-433

L i b r i ad Direct ionem m i s s i 315-323; 450-452; 543-547

Bibliographiae

C A P L I C E , R . - K L E N G E L , H . , K e i l s c h r i f t b i b l i o g r a p h i e . 44. 1 9 8 2 1 * - 1 3 5 *

I n d e x v o c u m a c c a d i c a r u m

d/tiktu isu itirtu fcussum *kansu

238 238 238

246s.

muhtillû 154 nishâssu D I R I sadu'assu

sabbu* 43ss. rubsu 244

238 sagù 236

sukku sandabakku sipku zahannu

236 143 240 238

I n d e x v o c u m c o p t i c a r u m

+-2\oroc 296 T O D o r n i 268 Tcjuovrror 268 f.

Page 7: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

V I I

Index v o c u m h e t h a e a r u m

E Z E N haiiumaà 98ss. ker-/kard- 107ss. tarnai 107SS. ezzan 1 6 1 S S . K I S L A Ç 1 6 1 S S . taru 1 6 1 S S .

hali- 138s. luk(k)-, lukki- 169 tuhhueslar 14 ss. hièèa- 1 1 6 S S . parnassea suwaizzi 73ss. tuhsà 14ss. isgar- 140s. Sakki 1 0 7 S S . war-, warnu- 169

-hurt

Index v o c u m h u r r i t i c a r u m

123ss. i -kunni 123ss.

-asi-j-ahi--aza -azi-j-ezi--dl--êi

Index v o c u m l y c i a n a r u m

128 130 128 131 130

Elijana -e ti-/-et a--ije-j-ija--isa--laji-

62ss. 131 131 132 131

Trmmisn, Trmmile 64ss. -want ( i ) -m Xddazas

130 59ss. 54ss.

I n d e x v o c u m s u m e r i c a r u m

daba .ba e 244 A N . Z A G 236 hum 244 K I S L A H 1 6 1 S S .

IvAK 384 233SS. d M U § 215ss. d M Ù § . G i § . T U K 244

n a m . nig in 244

u . G A 237s. usug, uzug 236 zahan 238

ilib

Index v o c u m u g a r i t i c a r u m

443 Ι Irp 249

Page 8: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

164

U n t e r s u c h u n g e n z u r T e r m i n o l o g i e d e r hethi t i schen Kriegsführung

I. " V e r b r e n n e n , i n B r a n d s t e c k e n " als K r i e g s t e c h n i k

A h m e t Ü N A L

D i e hochverehrte J u b i l a r i n hat i n i h r e n Seminaren u n d Vor lesungen stets auf die N o t w e n d i g k e i t v o n Wort fe lduntersuchungen i m H e t h i t i s c h e n hingewiesen. D e r folgende B e i t r a g , i n d e m selbstverständlich n i cht das ganze, sehr re ichhalt ige M a t e r i a l über die hethit ische Kriegsführung i n i h r e m Sinne behandel t werden k a n n , der v i e l m e h r nach einer knappen Einführung hauptsächlich auf die rea len Inha l te der verba inflammandi eingeht, möge als e in Ze ichen der D a n k b a r k e i t für meine langjährigen S t u d i e n unter ihrer Be t reuung u n d für die f ruchtbare , fördernde Z u s a m ­menarbe i t m i t i h r dienen.

Daß be i e inem V o l k wie den H e t h i t e r n , das a m A n f a n g des I I . J a h r ­tausends v . Chr . aus seiner ent fernten indoeuropäischen U r h e i m a t aus­gewandert i s t u n d zunächst i n Z e n t r a l a n a t o l i e n eine neue H e i m a t gefunden hat , der K r i e g e inen außerordentlichen Ste l lenwert e i n n a h m , steht ohne jeden Zwei fe l f e s t 1 . Neben seiner B e d e u t u n g als unerläßliches M i t t e l zur L a n d g e w i n n u n g u n d A b w e h r t r i t t noch e i n anderer A s p e k t , nämlich die Versorgung der P a l a s t - u n d Tempe lwi r t s cha f t m i t den als Kriegsbeute (§aru~) mi tgebrachten M a t e r i a l i e n . Dieser T a t b e s t a n d , der i n der Über­l ie ferung als casus belli stets verschwiegen w i r d , geht aus einer Textste l le ganz d e u t l i c h hervor : " N u n gabst d u i h n e n den gezückten, mächtigen Speer (und sagtest) : ' D a s umliegende L a n d des Fe indes so l l d u r c h L a b a r n a s H a n d zugrunde gehen. G u t , S i lber (und) G o l d aber so l l m a n nach H a t -tusa (und) A r i n n a , der Götterstadt, bringen* " 2 . D i e erbeuteten Güter werden überwiegend den Göttern geweiht , was s i ch n i c h t nur aus der Pietät u n d Religiosität des i n mancher H i n s i c h t e rs taun l i ch p r a k t i s c h denkenden hethi t i schen Menschen erklärt; hier g i l t v i e l m e h r das G r u n d p r i n z i p <ldo ut des", das be i den H e t h i t e r n n i ch t m i n d e r ausgeklügelt i s t als bei den

1 A . Goetze, Kleinasien2 ( H A W A b t . III, T l . I, B d . 3, Abschn. 3, Unter-abschn. 1; München 1957) 122.

2 Bo 2489 + 4008.4fï. (mit Paralleltext B o 92), H . Ehelolf, "Hethi t i sch -akkadische Wortgleichungen" , ZA 43 (1936) 175.

Page 9: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen Kriegsführung 165

R ö m e r n 3 . Schließlich besteht, wie schon eingangs erwähnt, die N o t w e n ­d igke i t , die Tempe lwir t s cha f t m i t ihren immensen E i n h e i t e n z u unter ­h a l t e n ·*. Ohne die Kr iegsbeute , die als E i n n a h m e q u e l l e eine ebenso wicht ige R o l l e spie l t wie der E r t r a g aus eigenen Erzeugnissen , Steuern, T r i b u t e n , S t i f tungen , Spenden u .a .m., i s t weder der W o h l s t a n d i n der H a u p t s t a d t H a t t u s a — deren zumeis t aus Ho fbeamten u n d Tempelpersona l bestehende E i n w o h n e r z a h l i n der Großreichszeit auf 15000-20000 geschätzt w i r d — u n d i n den anderen Städten noch die E r r i c h t u n g monumenta ler Bauwerke oder A n l e g u n g umfangreicher Magazinräume u n d P i t h o i z u erk laren , was s i ch sowohl archäologisch als auch phi lo log isch , nämlich a n h a n d der B e ­standaufnahmen der P a l a s t - u n d Tempelgüter i n den V e r w a l t u n g s - u n d I n v e n t a r t e x t e n , nachweisen l ä ß t 5 .

Z u r Kriegsbeute gehören aber n i c h t n u r transportable Gegenstände, sondern auch die N A M . R A (heth. arnuwala-) genannten, m i t den assyrischen Depor t i e r ten vergle ichbaren Z i v i l g e f a n g e n e n e , die aus den eroberten Ge ­bie ten zu Tausenden n a c h H a t t i geführt u n d als H a n d w e r k e r u n d A r b e i t s ­kräfte i n der W i r t s c h a f t eingesetzt w u r d e n 7 .

D a s hethit ische Kriegswesen i s t e i n u n m i t t e l b a r e r B e s t a n d t e i l des täglichen Lebens u n d weist aufgrund der militärischen Erfo lge zumindest i n den histor ischen Z e i t e n i n Organisat i on , Strategie , Bewaf fnung u n d Leistungsfähigkeit e inen E n t w i c k l u n g s s t a n d auf, der s i ch , insbesondere während der Großreichszeit, m i t dem der assyrischen, baby lon ischen u n d ägyptischen Heere messen konnte . D u r c h die m i t dre i Kämpfern b e m a n n ­t e n Stre i twagen war die hethit ische S t r e i t m a c h t zeitweise den anderen H e e r e n sogar überlegen. D i e Integrat ion des hethi t i schen Kriegswesens i n die soziale S t r u k t u r der Gesellschaft äußert s i ch unter anderem d a r i n , daß m a n s i ch i m Gegensatz zu religiösen, ku l t i s chen , wir tschaf t l i chen u n d son­st igen Bereichen eines Wortschatzes bedient ,der ungefähr zu 80° / 0 r e in heth i t i schen Ursprungs i s t , obwohl Lehnübersetzungen aus anderen S p r a ­chen u n d d u r c h Übernahme fe indl icher K a m p f m e t h o d e n bedingte sprach-

3 A . Ünal - A . Kammenhuber, " D a s althethitische Losorakel K B o X V I I I 151", KZ 88 (1974) 159 mit A n m . 8.

4 Vg l . u.a. K B o X 1;2 passim, dazu H . Otten, Fischer Weltgeschichte 2 (Frankfurt am M a i n 1966) 116.

5 E . Laroche, Catalogue des textes hittites [im folgenden CTH] (Paris 1971) 241-250, 501-530.

6 A . Götze, Die Annalen des Mursiiis ( M V A e G 29/3; Leipzig 1930) 217-220; S. A lp , " D i e soziale Klasse der N A M . R A - L e u t e u n d ihre hethitische Be­zeichnung" , JKIF 1/2 (1951) 113-135.

7 I. M . Diakonoff, " D i e hethitische Gesellschaft", MIO 13 (1967) 363-364; H . Klengel, " Z u r ökonomischen F u n k t i o n der hethitischen T e m p e l " , SMEA 16 (1975) 181-200; A . Archi - H . Klengel , " E i n hethitischer Text über die Reorganisation des K u l t e s " , Altorientalische Forschungen 7 (1980) 143-157, zu K U B X L V I I I 105.

Page 10: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

166 Α. Ünal

l iehe Neuschöpfungen i n e inem derart ig ' a k t u e l l e n ' B e r e i c h natürlich n i cht auszuschließen s i n d .

Über Heerese inr i chtung , Heeresverfassung, R e k r u t i e r u n g , Waf fen , Kriegsgeräte u n d ihre Gebrauchsweise, V e r p r o v i a n t i e r u n g , Na chsc hub , B e k l e i d u n g , Lagerwesen, Fechtweise , T a k t i k u n d Strategie s i n d die N a c h ­r i c h t e n sehr spärlich überliefert 8 . Sehr auffällig i s t , daß die M a r i n e bis zur Regierungszeit T u t h a l i y a s I V . bzw. Suppiluliumas I I . 9 fast gar keine R o l l e s p i e l t e 1 0 .

D i e Militärarchitektur der H e t h i t e r i s t hochentwicke l t u n d zeigt i n mancher H i n s i c h t genuin hethit ische C h a r a k t e r i s t i k a , wie a n den B a u ­werken v o n Alacahöyük, A l i s a r , Ars lantepe , H a t t u s a , K o r u c u t e p e u n d U g a r i t beobachtet werden k a n n . D o c h i s t dieser Z w e i g weder archäologisch noch phi lo log isch gebührend erforscht worden. Jedes diesbezügliche S t u ­d i u m muß die t e x t l i c h e n Zeugnisse z u m unentbehr l i chen Ausgangspunkt haben.

W i e hervorgehoben, besteht der hethi t ische W o r t s c h a t z i n der K r i e g s ­terminologie größtenteils aus re in heth i t i s chen Begri f fen. D o c h entspre­chend der We l tanschauung der a l tor ienta l i s chen Völker, die jegl icher Beob ­achtung , Beschre ibung u n d einschlägigen Begr i f f sb i ldung e n t b e h r t e n 1 1 , gelang es auch den H e t h i t e r n n i ch t , daraus eine sach- u n d lagebezogene Sprache z u entwi cke ln . O b w o h l m a n m i t den vorhandenen Begri f fen den V e r l a u f einer Schlacht ohne weiteres hätte beschreiben können, fehlt uns heute jede Sch i lderung einer Sch lachts te l lung oder Gefechtweise, der A n ­griffs- u n d A b w e h r m e t h o d e n des Heeres i n e inem K a m p f sowie dessen V e r l a u f u n d jede topographische Lagebeschre ibung der Schlacht fe lder 1 2 . H i n z u k o m m t noch der U m s t a n d , daß die Kriegsergebnisse n i c h t i m Sinne der ob j ekt iven Geschichtsschreibung v o n e inem neutra len Beobachter , son­dern v o n dem selbstbete i l igten Herrscher oder v o n den hohen Befehls-

8 Siehe generell A . Goetze, Kleinasien2, 122-129; ders., "Warfare in Asia M i n o r " , Iraq 25 (1963) 124-130; Η. Otten, " D a s Hethiterreich" , i n : H . Schmö-kel, Kulturgeschichte des Alten Orient (Stuttgart 1961) 375-386; O. R. Gurney, The Hittites3 (Harmondsworth 1981) 104-116; J . G . Macqueen, The Hittites and their Contemporaries in Asia Minor (Southampton 1975) 96.

9 K B o X I I 38. 1 0 S. den unentbehrlichen Aufsatz von J . Puhvel , " T h e Sea in the H i t ­

tite T e x t s " , Studies Presented to J. Whatmough (1957) 225-237. 1 1 W . von Soden, Sprache, Denken und Begriffsbildung im Alten Orient

(Wiesbaden 1974) 5fî.; A . Kammenhuber, " D i e hethitischen Vorstellungen von Seele und Leib , Herz und Leibesinnerem, K o p f und Person" , ZA 56 (1964) 150; A . Ünal, "Naturkatastrophen in Anatolien i m 2. Jahrtausend v. C h r . " , Belleten 163 (1977) 448 mit A n m . 2.

1 2 Daher ist es heute unmöglich, i m klassischen Sinne, etwa wie J . K r o -mayer - G . Veith, Antike Schlachtfelder, Bausteine zu einer antiken Kriegsge­schichte I - IV (Berlin 1903-1931); dies., Heerwesen und Kriegführung der Griechen und Römer ( H A W A b t . IV , T l . I, B d . 2; München 1928), zu schreiben.

Page 11: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen Kriegsführung 167

habern berichtet werden. D i e hethit ische A n n a l i s t i k dokument ier t z i e m l i c h ausführlich Vorgeschichte u n d V o r b e r e i t u n g einer jeden Schlacht u n d hört genau dort m i t den topo i " D i e Götter l ie fen m i r v o r a n , ha l fen m i r " ( D I N G I R M E S piran huwair) oder m i t der Bezeugung des "göttl ichen W a l ­t e n s " [para handandatar) a u f 1 3 , wo das eigentl iche Geschehen einsetzt . Diese Gegebenheit ver l e ih t den heth i t i s chen Kr iegsber i chten le ider e inen monotonen u n d wenig i n f o r m a t i v e n Charakter . E s exist ieren jedoch einige n i ch t stereotype Szenen, die tei lweise ' l ebendig ' geschildert, meist aber nur als A k t i o n e n genannt s ind . D a v o n sei nachfolgend eine knappe A u s ­w a h l vorgelegt.

Köpfen (mit dem D o l c h ) 1 4 , den besiegten f e ind l i chen König ins J o c h s p a n n e n 1 5 , Beschreibung eines k u l t i s c h e n K a m p f e s zwischen den H e t h i ­t e r n u n d den L e u t e n v o n Masa 1 6 , die E r g r e i f u n g der B o t e n des Königs v o n A leppo , E r m o r d u n g u n d Verspeisen einer F r a u i m sog. " M e n s c h e n ­fressertext" 1 7 , andere haarsträubende A n e k d o t e n i n den sog. " P a l a s t c h r o ­n i k e n " 1 8 , das schnelle Bogenschießen des G u r p a r a n z a h 1 9 , Be lagerung, nächtliche Angri f fe , Aushungern u n d Verdurstenlassen der F e i n d e 2 0 , f r e i ­wi l l iges Öffnen der Stadttore u n d K a p i t u l a t i o n des Fe indes 2 1 , Zerstampfen der fe indl i chen Stadt durch den Hethiterkönig 2 2 , A u s n u t z u n g v o n Seu ­che 2 3 u n d Wassermangel i n den f e ind l i chen R e i h e n 2 4 , E i n s a t z v o n S t u r m ­böcken, Belagerungstürmen u n d Schanzgruben be i einer B e l a g e r u n g 2 5 ,

1 3 H . Cancik, Grundzüge der hethitischen und alttestamentlichen Geschichts­schreibung (Wiesbaden 1976) 144-145.

1 4 K B o III 38 Vs. 30; X 2 Vs . II 46fL; H . G . Güterbock, " T h e Deeds of Suppi lu l iuma" [DS], JCS 10 (1956) 118, Fragment 51.9-10.

1 5 K B o X 2 Rs . III 41-42. 1 6 K U B X V I I 37 III 9ff.f H . Ehelolf, "Wett lauf und szenisches Spiel

i m hethitischen R i t u a l " , Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wis­senschaften (1925) 270; A . Lesky, " E i n ritueller Scheinkampf bei den H e t h i ­t e r n " , Archiv für Religionswissenschaft 24 (1926) 73-82; C. W . Carter, Hittite Cult-Inventories (Microfilm; Chicago 1962) 129-130.

1 7 K B o III 60 III 5ff.f H . G . Güterbock, " D i e historische Tradit ion und ihre literarische Gestaltung bei Babyloniern u n d Hethitern bis 1200", ZA 44 (1938) 106-107.

1 8 E . Laroche, CTH 8-9. 1 9 "Gurparanzah schießt, und der Pfeil fliegt i h m v o m Bogen wie ein

Vogel d a h i n " , K U B ~ X X X V I 67 II 20ff.f s. Güterbock, ZA 44, 86. D o c h es dürfte sich hier u m eine Übersetzungsliteratur handeln.

2 0 K B o X 2 Vs. II 49f.; Ani t ta -Text Z. 5ff. und passim, E . Neu, Der Anitta-Text (StBoT 18; Wiesbaden 1974) lOff.

2 1 K B o X 2 Vs. I 31-32, II 7. 2 2 Ibid. Vs . II 17-18. 2 3 K B o III 46 Vs . 33 (Paralleltext 53 Vs . 4). 2 4 Güterbock, DS Fragment 26 II 26-27, A . Ünal, Belleten 163 (1977)

455-456 mit A n m . 48-50. 2 5 Dies bemerkenswerterweise i m akkadischen Text K B o I 11, Güter­

bock, ZA 44, 114-125. Die fremde, d.h. hurritische Herkunft dieser Geräte wird dadurch bestätigt, daß es sie i m H a t t i - L a n d e nicht gebe (Vs. 32) u n d sie von den Hurritern übernommen worden seien (Vs. 15-16).

Page 12: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

168 Α . Ünal

minutiöse E r k u n d u n g der f e ind l i chen Truppenbewegungen u n d ihrer ge­he imsten Pläne seitens des heth i t i schen Aufklärungsdienstes, die i n den T e x t e n merkwürdigerweise i n d i rekter Rede wiedergegeben w i r d 2 6 . D i e anschaul ichsten Kr iegsber i chte s t a m m e n jedoch aus den A n n a l e n M u r ­s i i i s I I . , i n denen erzählt w i r d , wie die auf den A r i n n a n d a - B e r g geflohenen N A M . R A - L e u t e verfolgt u n d zur K a p i t u l a t i o n gezwungen w u r d e n 2 7 , wie M a n a p a - d a t t a seine M u t t e r dem Hethiterkönig entgegensandte, u m seine S t a d t vor V e r n i c h t u n g z u ret ten 2 8 , wie e i n F e l d z u g gegen die unzugäng­l i che S t a d t U r a i m L a n d e A z z i ausgeführt wurde 2 Ö , wie die Kaskäerstadt T i m m u h a l a erobert w u r d e 3 0 u n d schließlich, wie geschickt M u r s i i i eine Rückzugstrategie anwandte , i n d e m er s i ch tagsüber zurückzog u n d nachts e inen Überraschungsangriff u n t e r n a h m 3 1 . Z u den lebhaftesten K r i e g s ­beschreibungen gehören die H e l d e n t a t e n T u t h a l i y a s I V . a m Zuliya-Fluß gegen die Kaskäer, die er als junger P r i n z v o l l b r a c h t h a t 3 2 .

2 8 E i n anschauliches Musterbeispiel bietet der Brief eines bèi madgalli(i) an den König, in dem die v o m hethitischen "Späher " Nerikkail i gesammelten Nachrichten an den Großkönig weitergegeben werden, A B o T 60 Vs . 7-21, E . Laroche, " L e t t r e d 'un préfet au roi hi t t i te " , RHA 67 (1960) 81-82; G . F . del Monte - J . Tischler, Die Orts- und Gewässernamen der hethitischen Texte ( R G T C 6; Wiesbaden 1978) 401-402. V g l . auch die Texte aus Masat, S. A l p , " D i e he­thitischen Tontafelentdeckungen auf dem Masat -Höyük" , Belleten 173 (1980) 38-53. Gewiß sind manche dieser fiktiven Berichte den Feinden in den M u n d gelegt, denn es nimmt wunder, wie es den hethitischen Spähern gelungen sein sollte, besonders in anderen Sprachregionen, all diese Geheimnisse des Feindes auszukundschaften. Haben sie dazu sprachkundige Einheimische eingesetzt? Aufschlußreich sind auch die Informationen der Flüchtlinge aus der belagerten Stadt Ursu, K B o I 11 Vs . 27-31.

2 7 K U B X I V 15 R s . III 39ff., A . Götze, AM 54-55. Bekanntlich fehlen dem Hethitischen die Wörter für " I n s e l " und " H a l b i n s e l " . Z u unsicherem gurSawarlgursawan- " I n s e l " s. F . Starke, " D a s luwische Wort für ' F r a u ' " , KZ 94 (1980) 78 A n m . 17. Die phraseologische Beschreibung dieses Berges als aruni-ya-as-kan parranda panza " E r ist in das Meer hinaus erstreckend" legt nahe, daß es sich hierbei um eine gebirgige Halbinsel handelt. Nördlich der Mäandermündung Hegt der Samsun Dag (Mycale) mit einer Höhe von 1237 m und erstreckt sich halbinselförmig auf die Insel Samos zu, was dieser Beschreibung des Arinnanda-Berges gut entsprechen würde. A n h a n d meiner Besichtigungen an Ort und Stelle i m Jahre 1971 möchte ich annehmen, daß Mursiii , von östlicher Richtung steigend, fälschlich die Insel Samos für die Fortsetzung dieser Halbinsel gehalten hat.

2 8 K U B X I V 15 Rs . I V 19ff. (Par. K B o III 4 Rs . III l l f f . ) , Götze, AM 68-69.

2 9 K U B X I V 17 III 2Iff., Götze, AM 98. 3 0 K U B X I X 37 II 4ff., AM 166-167. 3 1 K B o V 8 III 14ff., AM 156-158. 3 2 K B o X V I 36 + K U B X X X I 20 + Bo 5768, K . K . Riemschneider,

"Hethit ische Fragmente historischen Inhalts aus der Zeit Hattusilis I II . " , JCS 16 (1962) 111-112; S. A l p , "Masat-Höyük'te Kesfedilen~Hitit Tabletle-rinin Içigi A l t m d a Y u k a n Yesilirmak Bölgesinin Cografyasi H a k k m d a " , Bel­leten 164 (1977) 644-646. Z u K U B X X X I 20 R s . I V parallel ist das winzige Fragment K U B X X V I 80. Gegenüber K U R ^^Sa-hu~u-za-ra[-an in X X V I 80.5 schreibt X X X I 20 Rs . I V 5 K U R v^Sa-hu~]u-za-ra-an. Nachzutragen wäre i n den geographischen Listen noch der Bergname ulJR-SAGLa-pa-su( !)-nu-ua i n X X V I 80.7(!); X X X I 20 Rs . I V 2,7.

Page 13: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen Kriegsführung 169

D i e i n h a l t l i c h e A u f a r b e i t u n g der Terminologie über das hethit ische Kriegswesen, das s i ch i n T r u p p e n - u n d Waffengattungen, Strategie , T a k t i k , Pioniertätigkeit, topographische u n d andere A n g a b e n g l iedern läßt sowie die genaue semantische A b g r e n z u n g der zunächst s y n o n y m w i r k e n d e n Begriffe sol l Aufgabe späterer S t u d i e n sein 3 3 .

D a i c h arbe i tshypothet isch vorausgesetzt habe, daß unter a l l den a n ­gewandten Kr iegsmethoden nur die "Brände" der N a c h w e l t archäologisch erfaßbare Spuren hätten hinter lassen können, habe i c h unter anderem i m H i n b l i c k auf die Zusammenarbe i t zwischen Ph i l o l ogen u n d Archäologen aus der Masse der T e r m i n i nur die verba inflammandi herausgegriffen, u m zugle ich die Aussagekraft der h istor ischen Texte a n h a n d konkreter Gege­benheiten nachzuprüfen u n d für die L o k a l i s i e r u n g s k r i t e r i e n M i t t e l zur Gegenkontrol le zu schaffen.

Diese V e r b e n s i n d i m H e t h i t i s c h e n luk(k)-, lukki- " a n z ü n d e n " 3 4 , war- " ( v e r ) b r e n n e n " 3 5 u n d warnu- " v e r b r e n n e n " 3 e . D i e Bedeutungs ­ansätze dieser V e r b e n wurden schon i n der Frühzeit der Heth i to log ie r i c h t i g e rkannt , da sie fundierte u n d überzeugende E t y m o l o g i e n i n anderen i n d o ­europäischen Sprachen besitzen, nämlich idg. lenk-, gr. λευκός, l a t . lüxzl

u n d idg . uer-, ger. * war ma- usw. 3 8 . D a s Heth i t i s che besitzt noch e in W o r t pahhur " F e u e r " 3 9 , das idg .

peuör, gr. πυρ e n t s p r i c h t 4 0 . Inwie fern dieses N o m e n m i t dem V e r b u m war- i n etymologischer V e r b i n d u n g steht, sei dahingeste l l t .

3 3 Aus Raumgründen muß ich hier auf die Aufzählung dieser Begriffe verzichten. Ihre Zahl , wie ich sie ohne Anspruch auf Vollständigkeit aus den Texten gesammelt habe, beträgt ca. 280.

3 4 N . Oettinger, Die Stammbildung des hethitischen Verbums (Nürnberg 1979) 271-277 und zuletzt Chicago Hittite Dictionary j C H D ] 3/1 (Chicago 1980) 74-76, 78-79.

3 5 J . Friedrich, HethWb (Heidelberg 1952) 244; H . Kronasser, Etymologie der hethitischen Sprache (Wiesbaden 1966) 534-535; E . Neu, Interpretation der hethitischen mediopassiven Verbalformen (StBoT 5; Wiesbaden 1968) 188-190; N . Oettinger, " D e r indogermanische S t a t i v " , MSS 34 (1974) 138.

3 6 F . Sommer - H . Ehelolf, " D a s hethitische Ri tual des Päpanikri von K o m a n a " , BoSt 10 (1924) 10 mit A n m . 1; L . Zuntz, Die hethitischen Ortsad­verbien arha, parä, piran (Diss. München 1936) 36; Friedrich, HethWb 246; Kronasser" Etymologie 450. Die anderen Verwendungsbereiche, nämlich die Verbrennung verschiedener Ingredienzien hauptsächlich in den Kizzuwatna-Ritualen und anderer Gegenstände lassen wir hier außer Betracht, s. dazu Kronasser, loc. cit . ; V . Haas - G . Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna ( A O A T 3; Neukirchen-Vluyn 1974) 35-36, 42, 50, 137, 140, 146 177, 247, 255; J . Friedrich - A . Kammenhuber. HethWb2 (Heidelberg 1975) 68b.

3 7 J . Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Bern-München 1959) 687-690.

3 8 Pokorny, ibid. 1166. 3 9 Die Annahme eines deverbalen Stammes pahhuriya[- "wie Feuer bren­

n e n " in K U B VII I 38 + X L I V 63 Rs . III 5, C. Bürde, Hethitische medizinische Texte (StBoT 19; Wiesbaden 1974) 30-31, 69, ist sehr zweifelhaft.

4 0 Pokorny, Indog. etym. Wb. 828.

Page 14: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

170 Α. Ünal

N e b e n luk(k)-, lukki-, arha lukki- "völ l ig v e r b r e n n e n " , kattan lukki-"anzünden" , war- " ( ver )brennen" , arha war- "völ l ig b r e n n e n " , K a u s a t i -v u m warnu- " v e r b r e n n e n " , arha warnu- "vö l l ig verbrennen, n iederbren­n e n " hat das H e t h i t i s c h e noch izi-itfizi-az41 kattan tarna- " m i t Feuer , F l a m m e n anzünden, Feuer w e r f e n " 4 2 u n d happina[ e twa " d e r F l a m m e (überlassen)", o.a.

U n t e n möchte i c h i n einer schematischen Tabe l l e die L i s t e der ver ­b r a n n t e n Städte chronologisch aufzählen u n d versuchen, daraus Schlüsse z u z iehen :

4 1 Z u m Wechsel von Ablat iv mit Instrumentalis s. Friedrich, Hethitisches Elementarbuch I 2 (Heidelberg 1960) § 218; A . Kammenhuber , Hethitisch, Pa-laisch, Luwisch und Hieroglyphenluwisch (HdOr 1. Abt . , II. B d . , 1. und 2. A b -schn., L f g . 2: Altkleinasiatische Sprachen; Leiden 1969) 205; F . Starke, Die Funktionen der dimensionalen Kasus und Adverbien im Althethitischen (StBoT 23; Wiesbaden 1977) 102-103.

4 2 Z u m Inhalt s. H . C. Melchert, " T h e Acts of Hattusil i I " , Indo-European Studies III, ed. by C. Watkins (1977) 569-620, wiederholt in JNES 37 (1978) 1-22.

Page 15: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennung s art Verbrennungsdatum Textstell:n Brandstifter

Eine Stadt von Nesa u m K a y seri lukki- A n i t t a 1750 A n i t t a Rs . 69 der M a n n von Salatiwara

Sallahsuwa osti. Kil ikien? \z\-it apasila kattan tarna—

Hattusi l i I. ~ 1645

K B o X 2 I 42f. Einwohner der Stadt

H a h h a u m Kargamis izi-az kattan [tarna-] Hattusi l i I. ~ 1643

K B o X 2 III 39 Hattusi l i I.

[ ] ? happina [ Mursii i I. 1620

K U B X X V I 74.5 ?

Hattusa

»

Bogazköy

»

arha warnu-

»

T u t h a l i y a III. 1420

Vater von Suppiluliuma I.

1420?

K B o V I 28 + V s . 13ff.; I. Pestgeb. Vs . I 24

D S I I B II 11

der Fe ind von A r m a -tana u n d die K a s -käer?

Fe ind

K a t h a r i y a Kaskäer-Gebiet » » D S 13D I V 35f. Vater von Suppiluliuma I.

Gazzapa » » » » »

Sallapa u m Sivrihisar izi-az k[atltan tarna-], lukki-

» D S 4B II 5f.

Hethitische Städte Westanatolien arha warnu- 15/13. J h . M a d d . Rs . 41 Pitassäer

Marasa » kattan lukki-, ar[ha warnu-]

» M a d d . R s . 54 Anhänger von Madduwatta

H a u r i - x [ Kaskäer-Gebiet arha warnu- Suppiluliuma I. 1380-1345

D S 34 I 23 Suppiluliuma I.

Hinariwanda Paphlagonien » » D S 34 I 37f. »

Page 16: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennungsart Verbrennungsdatum Textstellen Brandstifter

H u r n a Nordanatolien arha warnu- Suppilul iuma I. D S 34 I 22 Suppi lul iuma I.

Iwatallisa Paphlagonien » D S 34 I 37f. »

Ga[-x] -ki lussa » » » D S 34 I 35f. »

K a m m a m a N O Anatolien » » D S 34 I 4ff. »

K a t t i t t i m u w a u m Elbistan » » D S 50.20 »

K i n z a Qades war— »? D S 27 I 3f. »?

Palhuissa N O Anatolien arha warnu- Suppilul iuma I. D S 34 I 4ft\ Suppilul iuma I.

Pikainaressa » » » D S 50.19f.; K B o X X I I 9 I V 9f.

»

Sapidduwa Paphlagonien » D S 34 I 39 »

Dahara Fluß(land) N O Anatolien » » D S 34 I 45f. »

Tapapinuwa » » » D S 34 I 46 »

T a r u k k a Paphlagonien » » D S 34 I 35f. »

Tessita Kaskäer-Gebiet » » D S 34 I 11 »

Wassukanni S O Anatolien? » » 1370? D S 35 II 32 »

Z i n a - x [ Paphlagonien » Suppilul iuma I. D S 34 I 33f. »

Zuhhapa und seine Umgebung

Ostanatolien » » D S 25 I 22ff. »

[ - ]naggara Paphlagonien » » D S 34 I 43 »

H a l i l a N O Anatolien » Mursiii II. 1344

K B o III 4 I 35; X V I 1 I 52

Mursiii II.

Page 17: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennung s art Verbrennungsdatum Textstellen Brandstifter

Dudduska N O Anatolien arha warnu- Mursii i II. 1344

K B o III 4 I 35; X V I 1 I 54

Mursii i II.

Ishupitta u m A m a s y a » Mursiii II. 1343

K U B X I V 15 I 3; 16 I 31

»

K a t h a i d d u w a i m Iris -Tal » » K B o III 4 I 52; K U B X I V 16 I 29

»

Palhuissa N O Anatolien » » K U B X I V 15 I 5f. »

Pishuru u m A m a s y a » Mursiii II. 1342

K B o III 4 II 5f. »

[ -]äa ? » » K U B X I V 16 II 6 »

Ziharriya Nordanatolien » Mursiii II. 1339

K B o III 4 III 65 »

Festungen von Istitina

an der Grenze von H a y a s a

Mursii i II. 1338

K U B X I X 30 I lOff. der Kaskäer Pihhuniya

K a n u w a r a » » » »

T i p i y a i m L y k o s - T a l » K B o III 4 III 87f.; K U B X I X 30 I 9

Mursii i II.

Haisehla u m T u r h a l » Muis i l i II. 1336

K B o I V 4 III 44 »

Iyahressa N O Anatolien » » K B o III 4 I V 27f.; I V 4 III 41

»

Kantissisa u m A m a s y a » » K B o I V 4 III 52f.

Piggainaressa N O Anatolien » » K B o III 4 I V 30f.; I V 4 III 38f.

»

S3

ο i r ss ö

Crq α>

Ν SS

S?

0 ο, cT

Crq

ί3* CD

ο

Crq C/3

5? S3-ss

Crq

Page 18: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennung s art Verbrennungsdatum Textstellen Brandstifter

T a r k u m a N O Anatolien arha warnu- Mursiii II. 1336

K B o I V 4 III 44 Mursiii II.

Tahantatt ipa oberes S k y l a x - T a l » Mursiii II. 1326

K B o V 8 I 35; X V I 8 + 14 I 11

»

Taggasta » » » K B o V 8 I 28 »

Takkuwahina » » K B o V 8 I 35f. »

[ ] ? » » K B o V I I I 34 + X V I 12. 5,7

»

Hatinzuwa Nordanatolien » Mursii i II. 1323

K U B X I X 39 II 7f. »

K a i asma N W Anatolien » K B o V 8 I V 17f. Nuwanza

Karassuwa Nordanatolien arha warnu-, warnu- Mursiii II. 1323 und 1320

K U B X I X 37 II 14, III 33

Mursii i II.

Katteshisa » arha warnu- Mursiii II. 1323?

K U B X I X 39 II 14 »

L a l h a N W Anatolien » Mursiii II. 1323

K B o V 8 I V 17f. Nuwanza

Midduwa » » » » »

Tapapanuwa N O Anatolien [arha?] warnu-, arha warnu—

Mursiii II. 1323 und 1320

K U B X I X 37 III 29; 39 II 6f.; K B o X V I 16 III 21

Mursiii II. u n d seine éutû - T r u p p e n

Tiyassilta Nordanatolien arha warnu- Mursiii II. 1323

K U B X I X 37 II 13f. Mursiii II.

T i m m u h a l a » » » K U B X I X 37 II 13f.; III 3f.

»

Page 19: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennungsart Verbrennungsdatum Textstellen Brandstifter

Sunupassi S O Anatolien? arha warnu— Mursii i II. 1320

K B o II 5 + 1 Iff. Mursiii II.

Tahappisuna Nordanatolien » » K U B X I X 37 III 31f. »

Tahastuwara i m Halys -Tal? w[arnu~] » K U B X I X 37 III 56 »

[ ] - iskuruwa ? [arha warnu-] » K U B X I X 37 I V 12f. »

r ] ? [arha wa]rnu- » K U B X I X 37 I V 16 »

L a k k u N W Anatolien? arha warnu- Mursii i II. 1318?

K B o II 5 + I V 10 hethitischer K o m ­mandant Tarhini

Kaskäische Festung Harapasa

kaskäisches Gebiet » Mursiii II. ?

K U B X X X I V 36.7f. Mursiii II.

GalpiH N W Anatolien? » K B o X I V 20 + 1 26 Prinz Aranhapilizzi

Kata laduwa » » op. cit. I 36f. Mursiii II.

Kuisgani kaskäisches Gebiet » » op. cit. I 48 »

Malazziya ? » » op. cit. I 34f.

P a [ - ] ? » » op. cit. I 28 Prinz Aranhapilizzi

Pittalahsi Nordanatolien ? » Mursiii II.? K U B X X I I 25 Vs . 9f., 40f., Rs . 13f.

Mursiii II.? (Orakelanfrage)

Sala[- ] -Berg N W Anatolien? » K B o X I V 20 + 1 26 Prinz Aranhapilizzi

Suhurriya N O Anatolien » » K B o V I I 17 + X V I 13 I 8

Mursiii II.?

Sunupassi Nordanatolien ? » Mursiii II.? K U B X X I I 25 V s . 9f., 40f., Rs . 13f.

»

( Orakelanfrage)

Page 20: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Name der Stadt Lage Verbrennungsart Verbrennung s datum Textstellen Brandstifter

T a h m u t t a r a N O Anatolien arha warnu- Mursiii II. ?

K B o V I I 17 + X V I 13 I 6

Mursii i II.

Tassinatta ? » » K B o X I V 20 + 1 34f. »

[ ] ? » » op. cit. I 30 Prinz Aranhapilizzi

[ ] ? » » op. cit. I 32 »

[ ] ? » » op. cit. I 39 »

A t t a r i m m a in L u k k a » Muwatall i Taw. I 2 Gul la

Palast von Hattusa Bogazköy [arha wa]rnu- Urhi -Tesub 1290

K U B X X I 38 Vs . 10. V g l . K U B X I V 7 Vs . I 12ff.

Zufällig oder i m Bürgerkrieg

A n k u w a zwischen Yerköy und Alisar

arha war- (Bit,) Hattusi l i III. 1260?

K U B X V 1 III 18ff. Zufällig oder durch den Feind

Tempel an der Kaskäergrenze

Nordanatolien arha warnu- Hattusi l i III. K U B X X I 8 Rs . I l l 13

Kaskäer ?

Oberes L a n d N O Anatolien » » K U B X I X 23 Vs. 15 »

Page 21: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen Kriegsführung 177

D i e nähere B e t r a c h t u n g der Tabe l l e läßt einige neue Erkenntn i sse z u , w i r f t aber zug le i ch überraschende F r a g e n auf. D i e wicht igste E r k e n n t n i s ist die evidente D i s k r e p a n z zwischen phi lo log ischen u n d archäologischen Ergebnissen , sofern — bedingt d u r c h die Schwier igke i ten i n der histor ischen Geographie A l tk l e inas i ens — eine K o o r d i n a t i o n der t e x t l i c h e n Aussagen m i t den archäologischen Spuren überhaupt möglich ist . D a v o n den i n der L i s t e enthaltenen 82 Ortsnamen nur e in einziger , nämlich H a t t u s a , ganz sicher l oka l i s i e r t i s t , s i n d i n den übrigen 81 Fällen M i t t e l zur N a c h k o n t r o l l e le ider n i ch t gegeben.

A u s dem Ver g l e i c h der phi lo log ischen N a c h r i c h t e n m i t den uns heute bekannten Brandsch i chten i n den sicher l oka l i s i e r t en Städten ergeben s i ch folgende Fests te l lungen :

1. D i e B r a n d s c h i c h t e n i m kärum v o n K a n e s I I I , I I , I b 4 3 können a n h a n d des A n i t t a - T e x t e s , u n d zwar i m Z u s a m m e n h a n g m i t der E r o b e r u n g Nesas(!) seitens P i t h a n a , n i cht auf e in historisches E r e i g n i s zurückgeführt werden, da dieser T e x t n i ch t erwähnt, daß die S t a d t v o n P i t h a n a verbrannt worden w ä r e 4 4 .

2. D i e B r a n d s p u r e n i n der Sch icht I V d v o n Büyükkale, 8a i m N o r d ­westhang u n d I V v o n der U n t e r s t a d t i n Bogazköy-Hattusa, die gewöhn­l i c h auf die E r o b e r u n g der Stadt d u r c h A n i t t a zurückgeführt w e r d e n 4 5 , finden i m A n i t t a - T e x t ebenfalls keine Bestätigung, da A n i t t a n i c h t v o n " V e r b r e n n e n " , sondern v o n " A u s h u n g e r n " 4 6 u n d darauffolgender nächt­l i cher " E i n n a h m e m i t G e w a l t " 4 7 spr i cht .

3. D i e s tarken B r a n d s p u r e n i n T e m p e l , P a l a s t , Z i tade l l e , T o r u n d anderen Gebäuden i n A l a l a h Sch i cht V I I 4 8 werden oft als Folge der E r o ­berung der Stadt d u r c h H a t t u s i l i I . e rk lärt 4 9 . H a t t u s i l i spr i cht aber i n seinen b i l inguen A n n a l e n n i cht v o n " V e r b r e n n e n " , sondern v o n " V e r n i c h ­t e n " 5 0 . E s ist daher z u fragen, inwie fern die häufiger als verba inflammandi

4 3 T . Özgüc, Ausgrabungen in Kültepe (Ankara 1950) 132fT., 210ff.; T . und N . özgüc, Ausgrabungen in Kültepe (Ankara 1953) 11 Iff.

44 nakkit da-, Anit ta -Text Z. 6. 4 6 K . Bittel , "Untersuchungen in der A l t s t a d t " , MDOG 89 (1957) 13;

ders., RLA I V (1973) 165; P. Neve, " D i e Grabungen auf Büyükkale. Unter­suchungsergebnisse der Bogazköy-Expedition 1964", Türk Arkeoloji Dergisi 13/2 (1964) 18; B . Hrouda , Vorderasien I. Mesopotamien, Babylonien, Iran und Anatolien (Handb. d. Archäol.; München 1971) 194.

46 kistanziya-, Ani t ta -Text Z. 46. 4 7 A u c h hier wieder nakkit da-, A n i t t a - T e x t Z. 48. 4 8 L . Woolley, A Forgotten Kingdom (Oxford 1953) 83ff.; ders., Alalakh.

An Account of the Excavations at Tell Atchana in the Hatay, 1937-1949 (Bal­timore, Maryland 1955) 386.

4 9 Vgl . H . Otten, Fischer Weltgeschichte 2, 116-117. Dagegen auf chro­nologische Schwierigkeiten hinweisend F . Cornelius, Geschichte der Hethiter (Darmstadt 1973) 101 A n m . 11.

5 0 hulluqu(m), K B o X 1 Vs. 6-7 u n d harnink-, K B o X 2 Vs. I 15.

Orientalia — 12

Page 22: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

178 Α. Ünal

benützten V e r b e n harnink- u n d harganu-, beide " v e r n i c h t e n , zugrunde r i c h t e n " , die w o h l vorauszusetzende " V e r b r e n n u n g " m i t einschließen.

4. D i e B r a n d s p u r e n i n der 3. Phase der S c h i c h t I V c v o n Büyükkale (gegen 15. J a h r h u n d e r t v. Chr . ) , die i n der R e g e l auf die kaskäische E r ­oberung zurückgeführt w e r d e n 5 1 , haben i n den T e x t e n auch keine E n t ­sprechung.

5. D i e in tens iven B r a n d s p u r e n v o n Masat Sch i cht I I I , I I u n d I , die jeweils auf die Regierungszeiten v o n T u t h a l i } ' a I L , S u p p i l u l i u m a I . u n d i n das 13. J a h r h u n d e r t d a t i e r t w e r d e n 5 2 , lassen s ich unter d e m N a m e n v o n Tap igga weder i n den Bogazköy-Texten noch i n den Maçat-Texten phi lo log isch belegen.

U m g e k e h r t lassen s i ch die phi lo log isch überlieferten N a c h r i c h t e n über die V e r b r e n n u n g H a t t u s a s 5 3 archäologisch n i c h t nachweisen.

S o m i t i s t m a n berechtigt , aus dieser Gesamtbetrachtung folgende Schlüsse zu z iehen :

1. D i e wicht igste , zug le i ch aber betrüblichste Fes t s te l lung i s t die , daß Texte u n d archäologische Ergebnisse i m vor l iegenden F a l l e — wie so oft auch i n anderen Bere ichen — k e i n e n realen B e z u g aufeinander erkennen lassen. Dies gemahnt , daß die Aussagekraf t u n d Glaubwürdigkeit der Texte , nachdem sie oben an e inem konkre ten u n d nachkontro l l i e rbaren F a l l e überprüft worden s i n d , m i t großer V o r s i c h t betrachtet werden müssen.

2. N i c h t al le B r a n d s c h i c h t e n , die archäologisch nachgewiesen werden können — auch wenn sie v o n größter A u s d e h n u n g s i n d ! — , so l l ten i n jedem F a l l e auf eine ' fe indl iche ' E r o b e r u n g oder Zerstörung zurückgeführt wer­den, da sie unter Umständen d u r c h Fahrlässigkeit oder B r a n d s t i f t u n g ent­s tanden se in können 5 4 .

3. E s i s t sehr bemerkenswert , daß v o n insgesamt ca . 95 Belegste l len für verba inflammandi 83 aus der Ze i t M u r s i i i s I I . s tammen. D i e Vor l iebe für die V e r w e n d u n g dieser V e r b e n i n den Schi lderungen der Kriegsführung überträgt M u r s i i i auch auf die T a t e n seines V a t e r s S u p p i l u l i u m a I . , die er niederschreiben ließ. E s m a g dadurch bedingt se in , daß w i r v o n den ande­ren Königen n i cht ähnliche, derart ig ausführliche Kr iegsber i chte haben. H a t t u s i l i I I I . benützt e in verbum inflammandi m i t nur ganz wenigen A u s -

5 1 P. Neve, " D i e Grabungen auf Büyükkale i m Jahre 1964", M DOG 97 (1966) 42. V g l . Hrouda , loc. cit. (Anm. 45).

6 2 T . özgüc, Excavations at Masat Höyük and Investigations in its Vicinity (Ankara 1978) 62ff.

5 3 E i n m a l zur Zeit Tuthaliyas II. /III. gegen 1420 v. Chr. , E . v o n Schuler, Die Kaskäer (Berlin 1965) 33-34; dagegen K . Bittel , RLA I V 166; s. aber K . Bittel , Hattusha, Capital of the Hittites (New Y o r k 1970) 20; u n d ein anderes M a l der B r a n d i m Palast zu Hattusa zur Zeit Urhi -Tesubs, Bittel , ibid. 88.

5 4 Für solche Beispiele i n den Instruktionen " und Gesetzesparagraphen s. A . Ünal, Belleten 163 (1977) 464-466.

Page 23: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen Kriegsführung 179

n a h m e n weder für s i ch noch für seine F e i n d e , obwohl er unter anderem i n seiner Autob iographie ähnliche Kriegszustände wie sein V a t e r i n seinen A n n a l e n schi ldert . D a m a n sich eine abrupte Veränderung der Strategie , d .h. eine Q u a s i - H u m a n i s i e r u n g i m Kr iegswesen unter H a t t u s i l i k a u m v o r ­s te l l en k a n n , ist anzunehmen, daß er aus po l i t i s ch -mora l i s chen Gründen, unter anderem auch bedingt durch die N a t u r seiner Autob iograph ie , die verbale Wiedergabe solcher ' b ruta ler ' K r i e g s m e t h o d e n bewußt vermieden hat .

4. D i e diachronische Verwertung der verba infiammandi läßt darauf schließen, daß, abgesehen v o n wenigen A u s n a h m e n , die altertümlicheren P h r a s e n lukki-, izi-itjizi-az kattan lama- u n d happina[ ab M u r s i i i I I . d u r c h warnu- u n d se in Zubehör verdrängt w u r d e n . I n den jüngeren K o ­p i e n bzw. Ber i cht igungen , die auf ältere V o r l a g e n zurückgehen können, k a n n der sporadische Gebrauch von lukki- als bewußter A r c h a i s m u s ange­sehen werden. So steht beispielsweise gegenüber dem jüngeren arha warnu-i m H a u p t e x e m p l a r der A n n a l e n H a t t u s i l i s I . 5 5 das altertümlichere arha lukki- i m P a r a l l e l t e x t 5 6 — b e i d e K o p i e n aus dem 13. J a h r h u n d e r t ! —. U n t e r Beru fung auf K B o X I I 38 R s . I I I 9, e i n e n T e x t Suppiluliumas I I . , l ehnt H . O t t e n diese E r s c h e i n u n g als D a t i e r u n g s k r i t e r i u m ab 5 7 . H i e r muß aber daran er innert werden, daß Suppiluliuma I L , der letzte H e t h i t e r ­könig, für bewußte A r c h a i s m e n anfällig ist u n d außerdem hier das V e r b u m lukki- s i ch auf die Schiffe, n i cht , wie üblich, auf die Städte bezieht. Zuge­geben steht {arha) lukki- i m H e t h i t i s c h e n ebenso i so l ier t für s i ch wie kalian lukki- 5 8 u n d arha war- (BIL ) 5 9 , so daß m a n daraus keine e indeut igen D a ­t ierungskr i ter ien erschließen sollte. M u r s i i i I I . benützt i m Zusammenhang m i t den T a t e n seines Vaters , w o h l den älteren Sprachgebrauch nachah­m e n d u n d s i ch v i e l l e i ch t auf ältere V o r l a g e n berufend , jeweils nur e i n m a l das archaische izi-az k[at\tan tarna-] u n d lukki-60, während die übrige Masse der Belegste l len , die s ich auf die Ze i t v o r seinem Regierungsantr i t t bezieht , warnu- u n d nur e i n m a l war- bezeugt. Für seine eigenen T a t e n verwendet er dagegen ausschließlich (arha) warnu-. S e i n Sohn H a t t u s i ­l i I I I . , der, wie schon bemerkt , eine starke A b n e i g u n g gegen den Gebrauch

5 5 K B o X 2 Rs . III 35. 5 6 K U B X X I I I 20 Rs . 13, s. O. Carruba, " D i e Chronologie der heth. Texte

und die heth. Geschichte der Großreichszeit", ZDMG Supplement I (1969) 232-233.

5 7 H . Otten, Sprachliche Stellung und Datierung des Madduwatta-Textes (StBoT 11; Wiesbaden 1969) 8 A n m . 1.

5 8 K U B X I V 1 + Rs . 54, A . Götze, Madduwattas ( M V A e G 32/1; Leipzig 1928) 32.

5 9 K U B X V 1 Rs . III 18ff., ein Text Hattusil is III. 6 0 Güterbock, DS Fragment 4B II 5-6.

Page 24: Untersuchungen zur Terminologie der hethitischen ... · orientalia commentari i trimestres a facultate studiorum orientis antiqui pontificii instituti biblici in lucem editi in urbe

180 Α. Ünal

v o n verba inflammandi zeigt , benützt nur wenige M a l e arha war-61 u n d arha warnu-62 für seine eigene Regierungszei t u n d nur e i n m a l für die Ze i t T u t h a l i y a s I I . / I I I . « .

W i c h t i g für die D a t i e r u n g des M a d d u w a t t a - T e x t e s i s t der e inmal ige , tautologische G e b r a u c h v o n kattan lukki- u n d ar[ha warnu-] h i n t e r e i n a n ­der 6 4 . D a arha warnu- i n demselben T e x t nochmals belegt i s t (Rs. 41), ergibt s i ch daraus für die Ents tehungsze i t dieses Textes e in B i l d , das a m besten i n die Regierungszeit M u r s i i i s I I . paßt.

D i l ve T a r i h - C o g r a f y a Fakültesi H i t i t o l o j i Kürsüsü A n k a r a

6 1 K U B X V 1 Rs . III 18ff. Diese Stelle bildet insofern eine Ausnahme, als es sich u m ein intransitives V e r b u m handelt, s. A . Ünal, " H i t i t K e n t i A n -kuwa'nin Tarihçesi ve Lokalizasyonu H a k k m d a " , Belleten 180 (1981) 447-448 mit A n m . 94.

6 2 K U B X I X 23 Vs . 5; X X I 8 Rs . III 13; 38 Vs . 10. Ebenso isoliert und dazu noch als Verleumdung gegen Urhi-Tesüb zu betrachten ist der Gebrauch von [arha wa]rnu- in dem Brief Puduhepas an Ramses II., K U B X X I 38 Vs. 10, dazu Ä. Ünal, Hattusili III. Tei l I. Hattusili bis zu seiner Thronbesteigung. B d . 1: Historischer Abriß ( T H e t h 3; Heidelberg 1974) 149. Bei der Datierung des umstrittenen Briefes eines Tuthal iya an die Königin, K U B X I X 23, in die Regierungszeit Hattusilis III. b i n ich nicht ganz sicher, s. Ünal, Belleten 180, 447-448 mit A n m . 85-87.

6 3 K B o V I 28 + Vs . 13ff. 6 4 K U B X I V 1 + Rs . 54, Götze, Madduwattas 32. E s sei dahingestellt,

ob die isolierte und gegenüber arha warnu- sicher abgeschwächtere Enkelform kattan lukki- hier als analog zu izi-it/izi-az kattan tarna- der älteren Sprach­periode gebildet ist.