268

GIUSEPPE TERRAGNIΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ

269

Paul KLEEAngelus Novus1920Σινική μελάνη και κιμωλία σε χαρτί31,8 x 24,2 εκ.Israel Museum, Jerusalem

Υπάρχει ένας πίνακας του Klee με τίτλο «Angelus Novus».

Απεικονίζει έναν άγγελο που μοιάζει έτοιμος να

απομακρυνθεί από κάτι, στο οποίο έχει στυλώσει το

βλέμμα του. Τα μάτια του είναι γουρλωμένα, το στόμα

του ανοικτό, τα φτερά του αναπεπταμένα. Έτσι πρέπει να

είναι η όψη που κατ’ ανάγκην έχει ο άγγελος της

ιστορίας. Έχει το πρόσωπό του στραμμένο στο

παρελθόν. Εκεί όπου παρουσιάζεται σ’ εμάς μια

αλληλουχία γεγονότων, εκείνος βλέπει μόνο μία και

μοναδική καταστροφή, η οποία δεν παύει να σωρεύει

ερείπια επί ερειπίων και να τα εκτοξεύει μπρος στα πόδια

του. Ο άγγελος θα ήθελε βεβαίως να χρονοτριβήσει, να

αφυπνίσει τους νεκρούς και να συνενώσει ό,τι είναι

θρυμματισμένο. Όμως από τη μεριά του παραδείσου

πνέει μια θύελλα που παγιδεύεται στα φτερά του, μια

θύελλα τόσο δυνατή που ο άγγελος δεν μπορεί πια να τα

ξανακλείσει. Αυτή τον σπρώχνει ακαταμάχητα προς το

μέλλον, στο οποίο έχει στραμμένη την πλάτη του, ενώ ο

σωρός των ερειπίων μπροστά του φτάνει ως τον ουρανό.

Αυτή η θύελλα είναι ό,τι εμείς αποκαλούμε πρόοδο1.

270

Τι είναι πρόοδος; Ποια είναι η σχέση της προόδου με την κοινωνική

εξέλιξη; Πότε η τεχνολογική ανάπτυξη ταυτίζεται με την πρόοδο; Στην

αυγή του 20ού αιώνα, η έννοια της προόδου θα βρεθεί σε κρίση στη

δυτική σκέψη, αφού η σχέση πόλεως και παραγωγικής διαδικασίας θα

χαρακτηριστεί από το μητροπολιτικό χάος, την ανεξέλεγκτη κλίμακα,

τις μεγάλες ταξικές αντιθέσεις, την απώλεια του κέντρου. Το

μητροπολιτικό χάος θα καταστεί ένδειξη της απόλυτης μοναξιάς του

μοντέρνου ανθρώπου, η μεγάλη αστική κλίμακα θα καταργήσει κάθε

αίσθηση χωρικής ασφάλειας, οι ταξικές αντιθέσεις θα διαλύσουν το

όνειρο μιας κοινωνικής αναγέννησης στη βιομηχανική εποχή, ενώ η

ανυπαρξία ενός θρησκευτικού ή ιδεολογικού κέντρου θα μετατραπεί

σε ανεπάρκεια αντιμετώπισης του πόνου της επιβίωσης. Σε αυτό το

απαισιόδοξο σκηνικό προστίθενται ο εκμηδενισμός της ιστορίας του

Friedrich Nietzsche, ο εκμηδενισμός της υποκειμενικότητας του

Sigmund Freud και ο εκμηδενισμός των αισθήσεων του Albert Einstein.

Η εναγώνια αποστασιοποίηση από τον ιστορικό χρόνο, η αναζήτηση

μιας άχρονης ταυτότητας του χώρου και η επιβεβλημένη κατασκευή

της καινοτομίας χαρακτήρισαν έναν συνολικό τρόπο καλλιτεχνικής

σκέψης εξ ολοκλήρου διαφορετικό από εκείνον στον οποίο ήταν

εδραιωμένη η τέχνη στη Δύση έως τις απαρχές των πρωτοποριών. Ο

Κυβισμός και ο Φουτουρισμός εμφανίζονται ως δείγματα βούλησης να

ενταχθεί ο χρόνος συστηματικά στην περιοχή των απεικονίσεων. Η

ενοποίηση του υποκειμένου με το αντικείμενο και η ταυτόχρονη

αναπαράσταση πολλαπλών φάσεων κίνησης παρουσιάζουν διαλυμένες

γεωμετρίες, οι οποίες επιστρέφουν στην πραγματικότητα μόνο μέσω

της διαμεσολάβησης του παραλήπτη.271

272

Antonio SANT’ELIAStazione d’aeroplani e treni ferroviari con funicolari e ascensori su tre piani stradali (Città Nuova) 1914Μελάνι, γραφίτης και παστέλ γκρι σε διαφάνεια50,7 x 40,8 εκ.Pinacoteca Civica di Palazzo Volpi, Como

Οι φουτουριστές αποθεώνουν τη μηχανή ως το καταλληλότερο

μέσο αποκόλλησης από το παρελθόν, υιοθετούν τη βία και

εξυμνούν τον πόλεμο ως μια διέξοδο αλλαγής και εξυγίανσης της

κοινωνίας. Υποστηρίζουν την καταστροφή όλων των σημείων

συσσωρευμένης γνώσης, όπως τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες και τα

πανεπιστήμια, καθώς και τους θεσμούς που εδράζονται στην

ιστορική γνώση. Ασπάζονται την κατάργηση κάθε παραδοσιακού

τρόπου επικοινωνίας και επιχειρούν μέσω του σοκ να προκαλέσουν

αντιδράσεις προς μια κατεύθυνση σημασιολογικά και πολιτισμικά

απροσδιόριστη, αφού η δυναμική του αγνώστου παράγει μια tabula

rasa, επί της οποίας πρόκειται να γραφτεί μια νέα αλήθεια. Η

κατάργηση του κανόνα, του μέτρου και του ορίου αποτελεί το

μεταβατικό στάδιο για να γεννηθεί το νέο, όχι ως συνέχεια του

παρελθόντος, αλλά από τον θάνατο του παλαιού, σηματοδοτώντας

την εξελικτική διαδικασία του ανθρώπινου είδους. Έτσι, η

καταστροφή καθίσταται η αναγκαία οδός μετάβασης του ανθρώπου

σε ένα στάδιο ανώτερης πνευματικής κατάστασης: στον

υπεράνθρωπο του Nietzsche. Η λατρεία της μηχανής συνδέεται με

την πρόθεση επανίδρυσης της ανθρωπότητας.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος σαρώνει αυτή την πρόθεση και μαζί της

ένα μεγάλο τμήμα της διανόησης της εποχής. Το ερώτημα που

ανακύπτει στη συνέχεια μιας τέτοιας οπισθοδρόμησης είναι εάν

υπάρχει ένας τρόπος κοινωνικής, οικονομικής και πνευματικής

ανάπτυξης δίχως τη διαμεσολάβηση του ολέθρου. Ο Ιταλός

αρχιτέκτονας Giuseppe Terragni απάντησε, συνδυάζοντας τις

273

παρορμητικές αναζητήσεις του Φουτουρισμού

με την ορθολογική ιδεολογία του Φασισμού: Η

ιστορία δεν αποτελεί μια παρελθοντική

υπόθεση, αλλά έναν τρόπο επανανάγνωσης του

παρόντος. Η ιδεολογική απαίτηση για

θεσμικούς μετασχηματισμούς, καθαρότητα και

λειτουργικότητα επιφέρει στο αρχιτεκτονικό

λεξιλόγιο τη γεωμετρική λιτότητα, την απουσία

διακόσμου και το λευκό χρώμα. Η νέα μορφή

τέχνης έπρεπε να προβάλλει την αλήθεια της

ως μια αξία, η οποία δεν αντλεί το περιεχόμενό

της από κάτι γνώριμο.

274

Giovanni GUERRINI, Ernesto LAPADULA, Mario ROMANOPalazzo della Civiltà Italiana 1938-1940EUR, Roma

Η συμμετοχή του Terragni αρχικά στην ομάδα Gruppo 7 και εν συνεχεία

στο κίνημα MIAR (Movimento Italiano per l’Architettura Razionale)

τεκμηριώνει τις ρασιοναλιστικές τάσεις του στην αναζήτηση μιας

μορφολογικής τάξης. Ανάμεσα στην ηρεμία του κλασικού και την

ένταση της μηχανής, η σημασία της δομής είναι πρωτεύουσα. Ο

ρυθμός και οι αναλογίες αρκούν για να μετατρέψουν την παράλογη

απόλαυση του ιστορικού μηδενισμού σε πάθος για πολιτισμική

συνέχεια. Η πρόοδος, κατά τον Terragni, είναι συνώνυμο της ιστορικής

εξέλιξης. Μόνον όσοι γνωρίζουν την ιστορία έχουν τη δυνατότητα να

τη μετατρέψουν σε γνώση και με αυτήν να λάβουν παροντικές

αποφάσεις. Η ιστορική γνώση είναι ένα εργαλείο επίλυσης των

προβλημάτων που επανέρχονται συνεχώς στο προσκήνιο με άλλη

μορφή. Δίχως ιστορικό υπόβαθρο δεν υπάρχει καμία ελπίδα σύνθεσης

του νέου. Η ιστορία είναι η αποθήκη των εννοιών, με τις οποίες ένας

δημιουργός εξοπλίζεται για να προχωρήσει στην αναζήτηση της

διαφορετικότητας. Από το παρελθόν ανασύρει νοήματα και όχι μορφές.

Για τον Terragni η αρχιτεκτονική είναι μια άκρως λογική διαδικασία.

Κάθε φορά που ένα υλικό στοιχείο καταλαμβάνει μια θέση στον

εκκενωμένο χώρο, δημιουργείται η δυνατότητα γεωμετρικής

οικειοποίησης του χώρου. O τρισδιάστατος κάνναβος είναι ένα

εργαλείο εποπτείας του χώρου, το οποίο λειτουργεί μόνο μέσω των

σημείων ύλης, αφού έτσι ο χώρος καθίσταται μετρήσιμος. Αντιστοίχως,

η αφαίρεση ύλης από μια συμπαγή απροσδιόριστη μάζα με την

επέμβαση του δημιουργού –όπως στη γλυπτική σε μάρμαρο– αποτελεί

μια διαδικασία απελευθέρωσης μιας εγκλωβισμένης έννοιας.

275

276

Michelangelo BUONARROTISchiavo che si ridesta1525-1530ΜάρμαροΎψος 267 εκ.Galleria dell’Accademia, Firenze

«Ὥσπερ τόδε, οἶσθ᾽ ὅτι ποίησίς ἐστί τι πολύ· ἡ

γάρ τοι ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ ὂν ἰόντι ὁτῳοῦν

αἰτία πᾶσά ἐστι ποίησις, ὥστε καὶ αἱ ὑπὸ πάσαις

ταῖς τέχναις ἐργασίαι ποιήσεις εἰσὶ καὶ οἱ τούτων

δημιουργοὶ πάντες ποιηταί»

[«Γιατί η ποίηση είναι πάντα η αιτία που το καθετί

περνάει από την ανυπαρξία στην ύπαρξη, ώστε

και σ’ όλες τις τέχνες, οι εργασίες είναι ποιήσεις,

και οι δημιουργοί τους όλοι ποιητές»]2.

277

Η ύλη περιέχει έναν εσωτερικό εννοιολογικό πυρήνα –εκεί όπου

κατοικεί η σκέψη του δημιουργού–, ο οποίος δεν πρόκειται να

νοηματοδοτήσει το έργο δίχως την πραγμάτωση ενός implosion, δηλαδή

μιας έκρηξης προς τα εντός, που θα συνδέσει τη μορφή με την έννοια

από την οποία εκπορεύεται. Έτσι, όταν ο δημιουργός αφαιρεί την

περιττή ύλη, η έννοια καταλαμβάνει τη θέση της.

Τα σύγχρονα υλικά, οι καινοτομίες στην κατασκευαστική μέθοδο και οι

πρότυπες λειτουργικές κατευθύνσεις μετατρέπουν την αρχιτεκτονική

278

από οικοδομική πράξη σε ποιητική του χώρου.

Η αρχιτεκτονική σύνθεση αποτελεί ένα

σύνολο κανόνων ρύθμισης του χώρου και

ελέγχου της μορφής, αλλά και κάθε

αρχιτεκτονικό έργο οφείλει ν’ αντικατοπτρίζει

την άχρονη ιδέα της αρχιτεκτονικής. Σε αυτή

την παλινδρόμηση μεταξύ πραγματιστικού και

ιδεατού ο Terragni ανταποκρίνεται με περισσή

επάρκεια, διαμορφώνοντας ένα τοπίο

διφορούμενων ψευδαισθήσεων.

279

Giuseppe TERRAGNICasa del Fascio1932-1936Como

280

281

Το κτήριο, στο οποίο αποτυπώνεται με απόλυτη σαφήνεια το απόσταγμα

της σκέψης του Terragni, είναι η Casa del Fascio di Como (1932-1936).

Αυτός ο Οίκος του Φασισμού θα καταστεί θεμελιώδες κεφάλαιο της

σύγχρονης δυτικής αρχιτεκτονικής και απόδειξη της δύναμης του

δημιουργού να προσφέρει την αίσθηση μιας ανάλαφρης βαρύτητας.

Πρόκειται για ένα σύγχρονο αναγεννησιακό Μέγαρο (Palazzo) στην

καρδιά μιας παραδοσιακής αστικής οργάνωσης, του οποίου η

γεωμετρική ταυτότητα παραπέμπει σε «όνειρο της λογικής»3: μια

εικόνα μαθηματικής τελειότητας, με το κενό να επιβάλλεται στο πλήρες

282

και το αφηρημένο σύνολο ν’ αποστασιοποιείται απ’ οποιαδήποτε αναφορά

στην εξωτερική φυσική πραγματικότητα. Η απουσία ύλης επιτρέπει στο

φως να πρωταγωνιστήσει όπως στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς,

σχηματίζοντας στον εσωτερικό αλλά και στον εξωτερικό περιβάλλοντα

χώρο τα σημάδια μιας υπερβατικής οντότητας που δεν σχετίζεται με τη

λατρεία σε έναν θεό, αλλά με μια υπόκλιση στο κάλλος της ανθρώπινης

νοημοσύνης. Η πίστη αντικαθίσταται από τη λογική. Το κτήριο

μετατρέπεται σε πένα του ήλιου και οι σκιές συνθέτουν το κείμενο του

ουρανού επί της γης, όχι με τη διαμεσολάβηση μιας άγνωστης θεότητας,

αλλά με τη δύναμη της γεωμετρίας.

283

Όπως οι έδρες ενός κύβου περικλείουν έναν κενό χώρο, οι πλευρές του

κτηρίου οριοθετούν ένα ενιαίο σύνολο: τέσσερις διαφορετικές όψεις

συγκρατούνται από ένα σημείο, παράγοντας ένα συμπαγές στερεό, το

οποίο εσωτερικά μετασχηματίζεται με συνεχείς εναλλαγές καθ’ ύψος,

απελευθερωμένο από τον εξαναγκασμό της επαναλαμβανόμενης τυπικής

κάτοψης. Η ικανότητα του Terragni προβάλλεται στη μαεστρία με την

284

οποία διαχειρίζεται την ενοποίηση της ετερότητας: Δημιουργεί ένα

διάτρητο κέλυφος –ένα τρισδιάστατο ιδεόγραμμα–, πιστοποιώντας την

πρόθεσή του να παραγάγει μια νέα συνθήκη κατανόησης ενός ήδη

αναγνωρίσιμου πράγματος. Ο κύβος είναι ένα δεδομένο, σταθερό, λογικό

αντικείμενο με συγκεκριμένες ιδιότητες: είναι το στερεό σώμα που

περατώνεται από έξι ίδιες τετράγωνες επιφάνειες. Όμως, ο κύβος του

Terragni έχει έξι διαφορετικές έδρες. Γίνεται συνεπώς αντιληπτό ότι η

βασική διάλυση του κύβου δεν σχετίζεται με την αφαίρεση της ύλης που

οδηγεί στη διάτρηση του συμπαγούς σώματος, αλλά με την άρνηση

ικανοποίησης των συνθηκών του κύβου ως γεωμετρικού στερεού.

Εντούτοις, η Casa del Fascio παραμένει στην αντίληψη του παραλήπτη ως

285

ένας τέλειος κύβος, αφού ο

κύβος είναι, ούτως ή άλλως,

αληθής μόνο στην ανθρώπινη

σκέψη. Σε αυτό συμβάλλει και το

ότι η εξωτερική δομή του

στερεού δεν αλλοιώνεται από

προεξέχοντα στοιχεία, αλλά

παραμένει αμιγής στην ολότητά

της, ενώ η ανάπτυξη των

επιμέρους χώρων στο εσωτερικό

του κτηρίου είναι συγκεχυμένη,

χωρίς ωστόσο η πολυπλοκότητα

286

Donato BRAMANTETempietto in San Pietro

in Montorio 1509

Rome

287

Andrea MANTEGNACasa del Mantegna

1476Mantova

και η διάσπαση των όγκων να διαταράσσουν τη συνοχή του συνόλου. Οι

κατακερματισμένοι όγκοι γεννιούνται από τα τοιχώματα του κύβου προς

τα μέσα, συγκλίνοντας σε ένα κεντρικό αίθριο, στο σημείο

συγκέντρωσης των οπαδών του Φασισμού. Εκεί, η λογική αποθεώνεται

από εκείνο το τμήμα της κοινωνίας που απαιτεί την ορθολογική

διαχείριση της εξουσίας.

Τι σημαίνει, ωστόσο, λογική; Τι είδους εργαλείο είναι η ορθή γωνία και ο

ορθοκανονικός κάνναβος; Ποια ανάγκη τον δημιούργησε και γιατί

οφείλουν οι αρχιτέκτονες να τον χρησιμοποιούν για ν’ αναπτύξουν τη

σκέψη τους; Είναι απαραίτητη η παρουσία του κάνναβου στον κόσμο

της αρχιτεκτονικής; Είναι δυνατόν η αρχιτεκτονική να πάψει να

χρησιμοποιεί τα μαθηματικά;

288

Η επίδειξη της δομής, οι

διαφάνειες και τα ιδεογράμματα

θα αποτελέσουν σταθερά

στοιχεία των αρχιτεκτονικών

συνθέσεων του Terragni και θα

χρησιμοποιηθούν συστηματικά

στο νηπιαγωγείο Sant’Elia (Como,

1934-1937), στην πολυκατοικία

Giuliani Frigerio (Como,

1939-1942), στην πολυκατοικία

Rustici (Milano, 1933-1935, με τον

P. Lingeri), αλλά κυρίως στη

μελέτη για το Danteum (1938, με

τους P. Lingeri e M. Sironi, μη

πραγματοποιημένο), ένα μουσείο

αφιερωμένο στον ποιητή Δάντη

και στην τέχνη της μνήμης. Η

έμφαση στην αναγνωσιμότητα

του συστήματος χωρικής

εποπτείας (τρισδιάστατος

κάνναβος), η κατασκευαστική

αρτιότητα, η εμμονή στις

λεπτομέρειες, η ατεκτονική

πρόθεση, η αναφορά σε ιδεατά

γεωμετρικά στερεά, η

καινοτομία στη στατική επίλυση,

289

Giuseppe TERRAGNINOVOCOMUM

1929Como

290

Giuseppe TERRAGNINOVOCOMUM

1929Como

Giuseppe TERRAGNINOVOCOMUM

1929Como

Francesco BORROMINIPalazzo Barberini

1630Rome

291

Giuseppe TERRAGNICasa Giuliani-Frigerio

1942Como, Italy

η μνημειακότητα άνευ μορφολογικής

μίμησης, η πρόσμιξη των υλικών, οι

γεωμετρικές ανατροπές, η αφαίρεση κάθε

περιττού στοιχείου, οι δίοδοι φωτός, ήχου

και αέρα θα αποτελέσουν τα συστατικά με

τα οποία ο Giuseppe Terragni θα

συγκροτήσει ένα αρχιτεκτονικό

συντακτικό υψηλής στάθμης, το οποίο θα

παραχωρήσει ως βαριά παρακαταθήκη

στους σύγχρονους μάγους της μορφής.

292

Giuseppe TERRAGNICasa Giuliani-Frigerio 1942Como

293

Giuseppe TERRAGNIDANTEUMΠρόταση

1942

Αναφορές - Παραπομπές

Σημειώσεις

1. Κείμενο του Walter Benjamin, στο:

Michael, Löwy, Προμήνυμα

Κινδύνου. Μια ανάγνωση των

θέσεων για την φιλοσοφία της

ιστορίας, μτφρ. Ρ. Πεσάχχ,

Πλέθρον, Αθήνα, 2004, σ. 111.

2. Πλάτων, Συμπόσιο, μτφρ. Η.

Ανδρεάδη, Κάκτος, Αθήνα, 1991,

[205b], σ. 117.

3. Tafuri M. - Dal Co F., Architettura

Contemporanea, Electa, Milano, 1976,

σ. 254.

294

Βιβλιογραφία

Γενική

• Argan, Giulio Carlo, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ. Λ. Παπαδημήτρη,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998 (1970).

• Benevolo, Leonardo, Storia dell’architettura moderna, Laterza, Roma-Bari,

1960.

• Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική - Ιστορία και κριτική,

Θεμέλιο, Αθήνα, 1987 (1981).

• Tafuri M., Dal Co F., Architettura Contemporanea, Electa, Milano, 1976.

Ειδική

• Ciucci, Giorgio (επιμ.), Giuseppe Terragni 1904-1943, Electa, Milano, 1996.

• Di Franco, Andrea, Giuseppe Terragni, Novocomum, Maggioli Editore, 2008.

• Eisenman, Peter, Giuseppe Terragni: Transformations, Decompositions,

Critiques, The Monacelli Press, New York, 2003.

295

• Higgins, Hannah, The Grid book, MIT Press, Cambridge, 2009.

• Rosseli, Paolo, The Terragni Atlas: Built Architecture, Skira, Milano, 2004.

• Saggio, Antonino, Giuseppe Terragni Vita e Opere, Laterza, Roma-Bari, 1995.

• Zevi, Bruno, Giuseppe Terragni, Zanichelli, Bologna, 1980.

296