Terry Eagleton - Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο

Γ ΙΑ ΤΙ Ο Μ Α Ρ Ξ ΕΙ Χ Ε Δ Ι Κ Ι Ο

ClVITAS φ ΔΟΚΙΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Δΐίοθυντήί «ιρίς: ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

TERRY EAGLETON

ΓΙΑΤΙ O MAP ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Μετάφρ αση

Π Ε Τ Ρ Ο Σ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Για το ν Ν τομ και το ν Χ α ν τ ί

Περιεχόμενα

Εισαγωγή ...........................................................................11

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΕΝ Α .......................................................................................17

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΔΤΟ ........................................................................................ 31

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Τ ΡΙΑ ....................................................................................55

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Α ...........................................................................97

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Π ΕΝ ΤΕ ..............................................................................149

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΕΞ Ι ..................................................................................... 175

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΕΠΤΑ .................................................................................213

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΟΚΤΩ .................................................................................237

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΕΝ Ν ΕΑ ..............................................................................257

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Δ Ε Κ Α .................................................................................275

Συμπέρασμα ...................................................................307

Σημειώσεις .....................................................................309

Ευρετήριο........................................................................ 319

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ανά χείρας βιβλίο έλκει την καταγωγή του από μ ία και μόνο σκέψη, η οποία μπορεί να έχει εντυπωσιακές προεκτάσεις: Μήπως όλες οι πλέον δ ιαδεδομένες ενστάσεις κατά του έργου του Μαρξ είναι λανθασμένες; Ή τουλάχιστον, αν δεν είναι τελείως αβάσιμες, μήπως είναι κατά κύριο λόγο;

Δεν θέλω να πω ότι ο Μαρξ έκανε τα πάντα σωστά. Δεν ανήκω σ’ εκείνη τη συνωμοταξία αριστερών που με θρησκευτική ευλάβεια υποβάλλουν οτιδήποτε σε κριτική, αλλά αν τους ζητήσεις να αμφισβητήσουν τρεις βασικές θέσεις του Μαρξ καταπίνουν τη γλώσσα τους και σε κοιτάζουν με μισό μάτι. Στο π α ρόν βιβλίο γ ίνετα ι ξεκάθαρο ότι αμφιβάλλω κι εγώ γ ια κάποιες ιδέες του. Είχε όμως τόσο συχνά δίκιο σε τόσο σημαντικά ζητήματα, ώστε το να αυτοαπο- καλείται κανείς μαρξιστής καθίσταται εύλογη επ ιλογή. Κανένας φροϋδιστής δεν πιστεύει στο αλάθητο

12 TERRY EAGLETON

του Φρόυντ και κανένας θαυμαστής του Άλφρεντ Χίτσκοκ δεν υπερασπ ίζετα ι κάθε πλάνο και κάθε σεναριακή γραμμή του δασκάλου. Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω τις ιδέες του Μαρξ ως τέλειες αλλά ως πειστικές. Για να το αποδείξω, παραθέτω σ’ αυτό το βιβλίο δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά του Μαρξ, σε τυχαία σειρά, και επιχειρώ να τις αντικρούσω μία προς μία. Στοχεύω παράλληλα να παράσχω και μια διαυγή, προσιτή εισαγωγή στη σκέψη του, γ ια όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του.

Το Μ α νιφ έσ το το υ Κ ο μ ο υν ισ τικο ύ Κ ό μ μ α το ς έχει χαρακτηριστεί, με γνώ μονα την επιρροή που άσκησε, «αναμφίβολα το πιο σημαντικό κείμενο του δέκατου ένατου α ιώ να».1 Ελάχιστοι διανοητές, αντίθετα με πολιτικούς, επιστήμονες, στρατιώτες, θρησκευτικές μορφές κτλ., έχουν αλλάξει τον ρου της ιστορίας τόσο αποφασιστικά όσο ο συγγραφέας του. Δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις, πλατωνιστές αντάρτες ή εγελιανά συνδικάτα. Ούτε καν οι πλέον αδυσώπητοι επικριτές του Μαρξ δεν αρνούνται ότι ο τελευταίος μετέβαλε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ανθρώπινη ιστορία. Ο αντισοσια- λιστής διανοητής Λούντβιχ φον Μίζες περ ιέγραψ ε τον σοσιαλισμό ως «το πιο ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα της ιστορίας, την πρώτη ιδεολογική τάση που δεν περ ιορίζεται σ ’ ένα τμήμα της ανθρωπότητας, αλλά έχει οπαδούς από όλες τις φυλές, τα έθνη, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς».2 Κι όμως κυκλοφορεί ευρέως η περίεργη άποψη ότι πλέον ο Μαρξ και οι θεωρίες του ανήκουν οριστικά στο παρελθόν - κι αυτό συμβαίνει αμέσως μετά το ξέσπασμα μιας από

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 13

τις π ιο σαρωτικές καπιταλιστικές κρίσεις που έχουν ποτέ καταγραφ εί. Ο μαρξισμός, επ ί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η π ιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού, τοποθετείται αυτάρεσκα από κάποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.

Η εν λόγω κρίση, αν μη τι άλλο. έφερε στο προσκήνιο τη λέξη «καπιταλισμός» , η οποία συνήθως εμφανίζεται μεταμφιεσμένη με κάποιο σεμνότυφο ψευδώνυμο, όπως «νεότερη εποχή», «βιομηχανική κοινωνία» ή «Δύση». Ό ταν οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν γ ια τον καπιταλισμό, καταλαβαίνεις ότι το καπιταλιστικό σύστημα νοσεί. Το ότι μιλούν γ ι ’ αυτόν δείχνει πω ς το σύστημα έχει πάψ ει ν ’ απο- τελεί κάτι φυσικό σαν τον αέρα που αναπνέουμε και πω ς οι άνθρωποι το αντιλαμβάνονται όπως είναι στην πραγματικότητα , δηλαδή ως ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο. Επιπλέον, ό.τι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει, κάτι που εξηγεί γ ια τ ί τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται ν ’ αυτοπροβάλλονται ως αθάνατα. Ό πως μια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώμα σου, έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει ν ’ αποσυντίθεται. Πρώτος ο Μαρξ προσδιόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως κα π ιτα λισμός - την προέλευσή του, τους νόμους του και το πώς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του. Ό πως ο Νεύτων ανακάλυψε τις αόρατες δυνάμεις που είναι γνω στές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο, έτσι και ο Μαρξ έφερε

Μ TERRY EAGLETON

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγω γής.

Ασχολούμαι πολύ λίγο σ ’ αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική. Σε γ ε νικές γραμμές, δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση, οπότε η επέκταση σ’ αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου. Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο γ ια να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά. Αλλοτρίωση, «εμπορευματοποίηση» της κοινωνικής ζωής. κουλτούρα της απληστίας, επιθετικότητα, αλόγιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός: δύσκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση.

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού, κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα, αν και καλοπροαίρετα: «Όταν λέω “άντρες”,3 εννοώ φυσικά “άντρες και γυναίκες” ». Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ, πολύ συχνά εννοώ Μ αρξ και Έ ν- γκελς. Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία.

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος, τον Φί- λιπ Κ άρπεντερ και την Έλλεν Μ έικσινς Γουντ, οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτίμητη αξία.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΕΝΑ

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει. Ίσως κ άποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κόσμου εργοστασίων χαι συλλαλητηρίων πεινασμέ- νων, ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών, γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ γατικών τάξεων. Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας. Α ποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώ μονες, φοβ ισμένοι ή αυταπατώ μενοι για ν ’ αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά, και με τις δύο έννοιες της λέξης.

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλλίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός. Θα μπορούσαν τότε να παρατήσουν τ ις π ορε ίες κα ι τις διαδηλώσεις, να επ ιστρέφουν στους κόλπους των

18 TERRY EAGLETON

πενθουσών οικογενειώ ν τους και ν ’ απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά- ποιας επιτροπής. Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές. Από αυτή την άποψη, το να είναι κανείς μαρξιστής δ ιαφ έρει π α ρ α σ ά γγα ς από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος. Μοιάζει π ιο πολύ με το να είναι γιατρός. Ό πως οι ασκούντες την ιατρική, έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν, μέσω της επίτευξης των σκοπών τους, να πάψ ει το έργο τους να είναι αναγκαίο. Τότε θα μπορέσουν ν’ αποσυρθούν, να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα, να ξανα- πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν γ ια κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγω γής. Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φ εμινιστές, θα πρόκειται γ ια θλιβερή εξέλιξη. Ο μαρξισμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση, κι όποιος επενδύει σ ’ αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα. Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό.

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τ ’ άλλα δελεαστικό όραμα. Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού - μάλιστα την πιο δ ιε ισδυτική, αυστηρή και εμπεριστατω μένη . Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτο ια κριτική που έχει μ ετα μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου. Έ π ετα ι λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός, θα π ρέπ ε ι να υπάρχει και μαρξισμός. Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του, θα μπορέσει

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 19

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη. Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν π ιο σφριγηλός από ποτέ.

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση. Το επ ιχε ίρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ, ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψ ει να αντα- ποκρίνονται στην πραγματικότητα . Προτού εξετά σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά, αξίζει να σημειώσουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε. Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά - εμπορικό, αγροτικό, βιομηχανικό, μονοπωλιακό, χρηματιστικό, αυτοκρατορικό κτλ. Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευτα ίες δεκα ετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρακτηριστικό του; Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης. Θα επανέλ- θουμε σ ’ αυτό λίγο αργότερα . Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση - παράξενο γ ια έναν άνθρωπο με, υποτίθετα ι, απηρχαιωμένη σκέψη. Αν και ίσως η επ ικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σήμερα να οφείλετα ι ακριβώς στον «απηρχαιωμένο» χαρακτήρα της. Ο Μαρξ κατηγορείτα ι ως ξεπερα σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επ ανακάμπτει ραγδαία στα επ ίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής.

Το 1976, πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

20 TERRY EAGLETON

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό. Μόλις το 1986. μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το π ιστεύει. Τι ακριβώς μεσολάβησε; Έ φ τα ιγε άραγε α πλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα; Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα; Έ τυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο; Δεν συνέβη πάντω ς ν ’ ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μ αρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού. Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν. Χωρίς την υφαντουργ ία Έρμεν & Έ νγκελς στο Σάλφορντ,1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς, ο μόνιμα χειμαζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι- στα να μην είχε επιζήσει γ ια να γράφ ει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων.

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω π ε ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβολές.'2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την π αρα δοσ ιακή βιομηχανική παραγω γή στη «μεταβιομηχανική» κουλτούρα του καταναλωτισμού, των επικοινωνιών, της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχανίας των υπηρεσιών. Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας, αποκεντρωμένες, ευπροσάρμοστες, μη ιεραρχικές επιχειρήσεις. Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση. Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί, ενώ απέκτησαν π ιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ νονται από την εντοπιότητα, το φύλο και την εθνική


καταγωγή. Επίσης, σημείωσε συνεχή αύξηση η δ ια χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής.

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς μια χούφτα υπερεθνικές ετα ιρ ε ίες κατένειμ α ν την παραγω γή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους. Πολλές μονάδες παραγω γής μεταφέρθηκαν στον « υπανάπτυκτο» κόσμο, όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό, κάτι που οδήγησε ορισμένους στενόμυαλους Δ υτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί ολωσδιόλου από τον πλανήτη η βαριά βιομηχανία. Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κ α τ ’ επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού, καθώς φτωχοί μετα νάστες συνέρρεαν στις π ιο ανεπτυγμένες οικονομίες. Την ώρα που οι « π ερ ιφ ερ ε ια κ ές» χώρες υποβάλλονταν σε εξοντωτική εργασία , ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, περικοπή των προνοι- ακών δαπανώ ν και εξω φρενικά άνισους εμπορικούς όρους, τα ανώ τερα στελέχη των μητροπολιτικών χωρών έμεναν αξύριστα , π έτα γα ν τις γραβάτες τους, χαλάρω ναν τους γ ια κά δες τους και κόπτονταν γ ια την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους.

Τ ίποτε από α υτά δεν συνέβη επειδή το καπ ιταλιστικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο. Αντιθέ- τως, η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν, όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας, σε βαθύ ά γχος. Το σύστημα π ερ ιέπ εσ ε σε μανία εξα ιτίας της

22 TERRY EAGLETON

λανθάνουσας κατάθλιψής του. Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας. Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους, στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης. Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπ ερ βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή. Έτσι, στήθηκε το σκηνικό γ ια τον Ρίγκαν και τη Θά- τσερ, οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσιακή βιομηχανία, να περιοριστεί το εργατικό κίνημα, να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά, να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία, γνωστή ως αναίσχυντη απληστία. Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών, των χρηματιστικώ ν προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε- ταμένη οικονομική κρίση, όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σ’ έναν θαυμαστό νέο.

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ριζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη γ ια το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών. Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τ ις φαβορίτες και τ ις μ παντάνες τους, αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά α πο δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι. Την πλάστιγγα δεν την


έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού, αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλλαγής του. Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσιαλιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη, τότε ήταν και αχρείαστη. Όμως η αποφασιστική παράμετρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάπο ια εναλλακτική προοπτική. Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο ά γρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση, το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί. Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δ εκα ετία ς του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών. Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το π ιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής -ο επαναστατικός εθνικ ισμός- είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του. Η κουλτούρα του με- τανεωτερισμού, η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε- νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το «τέλος της ιστορίας», βασίστηκε πάνω α π ’ όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγω γή του παρόντος - ή, όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής, «το παρόν με περισσότερες επιλογές».

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανικανότητας. Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέματος, ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι π ερισσότερο. Σε τελική ανάλυση, αν δεν αντισταθείς

24 TERRY EAGLETON

στο φαινομενικά αναπόφευκτο, δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο. Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους γ ια δύο ακόμη δεκαετίες, το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν π ια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους. Θα είχαν επίσης δει μια ολόκληρη ήπειρο νότια της Δ ιώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αριστερά. Το «τέλος της ιστορίας» είχε πλέον φτάσει στο τέλος του. Εν πάση περιπτώ σει, οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα. Είχαν γνω ρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες α πό τη συγκεκριμένη. Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι π ά ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία, αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς α π ’ ό,τι εσύ. Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό γ ια να το πιουν όσοι είχαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής.

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώ λεσε την πειστικό- τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα πο ικ ίλματα αυτού. Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι, αλλά το έκανε και ακόμη π ιο επ ιτατικά. Κατά ειρωνικό τρόπο, λοιπόν, αυτό που συ- ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε, θα λέγαμε, την α ξ ιοπ ιστία του. Σπρώχτηκε στο π ε


ριθώριο όχι γ ια τί η κοινωνική τάξη πραγμάτω ν με την οποία ήταν αντιμέτω πος έγινε π ιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη, αλλά γ ια τί έγινε π ιο πωρωμένη και αδιάλλακτη. Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρξιστική κριτική ακόμη π ιο επίκαιρη. Σε παγκόσμια κλίμακα, το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον π ιο συγκεντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ, η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος. Είχε αρχίσει να δια- φαίνετα ι το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρω μένες κοινότητές τους, ενώ το ένα περ ίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυτικοί θα κατοικούσαν σε δυσώ δεις π αρα γκ ουπ ό- λεις, περ ικυκλω μένοι α πό ειδ ικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα . Υπό εκείνες τις συνθήκες, το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρ ίζετα ι ότι η π υρ ο σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει π ιο πανούργοι και π ιο πολυμήχανοι από ποτέ.

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν, όπως προέβλεψε ο Μαρξ, βαθύνει δραματικά . Σήμερα το εισόδημα ενός και μόνο Μ εξικανού δισε- κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τ ις αποδοχές των φτωχότερων δεκα επ τά εκατομμυρίω ν συμπατριω τών του. Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο, όμως το κόστος -η καταδίκη δισεκατομμυρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φ τώ χεια- ήταν αστρονομικό. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, το 2001 2,74 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

26 TERRY EAGLETON

λιγότερα α πό δύο δολάρια τη μέρα. Ενδέχεται να ζήσουμε σ ’ ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξο π λ ισμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανεπαρκείς φυσικούς πόρους - κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό. Για πρώ τη φορά στην ιστορία, το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώ ς να καλλιεργεί τον ρα τσ ισμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό, να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώ νει σε σ τρα τό π εδα εργασ ίας, αλλά και να μας εξα φανίσει ως είδος. Ο καπιταλισμός δεν δ ιστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να α π ο κομίσει κέρδος, κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό γ ια την ανθρωπότητα. Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώ ς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό. Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο, ποτέ λιγό- τερο ρητορική φιοριτούρα. Τπό αυτές τις δραμ α τικές συνθήκες, όπω ς γράφ ει ο Φρέντρικ Τζέιμσον, «επιβάλλετα ι ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινός».3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματικές ανισότητες πλούτου και εξουσίας, από ιμπερια λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση - δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες. Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δ ιδάγματα να προσφέρει στο παρόν. Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί


αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του. την Αγγλία - διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία, την Κίνα, τη Ρωσία και την Ινδία. Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεω ν [Planet of Slums], το οποίο καταγράφει τα «δυσώδη βουνά περιττω μάτω ν» που είναι γνωστά ως παρα- γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λ άγος ή στην Ντάκα, μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Έ νγκελς Η κ α τά σ τα σ η τη ς ερ γα τ ικ ή ς τάξης. Καθώς η Κίνα μ ετατρέπετα ι στο εργοστάσιο του πλανήτη, σχολιάζει ο Χαντ. «οι ειδικές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840»/

Μ ήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός; Ή δη στη βικτοριανή Αγγλία, ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του. Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη, αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της. Ο Μαρξ π ίστευε πω ς η κ α π ιτα λ ιστική κοινωνία, όσο κι αν υπερηφανευόταν γ ια τα νεω τερικά στοιχεία της, ήταν βουτηγμένη στις φ α ντασιώ σεις, τον φετιχισμό. τον μύθο και την ειδω λολατρία. Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της -η αυτάρεσκη π ίστη της στην ανω τερότητα της δικής της ορθο- λογικότητας- αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας. Ή ταν μεν ικανός να επ ιτύχει εκπληκτική πρόοδο, αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει γ ια να μην οπισθοδρομήσει. Το τελικό όριο

TERRY EAGLETON

του καπιταλισμού, σχολίασε κάποτε ο Μαρξ, είναι το ίδιο το κεφάλαιο, του οποίου η αδιάκοπη α να πα ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο. Το π ιο δυναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτηρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη. Το γεγονός ότι η λογική που το δ ιέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο γ ια τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη. Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο. Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα α να παρά γει τελετουργικά το παρόν του - με, π ε ριττό να προσθέσουμε, περισσότερες επιλογές...

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλικές προόδους. Ωστόσο, π α ρ ’ ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη διάθεσή του πολύ χρόνο γ ια να αποδείξει πω ς είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες α π α ιτήσεις, δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό. Πόσο θα περιμένουμε; Γιατί εξακολουθούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλούτος που δημιουργείται μ ’ αυτόν τον τρόπο παρα γω γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους; Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς; Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν γ ια μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ


λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες, είναι τουλάχιστον, παρά την αδιαντροπιά τους, π ιο έντιμοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν. Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί, τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνομιούχους. Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες. Όντως ισχύει το τελευταίο· έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίες...

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΔΥΟ

Μ πορεί ο μαρξισμός να τα πηγαίνει πολύ καλά στη θεωρία. Ωστόσο, όπου εφαρμόστηκε, κατέληξε στον τρόμο, την τυραννία και τις μαζικές δ ολοφονίες σε ασύλληπτη κλίμακα. Μ πορεί ο μαρξισμός να φαίνεται καλή ιδέα σε εύπορους Δυτικούς ακαδημαϊκούς που έχουν την πολυτέλεια να εκλαμβάνουν ως δεδομένες την ελευθερία και τη δημοκρατία. Σε εκατομμύρια απλών α νθρώπων έφερε πείνα, κακουχίες, βασανιστήρια, καταναγκαστική εργασία , διάλυση της οικονομίας κι ένα τερατωδώς καταπιεστικό κράτος. Όσοι εξακολουθούν, σε πείσμα όλων αυτών, να υποστηρίζουν τη θεωρία είτε είναι βραδύνοες είτε ανήθικοι είτε αυταπατώ νται. Σοσιαλισμός σημαίνει έλλειψη ελευθερίας- επίσης σημαίνει έλλειψη υλικών αγαθών, αφού σε αυτήν οδηγεί αναγκαστικά η κατάργηση των αγορών.

32 TERRY EAGLETON

Πλήθος Δυτικών είναι ένθερμοι υποστηρικτές α ιματοβαμμένων καταστάσεων. Οι χριστιανοί, παραδείγματος χάριν. Συμβαίνει, επίσης, ηθικοί κι ευσπλαγ- χνικοί άνθρωποι να υποστηρίζουν πολιτισμούς που είναι ολόκληροι βουτηγμένοι στο αίμα. Τα σύγχρονα καπιταλιστικά έθνη αποτελούν τον καρπό μιας ιστορικής διαδρομής που έχει σημαδευτεί από σκλαβιά, γενοκτονίες, βία κι εκμετάλλευση και είναι ακριβώς το ίδιο αποτρόπαιη με την Κίνα του Μάο ή τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν. Και ο καπιταλισμός σφυ- ρηλατήθηκε μέσα στο αίμα και τα δάκρυα, μόνο που έχει επιβιώσει γ ι ’ αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να λησμονήσει εν πολλοίς τη φρίκη του παρελθόντος του, κάτι που δεν ισχύει στην περίπτωση του σταλινισμού και του μαοϊσμού. Ο Μαρξ γλίτωσε από αυτή την αμνησία, εν μέρει επειδή έζησε κατά την εποχή δημιουργίας του συστήματος.

Ο Μάικ Ντέιβις γράφει στο βιβλίο του Ό ψιμα βι- κτοριανά ολοκα υτώ μα τα [Late Victorian Holocausts] γ ια τα δεκάδες εκατομμύρια Ινδιάνων, Αφρικανών, Κινέζων, Βραζιλιάνων, Κορεατών, Ρώσων και άλλων που πέθαναν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του δέκατου ένατου αιώνα εξα ιτίας λιμών, ξηρασιών και ασθενειών που θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν προληφθεί. Πολλές α πό α υτές τ ις καταστροφ ές, όπως (πα ρ αδείγμ ατο ς χάριν) η άνοδος των τιμών των σιτηρών πάνω από τις οικονομικές δυνατότητες των απλών ανθρώπων, οφείλονταν στο δόγμα της ελεύθερης αγοράς. Και δεν χρειάζετα ι να ανατρέξουμε στους Βικτοριανούς γ ια να ανακαλύψουμε τέτοιες τερατω δίες. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες του


εικοστού αιώνα, ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν με λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα έχει αυξηθεί παγκοσμίως κατά εκατό περίπου εκατομμύρια.' Σήμερα ένα στα τρία π α ιδ ιά στη Βρετανία ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, την ίδια στιγμή που οι τραπεζίτες κατσουφιάζουν αν τύχει και το ετήσιο μπόνους τους πέσει στο ένα ψωροεκατομμύριο λίρες.

Σίγουρα ο καπιταλισμός μάς έχει κληροδοτήσει, πέρα α π ’ αυτά τα εκτρώματα, και μερικά ανεκτίμητα αγαθά. Χωρίς τις μεσαίες τάξεις, τις οποίες ο Μαρξ θαύμαζε τόσο βαθιά, δεν θα είχαμε μεν μια ιστορία βιοτικής κι εργασιακής εξαθλίωσης, φασισμού, ιμπεριαλιστικών πολέμων και τον Μελ Γκί- μπσον, αλλά ούτε και μια κληρονομιά ελευθερίας, δημοκρατίας, πολιτικών δικαιωμάτων, φεμινισμού, επιστημονικής προόδου και πολλών άλλων. Όμως και το λεγόμενο σοσιαλιστικό σύστημα είχε τα επιτεύγ- ματά του. Η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση έσυραν τους πολίτες τους από την οικονομική καθυστέρηση στον σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο, όσο φρικτό κι αν ήταν το ανθρώπινο κόστος - κόστος που ήταν τόσο υψηλό εν μέρει εξα ιτίας της εχθρικότητας της καπ ιταλιστικής Δύσης. Η εχθρικότητα αυτή α νά γκασε επίσης τη Σοβιετική Ένωση να επ ιδοθεί σε μια κούρσα εξοπλισμών που επιδείνωσε ακόμη π ε ρισσότερο την ήδη νοσούσα οικονομία της και τελικά την οδήγησε στην κατάρρευση.

Εντω μεταξύ όμως είχε καταφέρει μαζί με τους δορυφόρους της να επ ιτύχει χαμηλό κόστος σ τέγασης, καυσίμων, μετακινήσεων και πολιτιστικών αγαθών, πλήρη απασχόληση και εντυπωσιακές κοι

34 TERRY EAGLETON

νωνικές υπηρεσίες γ ια τους μίσους πολίτες της Ευρώπης, καθώς κι έναν ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό ισότητας και (εντέλει) υλικής ευημερίας από αυτόν που απολάμβαναν προηγουμένως οι συγκεκριμένες χώρες. Η κομουνιστική Ανατολική Γερμανία μ π ορούσε να καυχιέται ότι διέθετε ένα από τα καλύτερα συστήματα παιδικής φροντίδας στον κόσμο. Η Σοβιετική Ένωση διαδραμάτισε ηρωικό ρόλο στη μάχη κατά του φασισμού και συνέβαλε στην ανατροπή της αποικιοκρατίας. Καλλιέργησε επίσης στους πολίτες της μια αλληλεγγύη την οποία τα δυτικά έθνη φα ίνετα ι να επ ιτυγχάνουν μόνο όταν σκοτώνουν τους αυτόχθονες άλλων χωρών. Σ ίγουρα όλα αυτά δεν υποκαθιστούν την ελευθερία, τη δημοκρατία και τα κηπευτικά είδη στα ράφια των καταστημάτων, αλλά δεν πρέπει να τα παραβλέπουμε. Η ελευθερία και η δημοκρατία κατέφθασαν τελικά να σώσουν το σοβιετικό μπλοκ με μια οικονομική θεραπεία σοκ, η οποία αποτελεί ληστεία που διαπράττετα ι μέρα μεσημέρι με το «σεις» και με το «σας», και μεταφράζετα ι στους τεχνικούς όρους: ιδιωτικοποίηση, ανεργία γ ια δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων, αλματώδης αύξηση της φτώχειας και της ανισότητας, κλείσιμο των δω ρεάν παιδικών σταθμών, απώ λεια των δικαιωμάτων των γυναικών και σχεδόν πλήρης αποσάθρωση των δικτύων κοινωνικής πρόνοιας, τα οποία είχαν καλύψει τόσο ικανοποιητικά τις ανάγκες αυτών των χωρών.

Ωστόσο οι ζημιές του κομουνισμού σχεδόν ισοφαρίζουν τα οφέλη του. Μπορεί να ήταν σχεδόν αναπόφευκτο κάποιο είδος δικτατορικής δ ιακυβέρνη


σης υπό τις άγριες συνθήκες της πρώιμης Σοβιετικής Ένωσης, δεν ήταν όμως ανάγκη αυτή να πάρει τη μορφή του σταλινισμού ή κάποιου ανάλογου καθεστώτος. Γενικά, ο μαοϊσμός και ο σταλινισμός απο- τέλεσαν τσαπατσούλικα, αιματοβαμμένα πειράματα, τα οποία έκαναν την ίδια την ιδέα του σοσιαλισμού να βρομάει στα ρουθούνια πολλών από εκείνους που κατοικούσαν σε άλλα μέρη του κόσμου και θα μπορούσαν να ωφεληθούν τα μάλα από αυτόν. Τι γίνεται όμως με τον καπιταλισμό; Την ώρα που γράφω αυτό το βιβλίο, υπάρχουν εκατομμύρια άνεργοι στη Δύση, και ο αριθμός τους αυξάνεται σταθερά, οι δε καπιταλιστικές οικονομίες έχουν αποφύγει την κατάρρευση μόνο και μόνο επειδή σφετερίζονται τρ ισεκατομμύρια δολάρια α πό τους πολίτες τους. Οι τραπεζίτες και οι μεγαλοεπενδυτές, οι οποίοι έχουν φέρει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα στο χείλος της αβύσσου, συνωστίζονται στα ιατρεία των πλα στικών χειρουργών, από φόβο μήπως τίποτε αγα - νακτισμένοι πολίτες τους αναγνωρίσουν και τους λιντσάρουν.

Η αλήθεια είναι ότι ο καπιταλισμός φέρνει και καλά αποτελέσματα, υπό την έννοια ότι έχει δημιουργήσει ανείπωτη ευμάρεια σε ορισμένες π ερ ιο χές του κόσμου. Όμως το έχει επιτύχει, όπως και ο Στάλιν και ο Μάο, με τρομερό ανθρώπινο κόστος. Το θέμα δεν είναι μόνο οι γενοκτονίες, οι λιμοί, ο ιμπεριαλισμός και το δουλεμπόριο. Το σύστημα έχει επίσης αποδειχτεί ανίκανο να παράγει υλικό πλούτο χωρίς να δημιουργεί παράλληλα τεράστιους θύλακες ανέχειας και στερήσεων. Ενδέχεται βέβαια αυτό

36 TERRY EAGLETON

να μην έχει και μεγάλη σημασία μακροπρόθεσμα, αφού ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής απειλεί πλέον να καταστρέψει ολοσχερώς τον πλανήτη. Έ νας δ ια κεκριμένος Δυτικός οικονομολόγος περιέγραψε την κλιματική αλλαγή ως «τη μεγαλύτερη αποτυχία της αγοράς στην ιστορία».2

Ο ίδιος ο Μαρξ δεν θεώρησε ποτέ ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να πραγματω θεί υπό συνθήκες φ τώ χειας. Κάτι τέτο ιο θα ήταν το ίδιο αλλόκοτο με το να αναπτυχθεί το διαδίκτυο τον Μ εσαίωνα. Ούτε κανένας μαρξιστής πριν από τον Στάλιν θεώρησε εφικτό κάτι τέτοιο, συμπεριλαμβανομένου του Λένιν. του Τρότσκι και των υπόλοιπων ηγετών των μπολσεβίκων. Δεν μπορείς να αναδιοργανώσεις τον πλούτο προς όφελος όλων αν υπάρχει εξα ιρετικά λίγος πλούτος προς αναδιοργάνωση. Δεν μπορείς να καταργήσεις τ ις κοινωνικές τά ξεις υπό καθεστώ ς βιοτικών στερήσεων, αφού οι συγκρούσεις γ ια ένα υλικό πλεόνασμα υπερβολικά ισχνό γ ια να καλύψει τις ανάγκες όλων α πλά θα τις αναβιώσουν. Ό πω ς σχολιάζει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία , μια επ α νάσταση υπό τέτοιες συνθήκες έχει ως αποτέλεσμα να επανακάμψ ουν οι « π αλ ιές βρομοδουλειές» (ή, σε λιγότερο κομψή μετάφραση, οι « ίδιες παρωχημένες μπούρδες»). Το μόνο που θα καταφέρεις είναι ένα σοσιαλιστικοποιημένο καθεστώς βιοτικών στερήσεων. Αν πρέπει να συσσωρεύσεις κεφάλαιο λίγο πολύ α πό το μηδέν, τότε ο π ιο αποτελεσματικός τρόπος γ ια να το κάνεις, όσο βάναυσος κι αν είναι αυτός, είναι η εκμετάλλευση του κινήτρου του κέρδους. Το άπληστο ιδιοτελές συμφέρον συνήθως συσ


σωρεύει πλούτο εξα ιρετικά γρήγορα, αν και συνήθως επισωρεύει ταυτόχρονα και εξαιρετικά εκτεταμένη φτώχεια.

Ούτε θεώρησαν π ο τέ οι μαρξιστές ότι θα ήταν δυνατόν να πραγματω θεί ο σοσιαλισμός σε μία μόνο χώρα. Το κίνημα ή θα ήταν διεθνές ή δεν θα ήταν τ ίποτα. Επρόκειτο γ ια μια πραγματιστική υλιστική αξίωση, όχι γ ια συναισθηματικά ιδεαλιστική. Αν μια σοσιαλιστική χώρα αποτύγχανε να εξασφαλίσει δ ιεθνή υποστήριξη σ ’ έναν κόσμο όπου η παραγω γή ήταν εξειδικευμένη και καταμερισμένη σε διάφορες χώρες, δεν θα είχε τη δυνατότητα πρόσβασης στους παγκόσμιους βιοτικούς πόρους έτσι ώστε να καλύψει τις ζωτικές ανάγκες της. Ή ταν απίθανο να επαρκεί ο παραγω γικός πλούτος μίας μόνο χώρας. Η αλλόκοτη έννοια του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα επινοή- θηκε τη δεκαετία του 1920 από τον Στάλιν, εν μέρει ως μια κυνικά εκλογικευτική αντίδραση στο γεγονός ότι δεν είχαν σταθεί ικανές άλλες χώρες να συντρέξουν τη Σοβιετική Ένωση. Σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζει κάτι τέτοιο ο ίδιος ο Μαρξ. Οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις, βέβαια, πρέπει από κάπου να ξεκινήσουν. Αλλά δεν μπορούν να ολοκληρωθούν εντός εθνικών συνόρων. Το να κρίνει κανείς τον σοσιαλισμό βάσει των αποτελεσμάτων του εντός των ορίων μιας απελπιστικά απομονωμένης χώρας ισο- δυναμεί με το να βγάζει κανείς συμπεράσματα γ ια την ανθρώπινη φυλή βάσει κάποιας μελέτης επάνω σε ψυχοπαθείς στο Καλαμαζού.3

Η οικοδόμηση μιας οικονομίας από πολύ χαμηλό επ ίπεδο αποτελεί εξουθενωτικό και αποκαρδιωτικό

38 TERRY EAGLETON

έργο. Είναι απίθανο οι πολίτες να υποστούν οικειο- θελώς τις κακουχίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. Έ να τέτοιο σχέδιο ή θα εκτελεστεί σταδιακά, υπό δημοκρατικό έλεγχο και σύμφωνα με σοσιαλιστικές αξίες, ή από ένα αυταρχικό κράτος, που θα εξαναγκάσει τους πολίτες του να κάνουν ό,τι είναι απρόθυμοι να αναλάβουν εθελοντικά. Τέτοια περίπτωση αποτελεί η στρατιωτικοποίηση της εργασίας στην μπολσεβι- κική Ρωσία. Το τρομακτικά ειρωνικό αποτέλεσμα είναι η υπονόμευση του πολιτικού εποικοδομήματος του σοσιαλισμού (λαϊκή δημοκρατία, γνήσια αυτοκυβέρνηση) ακριβώς με την προσπάθεια δημιουργίας της οικονομικής βάσης του. Κάτι ανάλογο με το να π α ς ως προσκεκλημένος σ ’ ένα πάρτι και ν ’ ανακαλύψεις ότι π ρέπει όχι μόνο να ψήσεις το κέικ και να παρασκευάσεις την μπίρα, αλλά και να σκάψεις τα θεμέλια του σπιτιού και να στρώσεις τις σανίδες του πατώ ματος. Δεν θα σου έμενε και πολύς χρόνος να διασκεδάσεις.

Οι ιδεώδεις προδιαγραφές του σοσιαλισμού είναι: ειδικευμένος, μορφωμένος, πολιτικά καλλιεργημένος πληθυσμός, ακμαίοι δημόσιοι θεσμοί, εξελιγμένη τεχνολογία, διαφ ω τισμένες φιλελεύθερες παραδόσεις και η έξη της δημοκρατίας. Είναι απίθανο να έχεις οτιδήποτε από αυτά αν δεν είσαι σε θέση να επ ισκευάσεις τους μελαγχολικά λιγοστούς αυτοκινητοδρόμους σου ή δεν διαθέτεις καμία άλλη πρόνοια γ ια την αρρώστια ή τη λιμοκτονία πέρα από ένα κατοικίδιο γουρούνι. Ειδικά οι χώρες που έχουν υποστεί αποικιοκρατικά καθεστώτα είναι εξαιρετικά πιθανό να στερούνται τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματα.


αφού οι αποικιοκρατικές δυνάμεις δεν έχουν μείνει ακριβώς στην ιστορία γ ια τον ιδια ίτερο ζήλο τους να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη πολιτικών ελευθεριών ή δημοκρατικών θεσμών μεταξύ των υποτακτικώ ν τους.

Ό πω ς επ ιμένει ο Μαρξ. ο σοσιαλισμός α πα ιτε ί επίσης μια μείωση των ωρών εργασίας - εν μέρει για να παράσχει στους πολίτες ελεύθερο χρόνο γ ια προσωπική ολοκλήρωση, εν μέρει γ ια να δημιουργήσει χρόνο γ ια την ευόδωση της πολιτικής και οικονομικής αυτοκυβέρνησης. Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό αν οι άνθρωποι δεν έχουν παπούτσ ια να φορέσουν και η διανομή παπουτσιώ ν σ' εκατομμύρια πολίτες θ ’ απαιτήσει π ιθανότατα ένα συγκεντρωτικό γ ρ α φειοκρατικό κράτος. Αν η χώρα σου δεχτεί εισβολή από μια ομάδα εχθρικών καπιταλιστικών δυνάμεων, όπως συνέβη με τη Ρωσία στο ξεκίνημα της επανάστασης των μπολσεβίκων, θα προβάλει ως ακόμη π ιο επ ιτακ τικ ά αναπόφευκτη η εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού κράτους. Η Βρετανία κατά τη διάρκεια του Β' Π αγκοσμίου πολέμου δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να ονομαστεί απολυταρχία, όμως δεν ήταν ε π ’ ουδενί ελεύθερη χώρα. και δεν θα πε- ρίμενε κανείς να είναι.

Για ν ’ ακολουθήσεις λοιπόν σοσιαλιστικό δρόμο, πρέπει να έχεις παπούτσ ια να φορέσεις, και μάλιστα καλά. Κανένας μαρξιστής, α πό τον Μ αρξ και τον Έ νγκελς μέχρι τον Λένιν και τον Τρότσκι, δεν ονειρεύτηκε ποτέ οτιδήποτε άλλο. Ή, αν δεν έχεις ο ίδιος καλά παπούτσ ια να φορέσεις, πρέπει να σπεύ- σει να σε βοηθήσει κάποιος αρκετά εύπορος γείτονας

40 TERRY EAGLETON

που συμμερίζεται τις ιδέες σου. Στην περίπτωση των μπολσεβίκων, οι γείτονες (ιδίως η Γερμανία) έπρεπε να κάνουν κι αυτοί τις δικές τους επαναστάσεις. Αν οι εργατικές τάξεις αυτών των χωρών κατάφερναν, παράλληλα με την επανάσταση των μπολσεβίκων, να ανατρέψουν τους δικούς τους καπιταλιστές αφέντες και να αποκτήσουν τον έλεγχο των μέσων παρα γω γής τους, θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν αυτές τ ις π λουτοπα ραγω γικές δυνάμεις γ ια να σώσουν α πό το ναυάγιο το πρώ το εργατικό κράτος στην ιστορία. Δεν πρόκειται γ ια τόσο απίθανο σενάριο όσο ακούγεται. Εκείνη την εποχή, η Ευρώπη βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό, καθώς συμβούλια αντιπροσώπων εργατών και στρατιωτών (ή σοβιέτ) ξεφύτρωναν σε δ ιάφορες πόλεις, όπως στο Βερολίνο, τη Βαρσοβία, τη Βιένη, το Μόναχο και τη Ρίγα. Όταν καταπνίγηκαν αυτές οι εξεγέρσεις, ο Λένιν και ο Τρότσκι ήξεραν ότι και η δική τους επανάσταση βρισκόταν σε δεινή θέση.

Δεν ισχυρίζομαι ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού είναι ανέφικτη υπό υλικά μειονεκτικές συνθήκες, αλλά ότι χωρίς επαρκείς υλικούς πόρους έχει την τάση να ακολουθεί στρεβλή πορεία και να καταλήγει στην τερατώδη καρικατούρα του σοσιαλισμού ως σταλινισμού. Η επανάσταση των μπολσεβίκων βρέθηκε σύντομα πολιορκημένη από ιμπεριαλ ιστικούς δυτικούς στρατούς κι επίσης υπό την απειλή της αντεπανάστασης, της σοβαρής έλλειψης τροφ ίμων στις πόλεις και ενός πολυαίμακτου εμφυλίου πολέμου. Ή ταν εγκαταλειμ μ ένη σ ’ έναν ωκεανό εχθρικών κατά κανόνα χωρικών, που δεν εννοούσαν


να παραδώσουν υπό την απειλή των όπλων στις λιμοκτονούσες πόλεις το επίμοχθο πλεόνασμά τους. Η ανεπαρκής καπιταλιστική βάση, το ολέθρια χαμηλό επ ίπεδο υλικής παραγωγής, η ανεπάρκεια πολιτικών και διοικητικών θεσμών, μια εξαντλημένη εργατική τάξη, οι εξεγέρσεις των χωρικών και μια διογκωμένη γραφειοκρατία, αντάξια της τσαρικής, έριξαν ευθύς εξαρχής την επανάσταση σε βαθιά νερά. Τελικά οι μπολσεβίκοι υποχρεώθηκαν να εξαναγκάσουν τον λιμοκτονούντα, απελπισμένο, καταβεβλημένο από την πολεμική προσπάθεια λαό τους να βαδίσει στη σύγχρονη εποχή υπό την απειλή των όπλων. Μεγάλη μερίδα των πλέον πολιτικοποιημένων εργατών τους είχε χαθεί στον υποδαυλιζόμενο από τη Δύση εμφύλιο πόλεμο, κι έτσι η κοινωνική βάση του μπολσε- βικικού κόμματος είχε συρρικνωθεί. Το κόμμα δεν άργησε να σφετεριστεί τα σοβιέτ των εργατών και να καταργήσει την ανεξαρτησία του τύπου και της δικαιοσύνης. Απαγόρευσε την πολιτική διαφωνία και τα αντιπολιτευτικά κόμματα, μεθόδευσε την εκλογική νοθεία και στρατιω τικοποίησε την εργασ ία . Αυτό το α δ ίσ τακ τα αντισοσιαλιστικό πρόγραμμα είχε ως υπόβαθρο τον εμφύλιο πόλεμο, τον εκτεταμένο λιμό και την ξένη εισβολή. Η οικονομία της Ρωσίας ήταν ερειπωμένη και ο κοινωνικός ιστός της σε αποσύνθεση. Κ ατά τραγική ειρωνεία, η οποία έμελλε να σημαδέψει συνολικά τον εικοστό αιώνα, ο σοσιαλισμός αποδείχτηκε λιγότερο εφ ικτός εκεί όπου ήταν περισσότερο αναγκαίος.

Ο ιστορικός Ισαάκ Ντόιτσερ π ερ ιγράφ ει τις εν λόγω περιστάσεις με τη συνήθη απαράμιλλη ευφρά

42 TERRY EAGLETON

δειά του. Οι τότε περιστάσεις στη Ρωσία «σήμαιναν ότι η πρώτη και μέχρι στιγμής μοναδική προσπάθεια οικοδόμησης του σοσιαλισμού έπρεπε να αναληφθεί υπό τις χειρότερες δυνατές συνθήκες, χωρίς τα πλεονεκτήματα ενός εντατικού διεθνούς καταμερισμού εργασίας, χωρίς τη γονιμοποιό επιρροή παλιών και πολυσύνθετων πολιτισμικών παραδόσεων, σ' ένα π εριβάλλον σαρωτικής υλικής και πολιτισμικής ένδειας, το οποίο ήταν τόσο τραχύ και πρωτόγονο ώστε υπονόμευε και παραμόρφωνε τον ίδιο τον αγώνα γ ια τον σοσιαλισμό».4 Μόνο ένας άκρως ξετσίπωτος επ ικριτής του μαρξισμού θα ισχυριζόταν ότι όλα αυτά δεν έχουν σημασία γ ιατί ο μαρξισμός αποτελεί ούτως ή άλλως απολυταρχικό δόγμα. Σύμφωνα μ ’ αυτή τη λογική, αν αύριο ο μαρξισμός εγκαθιδρυόταν στις Χόουμ Κάουντις,5 μέσα στην εβδομάδα θα υπήρχαν στο Ντόρκινγκ6 στρατόπεδα εργασίας.

Ο ίδιος ο Μ αρξ κατέκρινε, όπω ς θα δούμε, τον άκαμπτο δογματισμό, τη στρατιωτική τρομοκρατία, την πολιτική καταπίεση και την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Πίστευε στη λογοδοσία των πολιτικών αντιπροσώπων απέναντι στους εκλογείς τους και επέκρινε τους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες της εποχής του γ ια τον κρατισμό τους. Επέμενε στην ελευθερία του λόγου και τις πολιτικές ελευθερίες, αποστρεφόταν με φρίκη την καταναγκαστική δημιουργία ενός αστικού προλεταριάτου (εν προκειμένω, στην Αγγλία) και υποστήριζε ότι η κοινοκτημοσύνη στην ύπα ιθρο θα έπ ρ επε να προκύψ ει μέσα από μια δ ιεργασία εθελοντικού και όχι κα ταναγκαστι- κού χαρακτήρα. Όντας ωστόσο ένας άνθρωπος που


αντιλαμβανόταν ότι ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να ευδοκιμήσει υπό συνθήκες φτώχειας, θα κατανοούσε απόλυτα την αποτυχία της ρωσικής επανάστασης.

Μ άλιστα, υπό μία παράδοξη έννοια, ο σταλιν ισμός, αντί να δυσφημεί το έργο του Μαρξ, μ α ρτυρεί την εγκυρότητά του. Αν θέλεις μια πειστική περιγραφή του πώς προκύπτει ο σταλινισμός, π ρέπει να ανατρέξεις στον μαρξισμό. Οι απλές ηθικές καταδίκες του θηρίου δεν αρκούν. Πρέπει να γνω ρίζουμε υπό ποιες υλικές συνθήκες γεννιέται, πώ ς συμ περ ιφ έρετα ι και πώ ς μπορεί να εκλείψει, και αυτή η γνώση έχει κατακτηθεί στην εντέλειά της από ορισμένα κύρια ρεύματα του μαρξισμού. Τέτοιοι μαρξιστές, οπαδοί συνήθως του Λέον Τρότσκι ή κάποιου «ελευθεριακού» σοσιαλισμού, διαφέρουν από τους Δυτικούς φιλελεύθερους στο εξής βασικό σημείο: η κριτική τους κατά των αποκαλούμενων κομουνιστικών κοινωνιών είναι πολύ πιο βαθιά. Δεν αρκέστηκαν σε μελαγχολικές εκκλήσεις γ ια περ ισσότερη δημοκρατία και πολιτικά δ ικαιώ ματα . Αντ’ αυτού επισήμαναν, ως κατεξοχήν σοσιαλιστές, την ανάγκη ολικής ανατροπής του κα τα πιεσ τικού συστήματος. Ε π ιπλέον, ξεκίνησαν την κριτική τους σχεδόν α πό την πρώ τη μέρα εξουσίας του Στάλιν και δεν έπαψ αν ποτέ να την επαναλαμβάνουν. Παράλληλα, προειδοποιούσαν ότι ενδεχόμενη κα τά ρρευση του κομουνιστικού συστήματος θα γ ινόταν προς όφελος ενός αρπακτικού καπιταλισμού που καραδοκούσε πεινασμένος γ ια να επιδοθεί σε πλιά τσ ικο ανά μ εσα στα χαλάσ μ ατα . Ο Λέον Τρότσκι προέβλεψε ακριβώς ένα τέτοιο τέλος γ ια τη Σοβιε

TERRY EAGLETON

τική Ένωση, και επιβεβαιώθηκε πριν από περ ίπου είκοσι χρόνια.

Φανταστείτε μια ελαφρώς παρανοϊκή ομάδα καπιτα λιστών με την ειδική αποστολή να μετατρέψει, μέσα σ ’ ένα εξω πραγματικά σύντομο χρονικό διάστημα, μια μεσαιωνική συντεχνία σ ’ ένα σύνολο αδίστακτα αρπακτικώ ν και τεχνολογικά υπερσύγχρονων επ ιχειρηματιών που θα μιλούν τη διάλεκτο των δημοσίων σχέσεων και των οικονομικών της ελεύθερης αγοράς. Άραγε το γεγονός ότι το πείραμα θα α ποδειχτεί κατά πάσα πιθανότητα κάτι λιγότερο από εντυπωσιακά επιτυχές συνιστά δίκαιη καταδίκη του καπιταλισμού; Σ ίγουρα όχι. Το να ισχυριστεί κα νείς κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με το να υποστηρίξει ότι πρέπει να διαλυθούν οι Προσκοπίνες επειδή δεν μπορούν να λύσουν ορισμένα περ ίπλοκα προβλήματα της κβαντικής φυσικής. Οι μαρξιστές δεν π ιστεύουν ότι η σπουδαία φιλελεύθερη παράδοση από τον Τόμας Τζέφφερσον μέχρι τον Τζον Στιούαρτ Μιλ ακυρώνεται από την ύπαρξη μυστικών φυλακών της CIA γ ια τον βασανισμό μουσουλμάνων, ακόμη κι αν τέτοιες φυλακές αποτελούν κομμάτι της πολιτικής των σημερινών φιλελεύθερων κοινωνιών. Ό μως οι επ ικρ ιτές του μαρξισμού σπανίως είναι πρόθυμοι να παραδεχτούν ότι οι δ ίκες-παρω δία και η μαζική τρομοκρατία δεν τον αναιρούν.

Υπάρχει ωστόσο και μία άλλη έννοια υπό την οποία κάποιοι θεωρούν τον σοσιαλισμό ανεφάρμοστο. Ακόμη κι αν τον οικοδομούσες υπό συνθήκες ευμάρειας, πώ ς θα μπορούσες ποτέ να έχεις μια


πολυσύνθετη σύγχρονη οικονομία χωρίς αγορές; Η απάντηση που δίνουν ολοένα και περισσότεροι μαρξιστές είναι ότι δεν χρειάζετα ι κάτι τέτοιο. Κατά την άποψή τους, οι αγορές θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν σε μ ια σοσιαλιστική οικονομία, ως οργανικό κομμάτι της. Ο λεγόμενος σοσιαλισμός της αγοράς οραματίζεται ένα μέλλον στο οποίο τα μέσα π αρα γω γή ς θα ανήκουν μεν στην κοινωνία, αλλά αυτοδιοικούμενοι συνεταιρισμοί θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους στις αγορές.7 Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε κάποια πλεονεκτήματα της αγοράς και να απαλλαγούμε α πό κάποια ελαττώματά της. Στο επίπεδο των μεμονωμένων επ ιχειρήσεων, ο συνεργατισμός θα εξασφάλιζε αυξημένη α ποτελεσματικότητα , αφού τα στο ιχεία δείχνουν ότι είναι σχεδόν πάντοτε το ίδιο ή και περισσότερο αποδοτικός από την καπιταλιστική επιχειρηματική δραστηριοποίηση. Στο επ ίπ εδο της οικονομίας ως όλου, ο ανταγωνισμός διασφαλίζει ότι δεν θα ανακύ- ψουν τα προβλήματα πληροφόρησης, κατανομής των κρατικών πιστώσεων και προσφοράς κινήτρων που σχετίζονται με το παραδοσιακό σταλινικό μοντέλο κεντρικού σχεδιασμού.

Μ ερικοί μαρξ ιστές θεωρούν ότι και ο ίδ ιος ο Μ αρξ ήταν σοσιαλιστής της αγοράς, τουλάχιστον υπό την έννοια ότι π ίστευε πως η αγορά θα εξακολουθούσε να υφίσταται κατά τη μεταβατική περίοδο μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση. Θεωρούσε επίσης ότι η αγορά δεν ήταν μόνο θεσμός εκμετάλλευσης, αλλά και χειραφέτησης, καθώς είχε συντελέσει στην απελευθέρωση των ανθρώπων από την προηγούμενη

46 TERRY EAGLETON

εξάρτησή τους από αφέντες και άρχοντες. Η αγορά ξεγυμνώνει τις κοινωνικές σχέσεις από την αύρα μυστηρίου που τις περιβάλλει και φανερώνει την ωμή πραγματικότητά τους. Ο Μαρξ έδωσε τόση σημασία σ’ αυτό το σημείο, ώστε η φιλόσοφος Χάννα Άρεντ περιέγραψε κάποτε τις εναρκτήριες σελίδες του Κ ομουνιστικού Μ ανιφ έστου ως «το κορυφαίο εγκώμιο του καπιταλισμού».8 Οι σοσιαλιστές της αγοράς τονίζουν επίσης πως οι αγορές δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση αποκλειστική ιδιαιτερότητα του κα π ιτα λισμού. Ακόμη και ο Τρότσκι, γεγονός που ίσως να ξαφνιάσει κάποιους οπαδούς του, πήρε θέση υπέρ της αγοράς, αν και μόνο όσον αφορά τη μετα βα τική προς τον σοσιαλισμό περίοδο και σε συνδυασμό με οικονομικό σχεδίασμά. Προέβαλε το επιχείρημα ότι η αγορά ήταν ανα γκα ία ως εργαλείο ελέγχου της καταλληλότητας και της ορθολογικότητας του σχεδιασμού. αφού «ο οικονομικός απολογισμός είναι αδιανόητος χωρίς τις σχέσεις της α γορά ς» .9 Ο Τρότσκι υπήρξε, μαζί με τη σοβιετική «Αριστερή Αντιπολίτευση», σφοδρός επικριτής της λεγόμενης κατευθυνόμενης οικονομίας.

Ο σοσιαλισμός της αγοράς καταργεί την ιδιωτική ιδιοκτησία, τις κοινωνικές τάξεις και την εκμετάλλευση. Επίσης, μεταφέρει την οικονομική δύναμη στα χέρια των ίδιων των παραγω γώ ν. Χάρη σε όλα αυτά, συνιστά ευπρόσδεκτη πρόοδο έναντι της καπ ιταλιστικής οικονομίας. Ωστόσο ορισμένοι μαρξιστές αντιτείνουν ότι διατηρεί υπερβολικά πολλά κα π ιτα λιστικά στοιχεία. Στον σοσιαλισμό της αγοράς, θα εξακολουθούσε να υπάρχει εμπορευματική π α ρ α


γωγή, ανισότητα, ανεργία και η δράση των δυνά μεων της αγοράς πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο. Πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί η μετατροπή της εργατικής τάξης σε φυτώριο συνεργατικών κα π ιτα λιστών που μεγιστοποιούν τα κέρδη τους, υποβαθμίζουν την ποιότητα των προϊόντων, παραβλέπουν τις κοινωνικές ανάγκες και ενθαρρύνουν τον καταναλωτισμό με σκοπό την αέναη συσσώρευση πλούτου; Πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί η π άγ ια τακτική των αγορών να κινούνται με γνώμονα βραχυπρόθεσμες σκοπιμότητες, η συνήθειά τους να αγνοούν τη συνολική κοινωνική εικόνα και τα μακροπρόθεσμα αντικοινωνικά αποτελέσματα της μερικής προοπτικής που χαρακτηρίζει τις δικές τους αποφάσεις; Η πα ιδε ία και η κρατική εποπτε ία θα μπορούσαν να μειώσουν αυτούς τους κινδύνους, ωστόσο ορισμένοι μαρξιστές προσβλέπουν σε μια οικονομία που δεν θα είναι ούτε κεντρικά σχεδιασμένη ούτε υπό το κράτος της αγοράς.10 Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, οι πόροι θα κατανέμονται με διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε παραγωγούς, καταναλωτές, περιβαλλοντιστές και άλλες σχετικές κοινωνικές ομάδες, μέσα από δίκτυα συμβουλίων που θα σχηματίζονται με κριτήριο τον χώρο εργασίας, τον τόπο κατοικίας και το κα τα ναλωτικό ενδιαφέρον. Οι γενικές π αράμετροι της οικονομίας, συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων γ ια τη συνολική κατανομή των πόρων, τους αναπτυξιακούς κι επενδυτικούς ρυθμούς, την ενέργεια, τις συγκοινωνιακές και οικολογικές πολιτικές κτλ., θα καθορίζονται από αντιπροσω πευτικές συνελεύσεις σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Αυτές

TERRY EAGLETON

οι γενικές αποφάσεις, φ ερ’ ειπείν όσον αφορά την κατανομή, θα μεταφέρονται εν συνεχεία σε χαμηλότερα περιφερειακά και τοπ ικά επ ίπεδα , όπου θα γίνετα ι προοδευτικά ο π ιο λεπτομερής σχεδιασμός. Σε κάθε στάδιο, θα πα ίζε ι ουσιαστικό ρόλο η δημόσια συζήτηση γύρω από εναλλακτικά οικονομικά σχέδια και πολιτικές. Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, το τι και πώ ς παρά γουμ ε θα καθορίζετα ι από τις κο ινωνικές ανάγκες και όχι α πό το ιδιωτικό κέρδος. Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, δεν διαθέτουμε την εξουσία να αποφασίσουμε αν θέλουμε να παραγά- γουμε, παραδείγματος χάριν, περισσότερα νοσοκομεία ή περισσότερα δημητριακά γ ια το πρωινό. Στο πλαίσιο του σοσιαλισμού, θα ασκούσαμε ελεύθερα μια τέτοια εξουσία.

Οι εν λόγω συνελεύσεις θα εκλέγονται δημοκρατικά από τους πολίτες. Δημοκρατικά εκλεγμένα σώματα που θα αντιπροσωπεύουν τον κάθε κλάδο του εμπορίου ή της παραγω γής θα δ ιαπραγματεύονται με μια εθνική οικονομική επιτροπή, προκειμένου να λαμβάνονται οι επενδυτικές αποφάσεις. Οι τιμές δεν θα καθορίζονται κεντρικά, αλλά από τις π αρα γω γικές μονάδες σε συνεννόηση με τους καταναλωτές, τους χρήστες, τις ομάδες συμφερόντων κτλ. Κάποιοι υπέρμαχοι τέτοιων συμμετοχικών οικονομιών, όπως λέγονται, πρεσβεύουν μια μεικτή σοσιαλιστική οικονομία: τα αγαθά ζωτικής σημασίας γ ια την κοινότητα (τρόφιμα, υγεία, φαρμακευτικά προϊόντα, παιδεία , συγκοινωνίες, ενέργεια, είδη πρώτης ανάγκης, οικονομικοί θεσμοί, ΜΜΕ κτλ.) πρέπει να τεθούν υπό δημόσιο δημοκρατικό έλεγχο, γ ια τ ί αυτοί που τα

ΓΙΑΤΙ Ο MAP; ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 49

διαχειρίζονται τείνουν να παίρνουν αντικοινωνικές αποφάσεις όταν οσφραίνονται αυξημένα κέρδη. Λι- γότερο α παραίτητα (καταναλω τικά και πολυτελή) κοινωνικά α γαθά μπορούν να διέποντα ι αποκλειστικά από τους νόμους της αγοράς. Ορισμένοι σοσιαλιστές της αγοράς θεωρούν όλο αυτό το σύστημα υπερβολικά πολύπλοκο γ ια να εφαρμοστεί. Ό πω ς παρατήρησε κάποτε ο Όσκαρ Ουάιλντ, το πρόβλημα με τον σοσιαλισμό είναι ότι σου τρώει πάρα πολλά βράδια. Ωστόσο οφείλει κανείς να παραδεχτεί ότι η σύγχρονη τεχνολογία της πληροφορικής μπορεί να αναβαθμίσει τη λειτουργικότητα ενός τέτοιου συστήματος. Ακόμη και ο πρώην αντιπρόεδρος της Procter & Gamble έχει αναγνωρίσει ότι η πληροφορική καθιστά εφικτή την αυτοδιοίκηση των εργαζομένων." Εξάλλου, ο Πατ Ντιβάιν μας υπενθυμίζει πόσο πολύς χρόνος αφιερώνεται σήμερα στην καπιταλιστική δ ιοίκηση και οργάνωση.12 Δεν υπάρχει κανένας προφανής λόγος μια σοσιαλιστική διοίκηση και οργάνωση να απα ιτεί περισσότερο χρόνο.

Ορισμένοι θιασώτες του συμμετοχικού μοντέλου υποστηρίζουν ότι θα πρέπει όλοι να αμείβονται το ίδιο γ ια την ίδια ποσότητα εργασίας, ανεξαρτήτως διαφορών ως προς το ταλέντο, την εκπαίδευση και το είδος απασχόλησης. Ό πω ς το θέτει ο Μάικ Άλ- μπερτ, «ο γιατρός που δουλεύει σ ’ ένα πολυτελές περιβάλλον με άνετες και προσωπικά ικανοποιητικές συνθήκες κερδίζει περισσότερα από τον εργάτη συναρμολογητή εν σειρά που δουλεύει μέσα σε έναν φοβερό θόρυβο, διακινδυνεύοντας τη ζωή του και τα μέλη του, και υπομένοντας την πλήξη και κακομε

50 TERRY EAGIETON

ταχείριση. ανεξάρτητα από το πόσο πολύ χρόνο και πόσο σκληρά δουλεύει ο καθένας α πό α υτο ύ ς» .,;t Ε ίναι πρά γμ ατι βάσιμη η άποψη ότι όσοι ασκούν ανιαρά, βαριά, βρόμικα ή επικίνδυνα επαγγέλματα π ρέπε ι να πληρώ νονται περισσότερο α π ’ ό.τι. ας πούμε, οι γιατροί ή οι ακαδημαϊκοί, η εργασία των οποίων συνεπά γετα ι σημαντικά μεγαλύτερες ε π ιβραβεύσεις. Μεγάλο μέρος αυτής της βρόμικης και επικίνδυνης εργασίας θα μπορούσε να επιτελείτα ι από πρώην μέλη της βασιλικής οικογένειας. Πρέπει να αντιστρέψουμε τις προτεραιότητές μας.

Μιας και μόλις ανέφερα ότι τα Μ ΜΕ προσφέ- ρονται γ ια ν ’ αποτελέσουν δημόσια ιδιοκτησία, ας τα εξετάσουμε ως παραδειγματική περίπτωση. Πριν από μισό αιώνα, ο Ρέυμοντ Γουίλλιαμς, στο βιβλίο του Επικοινω νίες [Communications].Κ σκιαγράφησε ένα σοσιαλιστικό σχέδιο αναφορικά με τ ις καλές τέχνες και τα Μ ΜΕ το οποίο α πέρρ ιπτε τόσο τον κρατικό έλεγχο του περιεχομένου τους όσο και την υποταγή τους στο κίνητρο του κέρδους. Το εν λόγω σχέδιο προέβλεπε όσοι παράγουν έργο σε αυτούς τους τομείς να έχουν οι ίδιοι τον έλεγχο των εκφραστικών και επικοινωνιακών μέσων τους. Πρότεινε οι παραγω γικές εγκαταστάσεις των καλών τεχνών και των Μ ΜΕ -ραδιοφωνικοί σταθμοί, συναυλιακές αίθουσες, τηλεοπτικά δίκτυα, θέατρα, γραφ εία εφημερίδων κτλ .- να περάσουν σε καθεστώς δημόσιας ιδιοκτησίας (το οποίο μπορεί να λάβει δ ιάφ ορες μορφές) και η διαχείρισή τους να τεθεί στη δικαιοδοσία δημοκρατικά εκλεγμένων σωμάτων. Αυτά θα συγκροτούνται τόσο από μέλη του κοινού, όσο και


α πό αντιπροσώ πους όσων δραστηριοποιούντα ι σ' αυτούς τους δύο τομείς.

Αυτές οι επιτροπές, οι οποίες θα είναι απόλυτα ανεξάρτητες από το κράτος, θα αναλαμβάνουν την κατανομή των δημοσίων πόρων και την «ενοικίαση» των κατάλληλων μέσων και εγκαταστάσεων είτε σε μεμονωμένους επαγγελματίες είτε σε ανεξάρτητες, δημοκρατικά αυτοδιοικούμενες εταιρείες ηθοποιών, δημοσιογράφων, μουσικών κτλ. Έτσι, οι εργαζόμενοι στους τομείς των καλών τεχνών και των ΜΜΕ θα είναι σε θέση να παράγουν το έργο τους απαλλαγμένοι τόσο από τον κρατικό έλεγχο όσο και από τις παραμορφω τικές π ιέσ εις της αγοράς. Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, θα ξεφεύγαμε, εκτός των άλλων, και από τη γνωστή κατάσταση στην οποία ένα μάτσο εξου- σιομανείς, φιλάργυροι νταήδες υπαγορεύουν μέσω των ιδιωτικών μιντιακών πρατηρίων τους τι οφείλει να π ιστεύει το κοινό - δηλαδή τις δικές τους ιδιοτε- λείς απόψ εις και τα όσα επιτάσσει το σύστημα που υποστηρίζουν. Θα είμαστε βέβαιοι ότι ο σοσιαλισμός έχει εδραιω θεί όταν θα έχουμε φτάσει στο σημείο να μας φαίνεται τελείως ακατανόητη η ιδέα ότι κάποτε μια χούφτα τραμπούκοι του εμπορίου είχαν το ελεύθερο να διαφθείρουν τα μυαλά των ανθρώπων με νεαντερτάλιες πολιτικές απόψ εις που δεν είχαν καμία άλλη ιδιαίτερη χρησιμότητα πέρα από το να φουσκώνουν τους τραπεζικούς λογαριασμούς τους.

Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, μεγάλη μερίδα των ΜΜΕ αποφ εύγει το δύσκολο, επ ίμαχο ή και- νοτόμο έργο, επειδή βλάπτει την κερδοφορία της. Προτιμά να συμβιβάζεται με την κοινοτοπία, τον κι-

52 TERRY EAGLETON

τρινισμό και τη βαθιά προκατάληψη. Τουναντίον τα σοσιαλιστικά ΜΜΕ δεν θα α παγόρευαν τα πάντα εκτός από τον Σένμπεργκ, τον Ρακίνα και ατέλειωτες δραματοποιημένες εκδοχές του Κ εφ αλα ίου του Μαρξ. Θα υπήρχε εμπορικό θέατρο, τηλεόραση κι εφημερίδες με τη σέσουλα. «Εμπορικό» δεν σημαίνει κα τ’ ανάγκη «κατώ τερο». Ο Νέλσον Μ αντέλα είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, αλλά όχι άνθρωπος χαμηλού επιπέδου. Πάρα πολλοί συνηθισμένοι άνθρωποι διαβάζουν άκρως εξειδικευμένα έντυπα που βρίθουν από ακατάληπτη γ ια τους αμύητους ορολογ ία . Απλώς αυτά τα έντυπα αφορούν συνήθως το ψάρεμα, τον αγροτικό εξοπλισμό ή την ανατροφή των σκύλων και όχι την αισθητική φιλοσοφία ή την ενδοκρινολογία. Το εμπορικό γ ίνετα ι σκουπίδι και κιτς όταν τα ΜΜΕ αισθάνονται την ανάγκη να υφαρπάξουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα και εύκολα την προτίμηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερης μερίδας του κοινού. Πρόκειται γ ια μια ανάγκη που έχει ως επί το πλείστον εμπορικά ελατήρια.

Αναμφίβολα οι σοσιαλιστές θα συνεχίσουν να δ ια φωνούν μεταξύ τους γύρω από τις λεπτομέρειες μιας μετακαπιταλιστικής οικονομίας. Δεν διατίθεται κανένα άψογο μοντέλο αυτού του είδους στη σημερινή αγορά. Σ ’ αυτή την ατελή θεωρία μπορεί κανείς να αντιπαραθέσει την καπιταλιστική οικονομία, η οποία βρίσκεται σε άψογη κατάσταση λειτουργίας και ουδέποτε έχει φταίξει γ ια το παραμικρό κρούσμα φτώχειας, σπατάλης ή οικονομικής κρίσης. Έ χει φταίξει, βέβαια, γ ια κάποια δυσθεώρητα ύψη ανεργίας, όμως το πιο καπιταλιστικό έθνος του κόσμου έχει βρει ένα


μαγικό φάρμακο γ ι ’ αυτό το κουσούρι. Σήμερα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι θα έψαχναν κι αυτοί δουλειά, αν δεν βρίσκονταν στη φυλακή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ

Ο μαρξισμός αποτελεί μια μορφή αιτιοκρατίας. Βλέπει τους ανθρώπους απλώς ως εργαλεία της ιστορίας, χι έτσι τους αφαιρεί την ελευθερία και την ατομιχότητά τους. 0 Μ αρξ πίστευε σε μια ανυπέρβλητη ιστορική νομοτέλεια, που επιβάλλεται αδυσώπητα και την οποία δεν μπορεί ν ’ ανατρέψει καμία ανθρώπινη ενέργεια . Η φεουδαρχία ήταν προορισμένη να γεννήσει τον καπιταλισμό, και ο καπιταλισμός θα δώσει αναπόφευκτα τη θέση του στον σοσιαλισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, η θεωρία του Μ αρξ για την ιστορία α π ο τελ ε ί απλώς μια κοσμική εκδοχή της Θείας Πρόνοιας ή της Μοίρας. Όπως και τα μαρξιστικά κράτη, προσβάλλει την ανθρώπινη ελευθερία και αξιοπρέπεια.

Μπορούμε να ξεκινήσουμε με το ερώτημα ποια είναι η ειδοποιός διαφορά του μαρξισμού. Τι διακρίνει τον

56 TERRY EAGLETON

μαρξισμό από οποιαδήποτε άλλη πολιτική θεωρία; Οπωσδήποτε όχι η ιδέα της επανάστασης, η οποία είναι πολύ προγενέστερη του έργου του Μαρξ. Ούτε η έννοια του κομουνισμού, η οποία έχει αρχαίες καταβολές. Το κίνημα της εργατικής τάξης στην Ευρώπη είχε ήδη αναπτύξει σοσιαλιστικές ιδέες ενώ ο ίδιος ο Μαρξ ήταν ακόμη φιλελεύθερος. Στην π ρα γματικότητα, δύσκολα εντοπίζει κανείς στη σκέψη του κάποια μοναδική πολιτική ιδιαιτερότητα. Σ ίγουρα αυτό που την κάνει ξεχωριστή δεν είναι η ιδέα του επαναστατικού κόμματος, η οποία προέρχεται από τη Γαλλική Επανάσταση. Ούτως ή άλλως ο Μαρξ δεν έχει να πει πολλά πράγματα γ ι ’ αυτή.

Μήπως η έννοια της κοινωνικής τάξης; Ο ίδιος ο Μαρξ είχε την εντιμότητα να αρνηθεί ότι αποτελούσε δική του επινόηση. Αληθεύει ότι την επαναπροσδιόρισε σημαντικά, πάντω ς δεν τη δημιούργησε. Ούτε συνέλαβε την ιδέα του προλεταριάτου, η οποία ήταν γνωστή σε αρκετούς διανοητές του δέκατου ένατου αιώνα. Η ιδέα της αλλοτρίωσης προερχόταν κυρίως από τον Χέγκελ. Ανάγεται επίσης στον σπουδαίο Ιρλανδό σοσιαλιστή και φεμινιστή Γουίλλιαμ Τόμπσον. Παρακάτω θα δούμε ακόμη ότι ο Μαρξ δεν ήταν ο μόνος που έδωσε τέτοια υψηλή προτεραιότητα στην οικονομική παράμετρο της κοινωνικής ζωής. Πιστεύει σε μια συνεργατική κοινωνία, απαλλαγμένη από την εκμετάλλευση, στην οποία κατέχουν την εξουσία οι ίδιοι οι παραγωγοί, και υποστηρίζει ότι αυτή μπορεί να πραγματω θεί μόνο με επαναστατικά μέσα. Το ίδιο όμως π ίστευε και ο μεγάλος σοσιαλιστής του εικοστού αιώ να Ρέυμοντ Γουίλλιαμς, ο οποίος δεν


θεωρούσε τον εαυτό του μαρξιστή. Πληθώρα αναρχικών, ελευθεριακών σοσιαλιστών και άλλων προσυπογράφουν το εν λόγω κοινωνικό όραμα, αλλά απορρίπτουν μετά βδελυγμίας τον Μαρξ.

Στην καρδιά της σκέψης του Μαρξ βρίσκονται δύο κύρια δόγματα. Το ένα είναι ο πρωταρχικός ρόλος του οικονομικού παράγοντα στην κοινωνική ζωή, το άλλο η ιδέα μιας συγκεκριμένης διαδοχής των τρόπων παραγω γής στην πορεία της ιστορίας. Θα δούμε όμως αργότερα πω ς ούτε η μία ούτε η άλλη ιδέα αποτελεί καινοτομία του Μαρξ. Μήπως λοιπόν η ιδιαιτερότητα του μαρξισμού συνίσταται όχι στην ιδέα της κοινωνικής τάξης αλλά σ’ αυτήν της ταξικής π ά λης; Η τελευταία βρίσκεται οπωσδήποτε κοντά στον πυρήνα της σκέψης του Μαρξ, ωστόσο δεν αποτελεί ειδοποιό διαφορά του περισσότερο από την ιδέα της κοινωνικής τάξης καθαυτή. Ας πάρουμε το δίστιχο που αναφέρεται σ ’ έναν πλούσιο γαιοκτήμονα, από το ποίημα του Όλιβερ Γκόλντσμιθ Το εγκα τα λειμ μένο χωριό [The Deserted Village]:

Η φορεσιά που ντύνει τα μέλη του σε ραστώνη μεταξωτή

έχει ξεντύσει α π ’ το μισό της βιος τη γειτονική γη.

Η συμμετρία και η οικονομία των ίδιων των στ ίχων, με τη δεξιοτεχνικά ισορροπημένη αντίθεσή τους. έρχονται σε αντιδιαστολή με την οικονομική σ π α τάλη και ανισορροπία που περιγράφουν. Το δίστιχο αναφέρεται ξεκάθαρα στην ταξική πάλη. Αυτό που ντύνει τον μεγαλογαιοκτήμονα ξεντύνει τους μισθω

58 TERRY EAGLETON

τές-καλλιεργητές των χωραφιών του. Ας δούμε και τους παρακάτω στίχους από τον Κώμο [Comus] του Μίλτον:

Αν κάθε δίκαιος άνθρωπος που τώρα μαραζώνει από στέρηση

κατείχε ένα μέτριο και ταιριαστό μερίδιο α π ’ αυτό που η αισχρά παραχαϊδεμένη χλιδή συσσωρεύει τώρα με τεράστια υπερβολή σε

λίγους.οι γενναίες ευλογίες της Φύσης θα ήταν σωστά

μοιρασμένες σ’ απέριττες ίσες ποσότητες ...

Την ίδια εν πολλοίς άποψη εκφράζει ο βασιλιάς Λιρ. Μάλιστα, ο Μίλτον είχε κλέψει κρυφά αυτή την ιδέα από τον Σαίξπηρ. 0 Βολταίρος π ίστευε ότι οι πλούσιοι ρουφούσαν το α ίμα των φτωχών και ότι στην καρδιά της κοινωνικής σύγκρουσης βρισκόταν η ιδιοκτησία. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό, όπως θα δούμε, υποστήριζε περίπου το ίδιο. Η ιδέα της ταξικής π ά λης δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση αποκλειστική ιδιαιτερότητα του Μαρξ, όπως γνώριζε καλά και ο ίδιος.

Πάντως κατέχει πολύ κεντρική θέση στο έργο του. Μάλιστα τόσο κεντρική, ώστε ο ίδιος να τη θεωρεί ούτε λίγο ούτε πολύ τη δύναμη που κινεί την ανθρώπινη ιστορία. Η ταξική πάλη γεννάει την ίδια τη δυναμική της ανθρώπινης εξέλιξης - μια ιδέα που δεν θα περνούσε α π ’ το μυαλό του Τζον Μίλτον. Ενώ πολλοί κοινωνικοί διανοητές βλέπουν την


ανθρώπινη κοινωνία ως οργανική ενότητα, α πό τη σκοπιά του Μαρξ η ουσία της είναι η διαίρεση. Κυριαρχείται α πό ασυμβίβαστα μεταξύ τους συμφέροντα. Τη δ ιέπει η λογική της σύγκρουσης και όχι της συνοχής. Παραδείγματος χάριν, το συμφέρον της καπιταλιστικής τάξης είναι να κρατάει τους μισθούς χαμηλά, ενώ οι μισθωτοί έχουν συμφέρον να τους ωθούν ψηλότερα.

Μια διάσημη ρήση του Μ αρξ από το Κ ομ ουνιστικό Μ ανιφέστο λέει ότι «η ιστορία όλων των κοινωνιών του παρελθόντος είναι η ιστορία της ταξικής πάλης». Δεν μπορεί, φυσικά, να το εννοεί κυριολεκτικά. Αν το βούρτσισμα των δοντιών μου την π ε ρασμένη Τετάρτη αποτελεί κομμάτι της ιστορίας, δύσκολα μπορώ να συνδέσω κάτι τέτοιο με την τα ξική πάλη. Το να σκοράρει κανείς στο κρίκετ ή το να έχει παθολογική εμμονή με τους πιγκουΐνους δεν είναι ακριβώς άμεσα συνυφασμένο με την ταξική πάλη. Με τη λέξη « ιστορ ία» ο Μ αρξ αναφέρετα ι μάλλον σε δημόσια γεγονότα, όχι σε ιδιωτικά σαν το βούρτσισμα των δοντιών. Αλλά κι ο χθεσινοβραδινός καβγάς στο μπαρ ήταν αρκετά δημόσιος. Ίσως λοιπόν η ιστορία να περιορίζεται στα μείζονα δημόσια γεγονότα. Όμως ποιος θα τα ορίσει αυτά; Πώς μπορεί τέλος πάντων να θεωρηθεί η Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου προϊόν της ταξικής πάλης; Αν τον Τσε Γκεβάρα τον είχε πατήσει φορτηγό, αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα της ταξικής πάλης, αλλά μόνο αν στο τιμόνι βρισκόταν πράκτορας της CIA. Διαφορετικά, θα επρόκειτο απλώς γ ι ’ ατύχημα. Η ιστορία της καταπίεσης των γυναικών συνδέεται

60 TERRY EAGLETON

με την ιστορία της ταξικής πάλης, αλλά δεν αποτελεί απλά μια όψη της. Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά την ποίηση του Γουόρντσγουορθ ή του Σίμους Χίνυ. Η ταξική πάλη δεν καλύπτει τα πάντα.

Ίσω ς ο Μ αρξ να μην εννοούσε κυριολεκτικά τη φράση του. Σε τελική ανάλυση, το Κομουνιστικό Μ ανιφέστο είχε σκοπό την πολιτική προπαγάνδα , οπότε βρίθει από ρητορικές φιοριτούρες. Πάντως είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε το πραγματικό πεδίο αναφοράς της μαρξικής σκέψης. Κάποιοι μαρξιστές την έχουν μεταχειριστεί ως «θεωρία των π ά ντων», κάτι που σίγουρα δεν είναι. Το γεγονός ότι ο μαρξισμός δεν έχει τίποτα ιδιαίτερα ενδιαφέρον να πει σχετικά με το ουίσκι μαλτ ή τη φύση του ασυνειδήτου, την αξέχαστη μυρωδιά ενός τριαντάφυλλου ή το γ ια τί υπάρχει κάτι αντί του τίποτα, αυτό δεν τον μειώνει. Δεν είχε ποτέ σκοπό να αποτελέσει μια συνολική φιλοσοφία. Δεν μας εξηγεί την ομορφιά ή τον ερωτισμό, ούτε τον τρόπο με τον οποίο ο Γέ- ιτς επ ιτυγχά νει τον περ ίεργο απόηχο της ποίησής του. Ο μαρξισμός έχει ως επί το πλείστον σιωπήσει γύρω α πό ζητήματα που αφορούν την αγάπη , τον θάνατο και το νόημα της ζωής. Σίγουρα προσφέρει μια μεγάλη αφήγηση, η οποία εκτείνετα ι α πό τις απαρχές του πολιτισμού έως το παρόν και το μέλλον. Τπάρχουν όμως και άλλες μεγάλες αφηγήσεις, όπως η ιστορία της επιστήμης ή της θρησκείας ή των φύλων, οι οποίες αλληλεπιδρούν μεν με την ιστορία της ταξικής πάλης, αλλά δεν ανάγονται σ ’ αυτή. (Οι μετανεωτεριστές τείνουν να υποθέτουν πω ς υπάρχει είτε μία μεγάλη αφήγηση είτε πολλές μικρές. Αλλά


δεν είναι έτσι τα πρά γμ ατα .) Άρα, ό,τι κι αν είχε στο μυαλό του ο Μαρξ, το «η ιστορία όλων των κοινωνιών του παρελθόντος είναι η ιστορία της ταξικής πάλης» δεν σημαίνει πως ό,τι έχει ποτέ συμβεί είναι συνυφασμένο με την ταξική πάλη. Σημαίνει όμως πω ς η ταξική πάλη α ποτελεί το πλέον θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης ιστορίας.

Θ εμελιακό, όμως, υπό π ο ια έννοια; Με ποιον τρόπο, π αρ α δείγμ α το ς χάριν. είναι π ιο θεμελιακό α πό την ιστορία της θρησκείας, της επ ιστήμης ή της καταπίεσης των γυναικώ ν; Η κοινωνική τάξη δεν είναι απαραίτητα θεμελιακή υπό την έννοια ότι παρέχει το ισχυρότερο κίνητρο γ ια πολιτική δράση. Ας σκεφτούμε, λόγου χάριν, τον ρόλο της εθνικής ταυτότητας, στον οποίο ο μαρξισμός έχει αποδώσει υπερβολικά μικρή σημασία. Ο Άντονυ Γκίντενς υποστηρίζει ότι οι διακρατικές συγκρούσεις, όπως και οι ανισότητες με βάση τη φυλή ή το φύλο, «είναι εξίσου σημαντικές με την ταξική εκμετάλλευση».1 Εξίσου σημαντικές, όμως, όσον αφορά τι; Την ηθική και πολιτική σπουδαιότητά τους ή την πραγμάτωση του σοσιαλισμού; Μερικές φορές αποκαλούμε ένα πράγμα θεμελιακό όταν αυτό αποτελεί την αναγκαία βάση γ ια να υπάρξει κάποιο άλλο π ράγμ α, αλλά είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι η ταξική πάλη αποτελεί την αναγκα ία βάση γ ια να υπάρξει η θρησκευτική π ίστη, η επιστημονική ανακάλυψη ή η καταπίεση των γυναικών, όσο κι αν διαπιστώνουμε τον έντονο συσχετισμό της με όλα αυτά. Δεν φαίνεται να ευστα- θεί η άποψη ότι αν αφαιρούσαμε αυτό το θεμέλιο, ο βουδισμός, η αστροφυσική και ο διαγωνισμός «Μις

62 TERRY EAGLETON

Κόσμος» θα κατέρρεαν. Αυτά έχουν τις δικές τους, σχετικά ανεξάρτητες ιστορίες.

Όσον αφορά τι λοιπόν είναι θεμελιακή η ταξική πάλη; Η απάντηση του Μαρξ μοιάζει διττή. Η ταξική πάλη διαμορφώνει πάρα πολλά γεγονότα, θεσμούς και μορφές σκέψης που εκ πρώτης όψεως δείχνουν να μη σχετίζονται μ ’ αυτή και επίσης διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στην ταραχώδη μετάβαση από τη μία ιστορική εποχή στην άλλη. Με τη λέξη «ιστορ ία» ο Μαρξ δεν εννοεί «οτιδήποτε έχει ποτέ συμ- βεί», αλλά μια συγκεκριμένη διαδρομή που συνιστά την υπο-δομή των όσων συμβαίνουν. Χρησιμοποιεί τον όρο «ιστορία» υπό την έννοια της σημαίνουσας πορείας των γεγονότων, όχι ως συνώνυμο όλου του παρελθόντος της ανθρώπινης ύπαρξης.

Είναι λοιπόν η ιδέα της ταξικής πάλης αυτό που διακρίνει τη σκέψη του Μαρξ από τις άλλες κοινωνικές θεωρίες; Όχι ακριβώς. Είδαμε ότι η συγκεκριμένη έννοια δεν αποτελεί δική του επινόηση, όπως και η έννοια του τρόπου παραγω γής. Η πρω τοτυπία της σκέψης του συνίσταται στο ότι συνδυάζει αυτές τις δύο ιδέες -ταξ ική πάλη και τρόπος παραγω γής- γ ια να σχηματίσει μια πραγματικά καινοτόμο άποψη γ ια την ιστορική εξέλιξη. Το πώς ακριβώς συνδυάζονται μεταξύ τους οι δύο ιδέες έχει αποτελέσει επίμαχο θέμα συζήτησης ανάμεσα στους μαρξιστές, και ο ίδιος ο Μαρξ δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός. Αν ωστόσο αναζητούμε τη μοναδική ιδιαιτερότητα του έργου του, καλύτερα να σταματήσουμε εδώ. Ουσιαστικά. ο μαρξισμός αποτελεί αφενός μια θεωρία γ ια τη μακροπρόθεσμη ιστορική αλλαγή και αφετέρου


την αντίστοιχη πρακτική που στοχεύει σ ’ αυτή την αλλαγή. Ό πω ς θα δούμε όμως, το κύριο στοιχείο που καθιστά πρω τότυπο τον Μαρξ είναι και το πιο προβληματικό.

Σε γεν ικές γραμ μ ές, τρόπος παρ α γω γή ς γ ια τον Μαρξ σημαίνει συνδυασμός ορισμένων π α ρ α γω γικών δυνάμεων με ορισμένες παραγω γικές σχέσεις. Παραγωγική δύναμη σημαίνει οποιοδήποτε όργανο με το οποίο εργαζόμαστε επάνω στον κόσμο γ ια να α ναπαραγάγουμε την υλική ζωή μας. Η έννοια καλύπτει οτιδήποτε προάγει την ανθρώπινη επιβολή ή έλεγχο επάνω στη Φύση γ ια παραγωγικούς σκοπούς. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές αποτελούν παραγωγική δύναμη όταν συμβάλλουν στη συνολική υλική π α ραγωγή, και όχι όταν χρησιμοποιούνται απλώς γ ια να συνομιλούμε με κατά συρροή δολοφόνους που προσποιούνται τους φιλικούς αγνώστους. Στην Ιρλανδία του δέκατου ένατου αιώνα, τα γα ϊδούρ ια αποτελούσαν παραγω γική δύναμη. Η ανθρώπινη εργατική δύναμη αποτελεί παραγω γική δύναμη. Αλλά αυτές οι δυνάμεις είναι πάντοτε συνυφασμένες με συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις, δηλαδή, από τη σκοπιά του Μαρξ, με σχέσεις ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις. Π αραδείγματος χάριν, μπορεί μια κοινωνική τάξη να κατέχει και να ελέγχει τα μέσα παραγωγής, και μια άλλη να γίνετα ι αντικείμενο εκμετάλλευσης από την πρώτη.

Ο Μαρξ π ιστεύει πω ς στην πορεία της ιστορίας οι παρα γω γικές δυνάμεις έχουν την τάση να αναπτύσσονται. Αυτό δεν σημαίνει ότι προοδεύουν συνέ

64 TERRY EAGLETON

χεια, αφού μπορεί να περιπέσουν και σε μακρόχρονη στασιμότητα. Ο καθοριστικός παράγοντας σ ’ αυτή την ανάπτυξη είναι η κοινωνική τάξη που έχει τον έλεγχο της υλικής παραγω γής. Στο πλαίσιο αυτής της εκδοχής της ιστορίας, οι παραγω γικές δυνάμεις δίνουν την εντύπωση ότι «επιλέγουν» την κοινωνική τάξη που είναι π ιο ικανή να τις αναπτύξει. Ωστόσο, κάποια στιγμή, οι κρατούσες κοινωνικές σχέσεις, αντί να προωθούν την ανάπτυξη των παραγω γικώ ν δυνάμεων, αρχίζουν να την εμποδίζουν. Τότε δημι- ουργείται μεταξύ τους βαθιά αντίθεση και συνεπώς οι συνθήκες που ευνοούν την πολιτική επανάσταση. Η ταξική πάλη εντείνεται και οδηγεί στην κατάληψη της εξουσίας από μια κοινωνική τάξη που είναι σε θέση να αναπτύξει περαιτέρω τις παραγω γικές δυνάμεις. Ο καπιταλισμός, παραδείγματος χάριν, π α ρ α πα ίε ι α πό τη μ ια οικονομική κρίση στην άλλη, εξα ιτίας των κοινωνικών σχέσεων τις οποίες συνεπάγετα ι, και σε κάποιο σημείο της παρακμής του η εργατική τάξη έρχεται να πάρει αυτή στα χέρια της την ιδιοκτησία και τον έλεγχο της παραγω γής. Μάλιστα, ο Μαρξ ισχυρίζεται ότι η μία κοινωνική τάξη δεν δ ιαδέχετα ι στην εξουσία την άλλη αν πρώ τα η απερχόμενη δεν έχει αναπτύξει στο έπακρο των δυνατοτήτων της τις παραγω γικές δυνάμεις.

Το επιχείρημα εκφράζεται άκρως περιεκτικά στο ακόλουθο πολύ γνωστό χωρίο:

Σ ’ ένα ορισμένο στάδιο της ανάπτυξής τους οιυλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση με τις υφιστάμενες παραγωγικές


σχέσεις ή -κάτι που δεν είναι παρά μια νομική έκφραση του αυτού πράγματος- με τις ιδιοκτησιακές σχέσεις στο πλαίσιο των οποίων λειτουργούσαν έως τότε. Αυτές οι σχέσεις μετατρέπονται, από δομές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, σε δεσμά τους. Τότε ξεκινάει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης.2

Η θεωρία αυτή παρουσιάζει πολυάριθμα προβλήματα, όπω ς δεν άργησαν να επισημάνουν οι ίδιοι οι μαρξιστές. Πρώτον, γ ια τί να θεωρεί δεδομένο ο Μαρξ ότι γενικά οι παραγω γικές δυνάμεις συνεχίζουν να εξελίσσονται; Πράγματι η τεχνολογική ανάπτυξη τείνει να συσσωρεύεται, υπό την έννοια ότι τα ανθρώπινα όντα είναι απρόθυμα να εγκαταλείψουν τις προόδους τις οποίες έχουν πραγματοποιήσει όσον αφορά την ευημερία και την αποδοτικότητά τους. Αυτό οφείλετα ι στο γεγονός ότι ως είδος είμαστε ορθολογικοί μέχρις ενός βαθμού, αλλά κι ελαφρώς οκνηροί, οπότε ρέπουμε προς την εξοικονόμηση του μόχθου μας. (Σ ’ αυτούς τους παράγοντες οφείλεται το γεγονός ότι οι σειρές στα τα μ εία των σουπερμάρκετ έχουν πάντοτε το ίδιο περίπου μήκος.) Από τη στιγμή που έχουμε εφεύρει το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, είναι απίθανο να επιστρέφουμε στη χάραξη των βράχων. Η τεχνολογική γνώση σπανίως χάνεται, ακόμη κι όταν η ίδια η τεχνολογία καταστρέφεται. Αυτή όμως είναι μια τόσο γενική αλήθεια, ώστε δεν μας χρησιμεύει και πολύ. Δεν εξηγεί, επί παραδείγ- ματι, γ ιατί οι παραγω γικές δυνάμεις άλλοτε εξελίσσονται ραγδαία και άλλοτε μένουν στάσιμες επί α ιώ

66 TERRY EAGLETON

νες. To αν θα υπάρξει ή όχι σημαντική τεχνολογική ανάπτυξη εξαρτάται από τις κρατούσες κοινωνικές σχέσεις, όχι από κάποια εγγενή παρόρμηση. Μερικοί μαρξιστές θεωρούν την τάση συνεχούς βελτίωσης των π αραγω γικώ ν δυνάμεων όχι γενικό ιστορικό νόμο, αλλά επ ιταγή που προσιδιάζει αποκλειστικά στον καπιταλισμό. Διαφωνούν με τη θέση ότι κάθε τρόπος π αραγω γής αντικαθίσταται οπωσδήποτε από έναν πιο αποδοτικό τρόπο παραγω γής. Το αν σε αυτούς τους μαρξιστές συγκαταλέγεται και ο ίδιος ο Μαρξ αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα.

Δεύτερον, δεν είναι ξεκάθαρος ο μηχανισμός μέσω του οποίου ορισμένες κοινωνικές τάξεις «επ ιλέγοντα ι» γ ια να αναλάβουν το έργο της προώθησης των παραγω γικώ ν δυνάμεων. Σε τελική ανάλυση, οι εν λόγω δυνάμεις δεν αποτελούν κάποια μυστηριώδη προσωπικότητα που αξιολογεί τους διάφορους κοινωνικούς υποψηφίους και καλεί σε βοήθεια τον πιο κατάλληλο από αυτούς. Οι άρχουσες τάξεις, φυσικά, δεν προωθούν από αλτρουισμό τις παραγω γικές δυνάμεις, όπως και δεν καταλαμβάνουν την εξουσία με σκοπό να τάίσουν τους πεινασμένους και να ντύσουν τους ρακένδυτους. Τουναντίον, επιδιώκουν τα δικά τους υλικά συμφέροντα, αποκομίζοντας πλεόνασμα από την εργασία των άλλων. Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, προωθούν άθελά τους τις παραγω γικές δυνάμεις συνολικά, κι έτσι αυξάνουν (τουλάχιστον μακροπρόθεσμα) τον πνευματικό και υλικό πλούτο της ανθρωπότητας. Προάγουν παραγω γικά μέσα από τα οποία μένει αποκλεισμένη η πλειονότητα των μελών της ταξικής κοινωνίας, ωστόσο έτσι δημιουργούν ένα


κληροδότημα προς όφελος όλων των ανθρώπων στο κομουνιστικό μέλλον.

Ο Μαρξ π ιστεύει ξεκάθαρα ότι ο υλικός πλούτος μπορεί να βλάψει την ηθική υγεία μας. Πάντως, αντίθετα με ορισμένους ιδεαλιστές διανοητές, δεν βλέπει κάποιο αγεφύρω το χάσμα ανάμεσα στο ηθικό και το υλικό. Κατά την άποψή του, το ξεδίπλω μα των παραγω γικώ ν δυνάμεων συνεπάγεται το ξεδίπλωμα των δημιουργικών δυνάμεων και ικανοτήτων των ανθρώπων. Τπό μία έννοια, η ιστορία δεν είναι καθόλου μια συνεχής πρόοδος. Απεναντίας, παραπαίουμε από τη μία μορφή ταξικής κοινωνίας στην άλλη, από το ένα είδος καταπίεσης κι εκμετάλλευσης στο άλλο. Τπό μία άλλη έννοια, ωστόσο, μπορούμε να δούμε αυτή τη ζοφερή αφήγηση ως πρόσθια και ανοδική κίνηση, καθώς τα ανθρώπινα όντα αποκτούν πιο π ο λύπλοκες ανάγκες κι επιθυμίες, συνεργάζονται με π ιο περίπλοκους και ικανοποιητικούς τρόπους και δημιουργούν νέα είδη σχέσεων και καινούριους τρόπους προσωπικής ολοκλήρωσης.

Τα ανθρώπινα όντα συνολικά θα γίνουν οι αποδέκτες αυτής της κληρονομιάς στο κομουνιστικό μέλλον, ωστόσο η διεργασία οικοδόμησης αυτού του μέλλοντος είναι αδιαχώ ριστη α πό τη βία και την εκμετάλλευση. Εντέλει θα εγκαθιδρυθούν σοσιαλιστικές σχέσεις, που θα διαθέσουν αυτόν τον συσσωρευμένο πλούτο προς όφελος όλων. Αλλά η συσσωρευτική δ ιεργα σ ία καθαυτή συνεπά γετα ι τον αποκλεισμό της μεγάλης πλειονότητας των ανθρώπων από την απόλαυση των καρπών της. Έτσι, λοιπόν, σχολιάζει ο Μαρξ, η ιστορία «προοδεύει διαμέσου της κακής

68 TERRY EAGLETON

πλευράς της». Δηλαδή είναι αναπόφευκτη η αδικία στο παρόν, προκειμένου να καταστεί εφικτή η δ ικαιοσύνη στο μέλλον. Ο σκοπός έρχεται σε αντίθεση με τα μέσα: αν δεν υπάρξει εκμετάλλευση, δεν θα υπάρξει σημαντική επέκταση των παραγω γικώ ν δυνάμεων, και αν δεν υπάρξει τέτο ια επέκταση, δεν θα υπάρξει η υλική βάση γ ια την πραγμάτω ση του σοσιαλισμού.

Ο Μαρξ έχει σίγουρα δίκιο ως προς το ότι η ύλη και το πνεύμα συγκρούονται και ταυτόχρονα συνεργάζονται. Καταδικάζει την ταξική κοινωνία γ ια την ηθική βαναυσότητά της, αλλά δεν αρκείτα ι σ ’ αυτό· αναγνωρίζει επίσης ότι η πνευματική πληρότητα προϋποθέτει μια υλική βάση. Δεν μπορείς να έχεις μια ικανοποιητική σχέση με τον συνάνθρωπό σου όταν λιμοκτονείς. Κάθε επέκταση της ανθρώπινης επικοινωνίας οδηγεί σε νέες μορφές κοινωνικής συνύπαρξης και καινούρια είδη κοινωνικής δ ια ίρεσης. Οι νέες τεχνολογίες υπονομεύουν το ανθρώπινο δυναμικό, αλλά και το ενισχύουν. Δεν π ρέπ ει να παρασυρόμαστε στην αφελή εξύμνηση της σύγχρονης εποχής, αλλά ούτε και στην περιφρονητική απόρριψή της. Τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία της απο- τελούν ως επί το πλείστον όψεις μίας και της αυτής διεργασίας. Γ ι’ αυτόν τον λόγο, μόνο μια διαλεκτική προσέγγιση, η οποία εξηγεί το πώς η αντίθεση συνι- στά ουσιώδες χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής, μπορεί να αναδείξει την αλήθεια της τελευταίας.

Παρ’ όλα αυτά, η μαρξική θεωρία της ιστορίας ενέχει πρα γμ ατικά προβλήματα. Γιατί, π α ρ α δ ε ίγ ματος χάριν, να λειτουργεί πάντοτε ο ίδιος μηχανι


σμός -η σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις και τις σχέσεις π αρα γω γή ς- κατά τη μετάβαση από τη μία ταξική κοινωνία στην άλλη; Πώς εξηγείται αυτή η αλλόκοτη σταθερότητα στην απέραντη έκταση του ιστορικού χρόνου; Δεν είναι δυνατόν, τέλος πάντων, να ανατραπεί μια άρχουσα τάξη ενώ βρίσκεται στην ακμή της, αν η πολιτική αντιπολίτευση είναι αρκετά ισχυρή; Πρέπει οπωσδήποτε να περιμένουμε ώσπου να κλονιστούν οι παραγω γικές δυνάμεις; Και δεν θα μπορούσε η ανάπτυξη των παραγω γικώ ν δυνάμεων να υπονομεύσει την κοινωνική τάξη που προορίζεται να αναλάβει τα ηνία της εξουσίας - δημιουργώντας, φερ’ ειπείν, νέες μορφές καταπιεστικής τεχνολογίας; Χάρη στην ανάπτυξη των παραγω γικώ ν δυνάμεων, τα μέλη της εργατικής τάξης τείνουν να γίνονται πιο ικανά, π ιο οργανωμένα, π ιο μορφωμένα και (ίσως) πολιτικά πιο ώριμα και καλλιεργημένα, αλλά γ ια τον ίδιο λόγο μπορεί επίσης να υπάρχουν περισσότερα τανκς, κάμερες παρακολούθησης, δεξιές εφημερίδες και τρόποι παράκαμψης των εργασιακών δικαιωμάτων μέσω υπεργολαβιών. Οι νέες τεχνολογίες μπορεί να οδηγήσουν περισσότερους ανθρώπους στην ανεργία και κα τ’ επέκταση στην πολιτική αδράνεια. Εν πάση περιπτώ σει, το αν μια κοινωνική τάξη είναι ώριμη να κάνει επανάσταση εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και όχι μόνο από το κατά πόσο μπορεί να αναπτύξει τις παραγω γικές δυνάμεις. Οι ικανότητες μιας τάξης διαπλάθονται από ένα ολόκληρο φ ά σμα παραγόντων. Και πώς μπορούμε να γνωρίζουμε ότι ένα συγκεκριμένο σύνολο κοινωνικών σχέσεων θα είναι χρήσιμο γ ι ’ αυτόν τον σκοπό;

70 TERRY EAGLETON

Η όποια μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων δεν εξηγείται απλώς από κάποια επέκταση των π αρ α γωγικών δυνάμεων. Ούτε οι ρηξικέλευθες μεταβολές των παραγω γικώ ν δυνάμεων οδηγούν οπωσδήποτε σε νέες κοινωνικές σχέσεις - όπως φάνηκε στην π ε ρίπτωση της Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι ίδιες παραγω γικές δυνάμεις μπορεί να συνυπάρχουν με δ ιαφ ορετικά σύνολα κοινωνικών σχέσεων. Λόγου χάριν. σταλινισμός και βιομηχανικός καπιταλισμός. Όσον αφορά τη γεωργία των μικροκαλλιεργητών από την αρχαιότητα έως και τη σύγχρονη εποχή, έχει αποδειχτεί εφικτό ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών σχέσεων και μορφών ιδιοκτησίας. Ακόμη, το ίδιο σύνολο κοινωνικών σχέσεων μπορεί να προάγει διαφορετικά είδη παραγωγικών δυνάμεων. Σκεφτείτε την καπιτα λιστική βιομηχανία και την καπιταλιστική γεωργία. Π αραγω γικές δυνάμεις και π αρ α γω γικές σχέσεις δεν σχηματίζουν αχώριστα ζευγάρια που χορεύουν αρμονικά στην πορεία της ιστορίας. Κάθε στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων συνοδεύεται από ένα ολόκληρο φάσμα ενδεχόμενων κοινωνικών σχέσεων, και τίποτα δεν εγγυάται ότι κάποιο συγκεκριμένο σύνολο σχέσεων θα γίνει πραγματικότητα. Ούτε υπάρχει καμιά εγγύηση ότι κάποιος εν δυνάμει επαναστατικός παράγοντας θα είναι έτοιμος να παίξει τον ρόλο του όταν φτάσει η κρίσιμη ιστορική στιγμή. Μ ερικές φορές, α πλά δεν υπάρχει κάποια κοινωνική τάξη που θα μπορούσε να μετεξελίξει τις π αρα γω γικές δυνάμεις - όπως συνέβη στην π ερ ίπτωση της κλασικής Κίνας.

Πάντως η συσχέτιση των δυνάμεων και των σχέ


σεων παραγω γής είναι διαφωτιστική. Μας επ ιτρέπει, μεταξύ άλλων, να αναγνωρίσουμε ότι μπορούμε να έχουμε μόνο ορισμένες κοινωνικές σχέσεις όταν οι παραγω γικές δυνάμεις έχουν αναπτυχθεί σε ορισμένο βαθμό. Για να ζήσουν κάποιοι άνθρωποι πολύ π ιο άνετα από άλλους, πρέπει να π αρ α γά γεις ένα ευμ έγεθες οικονομικό πλεόνασμα· κι αυτό είναι εφικτό μόνο σ’ ένα ορισμένο επ ίπεδο παραγω γικής ανάπτυξης. Δεν μπορείς να συντηρήσεις μια τερά στια βασιλική αυλή, με όλους τους τροβαδούρους, τους ακόλουθους, τους γελω τοποιούς και τους θαλαμηπόλους της, όταν όλοι οι υπόλοιποι πρέπει να απασχολούνται αποκλειστικά με το να βόσκουν γ ίδια ή να σκάβουν χωράφια, απλώς και μόνο γ ια να επιβιώσουν.

Η ταξική πάλη αποτελεί ουσιαστικά πάλη γ ια το πλεόνασμα, οπότε μάλλον θα συνεχίζεται όσο δεν υπάρχει επάρκεια γ ια όλους. Η κοινωνική τάξη εμφανίζεται κάθε φορά που η υλική παραγω γή είναι τόσο οργανωμένη ώστε αναγκάζει κά πο ια άτομα, π ροκειμένου να επιβιώσουν, να μεταβιβάσουν το πλεόνασ μα της ερ γασ ία ς τους σε άλλους. Ό ταν υπάρχει λιγοστό ή καθόλου πλεόνασμα, όπως στον λεγόμενο πρω τόγονο κομουνισμό, οι π άντες είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται, κανένας δεν μπορεί να ζήσει από τον μόχθο των άλλων, οπότε δεν μπορεί να υπάρχουν κοινωνικές τάξεις. Αργότερα, π αράγετα ι αρκετό πλεόνασμα γ ια να στηρίξει τάξεις όπως αυτή των φεουδαρχών, οι οποίοι ζουν α πό την εργασία των υποτακτικώ ν τους. Μόνο με τον καπιταλισμό μπορεί να δημιουργηθεί αρκετό πλεόνασμα γ ια την

72 TERRY EAGLETON

εξάλειψη των βιοτικών στερήσεων και κατ’ επέκταση των κοινωνικών τάξεων. Αλλά μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να το πραγματοποιήσει αυτό.

Ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο γ ια ποιον λόγο πρέπει πάντοτε οι παραγω γικές δυνάμεις να θριαμβεύουν επ ί των κοινωνικών σχέσεων - γ ια ποιον λόγο οι τελευταίες δείχνουν τόσο απόλυτα υπάκουες στις πρώτες. Εκτός αυτού, η θεωρία δεν φαίνεται να συμφωνεί με τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ περιγράφει τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό ή, από κάποιες απόψεις, α πό τη δουλοκτησία στη φεουδαρχία. Επίσης, συχνά κοινωνικές τάξεις έχουν παραμείνει στην εξουσία επί αιώνες παρά την ανικανότητά τους να προωθήσουν την παραγωγική ανάπτυξη.

Έ να προφανές ελάττωμα αυτού του μοντέλου είναι η α ιτιοκρατία του. Τ ίποτα δεν φαίνεται ικανό να αντ ισταθεί στην προς τα εμπρός π ο ρε ία των παραγω γικώ ν δυνάμεων. Η ιστορία εξελίσσεται με βάση μια αδήριτη εγγενή λογική. Τπάρχει ένα και μοναδικό «υποκείμενο» της ιστορίας (οι διαρκώ ς αναπτυσσόμενες παραγω γικές δυνάμεις), το οποίο τη διατρέχει α π ’ άκρου εις άκρον και παράγει στην πορεία διάφορα πολιτικά συστήματα. Πρόκειται γ ια ένα εξόχως μεταφυσικό όραμα. Ωστόσο δεν αποτελεί ένα απλοϊκό σενάριο Προόδου. Οι ανθρώπινες δυνάμεις και ικανότητες που εξελίσσονται μαζί με τ ις π αρα γω γικές δυνάμεις διαμορφώ νουν εντέλει μ ια καλύτερη ανθρωπότητα. Όμως το τίμημα που πληρώνουμε είναι τρομακτικό. Κάθε πρόοδος των παραγω γικώ ν δυνάμεων συνιστά νίκη τόσο του π ο


λιτισμού όσο και της βαρβαρότητας. Προσφέρει μεν νέες δυνατότητες χειραφέτησης, αλλά είναι βαμμένη με αίμα. Ο Μαρξ δεν ήταν κανένας αφελής έμπορος της προόδου. Συνειδητοποιούσε απόλυτα το τρομερό κόστος του κομουνισμού.

Είναι αλήθεια ότι υπάρχει και ταξική πάλη, κάτι που φαίνεται να υποδηλώνει πω ς οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι. Δύσκολα θ ’ αποδίδαμε τ ις απεργίες, τις α νταπ εργίες και τις καταλήψ εις σε κάπο ια θεϊκή δύναμη. Αν όμως αυτή η ελευθερία ήταν, ας πούμε, προγραμματισμένη - μια δυνατότητα σύμφυτη με την ασταμάτητη πορεία της ιστορίας; Υπάρχει εδώ μια αναλογία με την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη θεία πρόνοια και την ανθρώπινη ελεύθερη βούληση στον χριστιανισμό. Σύμφωνα με τους χριστιανούς, ενεργώ ελεύθερα όταν στραγγαλίζω τον τοπ ικό αστυνομικό διευθυντή- αλλά ο Θεός έχει προβλέψ ει κα τα στα τικά τη συγκεκριμένη πράξη και την έχει εντάξει στο προαιώνιο σχέδιό του γ ια την ανθρωπότητα. Δεν μ ’ εξανάγκασε αυτός να ντυθώ υπηρέτρια επ ί της υποδοχής την περασμένη Παρασκευή και ν ’ ακούω στο όνομα Μίλλυ· καθώς όμως είναι παντογνώστης, το γνώ ριζε εκ των προτέρων κι έτσ ι μπορούσε να διαμορφώσει τους κοσμικούς σχεδιασμούς του λαμ- βάνοντας υπόψη και τη Μίλλυ. Ό ταν προσεύχομαι να μου χαρίσει ένα π ιο κομψό αρκουδάκι α π ’ αυτό με τα αφτιά σκύλου και τους λεκέδες μπ ίρας που επ ί του παρόντος κοιμάται στο μαξιλάρι μου, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός δεν είχε ποτέ την παρα μ ικρή πρόθεση να μου κάνει τέτοια χάρη και άλλαξε γνώμη λόγω της προσευχής μου. Δεν μπορεί ο Θεός

74 TERRY EAGLETON

v’ αλλάξει γνώμη. Έ χει αποφασίσει ανέκαθεν να μου δώσει το αρκουδάκι επειδή προσευχήθηκα, ενώ γνωρίζει ανέκαθεν ότι θα προσευχηθώ. Τπό μία έννοια, ο μελλοντικός ερχομός της βασιλείας του Θεού δεν είναι εκ των προτέρων δρομολογημένος: θα επέλθει μόνο αν οι άνθρωποι εργαστούν γ ι ’ αυτόν στο π α ρόν. Αλλά το ίδιο το γεγονός ότι θα εργαστούν με τη δική τους ελεύθερη βούληση είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της Θείας Χάρης.

Υπάρχει στον Μαρξ μια παρόμοια αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ελευθερία και το αναπόφευκτο. Σε κάποια σημεία του έργου του, φαίνεται να π ιστεύει ότι η ταξική πάλη είναι μεν ελεύθερη κατά μία έννοια, αλλά αναπόφευκτα εντείνεται υπό ορισμένες ιστορικές συνθήκες και ενίοτε η έκβασή της μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα. Ας πάρουμε, λόγου χάριν. το ζήτημα του σοσιαλισμού. Ο Μαρξ φαίνεται να θεωρεί την έλευση του σοσιαλισμού αναπόφευκτη. Το λέει επανειλημμένα. Στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, η πτώση της καπιταλιστικής και η νίκη της εργατ ικής τάξης π ερ ιγρ ά φ ο ντα ι ως «εξίσου αναπόφευκτες» . Αλλά αυτό δεν οφείλεται στο ότι ο Μαρξ π ιστεύει σε κάποιον κρυφό ιστορικό νόμο που θα φέρει τον σοσιαλισμό ανεξάρτητα από τις ανθρώπινες ενέργειες. Αν πίστευε κάτι τέτοιο, δεν θα προέτρεπε σε πολιτικούς αγώνες. Αν ο σοσιαλισμός είναι όντως αναπόφευκτος, γ ια τί να μην π ε ριμένουμε απλώς την έλευσή του, παραγγέλνοντας εντω μεταξύ ινδικό φαγητό ή χτυπώ ντας τατουάζ; Η ιστορική α ιτιοκρατία αποτελεί συνταγή πολ ιτ ικού ησυχασμού. Στον εικοστό αιώνα, έπαιξε βασικό


ρόλο στην α ποτυχία του κομουνιστικού κινήματος να καταπολεμήσει τον φασισμό, κα θώ ς καλλιέργησε γ ια κάποιο διάστημα τη βεβαιότητα ότι ο φασισμός δεν ήταν τ ίπο τα περισσότερο α π ό τον επ ιθανάτιο ρόγχο ενός κα π ιτα λιστικού συστή μ ατος που βρισκόταν στα πρόθυρα της εξαφ άνισ ης. Κι ενώ. θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, στον δέκατο ένατο αιώνα το αναπόφευκτο ήταν κάτι π ο υ ενίοτε οι άνθρωποι περίμεναν με ανυπομονησία, δεν ισχύει το ίδιο σήμερα. Οι φράσεις που αρχίζουν με τις λέξεις «Είναι πλέον αναπόφευκτο να ...» μ α ς ακούγονται γενικά δυσοίωνες.

0 Μαρξ δεν ήταν της άποψης ότι το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού σημαίνει πως μπορούμε κάλλιστα να μείνουμε αραχτοί. Αντιθέτως. π ίσ τευε ότι άπα ξ και ο καπιταλισμός αποτύχει οριστικά , η εργατική τάξη δεν θα έχει κανέναν λόγο να μην καταλάβει η ίδια την εξουσία, ενώ θα έχει κάθε λόγο να το κάνει. Τα μέλη της θα αναγνωρίσουν π ω ς το υ ς συμφέρει να αλλάξουν το σύστημα και πως, όντας η πλειονότητα. έχουν και τη δύναμη να το π ράξουν. Οπότε θα δράσουν σύμφωνα με την έλλογη φύση τους και θα εγκαθιδρύσουν ένα εναλλακτικό καθεστώ ς. Γιατί στην ευχή να συνεχίσεις να σέρνεις μ ια άθλια ύπαρξη μέσα σ ’ ένα καθεστώς που μ πορείς να μεταβάλεις προς όφελός σου; Γιατί ν ’ αφήσεις το πόδι σου να σε τρώει ανυπόφορα, όταν μ π ο ρε ίς να το ξύσεις; Ακριβώς όπως οι χριστιανοί θεωρούν την ανθρώπινη δράση ελεύθερη και συγχρόνως μ έρος ενός π ρο α ποφασισμένου σχεδίου, έτσι και ο Μ αρξ πρεσβεύει πω ς η αποσύνθεση του καπ ιταλισμού θα οδηγήσει

76 TERRY EACLETON

αναπόφευκτα τους ανθρώπους στο να τον ξαποστεί- λουν με την ελεύθερη βούλησή τους.

Μιλάει λοιπόν γ ια το τι θα οδηγηθούν νομοτελειακά να κάνουν ελεύθεροι άνθρωποι υπό ορισμένες περιστάσεις. Όμως αυτό είναι ασφαλώς αντιφατικό, αφού ελευθερία σημαίνει ότι δεν υφ ίσταται καμία νομοτέλεια που να καθορίζει το τι κάνεις. Δεν υπάρχει καμία νομοτέλεια που να σε υποχρεώνει να καταβροχθίσεις ένα ζουμερό χοιρινό παιδάκ ι όταν λυσ- σάς από την πείνα. Ως πιστός μουσουλμάνος, μπορεί να προτιμήσεις τον θάνατο. Αν υπάρχει μ ία μόνο κατεύθυνση δράσης την οποία μπορώ ν ’ ακολουθήσω και αν μου είναι αδύνατον να μην την ακολουθήσω, τότε στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κατάστασης δεν είμαι ελεύθερος. Μ πορεί ο καπιταλισμός να ταλαντεύετα ι στο χείλος του γκρεμού, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι θα τον διαδεχτεί ο σοσιαλισμός. Μπορεί να τον αντικαταστήσει ο φασισμός ή η βαρβαρότητα. Ίσως η εργατική τάξη να βγει υπερβολικά εξασθε- νημένη και αποθαρρυμένη από την κατάρρευση του συστήματος και να μην έχει τη δύναμη να δράσει εποικοδομητικά . Σ ’ ένα ασυνήθιστα απαισ ιόδοξο χωρίο ο Μαρξ διατυπώ νει τη σκέψη ότι η ταξική πάλη μπορεί να καταλήξει στην «αμοιβα ία κα τα στροφή» των ανταγωνιζόμενων τάξεων.

Τπάρχει και η πιθανότητα -την οποία ο Μαρξ δεν μπορούσε να προβλέψει πλήρω ς- το σύστημα να ακολουθήσει μια τακτική μεταρρυθμίσεων κι έτσι να αποτρέψει την πολιτική επανάσταση. Η σοσιαλιστική δημοκρατία μπορεί να αποτελέσει ένα τέτοιο αποτρεπτικό όπλο. χρησιμοποιώντας το πλεόνασμα


που προκύπτει από τις ανεπτυγμένες παραγω γικές δυνάμεις γ ια να εξαγοράσει την επανάσταση. Αυτό το ενδεχόμενο δεν εναρμονίζεται καθόλου με την περί ιστορίας θεωρία του Μαρξ, ο οποίος φαίνεται να πίστευε ότι η καπιταλιστική ευημερία δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινή, ότι το σύστημα τελικά θα καταρρεύσει και ότι έπειτα η εργατική τάξη θα αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και θα αναλάβει την εξουσία. Αυτό το σκεπτικό, όμως, αν μη τι άλλο, δεν λαμβάνει υπόψη τους πολλούς τρόπους (που σήμερα είναι πολύ π ιο εξελιγμένοι α π ’ ό,τι την εποχή του Μαρξ) με τους οποίους ακόμη κι ένας καπιταλισμός που διέρχεται κρίση μπορεί να συνεχίσει να εξασφαλίζει τη συναίνεση των πολιτών του. Ο Μαρξ δεν είχε τη δυνατότητα να συνυπολογίσει στις εκτιμήσεις του τις ειδήσεις του Fox και την Daily Mail.

Τπάρχει βέβαια κι ένα άλλο μέλλον που μπορεί κανείς να οραματιστεί: το ανύπαρκτο. 0 Μαρξ δεν μπορούσε να προβλέψει την π ιθανότητα ενός π υ ρηνικού ολοκαυτώματος ή μ ιας οικολογικής κα τα στροφής. Ούτε μπορούσε να σκεφτεί το ενδεχόμενο να καταστραφεί η άρχουσα τάξη από πτώση αστεροειδούς - κάτι που ορισμένα μέλη της ίσως θεωρούν προτιμότερο από τη σοσιαλιστική επανάσταση. Ακόμη και η π ιο αιτιοκρατική θεωρία της ιστορίας μπορεί να ναυαγήσει από την πρόσκρουση σε τέτοια απρόβλεπτα γεγονότα. Ας δούμε όμως πόσο α ιτιοκρατική είναι στην πραγματικότητα η θεώρηση της ιστορίας α πό τον Μαρξ. Αν στο έργο του υπήρχε μόνο η ιδέα ότι οι παρα γω γικές δυνάμεις γεννούν συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις, η απάντηση θα

78 TERRY EAGLETON

ήταν ξεκάθαρη. Αυτή η ιδέα ισοδυναμεί με απόλυτη α ιτιοκρατία , με την οποία θα συμφωνούσαν ελάχιστοι μαρξιστές σήμερα.3 Η ουσία της είναι ότι η ιστορία δεν δημιουργείται από τα ανθρώπινα όντα, αλλά από τις παραγω γικές δυνάμεις, οι οποίες δ ιά γουν έναν δικό τους. παράξενο, φετιχιστικό βίο.

Υπάρχει όμως κι ένα διαφορετικό ρεύμα σκέψης στα γραπτά του Μαρξ. το οποίο δίνει προτεραιότητα στις κοινωνικές σχέσεις αντί στις παραγω γικές δυνάμεις. Η φεουδαρχία δεν έδωσε τη θέση της στον καπιταλισμό επειδή ο τελευταίος μπορούσε να προωθήσει πιο ικανοποιητικά τις παραγωγικές δυνάμεις, αλλά επειδή οι φεουδαρχικές κοινωνικές σχέσεις στην ύπαιθρο εκτοπίστηκαν σταδιακά από καπιταλιστικές. Η φεουδαρχία δημιούργησε τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορούσε να αναπτυχθεί η νέα αστική τάξη· αλλά αυτή η τάξη δεν προέκυψε ως αποτέλεσμα μιας ανάπτυξης των παραγω γικώ ν δυνάμεων. Επιπλέον, οι παρα γω γικές δυνάμεις επεκτάθηκαν υπό το καθεστώς της φεουδαρχίας όχι επειδή έχουν κάποια εγγενή τάση ανάπτυξης, αλλά λόγω του τα ξικού συμφέροντος. Όσον αφορά τη σύγχρονη εποχή, οι παραγω γικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν τόσο ραγδα ία κατά τους δύο τελευταίους αιώνες επειδή ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς συνεχή επέκταση.

Σύμφωνα με αυτή την εναλλακτική θεωρία, τα ανθρώπινα όντα, μέσα α πό τις κοινωνικές σχέσεις και τους ταξικούς αγώνες, συνιστούν πράγματι τους δημιουργούς της ιστορίας τους. Ο Μ αρξ σχολίασε κάποτε ότι επί σαράντα περίπου χρόνια τόσο ο ίδιος


όσο και οΈ νγκελς είχαν δώσει έμφαση «στην ταξική πάλη ως την άμεση κινητήρια δύναμη της ιστορίας».4 Το θέμα με την ταξική πάλη είναι ότι η έκβασή της δεν μπορεί να προβλεφθεί, οπότε η α ιτιοκρατία δεν στηρίζεται πουθενά. Μ πορείς πάντοτε να προβάλεις το επ ιχείρημα ότι η ταξική σύγκρουση είναι προκαθορισμένη - ότι εκ φύσεως οι κοινωνικές τά ξεις επιδιώκουν αντικρουόμενα συμφέροντα και ότι αυτό καθορίζεται από τον τρόπο παραγω γής. Όμως αυτή η «αντικειμενική» σύγκρουση άλλοτε παίρνει τη μορφή ολοκληρωτικής πολιτικής μάχης και άλλοτε όχι· και αυτή η μάχη δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί προσχεδιασμένη . Μ πορεί ο Μαρξ να π ίσ τευε ότι ο σοσιαλισμός είναι αναπόφευκτος, αλλά σίγουρα δεν θεωρούσε αναπόφευκτα τα εργασιακά δ ια τά γματα της Κομούνας του Παρισιού. Αν ο Μαρξ ήταν ακραιφνής υποστηρικτής της αιτιοκρατίας, θα ήταν και σε θέση να μας πει πότε και πώς θα εγκαθιδρυ- όταν ο σοσιαλισμός. Αλλά υπήρξε προφήτης υπό την έννοια ότι αποκήρυξε την αδικία, όχι υπό την έννοια ότι έβλεπε το μέλλον μέσα σε κρυστάλλινη σφαίρα.

«Η ιστορία», γράφει ο Μαρξ, «δεν κάνει τίποτα, δεν κατέχει κανέναν τεράστιο πλούτο, δεν δίνει καμ ία μάχη. 0 άνθρωπος, ο π ρα γμ ατικ ό ς ζωντανός άνθρωπος, τα κάνει όλα αυτά , αυτός κατέχει και μάχεται· η “ιστορία” δεν λειτουργεί ως υποκείμενο που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο γ ια να επιτύχει τους δικούς του σκοπούς, η ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώκει τους σκοπούς του».5 Όταν ο Μαρξ σχολιάζει τις τα ξικές σχέσεις στον αρχαίο, τον μεσαιωνικό και τον

TERRY EAGLETON

νεότερο κόσμο, αφήνει συνήθως να εννοηθεί ότι αυτές διαδραματίζουν τον πρωταρχικό ρόλο. Επίσης, επ ιμένει ότι κάθε τρόπος παραγωγής, από τη δουλοκτησία και τη φεουδαρχία μέχρι τον καπιταλισμό, έχει τους δικούς του διαφορετικούς νόμους ανάπτυξης. Αν όντως ισχύει κάτι τέτοιο, τότε δεν χρειάζεται να σκεφτόμαστε την ιστορία ως αυστηρά «γραμμική» διεργασία, κατά την οποία ο ένας τρόπος παραγωγής διαδέχετα ι τον άλλο σύμφωνα με κάποια εγγενή λογική. Η φεουδαρχία δεν έχει κάποια εγγενή ιδιότητα που να προεξοφλεί την αδήριτη μετατροπή της σε καπιταλισμό. Δεν υπάρχει πλέον ένα και μοναδικό νήμα που διατρέχει τον καμβά της ιστορίας, αλλά ένα σύνολο ετεροτήτων και ασυνεχειών. Η αστική πολιτική οικονομία, και όχι ο μαρξισμός, θεωρεί ότι υφ ίστανται καθολικοί εξελικτικοί νόμοι. Μάλιστα, ο ίδιος ο Μαρξ διαμαρτυρήθηκε ενάντια στη μομφή ότι επιζητούσε τη συνολική υπαγω γή της ιστορίας σε έναν και μοναδικό νόμο. Σαν καλός ρομαντικός, αποστρεφόταν βαθιά τέτοιες άψυχες αφαιρέσεις. «Η υλιστική μέθοδος μετατρέπετα ι στο αντίθετό της», επέμενε, «αν εκληφθεί όχι ως καθοδηγητική ερευνητική αρχή, αλλά ως πατρόν σύμφωνα με το οποίο κόβει και ράβει κανείς τα ιστορικά γεγονότα όπως τον βολεύει»6. Οι απόψεις του σχετικά με την καταγωγή του καπιταλισμού, προειδοποιεί, δεν πρέπει να μεταμορφωθούν «σε ιστορικοφιλοσοφική θεωρία γύρω από μια υποτιθέμενη γενική πορεία την οποία έχει χαράξει η μοίρα γ ια λογαριασμό όλων των εθνών ανεξάρτητα από τις ιστορικές περ ιστάσεις τους» .7 Η ιστορία δεν δ ιέπετα ι μόνο από ορισμένες τάσεις,


αλλά και από τις αντίθετές τους, γεγονός που καθιστά αβέβαιες τις ιστορικές εκβάσεις.

Μερικοί μαρξιστές έχουν θέσει σε δεύτερη μοίρα την άποψη που δίνει «πρωταρχική σημασία στις π α ραγωγικές δυνάμεις», γ ια να δώσουν προτεραιότητα στην εναλλακτική θεώρηση που μόλις εξετάσαμε. Μάλλον όμως τηρούν υπερβολικά αμυντική στάση. Το πρώτο μοντέλο πρωταγωνιστεί σε αρκετά σημαντικά σημεία του έργου του Μαρξ, κάτι που υποδεικνύει ότι το έπαιρνε πολύ στα σοβαρά. Δεν μοιάζει με πρόσκαιρη παρέκκλιση. Αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο γενικά ερμήνευαν τον Μαρξ θιασώτες του σαν τον Λένιν και τον Τρότσκι. Ορισμένοι σχολιαστές ισχυρίζονται ότι ήδη την περίοδο συγγραφής του Κ εφαλα ίου ο Μαρξ είχε λίγο πολύ εγκαταλείψ ει την προγενέστερη πίστη του στις παραγω γικές δυνάμεις ως τις πρωταγωνίστριες της ιστορίας. Άλλοι πάλι δεν είναι τόσο πεπεισμένοι γ ι ’ αυτό. Πάντως οι μελετητές του Μαρξ είναι ελεύθεροι να επιλέξουν από το έργο του οποιεσδήποτε ιδέες θεωρούν περισσότερο πειστικές. Μόνο οι φονταμενταλιστές μαρξιστές βλέπουν το εν λόγω έργο ως Αγία Γραφή, και σήμερα αυτοί είναι πολύ λιγότεροι από τους χρ ιστιανούς ομολόγους τους.

Η άποψη ότι ο Μαρξ αποτελεί γενικά θιασώτη της α ιτιοκρατίας υπό την έννοια ότι αρνείται το ελεύθερο των ανθρώπινων πράξεων δεν μπορεί να στοι- χειοθετηθεί. Πιστεύει ξεκάθαρα στην ελευθερία και μιλάει συνέχεια, πολλώ μάλλον στα δημοσιογραφικά κείμενά του, γ ια άτομα που θα μπορούσαν (και μερι

TERRY EAGLETON

κές φορές θα έπρεπε) να έχουν πράξει διαφορετικά, ανεξάρτητα από τους ιστορικούς περιορισμούς των επιλογών τους. Ο Ένγκελς, τον οποίο ορισμένοι θεωρούν ακραιφνή αιτιοκράτη, καλλιέργησε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γ ια τη στρατιωτική στρατηγική, η οποία δεν μπορεί ακριβώς να χαρακτηριστεί υπόθεση της μοίρας.8 0 Μαρξ δεν π αρα λείπε ι να τονίσει την κεφαλαιώδη σημασία του θάρρους και της συνέπειας γ ια την π ο λιτική νίκη και φαίνεται να αποδέχετα ι την α ποφ ασιστική επιρροή των τυχαίων γεγονότων στις ιστορικές διεργασίες - παραδείγματος χάριν. το 1849 η στρατευμένη εργατική τάξη της Γαλλίας αποδεκα- τίστηκε από χολέρα.

Εν πάση περ ιπ τώ σ ει, υπάρχουν δ ιάφ ορα είδη αναπόφευκτου. Μπορεί να θεωρείς ότι μερικά π ρά γματα είναι αναπόφευκτα, χωρίς να είσαι α ιτιοκρά- της. Ακόμη και οι θιασώτες της ελεύθερης βούλησης π ιστεύουν ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος. Αν προσπαθήσουν αρκετοί Τεξανοί μαζί να στριμωχτούν σ ’ έναν τηλεφωνικό θάλαμο, κάποιοι α π ’ αυτούς θα καταλήξουν να πάθουν ασφυξία. Είναι θέμα φυσικής και όχι της μοίρας. Αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι στριμώχτηκαν με την ελεύθερη βούλησή τους. Συχνά καταλήγουμε ν ’ αποδώσουμε σε δράση αλ- λότριων δυνάμεων τα αποτελέσματα πράξεω ν τις οποίες έχουμε εμείς οι ίδιοι αποφασίσει ελεύθερα να επιτελέσουμε. Οι θεωρίες του Μαρξ γ ια την αλλοτρίωση και γ ια τον φετιχισμό των εμπορευμάτων βασίζονται σ ’ αυτήν ακριβώς την αλήθεια.

Υπάρχουν και άλλες έννοιες του αναπόφευκτου.


Το να ισχυριστεί κανείς ότι ο θρίαμβος της δ ικαιοσύνης στη Ζ ιμπάμπουε είναι α ναπόφευκτος μπορεί να μη σημαίνει ότι πρόκειται να συμβεί οπωσδήποτε. Μ πορεί να αποτελεί μάλλον μια ηθική ή πολιτική επ ιταγή, υπό την έννοια ότι διαφορετική έκβαση είναι α πορριπτέα ασυζητητί. Το «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» μπορεί να μη σημαίνει ότι αναπόδραστα θα καταλήξουμε να ζούμε σ’ ένα από α υτά τα δύο καθεστώ τα. Μπορεί να συνιστά έναν τρόπο να τονίσουμε τις αδιανόητες επ ιπτώ σεις τις οποίες θα έχει τυχόν αποτυχία μας να πρα γμ ατώ σουμε το πρώτο από αυτά. 0 Μαρξ υποστηρίζει στη Γερμανική ιδεολογία ότι «σήμερα ... οι άνθρωποι π ρέπει να καταργήσουν την ιδιωτική ιδιοκτησία», αλλά αυτό το «π ρέπει» αποτελεί μάλλον πολιτική παραίνεση παρά διαπίστωση ότι δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Ο Μαρξ λοιπόν μπορεί να μην είναι γενικά αιτιοκράτης, υπάρχουν όμως στο έργο του αρκετές δ ιατυπώ σεις που εκφράζουν ιστορική αιτιοκρατία. Μερικές φορές παρομοιάζει τους ιστορικούς νόμους με τους φυσικούς, καθώς γράφ ει στο Κ εφ άλαιο γ ια τους «φ υσ ικούς νόμους του κα π ιτα λ ισ μ ο ύ ... οι οποίοι δρομολογούν αναπόφ ευκτα α ποτελέσματα που υπό κε ιντα ι σε μ ια σ ιδηρά α να γκ α ιό τη τα » .9 Όταν κάποιος σχολιαστής εκείνης της εποχής π α ρ α τηρεί ότι το μαρξικό έργο παρουσιάζει την εξέλιξη της κοινωνίας ως δ ιεργασία της φυσικής ιστορίας, ο Μαρξ φαίνεται να συμφωνεί. Είχε επίσης συμφωνήσει μ ’ έναν κριτικό του έργου του ο οποίος θεωρούσε ότι το μαρξικό έργο καταδεικνύει «την αναγκαιότητα της παρούσας τάξης πραγμάτω ν, καθώς

TERRY EAGLETON

και την αναγκαιότητα μιας άλλης τάξης, στην οποία η πρώτη πρέπε ι αναπόφευκτα να μετεξελιχθεί» .10 Δεν είναι σαφές το πώς αυτή η αυστηρή αιτιοκρατία εναρμονίζεται με την κεντρική σημασία της ταξικής πάλης.

Σε ορισμένες περ ιπτώ σ εις ο Έ νγκελς διακρίνει αυστηρά τους ιστορικούς από τους φυσικούς νόμους, ενώ σε άλλες επισημαίνει ομοιότητες μεταξύ τους. Ο Μαρξ φλερτάρει με την ιδέα να θεμελιώσει την ιστορία στη Φύση, αλλά επίσης τονίζει το γεγονός ότι την πρώτη τη φτιάχνουμε, ενώ τη δεύτερη όχι. Ενίοτε κατακρίνει την εφαρμογή της βιολογίας στην ανθρώπινη ιστορία και απορρίπτει την ύπαρξη ιστορικών νόμων με καθολική ισχύ. Ό πω ς πολλοί διανοητές του δέκατου ένατου αιώνα, ο Μαρξ χρησιμοποίησε το κύρος των φυσικών επιστημών, οι οποίες τότε αποτελούσαν το υπέρτατο πρότυπο γνώσης, γ ια να προσδώσει στο έργο του μεγαλύτερη νομιμότητα. Ίσως όμως και να πίστευε πω ς μπορούμε να γνω ρίσουμε τους λεγόμενους ιστορικούς νόμους με μια βεβαιότητα εφάμιλλη αυτής με την οποία γνωρίζουμε τους επιστημονικούς.

Πάντως είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι θεωρούσε, λόγου χάριν, την τάση μείωσης του ποσοστού του καπιταλιστικού κέρδους κάτι ανάλογο με τον νόμο της βαρύτητας. Δεν μπορεί να π ίστευε πως η ιστορία εξελίσσεται όπως μια κατα ιγ ίδα . Όντως θεωρεί ότι η πορεία των ιστορικών γεγονότων είναι ως έναν βαθμό προδιαγεγραμμένη, αλλά δεν είναι ο μόνος. Ελάχιστοι άνθρωποι βλέπουν την ανθρώπινη ιστορία ως εντελώς τυχαία. Αν δεν υπήρχαν κανο


νικότητες ή γενικά προβλέψιμες τάσεις στην κοινωνική ζωή, δεν θα είχαμε τη δυνατότητα σκόπιμης δράσης. Δεν πρόκειτα ι γ ια ένα δίλημμα ανάμεσα σε αδήριτους νόμους από τη μία μεριά και απόλυτο χάος από την άλλη. Κάθε κοινωνία, όπως και κάθε ανθρώπινη δράση, καθιστά ενδεχόμενες ορισμένες μελλοντικές εξελ ίξεις και αποκλείει άλλες. Αλλά αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ελευθερία και τον περιορισμό α πέχει πολύ από την επιβολή ενός αναγκαστικού διλήμματος. Αν επιχειρήσεις να οικοδομήσεις τον σοσιαλισμό υπό συνθήκες οικονομικής εξαθλίωσης, τότε, όπως είδαμε, θα καταλήξεις κατά πάσα πιθανότητα σε κάποιο είδος σταλινισμού. Αυτό αποτελεί ένα πλειστάκις διαπιστωμένο ιστορικό μο- τίβο, που επ ιβεβαιώ νετα ι α πό πολυάριθμα α ποτυχημένα κοινωνικά πειράματα . Οι φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί, οι οποίοι συνήθως δεν αρέσκονται να μιλούν γ ια ιστορικούς νόμους, συμβαίνει ν ’ αλλάζουν τροπάριο όταν η συζήτηση έρχετα ι στο εν λόγω μοτίβο εξέλιξης της ιστορίας. Το να ισχυρίζεται όμως κανείς ότι θα καταλήξεις αναπόδραστα στον σταλινισμό σημαίνει ότι παραβλέπει την «ενδεχομε- νικότητα» της ιστορίας. Ενδεχομένως ο απλός λαός να εξεγερθεί και να πάρει στα χέρια του την εξουσία- ενδεχομένως μια ομάδα πλούσιων χωρών να σπεύσει απρόσμενα σε βοήθειά σου· ενδεχομένως ν ’ ανακαλύψεις ότι βρίσκεσαι επάνω στο μεγαλύτερο πετρελαϊκό κοίτασμα του πλανήτη και να το χρησιμοποιήσεις γ ια ν ’ αναπτύξεις την οικονομία σου με δημοκρατικό τρόπο.

Το ίδιο εν πολλοίς ισχύει και γ ια την πορεία της

86 TERRY EAGLETON

ιστορίας. Ο Μαρξ δεν φα ίνεται να π ιστεύει ότι οι διάφοροι τρόποι παραγω γής, από το αρχαίο δουλοκτητικό σύστημα μέχρι τον καπιταλισμό της νεότερης εποχής, διαδέχονται ο ένας τον άλλο ακολουθώντας κάποιο απαράλλακτο πρότυπο. 0 Έ νγκελς π α ρ α τήρησε ότι η ιστορία «συνήθως κινείται με άλματα και αναπηδήσεις και ελ ιγμ ούς» ." Κ α τ’ αρχάς. οι διάφοροι τρόποι παραγω γής δεν διαδέχονται απλώς ο ένας τον άλλο. Μπορεί να συνυπάρχουν στην ίδια κοινωνία. Έ πειτα , ο Μαρξ έχει δηλώσει ότι οι α πόψεις του σχετικά με τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό αφορούσαν αποκλειστικά τη Δύση και δεν έπρεπε να γενικεύονται. Όσον αφορά τους τρόπους παραγωγής, δεν είναι ανάγκη κάθε έθνος να διανύσει την ίδια διαδρομή από τον ένα στον άλλο. Οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να μεταπηδήσουν από μια εν μέρει φεουδαρχική Ρωσία σ’ ένα σοσιαλιστικό κράτος χωρίς να περάσουν από ένα μακροχρόνιο στάδιο εκτεταμένου καπιταλισμού.

Ο Μαρξ π ίστευε κάποια στιγμή πω ς η πατρ ίδα του η Γερμανία έπ ρ επε να περάσει από ένα σ τά διο αστικής κυριαρχίας προτού μπορέσει η εργατική τάξη να ανέλθει στην εξουσία. Ωστόσο φαίνεται πως αργότερα εγκατέλειψε αυτή την πεποίθηση και συ- νιστούσε τουναντίον μια «μόνιμη επανάσταση» που θα συνέπτυσσε αυτά τα στάδια σε ένα. Ο Διαφωτισμός βλέπει κατά κανόνα την ιστορία ως μια οργανικά εξελισσόμενη διεργασία, κατά την οποία κάθε φάση προκύπτει αυθόρμητα από την προηγούμενη και συναποτελεί μαζί με όλες τις προγενέστερες το όλον που ονομάζουμε Πρόοδο. Η μαρξική αφήγηση


χαρακτηρίζεται αντιθέτως από βία, ρήξη, σύγκρουση και ασυνέχεια. Υπάρχει πρά γμ ατι πρόοδος· όπως όμως σχολίασε ο Μαρξ στα γραπ τά του γ ια την Ινδία, αυτή η πρόοδος μοιάζει με ειδεχθή θεότητα που πίνει νέκταρ από τα κρανία των σκοτωμένων.

Το κατά πόσο π ισ τεύει ο Μ αρξ στην ιστορική αναγκαιότητα δεν αποτελεί μόνο πολιτικό και οικονομικό θέμα αλλά και ηθικό. Δεν φαίνεται να θεωρεί ότι η φεουδαρχία και ο καπιταλισμός έπ ρ επ ε να εμφανιστούν. Από έναν δεδομένο τρόπο π α ρ α γωγής μπορεί να προκόψει πο ικ ιλία ενδεχομένων. Φυσικά, η ποικιλία αυτή έχει κάποια όρια. Δεν θα μπορούσαμε να μεταβούμε α πό τον καταναλωτικό καπιταλισμό σε μια κατάσταση κυνηγών-τροφοσυλ- λεκτών, εκτός ίσως αν μεσολαβούσε πυρηνικός π ό λεμος. Οι ανεπτυγμένες παραγω γικές δυνάμεις καθιστούν μια τέτοια επαναφορά τελείως περιττή και άκρως ανεπιθύμητη. Υπάρχει όμως μια συγκεκριμένη κίνηση την οποία ο Μ αρξ θεωρεί αναπόφευκτη: ο καπιταλισμός αποτελεί αναγκαίο στάδιο προς τον σοσιαλισμό. Καθώς ο καπιταλισμός δ ιέπετα ι από το ιδιοτελές συμφέρον, τον ανελέητο ανταγωνισμό και την ανάγκη αδιάκοπης επέκτασης, αποτελεί το μοναδικό σύστημα που είναι ικανό να α ναπτύξει τ ις παρα γω γικές δυνάμεις σε τέτο ιο βαθμό ώστε, υπό δ ιαφ ορετικό πολιτικό καθεστώ ς, το παραγό- μενο πλεόνασμα να μπορεί να χρησιμοποιηθεί γ ια την επίτευξη ικανοποιητικού βιοτικού επ ιπέδου γ ια όλους. Για να έχεις σοσιαλισμό, π ρέπει πρώ τα να έχεις καπιταλισμό. Για να είμαστε π ιο ακριβείς, δεν είναι απαραίτητο να έχεις καπιταλισμό εσύ, ωστόσο

88 TERRY EAGLETON

κάποιος π ρέπει να έχει. Ο Μ αρξ θεωρούσε πω ς η Ρωσία θα μπορούσε να επιτύχει μια μορφή σοσιαλισμού στη βάση των αγροτικών κοινοτήτων της και όχι απαραίτητα διαμέσου ενός σταδίου βιομηχανικού καπιταλισμού· όμως δεν π ίστευε πω ς αυτό θα ήταν εφικτό χωρίς τη βοήθεια καπιταλιστικού πλούτου από το εξωτερικό. Για να γίνει μια μεμονωμένη χώρα σοσιαλιστική, δεν χρειάζετα ι απαραίτητα να περάσει από τον καπιταλισμό, ωστόσο η μετάβαση αυτή είναι αδύνατη αν δεν υπάρχει, έστω κάπου αλλού, καπιταλισμός.

Αυτό εγείρε ι μερικά ακανθώ δη ηθικά προβλήματα. Ό πω ς ορισμένοι χριστιανοί αποδέχονται το κακό ως κατά κάποιον τρόπο απαραίτητο συστατικό του σχεδίου του Θεού γ ια την ανθρωπότητα, έτσι και ο Μαρξ, μπορούμε να πούμε, θεωρεί ότι πρέπει να υπομείνουμε τον καπιταλισμό, όσο ληστρικός και άδικος κι αν είναι, προκειμένου να οδηγηθούμε στον σοσιαλισμό. Μάλιστα, δεν οφείλουμε απλώς να τον υπομείνουμε, αλλά και να τον υποκινήσουμε ενεργητικά. Σε ορισμένα σημεία του έργου του ο Μαρξ επιδοκιμάζει την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αφού μόνο αυτή μπορεί να ανοίξει τον δρόμο προς τον σοσιαλισμό. Σε μια διάλεξη του 1847, παρα δείγμ α τος χάριν, υπερασπίζετα ι το ελεύθερο εμπόριο, με το επιχείρημα ότι αυτό επ ισπεύδει την έλευση του σοσιαλισμού. Επιθυμούσε επίσης την ενοποίηση της Γερμανίας, με το σκεπτικό ότι αυτή θα προωθούσε τον γερμανικό καπιταλισμό. Σε διάφορα σημεία του έργου του αυτός ο επαναστατικός σοσιαλιστής προδίδει έναν μάλλον υπερβολικό ενθουσιασμό γ ια την


προοπτική μιας προοδευτικής καπιταλιστικής τάξης που θ ’ αποτελειώσει τη «βαρβαρότητα».

Η ηθική αυτής της προσέγγισης μοιάζει σαφώς ύποπτη. Σε τι διαφέρει από την ηθική του Στάλιν ή του Μάο, οι οποίοι επιδόθηκαν σε μαζικούς φονικούς διωγμούς εν ονόματι του σοσιαλιστικού μέλλοντος; Σε ποιον βαθμό ο σκοπός αγιάζει τα μέσα; Και δεδομένου ότι ελάχιστοι σήμερα πιστεύουν πως ο σοσιαλισμός είναι αναπόφευκτος, δεν συνιστά αυτό έναν λόγο παραπάνω να αποκηρυχθεί μια τέτοια βάναυση θυσία του παρόντος στον βώμο ενός μέλλοντος που ίσως να μην έρθει ποτέ; Αν ο καπιταλισμός αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση του σοσιαλισμού και αν ο καπ ιταλισμός είναι άδικος, άραγε αυτό δεν καθιστά ηθικά αποδεκτή την αδικία; Επιβάλλεται άραγε να έχει υπάρξει αδικία στο παρελθόν, προκειμένου να υπάρξει δικαιοσύνη στο μέλλον; Ο Μαρξ γράφει στις Θεωρίες για την υπεραξία ότι «η ανάπτυξη των ικανοτήτων του ανθρώπινου είδους πραγματοποιείτα ι εις βάρος της πλειονότητας των ανθρώπων, ακόμη και των κοινωνικών τάξεω ν».12 Εννοεί ότι το καλό του είδους θα θριαμβεύσει τελικά ως κομουνισμός, αλλά αυτή η εξέλιξη προϋποθέτει α να π όφευκτα πολλά δεινά και αδικίες. Η υλική ευημερία που εντέλει θα παγιώ σει την ελευθερία αποτελεί τον καρπό της ανελευθερίας.

Τπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να διαπράττει κανείς κακό ελπίζοντας ότι μπορεί να προκύψει από αυτό κάτι καλό και στο να επιδιώκει να χρησιμοποιήσει γ ια καλό το κακό που έχει δ ιαπράξει κάποιος άλλος. Οι σοσιαλιστές δεν έχουν διαπράξει το κακό

90 TERRY EAGLETON

του καπιταλισμού, και είναι αθώοι γ ια τα εγκλήματα του· δεδομένου όμως ότι ο καπιταλισμός υπάρχει, φα ίνεται εύλογο το να προσπαθήσει κανείς να τον αξιοποιήσει όσο το δυνατόν πιο επωφελώς. Αυτό είναι εφικτό, γ ια τί ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο κακός. Το να τον βλέπει κανείς μόνο αρνητικά συνιστά κατάφωρη προκατάληψη, σφάλμα στο οποίο ο ίδιος ο Μαρξ σπανίως υπέπεσε. Ό πω ς είδαμε, το κ α π ιταλιστικό σύστημα τρέφει και την ελευθερία και τη βαρβαρότητα, και τη χειραφέτηση και την υποδούλωση. Η καπιταλιστική κοινωνία παράγει τεράστιο πλούτο, αλλά αναπόδραστα τον διαθέτει σε μια μειονότητα των πολιτών της. Ωστόσο αυτός ο πλούτος μπορεί να καταστεί διαθέσιμος σε όλους. Μπορεί να αποδεσμευτεί από τις ληστρικές, ατομικιστικές δομές που τον εξέθρεψαν, να επενδυθεί στην κοινωνία ως όλον και να χρησιμοποιηθεί γ ια τον μέγιστο δυνατό περιορισμό της δυσάρεστης εργασίας. Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, θα απελευθερώσει τους ανθρώπους από τα δεσμά της οικονομικής αναγκαιότητας και θα τους προσφέρει τη δυνατότητα μιας ζωής που θα τους παρέχει την ελευθερία να αξιοποιούν το δημιουργικό δυναμικό τους. Αυτό είναι το κομουνιστικό όραμα του Μαρξ.

Τ ίποτε από αυτά δεν σημαίνει πως η άνοδος του καπιταλισμού ήταν κάτι α πόλυτα καλό. Θα ήταν προτιμότερο η ανθρώπινη χειραφέτηση να είχε επ ιτευχθεί με πολύ λιγότερο αίμα, ιδρώτα και δάκρυα. Υπ’ αυτή την έννοια, η θεωρία του Μαρξ γ ια την ιστορία δεν είναι «τελεολογική». Οι τελεολογικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι κάθε ιστορική φάση προ


κύπτει νομοτελειακά από την προηγούμενη. Κάθε στάδιο της διεργασίας είναι καθαυτό αναπόσπαστο κομμάτι της και αναγκα ίος όρος, μαζί με όλα τα άλλα στάδια, της εκπλήρωσης κάποιου συγκεκριμένου στόχου. Αυτός ο στόχος είναι αναπόφευκτος και συνιστά την εσώτερη δυναμική της όλης διεργασίας. Τ ίποτα δεν περισσεύει στη συγκεκριμένη αφήγηση, και το καθετί, όσο επιβλαβές ή αρνητικό κι αν φα ίνεται, συμβάλλει στο καλό του όλου.

Δεν διδάσκει αυτό ο μαρξισμός. Το ότι ο κα π ιτα λισμός μπορεί να χρησιμεύσει στη διαμόρφωση ενός βελτιωμένου μέλλοντος δεν σημαίνει πως υπάρχει γ ι’ αυτόν τον λόγο. Ούτε πως αναγκαστικά προκύπτει από αυτόν ο σοσιαλισμός. Ούτε πως δικαιολογούνται τα δεινά του από την έλευση του σοσιαλισμού. Ούτε πως η εμφάνισή του ήταν αναπόφευκτη. Οι τρόποι π α ρ α γω γή ς δεν προ κ ύπ το υ ν α να π ό φ ευ κτα . Δεν υπάρχει κάπο ια εγγενής λογική που τους συνδέει άρρηκτα με όλα τα προηγούμενα στάδια. Κανένα στάδιο της διεργασίας δεν υπάρχει χάριν των άλλων. Μπορεί κάποιο στάδιο να παραλειφθεί, όπως στην περίπτωση των μπολσεβίκων. Και το τέλος δεν είναι σε καμία περ ίπτω ση προδιαγεγραμμένο. Ο Μαρξ δεν θεωρεί πως η ιστορία κινείται προς κάποια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Μπορεί μεν ο καπιταλισμός να χρησιμοποιηθεί γ ια την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε ότι η όλη διεργασία της ιστορίας προετοιμάζει κρυφά την εκπλήρωση του συγκεκριμένου στόχου.

Η σύγχρονη καπιταλιστική εποχή λοιπόν προσφέρει αναμφισβήτητα οφέλη. Διαθέτει πάρα πολλά χα

92 TERRY EAGLETON

ρακτηριστικά, από τα αναισθητικά και τη σωφρονιστική μεταρρύθμιση έως την αποτελεσματική υγιεινή και την ελευθερία της έκφρασης, τα οποία είναι πολύτιμα καθαυτά και όχι απλώς επειδή θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σ’ ένα σοσιαλιστικό μέλλον. Όμως δεν σηματοδοτούν απαραίτητα τη δικαίωση του συστήματος. Εύλογα μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ακόμη και αν η ταξική κοινωνία οδηγήσει τελ ικά στον σοσιαλισμό, το αναγκαστικό τίμημα αυτής της ευτυχούς έκβασης είναι απλά υπερβολικά υψηλό γ ια την ανθρωπότητα. Πόσο μακροχρόνιος και πόσο ανθηρός θα πρέπει να είναι ένας μελλοντικός σοσιαλιστικός κόσμος γ ια να δικαιολογήσει εκ των υστέρων τα δεινά της ταξικής ιστορίας; Είναι κάτι τέτοιο π ιο πιθανό από τη δικαιολόγηση του Άουσβιτς; Ο μαρξιστής φιλόσοφος Μαξ Χόρκχαϊμερ σχολιάζει πως «η ιστορία πορεύεται χέρι χέρι με τη θλίψη και τη δυστυχία των ατόμων. Αυτό μπορούμε ενδεχομένως να το εξηγήσουμε, αλλά όχι να το δικαιολογήσουμε».13

Ο μαρξισμός δεν θεωρείται γενικά ένα τραγικό όραμα γ ια τον κόσμο. Η τελική Πράξη του -ο κομουνισμός- μοιάζει υπερβολικά χαρμόσυνος γ ια να χαρακτηριστεί έτσι. Αν όμως δεν εκτιμήσουμε την τραγική καταγωγή του. δεν θα αντιληφθούμε το π ο λυσύνθετο βάθος του. Η μαρξική αφήγηση δεν είναι τραγική υπό την έννοια ότι τελειώνει άσχημα. Αλλά μια αφήγηση δεν είναι ανάγκη να τελειώνει άσχημα γ ια να είναι τραγική . Ακόμη και αν οι άνθρωποι βρίσκουν εντέλει κάποια ικανοποίηση, είναι τραγικό το γεγονός ότι οι πρόγονοί τους έχουν υποχρεωθεί να περάσουν τα πάνδεινα χάριν αυτής της ευτυχούς

ΓΙΑΤΙ Ο MAP: ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 93

έκβασης. Και σε περίπτωση μ ιας τέτοιας έκβασης, δεν μπορεί παρά να είναι πολλοί αυτοί που θα έχουν πάει χαμένοι, θα έχουν πεθάνει αδικαίωτοι, θα έχουν ξεχαστεί. Ελλείψει κάποιας κυριολεκτικής ανάστασης νεκρών, είναι αδύνατον ν ’ αποζημιωθούν αυτά τα εκατομμύρια των τσακισμένων ανθρώπων. Ακριβώς α πό αυτή τη σκοπιά είναι τραγική η μαρξική θεωρία της ιστορίας.

Ο Αγιάζ Άχμαντ το αντιλαμβάνεται πλήρως. Μιλάει γ ια τον Μ αρξ αναφερόμενος στην κατανα- γκαστική μετατροπή των χωρικών σε εργάτες των πόλεων, αλλά οι προεκτάσεις των λεγομένων του άπτονται γενικότερα του μαρξικού έργου. Τπάρχει, γράφ ει, «μ ια αίσθηση κολοσσιαίας συντριβής και ανεπανόρθωτης απώ λειας, ένα ηθικό δίλημμα που δεν επ ιτρέπει να δικαιωθεί πλήρως ούτε το παλιό ούτε το νέο, η αναγνώριση ότι ο υφιστάμενος την εν λόγω βάναυση μεταχείριση ήταν συγχρόνως και επαρκής και ανεπαρκής, η αναγνώριση επίσης ότι η ιστορία των νικών και των απωλειών αποτελεί στην πραγματικότητα μια ιστορία των τρόπων υλικής π α ραγωγής, τέλος [υπάρχει] η αναλαμπή μιας ελπίδας ότι κάτι καλό θα μπορούσε π α ρ ’ όλα αυτά να προκόψει α π ’ αυτή την ανελέητη πορεία της ιστορίας».14 Η τρα γω δία δεν στερείτα ι α πα ραιτή τω ς ελπίδας. Ό μως στην επ ικ ράτε ια της τρα γω δ ία ς η δικαίωση είναι έμφοβη και τρεμάμενη κι έχει πρόσωπο π αρα μορφωμένο από τη φρίκη.

Π ρέπει, τέλος, να σημειώσουμε και μ ια άλλη άποψη. Είδαμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ θεωρεί τον καπ ιταλισμό απαραίτητη προϋπόθεση του σοσιαλισμού.

94 TERRY EAGLETON

Έ χει όμως δίκιο; Μ ήπως είναι εφικτή η ανάπτυξη των παραγω γικώ ν δυνάμεων από πολύ χαμηλό επ ίπεδο και συγχρόνως με τρόπους που να ανταποκρί- νονται όσο το δυνατόν περισσότερο στις δημοκρατικές σοσιαλιστικές αξίες; Θα επρόκειτο γ ια τραγικά δύσκολο έργο. Ωστόσο αυτό, σε γενικές γραμμές, πίστευαν ορισμένα μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης στην μπολσεβικική Ρωσία· και π α ρ ’ ότι το σχέδιό τους βούλιαξε. υπάρχουν ισχυρά επ ιχειρήματα ότι αποτελούσε τη σωστή στρατηγική υπό τις τότε π ε ριστάσεις. Εν πάση περιπτώσει, τι θα γινόταν αν δεν είχε υπάρξει ποτέ ο καπιταλισμός; Δεν θα μπορούσε άραγε η ανθρωπότητα να είχε βρει έναν λιγότερο βάρβαρο τρόπο γ ια να αναπτύξει αυτά που ο Μαρξ θεωρεί τα πιο πολύτιμα αγαθά της - υλική ευημερία, πλούτο δημιουργικών δυνάμεων, αυτοδιάθεση, παγκόσμιες επικοινωνίες, ατομική ελευθερία, πολιτισμικό μεγαλείο κτλ.; Δεν θα μπορούσε άραγε μια εναλλακτική ιστορία να είχε παραγάγει μεγαλοφυΐες σαν τον Ραφαήλ και τον Σαίξπηρ; Ας σκεφτούμε την άνθηση των τεχνών και των επιστημών στην αρχαία Ελλάδα, Περσία, Αίγυπτο, Κίνα, Ινδία. Μ εσοποταμία και αλλού. Ή ταν πρά γμ ατι αναγκαίος ο κα π ιταλισμός της νεότερης εποχής; Τι έχει μεγαλύτερη αξία, η νεότερη επιστήμη και ανθρώπινη ελευθερία ή τα πνευματικά αγαθά των φυλετικών κοινωνιών; Τι βαραίνει περισσότερο, η δημοκρατία μας ή το Ολοκαύτωμα;

Το ερώτημα θα μπορούσε να αποδειχτεί κάτι π ε ρισσότερο από ακαδημαϊκό. Αν συνέβαινε και μια χούφτα από εμάς επιζούσε από μια πυρηνική ή π ε


ριβαλλοντική καταστροφή, θα ξεκινούσαμε από το μηδέν το τιτάνιο έργο της ανοικοδόμησης του π ο λιτισμού. Με δεδομένο το μάθημα που θα είχαμε πάρει αναφορικά με τα α ίτια της συμφοράς, δεν θα φροντίζαμε άραγε αυτή τη φορά να ακολουθήσουμε τη σοσιαλιστική οδό;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ

Ο μαρξισμός ονειρεύεται μια ουτοπία. Πιστεύει στη δυνατότητα μιας τέλειας κοινωνίας, απαλλαγμένης από κακουχίες, πόνο, βία και συγκρούσεις. Υπό το καθεστώς του κομουνισμού, δεν θα υφίσταται αντιπαλότητα. ιδιοτέλεια. κτητικότητα, ανταγωνισμός και ανισότητα. Κανένας δεν θα είναι ανώτερος ή κατώτερος από οποιονδήποτε άλλο. Κανένας δεν θα εργάζεται, τα ανθρώπινα όντα θα ζουν σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους και η ροή των υλικών αγαθών θα είναι ανεξάντλητη. Αυτό το εκπληκτικά αφελές όραμα πηγάζει από μια επιπόλαιη πίστη στην ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φαυλότητα απλά παραμερίζεται. Το γεγονός ότι είμαστε εκ φύ- σεως ιδιοτελή. άπληστα, επιθετικά και ανταγωνιστικά πλάσματα και ότι καμία κοινωνική μηχανική δεν πρόκειται να το αλλάξει αυτό απλά παραβλέπεται. Το απλοϊκό και ρομαντικό όραμα του Μαρξ αναφορικά με το μέλλον της ανθρω

TERRY EAGLETON

πότητας αντικατοπτρίζει τη συνολικά παράλογη και ανεφάρμοστη πολιτική θεωρία του.

«Θα εξακολουθήσουν λοιπόν να υπάρχουν τροχαία δυστυχήματα στη μαρξιστική ουτοπία σας;» Με τέτοιου είδους χλευαστικές και χαιρέκακες ερωτήσεις έχουν συνηθίσει να έρχονται αντιμέτωποι οι μαρξιστές. Ωστόσο η ερώτηση α ποκαλύπτει μάλλον την άγνοια του ερωτώντος παρά τις ψευδαισθήσεις του μαρξιστή. Γιατί αν ουτοπία σημαίνει τέλεια κοινωνία. τότε η φράση «μαρξιστική ουτοπία» αποτελεί οξύμωρο σχήμα.

Συμβαίνει να υπάρχουν στη μαρξιστική π α ρ ά δοση1 πολύ π ιο ενδιαφέρουσες χρήσεις της λέξης «ουτοπία». Έ νας από τους σπουδαιότερους Άγγλους μαρξιστές επαναστάτες, ο Γουίλλιαμ Μόρρις, δημιούργησε μια αλησμόνητη ουτοπία στο Ειδήσεις από το πουθενά [Nezvs from Nowhere], όπου. αντίθετα με σχεδόν κάθε άλλο ουτοπιστικό έργο, περιέγραψε λεπτομερώς την όλη διεργασία της πολιτικής μετα βολής. Όσον αφορά ωστόσο την καθημερινή χρήση της λέξης, πρέπει να πούμε ότι ο Μαρξ δεν δείχνει το παραμικρό ενδιαφέρον γ ια ένα μέλλον απαλλαγμένο από πόνο, θάνατο, απώλεια, αποτυχία, διάλυση, σύγκρουση, τραγω δία ή ακόμα και εργασία. Μάλιστα, δεν δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον ούτε καν γ ια το μέλλον γενικά. Το έργο του είναι διαβόητο γ ια το γεγονός ότι περ ιέχει ελάχιστες λεπτομέρειες γύρω από τη σοσιαλιστική ή κομουνιστική κοινωνία του μέλλοντος. Αυτό επ ιτρέπει στους επικριτές του να τον κατηγορήσουν γ ια ασυγχώρητη ασάφεια· όμως


δεν μπορούν ταυτόχρονα να τον κατηγορούν ότι σχεδιάζει ουτοπιστικούς κόσμους. Μέλλοντα πουλάει ο καπιταλισμός, όχι ο μαρξισμός. Στη Γερμανική ιδεολογία ο Μαρξ απορρίπτει την ιδέα του κομουνισμού ως «ιδεώδους στο οποίο θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα». Αντιθέτως. τον βλέπει ως «το πραγματικό κίνημα που καταργεί την υφιστάμενη κατάσταση πραγμάτων».'2

Όπως η θρησκευτική παράδοση των Εβραίων α πα γόρευε την πρόβλεψη του μέλλοντος, έτσι και ο κοσμικός Εβραίος Μαρξ τηρεί σιγή ιχθύος όσον αφορά τα μελλούμενα. Ε ίδαμε ότι π ιθανότατα θεωρούσε τον σοσιαλισμό αναπόφευκτο, ωστόσο έχει εντυπω σιακά λίγα π ρά γμ α τα να π ε ι γύρω από τα χαρ α κτηριστικά της μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γ ι ’ αυτό. Πρώτον, το μέλλον δεν υπάρχει, άρα η όποια περιγραφή του αποτελεί ένα είδος ψέματος. Επίσης, μια τέτο ια περιγραφή θα σήμαινε ίσως ότι το μέλλον είναι προκαθορισμένο- σαν να βρίσκεται κάπου αθέατο και π ερ ιμένει να το ανακαλύψουμε. Ε ίδαμε ότι υπό μία έννοια ο Μ αρξ όντως θεωρούσε το μέλλον αναπόφευκτο. Όμως το αναπόφευκτο δεν ταυτίζετα ι απαραίτητα με το ευκταίο. Και ο θάνατος αναπόφευκτος είναι, αλλά κατά κανόνα απευκτα ίος. Μπορεί το μέλλον να είναι προκαθορισμένο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ε π ’ ουδενί ότι θα είναι καλύτερο από το παρόν. Το αναπόφευκτο, όπως είδαμε, είναι συνήθως αρκετά δυσάρεστο. Ο Μαρξ όφειλε να έχει μεγαλύτερη συναίσθηση αυτής της πραγματικότητας.

Όμως η πρόβλεψη του μέλλοντος δεν είναι απλώς

100 TERRY EAGLETON

άσκοπη· μπορεί να αποβεί και καταστρεπτική . Η απόκτηση εξουσίας, ακόμη και επάνω στο μέλλον, συνιστά έναν τρόπο να παρέχουμε στον εαυτό μας μια ψευδαίσθηση ασφάλειας. Αποτελεί τακτική αυτοπροστασίας απέναντι στην απρόβλεπτη φύση του παρόντος και στο στοιχείο του αβέβαιου και του επισφαλούς που αυτό ενέχει. Είναι σαν να χρησιμοποιούμε το μέλλον ως φετίχ - ως ένα παρηγορητικό είδωλο στο οποίο προσκολλούμαστε όπως το νήπιο στην κουβέρτα του. Έ τσι, το μέλλον γ ίνετα ι μ ια απόλυτη αξία που δεν πρόκειται να μας α π ο γοητεύσει ποτέ, ένα φάντασμα που δεν μπορούν να το αγγίξουν οι άνεμοι της ιστορίας. Η μονοπώληση του μέλλοντος μπορεί επίσης να αποτελεί έναν τρόπο κυριαρχίας στο παρόν. Οι αληθινοί μάντεις της εποχής μας δεν είναι γενειοφόροι, ωρυόμενοι περιθωριακοί τύποι που προβλέπουν μακάβρια τον θάνατο του καπιταλισμού, αλλά οι ειδήμονες που προσλαμβάνονται από τις υπερεθνικές εταιρείες γ ια να εξετάσουν τα σπλάγχνα του συστήματος και να διαβεβαιώσουν τους αφέντες τους ότι η κερδοφορία τους είναι εξασφαλισμένη γ ι ’ άλλη μία δεκαετία . Ο προφήτης, αντιθέτως. καθόλου δεν διαθέτει μαντικές ικανότητες. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι οι προφήτες της Βίβλου επιδίωκαν να προβλέψουν το μέλλον. Ο προφήτης αποκηρύσσει τη διαφθορά, την εμπορία της εξουσίας και την απληστία που κυριαρχούν στο παρόν και μας προειδοποιεί ότι αν δεν αλλάξουμε συμπεριφορά μπορεί και να μην έχουμε καθόλου μέλλον. Ο Μαρξ ήταν προφήτης, όχι μάντης.

Τπάρχει κι ένας άλλος λόγος γ ια τον οποίο ο Μαρξ

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ ΙΟΙ

κράτησε πολύ εφεκτική στάση αναφορικά με την περ ιγραφ ή του μέλλοντος: στην εποχή του κυκλοφορούσαν πολλές τέτοιες περιγραφές - και στη συντριπτική πλειονότητά τους προέρχονταν από αθεράπευτα ιδεαλιστές ριζοσπάστες. Η ιδέα ότι η ιστορία κινείται προς τα εμπρός και ανοδικά ώσπου να φτά- σει σε μια κατάσταση τελειότητας δεν έχει αριστερή προέλευση. Αντανακλούσε την αυτοπεποίθηση της ευρωπαϊκής μεσαίας τάξης κατά την πρώιμη, υπερενθουσιώδη φάση της. Η λογική γκρέμιζε τον δεσπο- τισμό, η επιστήμη ξερίζωνε τη δεισιδαιμονία και η ειρήνη έτρεπε σε φυγή τον πόλεμο. Αυτά θα είχαν ως αποτέλεσμα όλη η ανθρώπινη ιστορία (δηλαδή, όπως το εννοούσαν στην πραγματικότητα οι περισσότεροι από αυτούς τους διανοητές, η Ευρώπη) να φτάσει σ ’ ένα αποκορύφωμα ελευθερίας, αρμονίας και εμπορικής ευημερίας. Δεν υπήρχε περίπτωση ο πλέον δ ιά σημος κήνσορας των μεσαίων τάξεων στην ιστορία να προσυπέγραφε την εν λόγω αυτάρεσκη φαντασίωση. Ο Μαρξ, όπως είδαμε, πίστευε στην πρόοδο και τον πολιτισμό- ωστόσο θεωρούσε ότι αυτά, τουλάχιστον μέχρι τότε, είχαν αποδειχτεί αχώριστοι σύντροφοι της βαρβαρότητας και του σκοταδισμού.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Μαρξ δεν έμαθε τίποτε από ουτοπιστές διανοητές σαν τον Φουριέ, τον Σαιν- Σιμόν και τον Ρόμπερτ Όουεν. Πέρα από την επ ι- κριτική στάση του, δεν μπορούσε να μην εκτιμήσει κά π ο ιες αξιοθα ύμ α στα προοδευτικές ιδέες τους. (Άλλες πάλι, όχι. Ο Φουριέ, ο οποίος επινόησε τον όρο «φεμινισμός» και σχεδίασε την ιδανική κοινωνική μονάδα έτσι ώστε να περ ιλαμβάνει ακριβώς

102 TERRY EAGLETON

1.620 ανθρώπους, π ίστευε ότι στη μελλοντική κοινωνία η θάλασσα θα μετατρεπόταν σε λεμονάδα. Ο Μαρξ, α πό την άλλη, θα προτιμούσε ένα καλό Riesling.) Ο Μαρξ διαφωνούσε, ανάμεσα σ τ’ άλλα, με την πεποίθηση των ουτοπιστών ότι γ ια να νικήσουν τους αντιπάλους τους αρκούσε η δύναμη των επιχειρημάτων τους. Από τη σκοπιά τους. στην κοινωνία συγκρούονταν ιδέες, όχι υλικά συμφέροντα. Ο Μαρξ, αντιθέτως, έβλεπε με σκεπτικισμό αυτή την πίστη στον ορθολογικό διάλογο. Είχε συνειδητοποιήσει ότι οι ιδέες που επηρεάζουν βαθιά τους ανθρώπους προκύπτουν από την καθημερινή πρακτική τους, όχι από συζητήσεις ανάμεσα σε διανοούμενους. Αν θέλεις να μάθεις τι πραγματικά πιστεύουν οι άνθρωποι, παρατήρησε τι κάνουν, όχι τι λένε.

Ο Μαρξ θεωρούσε τα ουτοπιστικά οράματα περ ισπασμούς από τα πολιτικά καθήκοντα του παρόντος. Η ενέργεια που επενδυόταν σ’ αυτά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί π ιο γόνιμα στην υπηρεσία του πολιτικού αγώνα. Ως υλιστής, ο Μαρξ ήταν καχύποπτος απέναντι σε κάθε ιδέα που είχε απομακρυνθεί από την ιστορική πραγματικότητα και πίστευε ότι αυτή η απομάκρυνση οφειλόταν συνήθως σε πολύ συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους. Οποιοσδήποτε διαθέτει αρκετό ελεύθερο χρόνο μπορεί να σκαρφίζεται και να επεξεργάζετα ι σχέδια γ ια ένα καλύτερο μέλλον, όπως και οποιοσδήποτε μπορεί να συντάσσει ατελείωτα προσχέδια γ ια ένα υπέροχο μυθιστόρημα, που δεν καταφέρνει ποτέ να γράψει αφού είναι απασχολημένος με το να συντάσσει ατελείωτα προσχέδια. Ο Μαρξ δεν επικεντρώνεται στον οραματισμό ενός ιδα


νικού μέλλοντος, αλλά στην επίλυση των αντιθέσεων του παρόντος, οι οποίες εμποδίζουν την έλευση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η επίτευξη αυτού του στόχου θα εξαλείψ ει και την ανάγκη ύπαρξης ανθρώπων σαν κι αυτόν.

Στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία ο Μαρξ γράφει ότι οι επαναστάτες εργάτες «δεν έχουν κάποιο ιδεώδες να πραγματώσουν, αλλά να απελευθερώσουν τα στοιχεία της νέας κοινωνίας, τα οποία κυοφορεί η ίδια η παλιά , αστική κοινωνία».3 Ο πόθος γ ια ένα καλύτερο μέλλον δεν μπορεί απλώς να εξαντλείται σ’ ευχολόγια του τύπου «Δεν θα ήταν ωραία αν...». Για ν ’ αποτελέσει ένα ριζικά διαφορετικό μέλλον κάτι περισσότερο από ανώφελη φαντασίωση, πρέπει όχι μόνο να είναι ευκταίο αλλά και εφικτό· και γ ια να είναι εφικτό, πρέπει να στηρίζεται στα πρα γμ α τικά δεδομένα του παρόντος. Δεν μπορεί απλά να μεταφερθεί στο παρόν από κάποιο πολιτικό εξώτερο διάστημα. Πρέπει να υπάρξει ένας τρόπος διερεύ- νησης ή ακτινογράφησης του παρόντος ο οποίος να αναδείξει το εν δυνάμει μέλλον που βρίσκεται μέσα σ’ αυτό το παρόν. Αλλιώς, το μόνο που επιτυγχάνεις είναι να ενσταλάζεις στους ανθρώπους ανεκπλήρωτες επιθυμίες· και. σύμφωνα με τον Φρόυντ, οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες προκαλούν νευρώσεις.

Άρα το παρόν εμπεριέχει δυνάμεις που μπορούν να οδηγήσουν στο ξεπέρασμά του. Ο φεμινισμός, παραδείγματος χάριν. αποτελεί ένα πολιτικό κίνημα που δρα μεν στο παρόν, αλλά αποσκοπεί σ ’ ένα μέλλον απαλλαγμένο από μεγάλο κομμάτι του π α ρόντος. Σύμφωνα με τον Μαρξ. ο συνδετικός κρίκος

104 TERRY EAGLETON

ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον είναι η εργατική τάξη - η οποία αποτελεί συγχρόνως πραγματικότητα του παρόντος και τον εν δυνάμει μεταμορφω τικό παράγοντά του. Οι πολιτικές χειραφέτησης μπολιάζουν το παρόν με μια πρώτη ικμάδα του μέλλοντος. Γεφυρώνουν, θα λέγαμε, το παρόν με το μέλλον, καθώς συνιστούν σημεία διασταύρωσής τους. Και τόσο το παρόν όσο και το μέλλον τροφοδοτούνται από το παρελθόν, υπό την έννοια των πολύτιμων πολιτικών παραδόσεων γ ια την επιβίωση των οποίων οφείλει κανείς ν ’ αγωνίζεται.

Τπάρχουν και συντηρητικοί ουτοπιστές, όμως η δική τους ουτοπία βρίσκεται στο παρελθόν και όχι στο μέλλον. Από τη σκοπιά τους, η ιστορία ακολουθεί μια θλιβερή πορεία ξεπεσμού α πό κάπο ια χρυσή εποχή που ανάγεται στον Αδάμ, τον Βιργίλιο. τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Σάμιουελ Τζόνσον, τον Τζέφφερσον, τον Ντισραέλι. τη Μ άργκαρετ Θάτσερ ή τον όποιον άλλο. Πρόκειται γ ια μια φετιχιστική αντίληψη του παρελθόντος, αντίστοιχη με την αντίληψη του μέλλοντος από άλλους ουτοπιστές διανο- ητές. Η αλήθεια είναι ότι το παρελθόν δεν υπάρχει περισσότερο από το μέλλον, π α ρ ’ ότι δίνει μια τέ τοια αίσθηση. Ωστόσο υπάρχουν και συντηρητικοί που απορρίπτουν αυτόν τον μύθο της Πτώσης, με το επιχείρημα ότι όλες οι εποχές είναι το ίδιο φρι- κτές. Από τη δική τους σκοπιά, τα καλά νέα είναι ότι τα π ρά γμ ατα δεν χειροτερεύουν· τα κακά νέα είναι ότι αυτό οφείλετα ι στο ότι δεν μπορούν να γίνουν χειρότερα. Η ιστορία κυβερνιέται α πό την ανθρώπινη φύση, η οποία (α) είναι φρικτά ελατ


τω ματική και (β) δεν επ ιδέχετα ι καμία βελτίωση. Είναι απολύτως τρελό -κ α ι σκληρό- το να δελεάζεις επ ιδεικ τ ικ ά τους ανθρώπους με ιδεώδη τα οποία αυτοί είναι εκ φύσεως ανίκανοι να πραγματώσουν. Το μόνο που καταφέρνουν οι ριζοσπάστες είναι να κάνουν τους ανθρώπους να σιχαίνονται τον εαυτό τους. Τους φουσκώνουν το μυαλό με υψηλά ιδανικά, με αποτέλεσμα να τους βυθίζουν στις ενοχές και την απογοήτευση.

Το να ξεκινήσουμε α πό εδώ που είμαστε ίσως δεν ακούγεται και η καλύτερη συνταγή γ ια να επ ιτύχουμε τον μετασχηματισμό του πολιτικού συστήματος. Ενόψει μ ιας τέτο ια ς μεταβολής, το παρόν μοιάζει περισσότερο με εμπόδιο παρά με ευκαιρία. Ό πως παρατήρησε ο στερεοτυπικά αργόστροφος Ιρλανδός όταν ρωτήθηκε από πού πάνε γ ια τον σιδηροδρομικό σταθμό, «Λοιπόν, δεν θα ξεκινούσα από εδώ». Το σχόλιο δεν είναι τόσο παράλογο, κάτι που ισχύει και γ ια τους Ιρλανδούς, όσο ίσως θα σκε- φτούν μερικοί. Σημαίνει «Θα φτάσεις π ιο σύντομα κι εύκολα στον προορισμό σου αν δεν ξεκινήσεις α π ’ αυτό το ακατάλληλο και παράδοξο σημείο». Οι σημερινοί σοσιαλιστές θα μπορούσαν κάλλιστα να συμμεριστούν αυτή την άποψη. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τον παροιμιακό Ιρλανδό να επιθεωρεί τη Ρωσία μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων, με τους τελευταίους να ετοιμάζονται να ξεκινήσουν το έργο της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια πολιορκημένη, απομονωμένη, σχεδόν κατεστραμμένη οικονομικά χώρα, και να αποφαίνεται: «Λοιπόν, δεν θα ξεκινούσα από εδώ».

106 TERRY EAGLETON

Αλλά, φυσικά, δεν υπάρχει άλλο σημείο α π ’ το οποίο να ξεκινήσει κανείς. Το όποιο δ ιαφορετικό μέλλον πρέπει να είναι το μέλλον αυτού του συγκεκριμένου παρόντος. Και το παρόν σύγκειται ως επί το πλείστον από το παρελθόν. Γ ια να διαμορφώ σουμε το μέλλον, δεν διαθέτουμε τίποτε άλλο παρά τα λιγοστά, ανεπαρκή εργαλεία που έχουμε κληρονομήσει από την ιστορία. Και αυτά τα εργαλεία είναι σκεβρωμένα από την αθλιότητα και την εκμετάλλευση μέσω των οποίων τα έχρυμε κληρονομήσει. Ο Μαρξ γράφει στην Κριτική του προγράμματος της Γκότα ότι η νέα κοινωνία θα έχει εκ γενετής χαρακτηριστικά της παλιάς τάξης πραγμάτων, από τη μήτρα της οποίας γεννιέται. Άρα δεν υφίσταται ιδανικό σημείο εκκίνησης. Η πίστη στην ύπαρξη ενός τέτοιου, «καθαρού», σημείου αποτελεί τη φαντασίωση του επονομαζόμενου ακραίου αριστερισμού (τον οποίο ο Λένιν αποκάλεσε «νηπιακή διαταραχή»), που με τον επαναστατικό ζήλο του αρνείται κάθε δοσοληψία με τα συμβιβαστικά εργαλεία του παρόντος: την κοινωνική μεταρρύθμιση, τα συνδικάτα, τα πολιτικά κόμματα, την κοινοβουλευτική δημοκρατία κτλ. Έτσι, ο ακραίος αριστερισμός καταφέρνει, από την έγνοια του να μείνει άσπιλος, να καταλήξει ανίκανος.

Το μέλλον λοιπόν δεν προστίθεται απλά στο π α ρόν, όπως και η εφηβεία δεν προστίθεται απλά στην παιδική ηλικία. Κατά κάποιον τρόπο, το μέλλον ενυπάρχει στο παρόν. Αυτό δεν σημαίνει ότι το όποιο αυτό μέλλον θα έρθει αναπόφευκτα, όπως και δεν μπορεί κανείς να πει με σιγουριά ότι ένα πα ιδ ί θα φτάσει στην εφηβεία. Υπάρχει π ιθανότητα να πε-


θάνει εντω μεταξύ α πό λευχαιμ ία. Σημαίνει όμως ότι. με δεδομένο ένα συγκεκριμένο παρόν, δεν είναι π ιθανό οποιοδήποτε μέλλον. Το μέλλον είναι ανοικτό, αλλά όχι απόλυτα ανοικτό. Δεν θα μπορούσε να συμβεί οτιδήποτε. Το πού θα βρίσκομαι σε δέκα λεπτά εξαρτάται, μεταξύ άλλων, από το πού βρίσκομαι τώρα. Το να βλέπει κανείς το μέλλον ως εν δυνάμει κατάσταση μέσα στο παρόν δεν είναι το ίδιο με το να βλέπει το αβγό ως εν δυνάμει κοτόπουλο. Αν το αβγό δεν σπάσει πρόωρα ή δεν γίνει βραστό γ ια να φαγωθεί σε κάποιο πικνίκ, θα μετατραπεί σε κοτόπουλο χάρη σ ’ έναν νόμο της Φύσης· αλλά το αν ο σοσιαλισμός θα διαδεχτεί τον καπιταλισμό δεν εξαρτάται από τη Φύση. Το παρόν εμπεριέχει πολλά διαφορετικά εν δυνάμει μέλλοντα, άλλα περισσότερο ελκυστικά και άλλα πολύ λιγότερο.

Μια τέτοια αντίληψη γ ια το μέλλον προστατεύει κατά των απατηλών θεωρήσεών του. Εξοβελίζει, π α ραδείγματος χάριν, την επηρμένη «εξελικτικιστική» άποψη γ ια το μέλλον ως επαυξημένο παρόν. Υπ’ αυτό το πρίσμα, το μέλλον είναι απλώ ς το παρόν σε μεγέθυνση. Ως τέτοιο, σε γενικές γραμμές, αρέ- σκονται να βλέπουν το μέλλον οι εξουσιαστές μας- ως βελτίωση μεν, αλλά και ως βολική συνέχεια του παρόντος. Οι δυσάρεστες εκπλήξεις θα περιοριστούν στο ελάχιστο. Δεν θα υπάρχουν συμφορές ή βίαιες μεταβολές, παρά μόνο μια σταθερή βελτίωση όσων ήδη διαθέτουμε. Η συγκεκριμένη άποψη ήταν γνωστή μέχρι πρόσφατα ως το «τέλος της ιστορίας», ώσπου οι ακραίοι ισλαμιστές χάλασαν το γλυκό βάζοντας εκ νέου σε κίνηση την ιστορία. Θα μπορούσαμε επ ί

108 TERRY EAGLETON

σης να την αποκαλέσουμε «θεω ρία του χρυσόψ αρου», καθώς ονειρεύεται μια ύπαρξη ασφαλή αλλά μονότονη - όπως δηλαδή φαίνετα ι να είναι η ζωή των χρυσόψαρων. Πρεσβεύει την απαλλαγή από τις δραματικές αναστατώσεις, με αντίτιμο την απόλυτη πλήξη. Αποτυγχάνει έτσι να δει ότι το μέλλον αφενός ενδέχεται να αποδειχτεί πολύ χειρότερο από το παρόν και αφετέρου σε κάθε περίπτωση θα διαφέρει παρασάγγας από αυτό. Η έκρηξη των αγορών πριν από λίγα χρόνια οφειλόταν, μεταξύ άλλων, στο ότι αυτές βασίζονταν σε μοντέλα που προϋπέθεταν ότι το μέλλον θα έμοιαζε πολύ με το παρόν.

Ο σοσιαλισμός, αντιθέτως, αντιπροσωπεύει υπό μία έννοια μια αποφ ασ ιστική ρήξη με το παρόν. Η ιστορία πρέπει να συντρίβει και να οικοδομηθεί εκ νέου - όχι γ ια τί οι σοσιαλιστές είναι α ιμοδιψή κτήνη που δεν ακούν τη φωνή της μετριοπάθειας κι επιλέγουν αυθαίρετα την επανάσταση από τη μεταρρύθμιση, αλλά γ ιατί η αρρώστια που πρέπει να θεραπευτεί είναι εξαιρετικά βαριά. Λέω «ιστορία», ωστόσο στην πραγματικότητα ο Μαρξ αποφεύγει να τιμήσει με τον συγκεκριμένο τίτλο όλα ανεξαιρέτως όσα έχουν συμβεί. Θεωρεί πως ό,τι έχουμε γνωρίσει μέχρι στιγμής συνιστά «προϊστορία» - δηλαδή εναλλαγή διαφόρω ν μορφών καταπίεσης και εκμετάλλευσης του ανθρώπου. Η μοναδική αληθινά ιστορική πράξη θα ήταν να ξεκόψουμε από αυτή τη ζοφερή αφήγηση και να χαράξουμε τον δρόμο της γνήσιας ιστορίας. Ως σοσιαλιστής, οφείλεις να είσαι σε θέση να εξηγήσεις με κάποιες τουλάχιστον λεπτομέρειες το πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο και


τι είδους θεσμούς θα συνεπαγόταν. Αν όμως η νέα κοινωνική τάξη πραγμάτω ν πρόκειται να είναι αυθεντικά μεταμορφωτική, τίθεται εκ των πραγμάτω ν ένα αυστηρό όριο στο πόσα μπορείς να π ε ις γ ι ’ αυτήν επ ί του παρόντος. Σε τελική ανάλυση, γ ια να περ ιγράφ ουμε το μέλλον δεν διαθέτουμε παρά μόνο τα δεδομένα του παρελθόντος ή του π α ρ ό ντος· εξάλλου, ένα μέλλον που θα διαφέρει ριζικά από το παρόν θα αποτελέσει αναπόφευκτα μέγιστη πρόκληση γ ια τα γλωσσικά εκφραστικά μέσα μας. Όπως σχολιάζει ο ίδιος ο Μαρξ στη Δεκάτη Ογδόη Μ πρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, «εκεί [στο σοσιαλιστικό μέλλον] το περιεχόμενο υπερβαίνει τη μορφή». Ο Ρέυμοντ Γουίλλιαμς εκφράζει ουσιαστικά την ίδια άποψη στο έργο του Κουλτούρα και κοινωνία 1780-1950 : «Οφείλουμε να προσχεδιάσουμε ό,τι επ ιδέχετα ι προσχεδίασμά, αποφασίζοντας από κοινού. Ωστόσο η αντίληψή μας γ ια την έννοια της κουλτούρας είναι σωστή όταν μας υπενθυμίζει ότι ουσιαστικά είναι αδύνατον να προσχεδιάσουμε εντελώς μια κουλτούρα. Οφείλουμε να εξασφαλίσουμε τα μέσα επιβίωσης και κοινωνικής συμβίωσης. Αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ή να προεξοφλήσουμε πώ ς θα διαμορφωθεί η ζωή μας με αυτά τα μέσα».4

Μ πορούμε να το θέσουμε και αλλιώς. Αν ό,τι έχει συμβεί μέχρι τώρα συνιστά «προϊστορία», αυτή είναι σίγουρα πιο προβλέψιμη από τη γνήσια ιστορία όπω ς την αντιλαμβάνεται ο Μαρξ. Αν θελήσουμε να ερευνήσουμε οποιοδήποτε κομμάτι του ιστορικού παρελθόντος μας, θα δ ιαπιστώ σουμε εν μέρει πράγματα που ήδη γνωρίζουμε. Θα διαπιστώσουμε,

n o TERRY EAGLETON

παραδείγματος χάριν, ότι η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων στην εκάστοτε ιστορική περίοδο περνά τη ζωή της μοχθώντας ανώφελα προς όφελος μιας κυβερνώσας ελίτ. Θα δ ιαπ ιστώ σουμε ότι το πολ ιτικό κράτος, σε κάθε μορφή του, χρησιμοποιεί κατά καιρούς βία γ ια να συντηρήσει την υπόσταση και την εξουσία του. Θα διαπιστώσουμε ότι οι μύθοι, η κουλτούρα και η σκέψη της εκάστοτε περιόδου νομιμοποιούν με διάφορους τρόπους αυτή την κρατική υπόσταση και εξουσία. Επίσης, θα διαπιστώσουμε πιθανότατα κάποια μορφή αντίστασης κατά του άδικου αυτού συστήματος από εκείνους που υφίστανται την εν λόγω εκμετάλλευση.

Είναι πολύ π ιο δύσκολο να πει κανείς τι θα συμ- βεί όταν εκλείψουν αυτά τα δεσμά της ανθρώπινης αυτοπραγμάτω σης. Γιατί τότε οι άνθρωποι θα ε ίναι πολύ π ιο ελεύθεροι να συμπεριφέρονται όπως επιθυμούν - εντός, πάντοτε, των ορίων της αμοιβα ίας υπευθυνότητάς τους. Αν αυτό σημαίνει ότι θα περνούν περισσότερο χρόνο σε δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, όπω ς τ ις ονομάζουμε σήμερα, τότε γίνεται ακόμη πιο δύσκολη η πρόβλεψη της συμπεριφοράς τους. Λέω «δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, όπως τις ονομάζουμε σήμερα», γιατί αν χρησιμοποιούσαμε τον πλούτο που παράγετα ι από τον καπιταλισμό γ ια να απαλλάξουμε από την εργασία μεγάλο αριθμό ανθρώπων, τότε δεν θα αποκαλού- σαμε τις δραστηριότητες με τις οποίες θα ασχολούνταν πλέον αυτοί οι άνθρωποι «ελεύθερου χρόνου». Η ιδέα του ελεύθερου χρόνου εξαρτάτα ι α πό την ύπαρξη της αντίθετής της (εργασία) - αντίστοιχα,

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ I I I

δεν θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον πόλεμο αν δεν δ ιαθέταμε κάποια έννοια της ειρήνης. Δεν π ρέπει επίσης να ξεχνάμε πως οι λεγάμενες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου μπορεί να είναι π ιο επ ίπονες και απαιτητικές από την εργασία σε ανθρακωρυχείο. Το επισημαίνει και ο ίδιος ο Μαρξ. Προς απογοήτευση κάποιων αριστερών, το ότι δεν θα είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται δεν συνεπάγεται ότι θα είναι όλη μέρα αραχτοί και θα καπνίζουν χόρτο.

Ας εξετάσουμε κ α τ’ αναλογία τη συμπεριφορά των ανθρώπων στη φυλακή. Είναι αρκετά εύκολο να πει κανείς τι κάνουν κατά τη διάρκεια της ημέρας οι φυλακισμένοι, αφού οι δραστηριότητές τους είναι αυστηρά προκαθορισμένες. Οι δεσμοφύλακες, προκειμένου να μη βρεθούν απολογούμενοι ενώπιον του διευθυντή, φροντίζουν να γνωρίζουν με αρκετά μεγάλη ακρίβεια και βεβαιότητα πού θα βρίσκονται οι φυλακισμένοι, φερ’ ειπείν, την Τετάρτη στις 5 το απόγευμα. Όταν όμως οι κατάδικοι αποφυλακιστούν και επιστρέφουν στην κοινωνία, δυσκολεύει πολύ η παρακολούθησή τους - εκτός αν αυτή είναι ηλεκτρονική. Μ εταβαίνουν, θα λέγαμε, από την «προϊστορία» της κάθειρξής τους στη γνήσια ιστορία, κάτι που σημαίνει ότι πλέον η ύπαρξή τους καθορίζεται ελεύθερα από τους ίδιους και όχι από εξω τερικές δυνάμεις. Κατά τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός συνιστά το σημείο όπου ξεκινάμε συλλογικά να καθορίζουμε οι ίδιοι το πεπρω μένο μας. Πρόκειται γ ια την άσκηση της δημοκρατίας ως υπέρτατου καθήκοντος και όχι ως (κατά κανόνα) πολιτικής παρω δίας. Και το ότι στον σοσιαλισμό οι άνθρωποι θα είναι πιο ελεύθεροι

112 TERRY EAGLETON

σημαίνει πως θα είναι π ιο δύσκολο να πει κανείς τι θα κάνουν την Τετάρτη στις 5 το απόγευμα.

Έ να αυθεντικά δ ιαφορετικό μέλλον δεν μπορεί να α ποτελεί ούτε απλή επέκταση του παρόντος ούτε απόλυτη ρήξη με αυτό. Στην περ ίπτω ση της απόλυτης ρήξης, πώ ς θα το αναγνωρίζαμε καν; Και στην περίπτωση που θα μπορούσαμε να το περ ιγράφουμε σχετικά εύκολα με τη γλώσσα του παρόντος, υπό ποια έννοια θα ήταν αυθεντικά διαφορετικό; Η μαρξική ιδέα της χειραφέτησης απορρίπτει τόσο την ομαλή συνέχεια όσο και την απόλυτη ρήξη. Τπ’ αυτή την έννοια, ο Μαρξ αποτελεί ένα πλάσμα εξα ιρετικά σπάνιο: οραματιστής και ταυτόχρονα νηφάλιος ρεαλιστής. Στρέφεται από τις φαντασιώσεις γ ια το μέλλον στις πεζές δ ιεργασίες του παρόντος· αλλά εκεί ακριβώς ανακαλύπτει τη δυναμική ενός εξα ιρετικά εμπλουτισμένου μέλλοντος, που περιμένει να πραγματω θεί. Είναι π ιο σκυθρωπός απέναντι στο παρελθόν α πό πολλούς διανοητές. αλλά π ιο α ισ ιόδοξος από τους περισσότερους όσον αφορά το τι μέλλει γενέσθαι.

Εν προκειμένω. ρεαλισμός και όραμα πηγαίνουν χέρι χέρι: βλέποντας το παρόν όπως αληθινά είναι, το αντικρίζεις υπό το φως της δυνητικής μεταμόρφωσής του. Αλλιώς, απλά δεν το βλέπεις σωστά, όπως αντίστοιχα δεν μπορείς να κατανοήσεις πλήρως τι σημαίνει να είναι κανείς μωρό αν δεν αντιληφθείς ότι το τελευταίο συνιστά έναν εν δυνάμει ενήλικα. Ο καπιταλισμός έχει γεννήσει εκπληκτικές δυνάμεις και δυνατότητες, στις οποίες όμως θέτει ο ίδιος εμπόδια· γ ι ’ αυτόν τον λόγο ο Μαρξ μπορεί να είναι α ισ ιόδο


ξος, αλλά όχι πρόσχαρος υπέρμαχος της Προόδου, και στυγνός ρεαλιστής, αλλά όχι κυνικός ή ηττοπαθής. Το τραγικό όραμα συνεπάγεται ότι αντικρίζεις σταθερά καταπρόσωπο το χειρότερο και ταυτόχρονα έτσι το υπερβαίνεις. Ο Μαρξ, όπως είδαμε, είναι από ορισμένες απόψεις τραγικός στοχαστής, πράγμα που δεν σημαίνει όμως πεσιμιστής.

Οι μαρξιστές είναι πραγματιστές που αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την υψηλόφρονα ηθικολογία και με άκρα επιφύλαξη τον ιδεαλισμό. Όντας εκ φύσεως φιλύποπτοι, τείνουν να αναζητούν τα υλικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από την παραπλανητική πολιτική ρητορική. Αντιλαμβάνονται τις ανιαρές, συνήθως μοχθηρές δυνάμεις που υποκρύπτονται κάτω από τα καλοκάγαθα λόγια και τα συναισθηματικά οράματα. Λειτουργούν όμως έτσι, επειδή θεωρούν τους ανθρώπους ικανούς γ ια καλύτερα πρά γμ ατα και θέλουν να τους ελευθερώσουν από τις εν λόγω δυνάμεις. Ο πραγματισμός τους λοιπόν συνδυάζεται με π ίστη στην ανθρωπότητα. Ο υλισμός είναι τόσο προσγειωμένος ώστε να μην παρασύρεται από την υποκριτικά μεγαλόπνοη ρητορική, αλλά και τόσο α ισιόδοξος ότι τα πράγματα μπορούν να βελτιωθούν ώστε να μη γ ίνετα ι κυνικός. Έχουν υπάρξει και χειρότεροι συνδυασμοί στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Σκεφτείτε το προκλητικό φοιτητικό σύνθημα του Μάη του ’68: «Ας είμαστε ρεαλιστές: ας α πα ιτή σουμε το αδύνατο!». Υπερβολικό αλλά ακριβές. Από ρεαλιστική σκοπιά, η αναμόρφωση της κοινωνίας υπερβαίνει τις δυνάμεις του κρατούντος συστήματος, και υ π ’ αυτή την έννοια είναι αδύνατη. Αλλά η πεποί

114 TERRY EAGLETON

θηση ότι ο κόσμος μπορεί κατ’ αρχήν να βελτιωθεί σε μεγάλο βαθμό είναι ρεαλιστική. Όσοι χλευάζουν την ιδέα ότι είναι εφικτή μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή είναι πέρα γ ια πέρα φαντασιοκόποι. Οι αληθινοί αι- θεροβάμονες είναι εκείνοι που αρνούνται ότι μπορεί ποτέ να συμβεί κάτι περισσότερο από αποσπασματικές αλλαγές. Αυτός ο ισχυρογνώμονας πρα γμ ατισμός αποτελεί αυταπάτη του ίδιου μεγέθους με το να πιστεύεις ότι είσαι η Μαρία Αντουανέττα. Τέτοιοι τύποι κινδυνεύουν πάντοτε να πιαστούν στον ύπνο από την ιστορία. Ορισμένοι ιδεολόγοι της φεουδαρχίας, παραδείγματος χάριν, αρνούνταν ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν να ευδοκιμήσει ένα «αφύσικο» οικονομικό σύστημα σαν τον καπιταλισμό. Τπάρχουν επίσης εκείνοι οι θλιβεροί, αυταπατώ μενοι τύποι που ζουν με την παραίσθηση ότι με την πάροδο του χρόνου και με μεγαλύτερη προσπάθεια ο καπιταλισμός θα δημιουργήσει εντέλει έναν κόσμο αφθονίας γ ια όλους. Κατά την άποψή τους, το ότι αυτή η εξέλιξη δεν έχει ήδη προκύψει αποτελεί απλώς ένα ατυχές συμβάν. Δεν βλέπουν ότι η ανισότητα αποτελεί φυσικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, όπως ακριβώς ο ναρκισσισμός και η μεγαλομανία αποτελούν φυσικά χαρακτηριστικά του Χόλλυγουντ.

Ο Μαρξ διαπιστώνει στο παρόν μια θανάσιμη σύγκρουση συμφερόντων. Αλλά ενώ ένας ουτοπιστής διανοητής ενδεχομένως θα μας προέτρεπε να την υπερβούμε εν ονόματι της αγάπης και της αδελφοσύνης, ο Μαρξ ακολουθεί πολύ διαφορετικό δρόμο. Πιστεύει κι αυτός στην αγάπη και την αδελφοσύνη, αλλά όχι στο ότι αυτές θα επιτευχθούν μέσω κά-


πο ια ς κάλπικης αρμονίας. Εκείνοι που ζουν υπό καθεστώς εκμετάλλευσης και φτώχειας δεν πρέπει να εγκαταλείψ ουν τα συμφέροντά τους, όπω ς θα ήθελαν τα αφεντικά τους, αλλά να τα διεκδικήσουν μέχρι τέλους. Μόνο έτσι θα μπορούσε να προκόψει μ ια κοινωνία πέρα από το ιδιοτελές ατομικό συμφέρον. Δεν είναι καθόλου μεμπτή η ιδιοτέλεια όταν η εναλλακτική επιλογή σου είναι να αγκαλιάζεις τις αλυσίδες σου δήθεν από αυτοθυσία.

Ενδεχομένως οι επικριτές του Μαρξ να βρίσκουν δυσάρεστη αυτή την έμφαση στα ταξικά συμφέροντα. Πάντως δεν μπορούν να τον κατηγορήσουν ότι πλασάρει μια ανυπόφορα ειδυλλιακή εικόνα της ανθρώπινης φύσης. Μόνο αν ξεκινήσεις από το ελαττω ματικό παρόν και υποταχτείς στην εκφυλισμένη λογική του, μπορείς να ελπίζεις ότι θα το μεταμορφώσεις και θα το ξεπεράσεις. Αυτό αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικό του π αραδοσιακού τραγικού πνεύματος. Μόνο αν α ποδεχτείς ότι οι αντιθέσεις ανήκουν στη φύση της ταξικής κοινωνίας, όχι αν τις αρνείσαι μ ’ ένα πνεύμα γαλήνιας αδιαφορίας, θα μπορέσεις να απαγκιστρώσεις τον ανθρώπινο πλούτο από τα νύχια των λίγων προς όφελος όλων. Εκεί ακριβώς όπου η λογική του παρόντος αποτυγχάνει, γίνετα ι αδιέξοδη και αντιφατική, ο Μαρξ ανακαλύπτει μ ’ εκπληκτικό τρόπο την υπόσχεση ενός λαμπρά μεταμορφωμένου μέλλοντος. Η αληθινή εικόνα του μέλλοντος είναι η αποτυχία του παρόντος.

Ο μαρξισμός, σύμφωνα με πάμπολλους επ ικρ ιτές του, υπερεξιδανικεύει την ανθρώπινη φύση. Καλλι

116 TERRY EAGLETON

εργεί το ανόητο όνειρο ενός μέλλοντος στο οποίο οι πάντες θα συνεργάζονται αρμονικά σε πνεύμα αμοιβαίας συντροφικότητας. Η αντιπαλότητα, ο φθόνος, η ανισότητα, η βία, η επιθετικότητα και ο ανταγωνισμός θα έχουν εξαλειφθεί από προσώπου γης. Στην πραγματικότητα, ούτε λέξη στα γρ απ τά του Μαρξ δεν δικαιολογεί αυτή την αλλόκοτη άποψη, αλλά μεγάλη μερίδα των επικριτών του δεν είναι πρόθυμοι να χαλάσουν τη ζαχαρένια τους μόνο και μόνο γ ια να εναρμονιστούν με τα γεγονότα. Είναι πεπεισμένοι ότι ο Μαρξ ευαγγελίστηκε μια ενάρετη κατάσταση της ανθρωπότητας, τον κομουνισμό, στης οποίας το ύψος θα είχε ίσως πρόβλημα να αρθεί ακόμη και ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Χάριν αυτού του ουτοπιστικού οράματος ο Μαρξ παρέβλεψε, είτε από σκοπιμότητα είτε από επιπολαιότητα, τον ελαττωματικό, ανέντιμο και διαρκώς ανικανοποίητο χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης.

Ορισμένοι μαρξιστές αντέτειναν ότι ο Μαρξ παρέβλεψε την ανθρώπινη φύση επειδή δεν πίστευε στη συγκεκριμένη ιδέα. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η έννοια της ανθρώπινης φύσης αποτελεί απλώς ένα εργαλείο πολιτικού ελέγχου. Η χρήση της έννοιας αυτής υπονοεί ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ψυχικά αδύναμα, διεφθαρμένα, ιδιοτελή πλάσματα και ότι αυτό αποτελεί μια διαχρονική ιστορική αλήθεια που προεξοφλεί την αποτυχία οποιασδήποτε ριζοσπαστικής αλλαγής. Η φράση «Δεν μπορείς ν ’ αλλάξεις την ανθρώπινη φύση» εκφράζει μία από τις π ιο συνηθισμένες ενστάσεις κατά της επαναστατικής πολιτικής. Απέναντι σ ’ αυτή, ορισμένοι μαρξιστές έχουν επ ιμεί


νει ότι δεν υπάρχει κάποια αμετάβλητη ουσία των ανθρώπινων όντων. Κατά τη γνώμη τους, η ιστορία μας μας κάνει αυτό που είμαστε, όχι η φύση μας· και δεδομένου ότι η ουσία της ιστορίας είναι η μεταβολή, μπορούμε να μεταμορφώσουμε τον εαυτό μας μεταβάλλοντας τις ιστορικές μας συνθήκες.

Ο ίδιος ο Μαρξ δεν συμφωνούσε απολύτω ς μ ’ αυτή την «ιστορικιστική» προσέγγιση. Τα στοιχεία δείχνουν ότι π ίστευε στην ύπαρξη μιας ανθρώπινης φύσης - και πολύ καλά έκανε, όπως υποστηρίζει σ ’ ένα εξα ιρετικό βιβλίο του ο Νόρμαν Γκεράς.5 Δεν θεωρούσε ότι έτσι έθετε σε δεύτερη μοίρα το άτομο. Απεναντίας, έβλεπε τη μοναδική ατομικότητά μας ως ένα παράδοξο χαρακτηριστικό της κοινής μας φύσης. Στα πρώ ιμα γρ απ τά του ο Μαρξ αναφέρεται στην «ουσία του ανθρώπινου είδους», όπως την ονομάζει, η οποία αποτελεί στην πραγματικότητα μια υλιστική εκδοχή της ανθρώπινης φύσης. Εξαιτίας της φύσης των υλικών σωμάτων μας. είμαστε ζώα ευάλωτα, που μοχθούν γ ια την επιβίωσή τους, που έχουν κοινωνικότητα και γενετήσ ιες επιθυμίες, που επ ικο ινωνούν, που εκφράζονται μέσω της τέχνης, ζώα που χρειάζονται μεν το ένα το άλλο γ ια να επιβιώσουν, αλλά βρίσκουν ικανοποίηση και πληρότητα σ ’ αυτή τη μεταξύ τους συναναστροφή πέρα και πάνω από την κοινωνική χρησιμότητά της. Ας μου επ ιτρα πεί εδώ να παραθέσω ένα παλιότερο σχόλιό μου: «Εάν ένα άλλο πλάσμα μπορεί κ α τ’ αρχήν να μας μιλάει, να αναλαμβάνει σωματική εργασία από κοινού μ ’ εμάς, να αναπτύσσει σεξουαλικές σχέσεις μαζί μας, να παράγει κάτι που μοιάζει αμυδρά με τέχνη, που

118 TERRY EAGLETON

δείχνει, δηλαδή, αρκετά μάταιο, αν μπορεί να υποφέρει, να α στειεύετα ι και να πεθαίνει, τότε. από τα βιολογικά αυτά δεδομένα, συμπεραίνουμε έναν τεράστιο αριθμό ηθικών, ακόμη και πολιτικών συνεπειώ ν».0 Αυτή η προσέγγιση, η οποία είναι γνωστή ως φιλοσοφική ανθρωπολογία, είναι μάλλον εκτός μόδας στις μέρες μας· ωστόσο ο Μαρξ την ακολούθησε στα πρώ ιμα έργα του, και δεν έχουμε κάποια σοβαρή ένδειξη ότι αργότερα την εγκατέλειψε.

Ε πειδή είμασ τε όντα που μοχθούν, επ ιθυμούν και εκφράζονται γλωσσικά, έχουμε την ικανότητα να μεταμορφώνουμε τις συνθήκες ύπαρξής μας μέσα στη διεργασία που ονομάζουμε ιστορία. Σ ’ αυτή την πορεία μας, μεταμορφώνουμε επίσης τον εαυτό μας. Με άλλα λόγια, η αλλαγή δεν είναι ασυμβίβαστη με την ύπαρξη ανθρώπινης φύσης· απεναντίας, οφείλει την ύπαρξή της στο γεγονός ότι είμαστε δημιουργικά. απρόβλεπτα και ατελή όντα. Δεν ισχύει το ίδιο, α π ’ όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, όσον αφορά τις νυφίτσες. Εξαιτίας της φύσης των υλικών σωμάτων τους οι νυφίτσες δεν έχουν ιστορία ούτε πολιτική - εκτός κι αν μας ρίχνουν στάχτη στα μάτια με κάποιον παμπόνηρο τρόπο. Δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε ότι μπορεί μια ωραία πρω ία ν’ αποφασίσουν να μας κυβερνήσουν - αν και κατά πάσα π ιθα νότητα θα τα κατάφερναν πολύ καλύτερα α π ’ ό,τι οι σημερινοί ηγέτες μας. Απ’ όσο γνωρίζουμε, οι νυφίτσες δεν μπορούν να γίνουν κοινωνικοί δημοκράτες ούτε υπερεθνικιστές. Τα ανθρώπινα όντα όμως είναι εκ φύσεως πολιτικά ζώα - όχι μόνο επειδή διαβιούν σε κοινότητες, αλλά κι επειδή χρειάζονται κάποιο


σύστημα οργάνωσης και ρύθμισης της υλικής ζωής τους. Επίσης, χρειάζονται κάποιο σύστημα οργάνωσης και ρύθμισης της σεξουαλικής ζωής τους. Έ νας λόγος γ ι ’ αυτό είναι ότι η σεξουαλικότητα μπορεί να επιφέρει μεγάλη κοινωνική αναστάτωση. Η επιθυμία, λόγου χάριν, δεν σέβεται καθόλου τις κοινωνικές διακρίσεις. Αλλά αυτό είναι κι ένας λόγος γ ια τον οποίο τα ανθρώπινα όντα χρειάζονται την πολιτική. Ο τρόπος με τον οποίο παράγουν την υλική ύπαρξή τους έχει μέχρι στιγμής προκαλέσει εκμετάλλευση και ανισότητα, οπότε χρειάζετα ι ένα πολιτικό σύστημα γ ια να θέτει υπό έλεγχο τις παρεπόμενες συγκρούσεις. Επίσης, τα ανθρώπινα όντα διαθέτουν εκ φύσεως ποικίλους τρόπους να τα αναπαριστάνουν συμβολικά όλα αυτά, μέσα από την τέχνη, τον μύθο και την ιδεολογία.

Κ ατά τον Μαρξ, είμαστε εξοπλισμένοι λόγω της υλικής φύσης μας με ορισμένες δυνάμεις και ικανότητες. Και είμαστε ανθρώπινοι στον μέγιστο βαθμό όταν αξιοποιούμε ελεύθερα αυτές τις δυνάμεις ως αυτοσκοπό και όχι ως μέσα γ ια την επιδίωξη κάποιου σκοπού. Αυτές οι δυνάμεις και ικανότητες έχουν πάντοτε συγκεκριμένη ιστορική διάσταση· ωστόσο το θεμέλιό τους είναι το σώμα μας. και ορισμένες παρουσιάζουν ελάχιστες πολιτισμικές διακυμάνσεις. Δύο άτομα από πολύ διαφορετικές κουλτούρες, τα οποία δεν μιλούν το ένα τη γλώσσα του άλλου, μπορούν εύκολα να συνεργαστούν σε π ρα κτικές εργασίες. Αυτό οφείλετα ι στο ότι το κοινό φυσικό σώμα τους παράγει το δικό του σύνολο υποθέσεων. προσδοκιών και αντιληπτικών σχημάτων.7

120 TERRY EAGLETON

Σε όλες τις ανθρώπινες κουλτούρες υπάρχει θλίψη και ενθουσιασμός, εργασία και σεξουαλικότητα, φ ιλία και έχθρα, καταπίεση και αδικία, αρρώστια και θνητότητα, οικογενειακή συγγένεια και τέχνη. Είναι αλήθεια ότι όλα αυτά μπορεί να διαφέρουν πολύ από κουλτούρα σε κουλτούρα. Το γεγονός του θανάτου δεν α ντιμετω πίζετα ι με τον ίδιο τρόπο στο Μ αντράς και στο Μ άντσεστερ. Όμως πεθαίνουμε ούτως ή άλλως. Ο Μαρξ γράφει στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα ότι «ο άνθρωπος αποτελεί αντικειμενικό, αισθαντικό ον, και κατά συνέπεια ον που πάσχει - κι επειδή συναισθάνεται ότι πάσχει, ον που βιώνει πάθος». Θεωρεί τον θάνατο μια οδυνηρή νίκη του είδους επάνω στο άτομο. Έ χει σημασία γ ια τους ανθρώπους, γράφ ει στο Κεφάλαιο, το αν πεθαίνουν πρόω ρα, το αν ζουν λιγότερο εξα ιτίας υπερβολικά σκληρού εργασιακού μόχθου, δυστυχημάτων ή ασθενειών. Ίσως ο κομουνισμός να επ ιτύ χει την εξάλειψη της υπερβολικά σκληρής εργασίας, ωστόσο είναι δύσκολο να π ιστέψ ουμε ότι ο Μαρξ οραματιζόταν μια κοινωνική τάξη πραγμάτων α παλλαγμένη από δυστυχήματα και ασθένειες - όπως δεν την οραματιζόταν και απαλλαγμένη από τον θάνατο.

Αν δεν μοιάζαμε ειδολογικά σε τέτοιον βαθμό, το σοσιαλιστικό όραμα της παγκόσμιας συνεργασίας θα ήταν ανεδαφικό. Ο Μ αρξ μιλάει στον πρώ το τόμο του Κεφαλαίου γ ια την «ανθρώπινη φύση γενικά, κι έπειτα ... όπως αυτή τροποποιείται στην εκάστοτε ιστορική εποχή». Ο άνθρωπος παραμένει σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητος στην πορεία της ιστορίας. Αυτό το γεγονός ο μετανεωτερισμός είτε το αρνείται είτε


το περιφρονεί ως επουσιώδες· εν μέρει επειδή δ ια κατέχετα ι από παράλογη προκατάληψη κατά της Φύσης και της βιολογίας, εν μέρει επειδή θεωρεί ότι κάθε λόγος περί φύσης αποτελεί άρνηση της αλλαγής8 και εν μέρει επειδή τείνει να πιστεύει ότι κάθε αλλαγή είναι κάτι θετικό ενώ κάθε μονιμότητα κάτι αρνητικό. Ως προς το τελευταίο σημείο, έρχεται να συμπλεύσει με τους απανταχού καπιταλιστές «εκσυγχρονιστές». Η αλήθεια -υπερβολικά κοινότοπη γ ια να την εκτιμήσουν οι δ ιανοούμενοι- είναι ότι υπάρχουν και καταστρεπτικά είδη αλλαγής, όπως υπάρχουν και ευεργετικά είδη μονιμότητας. Θα ήταν κρίμα, π αρ α δείγμ α το ς χάριν, να κα ίγονταν αύριο όλοι οι αμπελώνες της Γαλλίας, όπως θα ήταν κρίμα να κρατούσε μόνο τρεις εβδομάδες μια μη σεξιστική κοινωνία.

Οι σοσιαλιστές μιλούν συχνά γ ια καταπίεση, αδικία και εκμετάλλευση. Αν όμως η ανθρωπότητα δεν είχε γνωρίσει τίποτε άλλο, δεν θα ήμασταν σε θέση να προσδιορίσουμε αυτές τις έννοιες ως αρνητικές, αφού θα αποτελούσαν α πλά τη φυσική μας κατάσταση. Μπορεί να μην τις είχαμε καν ονομάσει. Για να δεις μια σχέση ως σχέση εκμετάλλευσης, πρέπει να έχεις κάποια ιδέα γύρω από το πώς θα έμοιαζε μια σχέση χωρίς εκμετάλλευση. Προκειμένου να έχεις αυτή την ιδέα, δεν χρειάζετα ι να επ ικαλεστείς την ανθρώπινη φύση. Μ πορείς να επ ικ αλεσ τε ίς τους ιστορικούς παρά γοντες. Ε ίναι εύλογο ωστόσο το να ισχυριστούμε ότι κά π ο ια φυσικά γνω ρίσματα μας λειτουργούν από αυτή την άποψη κανονιστικά. Λόγου χάριν, όλα τα ανθρώπινα όντα γεννιούνται

122 TERRY EAGLETON

«πρόω ρα». Επί μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τη γέννησή τους, είναι ανίκανα να τα βγάλουν πέρα μόνα τους, κι έτσι έχουν ανάγκη μια παρατεταμένη περίοδο ανατροφής. (Ορισμένοι ψυχαναλυτές υποστηρίζουν ότι αυτή ακριβώς η παρατεταμένη περ ίοδος φροντίδας αναστατώ νει τόσο πολύ την ψυχή μας στη μ ετέπειτα ζωή μας. Αν τα νεογέννητα μπορούσαν ευθύς εξαρχής να σταθούν στα πόδια τους και να τραβήξουν τον δρόμο τους με τις δικές τους δυνάμεις, θα αποφεύγαμε μεγάλο μέρος της ταλαιπωρίας που συνοδεύει την ενήλικη ζωή. και όχι μόνο υπό την έννοια ότι θα γλιτώναμε τις τσιρίδες που δεν μας αφήνουν να κοιμηθούμε.) Τα βρέφη, ακόμη και στην περίπτωση που οι γονείς τους ή οι κηδεμόνες τους συμπεριφέρονται απαίσ ια, αφομοιώνουν πολύ γρήγορα μια αίσθηση του τι σημαίνει να νοιάζεται κανείς γ ια τους άλλους. ΓΓ αυτόν τον λόγο. μεταξύ άλλων, ενδέχεται αργότερα να μπορούν να προσδιορίσουν έναν ολόκληρο τρόπο ζωής ως παγερά αδιάφορο απέναντι στις ανθρώπινες ανάγκες. Τπ’ αυτή την έννοια, η πρόωρη γέννησή μας αποκτάει πολιτική σημασία.

Οι ανάγκες που συνδέονται στενά με την επιβίωσή μας και την υγεία μας, όπως οι ανάγκες διατροφής, στέγασης, φιλικής συναναστροφής, αποφ υγής της υποδούλωσης ή της κακομεταχείρισης κτλ.. μπορούν να αποτελέσουν μια βάση πολιτικής κριτικής, υπό την έννοια ότι οποιαδήποτε κοινωνία αποτυγχάνει να τις καλύψει είναι εξόφθαλμα ελλιπής. Μπορούμε, φυσικά, να στηλιτεύσουμε τέτοιες κοινωνίες μ ’ επ ιχειρήματα που να έχουν π ιο τοπικό ή πολιτισμικό


χαρακτήρα. Όμως το επ ιχείρημα ότι αφήνουν ανικανοποίητες μερικές από τις π ιο ζωτικές α πα ιτή σεις της φύσης μας έχει μεγαλύτερη ισχύ. Άρα είναι λάθος να θεωρείται η ιδέα της ανθρώπινης φύσης άλλοθι της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Μπορεί εξίσου να την ενοχοποιεί.

Σε πρώιμα κείμενά του. όπως στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844. ο Μαρξ υποστηρίζει την άποψη, η οποία σήμερα είναι εκτός μόδας, ότι η υλική φύση μας μπορεί να μας πει κάτι σημαντικό γ ια το πώς πρέπει να ζούμε. Τπό μία έννοια, το ανθρώπινο σώμα μπορεί να μας οδηγήσει σε ηθικά και πολιτικά ερωτήματα. Τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσματα που χρειάζονται την αυτοπραγμάτωση, άρα επιβάλλεται να είναι ελεύθερα να εκπληρώνουν τις α νάγκες τους και να εκφράζουν τ ις δυνάμεις τους. Όμως είναι επίσης κοινωνικά ζώα και ζουν μαζί με άλλους ανθρώπους, που χρειάζονται εξίσου να εκφράζουν τον εαυτό τους, άρα χρειάζετα ι να μεριμνούν γ ια την αποτροπή μιας ατέρμονης, καταστρεπτικής σύγκρουσης ανάμεσα σ' αυτές τις συ- νυπάρχουσες δυνάμεις. Αυτό μάλιστα αποτελεί ένα α πό τα πλέον δυσεπίλυτα προβλήματα της φιλελεύθερης κοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας υποτίθεται ότι τα άτομα είναι ελεύθερα, αλλά αυτή η ελευθερία μ εταφράζετα ι και στο ότι τρώγονται διαρκώ ς μεταξύ τους. Ο κομουνισμός, αντιθέτως, οργανώνει τον κοινωνικό βίο έτσι ώστε κάθε άτομο να μπορεί να επιτύχει την αυτοπραγμάτωσή του χάρη στην αυτοπραγμάτω ση των άλλων και διαμέσου αυτής. Όπως το θέτει ο Μαρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, «η

124 TERRY EAGLETON

ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός ξεχωριστά γίνετα ι η ανα γκα ία συνθήκη γ ια την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». Τπ’ αυτή την έννοια, δεν μπορούμε απλά να πούμε ότι ο σοσιαλισμός απορρίπτει τη φιλελεύθερη κοινωνία και την περιπαθή προσήλωσή της στο άτομο. Θα λέγαμε ότι στηρίζεται σ ’ αυτή και τη συμπληρώνει. Δείχνει έτσι πώς μπορούν να επιλυθούν ορισμένες αντιθέσεις του φιλελευθερισμού, στο πλα ίσιο του οποίου η ελευθερία σου μπορεί ν ’ ανθήσει μόνο εις βάρος της δικής μου. Μόνο διαμέσου των άλλων μπορούμε τελικά να γίνουμε ο εαυτός μας. Αυτό συνεπά γετα ι τον εμπλουτισμό της ατομικής ελευθερίας, όχι τον περιορισμό της. Δύσκολο να σκε- φτεί κανείς π ιο ευγενή ηθική στάση. Σε προσωπικό επίπεδο, την ονομάζουμε αγάπη.

Αξίζει να σταθούμε στο ενδιαφέρον του Μ αρξ γ ια το άτομο, καθώς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με όσα συνήθως δ ιαδ ίδοντα ι γύρω α πό το έργο του. Σύμφωνα με αυτή τη στερεότυπα αναπαραγόμενη καρικατούρα, η ουσία του μαρξισμού είναι α πρόσωπες κολεκτίβες που τσαλαπατούν την προσωπική ζωή. Στην πραγματικότητα , τίποτα δεν απέχει π ε ρισσότερο από τη σκέψη του Μαρξ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο υπ έρτα τος σκοπός της πολιτικής του είναι η ελεύθερη ανάπτυξη και α υτο π ρ α γμ ά τωση των ατόμων, αρκεί να μην ξεχνάμε ότι αυτά τα άτομα πρέπει να βρουν κάποιον τρόπο συνεργατικής ανάπτυξης και αυτοπραγμάτωσης. Η διεκδίκηση της ατομικότητας, γράφ ει στην Αγία οικογένεια, είναι «η πλέον ουσιώδης έκφραση της ανθρώπινης ύπα ρξης». Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αυτή


η φράση συνιστά το άλφα και το ωμέγα της ηθικής του Μαρξ.

Υποπτευόμαστε εύλογα ότι δεν θα υπάρξει ποτέ απόλυτη συμφιλίωση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Το όνειρο μιας οργανικής ενότητας ανά- μεσά τους αποτελεί υπεραισιόδοξη φαντασίωση. Θα υπάρχουν πάντοτε συγκρούσεις ανάμεσα στη δική μου και τη δική σου αυτοπραγμάτω ση ή ανάμεσα στις απαιτήσεις τις οποίες υποχρεούμαι να ικανοποιήσω ως πολίτης και στις ζωηρές επιθυμίες μου. Τέτοιες ακραίες αντιθέσεις αποτελούν το υλικό της τραγω δίας, και πρόκειται γ ια μια κατάσταση που είναι σύμφυτη μ ’ αυτή τη ζωή. Η ιδέα της ελεύθερης αυτοπραγμάτωσης των ανθρώπων, την οποία εκφράζει ο Μαρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο , δεν μπορεί να εφαρμοστεί πλήρως. Αποτελεί, όπως όλα τα ύψιστα ιδεώδη, στόχο προς επιδίωξη, όχι κατάσταση που μπορεί να επιτευχθεί στην κυριολεξία. Τα ιδεώδη συνιστούν σύμβολα, όχι απτές οντότητες. Μας δείχνουν τον δρόμο. Όσοι χλευάζουν τα σοσιαλιστικά ιδεώδη ας σκεφτούν πω ς ούτε η ελεύθερη αγορά μπορεί ποτέ να επιτευχθεί πλήρως. Ωστόσο αυτό δεν πτοεί τους οπαδούς της. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει τέλεια δημοκρατία δεν οδηγεί τους περισσότερους από εμάς στο να συμβιβαστούμε με κάποιο αυταρχικό καθεστώς. Δεν εγκαταλείπουμε τις προσπάθειες να ταΐσουμε τους πεινασμένους του πλανήτη επειδή γνωρίζουμε ότι κάποιους από αυτούς δεν θα προλάβουμε να τους βοηθήσουμε. Ορισμένοι από αυτούς που ισχυρίζονται ότι ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να εφαρμοστεί είναι πεπεισμένοι ότι μπορούν να εξα

126 TERRY EAGLETON

λείψουν τη φτώ χεια, να επιλύσουν την κρίση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, να διαδώσουν τη φ ιλελεύθερη δημοκρατία στο Αφγανιστάν και να διευθετήσουν μέσω ψηφισμάτων των Ηνωμένων Εθνών κάθε πολιτικοστρατιωτική σύγκρουση ανά την υφή- λιο. Όλα αυτά τα τρομακτικά δύσκολα εγχειρήματα τοποθετούνται μετ’ ευκολίας στο πεδίο του εφικτού. Μόνο ο σοσιαλισμός, γ ια κάποιον μυστηριώδη λόγο. δεν εμπ ίπτει σ ’ αυτό.

Πάντως ο στόχος του Μαρξ γίνετα ι ευκολότερος, αν δεν πρέπει να βασιστείς στο ότι οι πάντες θα είναι ηθικά μεγαλειώδεις όλη την ώρα. Ο σοσιαλισμός δεν είναι μια κοινωνία που απα ιτεί από τους πολίτες της υπέρλαμπρη αρετή. Δεν μας θέλει διαρκώς σφιχταγκαλιασμένους σ’ ένα όργιο αλληλεγγύης. Δεν χρειάζεται κάτι τέτοιο, γ ιατί οι μηχανισμοί που θα επιτρέψουν την προσέγγιση του στόχου του Μαρξ θα είναι ενσωματωμένοι στους κοινωνικούς θεσμούς. Δεν θα βασίζονται στην καλή θέληση του ατόμου. Ας πάρουμε, παρ α δείγμ α το ς χάριν. την ιδέα του αυ- τοδιοικούμενου συνεταιρισμού, τον οποίο, α π ’ ό,τι φαίνεται, ο Μαρξ θεωρούσε την κρίσιμη παραγωγική μονάδα του σοσιαλιστικού μέλλοντος. Συνεισφέροντας το άτομο σ’ έναν τέτοιο συνεταιρισμό, αφενός προάγει τη δική του αυτοπραγμάτω ση και α φ ετέρου, απλώς και μόνο χάρη στην όλη οργάνωση της επιχείρησης, συνεισφέρει στην ευημερία των άλλων. Δεν χρειάζετα ι οι σκέψεις μου να ξεχειλίζουν από τρυφερότητα προς τους συναδέλφους μου, ούτε χρειάζεται να σπρώχνω τον εαυτό μου σε αλτρουιστική φρενίτιδα κάθε δύο ώρες. Η δική μου αυτοπραγμά


τωση προάγει τη δική τους απλώς και μόνο χάρη στο πνεύμα συνεργασίας και ισότιμης συμμετοχής στα κέρδη και τη διοίκηση το οποίο διέπει τη λειτουργία της μονάδας. Το κλειδί είναι η συνολική δομή. όχι η προσωπική αρετή. Δεν απα ιτείτα ι ολόκληρη φυλή από Κορδηλίες.9

Όσον αφορά λοιπόν την επίτευξη ορισμένων σοσιαλιστικών στόχων, δεν πειράζει αν είμαι το π ιο χαμερπές σκουλήκι σε όλη τη Δύση. Παρομοίως, δεν πειράζει αν θεωρώ τη δουλειά μου ως βιοχημικού σε ιδιωτική φαρμακευτική εταιρεία λαμπρή συνεισφορά στην προαγωγή της επιστήμης και την πρόοδο της ανθρωπότητας. Παραμένει το γεγονός ότι η δουλειά μου συνίσταται κατά κύριο λόγο στο να δημιουργώ κέρδη γ ια ένα μάτσο ασυνείδητων μεγαλοκαρχαριών, που πιθανότατα χρεώνουν ακόμη και τα πα ιδ ιά τους δέκα δολάρια την ασπιρίνη. Το πώ ς τη βλέπω εγώ τη δουλειά μου είναι άσχετο. Το νόημα της εργασίας μου καθορίζεται από τον θεσμό.

Είναι αναμενόμενο ότι α πό οποιονδήποτε σοσιαλιστικό θεσμό δεν θα λείπουν οι καιροσκόποι, οι αυλοκόλακες, οι νταήδες, οι απατεώ νες, οι λουφαδόροι. οι κλέφτες, τα παράσιτα , οι τζαμ πατζήδες και οι ψ υχοπαθείς συμφεροντολόγοι. Ο Μ αρξ δεν έχει γράψ ει τίποτα που να υποδηλώνει ότι θα πά- ψουν να υπάρχουν τέτοιοι τύποι. Επιπλέον, δεδομένου ότι στον κομουνισμό οι πάντες θα συμμετέχουν όσο το δυνατόν περισσότερο στην κοινωνική ζωή, αυτό συνεπάγετα ι ότι δεν θα υπάρχουν λιγότερες συγκρούσεις -θ α υπάρχουν περισσότερες-, αφού θα εμπλέκονται περισσότερα άτομα. Ο κομουνισμός δεν

128 TERRY EAGLETON

θα σημάνει το τέλος της ανθρώπινης διαμάχης. Μόνο το κυριολεκτικό τέλος της ιστορίας θα επέφερε κάτι τέτοιο. Η έλευση του κομουνισμού δεν θα εξα φ ά νιζε τον φθόνο, την επ ιθετικότητα , την κυριαρχία, την κτητικότητα και τον ανταγωνισμό. Απλά όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να πάρουν τις μορφές που έχουν στον καπιταλισμό - όχι λόγω κάποιας ανώτερης ανθρώπινης αρετής αλλά λόγω των διαφορετικών θεσμών.

Αυτά τα αρνητικά στοιχεία θα έπαυαν να είναι συνυφασμένα με την εκμετάλλευση της π α ιδ ικής εργασίας, την αποικιοκρατική βία, τις τερατώ δεις κοινωνικές ανισότητες και τον δολοφονικό οικονομικό ανταγωνισμό. Θα έπαιρναν αναγκαστικά άλλες μορφές. Βία, αντιπαλότητα και δ ίψ α γ ια εξουσία υπάρχουν και στις φυλετικές κοινωνίες, αλλά δεν μπορούν να πάρουν τη μορφή του ιμπεριαλιστικού πολέμου, του ανταγωνισμού της ελεύθερης αγοράς ή της μαζικής ανεργίας, γ ια τί δεν υφίστανται τέτοιοι θεσμοί στην κοινωνία των Νουέρ ή των Ντίνκα. Ρεμάλια υπάρχουν παντού, αλλά μόνο ορισμένα από αυτά τα ηθικά μιάσματα βρίσκονται σε θέσεις που τους επ ιτρέπουν να καταληστεύουν κεφάλαια συ- νταξιοδότησης ή να δ ιοχετεύουν ασύστολα μέσω των ΜΜΕ παραπλανητική πολιτική π ροπ α γά νδα . Οι περισσότεροι κοινοί κακοποιοί δεν είναι σε θέση να διαπράξουν τέτοια εγκλήματα. Αντ’ αυτού, είναι υποχρεωμένοι ν ’ αρκούνται στο κρέμασμα ανθρώπων από τσιγκέλια. Σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, δεν θα ήταν κανένας σε θέση να δ ιαπράξει τέτοια εγκλήματα. Όχι γ ιατί οι άνθρωποι θα μετατρέπονταν


σε αγίους, αλλά γ ια τί δεν θα υπήρχαν ούτε ιδιω τικές ασφαλιστικές εταιρείες ούτε ιδιωτικά ΜΜΕ. Τα ρεμάλια που παρουσιάζει ο Σαίξπηρ δεν μπορούσαν να ρίχνουν πυραύλους σε Παλαιστίνιους πρόσφυγες, οπότε ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν άλλες διεξόδους στην κακία τους. Δεν μπορείς να γίνεις νταής μεγα- λοβιομήχανος αν δεν υπάρχει βιομηχανία. Αρκείσαι αναγκαστικά στο να φοβερίζεις σκλάβους, αυλικούς ή τους νεολιθικούς συναδέλφους σου κτηνοτρόφους.

Ας δούμε τι συμβαίνει και με την άσκηση της δημοκρατίας. Είναι αλήθεια ότι πάντοτε υπάρχουν τε ρατώδεις εγωμανείς που προσπαθούν να εκφοβίζουν τους άλλους, καθώς και άνθρωποι που επιζητούν ν ’ ανέλθουν στην εξουσία μέσω της δωροδοκίας ή της κολακείας. Ωστόσο η δημοκρατία διαθέτει ένα σύνολο ασφαλιστικώ ν δικλείδων που την προφυ- λάσσουν από τέτοιες συμπεριφορές. Οι θεσμικά κατοχυρωμένες προβλέψεις της, όπως ο κανόνας της μίας ψήφου ανά άτομο, ο ρόλος των προεδρείων, οι τροπολογίες, η λογοδοσία, οι δέουσες διαδικασίες, η αρχή της πλειοψηφίας κτλ., σου παρέχουν τη δυνατότητα ν ’ αποκλείσεις την επικράτηση των νταήδων. Από καιρού εις καιρόν θα επικρατούν. Ενδέχεται να καταφέρουν ακόμη και να χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους το όλο σύστημα. Το γεγονός όμως ότι διαθέτεις ένα παγιω μένο θεσμικό πλαίσιο σημαίνει ότι κατά κανόνα υποχρεώνονται να υποταχτούν στη δημοκρατική συναίνεση. Θα λέγαμε ότι κα τ’ αυτόν τον τρόπο η αρετή είναι ενσωματωμένη στην οργάνωση του συστήματος και δεν επαφ ίετα ι στο ποιόν του κάθε ατομικού χαρακτήρα. Δεν χρειάζετα ι να

130 TERRY EAGLETON

καταστήσεις τους ανθρώπους φυσικά ανίκανους γ ια άσκηση βίας προκειμένου να τερματίσεις έναν πόλεμο. Χρειάζονται απλώς διαπραγματεύσεις, αφοπλισμός, ειρηνευτικές συνθήκες, παρακολούθηση της εφαρμογής των συμφωνιών κτλ. Δεν είναι εύκολο. Δεν ενέχει όμως ούτε τον μισό βαθμό δυσκολίας σε σύγκριση με το να φτιάξεις μια ράτσα ανθρώπων που θα κάνουν εμετό και θα λιποθυμούν στην π α ραμικρή ένδειξη επιθετικότητας.

Άρα ο μαρξισμός δεν υπόσχεται ε π ’ ουδενί την ανθρώπινη τελειότητα. Δεν υπόσχεται καν να καταργήσει τη σκληρή εργασία. Ο Μαρξ φαίνεται να πιστεύει ότι ακόμη και σε συνθήκες αφθονίας των βιοτικών αγαθών θα εξακολουθήσει να έχει ζωτική σημασία η ύπαρξη μιας κάποιας ποσότητας δυσάρεστης εργασίας. Η κατάρα του Αδάμ θα συνεχίσει να υπάρχει ακόμη και στο βασίλειο της αφθονίας. Υπόσχεται όμως ο μαρξισμός να επιλύσει τις αντιθέσεις που εμποδίζουν την έλευση της γνήσιας ιστορίας, με όλη την ελευθερία και ποικιλία της.

Ωστόσο οι στόχοι του μαρξισμού δεν είναι α ποκλειστικά υλικοί. Ο Μ αρξ βλέπει τον κομουνισμό ως τέλος των βιοτικών στερήσεων και της κα τα πιεστικής εκμετάλλευσης της εργασίας. Αλλά αυτό το τέλος σημαίνει πως οι άνθρωποι θα έχουν την ελευθερία και την άνεση να αναπτυχθούν πνευματικά. Είναι αλήθεια, όπως είδαμε, ότι η πνευματική και η υλική ανάπτυξη κάθε άλλο παρά συμβαδίζουν π ά ντοτε μεταξύ τους. Τρανή απόδειξη ο Κιθ Ρίτσαρντς. Πολλοί τρόποι αύξησης του υλικού πλούτου σημαί


νουν τον θάνατο του πνεύματος. Απ’ την άλλη, όμως, δεν μπορείς να είσαι ελεύθερος να γίνεις αυτό που θέλεις όταν λιμοκτονείς, υφίστασαι βαριά καταπίεση ή βρίσκεσαι σε ηθικό τέλμα εξα ιτίας μιας ζωής βουτηγμένης εσαεί στην αγγαρεία . Οι υλιστές δεν αρ- νούνται το πνευματικό, αλλά μας υπενθυμίζουν ότι η πνευματική ολοκλήρωση προϋποθέτει ορισμένες υλικές συνθήκες. Αυτές οι συνθήκες δεν εγγυώνται μεν αυτού του είδους την ολοκλήρωση, αλλά αποτε- λούν αναγκαία προϋπόθεσή της.

Τα ανθρώπινα όντα δεν είναι στα καλύτερά τους υπό συνθήκες βιοτικών στερήσεων, είτε αυτές έχουν φυσικά α ίτια είτε είναι τεχνητές. Τέτοιες καταστάσεις εκτρέφουν βία, φόβο. απληστία, άγχος, κτητικό- τητα, κυριαρχία και θανάσιμο ανταγωνισμό. Οπότε θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι αν οι άνθρωποι έφταναν στο σημείο να διαβιούν υπό συνθήκες υλικής αφθονίας, απαλλαγμένοι από τις σαρωτικές π ιέσεις τέτοιων καταστάσεων, θα έτειναν να έχουν καλύτερες επ ιδόσεις ως ηθικά όντα α π ’ ό,τι έχουν σήμερα. Δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα, γ ια τί δεν έχουμε ποτέ γνωρίσει τέτο ιες συνθήκες. Αυτό εννοούσε ο Μαρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο λέγοντας πως η ιστορία είναι η ιστορία της τα ξικής πάλης. Αλλά ακόμη και υπό συνθήκες υλικής αφθονίας, θα υπήρχε πληθώρα άλλων πραγμάτω ν που θα μας προκαλούσαν άγχος, επ ιθετικότητα ή κτητικότητα . Δεν θα γ ινόμασταν ως δ ιά μ α γεία ς άγγελοι. Όμως θα εξαλείφονταν κάποια βασικά α ίτια της ηθικής παρακμής μας. Τπ’ αυτό το πρίσμα, μπορούμε εύλογα να ισχυριστούμε ότι μια κομούνι-

132 TERRY EAGLETON

στική κοινωνία θα παρήγε σε γενικές γραμμές π ιο εξευγενισμένα ανθρώπινα όντα α π ’ ό,τι η σημερινή. Πάντως θα εξακολουθούσαμε να κάνουμε σφάλματα και να είμαστε επ ιρρεπείς σε συγκρούσεις κι ενίοτε βάναυσοι και κακοήθεις.

Οι κυνικοί που αμφιβάλλουν ότι είναι εφικτή μια τέτο ια ηθική πρόοδος θα έπ ρ επε να σκεφτούν τη διαφορά ανάμεσα στο κάψιμο μαγισσών και τη δ ιεκδίκηση της μισθολογικής ισότητας των δύο φ ύ λων. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε όλοι γίνει π ιο εκλεπτυσμένοι, ευαίσθητοι και ανθρωπιστές α π ’ ό,τι ήμασταν στον Μεσαίωνα - υπάρχει και η διαφορά ανάμεσα στα τόξα και τα βέλη και τους κατευθυ- νόμενους πυραύλους. Το συμπέρασμα δεν είναι ότι έχει βελτιωθεί ηθικά η κοινωνία ως όλον, αλλά ότι απλά έχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο σε κάποια ζητήματα. Αποτελεί νηφάλιο ρεαλισμό το ν ’ αναγνω ρίσουμε αυτό το γεγονός, όπω ς είναι εύλογος και ο ισχυρισμός ότι από κάποιες απόψ εις έχουμε χειροτερέψει σε σύγκριση με την εποχή του Ρομπέν των Δασών. Καμία μεγάλη αφήγηση Προόδου και κανένα παραμύθι Παρακμής δεν στέκει.

Ό ποιος έχει δει ένα νήπιο ν ’ α ρπά ζε ι κάπο ιο παιχνίδι από το αδελφάκι του ξεφωνίζοντας τρομακτικά «Δικό μου!» δεν χρειάζεται καμία υπενθύμιση του πόσο σύμφυτες με την ανθρώπινη ψυχή είναι η αντιπαλότητα και η κτητικότητα. Μιλάμε γ ια βαθιά ριζωμένα πολιτισμικά, ψυχολογικά, ακόμη κι εξελικτικά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν αρκεί γ ια να τα αλλάξει καμία θεσμική μεταβολή. Όμως η κοινωνική αλλαγή δεν εξαρτάται από το αν οι πάντες


θα μεταβάλουν ριζικά εν μιά νυκτί τη στάση και τη συμπεριφορά τους. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Βορείου Ιρλανδίας. Η ειρήνη σ ’ αυτή την περιοχή δεν επιτεύχθηκε επειδή οι καθολικοί και οι προτε- στάντες εγκατέλειψαν επιτέλους την προαιώνια δ ια μάχη τους και άνοιξαν την αγκαλιά τους ο ένας στον άλλο. Ούτε κατά διάνοια. Κ άποιοι α π ’ αυτούς θα εξακολουθήσουν να απεχθάνονται ο ένας τον άλλο έως το απώ τατο μέλλον. 0 ρυθμός μεταβολής των σεκταριστικών συνειδήσεων θυμίζει, θα λέγαμε, τον ρυθμό μεταβολής των γεωλογικών εποχών. Ωστόσο, υπό μία έννοια, αυτό δεν παίζει κανέναν σπουδαίο ρόλο. Σημαντικό αποδείχτηκε το γεγονός ότι δ ια σφαλίστηκε μια πολιτική συμφωνία που αφενός εξέφραζε την κούραση του γενικού πληθυσμού μετά από τρ ιάντα χρόνια βίας και αφετέρου μπορούσε, με τη δέουσα προσοχή και αυστηρότητα, να τηρηθεί και να εξελιχθεί.

Μ ακροπρόθεσμα, πάντω ς, οι θεσμικές αλλαγές μεταβάλλουν σημαντικά τ ις α νθρώ πινες στάσεις και συμπεριφορές. Σχεδόν όλες οι διαφωτισμένες πο ιν ικές μεταρρυθμίσεις συνάντησαν αρχικά σθεναρή αντίσταση· όμως σήμερα τις θεωρούμε τόσο δεδομένες, ώστε θα εξεγειρόμασταν στην ιδέα να επιβάλουμε στους εγκληματίες το βασανιστήριο του τροχού. Πρόκειται γ ια μεταρρυθμίσεις που έχουν γ ίνει κομμάτι του ψυχισμού μας. Το κοσμοείδωλό μας δεν αλλάζει τόσο από τις όποιες ιδέες, όσο από τη μετουσίωση αυτών των ιδεών σε κοινωνικές συνήθειες. Αν αλλάξουμε αυτές τις συνήθειες, κάτι που μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση,

134 TERRY EAGLETON

πιθανότατα θα αλλάξουμε εντέλει και την όλη οπτική μας απέναντι στα πράγματα .

Οι περισσότεροι από εμάς δεν χρειαζόμαστε διά της βίας καταναγκασμό γ ια να μην ανακουφιζόμαστε στη μέση του δρόμου. Επειδή αυτή η συμπεριφορά απαγορεύεται από τον νόμο και επειδή επισύρει κοινωνική αποδοκιμασία, το να απέχουμε α π ’ αυτή μας έχει γίνει δεύτερη φύση. Αυτό δεν σημαίνει ότι κανένας δεν το κάνει ποτέ. πολλώ μάλλον στα αστικά κέντρα όταν έχουν μόλις κλείσει οι παμπ . Σημαίνει ότι είναι πολύ λιγότερο πιθανό να το κάνουμε α π ’ ό,τι αν αυτό θεωρούνταν το άκρον άωτον της κοινωνικής κομψότητας. Η επ ιταγή του κώδικα οδικής κυκλοφορίας στη Μ εγάλη Βρετανία να οδηγούμε στα αριστερά δεν τηρείται σε πείσμα της διακαούς επιθυμίας των Βρετανών να οδηγούν στα δεξιά. Οι θεσμοί διαμορφώνουν την εσωτερική εμπειρία μας. Αποτελούν όργανα επανεκπαίδευσης. Κάνουμε χειραψία με κάποιον που γνωρίζουμε πρώτη φορά, εν μέρει επειδή ακολουθούμε μια κοινωνική σύμβαση, αλλά κι επειδή , εξα ιτ ία ς του ότι η συγκεκριμένη συμπεριφορά αποτελεί κοινωνική σύμβαση, α ισθανόμαστε την παρόρμηση να το κάνουμε.

Αυτές οι αλλαγές συνηθειών παίρνουν πολύ χρόνο. Ο καπιταλισμός χρειάστηκε κάποιους αιώνες ώσπου να ξεριζώσει ψυχικές δομές τις οποίες κληρονόμησε από τη φεουδαρχία, αν και ο τουρίστας έξω από το παλάτι του Μ πάκινχαμ θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρήσει ότι ορισμένα βασικά στοιχεία αυτής της κληρονομιάς έχουν εξ αμελείας παραβλεφ θεί. Θα μπορούσε να πάρει λιγότερο χρόνο, ευελπιστεί κα


νείς, η δημιουργία μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων στο πλαίσιο της οποίας τα πα ιδ ιά που διδάσκονται ιστορία στο σχολείο θα πληροφορούνται με απόλυτη δυσπιστία το γεγονός ότι μια φορά κι έναν καιρό εκατομμύρια άνθρωποι πεινούσαν την ώρα που μια χούφτα άλλοι τάιζαν με χαβιάρι τα σκυλάκια τους. Τα εν λόγω παιδιά θα θεωρούσαν ένα τέτοιο γεγονός τόσο ανοίκειο και αποκρουστικό όσο θεωρούμε εμείς το ξεκοίλιασμα ενός ανθρώπου επειδή θεωρήθηκε αιρετικός.

Η συμπεριφορά των παιδιών σχολικής ηλικίας π α ρέχει ένα σημαντικό επιχείρημα. Πάρα πολλά παιδιά σήμερα είναι ένθερμοι υποστηρικτές της προστασίας του περιβάλλοντος. Αντιδρούν με φρίκη και α π ο τροπιασμό στην πρακτική να θανατώνονται με λοστούς οι φώ κιες ή στη μόλυνση της ατμόσφαιρας. Κ άποια αηδιάζουν ακόμη και με την παραμ ικρή ρύπανση του περιβάλλοντος. Η συμπεριφορά τους είναι κυρίως θέμα εκπαίδευσης - δεν μιλάω απλώς γ ια την επίσημη εκπαίδευση, αλλά γ ια την επ ιρ ροή νέων μορφών σκέψης και αίσθησης σε μια γενιά πολύ λιγότερο προσκολλημένη σε παλιές συνήθειες και παρωχημένους τρόπους αντίληψης των π ρ α γ μάτων. Κανένας δεν υποστηρίζει ότι αυτό θα σώσει τον πλανήτη. Και είναι αλήθεια ότι υπάρχουν παιδιά που θ ’ άνοιγαν μετά χαράς το κεφάλι ενός ασβού. Ωστόσο διαπιστώνουμε πως οι άνθρωποι μαθαίνουν ν ’ αλλάζουν, συν τω χρόνω. τις κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές τους.

Άρα είναι πάντοτε εφικτή η πολιτική εκπαίδευση. Σ ’ ένα συνέδριο στη Βρετανία των αρχών της δ ε

136 TERRY EAGLETON

καετίας του 1970, έγινε μια συζήτηση γύρω από αν υπάρχουν κάποια καθολικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων όντων. Έ νας άντρας σηκώθηκε όρθιος και ανακοίνωσε: «Λοιπόν, όλοι μας έχουμε όρχεις». Μια γυναίκα από το κοινό φώναξε: «Όχι. δεν έχουμε!». Ο φεμινισμός στη Βρετανία βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα, και πολλοί από τους παρευρισκόμενους άντρες θεώρησαν την παρατήρηση της γυναίκας απλά εκκεντρική. Ακόμη και κάποιες γυναίκες αισθάνθη- καν αμηχανία. Λ ίγα χρόνια αργότερα, αν κάποιος άντρας έκανε μια τέτοια ηλίθια δήλωση δημοσίως, θα κινδύνευε να γίνει εντός ολίγου εξαίρεση στον κανόνα τον οποίο είχε επικαλεστεί.

Στη μεσαιωνική και στην πρώ ιμη νεότερη Ευρώπη, η φ ιλα ργυρ ία θεωρούνταν το π ιο απεχθές ελάττωμα. Από αυτό μέχρι το σύνθημα της Γουόλ Σ τριτ «η απληστία είναι καλή!», μεσολάβησε μια εντατική διεργασία επανεκπαίδευσης. Αυτή η επ α νεκπα ίδευση δεν δ ιεκπεραιώ θηκε από σχολικούς δασκάλους ή π ροπαγανδιστές, αλλά από αλλαγές των υλικών μορφών ζωής μας. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τη δουλεία κάτι φυσικό, αν και κάποιοι άλλοι αρχαίοι διανοητές δεν συμφωνούσαν. Επίσης όμως θεωρούσε αφύσικη τη σύνδεση της οικονομικής π α ραγωγής με το κέρδος, άποψη που δεν συμμερίζεται ο Ντόναλντ Τραμπ. (Ο Αριστοτέλης είχε αυτή την άποψη γ ια έναν ενδιαφέροντα λόγο. Θεωρούσε ότι αυτό που αργότερα ο Μαρξ ονόμασε «ανταλλακτική αξία» -ο τρόπος με τον οποίο ένα αγαθό μπορεί ν ’ ανταλλαχθεί μ ’ ένα άλλο, κι αυτό μ ’ ένα άλλο κτλ. ε π ’ άπειρον- συνεπάγεται μια απουσία περιορισμού,


η οπο ία δεν συνάδει με την πεπερασμένη , ζωική φύση των ανθρώπινων όντων.) Ορισμένοι ιδεολόγοι του Μ εσαίωνα θεωρούσαν τη δημιουργία κέρδους αφύσικη γ ιατί α π ’ τη σκοπιά τους η ανθρώπινη φύση ταυτιζόταν με τη φεουδαρχική φύση. Πιθανόν και οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν έβλεπαν πέρα από τη δική τους κοινωνική τάξη πραγμάτω ν. Ο Άλαν Γκρίνσπαν, πρώην π ρόεδρος της Ο μοσπονδιακής Τράπεζας των Η.Π.Α., π ίστευε κατά το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής του ζωής ότι οι λεγόμε- νες ελεύθερες αγορές αποτελούν έμφυτο ανθρώπινο χαρακτηριστικό, κάτι που είναι τόσο παράλογο όσο κι η πεποίθηση ότι αποτελεί έμφυτο ανθρώπινο χα ρακτηριστικό ο θαυμασμός προς τον Κλιφ Ρίτσαρντ. Οι ελεύθερες αγορές ε ίναι στην π ρα γμ ατικότητα πρόσφατη ιστορική εφεύρεση, και επ ί μακρόν πα- ρέμειναν περιορισμένες σ ’ ένα μικρό κομμάτι της υδρογείου.

Παρομοίως, όσοι πρεσβεύουν ότι ο σοσιαλισμός αντιβαίνει στην ανθρώπινη φύση το κάνουν επειδή ταυτίζουν μυω πικά αυτή τη φύση με τον καπιταλισμό. Λένε, δηλαδή, ότι οι Τουαρέγκ της κεντρικής Σαχάρας είναι κατά βάθος καπιταλιστές επιχειρηματίες. Ο κρυφός τους πόθος είναι να στήσουν επενδυτική τράπεζα - το ότι δεν γνωρίζουν καν την έννοια της επενδυτικής τράπεζας είναι άνευ σημασίας. Αλλά δεν μπορούμε να επιθυμήσουμε κάτι το οποίο δεν μας έχει περάσει ποτέ α π ’ το μυαλό. Αν είμαι δούλος στην αρχαία Αθήνα, δεν έχω τη δυνατότητα να θελήσω να γίνω χρηματιστής. Μπορώ κάλλιστα να έχω αρπακτικές, ληστρικές δ ιαθέσεις και θρη

138 TERRY EAGLETON

σκευτική αφοσίωση στο ιδιοτελές συμφέρον μου. Δεν μπορώ όμως να είμαι εν κρυπτώ καπιταλιστής, όπως δεν μπορώ να φιλοδοξώ να γίνω χειρουργός εγκεφάλου ά πα ξ και ζω στον ενδέκατο αιώνα.

Υποστήριξα νωρίτερα ότι ο Μαρξ ήταν, κατά έναν π ερ ίερ γο τρόπο, ασυνήθιστα α πα ισ ιόδοξος όσον αφορά το παρελθόν και ασυνήθιστα αισιόδοξος όσον αφορά το μέλλον. Αυτό οφείλεται σε αρκετούς λόγους. ένας εκ των οποίων σχετίζεται ε ιδ ικά με τα θέματα που εξετάζουμε. Ο Μαρξ θεωρούσε ζοφερό μεγάλο κομμάτι του παρελθόντος, καθώς έβλεπε σ ’ αυτό μια αέναη αλληλοδιαδοχή ποικίλων θλιβερών μορφών καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Ο Τέοντορ Αντόρνο παρατήρησε κάποτε ότι οι πεσιμ ιστές δι- ανοητές (είχε στο μυαλό του μάλλον τον Φρόυντ, παρά τον Μαρξ) συμβάλλουν περισσότερο στην ανθρώπινη χειραφέτηση α π ’ ό,τι οι άγουροι οπτιμ ι- στές. Αυτό οφείλεται στο ότι αναδεικνύουν αδικίες που απαιτούν επανόρθωση, κι έτσι μας εμποδίζουν να τις λησμονήσουμε. Με το να μας υπενθυμίζουν πόσο άσχημα είναι τα πρά γμ ατα μας ωθούν να τα διορθώσουμε. Μας παρακινούν να πορευτούμε χω ρίς όπιο.

Α π’ την άλλη πλευρά, η α ισ ιοδοξία του Μ αρξ όσον αφορά το μέλλον στηριζόταν στο ότι αναγνώριζε πως το θλιβερό ιστορικό μας δεν ήταν, ως επί το πλείστον, δικό μας φταίξιμο. Η βαρβαρότητα της ιστορίας δεν οφείλετα ι σε ανθρώπινη φαυλότητα. Είναι αποτέλεσμα των υλικών πιέσεων στις οποίες υπόκειντα ι οι άνθρωποι. Έ τσ ι, ο Μαρξ κα τα φ έρνει να εκτιμήσει ρεαλιστικά το παρελθόν χωρίς να


υποκύψει στον μύθο του σκοταδιού της ανθρώπινης καρδιάς. Γι’ αυτό μπορεί να πιστεύει σ ’ ένα καλύτερο μέλλον. Ο υλισμός του του επ ιτρέπει αυτή την ελπίδα . Αν οι πόλεμοι, οι λιμοί και οι γενοκτονίες οφείλονται σε μια έμφυτη ροπή των ανθρώπων προς το κακό, τότε δεν υφ ίσταται ο παραμικρός λόγος να πιστεύει κανείς σ ’ ένα καλύτερο μέλλον. Αν ωστόσο αυτά τα δεινά είναι εν μέρει αποτέλεσμα άδικων κοινωνικών συστημάτων, στα οποία ενίοτε τα άτομα επέχουν σχεδόν θέση εξαρτήματος, τότε μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι η αλλαγή του συστήματος θα οδηγήσει σ ’ έναν καλύτερο κόσμο. 0 μπαμπούλας της ελαττωματικότητας, εντωμεταξύ. ας φοβίζει τους ανόητους.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέλη της ταξικής κοινωνίας απαλλάσσοντα ι α πό κάθε ευθύνη γ ια τις πράξεις τους ή ότι η ατομική φαυλότητα δεν έχει πα ίξε ι κανέναν ρόλο στους πολέμους και τ ις γ ε νοκτονίες. Μ πορούν σίγουρα να κατηγορηθούν οι εταιρείες που επιβάλλουν σε εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες εργαζόμενους μια ζωή καταναγκαστικής αδράνειας. Ωστόσο δεν παίρνουν τέτοια μέτρα από μίσος, κακεντρέχεια ή επιθετικότητα. Δημιουργούν ανεργία επειδή θέλουν να διαφυλάξουν τα κέρδη τους. καθώς δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο ενός ανταγωνιστικού συστήματος που τους προκαλεί τον φόβο ότι αν ενεργήσουν διαφορετικά θα βουλιάξουν. Αυτοί που διατάζουν στρατούς να πολεμήσουν, με αποτέλεσμα ενίοτε να καίγονται ζωντανά μικρά π α ιδιά. μπορεί να είναι οι π ιο πράοι άνθρωποι. Α π’ την άλλη πλευρά, ο ναζισμός δεν αποτελούσε απλώς

140 TERRY EAGLETON

ένα επιβλαβές πολιτικό σύστημα· ελαυνόταν επίσης από τον σαδισμό, την παράνοια και το παθολογικό μίσος βαθιά διεστραμμένων ατόμων. Αν δεν ήταν διεστραμμένος ο Χίτλερ, τότε η λέξη χάνει το νόημά της. Αλλά η προσωπική τους φαυλότητα στάθηκε τόσο ολέθρια, μόνο επειδή λειτουργούσε ως υποζύγιο ενός συγκεκριμένου πολιτικού συστήματος. Σαν να τοποθετούσαμε τον Ιάγο του Σαίξπηρ επικεφαλής σε στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου.

Αν υπάρχει πράγματι ανθρώπινη φύση, τότε τόσο το καλύτερο, ό,τι κι αν λένε οι μετανεω τεριστές. Γ ιατί ένα από τα διαχρονικά χαρακτηριστικά α υ τής της φύσης έχει αποδειχτεί ότι είναι η αντίσταση στην αδικία. Γ ι’ αυτό, μεταξύ άλλων, είναι ανόητο να φ α ντάζετα ι κανείς ότι η ιδέα της ανθρώπινης φύσης προάγει πάντοτε τον συντηρητισμό. Μια επ ισκόπηση της ιστορίας οδηγεί εύκολα στο συ μ πέρασμα ότι η πολιτική καταπίεση υποκινεί πάντοτε εξεγέρσεις και επαναστάσεις, ασχέτως της επιτυχίας τους ή μη. Κ ατά κανόνα, τα ανθρώ πινα όντα δεν σκύβουν άβουλα το κεφάλι στη θρασύτητα της εξουσίας. Η εξουσία επιτυγχάνει πραγματικά μόνο όταν εξασφαλίζει τη συνέργεια των υφισταμένων της. Τα στοιχεία δείχνουν, ωστόσο, ότι αυτή η συνέργεια είναι συνήθως μερική, διφορούμενη και προσωρινή. Οι άρχουσες τάξεις δεν στηρίζονται κατά κανόνα στον θαυμασμό αλλά στην ανοχή. Αν η φύση μας ήταν αμιγώς πολιτισμική, τότε τα πολιτικά καθεστώτα θα μας πειθανάγκαζαν να αποδεχτούμε αδιαμαρτύρητα την εξουσία τους. Το γεγονός ότι τους είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτύχουν κάτι τέτοιο μαρτυρεί την


ύπαρξη βαθύτερων αντιστάσεων, που υπερβαίνουν τις κατά τόπους κουλτούρες.

Ή ταν λοιπόν ο Μαρξ ένας ουτοπιστής διανοητής; Ναι, αν εννοούμε ότι οραματίστηκε ένα μέλλον εξαιρετικά βελτιωμένο σε σχέση με το παρόν. Πίστευε στο τέλος των υλικών στερήσεων, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, της εκμετάλλευσης, των κοινωνικών τάξεων και του κράτους όπως το γνωρίζουμε. Πάντως πολλοί διανοητές, κρίνοντας από την τεράστια πλουτοπα- ραγωγική δυναμική του σημερινού κόσμου, θεωρούν την εξάλειψη των υλικών στερήσεων απολύτω ς εύλογη σκέψη, όσο δύσκολο κι αν είναι να γίνει πράξη. Το εμπόδιο είναι η πολιτική.

Ό πω ς είδαμε, ο Μ αρξ θεωρούσε ότι μια τέτο ια μεταβολή θα συνεπαγόταν κι ένα γ ιγαντια ίο άλμα όσον αφορά την πνευματική χειραφέτηση των ανθρώπων. Ελεύθεροι από τους παλιούς περιορισμούς τους, οι άνθρωποι θα ανέπτυσσαν την ατομικότητά τους με πρωτόγνωρους τρόπους. Τ ίποτε όμως στο έργο του Μαρξ δεν υποδηλώνει ότι έτσι θα φ τά ναμε σε οποιοδήποτε είδος τελειότητας. Αποτελεί όρο άσκησης της ανθρώπινης ελευθερίας η δυνατότητα κατάχρησής της. Η ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει σε σημαντική κλίμακα χωρίς καταχρήσεις της. Εύλογα λοιπόν μπορούμε να προβλέψουμε ότι στην κομουνιστική κοινωνία θα υπάρχει πληθώρα προβλημάτων και συγκρούσεων καθώς και αρκετές ανεπανόρθωτες τραγω δίες. Θα υπάρχουν δολοφονίες παιδιώ ν, τροχαία δυστυχήματα, τρισάθλια μυθιστορήματα. θανάσιμες ζηλοτυπίες, αλαζονικές φ ι

142 TERRY EAGLETON

λοδοξίες, κακόγουστα παντελόνια και απαρηγόρητη θλίψη. Μπορεί να υπάρχουν και τουαλέτες που θα θέλουν καθάρισμα.

Ο κομουνισμός έχει στόχο την εκπλήρωση των αναγκών όλων των ανθρώπων, όμως ακόμη και μια κοινωνία αφθονίας πρέπει να θέτει κάποιους περ ιορισμούς. Ό πως επισημαίνει ο Νόρμαν Γκεράς, «αν η δική σου αυτοπραγμάτωση απα ιτεί (υπό καθεστώς κομουνισμού) ένα βιολί και η δική μου ένα αγω νιστικό ποδήλατο, σ ’ αυτή την περίπτωση, μπορούμε να υποθέσουμε, δεν θα υπάρχει κανένα πρόβλημα να εκπληρώσουμε και οι δύο την επιθυμία μας. Αν όμως η δική μου απα ιτεί μια απέραντη έκταση, ας πούμε την Α υστραλία, την οπο ία θα χρησ ιμοποιώ κατά βούληση και ανενόχλητος από την παρουσία άλλων ανθρώπων, σε αυτή την περίπτωση, προφανώς, θα υπάρχει πρόβλημα. Ξ επερνάει κάθε φαντασία μια αφθονία που θα μπορούσε να ικανοποιήσει ανάγκες αυτοπραγμάτωσης σε τέτοια κλίμακα ... κι εύκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί πολύ λιγότερο υπερβολικές ανάγκες γ ια τις οποίες θα ισχύει το ίδιο» .10

Για τον Μαρξ, όπως είδαμε, το μέλλον δεν είναι αντικείμενο αργόσχολης εικοτολογίας, αλλά εφικτή παρέκταση του παρόντος. Δεν ενδιαφέρεται γ ια ποιητικά οράματα ειρήνης και αδελφοσύνης, αλλά γ ια τις υλικές συνθήκες που θα επέτρεπαν ένα αληθινά ανθρώπινο μέλλον. Ως υλιστής, είχε πλήρη συναίσθηση της πολύπλοκης, ατιθάσευτης, ατελούς φύσης της πραγματικότητας, κι ένας τέτοιος κόσμος είναι ασυμβίβαστος με οποιοδήποτε όραμα τελειότητας. Για να υπάρξει ένας τέλειος κόσμος, θα πρέπει να


έχει εξοβελίσει α πό την επ ικράτε ια του το τυχαίο - όλα τα απρόσμενα συμβάντα, όλες τις συμπτωμα- τ ικές συγκρούσεις, όλες τις τρα γικά απρόβλεπτες συνέπειες που διαμορφώνουν την πραγματικότητα της καθημερινής ζωής μας. Σ ’ έναν τέτοιο κόσμο θα μπορούσαμε να εξιλεωθούμε τόσο απέναντι στους νεκρούς όσο και απέναντι στους ζωντανούς, επ α νορθώνοντας γ ια τα εγκλήματα και τη φρίκη του παρελθόντος. Μια τέτοια κοινωνία δεν είναι εφικτή. Ούτε απαραίτητα επιθυμητή. Έ νας κόσμος χωρίς σιδηροδρομικά δυστυχήματα θα μπορούσε επίσης να είναι ένας κόσμος χωρίς την πιθανότητα θεραπείας του καρκίνου.

Ούτε είναι δυνατόν να υπά ρξει μ ια κοινωνική τάξη πραγμάτω ν στην οποία να βασιλεύει η α π ό λυτη ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Η μομφή ότι «ο σοσιαλισμός θα μας έκανε όλους ίδιους» είναι αστήρικτη. Ο Μαρξ δεν είχε καμία τέτοια πρόθεση. Ή ταν ορκισμένος εχθρός της ομοιομορφ ίας. Στην πραγματικότητα, θεωρούσε την ισότητα μεσοαστική αξία . Την έβλεπε ως αντανάκλαση στην πολιτική σφαίρα αυτού που ονόμαζε ανταλλακτική αξία , η οποία εξομοιώνει ως προς την αξία του ένα οικονομικό αγαθό με ένα άλλο. Το εμπόρευμα, σχολίασε κάποτε, αποτελεί «πραγματωμένη ισότητα». Κάποια στιγμή, μιλάει γ ια ένα είδος κομουνισμού που συνεπάγετα ι μια γενική κοινωνική εξομοίωση, και στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα το αποκη- ρύσσει ως «αφηρημένη άρνηση ολόκληρου του κόσμου της κουλτούρας και του πολιτισμού». Ο Μαρξ συσχέτισε επίσης την έννοια της ισότητας με αυτό

144 TERRY EAGLETON

που έβλεπε ως αφηρημένη ισότητα της δημοκρατίας της μεσαίας τάξης, στο πλαίσιο της οποίας η τυπική ισότητά μας ως ψηφοφόρων και πολιτών εξυπηρετεί τη συσκότιση των πραγματικών ανισοτήτων ως προς τον πλούτο και την κοινωνική τάξη. Στην Κριτική του προγράμματος της Γκότα, ο Μαρξ απέρριψ ε επίσης την ιδέα μιας εισοδηματικής ισότητας, αφού οι άνθρωποι έχουν διαφ ορετικές ανάγκες και κα θένας τους αποτελεί μοναδική περίπτωση: κάποιοι κάνουν π ιο βρόμικη ή π ιο επικίνδυνη εργασία α π ’ ό,τι άλλοι, κάποιο ι έχουν περ ισσότερα π α ιδ ιά να θρέψουν κτλ.

Αυτό δεν σημαίνει ότι α πέρριπτε ολωσδιόλου την ιδέα της ισότητας. Ο Μαρξ δεν είχε τη συνήθεια να δ ιαγράφ ει ιδέες μόνο και μόνο επειδή αυτές προέρχονταν από τη μεσαία τάξη. Κάθε άλλο παρά πε- ριφρονούσε τα ιδεώδη της κοινωνίας της μεσαίας τάξης, και υπερασπιζόταν με ζήλο τις σπουδα ίες επαναστατικές αξίες της: την ελευθερία, την αυτοδιάθεση και την αυτοπραγμάτωση. Πίστευε ότι ακόμη και η αφηρημένη ισότητα συνιστούσε σημαντική πρόοδο, σε σύγκριση με τις ιεραρχίες της φεουδαρχίας. Απλώς θεωρούσε ότι οι εν λόγω πολύτιμες αξίες θα παρέμεναν ανεφάρμοστες σε γενική κλίμακα όσο θα εξακολουθούσε να υπάρχει ο καπιταλισμός. Δεν δ ίστασε π α ρ ’ όλα αυτά να επαινέσει τη μεσαία τάξη ως το πιο επαναστατικό ιστορικό μόρφωμα, γεγονός που παραβλέπουν περιέργως οι αντίπαλοί του από τη μεσαία τάξη. Ίσως υποπτεύονται ότι έπαινος του Μαρξ ίσον φιλί του θανάτου.

Κατά την άποψη του Μαρξ, το πρόβλημα με την


κρατούσα έννοια της ισότητας στην εποχή του συ- νίστατο στο ότι αυτή ήταν υπερβολικά αφηρημένη. Δεν έδινε την αρμόζουσα προσοχή στην ατομικότητα των πραγμάτω ν και των ανθρώπων - αυτό που ο Μαρξ ονόμασε στο οικονομικό πεδίο «ανταλλακτική αξία». Ο καπιταλισμός, όχι ο σοσιαλισμός, τυποποίησε τους ανθρώπους. Αυτός είναι ένας λόγος γ ια τον οποίο ο Μαρξ ήταν εφεκτικός απέναντι στην έννοια των δικαιωμάτων. «Το δικαίωμα», σχολιάζει, «από τη φύση του δεν μπορεί παρά να συνίσταται στην ισότιμη εφαρμογή ενός κριτηρίου· αλλά τα άνισα άτομα (και δεν θα ήταν διαφορετικά άτομα αν δεν ήταν άνισα) μπορούν να αξιολογηθούν ισότιμα με βάση ένα κριτήριο μόνο στον βαθμό που εξετάζονται υπό το ίδιο πρίσμα, από μια ορισμένη σκοπιά -πα ραδείγμ ατος χάριν, εν προκειμένω, εξετάζονται αποκλειστικά ως εργαζόμενοι-, ενώ οτιδήποτε άλλο τους χαρακτηρίζει ή τους αφορά παρα βλέπετα ι» ." Πάει λοιπόν ο Μαρξ που θέλει να μας καθηλώσει όλους στο ίδιο επ ίπεδο . Πάει κι ο Μαρξ που όταν κοιτάζει τους ανθρώ πους δεν βλέπει τ ίποτε άλλο εκτός από εργάτες. Η ισότητα υπό το πρίσμα του σοσιαλισμού δεν σημαίνει ότι όλοι είναι ακριβώς ίδιοι - κάτι τέτοιο θα ήταν εξωφρενικό. Ακόμη και ο Μαρξ πρέπει να είχε προσέξει πως ήταν π ιο έξυπνος από τον Δούκα του Γουέλλινγκτον. Ισότητα δεν σημαίνει, επίσης, ότι τα άτομα έχουν ίδιο ποσοστό συμμετοχής στον πλούτο και τα παραγω γικά μέσα.

Αυθεντική ισότητα δεν σημαίνει να αντιμετωπίζεις τους πάντες ως ίδιους, αλλά να καλύπτεις εξίσου τις διαφορετικές ανάγκες τους. Μια τέτοια κοινωνία

146 TERRY EAGLETON

οραματίστηκε ο Μαρξ. Οι ανθρώπινες ανάγκες δεν είναι σύμμετρες μεταξύ τους. Δεν μπορείς να τις μετρήσεις με το ίδιο μέτρο. Ο Μαρξ πίστευε ότι καθένας πρέπει να έχει ίσο δικαίωμα στην αυτοπραγμάτωση και την ενεργητική συμμετοχή στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής. Πρέπει λοιπόν να καταργηθούν οι ανισότητες στον βαθμό που εμποδίζουν την επ ίτευξη αυτού του σκοπού και δεν επ ιτρέπουν στο κάθε άτομο να ευημερήσει ως μοναδική ατομικότητα. Σε τελική ανάλυση, η ισότητα, σύμφωνα με τον Μαρξ, υπάρχει προς χάριν της διαφορετικότητας. Ο σοσιαλισμός δεν στοχεύει στο να φορούν όλοι την ίδια εργατική φόρμα. Ο καταναλωτικός καπιταλισμός, αντι- θέτως. προάγει την ενδυματολογική ομοιομορφία.

Κατά την άποψη του Μαρξ, ο σοσιαλισμός υπόσχεται μια πολύ πιο πλουραλιστική τάξη πραγμάτων σε σύγκριση με τη σημερινή. Στην ταξική κοινωνία, η ελεύθερη αυτοπραγμάτωση των λίγων κοστίζει τη ματαίωση της α υτοπραγμ άτω σης των πολλών, οι οποίοι έτσι εγκλωβίζονται στην ίδια μονότονη αφήγηση. Ο κομουνισμός, ακριβώς επειδή θα ενθάρρυνε τους π άντες να αναπτύξουν τα ατομικά ταλέντα τους. θα ήταν πολύ π ιο αποκεντρωτικός, ποικ ίλος και απρόβλεπτος. Θα έμοιαζε περισσότερο με μο- ντερνιστικό μυθιστόρημα παρά με ρεαλιστικό. Έχουν κάθε δ ικαίω μα οι επ ικρ ιτές του Μαρξ να α πορρίπτουν περιφρονητικά αυτή την άποψη, ως φ α ντα σίωση. Δεν μπορούν όμως ταυτόχρονα να καταλογίζουν στον Μ αρξ μια κοινωνική τάξη πραγμάτω ν σαν αυτή που π ερ ιγράφ ετα ι στο Χίλια εννιακόσια ογδόντα τέσσερα του Τζορτζ Όργουελ.


Η νεότερη εποχή προσεβλήθη πράγματι από μια δηλητηριώδη μορφή ουτοπισμού, η οποία όμως δεν ονομάζετα ι μαρξισμός. Πρόκειται γ ια την π α ρ α νοϊκή ιδέα ότι ένα και μοναδικό παγκόσμιο σύστημα, όπως η ελεύθερη αγορά, μπορεί να επιβληθεί στις π ιο ποικίλες κουλτούρες και οικονομίες και να θεραπεύσει όλα τα δεινά τους. Οι προαγω γοί αυτής της ολοκληρωτικής φαντασίωσης δεν κρύβονται σε υπόγεια καταφύγια , όπως οι σημαδεμένοι και μοχθηρά γλυκομίλητοι κακούργοι των ταινιών του Τζέ- ιμς Μποντ. Τους συναντάει κανείς να δειπνούν σε πολυτελή εστιατόρια της Ουάσινγκτον και να κάνουν τον περ ίπατό τους στα κτήματά τους στο Σάσσεξ.

Ο Τέοντορ Αντόρνο α πα ντάει στο ερώτημα αν ο Μ αρξ ήταν ουτοπιστής δ ιανοητής μ ’ ένα κατηγορηματικό «ναι και όχι». Ο Μ αρξ ήταν, γράφ ει ο Αντόρνο, εχθρός της ουτοπίας προς χάριν της π ρα γ ματοποίησής της.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ

Ο μαρξισμός ανάγει τα πάντα στην οικονομία. Πρόκειται για μια μορφή οικονομικής αιτιοκρατίας. Τέχνη, θρησκεία, πολιτική, δίκαιο, πόλεμος, ηθική, ιστορική μεταβολή: χωρίς πολλά πολλά, όλα αυτά εκλαμβάνονται ως αντανακλάσεις της οικονομίας ή της ταξικής πάλης. Η μαρξική θεωρία παραβλέπει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων υποθέσεων χάριν μιας μονοδιάστατης εκδοχής της ιστορίας. Η εμμονή του Μαρξ με την οικονομία τον κατέστησε αντικατοπτρισμό του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο κατά τ ’ άλλα επέκρινε. Η σκέψη του έρχεται σε αντίθεση με την πλουραλιστική νοοτροπία των σύγχρονων κοινωνιών, οι οποίες έχουν πλήρη συναίσθηση ότι το ποικίλο φάσμα της ιστορικής εμπειρίας δεν μπορεί να στριμωχτεί σ ’ ένα και μοναδικό, και μάλιστα άκαμπτο, πλαίσιο.

150 TERRY EAGLETON

Υπό μία έννοια, ο ισχυρισμός ότι τα πάντα ανάγονται στην οικονομία είναι ασφαλώς κοινότοπος. Μάλιστα, πρόκειτα ι γ ια τόσο α υτα πόδεικτη αλήθεια, ώστε είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πώ ς θα μπορούσε κανείς να τον αμφισβητήσει. Για να μπορέσουμε να κάνουμε οτιδήποτε, πρέπει πρώ τα να έχουμε φαγητό και νερό. Χρειαζόμαστε επίσης ρουχισμό και στέγη, τουλάχιστον στην περίπτωση που ζούμε στο Σέφ- φιλντ και όχι στις νήσους Σαμόα. Η πρώτη ιστορική πράξη, γράφ ει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία , είναι η παραγω γή των μέσων ικανοποίησης των υλικών αναγκών μας. Μόνο έπειτα μπορούμε να π α ίξουμε μπάντζο, να γράψουμε ερωτική ποίηση ή να αλλάξουμε χρώμα δωματίου. Η βάση της κουλτούρας είναι η εργασία που μας παρέχει τα προς το ζην. Δεν νοείται πολιτισμός χωρίς υλική παραγωγή.

Ωστόσο ο μαρξισμός θέλει να πει κάτι περισσότερο. Υποστηρίζει ότι η υλική παραγω γή παίζει θεμελιακό ρόλο όχι μόνο γ ιατί χωρίς αυτή δεν θα μπορούσε να υπάρξει πολιτισμός, αλλά και γ ια τί αυτή τελικά καθορίζει τη φύση του εκάστοτε πολιτισμού. Άλλο να λες ότι χρειάζεται στιλό ή υπολογιστής γ ια να γράψ ει κανείς ένα μυθιστόρημα, και άλλο ότι το μέσο γραφής καθορίζει κατά κάποιον τρόπο το περιεχόμενο του μυθιστορήματος. Η αλήθεια της δεύτερης άποψ ης δεν είναι σε καμ ία περ ίπτω ση προφανής, π α ρ ’ όλο που η μαρξιστική ισοδύναμή της υποστηρίζεται και από ορισμένους αντιμαρξι- στές διανοητές. Ο φιλόσοφος Τζον Γκρέυ, ο οποίος κάθε άλλο παρά μαρξιστής είναι, γράφει ότι «στις κοινωνίες της αγοράς ... η οικονομική δραστηριότητα


όχι απλώς διακρίνεται από την υπόλοιπη κοινωνική ζωή, αλλά διαμορφώνει, και ενίοτε εξουσιάζει, το σύνολο της κοινωνίας».1 Ο Γκρέυ περιορίζεται στις κοινωνίες της αγοράς, ενώ ο Μαρξ αναφέρεται στην ανθρώπινη ιστορία συνολικά.

Οι επ ικρ ιτές του Μαρξ θεωρούν την άποψή του μια μορφή αναγωγισμού. Εξηγεί τα πάντα με βάση τον ίδιο παράγοντα. Πρόκειται γ ια μια άποψη που εκ πρώτης όψεως φαίνεται σαφώς εσφαλμένη. Πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί έτσι μονοσήμαντα η εκπληκτική ποικιλομορφία της ανθρώπινης ιστορίας; Δεν χαρακτηρίζεται άραγε η ιστορία από έναν πλουραλισμό δυνάμεων, τις οποίες δεν μπορούμε ποτέ να αναγάγουμε σε μ ία και μοναδική, αναλλοίωτη αρχή; Ας αναρωτηθούμε, ωστόσο, μέχρι πού μ π ορεί να φτάσει αυτός ο πλουραλισμός. Άραγε δεν μπορούμε ποτέ μέσα στις δ ιάφορες ιστορικές π ε ριστάσεις να εντοπίσουμε κάποιον παράγοντα που να παίζει π ιο σημαντικό ρόλο α π ’ ό,τι οι υπόλοιποι; Δύσκολα θα δεχόμασταν ότι ισχύει κάτι τέτοιο. Θα μπορούσαμε να διαφωνούμε ε π ’ άπειρον γύρω από τα α ίτια της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά κανένας δεν πιστεύει ότι ξέσπασε εξαιτίας βιοχημικών αλλαγών που προκλήθηκαν στον εγκέφαλο των Γάλλων από την υπερβολική κατανάλωση τυριού. Και μόνο μια ανεπιστρεπτί φευγάτη μειονότητα την αποδίδει στο ότι ανέτελλε ο Κριός. Οι πάντες συμφωνούν ότι ορισμένοι ιστορικοί παράγοντες έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από άλλους. Αυτή η άποψη δεν εμποδίζει κανέναν να είναι πλουραλιστής, τουλάχιστον υπό μ ία έννοια της λέξης. Κ άλλιστα μπορεί κανείς να

152 TERRY EAGLETON

εξακολουθήσει να πιστεύει ότι τα μείζονα ιστορικά γεγονότα διαμορφώ νονται α πό πλήθος δυνάμεων. Απλώς δεν αποδίδει σ ’ αυτές τις δυνάμεις την ίδια σπουδαιότητα.

Ο Φρίντριχ Έ νγκελς ήταν ένας τέτοιος πλουραλι- στής ακριβώς. Αρνιόταν κατηγορηματικά ότι ο ίδιος και ο Μαρξ είχαν ποτέ υπονοήσει πως οι οικονομικές δυνάμεις είναι ο μοναδικός καθοριστικός π αρ ά γο ντας της ιστορίας. Θεωρούσε ότι αυτός ο ισχυρισμός αποτελούσε μια «άνευ περιεχομένου, αφηρημένη, παράλογη φ ράση».2 Η αλήθεια είναι ότι κανένας δεν είναι πλουραλιστής υπό την έννοια ότι υποστηρίζει πως όλοι οι παράγοντες που διαμορφώνουν μια ιστορική περίσταση είναι εξίσου ζωτικής σημασίας. Οι πάντες π ιστεύουν στην ιεράρχηση, ακόμη και οι π ιο ένθερμοι οπαδοί της ισότητας. Μ άλιστα, σχεδόν οι πάντες πιστεύουν σε απόλυτες, αναλλοίωτες ιεραρχήσεις. Δύσκολο να συναντήσεις κάποιον που να π ιστεύει ότι το να γαργαλάμε αυτούς που λιμοκτονούν είναι προτιμότερο από το να τους ταΐζουμε. Κανένας δεν ισχυρίζεται ότι το μήκος των νυχιών του Καρόλου Α' διαδραμάτισε στον Αγγλικό Εμφύλιο πιο αποφασιστικό ρόλο α π ’ ό,τι η θρησκεία. Για πολλούς λόγους σού κράτησα το κεφάλι κάτω από το νερό επί είκοσι λεπτά (σαδισμός, επιστημονική περ ιέργεια , το φρικτό λουλουδάτο πουκάμισο που φορούσες, το γεγονός ότι η τηλεόραση είχε μόνο ένα βαρετό παλιό ντοκιμαντέρ), αλλά υπερίσχυε το κίνητρο να βάλω χέρι στον στάβλο με τα νικηφόρα αγωνιστικά άλογα τον οποίο μου κληροδοτείς με τη διαθήκη σου. Γιατί να μην καθορίζονται και τα δημόσια γεγονότα από


κάποια κίνητρα που υπερισχύουν των όποιων άλλων κινήτρων;

Μερικοί πλουραλιστές συμφωνούν ότι τέτοια γ ε γονότα μπορεί να οφείλονται κατά κύριο λόγο σε μία μόνο α ιτία . Απλώς δεν βλέπουν γ ια τί πρέπει να κυριαρχεί σε κάθε περίπτωση η ίδια αιτία . Αυτό που σίγουρα συνιστά αδυναμία της λεγόμενης «οικονομικής θεωρίας της ιστορίας» είναι η ιδέα ότι τα πάντα, παντού, καθορίζονται με τον ίδιο τρόπο. Η ιδέα αυτή συνεπάγεται ότι η ιστορία αποτελεί ενιαίο φαινόμενο, εξαιρετικά ομοιογενές, σαν πέτρα. Έ χει νόημα να υποθέσω ότι ο πονοκέφαλός μου οφείλεται σ’ εκείνη τη θεόστενη περούκα αλά Μέριλυν Μονρόε την οποία επέμενα να φορέσω στο πάρτι· όμως η ιστορία δεν είναι ένα ενιαίο πράγμα σαν τον πονοκέφαλο. Ό πω ς παραπονέθηκε κάποιος, είναι απλώς το ένα καταραμένο πράγμα μετά το άλλο. Η ιστορία δεν παρουσιάζει τη συνεπή αλληλουχία των γεγονότων ενός παραμυθιού, δεν σχηματίζει μια συνεκτική αφήγηση. Δεν υπάρχει κάποιο αδιάσπαστο νοηματικό νήμα που να τη διατρέχει α π ’ άκρου εις άκρον.

Ε ίδαμε ότι σχεδόν κανένας δεν αρνείτα ι πω ς η ιστορία περ ιέχει και συνεκτικές αλληλουχίες νοήματος. Σ πανίω ς θα συναντήσουμε κάποιον που να βλέπει την ιστορία ως χαοτικό συνονθύλευμα τυ χαίων και απρόβλεπτω ν γεγονότων, αν και ο Φρί- ντριχ Νίτσε και ο οπαδός του Μισέλ Φουκό τείνουν ενίοτε προς μια τέτο ια θεώρηση. Οι περισσότεροι άνθρωποι παραδέχονται ότι υπάρχουν αλυσίδες α ιτιών και αποτελεσμάτων στην ιστορία, όσο δυσχερής κι αν είναι η ανακάλυψή τους, και ότι αυτό σημαίνει

154 TERRY EAGLETON

πως αναπτύσσονται κάποια. έστω κατά προσέγγιση, επαναλαμβανόμενα ιστορικά μοτίβα. Παραδείγματος χάριν, είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι διάφορα έθνη άρχισαν να συλλέγουν αποικίες την ίδια ιστορική στιγμή γ ια τελείως διαφορετικούς λόγους. Οι Αφρικανοί σκλάβοι δεν μεταφέρθηκαν έτσι. χωρίς λόγο, στην Αμερική. Το ότι ο φασισμός εμφανίστηκε λίγο πολύ ταυτόχρονα σε διάφορες χώρες κατά τον εικοστό αιώνα δεν οφειλόταν σε μιμητισμό. Οι άνθρωποι δεν ρίχνονται έτσι ξαφνικά, γ ια πλάκα, στη φωτιά. Τπάρχει ανά την υφήλιο ένα άκρως συνεπές επαναλαμβανόμενο μοτίβο που μας δείχνει ότι δεν ενεργούν έτσι.

Το ερώτημα, ασφαλώ ς, δεν είναι αν υπάρχουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα στην ιστορία, αλλά αν κάποιο κυριαρχεί. Μ πορείς να π ιστεύεις στο πρώτο, χωρίς απαραίτητα να π ιστεύεις στο δεύτερο. Γιατί να μην υπάρχει απλώ ς ένα σύνολο αλληλεπικαλυ- πτόμενων μοτίβων που δεν συγχωνεύονται ποτέ σ ’ ένα όλον; Πώς στην ευχή θα μπορούσε κάτι τόσο π ο λυποίκιλο σαν την ανθρώπινη ιστορία να αποτελέσει μια ενιαία αφήγηση; Το να υποστηρίζει κανείς ότι τα υλικά συμφέροντα συνιστούν ήδη από την εποχή των σπηλαίων μέχρι και τον καπιταλισμό την πρω ταρχική κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι πολύ π ιο εύλογο από το να π ιστεύει ότι αυτόν τον ρόλο τον παίζουν οι δ ία ιτες αδυνατίσματος, ο αλτρουισμός. οι «μεγάλες προσωπικότητες», το άλμα επί κοντώ ή οι πλανητικές συζυγίες. Όμως η απάντηση αυτή δεν μας ικανοποιεί ιδιαίτερα, γ ια τί δείχνει υπερβολικά μονοσήμαντη.


Τον Μαρξ τον ικανοποιεί, γ ιατί αυτός θεωρεί ότι η ιστορία δεν υπήρξε ποτέ τόσο ποικιλόμορφη και ενδιαφέρουσα όσο φ α ίνετα ι - στην π ρ α γμ α τικ ό τητα. είναι πολύ π ιο μονότονη α πό την εντύπωση που μας δίνει. Δ ιέπεται πράγματι από μια ενότητα· αλλά όχι ευχάριστη σαν αυτή του Bleak House3 ή του High Noon.* Πρόκειται γ ια μια ενότητα που σχηματίζετα ι κατά βάση α πό την παρουσία διαχρονικά των βιοτικών στερήσεων, των κακών εργασ ιακώ ν συνθηκών, της βίας και της εκμετάλλευσης. Αυτά τα πρά γμ ατα έχουν κατά καιρούς πάρει διάφορες μορφές, αλλά πάντω ς έχουν θεμελιώσει όλους τους πολιτισμούς που έχουν καταγραφ εί στην ιστορία. Αυτή η μονότονη, πληκτική επανάληψη έχει προσ- δώσει στην ανθρώπινη ιστορία πολύ περισσότερη λογική συνέπεια α π ’ όση ίσως θα επ ιθυμούσαμε. Υπάρχει πράγματι μια μεγάλη αφήγηση εν προκει- μένω, και είναι θλιβερή. Ό πω ς παρατηρεί ο Τέοντορ Αντόρνο. «τελεολογικά θα λέγαμε ότι Το Έ να και Όλον που συνεχίζει να εκτυλίσσεται μέχρι σήμερα -μ ε περιστασιακά δ ιαλείμματα- είναι η απόλυτη δ ιάσταση του ανθρώπινου πόνου». Η μεγάλη αφήγηση της ιστορίας δεν συντίθεται από Πρόοδο, Λογική και Διαφωτισμό. Πρόκειται γ ια μια μελαγχολική ιστορία που οδηγεί στα λόγια του Αντόρνο, «α πό τη σφ εντόνα στην ατομική βόμβα».5

Μ πορεί κανείς να συμφωνήσει ότι η βία. οι κ α κές συνθήκες εργασ ίας κα ι η εκμετάλλευση έχουν σημαντική θέση στην ιστορία χωρίς να δεχτεί ότι αποτελούν το θεμέλιό της. Έ νας λόγος γ ια τον οποίο οι μαρξιστές τις θεωρούν τόσο θεμελιακές είναι το

156 TERRY EAGLETON

γεγονός ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη φ υσική μας επιβίωση. Χαρακτηρίζουν σταθερά, κα θ ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, τον τρόπο με τον οποίο συντηρούμε την υλική μας ύπαρξη. Δεν πρόκειται απλώ ς γ ια τυχα ία γεγονότα . Δεν μιλάμε γ ια σποραδική βαναυσότητα ή επιθετικότητα. Ο θεμελιακός ρόλος αυτών των πραγμάτων οφείλεται στο ότι απο- τελούν αναπόσπαστο κομμάτι των δομών μέσω των οποίων παράγουμε και αναπαράγουμε την υλική ζωή μας. Παρ’ όλα αυτά, κανένας μαρξιστής δεν θεωρεί ότι οι εν λόγω δυνάμεις διαμορφώνουν τα πάντα. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε ο τυφοειδής πυρετός, οι αλογοουρές, το σπαστικό γέλιο, ο σουφισμός, τα Κ ατά Ματθαίον Πάθη και το βάψιμο των νυχιών των π ο διών σου μ ’ ένα χτυπητό μενεξεδί θ ’ αποτελούσαν εκφάνσεις των οικονομικών δυνάμεων. Θα ήταν, επ ίσης, αδιανόητη οποιαδήποτε σύγκρουση που δεν έχει άμεσα οικονομικά κίνητρα, καθώς και οποιοδήποτε έργο τέχνης που δεν εκφράζει την ταξική πάλη.

Ο ίδιος ο Μαρξ ενίοτε γράφει σαν η πολιτική απλά ν’ αντικατοπτρίζει την οικονομία. Συχνά όμως ερευνά τα κοινωνικά, πολιτικά ή στρατιωτικά κίνητρα πίσω α πό τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς να υπονοεί σε καμία περίπτωση ότι αυτά τα κίνητρα είναι απλώς οι επ ιφανειακές εκδηλώσεις των βαθύτερων οικονομικών κινήτρων. Μερικές φορές, οι υλικές δυνάμεις επηρεάζουν αρκετά άμεσα την πολιτική, την τέχνη και την κοινωνική ζωή. Γενικά, όμως, η επιρροή τους είναι π ιο μακροπρόθεσμη και υπόγεια. Σε ορισμένες π ε ριπτώσεις, αυτή η επιρροή δεν είναι παρά εξαιρετικά μερική, και σε άλλες, σχεδόν αμελητέα. Πώς μπορεί


ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής να καθορίζει το γούστο μου στις γραβάτες; Τπό ποια έννοια καθορίζει τον αιωροπτερισμό ή τη δωδεκάμετρη μπλουζ;

Άρα δεν υπάρχει κανένας αναγω γισμός εδώ. Η πολιτική, η κουλτούρα, η επιστήμη, οι ιδέες και η κοινωνική ζωή δεν αποτελούν μεταμφιέσεις της οικονομίας κατά τον τρόπο που ορισμένοι νευροεπι- στήμονες θεωρούν ότι ο νους αποτελεί μεταμφίεση του εγκεφάλου. Έχουν τη δική τους πραγματικότητα, αναπτύσσουν τις δ ικές τους ιστορίες και λειτουργούν με τη δική τους εγγενή λογική. Δεν αποτελούν απλά τις ωχριούσες αντανακλάσεις κάποιου άλλου πράγμ ατος. Α πεναντίας, δ ιαμορφώ νουν δυναμικά τον τρόπο παραγω γής. Ό πω ς θα δούμε αργότερα, η κίνηση που συνδέει την οικονομική «βάση» με το κοινωνικό «εποικοδόμημα» έχει διπλή κατεύθυνση. Οπότε, αν δεν μιλάμε εν προκειμένω γ ια κάπο ια μηχανιστική α ιτιοκρατία, τι ακριβώς πρεσβεύουμε; Μ ήπως μια θέση τόσο ασαφή και γενική ώστε να είναι πολιτικά ατελέσφορη;

Πρόκειται κα τ’ αρχάς γ ια μια αρνητική θέση: ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι παράγουν την υλική ζωή τους θέτει όρια στους πολιτισμικούς, νομικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς τους οποίους δημιουργούν. Στην κυριολεξία της η λέξη «καθορίζω» σημαίνει «θέτω όρια». Οι τρόποι παραγω γής δεν υπαγορεύουν συγκεκριμένες πολιτικές, κουλτούρες ή σύνολα ιδεών. Ο καπιταλισμός δεν προκάλεσε τη φιλοσοφία του Τζον Λοκ ή τη μυθιστοριογραφία της Τζέιν Όστεν. Αποτελεί ένα πλαίσιο ερμηνείας και των δύο. Και ούτε οι τρόποι παραγω γής οδηγούν

158 TERRY EAGLETON

αποκλειστικά σε ιδέες και θεσμούς που εξυπηρετούν τους σκοπούς τους. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε ο ίδιος ο μαρξισμός θα ήταν ανέφικτος. Θα αποτελούσε μυστήριο η προέλευση του αναρχικού θεάτρου δρόμου ή το πώς έφτασε ο Τομ Πέιν να γράψει ένα από τα π ιο εμπορικά βιβλία όλων των εποχών -το επ ανα στατικό Ανθρώπινα δικαιώματα [Rights of Man]- ενώ ζούσε στην καρδιά του καταπιεστικού αστυνομικού κράτους της Αγγλίας της εποχής του. Παρ’ όλα αυτά. θα μας προκαλούσε μεγάλη έκπληξη αν η αγγλική κουλτούρα περιλάμβανε μόνο ανθρώπους σαν τον Τομ Πέιν και αναρχικές θεατρικές ομάδες. Η πλειονότητα των μυθιστοριογράφω ν, μελετητών, δ ια φημιστών, εφημερίδων, δασκάλων και τηλεοπτικών σταθμών δεν εργάζεται γ ια τη δραματική ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Πρόκειται γ ια τόσο πασιφανή αλήθεια, ώστε κατά κανόνα δεν της δίνουμε σημασία. Αυτό που λέει ο Μαρξ είναι ότι δεν πρόκειται γ ια τυχαία αλήθεια. Εδώ, λοιπόν, μπορούμε να διατυπώσουμε μια πιο θετική πλευρά της θέσης του. Σε γενικές γραμμές, η κουλτούρα, το δ ίκαιο και η πολιτική της ταξικής κοινωνίας εκφράζουν τα συμφέροντα των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Ό πως το θέτει ο ίδιος ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογ ία , «η κοινωνική τάξη που αποτελεί τη δεσπόζουσα ολική δύναμη της κοινωνίας αποτελεί συγχρόνως και τη δεσπόζουσα πνευματική δύναμη».

Η πλειονότητα των ανθρώπων μάλλον δεν θα είχε αντίρρηση ότι η υλική παραγω γή έχει διαδραματίσει τόσο σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία, έχει


απορροφήσει τόσο χρόνο και ανθρώπινη ενέργεια, έχει προκαλέσει τόσες πολυαίμακτες συγκρούσεις, έχει απασχολήσει τόσο πολλούς ανθρώπους από την κούνια μέχρι τον τάφο τους κι έχει αποτελέσει γ ια τόσο πολλούς α π ’ αυτούς ζήτημα ζωής ή θανάτου, ώστε θα ήταν απίθανο να μην έχει αφήσει το σημάδι της και σε πολλές άλλες πλευρές της ύπαρξής μας. Οι άλλοι κοινωνικοί θεσμοί παρασύρονται α να π όδραστα στην τροχιά της. Χειραγω γεί την πολιτική, την κουλτούρα και τ ις ιδέες και τ ις υποχρεώ νει ν ’ αφιερώνουν μεγάλο μέρος της δυναμικής τους στη νομιμοποίηση της κρατούσας κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Ας σκεφτούμε τον σύγχρονο καπιταλισμό, στο πλαίσιο του οποίου η εμπορευματοποίηση έχει αφήσει το ρυπαρό αποτύπω μά της στο καθετί, α πό τον αθλητισμό μέχρι τη σεξουαλικότητα, από το πώς να καπαρώ σεις πρώ το τραπέζι π ίστα στον παράδεισο μέχρι τις εκνευριστικές κορόνες με τις οποίες οι δημοσιογράφοι της αμερικανικής τηλεόρασης διεκδικούν την προσοχή των θεατών γ ια χάρη των διαφημιστών. Η π ιο πειστική επιβεβαίωση της μαρξικής θεωρίας γ ια την ιστορία είναι η όψιμη καπιταλιστική κοινωνία. Υπό μία έννοια, αυτό επαληθεύεται ολοένα και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου. Ο καπιταλισμός, και όχι ο μαρξισμός, πρέπει να κατηγορηθεί γ ια οικονομικό αναγωγισμό. Ο καπιταλισμός π ιστεύει στην παραγω γή ως αυτοσκοπό, υπό την πιο στενή έννοια της λέξης «παραγω γή».

Ο Μαρξ, τουναντίον, π ισ τεύε ι στην παρα γω γή ως αυτοσκοπό υπό μια π ιο ευρεία έννοια της λέξης. Υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση

160 TERRY EAGLETON

π ρέπει να επ ιδ ιώ κετα ι ως αυτοσκοπός και όχι να καταντάει μέσο επιδίωξης κάποιου άλλου σκοπού. Π ιστεύει ότι αυτό είναι ανέφικτο όταν επ ικρατε ί η στενότερη αντίληψη της παραγω γής ως αυτοσκοπού - γ ιατί όταν συμβαίνει αυτό. η δημιουργική μας ενέργεια επενδύετα ι κατά το μεγαλύτερο μέρος της στην παραγωγή των μέσων διαβίωσης αντί στην απόλαυση της ίδιας της ζωής. Το νόημα του μαρξισμού βρίσκεται εν πολλοίς στην αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο χρήσεις της φράσης «παραγω γή ως αυτοσκοπός» - η μία είναι οικονομική, η άλλη δημιουργική ή καλλιτεχνική. Ο Μαρξ, όντας κάθε άλλο παρά οικονομικός αναγωγιστής, κατακρίνει αυστηρά τη συρρίκνωση της έννοιας της ανθρώπινης παραγω γής σε τρακτέρ και τουρμπίνες. Η έννοια της π αρα γω γής στην οποία δίνει πρωταρχική σημασία πλησιάζει περισσότερο την τέχνη παρά τη συναρμολόγηση ηλεκτρικών συσκευών ή τη σφαγή αμνοεριφίων. Θα επιστρέψουμε σ ’ αυτό το θέμα σε λίγο.

Πάντως είναι αλήθεια ότι ο Μαρξ επιμένει στον κεντρικό ρόλο τον οποίο έχει δ ιαδραμ ατίσει στην ιστορία η οικονομία (με τη στενή έννοια της λέξης). Αλλά αυτή η πεποίθηση κάθε άλλο π αρά περιορίζεται στους μαρξιστές. Ο Κικέρων θεωρούσε σκοπό του κράτους την προστασία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Η «οικονομική» θεώρηση της ιστορίας αποτε- λούσε κοινό τόπο μεταξύ των διαφωτιστών του δέκατου όγδοου αιώνα. Ορισμένοι από αυτούς έβλεπαν την ιστορία ως αλληλοδιαδοχή τρόπων παραγω γής. Πίστευαν επίσης ότι αυτό εξηγούσε τις κοινωνικές τάξεις, τους διάφορους τρόπους ζωής, τις κοινωνικές


ανισότητες και τις ανθρώπινες σχέσεις τόσο σε επ ίπεδο οικογενειακής ζωής όσο και διακυβέρνησης. Ο Άνταμ Σμιθ θεωρούσε ότι κάθε στάδιο υλικής ανάπτυξης στην ιστορία παράγει τις δικές του μορφές δικαίου, ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό υποστηρίζει στον Λ ό γο π ερ ί ανισότητας π ω ς η ιδιοκτησία έχει ως επακόλουθα τον πόλεμο, την εκμετάλλευση και την ταξική σύγκρουση. Ε π ίσης, επιμένει ότι το λεγόμενο κοινωνικό συμβόλαιο συνιστά απάτη των πλουσίων γ ια να διαφυλάξουν τα προνόμιά τους έναντι των φτωχών. 0 Ρουσσό θεωρεί πω ς εξαρχής η ανθρώπινη κοινωνία έθετε πάντοτε εμπόδια στους αδύναμους και έδινε π ρο νόμια δύναμης στους πλούσιους - προνόμια δύναμης που «οδήγησαν στην ανεπανόρθωτη καταστροφή της φυσικής ελευθερίας, στην παντοτινή εγκαθίδρυση του νόμου της ιδιοκτησίας και της ανισότητας ... και προς όφελος μερικών φιλόδοξων ανθρώπων κα τα δίκασαν δ ια παντός την ανθρώπινη φυλή στον μόχθο της εργασίας, την υποτέλεια και τη δυστυχία».6 Κατά την άποψη του Ρουσσό, ο νόμος είναι γενικά υπέρ των ισχυρών και κατά των αδυνάτω ν η δ ικα ιοσύνη αποτελεί κατά κύριο λόγο όπλο άσκησης βίας και κυριαρχίας· η κουλτούρα, η επιστήμη, η τέχνη και η θρησκεία επιστρατεύονται, προς υπεράσπιση της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτω ν, γ ια να στολίζουν με «γιρλάντες από λουλούδια» τις αλυσίδες που κρατούν καθηλωμένους τους ανθρώπους. Η ιδιοκτησία, υποστηρίζει ο Ρουσσό, βρίσκεται στη ρίζα της ανθρώπινης δυσαρέσκειας.

Ο μεγάλος Ιρλανδός οικονομολόγος του δέκατου

162 TERRY EAGLETON

ένατου αιώνα Τζον Έλλιοτ Κερνς, ο οποίος θεωρούσε τον σοσιαλισμό «ένα ρυπαρό υποπροϊόν της οικονομικής άγνοιας» και κάποτε χαρακτηρίστηκε ως ο πλέον ορθόδοξος κλασικός οικονομολόγος, παρατήρησε «σε πόσο μεγάλο βαθμό τα υλικά συμφέροντα των ανθρώπων καθορίζουν τις πολιτικές απόψ εις και συμπεριφορές τους».7 Παρατήρησε επίσης στην εισαγωγή του βιβλίου του Η δουλοκτητική εξουσία [The Slave Power] ότι «η πορεία της ιστορίας καθορ ίζεται σε μεγάλο βαθμό α πό τη δράση οικονομικών αιτίων». Ο συμπατριώτης του, Γ. Ε. X. Λέκυ, ο σπουδαιότερος Ιρλανδός ιστορικός της εποχής του και σφοδρός αντισοσιαλιστής, έγραψε ότι «ελάχιστα πράγματα συμβάλλουν τόσο πολύ στη διαμόρφωση του κοινωνικού τύπου όσο οι νόμοι που ρυθμίζουν την κατοχή της ιδιοκτησίας».8 Ακόμη και ο Σίγκμουντ Φρόυντ υποστήριζε την ύπαρξη μιας μορφής οικονομικού καθορισμού. Σύμφωνα με τη θέση του, αν δεν υπήρχε ανάγκη να εργαστούμε, θ’ αράζαμε άσκοπα όλη μέρα, παραδομένοι αδιάντροπα στα κελεύσματα της λίμπιντό μας. Η οικονομική αναγκαιότητα μας ώθησε να ξεπεράσουμε τη φυσική νωθρότητά μας και μας έσπρωξε στην κοινωνική δραστηριότητα.

Ή ας πάρουμε αυτό το εν πολλοίς άγνωστο από- σπασμα που ερμηνεύει την ανθρώπινη ιστορία από τη σκοπιά του ιστορικού υλισμού:

Ο άνθρωπος [στο πλαίσιο της ανθρώπινης κοινωνίας] περνάει αναγκαστικά από τα στάδια του κυνηγού, του βοσκού και του αγρότη· έπειτα η ιδιοκτησία αποκτάει αξία και κατά συνέπεια γ ί


νεται αιτία αδικίας· έπειτα ορίζονται νόμοι για την πρόληψη της οικονομικής ζημίας και τη διαφύλαξη της κατοχής της ιδιοκτησίας· έπειτα, υπό τη σκέπη αυτών των νόμων, οι άνθρωποι γίνονται κάτοχοι πλεονάσματος, και έπειτα εμφανίζεται η πολυτέλεια, η οποία απαιτεί τον συνεχή ανεφοδιασμό της, και έπειτα οι επιστήμες καθίστανται αναγκαίες και ισχυρές· το κράτος δεν μπορεί να συντηρηθεί χωρίς αυτές ...9

Δεν πρόκειται γ ια τις σκέψεις κάποιου παλιού μαρξιστή, αλλά γ ια τις διαπιστώσεις του Ιρλανδού συγγραφ έα του δέκατου όγδοου αιώνα Όλιβερ Γκόλ- ντσμιθ, π ιστού συντηρητικού. Η ιδιαίτερη ροπή των Ιρλανδών προς τη λεγόμενη οικονομική θεώρηση της ισ τορ ίας οφ είλετα ι στις άθλ ιες απο ικ ιοκρα - τικές συνθήκες που τους είχαν επιβληθεί α πό την τάξη των Αγγλοϊρλανδών μεγαλογαιοκτημόνων. οι οποίες δεν τους επέτρεπαν να παραβλέπουν τέτοια θέματα. Στην Αγγλία, με το πολυσύνθετο π ολ ιτ ισμικό εποικοδόμημά της, τα οικονομικά θέματα δεν είχαν και τόσο ζωτική σημασία γ ια τους ποιητές και τους ιστορικούς. Σήμερα, πολλοί από εκείνους που απορρίπτουν περιφρονητικά τη μαρξική θεώρηση της ιστορίας την επιβεβαιώνουν απόλυτα με τη συμπεριφορά τους. Αυτοί οι άνθρωποι είναι γνωστοί ως τραπεζίτες, οικονομικοί σύμβουλοι, αξιω ματούχοι του υπουργείου Οικονομικών, διευθυντικά στελέχη εταιρειών κτλ. Οτιδήποτε κάνουν μαρτυρεί την π ίστη τους στην προτεραιότητα της οικονομίας. Είναι γνήσιοι μαρξιστές μέχρι ενός.

164 TERRY EAGLETON

Αξίζει να επισημάνουμε και την ευτυχή συμμετρία του γεγονότος ότι η «οικονομική θεωρία περί ιστορίας» γεννήθηκε στην περιοχή του Μάντσεστερ, όπως ακριβώς και ο βιομηχανικός καπιταλισμός. Ο Έ ν- γκελς παρατηρεί ότι η διαμονή του στη συγκεκριμένη πόλη τον έκανε να συνειδητοποιήσει τον κεντρικό ρόλο της οικονομίας. Δεδομένου ότι ο πατέρας του. όπως είδαμε, είχε εκεί έναν μύλο που συντηρούσε τόσο τον ίδιο όσο και (τον περισσότερο καιρό) τον Μαρξ, θα λέγαμε πω ς η θεωρία τους α πλά α κολούθησε το οικογενειακό πρότυπο. Ο ευκατάστατος Ένγκελς λειτούργησε ως η υλική βάση ανάπτυξης του πνευματικού εποικοδομήματος του Μαρξ.

Ο ισχυρισμός ότι σύμφωνα με τον Μαρξ τα πάντα καθορίζονται από την οικονομία συνιστά άτοπη υπε- ραπλούστευση. Ο Μαρξ π ιστεύει ότι η ταξική πάλη διαμορφώνει τον ρου της ιστορίας - και οι κοινωνικές τάξεις δεν μπορούν να αναχθούν σε οικονομικούς παράγοντες. Είναι αλήθεια ότι ο Μαρξ βλέπει τις κοινωνικές τάξεις κυρίως ως ομάδες ανθρώπων οι οποίοι καταλαμβάνουν ομοειδείς θέσεις στο πλαίσιο ενός τρόπου παραγω γής. Έ χει σημασία όμως το ότι μιλάμε γ ια κοινωνικές τάξεις, όχι γ ια οικονομικές. Ο Μαρξ γράφει γ ια «κοινωνικές» σχέσεις παραγω γής, όπως και γ ια «κοινωνική» επανάσταση. Αν οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής έχουν προτεραιότητα έναντι των παραγω γικώ ν δυνάμεων, είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό πώς μπορεί κάτι που ονομάζεται σκέτα «η οικονομία» να αποτελεί την πρωταρχική κινητήρια δύναμη της ιστορίας.


Οι κοινωνικές τάξεις δεν υφίστανται μόνο σε ανθρακωρυχεία και ασφαλιστικά γραφεία. Αποτελούν, εκτός από οικονομικές οντότητες, και κοινωνικά μορφώματα, κοινότητες. Περιλαμβάνουν έθιμα, παραδόσεις, κοινωνικούς θεσμούς, σύνολα αξιών και διανοητικές έξεις. Συνιστούν επίσης πολιτικά φαινόμενα. Μ άλιστα, ο Μαρξ υπαινίσσεται ότι μια κοινωνική τάξη που δεν δ ιαθέτει πολιτική εκπροσώπηση δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση κοινωνική τάξη με την πλήρη σημασία του όρου. Φαίνεται να πιστεύει ότι οι κοινωνικές τάξεις αποκτούν την αληθινή τους υπόσταση μόνο όταν συνειδητοποιούν την ταξική τους πραγματικότητα. Οι κοινωνικές τάξεις συνεπάγονται νομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές και ιδεολογικές διεργασίες. Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, υποστηρίζει ο Μαρξ, αυτοί οι μη οικονομικοί παράγοντες έχουν ιδιαίτερη σημασία. Οι κοινωνικές τάξεις δεν είναι ομοιόμορφες, αλλά παρουσιάζουν εκτεταμένη εσωτερική διαίρεση και διαφοροποίηση.

Εξάλλου, όπως θα δούμε παρακάτω , ο Μαρξ θεωρεί ότι η εργασ ία αφορά και πολλά άλλα π ρ ά γ ματα εκτός α πό την οικονομία. Σ υνεπ ά γετα ι μια ολόκληρη ανθρω πολογία - μ ια θεωρία της Φύσης και της ανθρώπινης δράσης, του σώματος και των αναγκών του, της φύσης των αισθήσεων, τις ιδέες της κοινωνικής συνεργασίας και της ατομικής α υ τοπραγμάτω σης. Δεν πρόκειται γ ια την οικονομία όπως την αντιλαμβάνεται η Wall Street Journal. Δεν γράφει πολλά πράγματα γ ια την ουσία του ανθρώπινου είδους η Financial Times. Η εργασ ία αφορά επίσης το φύλο, τους συγγενικούς δεσμούς και τη

166 TERRY EAGLETON

σεξουαλικότητα. Τίθεται το ερώτημα πώς γίνονται οι άνθρωποι εργαζόμενοι και πώς συντηρούνται υλικά και ανανεώνονται ψυχικά. Η παραγω γή π ραγματοποιείτα ι εντός του πλαισίου συγκεκριμένων μορφών κοινωνικής ζωής, κι έτσι επ ιχέεται με κοινωνικό νόημα. Επειδή η εργασία έχει πάντοτε και συμβολική σημασία, καθώς οι άνθρωποι είναι συμβολικά (στην κυριολεξία, συμβολοποιητικά) ζώα. δεν μπορεί ποτέ να είναι απλώς τεχνική ή υλική υπόθεση. Μπορείς να τη δεις ως τρόπο να εξυμνήσεις τον Θεό. να τιμήσεις την πατρ ίδα ή να πληρώσεις γ ια την μπίρα σου. Η οικονομία, εν συντομία, πάντοτε προϋποθέτει πολλά άλλα π ράγμ ατα εκτός από την ίδια. Δεν σχετίζεται μόνο με το πώ ς συμπεριφέρονται οι αγορές. Πέρα από τον τρόπο με τον οποίο γινόμαστε χρηματιστές, αφορά και τον τρόπο με τον οποίο γινόμαστε ανθρώπινα όντα.10

Άρα οι κοινωνικές τάξεις δεν έχουν μόνο οικονομική υφή. όπω ς και η σεξουαλικότητα δεν έχει μόνο προσωπική. Στην πραγματικότητα, δύσκολα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε κάτι που να είναι μόνο οικονομικό. Ακόμη και τα νομίσματα συλλέγονται και εκτίθενται σε ειδικές θήκες, θαυμάζονται γ ια τα αισθητικά χαρακτηριστικά τους ή λιώνονται γ ια να χρησιμοποιηθούν ως ακατέργαστο μέταλλο. Παρεμπιπτόντως. μιλώντας γ ια το χρήμα, αντιλαμβανόμαστε γ ια τί είναι τόσο εύκολο να αναχθεί ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη στην οικονομία, από τη στιγμή που, υπό μία έννοια, ακριβώς αυτό κάνει το χρήμα. Η «μαγική» ιδιότητα του χρήματος συνίσταται στο ότι συμπυκνώνει τόσο μεγάλο πλούτο ανθρώπινων


δυνατοτήτων στις τόσο περιορισμένες υλικές δ ια στάσεις του. Τπάρχουν στη ζωή πάρα πολλά π ρά γ ματα που είναι π ιο πολύτιμα από το χρήμα, αλλά το χρήμα μας παρέχει την πρόσβαση στα περισσότερα από αυτά. Το χρήμα μας επ ιτρέπει να καλλιεργούμε διαπροσωπικές σχέσεις που μας χαρίζουν ψυχική ολοκλήρωση, καθώς μας απαλλάσσει από τον κίνδυνο να εκτεθούμε κοινωνικά πέφτοντας νεκροί από πείνα. Μας εξασφαλίζει ιδιωτικότητα, υγεία, εκπαίδευση, ομορφιά, κοινωνικό γόητρο, κινητικότητα, άνεση, ελευθερία, σεβασμό, αισθησιακή πληρότητα και κανέναν πύργο των Τυδόρ στο Γουόρικσαιρ. Ο Μαρξ περιγράφει με υπέροχο τρόπο στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα την πρωτεϊκή, μορφο- μεταβλητή. αλχημική φύση του χρήματος, το πώ ς ως διά μαγείας η ασήμαντη υλική του υπόσταση μπορεί να θέσει στη διάθεσή σου μια εντυπωσιακή πλειάδα αγαθών. Το χρήμα αποτελεί αυτό το ίδιο ένα είδος αναγωγισμού. Συσκευάζει ολόκληρα σύμπαντα σε μ ια χούφτα χαλκό.

Ωστόσο ακόμη και τα νομίσματα, όπω ς είδαμε, δεν είναι απλώ ς «σκέτη» οικονομία. Στην π ρ α γ ματικότητα. «η οικονομία» δεν εμφ ανίζετα ι ποτέ «σκέτη». Αυτό που ο οικονομικός τύπος αποκαλεί «η οικονομία» είναι ένα φάντασμα. Ασφαλώς δεν το έχει δει κανένας. Αποτελεί μια αφαίρεση από μια πολυσύνθετη κοινωνική διεργασία. Η ορθόδοξη οικονομική σκέψη τείνει να στενεύει την έννοια της οικονομίας. Απεναντίας, ο μαρξισμός προσδίδει στην έννοια της παραγω γής όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πλούτο και ευρυχωρία. Έ νας λόγος γ ια τον οποίο η

168 TERRY EAGLETON

μαρξική θεωρία της ιστορίας ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα είναι το γεγονός ότι τα υλικά αγαθά δεν είναι ποτέ απλώς υλικά αγαθά. Προσφέρουν την υπόσχεση της ανθρώπινης ευημερίας. Αποτελούν την πύλη που οδηγεί σε τόσο πολλά πολύτιμα γ ια την ανθρώπινη ζωή πράγματα . Γ ι’ αυτό κατά τη δ ιά ρκεια της ιστορίας οι άνθρωποι έχουν αγωνιστεί μέχρι θανάτου γ ια τη γη. την ιδιοκτησία, το χρήμα και το κεφάλαιο. Κανένας δεν δίνει αξία στην οικονομία απλώς ως οικονομία, εκτός α πό εκείνους γ ια τους οποίους αποτελεί το αντικείμενο της δουλειάς τους. Ακριβώς επειδή το εν λόγω πεδ ίο της ανθρώπινης ύπαρξης περικλείει τόσο πολλές άλλες δ ιαστάσεις της, διαδραματίζει τόσο κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία.

Ο μαρξισμός έχει συχνά κατηγορηθεί ως αντικατοπτρισμός των πολιτικών αντιπάλων του. Ό πως ακριβώς ο καπιταλισμός ανάγει την ανθρωπότητα στον Οικονομικό Άνθρωπο, το ίδιο κάνει και ο μεγάλος ανταγω νιστής του. Ο κα π ιτα λ ισμ ός θεοποιεί την υλική παραγωγή, και ο Μαρξ κάνει ακριβώς το ίδιο. Αυτή όμως η άποψη βασίζεται σε μια παρερμηνεία της μαρξικής έννοιας της παραγω γής. Το μεγαλύτερο μέρος της λεγόμενης παραγω γής, επ ιμένει ο Μαρξ. δεν αποτελεί σε καμία περίπτω ση αληθινή παραγω γή. Κατά την άποψή του. οι άνθρωποι π α ράγουν αυθεντικά μόνο όταν το κάνουν ελεύθερα και ως αυτοσκοπό. Αυτό το ιδεώ δες θα μπορέσει να πρα γμ ατοπο ιηθεί πλήρω ς μόνο στον κομουνισμό· εντω μεταξύ όμως μπορούμε να πάρουμε μια


πρόγευση τέτο ιας δημιουργικότητας από την εξει- δικευμένη μορφή παραγω γής που είναι γνωστή ως τέχνη. 0 Τζον Μίλτον, γράφ ει ο Μαρξ, «παρήγαγε τον Απολεσθέντα Παράδεισο γ ια τον ίδιο λόγο που ο μεταξοσκώληκας παράγει μετάξι. Επρόκειτο γ ια μια δραστηριότητα της φύσης του» ." Η τέχνη α ποτελεί μια εικόνα της μη αλλοτριωμένης εργασ ίας. Έτσι προτιμούσε και ο Μαρξ να βλέπει τα κείμενά του, τα οποία κάποτε χαρακτήρισε ως «ένα καλλιτεχνικό όλον» και των οποίων το ύφος επιμελούνταν (αντίθετα με την πλειονότητα των οπαδών του) με σχολαστική φροντίδα. Και το ενδιαφέρον του γ ια την τέχνη δεν ήταν αμ ιγώ ς θεωρητικό. Έ γραψ ε λυρική ποίηση, ένα ημιτελές κωμικό μυθιστόρημα, ένα έμμετρο θεατρικό κομμάτι κι ένα ευμέγεθες αδημοσίευτο χειρόγραφο γύρω α πό την τέχνη και τη θρησκεία. Σ χεδίαζε επίσης την έκδοση ενός περ ιοδικού κριτικής θεάτρου και μια π ρα γμ α τε ία γύρω από την αισθητική. Διέθετε εξαιρετικά ευρεία γνώση της π α γκόσμιας λογοτεχνίας.

Η εργασ ία έχει σπανίως υπάρξει ως ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση. Κ ατ’ αρχάς, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ήταν πάντοτε καταναγκαστική, ακόμη κι αν ο καταναγκασμός οφειλόταν α πλά στην ανάγκη α πο φυγής της λιμοκτονίας. Έ π ειτα , ασκήθηκε πάντοτε στο πλαίσιο της ταξικής κοινωνίας και άρα όχι ως αυτοσκοπός, αλλά ως μέσο αύξησης της εξουσίας και του κέρδους των άλλων. Ο Μαρξ, όπω ς και ο μέντοράς του Αριστοτέλης, θεωρεί ότι η καλή ζωή συνίσταται σε δραστηριότητες που επιτελούνται ως αυτοσκοπός. Τα καλύτερα πρά γμ ατα γίνονται χάριν

170 TERRY EAGLETON

γούστου. Τα κάνουμε α πλά επειδή ανήκουν στην αυτοπραγμάτωσή μας ως ζωικού είδους, όχι επειδή υπαγορεύονται από το καθήκον, το έθιμο, τον συναισθηματισμό, την εξουσία, την υλική αναγκαιότητα, την κοινωνική ωφέλεια ή τον φόβο του Παντοδύναμου. Π αραδείγματος χάριν. τίποτα δεν μας υποχρεώνει να χα ιρόμαστε ο ένας την παρέα του άλλου. Ωστόσο, όταν το κάνουμε, ασκούμε μια ζωτικής σημασίας ικανότητα της «ουσίας του είδους» μας. Και κατά τη γνώμη του Μαρξ, αυτό δεν συνιστά καθόλου λιγότερο παραγω γή α π ’ ό,τι το φύτεμα πατάτας. Η ανθρώπινη αλληλεγγύη αποτελεί ουσιώδη προϋπόθεση της πολιτικής αλλαγής· αλλά εντέλει συνιστά αυτοσκοπό. Γίνεται ξεκάθαρο αυτό σ ’ ένα συγκ ινητικό χωρίο α πό τα Οικονομικά και φ ιλοσοφικά χειρόγραφα:

Στις συγκεντρώσεις τους οι κομουνιστές εργάτες έχουν ως άμεσο σκοπό την καθοδήγηση, την προπαγάνδα κτλ. Αλλά ταυτόχρονα αποκτούν μια καινούρια ανάγκη -την ανάγκη της συντροφικότητας-, και τότε αυτό που εμφανίζεται ως μέσο έχει γίνει σκοπός. Το κάπνισμα, το φαγητό και το ποτό κτλ. παύουν ν’ αποτελούν μέσα δημιουργίας δεσμών ανάμεσα στους ανθρώπους. Η παρέα, η συναναστροφή, η συζήτηση, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν σκοπό τη συντροφικότητα, τους αρ- κούν. Η αδελφοσύνη των ανθρώπων -κάθε άλλο παρά κούφια φράση- είναι πραγματικότητα, και οι δουλεμένες α π ’ τον μόχθο μορφές τους φεγγοβολούν α π ’ την ευγένεια του ανθρώπου.12


Κ ατά τον Μαρξ. λοιπόν, παραγω γή σημαίνει το να ασκείς τις ουσιώδεις δυνάμεις σου γ ια να μεταμορφώσεις την πραγματικότητα. Ο αληθινός πλούτος, υποστηρίζει στο έργο του Grundrisse, συνίσταται στην «απόλυτη αξιοποίηση των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου ... δηλαδή στην ανάπτυξη όλων των δυνάμεων του ανθρώπου ως αυτοσκοπού, όχι ως εργαλείω ν περιορισμένης χρήσης».13 Αφού ξεπεραστεί η ταξική ιστορία, γράφει στο Κεφάλαιο, θα μπορέσει να ξεκινήσει «εκείνη η ανάπτυξη της ανθρώ πινης ενέργεια ς που α ποτελεί αυτοσκοπό, ένας κόσμος αληθινής ελευθερίας».14 Η λέξη «παρα γω γή» στο έργο του Μαρξ αναφέρεται σε οποιαδή- ποτε δραστηριότητα προάγει την αυτοπραγμάτωση: το να π α ίζε ις φλάουτο, να γεύεσ αι ένα ροδάκινο, να λογομαχείς γύρω από τον Πλάτωνα, να χορεύεις υπό τους ήχους της γκάιντας, να βγάζεις έναν λόγο. ν ’ ασχολείσαι με την πολιτική, να οργανώνεις ένα πάρτι γενεθλίων γ ια το πα ιδ ί σου. Η λέξη παύει να παραπέμ πει σε οτιδήποτε χοντροκομμένα ρωμαλέο. Όταν ο Μ αρξ μιλάει γ ια την παραγω γή ως ουσία του ανθρώπου, δεν εννοεί ότι η ουσία του ανθρώπου είναι να πακετάρει λουκάνικα. Η εργασία όπως τη γνωρίζουμε αποτελεί μια αλλοτριωμένη μορφή αυτού που ο Μαρξ ονομάζει « πράξιν» - αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει την ελεύθερη δραστηριότητα με την οποία αυτοπραγματω νόμαστε και ταυτόχρονα μεταμορφώνουμε τον κόσμο. Στην αρχαία Ελλάδα, η συγκεκριμένη λέξη αναφερόταν σε οποιαδήποτε δραστηριότητα των ελεύθερων ανθρώπων, σε αντιδιαστολή προς τις δραστηριότητες των δούλων.

172 TERRY EAGLETON

Ωστόσο μόνο η οικονομία υπό τη στενή έννοιά της θα μας επιτρέψει να πάμε πέρα από την οικονομία. Ανακατανέμοντας ο σοσιαλισμός τους βιοτικούς π ό ρους τους οποίους ο καπιταλισμός έχει φροντίσει να συσσωρεύσει γ ια εμάς, θα μπορέσει κατά κάποιον τρόπο να θέσει σε δεύτερη μοίρα την οικονομία. Δεν θα την εξαφανίσει, αλλά θα την καταστήσει λιγό- τερο φορτική. Άφθονη επάρκεια αγαθών σημαίνει ότι δεν είσαι υποχρεωμένος να σκέφτεσαι όλη την ώρα τα λεφτά. Θα μας απελευθερώσει, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα ν ’ ασχοληθούμε με λιγότερο ανιαρές επιδιώξεις. Ο Μαρξ κάθε άλλο παρά είχε εμμονή με τα οικονομικά θέματα, και θεωρούσε ότι η ενασχόληση με αυτά αποτελεί παρω δία της αξιοποίησης του αληθινού ανθρώπινου δυναμικού. Θέλησε μια κοινωνία της οποίας η οικονομία να μη δεσμεύει σε τόσο μεγάλο βαθμό τον χρόνο και την ενέργεια των ανθρώπων.

Ε ίναι κατανοητό το ότι οι πρόγονοί μας α φ ιέρωναν τόσο χρόνο και κόπο στην ενασχόληση με υλικά θέματα. Ό ταν δεν μπορείς να π α ρ α γά γ ε ις παρά ελάχιστο οικονομικό πλεόνασμα, ή καθόλου, δεν έχεις άλλη επιλογή παρά να δουλεύεις αδιάκοπα και σκληρά γ ια να ζήσεις. Όμως ο καπιταλισμός π α ράγει πλεόνασμα που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί γ ια ν ’ αυξήσει σημαντικά τον ελεύθερο χρόνο. Η ειρωνεία είναι ότι δημιουργεί αυτόν τον πλούτο με τρόπο που απαιτεί διαρκή συσσώρευση κι επέκταση και άρα συνεχή εργασία. Τον δημιουργεί επίσης με τρόπους που παράγουν φτώχεια και δεινά. Πρόκειται γ ια ένα σύστημα με αυτοκαταστροφικές τάσεις.


Το αποτέλεσμα είναι ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι, οι οποίοι περιβάλλονται από ασύγκριτη αφθονία σε σχέση με τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, τους δούλους της αρχαιότητας ή τους δουλοπάροικους της φεουδαρχίας, καταλήγουν να δουλεύουν π ιο πολύ και π ιο σκληρά από όλους αυτούς.

Η κεντρική ιδέα του έργου του Μαρξ είναι η ανθρώπινη απόλαυση. Η καλή ζωή δεν είνα ι η ζωή της εργασίας, αλλά η ζωή του ελεύθερου χρόνου. Σίγουρα η ελεύθερη αυτοπραγμάτωση αποτελεί μια μορφή «παρα γω γή ς» · αλλά δεν είναι καταναγκα- στική. Και είναι απαραίτητος ο ελεύθερος χρόνος, προκειμένου οι άνθρωποι ν ’ αφιερώσουν χρόνο στην αυτοδιαχείριση των κοινών τους υποθέσεων. Προκα- λεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι ο μαρξισμός δεν προσελκύει στις τάξεις του περισσότερους επαγγελ- ματίες αργόσχολους και τεμπελχανάδες. Αυτό όμως οφείλεται στο ότι η επίτευξη του σκοπού του απαιτεί πολύ χρόνο και κόπο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι κάτι γ ια το οποίο πρέπει να εργαστείς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΙ

Ο Μαρξ ήταν υλιστής. Πίστευε ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από ύλη. Δεν τον ενδιέφερε καθόλου η ανθρώπινη πνευματικότητα. και έβλεπε την ανθρώπινη συνείδηση απλώς ως αντανάκλαση του υλικού κόσμου. Απέρριπτε μετά βδελυγμίας τη θρησκεία, και η ηθική του συνοψιζόταν στη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Ο μαρξισμός αφαιρεί από τον άνθρωπο ό,τι πιο πολύτιμο έχει και τον μετατρέπει σε αδρανή μάζα που καθορίζεται από το περιβάλλον. Είναι προφανής η αιτιώδης σύνδεση ανάμεσα σ ’ αυτή τη ζοφερή. άψυχη εικόνα του ανθρώπου και τις φρικαλεότητες του Στάλιν και άλλων οπαδών του Μαρξ.

Ο Μαρξ δεν έμενε ακριβώς ξάγρυπνος ν ’ αναρωτιέται αν ο κόσμος είναι φτιαγμένος από ύλη. πνεύμα ή πράσινο τυρί. Περιφρονούσε τέτοιες μεγαλεπήβολες μεταφυσικές αφαιρέσεις και τις παραμέριζε χωρίς

176 TERRY EAGLETON

πολλά πολλά ως άσκοπα εικοτολογικές. Ο Μαρξ, ως ένα από τα π ιο εκπληκτικά μυαλά της νεότερης εποχής, είχε οξεία αλλεργία στις φανταχτερές ιδέες. Όσοι τον θεωρούν άψυχο θεωρητικό ξεχνούν πω ς ήταν, μεταξύ άλλων, ένας ρομαντικός διανοητής που έτρεφε δυσπιστία γ ια το αφηρημένο και παθ ια ζόταν με το συγκεκριμένο και απτό. Προσδιόριζε το αφηρημένο ως απλό και χωρίς χαρακτηριστικά και απέδ ιδε πλούτο χαρακτηριστικών και πολυπλοκό- τητα στο συγκεκριμένο. Ό,τι λοιπόν κι αν σήμαινε γ ι ’ αυτόν υλισμός, οπωσδήποτε δεν τον απασχολούσε η εξιχνίαση της υφής του κόσμου.

Αυτό, μεταξύ άλλων, σήμαινε ο υλισμός γ ια τους υλιστές φιλοσόφους του Δ ιαφωτισμού τον δέκατο όγδοο αιώνα, ορισμένοι εκ των οποίων έβλεπαν τα ανθρώ πινα όντα ως απλές μηχανικές λειτουργίες του υλικού κόσμου. Ωστόσο ο Μαρξ θεωρούσε αυτό το είδος σκέψης καθαρά ιδεολογικό. Κ ατ’ αρχάς, η συλλογιστική αυτή απέδιδε στους ανθρώπους παθητικό ρόλο. Εκλάμβανε τον ανθρώπινο νου ως άγραφο χαρτί στο οποίο αποτυπώνονται αισθητηριακές εντυπώσεις από τον εξωτερικό, υλικό κόσμο, εντυπώσεις από τις οποίες ο νους σχηματίζει έπ ειτα τις ιδέες του. Δηλαδή, αν μπορούσαμε με κάποιον τρόπο να χειριστούμε αυτές τις εντυπώσεις έτσι ώστε να πα- ραχθούν οι «σωστές» ιδέες, τα ανθρώπινα όντα θα προόδευαν σταθερά προς μια κατάσταση κοινωνικής τελειότητας. Δεν επρόκειτο γ ια πολιτικά αθώα υπόθεση. Ο εν λόγω τρόπος σκέψης χαρακτήριζε μια ελίτ διανοητών της μεσαίας τάξης οι οποίοι ήταν υπέρμαχοι του ατομικισμού, της ιδιωτικής ιδιοκτη


σίας και της ελεύθερης αγοράς, όπω ς επ ίσης της δικαιοσύνης, των πολιτικών ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτοί ήλπιζαν ότι διαμέσου μιας τέτοιας παρέμβασης στις νοητικές διεργασίες θα κατάφερναν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των απλών ανθρώπων. Δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Μαρξ πρέσβευε αυτό το είδος υλισμού.

Η υλιστική φιλοσοφία δεν σήμαινε μόνο αυτά προτού ασχοληθεί μαζί της ο Μαρξ. Ωστόσο, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ο Μαρξ την είδε ως μορφή σκέψης στενά συνυφασμένη με τις τύχες της μεσαίας τάξης. Το δικό του είδος υλισμού, όπως αναπτύσσεται στις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ και αλλού, ήταν πολύ διαφορετικό, και ο ίδιος είχε πλήρη συναίσθηση αυτού του γεγονότος. Είχε συνειδητοποιήσει ότι ερχόταν σε ρήξη μ ’ ένα παλιό είδος υλισμού και δημιουργούσε κάτι εντελώς νέο. Ο υλισμός του Μ αρξ ξεκινούσε α πό την πραγματική κατάσταση των ανθρώπινων όντων και όχι από κάποιο προς επίτευξη νεφελώδες ιδανικό. Και αυτή η πραγματική κατάσταση ορίζεται από το γεγονός ότι είμαστε πριν α π ’ οτιδήποτε άλλο πρακτικά, υλικά, σω ματικά όντα. Ο τιδήποτε άλλο είμαστε ή θα μπορούσαμε να γίνουμε θεμελιώνεται αναγκαστικά σ ’ αυτό το γεγονός.

Με μια τολμηρά καινοτόμο κίνηση ο Μαρξ απέρ- ριψε το παθητικό ανθρώπινο υποκείμενο του υλισμού της μεσαίας τάξης και το αντικατέστησε μ ’ ένα ενεργητικό. Έθεσε ως ακρογωνιαίο λίθο της φιλοσοφίας την αρχή ότι οι άνθρωποι είναι πρώ τα α π ’ όλα δρώντα υποκείμενα. Είναι πλάσματα που μεταμορφώνουν τον εαυτό τους, μεταμορφώνοντας το υλικό

178 TERRY EAGLETON

περιβάλλον τους. Δεν αποτελούν τα πιόνια της Ιστορίας ή της Ύλης ή του Πνεύματος, αλλά ενεργητικά, αυτοκαθοριζόμενα όντα, ικανά να δημιουργήσουν τη δική τους ιστορία. Αυτό σημαίνει πως. αντίθετα με τον πνευματικό ελιτισμό του Διαφωτισμού, η μαρξιστική εκδοχή του υλισμού είναι δημοκρατική. Μόνο μέσα από τη συλλογική πρακτική δραστηριότητα της πλειονότητας των ανθρώπων μπορούν ν’ αλλάξουν π ραγμ ατικά οι ιδέες που καθοδηγούν τη ζωή μας. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι εν λόγω ιδέες είναι βαθιά ριζωμένες στην πρακτική συμπεριφορά μας.

Τπ’ αυτή την έννοια, ο Μαρξ ήταν μάλλον αντιφι- λόσοφος παρά φιλόσοφος. Μάλιστα, ο Ετιέν Μπαλι- μπάρ τον έχει αποκαλέσει «ίσως ... ο μεγαλύτερος αντιφιλόσοφος της νεότερης εποχής» .1 Αντιφιλόσο- φοι είναι όσοι δυσπιστούν απέναντι στη φιλοσοφία- όχι όπως θα δυσπιστούσε ίσως ο Μπραντ Πιτ, αλλά υπό την έννοια ότι δεν αισθάνονται άνετα μαζί της γ ια φιλοσοφικά ενδιαφέροντες λόγους. Τείνουν να γεννούν ιδέες που εγείρουν υποψ ίες γύρω από τις ιδέες· και π α ρ ’ ότι είναι ως επί το πλείστον εντελώς ορθολογικοί, τείνουν να μην εμπιστεύονται τη λογική ως υπέρτατη αρχή. Ο Φόυερμπαχ, από τον οποίο ο Μαρξ διδάχτηκε εν μέρει τον υλισμό του, έγραφε ότι κάθε φιλοσοφία που θέλει να είναι αυθεντική πρέπει να ξεκινάει από το αντίθετό της, τη μη φιλοσοφία. Ο φιλόσοφος, παρατήρησε, οφείλει ν ’ αποδεχτεί «το κομμάτι του ανθρώπου το οποίο δεν φιλοσοφεί, το οποίο αντιτίθεται στη φιλοσοφία και την αφηρημένη σκέψη».2 Σχολίασε επίσης ότι «ο άνθρωπος σκέφτε


ται, όχι το Εγώ ή η Λ ογική».3 Ό πω ς παρατηρεί ο Άλφρεντ Σμιντ, «άρα η κατανόηση του γεγονότος ότι ο άνθρωπος ορίζεται από τις ανάγκες, τις αισθήσεις και τη φυσιολογία του αποτελεί την προϋπόθεση οποιασδήποτε θεωρίας της υποκειμενικότητας».4 Η ανθρώπινη συνείδηση, με άλλα λόγια, είναι σωματική- κάτι που δεν σημαίνει ότι εξαντλείται στο σώμα. Θα λέγαμε μάλλον ότι συνιστά τον τρόπο με τον οποίο το σώμα παραμένει διαρκώς. υπό μία έννοια, ένα ατελές, ανοικτό σύστημα, πάντοτε ικανό γ ια π ε ρισσότερη δημιουργική δραστηριότητα α π ’ αυτή που ίσως ήδη εκδηλώνει.

Σ κεφτόμαστε λοιπόν όπω ς σκεφτόμαστε λόγω της ζωικής φύσης μας ως ανθρώπων. Η σκέψη μας εκτείνεται στον χρόνο γ ιατί το ίδιο ισχύει και γ ια το σώμα μας και τις αισθητηριακές αντιλήψεις μας. Οι φιλόσοφοι διερωτώ νται ενίοτε αν θα μπορούσε να σκεφτεί μια μηχανή. Ίσω ς και να μπορούσε, αλλά πολύ διαφορετικά α π ’ ό,τι εμείς, γ ιατί η υλική υφή μιας μηχανής είναι τελείως διαφορετική από τη δική μας. Δεν έχει, λόγου χάριν, ούτε σωματικές ανάγκες ούτε συναισθηματική ζωή, η οποία στην περίπτωσή μας είναι συνυφασμένη με α υτές τ ις ανάγκες. 0 δικός μας τρόπος σκέψης είναι αδιαχώ ριστος από αυτό το αισθητηριακό, πρακτικό και συναισθηματικό πλαίσιο. Γ ι’ αυτόν τον λόγο. αν μια μηχανή μ π ορούσε να σκεφτεί, ίσως να μην ήμασταν σε θέση να καταλάβουμε τη σκέψη της.

Η φιλοσοφία με την οποία ήρθε σε ρήξη ο Μαρξ συνιστούσε ως επ ί το πλείστον μ ια στοχαστική ενατένιση. Ο φιλόσοφος αποτελούσε κατά κανόνα

180 TERRY EAGLETON

ένα παθητικό, απομονωμένο, αποκομμένο α πό το σώμα του ανθρώπινο υποκείμενο που επόπτευε ένα απομονωμένο αντικείμενο. Ο Μαρξ, όπω ς είδαμε, απέρριπτε αυτό το είδος υποκειμένου· επίσης όμως επέμενε ότι το αντικείμενο της γνώσης μας δεν είναι κάτι αιώνια παγιωμένο και δεδομένο. Είναι πολύ π ιθανό ν ’ αποτελεί το προϊόν της δικής μας ιστορικής δραστηριότητας. Ό πως πρέπει να σκεφτούμε εκ νέου το υποκείμενο, ως μορφή πρακτικής δραστηριότητας, έτσι πρέπει να σκεφτούμε εκ νέου και τον αντικειμενικό κόσμο, ως το αποτέλεσμα της ανθρώπινης πρακτικής δραστηριότητας. Κι αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι ο αντικειμενικός κόσμος επ ιδέχεται κα τ’ αρχήν αλλαγή.

Με αφετηρία το ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ενεργητικά και πρακτικά και ότι η σκέψη τους διαμορφώνεται σ ’ αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να ρίξουμε νέο φως σε μερικά προβλήματα που έχουν ανά τους αιώνες ταλανίσει τους φιλοσόφους. Οι άνθρωποι που επιδρούν στον κόσμο είναι λιγότερο πιθανό ν ’ αμφιβάλλουν γ ια το αν υπάρχει εκεί έξω οτιδήποτε άλλο α π ’ ό,τι εκείνοι που ενατενίζουν στοχαστικά τον κόσμο από βολική απόσταση. Οι δε σκεπτικιστές έχουν δικαίωμα στην ύπαρξη ακριβώς επειδή υπάρχει κάτι εκεί έξω. Αν δεν υπήρχε υλικός κόσμος γ ια να τους ταΐσει, θα πέθαιναν, και οι αμφιβολίες τους θα χάνονταν μαζί τους. Αν π ιστεύεις ότι τα ανθρώπινα όντα είναι παθητικά απέναντι στην πραγματικότητα, αυτό μπορεί επίσης να σε πείσει ν ’ αμφιβάλλεις γ ια την ύπαρξη ενός πραγματικού κόσμου. Αυτό οφείλεται στο ότι επιβεβαιώνουμε την ύπαρξη των πραγμάτω ν


βιώνοντας την αντίστασή τους στις επιδιώξεις μας. Κι αυτό το κάνουμε πρω τίστω ς με την πρακτική δραστηριότητά μας.

Μερικοί φιλόσοφοι έχουν εγείρει το ερώτημα των «άλλων νόων». Πώς ξέρουμε ότι τα ανθρώπινα σώματα που συναντούμε έχουν νου σαν τον δικό μας; Ένας υλιστής θ ’ απαντούσε ότι, αν δεν είχαν, πιθανότατα δεν θα υπήρχαμε γ ια να θέσουμε το ερώτημα. Χωρίς κοινωνική συνεργασία, δεν θα υπήρχε καθόλου υλική παραγω γή γ ια να μας κρατάει ζωντανούς, η δε ικανότητά μας να επικοινωνούμε με τους άλλους συνιστά σε μεγάλο βαθμό αυτό που ονομάζουμε νου. Επίσης, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η λέξη «νους» αποτελεί έναν τρόπο γ ια να π ερ ιγράφουμε ένα συγκεκριμένο είδος σώματος: δημιουργικό, πλήρες νοήματος, επικοινωνιακό. Δεν είναι ανάγκη ούτε να περιεργαστούμε το εσωτερικό του κεφαλιού ενός ανθρώπου ούτε να τον συνδέσουμε μέσω ηλεκτροδίων με κάποια μηχανή προκειμένου να διαπιστώσουμε αν κατέχει αυτή τη μυστηριώδη οντότητα. Αρκεί να κοιτάξουμε τι κάνει. Η συνείδηση δεν είναι φάντασμα- είναι κάτι που μπορούμε να δούμε, ν ’ ακούσουμε και να ψηλαφίσουμε. Ναι μεν τα ανθρώπινα σώ ματα είναι κομμάτια ύλης, αλλά πρόκειται γ ια κομμάτια ύλης ιδιαζόντως δημιουργ ικά και εκφραστικά· και αυτή ακριβώς τη δημιουργικότητα ονομάζουμε «νου». Το να αποκαλεί κανείς τα ανθρώπινα όντα έλλογα σημαίνει ότι θεωρεί πως η συμπεριφορά τους αποκαλύπτει την ύπαρξη ενός νοηματικού και σημασιακού προτύπου. Οι υλιστές του Διαφωτισμού έχουν ενίοτε κατηγορηθεί ορθά ότι

182 TERRY EAGLETON

προσέγγισαν τον κόσμο κατά κύριο λόγο ως νεκρή ύλη χωρίς νόημα. Ο υλισμός του Μαρξ βρίσκεται στους αντίποδες αυτής της προσέγγισης.

Ο υλισμός δεν κατεδαφίζει τον σκεπτικισμό. Ε π ιτρέπει τον ισχυρισμό ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε αυτή καθαυτή την εμπειρία μας γύρω από την κοινωνική συνεργασία ή την αντίσταση του κόσμου στα εγχειρήματά μας. Ίσως αυτά τα πρά γμ ατα να είναι απλώς στη φαντασία μας. Αλλά η προσέγγιση τέτοιων προβλημάτων υπό υλιστικό πρίσμα μπορεί να τα φω τίσει μ ’ έναν νέο τρόπο. Μας επ ιτρέπει, παραδείγματος χάριν, να δούμε πώ ς οι διανοούμενοι που ξεκινούν από τον νου ως ανεξάρτητο από το σώμα, και πολύ συχνά καταλήγουν επίσης εκεί, «σκοντάφτουν» στο πώ ς ο νους μας σχετίζεται με το σώμα μας αλλά και με τα σώ ματα των άλλων. Ενδεχομένως αυτό οφείλετα ι στο ότι βλέπουν ένα χάσμα ανάμεσα στον νου και τον κόσμο. Υπάρχει μια ειρωνεία εδώ. αφού κατά κανόνα η εν λόγω ιδέα προκύπτει α πό τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος διαμορφώνει τον νου τους. Οι ίδιοι οι διανοούμενοι αποτελούν μια κάστα ανθρώπων κάπως απομακρυσμένων από τον κόσμο. Μόνο επί τη βάσει ενός υλικού πλεονάσματος στην κοινωνία είναι δυνατόν να διαμορφωθεί μια επαγγελματική ελίτ ιερέων, σοφών ειδημόνων, καλλιτεχνών, συμβούλων, καθηγητών της Οξφόρδης κτλ.

Ο Πλάτων θεωρούσε ότι προϋπόθεση της φιλοσοφίας είναι μια αριστοκρατία του πνεύματος, α παλλαγμένη από τη μέριμνα της υλικής επιβίωσης. Δεν μπορείς να έχεις λογοτεχνικά σαλόνια και πνεύμα-


τικούς κύκλους αν οι πάντες είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν απλώς και μόνο γ ια να κυλάει ομαλά η κοινωνική ζωή. Στις πρωτόγονες φυλετικές κουλτούρες. οι φιλντισένιοι πύργοι5 σπανίζουν όσο και οι δ ιάδρομοι μπόουλινγκ. (Το ίδιο σπανίζουν και στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, όπου τα πανεπ ιστήμια έχουν γίνει όργανα του εταιρικού καπιταλισμού.) Επειδή οι διανοούμενοι δεν χρειάζετα ι να εργάζονται υπό την έννοια που εργάζονται οι οικοδόμοι, μπορούν να φτάσουν στο σημείο να θεωρούν ότι τόσο οι ίδιοι όσο και οι ιδέες τους δεν εξαρτώνται από την υπόλοιπη κοινωνική πραγματικότητα. Πρόκειται γ ια ένα από τα πολλά π ρά γμ ατα που εννοούν οι μαρξιστές με τον όρο « ιδεολογία» . Τέτοιοι διανοούμενοι έχουν την τάση να μη βλέπουν ότι αυτή η ίδια η απόστασή τους από την κοινωνία έχει κοινωνική προέλευση. Η ίδια η προκατάληψη ότι η σκέψη είναι ανεξάρτητη α πό την πραγμ ατικότητα διαμορφώ νεται α πό την κοινωνική πραγματικότητα.

Κατά την άποψη του Μαρξ, η σκέψη μας διαμορφώνεται καθώς επιδρούμε στον κόσμο, κι η επίδραση αυτή είναι μια υλική αναγκαιότητα που καθορίζεται από τις σωματικές ανάγκες μας. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να ισχυριστεί ότι το σκέπτεσθαι αποτελεί υλική αναγκαιότητα. Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στο σκέπτεσθαι και τις σωματικές ορμές, κάτι στο οποίο επίσης συμφωνούν ο Νίτσε και ο Φρόυντ. Η συνείδηση είναι το αποτέλεσμα μιας αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον εαυτό μας και το υλικό περιβάλλον μας. Ε ίναι κι αυτή η ίδια προϊόν της ιστορίας. Ο Μαρξ θεωρεί την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης φ ύ

184 TERRY EAGLETON

σης απόλυτα συνυφασμένη με τον υλικό κόσμο, αφού μόνο μετέχοντας σ’ αυτόν μπορούμε να ασκούμε τις δυνάμεις μας και να επιβεβαιώνουμε την πρα γμ ατικότητά τους. Η «αλλότητα» της πραγματικότητας, η αντίστασή της στις επιδιώξεις μας σχετικά με αυτή, γεννάει μέσα μας τη συναίσθηση του εαυτού μας. Το πιο σημαντικό εν προκειμένω είναι η ύπαρξη των άλλων ανθρώπων. Μέσω των άλλων γινόμαστε αυτό που είμαστε. Η προσωπική ταυτότητα είναι κοινωνικό προϊόν. Ό πως δεν θα μπορούσε να υπάρχει μόνο ένας αριθμός, έτσι δεν θα μπορούσε να υπάρχει και μόνο ένα πρόσωπο.

Συγχρόνως, ωστόσο, πρέπει ν ’ αναγνωρίσουμε ότι αυτή η π ρα γμ ατικότητα αποτελεί δικό μας έργο. Το να μην τη βλέπουμε έτσι -ν α τη θεωρούμε κάτι φυσικό ή ανεξήγητο, ανεξάρτητο από τη δική μας δρασ τηρ ιότητα- είναι αυτό που ο Μαρξ ονομάζει αλλοτρίωση. Εννοεί την κατάσταση στην οποία λησμονούμε ότι η ιστορία φ τιάχνετα ι από εμάς και υποτασσόμαστε σ ’ αυτή σαν να επρόκειτο γ ια κά- ποια ξένη δύναμη. Σύμφωνα με τον Μαρξ, γράφει ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας, η αντικειμενικότητα του κόσμου «θεμελιώνεται ... στη σωματική οργάνωση των ανθρώπινων όντων, η οποία είναι προσανατολισμένη στη δράση».6

Άρα, υπό μία έννοια, η συνείδηση είναι πάντοτε κατά κάποιον τρόπο «αργοπορημένη», όπως έρχεται αργοπορημένη στα π α ιδ ιά η λογική. Προτού φτά- σουμε καν να σκεφτούμε, πάντοτε βρισκόμαστε ήδη μέσα σ ’ ένα υλικό πλαίσιο, και η σκέψη μας, όσο αφηρημένη και θεωρητική κι αν φαίνεται, καθόριζε-


τα ι ολοσχερώς από αυτό το γεγονός. Ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός λησμονεί ότι οι ιδέες μας θεμελιώνονται στην πράξη. Όταν τις αποκόπτει α πό αυτό το πλα ίσιο, φλερτάρει με την ψευδαίσθηση ότι η σκέψη δημιουργεί την πραγματικότητα.

Ο Μαρξ λοιπόν θεωρεί ότι η έλλογη σκέψη και η σωματική ζωή συνδέονται στενά. Οι ανθρώπινες αισθήσεις αντιπροσωπεύουν ένα είδος συνοριακής γραμμής ανάμεσα σ ’ αυτά τα δύο. Από τη σκοπιά κάποιω ν ιδεαλιστώ ν φιλοσόφων, αντιθέτω ς, άλλο πράγμα είναι η «ύλη» και άλλο το «πνεύμα». Κατά τον Μαρξ. το ίδιο το ανθρώπινο σώμα -π ιο συγκεκριμένα, το ανθρώπινο σώμα εν δ ρ ά σ ει- αποτελεί την άρνηση αυτής της διάσπασης. Γ ι’ αυτό, η πράξη αποτελεί σαφώς υλική υπόθεση, αλλά αποτελεί επίσης υπόθεση νοημάτων, αξιών, σκοπών και προθέσεων. Είναι «υποκειμενική» όσο και «αντικειμενική». Ή ίσως και να θέτει υπό αμφισβήτηση την όλη αυτή διάκριση. Κ άποιοι προγενέστεροι διανοητές είχαν θεωρήσει τον νου ενεργητικό, και τ ις αισθήσεις π α θητικές. Ο Μαρξ όμως βλέπει τις ανθρώπινες αισθήσεις καθαυτές ως μορφές ενεργητικής συμμετοχής στην πρα γμ ατικότητα . Οι α ισθήσεις μας είναι το αποτέλεσμα μιας μακράς ιστορίας αλληλεπίδρασης με τον υλικό κόσμο. «Η καλλιέργεια των πέντε α ισθήσεων», γράφει στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χε ιρό γρ α φ α . «αποτελεί έργο ολόκληρης της προη- γηθείσας ιστορίας».

Διανοητές σαν τον Λοκ ή τον Χ ιουμ θέτουν ως αφετηρία τις α ισθήσεις· ο Μαρξ, αντιθέτω ς. θέτει το ερώτημα της προέλευσης των αισθήσεων. Και η

186 TERRY EAGLETON

απάντηση έχει περίπου ως εξής: Οι βιολογικές ανάγκες μας συνιστούν το θεμέλιο της ιστορίας. Έ χουμε ιστορία επειδή είμαστε πλάσματα της έλλειψης, και υ π ’ αυτή την έννοια η ιστορία αποτελεί μια φυσική ιδιότητά μας. Φύση και ιστορία αποτελούν, κατά τον Μαρξ, όψεις του ίδιου νομίσματος. Καθώς, ωστόσο, οι ανάγκες μας συνυφαίνονται με την ιστορία, μεταμορφώνονται. Ικανοποιώντας, λόγου χάριν, ορισμένες ανάγκες, βρισκόμαστε να δημιουργούμε νέες. Και μέσα α π ’ όλη αυτή τη διαδικασία, διαμορφώνεται και εκλεπτύνεται η αισθητηριακή μας ζωή. Κι αυτό συμβαίνει γ ια τί η ικανοποίηση των αναγκών μας συνδέεται επίσης με την επ ιθυμ ία - αλλά ε π ’ αυτού, τη σκυτάλη πήρε ο Φρόυντ.

Κ ατ’ αυτόν τον τρόπο, αρχίζουμε να διηγούμαστε μια ιστορία. Στην πραγματικότητα, αρχίζουμε να είμαστε μια ιστορία. Τα ζώα. τα οποία δεν είναι ικανά για επιθυμία, γ ια πολυσύνθετη εργασία και γ ια π ε ρίτεχνους τρόπους επικοινωνίας, τείνουν να επαναλαμβάνονται. Η ζωή τους καθορίζεται από φυσικούς κύκλους. Δεν διαμορφώνουν μια δική τους αφήγηση, κάτι που ο Μαρξ ταυτίζει με την ελευθερία. Η ειρωνεία εν προκειμένω έγκειτα ι στο γεγονός ότι π α ρ ’ όλο που η εν λόγω αυτοδιάθεση αποτελεί ουσιώδες ανθρώπινο προνόμιο, η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας δεν κα- τάφερε να την ασκήσει. Δεν τους επετράπη να είναι πλήρεις άνθρωποι. Αντιθέτως. οι ζωές τους καθορίστηκαν ως επί το πλείστον από τους θλιβερούς ιστορικούς κύκλους της ταξικής κοινωνίας. Το έργο του Μαρξ αφορά το γ ιατί συνέβησαν έτσι τα πράγματα


και πώ ς μπορούν να διορθωθούν. Αφορά το πώ ς θα μπορούσαμε να μεταβούμε από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας. Αυτό σημαίνει: να γίνουμε λιγότερο σαν τους ασβούς και περισσότερο ο εαυτός μας. Κι αφού ο Μαρξ μας φέρνει στο κατώφλι αυτής της ελευθερίας, μας αφήνει εκεί γ ια να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να είναι η ελευθερία;

Αν θέλεις ν ’ αποφ ύγεις τους δυϊσμούς των φιλοσόφων. παρατήρησε τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί υπό μία έννοια υλικό αντικείμενο, μέρος της Φύσης, όπως και της ιστορίας. Ωστόσο πρόκειται γ ια ιδιαίτερο είδος αντικειμένου, τελείω ς δ ιαφ ορετικό α πό τα λάχανα και τα καρβουνοδοχεία. Πρώτα πρώτα, έχει την ικανότητα να αλλάζει την κατάστασή του. Μπορεί επίσης να μετατρέπει τη Φύση σε προέκτασή του. κάτι που δεν καταφέρνουν τα καρβουνοδοχεία. Όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί, από τις γκαλερί και τα οπ ιοποτεία μέχρι τα καζίνα και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, είναι προεκτάσεις του παραγω γικού σώματος.

Επίσης, οι ανθρώ πινοι θεσμοί ενσαρκώνουν την ανθρώπινη συνείδηση. «Οι ανθρώπινες δραστηριότητες». γράφ ει ο Μαρξ, «αποτελούν το ανοιχτό βιβλίο της ανθρώπινης συνείδησης, την ανθρώπινη ψυχολογία από αισθητηριακή σκοπιά».7 Το σώμα μπορεί να τα κάνει όλα αυτά γ ια τ ί έχει τη δύναμη να υπερβαίνει τον εαυτό του - να μεταμορφώνει τον εαυτό του και την κατάστασή του. όπως επίσης να δημιουργεί σύνθετες σχέσεις με άλλα σώ ματα του είδους του.

188 TERRY EAGLETON

στην πορεία αυτής της απρόβλεπτης διεργασίας την οποία ονομάζουμε ιστορία. Τα ανθρώπινα σώματα που δεν μπορούν να το κάνουν αυτό είναι γνωστά ως πτώματα.

Ούτε αυτό μπορούν να το κάνουν τα λάχανα, ούτε και το έχουν ανάγκη όμως. Τα λάχανα αποτελούν αμιγώ ς φυσικές οντότητες, οι οποίες δεν έχουν τις ανάγκες που συναντούμε στους ανθρώπους. Οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να δημιουργούν ιστορία χάρη στην παραγω γική φύση τους· αλλά επίσης το έχουν ανάγκη, γ ια τί υπό συνθήκες βιοτικών στερήσεων π ρέπει να συνεχίσουν να παράγουν και ν ’ α ναπαράγουν την υλική ζωή τους. Αυτό τους ωθεί σε διαρκή δραστηριότητα. Έχουν ιστορία από αναγκαιότητα. Τπό συνθήκες υλικής αφθονίας, θα είχαμε επίσης ιστορία, αλλά η λέξη θα είχε δ ιαφορετικό νόημα. Μόνο με κοινωνικά μέσα μπορούμε να ικανοποιήσουμε τ ις φυσικές ανάγκες μας - π α ρ ά γο ντας συλλογικά τα μέσα παραγωγής μας. Και έπειτα αυτό προκαλεί άλλες ανάγκες, οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν άλλες. Αλλά στη ρίζα όλου αυτού του πράγματος που ονομάζουμε κουλτούρα, ιστορία ή πολιτισμό, βρίσκεται το ανθρώπινο σώμα με τις ανάγκες του και τις υλικές συνθήκες του. Με άλλα λόγια, η οικονομία αποτελεί το θεμέλιο του κοινού μας βίου. Συνιστά τον ζωτικό κρίκο ανάμεσα στην ανθρώπινη βιολογία και την ανθρώπινη κοινωνία.

Έτσι, λοιπόν, φτάνουμε να έχουμε ιστορία· επ ίσης όμως αυτό εννοούμε με τη λέξη «πνεύμα». Τα πνευματικά θέματα δεν αφορούν κάποιον άλλο, μη σωματικό κόσμο. Τα πνευματικά ζητήματα τείνει να


τα θέτει υπεράνω της καθημερινής ζωής ο ευημερών μεσοαστός, καθώς χρειάζεται μια κρυψώνα από τον χυδαίο υλισμό του. Δεν προκαλεί καμία έκπληξη το γεγονός ότι υλιστικά κορίτσια8 σαν τη Μαντόνα γοητεύονται τόσο πολύ από την Κ αμπάλα. Ο Μαρξ, τουναντίον, θεωρεί ότι το «πνεύμα» αφορά την τέχνη, τη φιλία, τη διασκέδαση, τη συμπόνια, το γέλιο, τον έρωτα, την επανάσταση, τη δημιουργικότητα, την αισθησιακή απόλαυση, τον δίκαιο θυμό και την αφθονία ζωής. (Ενίοτε, ωστόσο, το παρατραβούσε με τη διασκέδαση: μ ια φορά πήγε με τους φίλους του μπαρότσαρκα από την Όξφορντ Στριτ στη Χά- μ πστεντ Ρόουντ κι αφού έκανε στάση σε όλες τις π αμ π της διαδρομής καταδιώχθηκε από την αστυνομία επειδή πετούσε κομμάτια του πεζοδρομίου στις λάμπες δημόσιου φωτισμού.9 Α π’ ό.τι φαίνεται, δεν ήταν αφηρημένη εικοτολογία η θεωρία του περί καταπιεστικής φύσης του κράτους.) Στη Δεκάτη Ογδόη Μ πρυμαίρ του Λ ουδοβίκου Β οναπάρτη , ο Μαρξ πραγματεύεται, όπως θα περίμενε κανείς, την πολιτική από τη σκοπιά των κοινωνικών συμφερόντω ν όμως επίσης γράφ ει πολύ εύγλωττα ότι η πολιτική εκφράζει «παλ ιές αναμνήσεις, προσωπικές έχθρες, φόβους κι ελπίδες, προκαταλήψεις και ψευδαισθήσεις, συμπάθειες κι αντιπάθειες, πεποιθήσεις, άρθρα πίστης και αρχές». Και όλα αυτά, από τον στυγνό κλινικό διανοητή της αντιμαρξιστικής φαντασίας.

Όλες οι πνευματικές δραστηριότητες που μόλις π αρέθεσα είναι συνυφασμένες με το σώμα, γ ια τ ί αυτή είναι η φύση μας. Οτιδήποτε δεν αφορά το σώμα μου δεν αφορά εμένα. Όταν μιλάμε στο τηλέ

190 TERRY EAGLETON

φωνο, η αμοιβαία παρουσία μας δεν είναι φυσική, είναι ωστόσο σωματική. Αν θέλεις μια εικόνα της ψυχής, κοίταξε το ανθρώπινο σώμα, σχολίασε ο φ ιλόσοφος Λούντβιχ Βιτγκενστάιν. Ο Μαρξ, όπως και ο Αριστοτέλης, θεωρεί την ευτυχία πρακτική δρ α στηριότητα, όχι νοητική κατάσταση. Σύμφωνα με την ιουδαϊκή παράδοση, της οπο ίας ο Μαρξ ήταν άπιστος απόγονος, «πνευματικό» είναι το να ταΐζεις τους πεινασμένους. να καλωσορίζεις τους μετανάστες και να προστατεύεις τους φτωχούς από τη βία των πλουσίων. Το πνευματικό δεν αντιδιαστέλλεται από την κοσμική, καθημερινή ύπαρξη. Αποτελεί έναν ιδιαίτερο τρόπο βίωσής της.

Υπάρχει μ ια σω ματική δρασ τηριότητα με την οποία εκδηλώνεται κατεξοχήν το «πνεύμα»: η γλώσσα. Η γλώσσα, όπως και το σώμα ως όλον, συνιστά την υλική έκφραση του πνεύματος ή, αλλιώς, της ανθρώπινης συνείδησης. «Η γλώσσα», γράφει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία, «είναι τόσο παλιά όσο η συνείδηση, η γλώσσα είναι πρακτική, πραγματική συνείδηση που υπάρχει και γ ια τους άλλους ανθρώπους και που μόνο γ ι ’ αυτόν τον λόγο υπάρχει και για μένα· η γλώσσα, όπως και η συνείδηση, δεν προκύπτει παρά από την ανάγκη, την αναγκαιότητα, συναναστροφής με άλλους ανθρώ πους».10 Η συνείδηση είναι εξ ολοκλήρου κοινωνική και πρακτική, και γ ι ’ αυτό η γλώσσα αποτελεί την υπέρτατη έκφανσή της. Μπορώ να πω ότι διαθέτω νου, μόνο επειδή γεννιέμαι σ ’ έναν κόσμο νοήματος που αποτελεί κοινή ανθρώπινη κληρονομιά. Ο Μαρξ αναφέρεται επίσης στη γλώσσα ως την «ουσία της κοινότητας, που μιλάει


γ ια λογαριασμό της». Η γλώσσα της φιλοσοφίας, σχολιάζει, α ποτελεί μ ια παραμορφω μένη εκδοχή της γλώσσας του πραγματικού κόσμου. Σκέψη και γλώσσα κάθε άλλο παρά υπάρχουν σε μια δική τους σφαίρα: συνιστούν εκφάνσεις της πραγματικής ζωής. Ακόμη και οι πλέον λεπτοφ υείς έννοιες ανάγονται εντέλει στην κοινή μας ύπαρξη.

Άρα η ανθρώπινη συνείδηση έχει πολλά υλικά π ροα π α ιτούμ ενα . Και το να λαμβάνει κανείς ως αφετηρία την ανθρώπινη συνείδηση, όπως κάνει τόσο συχνά η φιλοσοφία, σημαίνει ότι παραβλέπει αυτό το γεγονός. Σημαίνει ότι λαμβάνει ως δεδομένα πολλά π ρ ά γμ α τα που δεν είναι δεδομένα. Η συμβατική φιλοσοφία δεν ξεκινάει α π ’ την αρχή. Παραβλέπει τις κοινωνικές συνθήκες που υποκινούν τις ιδέες, τα πάθη με τα οποία είναι συνυφασμένες, τους αγώνες εξουσίας που συνεπάγονται, τις υλικές ανάγκες που υπηρετούν. Συνήθως δεν θέτει το ερώτημα «Από πού προέκυψε αυτό το ανθρώπινο υποκείμενο;» ή «Πώς έφτασε να παραχθεί αυτό το αντικείμενο;». Προτού μπορέσουμε να σκεφτούμε, πρέπει να φάμε· και η λέξη «φάμε» ανοίγει το ζήτημα ενός ολόκληρου τρόπου κοινωνικής παραγω γής. Πρέπει επίσης να έχουμε γεννηθεί· και η λέξη «γεννηθεί» ανοίγει τα θέμ ατα των συγγενικών δεσμών, της σεξουαλικότητας, της πατριαρχίας, της σεξουαλικής ανα πα ραγω γής κτλ. Προτού φτάσουμε να σκεφτούμε γύρω από την πραγματικότητα, είμαστε ήδη άρρηκτα συν- δεδεμένοι μαζί της, τόσο πρακτικά όσο και συναισθηματικά, και η σκέψη μας εκτυλίσσεται πάντα σε αυτό το πλαίσιο. Ό πως σχολιάζει ο φιλόσοφος Τζον

192 TERRY EAGLETON

Μακμάρρεϋ, «η γνώση μας γ ια τον κόσμο είναι πρω- τίστως μια όψη της δράσης μας στον κόσμο».11 «Οι άνθρωποι», γράφει με χαϊντεγκεριανό ύφος ο Μαρξ στις Σημειώσεις για τον Β άγχνερ , «δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να λαμβάνουν ως αφετηρία τους μια θεωρητική σχέση τους με τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου».1'2 Προτού αρχίσουμε να συλλογιζόμαστε. πρέπει να βρίσκονται ήδη στη θέση τους πολλά πράγματα .

Η σκέψη μας ε ίνα ι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον κόσμο και υπό μία άλλη έννοια. Δεν αποτελεί απλώς «αντανάκλαση» της πραγματικότητας, αλλά υλική δύναμη καθαυτή. Η μαρξική θεωρία δεν συ- νιστά απλώ ς ένα σχόλιο επάνω στον κόσμο, αλλά ένα όργανο αλλαγής του. Ενίοτε ο Μαρξ αναφέρε- τα ι στη σκέψη ως απλή «αντανάκλαση» των υλικών συνθηκών, αλλά οι π ιο βαθιές θεωρήσεις του τον οδηγούν πέρα α π ’ αυτή την αντίληψη. Ορισμένες θεωρίες -ο ι χειραφετικές θεωρίες, όπως είναι γενικά γνω στές- μπορούν να αποτελέσουν και πολιτική δύναμη μέσα στον κόσμο, όχι απλώς τρόπο ερμηνείας του. Αυτό τους προσδίδει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: σχηματίζουν έναν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα πράγματα όπως είναι και στα πράγματα όπως θα μπορούσαν να είναι. Περιγράφουν τον κόσμο και ταυτόχρονα συντελούν στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο τον αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι, κάτι που μπορεί να παίξει ρόλο στην αλλαγή της π ρα γματικότητας. Ο σκλάβος γνω ρίζει ότι είναι σκλάβος, αλλά όταν γνω ρίζει γ ια τ ί είναι σκλάβος έχει κάνει το πρώτο βήμα γ ια να πάψ ει να είναι. Με το


να εκθέτουν λοιπόν τέτο ιες θεωρίες τα πρά γμ ατα όπως είναι, προσφέρουν επίσης έναν τρόπο αλλαγής τους και μετάβασης σε μια π ιο επιθυμητή κατάσταση πραγμάτω ν. Πηγαίνουν από το πώς είναι η κατάσταση στο πώ ς θα έπ ρ επε να είναι. Αυτού του είδους οι θεωρίες επιτρέπουν στους ανθρώπους να π ερ ιγράφ ουν τον εαυτό τους και τ ις συνθήκες ζωής τους στην προοπτική της αμφισβήτησής τους, κάτι που οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό τους. Τπ’ αυτή την έννοια, υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στη λογική, τη γνώση και την ελευθερία. Ορισμένα είδη γνώσης έχουν ζωτική σημασία γ ια την ανθρώπινη ελευθερία και ευτυχία. Και όταν οι άνθρωποι δρουν στηριζόμενοι σε μ ια τέτο ια γνώση την κατανοούν βαθύτερα, κάτι που εν συνεχεία τους επ ιτρέπει να δρουν ακόμη π ιο αποτελεσματικά βάσει αυτής. Όσο περισσότερα κατανοούμε, τόσο περισσότερα μπορούμε να κάνουμε· αλλά, κατά τον Μαρξ, η π ρα γ ματικά σημαντική κατανόηση προκύπτει μόνο μέσα από τον έμπρακτο αγώνα. Η πολιτική χειραφέτηση, όπως ακριβώς και το παίξιμο της τούμπας, αποτελεί μια μορφή πρακτικής γνώσης.

Γ ι’ αυτόν τον λόγο πρέπει κανείς να θεωρήσει ότι η διάσημη ενδέκατη θέση του Μαρξ γ ια τον Φόυερ- μ π αχ π ερ ιέχει μια δόση υπερβολής. Οι φιλόσοφοι, γράφει εκεί, έχουν απλώς ερμηνεύσει τον κόσμο· το θέμα είναι να τον αλλάξεις. Αλλά πώς θα μπορούσες να αλλάξεις τον κόσμο χωρίς να τον ερμηνεύσεις; Και άραγε η δύναμη να τον ερμηνεύσεις δεν α πο τελεί υπό ένα συγκεκριμένο πρίσμα την αρχή της πολιτικής αλλαγής;

194 TERRY EAGLETON

«Η κοινωνική ύπαρξη», γράφει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία , «καθορίζει τη συνείδηση». Ή, όπως το θέτει ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν στο έργο του Περί βεβαιότητας, «η ουσία των γλωσσικών παιχνιδιώ ν μας συνίσταται σ ’ αυτό που κάνουμε».13 Αυτό έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Σημαίνει, παραδείγματος χάριν, πως. αν θέλουμε να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε, πρέπει να αλλάξουμε αυτό που κάνουμε. Δεν αρκεί η μόρφωση ή η αλλαγή νοοτροπίας. Η κοινωνική μας ύπαρξη θέτει όρια στη σκέψη μας. Και η απελευθέρωση από αυτά τα όρια προϋποθέτει την αλλαγή του εν λόγω τρόπου ύπαρξης - δηλαδή της υλικής μορφής της ζωής μας. Δεν αρκεί η σκέψη γ ια να ξεπεράσουμε τα όρια της σκέψης μας.

Αλλά δεν υπάρχει εν προκειμένω μια εσφαλμένη διχοτομία; Αν λέγοντας «κοινωνική ύπαρξη» εννοούμε αυτά που κάνουμε, τότε προϋποθέτουμε τη συνείδηση. Συνείδηση και κοινωνική δραστηριότητα δεν είναι αποκομμένες μεταξύ τους. Δεν μπορείς να ψηφίσεις, να φιλήσεις, να κάνεις μια χειραψ ία ή να εκμεταλλευτείς εργασιακά μετανάστες, χωρίς νοήματα και προθέσεις. Δεν θα μπορούσαμε να απο- καλέσουμε ανθρώπινη δράση μια συμπεριφορά από την οποία θα απούσιαζαν αυτά τα δύο. όπως δεν θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε σκόπιμο εγχείρημα ένα παρα πά τη μ α ή ένα γουργούρισμα του στομαχιού. Πιστεύω πω ς ο Μ αρξ δεν θα αρνιόταν αυτό το γεγονός. Ό πω ς είδαμε, βλέπει την ανθρώπινη συνείδηση ως ενσώματη - ως ενσωματωμένη στην πρακτική συμπεριφορά μας. Πάντως δεν παύει να


υποστηρίζει ότι η υλική ύπαρξη είναι υπό μία έννοια π ιο θεμελιώδης α π ’ ό,τι τα νοήματα και οι ιδέες και ότι βάσει αυτής εξηγούνται τα νοήματα και οι ιδέες. Τι σημαίνει αυτή η θέση του;

Μία απάντηση, όπως είδαμε ήδη, είναι ότι οι άνθρωποι σκέπτονται από φυσική αναγκαιότητα, όπως κάνουν σε π ιο υποτυπώ δη μορφή και οι κάστορες και οι σκαντζόχοιροι. Σκεπτόμαστε λόγω της υλικής φύσης μας. Έ χουμε γνω στικές ικανότητες επειδή έχουμε σωματικές. Κατά τον Μαρξ, οι γνωστικές δ ιαδικασίες αναπτύσσονται μέσα από την εργασία, την πρακτική δραστηριότητα και τον πειραματισμό. «Η παραγω γή ιδεών, εννοιών, συνείδησης», γράφει στη Γερμανική ιδεολογία , «είναι αρχικά άμεσα συνυ- φασμένη με την υλική δραστηριότητα και την υλική συναναστροφή των ανθρώπων, με τη γλώσσα της πραγματικής ζωής».14 Αν η Φύση α πλά εναπέθετε ως δ ιά μαγείας στον ουρανίσκο μας τους λαχταριστούς θησαυρούς της ή αν (ο μη γένοιτο) μας αρκούσε να φάμε μόνο μία φορά στη ζωή μας, ίσως δεν θα χρειαζόταν και τόσο να σκεφτόμαστε. Θα μπορούσαμε απλά να είμαστε αραχτοί και να περνάμε καλά. Αλίμονο, όμως, η Φύση είναι πολύ π ιο σφιχτοχέρα, και το ανθρώπινο σώμα γεμάτο ελλείψεις και ανάγκες που πρέπει ατέρμονα να ικανοποιούνται.

Αρχικά, λοιπόν, ο τρόπος σκέψης μας διαμορφώνεται από τις σωματικές ανάγκες μας. Και υ π ’ αυτή την έννοια η σκέψη δεν έχει την πρω τοκαθεδρία , π αρά το γεγονός ότι ένα μεγάλο κομμάτι της αρέ- σκετα ι να νομίζει ότι την έχει. Σ ’ ένα μ ετα γενέστερο στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης, υποστηρί

196 TERRY EAGLETON

ζει ο Μαρξ, οι ιδέες ανεξαρτητοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από τις σω ματικές ανάγκες, και προκύπτει αυτό που ονομάζουμε κουλτούρα. Αρχίζουμε τότε να εκτιμούμε τις ιδέες αυτές καθαυτές και όχι με βάση την αξία τους γ ια την επιβίωσή μας. Η σκέψη, όπως παρατήρησε κάποτε ο Μ πέρτολτ Μ πρεχτ. μπορεί να γίνει πραγματική αισθησιακή ηδονή. Πάντως, δεν παύει να ισχύει το γεγονός ότι η έλλογη σκέψη, όσο υψιπετής κι αν είναι, έλκει την ταπεινή καταγωγή της από τη βιολογική ανάγκη. Ό πω ς δίδαξε ο Φρί- ντριχ Νίτσε, είναι συνυφασμένη με την άσκηση εξουσίας εκ μέρους του ανθρώπου επάνω στη Φύση.15 Η παρόρμησή μας να ελέγξουμε πρακτικά το περιβάλλον μας, κάτι που είναι υπόθεση ζωής ή θανάτου, αποτελεί τη βάση όλης της αφηρημένης διανοητικής δραστηριότητάς μας.

Τπ’ αυτή την έννοια, υπάρχει ένα καρναβαλικό στοιχείο στη σκέψη του Μαρξ, όπως και στις ιδέες του Νίτσε και του Φρόυντ. Το χαμηλό αποτελεί π ά ντοτε μ ια σκιώδη παρουσία που ελλοχεύει μέσα στο υψηλό. Ό πω ς παρατηρεί ο κριτικός Γουίλλιαμ Έμπσον. «οι π ιο εκλεπτυσμένες επιθυμίες ενυπάρχουν στις π ιο απλές - αλλιώς, θα ήταν ψ εύτικες» .16 Στις ρίζες των πιο υψηλών διανοητικών συλλήψεών μας βρίσκεται η βία, η επιθυμία, η όρεξη, η έλλειψη και η επιθετικότητα. Αυτό το μυστικό κρύβεται κάτω α π ’ αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό. Ο Τέοντορ Αντόρνο μιλάει πολύ π αρα στα τικά γ ια τη «φρίκη που ξεχειλίζει κάτω α π ’ την πέτρ α της κουλτούρα ς» .17 «Η ταξική πάλη», γράφει ο Βάλτερ Μπένγια- μιν. « ... συνιστά μια μάχη γ ια τα χονδροειδή και


υλικά πράγματα , χωρίς τα οποία δεν θα μπορούσε να υπάρξει τίποτα εκλεπτυσμένο και πνευματικό».18 Να σημειώσουμε ότι ο Μπένγιαμιν, όπως και ο Μαρξ, δεν έχει πρόθεση να απαξιώ σει το «εκλεπτυσμένο και πνευματικό». Τον ενδιαφέρει να το τοποθετήσει σε ιστορικό πλαίσιο. Ό πως πολλοί καρναβαλικοί φ ιλόσοφοι, ο Μαρξ αποτελεί έναν γ ίγαντα της σκέψης ο οποίος τρέφει βαθιά δυσπιστία γ ια τις υψ ιπετείς ιδέες. Οι συμβατικοί πολιτικοί, αντιθέτως, έχουν την τάση να εμφανίζονται ως ένθερμοι ιδεαλιστές στον δημόσιο βίο τους και ως κυνικοί υλιστές στον ιδιωτικό.

Έ χουμε ήδη θίξει και μία άλλη έννοια υπό την οποία η «κοινωνική ύπαρξη» υπερτερεί της συνείδησης. Πρόκειται γ ια το γεγονός ότι η π ιο βαθιά κατανόηση των π ρα γμ ά τω ν π ρο κ ύπ τε ι συνήθως από την πρακτική δραστηριότητά μας. Μάλιστα, οι κοινωνικοί θεωρητικοί μιλούν γ ια ένα είδος γνώσης -την ονομάζουν σιωπηρή γνώση- που την αποκτούμε μόνο κάνοντας κάτι και η οποία ως εκ τούτου δεν μεταδίδεται θεωρητικά. Προσπαθήστε να εξηγήσετε σε κάποιον πώς να σφυρίξει το «Danny Boy». Αλλά ακόμη κι όταν δεν μιλάμε γ ια τέτοιου είδους γνώση, το επιχείρημά μας ισχύει. Δεν γίνεται να μάθεις βιολί από ένα εκπαιδευτικό βιβλίο κι έπειτα να πιάσεις το όργανο και να παίξεις μια εκπληκτική εκτέλεση του «Κοντσέρτου σε μι μινόρε» του Μέντελσον. Κατά μ ία έννοια, η γνώση του ερμηνευτή γύρω α πό το κοντσέρτο είναι αδιαχώριστη από την ικανότητά του να το ερμηνεύει.

Η υλική πραγματικότητα υπερτερεί των ιδεών και

198 TERRY EAGLETON

υπό μία άλλη έννοια. Όταν ο Μαρξ μιλάει γ ια συνείδηση. δεν εννοεί πάντοτε τις ιδέες και τις αξίες που είναι σύμφυτες με τις καθημερινές δραστηριότητές μας. Ορισμένες φορές εννοεί π ιο επίσημα συστήματα εννοιών: το δίκαιο, την επιστήμη, την πολιτική κτλ. Και υποστηρίζει ότι σε τελική ανάλυση αυτές οι μορφές σκέψης καθορίζονται από την κοινωνική π ρα γ ματικότητα. Σ ’ αυτό μάλιστα συνίσταται το διάσημο μαρξικό δόγμα περί βάσης και εποικοδομήματος, το οποίο έχει γίνει συχνά αντικείμενο λοιδορίας. Ο Μαρξ το σκιαγραφεί ως εξής:

Κατά την κοινωνική παραγωγή της ύπαρξής τους οι άνθρωποι εντάσσονται πάντοτε σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο σχέσεων που είναι ανεξάρτητες από τη βούλησή τους. Πρόκειται για σχέσεις πα ραγωγής, οι οποίες ταιριάζουν στο εκάστοτε δεδομένο στάδιο ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής συνιστά την οικονομική δομή της κοινωνίας, το πραγματικό θεμέλιο επάνω στο οποίο δημιουργείται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στο οποίο αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης.19

Λέγοντας ο Μαρξ «οικονομική δομή» ή «βάση», εννοεί τις δυνάμεις και τις σχέσεις παραγω γής· λέγοντας «εποικοδόμημα», εννοεί θεσμούς σαν το κράτος. το δίκαιο, την πολιτική, τη θρησκεία και την κουλτούρα.

Κατά την άποψή του, η λειτουργία των θεσμών


αυτών συνίσταται στην υποστήριξη της «βάσης», δηλαδή του κρατούντος ταξικού συστήματος. Κάποιοι από αυτούς, όπως η κουλτούρα και η θρησκεία, επι- τελούν τη λειτουργία τους ως επ ί το πλείστον π α ράγοντας ιδέες που νομιμοποιούν το σύστημα. Αυτό είναι γνωστό ως ιδεολογία. «Οι ιδέες της άρχουσας τάξης», γράφ ει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία , «αποτελούν σε κάθε εποχή τις άρχουσες ιδέες». Λόγου χάριν. θα ήταν άκρως ιδιόρρυθμη -τουλάχιστον- μια ακμάζουσα φεουδαρχική κοινωνία στην οποία θα κυκλοφορούσαν κυρίως σφόδρα αντιφεουδαρχι- κές ιδέες. Ό πω ς είδαμε, ο Μαρξ π ίστευε ότι εκείνοι που ελέγχουν την υλική παραγω γή ελέγχουν κατά κανόνα και την πνευματική παραγω γή. Σήμερα, σε μια εποχή μεγιστάνων του τύπου και βαρόνων των ΜΜΕ. αυτή η θέση του Μαρξ είναι ακόμη πιο π ε ιστική α π ’ ό,τι στην εποχή του.

Ε πειδή το μοντέλο της βάσης και του επ ο ικ οδομήματος έχει χλευαστεί ασύστολα από κάποιους επικριτές του Μαρξ, αλλά ακόμη και από κάποιους υποστηρικτές του. θεωρώ ως πνεύμα αντιλογίας ότι οφείλω να πω έναν καλό λόγο γ ι ’ αυτό. Ενίοτε το μοντέλο κατακρίνεται ως υπερβολικά στατικό· όμως όλα τα μοντέλα είναι στατικά, όπως και απλουστευ- τικά. Ο Μαρξ δεν εννοεί ότι υπάρχουν δύο εντελώς ξεχωριστές σφαίρες κοινωνικής ζωής. Τουναντίον, α υτές αλληλοδιαπλέκονται σε σημαντικό βαθμό. Μπορεί η βάση να γεννάει το εποικοδόμημα, αλλά και το εποικοδόμημα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην επιβίωση και την αναπαραγωγή της βάσης. Χωρίς την υποστήριξη του κράτους, του νομικού συστή

200 TERRY EAGLETON

ματος και των πολιτικών κομμάτων και χωρίς την κυκλοφορία φιλοκαπιταλιστικών ιδεών από τα ΜΜΕ και άλλους φορείς, το σημερινό σύστημα ιδιοκτησίας θα ήταν ίσως κάπω ς π ιο επισφαλές α π ’ ό,τι είναι. Κ ατά τη γνώμη του Μαρξ, αυτή η αλληλεξάρτηση ήταν ακόμη πιο έκδηλη στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες. όπου το δίκαιο, η θρησκεία, η πολιτική, η οικογενειακή συγγένεια και το κράτος διαδραμάτιζαν ζωτικό ρόλο στην υπόθεση της υλικής παραγωγής.

Κι ούτε μπορούμε να πούμε ότι το εποικοδόμημα είναι δευτερεύον σε σχέση με τη βάση επειδή είναι κατά κάποιον τρόπο λιγότερο πραγματικό. Οι φυλακές, οι ναοί, τα σχολεία και οι τηλεοπτικοί σταθμοί δεν υστερούν καθόλου σε πραγματικότητα έναντι των τραπεζών και των ανθρακωρυχείων. Ίσως η βάση να είναι π ιο σημαντική από το εποικοδόμημα· αλλά από ποια άποψη; Η τέχνη είναι π ιο σημαντική γ ια την πνευματική ευημερία της ανθρωπότητας α π ’ ό,τι η εφεύρεση μιας νέας σοκολάτας, κι όμως η τελευτα ία συνήθως εκλαμβάνεται ως μέρος της βάσης ενώ η πρώτη όχι. Η βάση είναι π ιο σημαντική, θα έλεγαν οι μαρξιστές, υπό την έννοια ότι οι αληθινά κοσμο- γονικές ιστορικές αλλαγές οφείλονται κατά κύριο λόγο στις υλικές δυνάμεις, όχι στις ιδέες ή τις π ε ποιθήσεις.

Οι ιδέες και οι π επο ιθήσ ε ις μπορεί να έχουν τρομερή επιρροή· όμως οι υλιστές προβάλλουν το επ ιχείρημα ότι αυτές αποκτούν αληθινά ιστορική δύναμη μόνο όταν είναι εναρμονισμένες με ισχυρά υλικά συμφέροντα. Μπορεί ο Όμηρος να βλέπει τον Τρωικό Πόλεμο υπό το πρίσμα της τιμής, της αν


δρείας, της θεϊκής πρόνοιας κτλ., αλλά ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης, ακραιφνής υλιστής με τον δικό του τρόπο, επισημαίνει νηφάλια ότι η σύγκρουση παρατάθηκε τόσο πολύ εξαιτίας της έλλειψης πόρων και της συνήθειας των Ελλήνων να διακόπτουν τις εχθροπραξίες γ ια να καλλιεργούν τη γη ή γ ια να κάνουν επιδρομές στις γύρω περιοχές. Ο Θουκυδίδης θεωρεί επίσης ότι το όλο σύστημα της ελληνικής ισχύος βασιζόταν στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και τη συνακόλουθη συσσώρευση πλούτου από το εμπόριο. Οι υλιστικές θεωρήσεις της ιστορίας υπήρχαν πολύ πριν από τον Μαρξ.

Επίσης, θα μπορούσαμε να π ούμε ότι αρκετά μεγάλος αριθμός θεσμών ανήκει ταυτόχρονα και στη βάση και στο εποικοδόμημα. Οι αναγεννημένες εκκλησίες στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν ερ γοστάσια παραγω γής ιδεολογίας αλλά και άκρως επ ικ ερ δ ε ίς επ ιχειρήσεις . Το ίδιο ισχύει γ ια τους εκδοτικούς οίκους, τα ΜΜΕ και την κινηματογραφική βιομηχανία. Κάποια αμερικανικά πανεπιστήμια αποτελούν τερά στιες κερδοσκοπικές επ ιχειρήσεις και συγχρόνως εργοστάσια παραγω γής γνώσης. Ο πρίγκιπας Κάρολος υπάρχει κατά κύριο λόγο γ ια να εμπνέει σεβασμό στον βρετανικό λαό, αλλά παράλληλα αποκομίζει σημαντικό κέρδος από τη δ ιεκπεραίωση του ρόλου του.

Σίγουρα πάντω ς η βάση και το εποικοδόμημα δεν περιλαμβάνουν όλη την ανθρώπινη ύπαρξη. Αναρίθμητα πράγματα δεν ανήκουν ούτε στην υλική π αρ α γωγή ούτε στο λεγόμενο εποικοδόμημα. Η γλώσσα, ο έρωτας, το κνημιαίο οστούν, ο πλανήτης Αφροδίτη, η

202 TERRY EAGLETON

πικρή μεταμέλεια, το να χορεύεις ταγκό και το Νορθ Γιορκσάιρ Μουρς20 είναι λίγα μόνο παραδείγματα. Ο μαρξισμός, όπως είδαμε, δεν είναι «θεωρία των πάντων». Είναι ωστόσο αλήθεια ότι μπορεί κανείς να συναντήσει τις π ιο απίθανες συνδέσεις ανάμεσα στην ταξική πάλη και την κουλτούρα. Ο έρωτας σχετίζεται με την υλική βάση, καθώς πολύ συχνά οδηγεί στην παραγω γή εκείνων των εν δυνάμει νέων πηγών εργατικής δύναμης οι οποίες είναι γνωστές ως π α ιδιά. Οι οδοντίατροι ανέφεραν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 2008 αξιοσημείωτη αύξηση των πόνων στη σιαγόνα οι οποίοι οφείλονταν στο τρίξιμο των δοντιών λόγω άγχους. Το σφίξιμο των δοντιών απέναντι σε μια συμφορά προφανώ ς δεν αποτελεί πλέον μεταφορά. Όταν ο μυθιστοριογρά- φος Μαρσέλ Προυστ βρισκόταν ακόμη στη μήτρα, η καλοαναθρεμμένη μητέρα του υπέφερε από μεγάλο άγχος εξα ιτίας του ξεσπάσματος της σοσιαλιστικής Κομούνας του Παρισιού· και ορισμένοι εικάζουν ότι αυτό το άγχος προκάλεσε το χρόνιο άσθμα του Προυστ. Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι εξαιρετικά μακροσκελείς και περίπλοκες προτάσεις του Προυστ αποτελούν ένα είδος ψυχολογικής αντιστάθμισης της αναπνευστικής δυσκολίας του. Δηλαδή, η σύνταξη του Προυστ σχετίζεται με την Κομούνα του Παρισιού.

Αν το μαρξικό μοντέλο υπονοεί ότι το εποικοδόμημα δημιουργήθηκε γ ια να επιτελέσει τις λειτουργ ίες που επ ιτελεί, τότε είναι σ ίγουρα εσφαλμένο. Μπορεί να ισχύει κάτι τέτοιο στην περίπτωση του κράτους, αλλά όχι της τέχνης. Και ούτε μπορούμε να


πούμε ότι όλες οι δραστηριότητες των σχολείων, των εφημερίδων, των εκκλησιών και του κράτους υποστηρίζουν το εκάστοτε κοινωνικό σύστημα. Όταν τα σχολεία διδάσκουν τα νήπια να δένουν τα κορδόνια τους ή οι τηλεοπτικοί σταθμοί μεταδίδουν δελτία καιρού δεν λειτουργούν με κανέναν τρόπο με τη λογική του εποικοδομήματος. Δεν δρουν ως στυλο- βάτες των σχέσεων παραγω γής. Το κράτος στέλνει τις ειδικές δυνάμεις του να χτυπήσουν ανθρώπους που διαδηλώνουν γ ια την ειρήνη, αλλά η αστυνομία αναζητεί επίσης εξαφανισμένα παιδ ιά . Όταν οι λαϊ- κίστικες εφημερίδες κατηγορούν τους μετανάστες, δρουν με τη λογική του εποικοδομήματος· όταν πάλι γράφουν γ ια αυτοκινητιστικά δυστυχήματα, μάλλον όχι. (Πάντως οι ειδήσεις που αναφέρονται σε αυτο- κινητιστικά δυστυχήματα μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν και κατά του συστήματος. Λ έγετα ι ότι στην αίθουσα σύνταξης της Daily Worker, της παλ ιά ς εφημερίδας του Κομουνιστικού Κόμματος Βρετανίας, τύχαινε ενίοτε οι συντάκτες που έγρα φαν γ ια αυτοκινητιστικά να λαμβάνουν την οδηγία: «Α νάδειξε την ταξική του διάσταση, σύντροφε».) Το να διακηρύσσει λοιπόν κανείς ότι τα σχολεία, οι εκκλησίες ή οι τηλεοπτικοί σταθμοί ανήκουν στο εποικοδόμημα είναι παραπλανητικό. Μ πορούμε να σκεφτούμε το εποικοδόμημα λιγότερο ως τόπο και περισσότερο ως σύνολο πρακτικών. Πιθανόν ο ίδιος ο Μαρξ να μην το σκεφτόταν έτσι το εποικοδόμημα, πρόκειται όμως γ ια μια χρήσιμη περαιτέρω επεξεργασία της θεώρησής του.

Είναι μάλλον αλήθεια ότι κα τ’ αρχήν μπορεί οτι

204 TERRY EAGLETON

δήποτε να χρησιμοποιηθεί γ ια να στηρίξει το υφ ιστάμενο σύστημα. Αν ένας τηλεοπτικός παρουσια- στής δελτίου καιρού υποβαθμίσει την επικινδυνότητα ενός ανεμοστρόβιλου γ ια να μη ρίξει το ηθικό των τηλεθεατών του, αφού συνήθως οι μελαγχολικοί πολίτες δεν δουλεύουν τόσο σκληρά όσο οι ευδιάθετοι. τότε δρα ως πράκτορας των κυρίαρχων δυνάμεων. (Επικρατεί γενικά μια περίεργη πεποίθηση ότι η κατήφεια είναι πολιτικά ανατρεπτική, πολλώ μάλλον στις παθολογικά οπτιμιστικές Ηνωμένες Πολιτείες.) Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, θα λέγαμε ότι αυτοί οι θεσμοί από κάποιες απόψεις συμπεριφέρονται κα τ’ αυτόν τον τρόπο και από άλλες όχι. Μπορεί επίσης να συμπεριφέρονται έτσι ορισμένες φορές και άλλες όχι. Οπότε ένας θεσμός μπορεί να λειτουργεί με τη λογική του εποικοδομήματος την Τετάρτη, αλλά όχι την Παρασκευή. Η λέξη «εποικοδόμημα» μας προσκαλεί να τοποθετήσουμε μια πρακτική σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Πρόκειται γ ια σχεσιακό όρο, ο οποίος ρω τάει τι λε ιτουργία επ ιτελεί ένα είδος δραστηριότητας σε σχέση μ ’ ένα άλλο. Ό πω ς υποστηρίζει ο Τζ. Α. Κοέν, εξηγεί ορισμένους μη οικονομικούς θεσμούς υπό το πρίσμα της οικονομίας.21 Αλλά δεν εξηγεί όλους τους θεσμούς τέτοιου είδους ούτε όλες τις λειτουργίες τους ούτε τους λόγους γ ια τους οποίους προέκυψαν.

Πάντως ο Μαρξ εννοεί κάτι π ιο ουσιαστικό. Το ζήτημα δεν είναι να υπαχθούν κάποια πράγματα στο εποικοδόμημα και άλλα όχι, όπω ς δηλαδή κάποια μήλα ανήκουν στην ποικιλία russet και άλλα όχι. Το ζήτημα είναι ότι αν εξετάσουμε το δίκαιο, την πολι

ΓΙΑΤΙ Ο MAP! ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 205

τική, τη θρησκεία, την εκπαίδευση και την κουλτούρα των ταξικών κοινωνιών, θα ανακαλύψουμε ότι όλα αυτά δρουν ως επί το πλείστον ενισχυτικά προς την εκάστοτε κρατούσα κοινωνική τάξη πραγμάτων. Και δεν θα ’π ρεπ ε να αναμένουμε κάτι λιγότερο. Δεν υπάρχει καπιταλιστικός πολιτισμός στο πλαίσιο του οποίου το δίκαιο να απαγορεύει την ιδιωτική ιδιοκτησία ή το εκπαιδευτικό σύστημα να κατατοπίζει τακτικά τα π α ιδ ιά σχετικά με τα δεινά του οικονομικού ανταγωνισμού. Είναι αλήθεια ότι συχνά η τέχνη και η λογοτεχνία ασκούν βαθιά κριτική στην καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε ότι ο Σέλλεϋ, ο Μπλέικ, η Μέρυ Γούλλστονκραφτ, η 'Εμιλυ Μπροντέ, ο Ντίκενς, ο Τζορτζ Ό ργουελ και ο Ντ. X. Λόρενς ασκούσαν ασύστολη προ π α γά νδα υπέρ της άρχουσας τάξης. Όταν όμως εξετάζουμε την αγγλική λογοτεχνία ως όλον, δ ιαπιστώνουμε ότι η κριτική της κατά της κοινωνικής τάξης πραγμάτω ν σπανίως φτάνει στο σημείο να αμφισβητήσει το ιδιοκτησιακό σύστημα. Στις Θεωρίες για την υπεραξία ο Μαρξ αναφέρεται στην τέχνη ως «ελεύθερη πνευματική παραγω γή» και την αντιδιαστέλλει με την παραγω γή ιδεολογίας. Είναι ίσως πιο ακριβές να πούμε ότι η τέχνη περιλαμβάνει και τα δύο.

Στο μυθιστόρημα του Τόμας Χάρντυ Τζουντ ο Α φανής ,22 ο Τζουντ Φόλεϋ, ένας φτωχός καλλ ιτέχνης που ζει στην εργατική γειτονιά της Οξφόρδης, η οποία ονομάζεται Τζέρικο, θεωρεί ότι το πεπρωμένο του δεν βρίσκεται ανάμεσα στα μεγαλοπρεπή κτίρια του πανεπιστημίου, αλλά «στις φτωχογειτονιές

TERRY EAGLETON

των εργατών, όπου κατοικούσε κι ο ίδιος, περνώ ντας απαρατήρητος από τους επ ισκέπτες και τους πανηγυριώ τες που έρχονταν να δουν την πόλη. αν και χωρίς αυτούς τους εργάτες δεν θα μπορούσαν να διαβάζουν οι μελετητές ούτε να ζουν οι στοχασ τές» (Μ έρος 2, Κεφ. 6). Άραγε αυτό το σημαίνον α πόσπασμα εκφράζει το μαρξικό δόγμα περί βάσης και εποικοδομήματος; Όχι ακριβώς. Δ ιέπε- ται από υλιστικό πνεύμα και αναδεικνύει το γεγο νός ότι δεν μπορεί να υπάρξει πνευματική εργασία χωρίς χειρωνακτική εργασία. Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αποτελεί το «εποικοδόμημα» επάνω στη «βάση» της Τζέρικο. Αν οι ακαδημαϊκοί ήταν αναγκασμένοι να είναι παράλληλα μάγειρες, υδραυλικοί, οικοδόμοι, τυπογράφοι κτλ.. δεν θα είχαν χρόνο να μελετούν. Κάθε φιλοσοφικό έργο προϋποθέτει έναν αφανή στρατό χειρωνακτών εργαζομένων, και το ίδιο ακριβώς ισχύει γ ια κάθε μουσική συμφωνία ή καθεδρικό ναό. Αλλά ο Μαρξ, όπως είδαμε, εννοεί κάτι περισσότερο. Το θέμα δεν είναι μόνο ότι γ ια να μελετήσεις Πλάτωνα πρέπει να τρως. Είναι και ότι ο τρόπος οργάνωσης της υλικής παραγω γής επηρεάζει τον τρόπο σκέψης σου γύρω από τον Πλάτωνα.

Το κρίσιμο σημείο εν προκειμένω δεν είναι το γεγονός ότι η Οξφόρδη αποτελεί χώρο παραγω γής σκέψης, αλλά η φύση της σκέψης που π α ρ ά γετα ι εκεί. Η σκέψη των οξφορδιανών ακαδημαϊκών, όπως όλων, διαμορφώνεται από τις υλικές πραγματικότητες της εποχής τους. Στην πλειονότητά τους είναι απίθανο να ερμηνεύσουν τον Πλάτωνα, ή οποιονδή- ποτε άλλο συγγραφέα, με τρόπο που να υπονομεύει


τα δικαιώματα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, την ανάγκη γ ια κοινωνική ομαλότητα κτλ. Όταν ο Τζουντ γρ ά φει μια απεγνωσμένη επιστολή στον διευθυντή ενός κολεγίου της Οξφόρδης, με την οποία τον ρωτάει πώ ς θα μπορούσε να φοιτήσει εκεί, λαμβάνει ως απάντηση τη συμβουλή ότι ένας εργαζόμενος σαν κι αυτόν θα ήταν καλύτερα να μην προσπαθήσει κάτι τέτοιο. (Η ειρωνεία είναι ότι ο ίδιος ο Χάρντυ π ιθα νότατα συμφωνεί μ ’ αυτή τη συμβουλή, αν και όχι με τους λόγους γ ια τους οποίους δόθηκε.)

Ε ίναι όμως ανάγκη να υπάρχουν εποικοδομήματα; Πρόκειται, να σημειώσουμε, γ ια διαφορετικό ερώτημα α πό το γ ια τ ί να έχουμε τέχνη ή δ ίκα ιο ή θρησκεία. Οι απαντήσεις στο δεύτερο ερώτημα είναι πολλές. Το πρώ το ισοδυναμεί με το: «Γ ιατί τόσο μεγάλο μέρος της τέχνης, του δικαίου και της θρησκείας νομιμοποιεί το υφιστάμενο σύστημα;». Η απάντηση, εν ολίγοις, είναι ότι η «βάση» γεν νάει διαιρέσεις. Επειδή δ ιέπεται από εκμετάλλευση, εγείρει πολλές συγκρούσεις. Και ο ρόλος των επο ικοδομημάτων συνίσταται στο να ρυθμίζουν και να επικυρώνουν αυτές τις συγκρούσεις. Τα εποικοδομήματα είναι αναγκαία επειδή υπάρχει εκμετάλλευση. Αν δεν υπήρχε, πάλ ι θα είχαμε τέχνη, δ ίκα ιο και ίσως ακόμη και θρησκεία. Αλλά δεν θα επιτελούσαν τον εν λόγω βρόμικο σκοπό: χωρίς τέτοιου είδους περιορισμούς, θα λειτουργούσαν πολύ πιο ελεύθερα.

Το μοντέλο βάσης-εποικοδομήματος είναι κάθετο. Ωστόσο μπορεί κανείς να το σκεφτεί και οριζόντια. Έτσι. η βάση μπορεί να θεωρηθεί το εξωτερικό όριο των πολιτικών δυνατοτήτων. Προβάλλει την έσχατη

208 TERRY EAGLETON

αντίσταση στις απα ιτήσεις μας - αρνείτα ι να εν- δώσει, ακόμη και όταν έχει επ ιτευχθεί κάθε άλλο είδος μεταρρύθμισης. Άρα το μοντέλο έχει πολιτική σημασία. Διδάσκει κάποιον που θεωρεί ότι η ριζική κοινωνική αλλαγή μπορεί να πραγματοποιηθεί απλά μέσω της αλλαγής των ιδεών των ανθρώπων ή μέσω της δημιουργίας ενός καινούριου πολιτικού κόμματος πως αυτά τα πράγματα μπορεί μεν να παίζουν συχνά κρίσιμο ρόλο, αλλά δεν αποτελούν τους καθοριστικούς παράγοντες στη ζωή των ανθρώπων. Οπότε αυτός ο κάποιος θα μπορούσε να προσανατολίσει εκ νέου τις προσπάθειές του σε κάποιον πιο αποδοτικό στόχο. Η βάση αντιπροσωπεύει το τελικό εμπόδιο, το οποίο πασχίζει συνεχώς να υπερβεί μια σοσιαλιστική πολιτική. Αποτελεί, όπως λένε οι Αμερικανοί, την ουσία της τελευταίας. Κι επειδή μερικές φορές οι Αμερικανοί λέγοντας «ουσία»23 εννοούν «χρήματα», αυτό μας δείχνει πόσο μεγάλος αριθμός πολιτών της Γης των Ελευθέρων είναι ακουσίως μαρξιστές. Το κατάλαβα αυτό πριν από μερικά χρόνια, όταν οδηγούσαμε με τον πρόεδρο του Τμήματος Καλών Τεχνών ενός κρατικού πανεπιστημίου στις μεσοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες δ ίπλα από ολάνθιστα, πυκνοφυ- τεμένα χωράφια αραβόσιτου. Κοίταξε τον καρπερό αυτό πλούτο και σχολίασε: «Θα ’ναι καλή η σοδειά φέτος. Μ πορεί και να βγάλω α π ’ αυτό δυο-τρεις θέσεις βοηθών καθηγητή».

Οι υλιστές λοιπόν δεν είναι άψυχα πλάσματα . Κι όταν τυχα ίνει να είναι, αυτό δεν οφείλετα ι α π α ραίτητα στο ότι είναι υλιστές. Ο Μαρξ ήταν ένας


τρομερά μορφωμένος κληρονόμος της μεγάλης κε- ντροευρωπαϊκής παράδοσης, ο οποίος λαχταρούσε να ξεμπερδέψει με τις «οικονομικές μπούρδες» του Κ εφ αλαίου , όπως έλεγε δηκτικά, γ ια να γράψ ει το μεγάλο βιβλίο του επάνω στον Μ παλζάκ. Δυστυχώς γ ια εκείνον, αλλά ίσως ευτυχώ ς γ ια εμάς, δεν το έκανε ποτέ. Κ άποτε δήλωσε ότι είχε θυσιάσει την υγεία, την ευτυχία και την οικογένειά του στον βωμό του Κ εφ αλαίου , γ ιατί δεν μπορούσε να φερθεί σαν «βόδι» και να γυρίσει την πλάτη του στα βάσανα της ανθρωπότητας.'24 Παρατήρησε επίσης ότι κανένας πριν από τον ίδιο δεν είχε γράψ ει τόσο πολλά γύρω από το χρήμα ενώ διέθετε τόσο λίγο. Σαν άνθρωπος, ήταν παθιασμένος, σατιρικός και πνευματώδης, ένα ακατάβλητο πνεύμα γεμάτο κέφι, εγκαρδιότητα και άγρια κριτική διάθεση, το οποίο επιβίωνε σε πείσμα τόσο της τρομερής φτώ χειας όσο και της χρόνιας κακής υγείας .25 Ή ταν, φυσικά, αθεϊστής· αλλά δεν χρειάζετα ι να είναι κανείς θρησκευόμενος γ ια να είναι πνευματικός, και στο έργο του ο Μαρξ εκκο- σμίκευσε και αφομοίωσε ορισμένα μεγάλα θέματα του ιουδαϊσμού - τη δικαιοσύνη, τη χειραφέτηση, τη βασιλεία της ειρήνης και της αφθονίας, την ημέρα της Κρίσης, την ιστορία ως αφήγηση απελευθέρωσης, την απολύτρωση όχι απλώ ς του ατόμου αλλά ενός ολόκληρου απόκληρου λαού. Κληρονόμησε επίσης την εβραϊκή εχθρικότητα απέναντι στα είδωλα, τα φ ετίχ και τη σκλαβιά των ψευδαισθήσεων.

Όσον αφορά τη θρησκεία, αξίζει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν εβραίοι μαρξιστές, ισλαμιστές μαρξιστές και χριστιανοί μαρξιστές που πρεσβεύουν τη

210 TERRY EAGLETON

λεγάμενη θεολογία της απελευθέρωσης. Όλοι τους είναι υλιστές υπό την έννοια που έδινε στη λέξη ο Μαρξ. Η Έ λεανορ Μαρξ, κόρη του Μαρξ, ανα φ έρει ότι ο πατέρα ς της είχε πει κάποτε στη μητέρα της πως αν ήθελε «να ικανοποιήσει τις μεταφυσικές ανάγκες της» έπρεπε ν ’ ανατρέξει στους εβραίους προφήτες αντί να προσβλέπει στην Κοσμική Ε τα ιρεία,'26 στις συγκεντρώσεις της οποίας ενίοτε συμμετείχε.27 Ο μαρξικός υλισμός δεν αποτελεί ένα σύνολο δηλώσεων σχετικά με τον κόσμο, όπως «Τα πάντα είναι φτιαγμένα από άτομα» ή «Δεν υπάρχει Θεός». Πρόκειται γ ια μια θεωρία που περιγράφει πώ ς λειτουργούν τα ιστορικά ζώα.

Ο Μαρξ, π ιστός στην ιουδαϊκή κληρονομιά του, ενδιαφερόταν έντονα γ ια την ηθική. Δεν σκόπευε να γράψει μόνο γ ια τον Μπαλζάκ, μετά το Κ εφ άλαιο , αλλά και περί ηθικής. Καταρρίπτεται λοιπόν ο μύθος ότι ήταν ένας στυγνός αμοραλιστής που προσέγγιζε την κοινωνία καθαρά επιστημονικά. Δύσκολο να συ- μπεράνεις κάτι τέτοιο γ ια έναν άνθρωπο που γράφει ότι η καπιταλιστική κοινωνία «έχει διαλύσει όλους τους αυθεντικούς δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων, για να τους αντικαταστήσει με την ιδιοτέλεια και τη συμφεροντολογική ανάγκη, κι έχει μετατρέψ ει τον κόσμο των ανθρώπων σ ’ έναν κόσμο εγω ιστικώ ν ατόμων που εχθρεύονται το ένα το άλλο».28 Ο Μαρξ πίστευε πως η ηθική που διέπει την καπιταλιστική κοινωνία -δηλαδή, θα σου φανώ χρήσιμος μόνο υπό την προϋπόθεση ότι θα αποκομίσω κάποιο κέρδος α π ’ α υτό- στοιχειοθετεί έναν βδελυρό τρόπο ζωής. Δεν φερόμαστε κα τ’ αυτόν τον τρόπο στους φίλους


και τα π α ιδ ιά μας, άρα γ ιατί να τον θεωρούμε α πόλυτα φυσική συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μας στη σφαίρα του δημόσιου βίου;

Είναι αλήθεια ότι αρκετά συχνά ο Μαρξ αποκη- ρύσσει την ηθική. Εννοεί όμως ότι απορρίπτει εκείνο το είδος ιστορικής έρευνας που παρα βλέπει τους υλικούς π αρά γοντες γ ια να δώσει προτεραιότητα σε ηθικούς. Αυτό δεν λέγεται ηθική αλλά ηθικισμός. Ο ηθικισμός αποσπά τις «ηθικές αξίες» από το όλο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο αυτές εντάσσονται κι έπειτα προβαίνει στη διατύπωση απόλυτων ηθικών κρίσεων. Όμως μια αληθινά φιλοσοφική ηθική έρευνα εξετάζει όλες τις όψεις μιας ανθρώπινης κατάστασης. Αρνείται να διαχωρίσει τις αξίες, τις συμπεριφορές. τις σχέσεις και τις χαρακτηρολογικές ποιότητες των ανθρώπων από τις κοινωνικές και ιστορικές δυνάμεις που τις διαμορφώνουν. Έ τσι, δεν πέφτε ι στην π αγ ίδα της εσφαλμένης διάκρισης ανάμεσα σε ηθική κρίση από τη μία μεριά και επιστημονική ανάλυση από την άλλη. Μια αληθινή ηθική κρίση πρέπει να εξετάζει όλα τα σχετικά γεγονότα με τη μέγιστη δυνατή προσοχή. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Μαρξ ήταν, αν και όχι πάντοτε ενσυνείδητα, αληθινός ηθικός επ ίγονος του Αριστοτέλη.

Επιπλέον, ο Μαρξ ανήκε στη μεγάλη αριστοτελική παράδοση σύμφωνα με την οποία η ηθική δεν είναι πρω τίστω ς υπόθεση νόμων, υποχρεώσεων, κωδίκων και απαγορεύσεων, αλλά αφορά το πώς μπορεί να επ ιτευχθεί στον μέγιστο βαθμό η ελεύθερη α υτο πραγμάτωση του ανθρώπου. Η ηθική κατά τον Μαρξ συνίσταται στο να χαίρεσαι και να απολαμβάνεις τον

212 TERRY EAGLETON

εαυτό σου. Αλλά δεδομένου ότι κανένας δεν μπορεί να ζήσει τη ζωή του απομονωμένος, η ηθική συνεπάγετα ι αναγκαστικά και την πολιτική. Ακριβώς την ίδια γνώμη είχε και ο Αριστοτέλης.

Το πνευματικό αφορά πράγματι το αλλοκοσμικό. Όχι όμως το αλλοκοσμικό όπως το αντιλαμβάνονται οι κληρικοί. Πρόκειται γ ια τον άλλο κόσμο τον οποίο οι σοσ ιαλιστές προσδοκούν να οικοδομήσουν στο μέλλον, στη θέση ενός κόσμου του οποίου η ημερομηνία λήξης έχει σαφώς περάσει. Όποιος δεν είναι αλλοκοσμικός υ π ’ αυτή την έννοια προφανώ ς δεν έχει πάρει είδηση τι συμβαίνει γύρω του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΤΑ

Η πλέον παρωχημένη πτυχή του μαρξισμού είναι η εμμονή του με την κοινωνική τάξη. Οι μαρξιστές δεν έχουν αντιληφθεί ότι το κοινωνικό τοπίο έχει γίνει αγνώριστο σε σχέση με την εποχή κατά την οποία έγραφε ο Μαρξ. Συγκεκριμένα, η εργατική τάξη, για την οποία τρέφουν τη φαντασίωση ότι θα φέρει τον σοσιαλισμό, έχει εξαφανιστεί σχεδόν χωρίς ν’ αφήσει ούτε ίχνος. Στον σημερινό κόσμο, η κοινωνική τάξη παίζει όλο και μικρότερο ρόλο, ενώ παρατηρείται όλο και μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα. Η ταξική πάλη αποτελεί τόσο παρωχημένο θέμα συζήτησης όσο το κάψιμο αιρετικών στην πυρά. Ο επαναστατικός εργάτης, όπως και ο διεστραμμένος καπιταλιστής με το ψηλό καπέλο, είναι αποκύημα της φαντασίας του Μαρξ.

Είδαμε ότι οι μαρξιστές έχουν πρόβλημα με την ιδέα της ουτοπίας. Αυτός είναι ένας α πό τους λόγους

214 TERRY EAGLETON

γ ια τους οποίους δεν ενδίδουν στην ψευδαίσθηση ότι, μόνο και μόνο επειδή οι σημερινοί διευθύνοντες σύμβουλοι μπορεί να κυκλοφορούν με αθλητικά π α πούτσια. ν ’ ακούν Rage Against the Machine και να παρακαλούν τους υπαλλήλους τους να τους νιώθουν σαν «μεγάλη οικογένεια», οι κοινωνικές τάξεις έχουν εξαφανιστεί από προσώπου γης. Ο μαρξισμός δεν ορίζει την κοινωνική τάξη με κριτήριο το ενδυματο- λογικό στιλ, το κοινωνικό γόητρο, το εισόδημα, την προφορά, το είδος απασχόλησης ή το αν στον τοίχο σου έχεις π άπ ιες ή π ίνακες του Ντεγκά. Τόσοι και τόσοι άνθρωποι που αγωνίστηκαν και μερικές φορές έδωσαν τη ζωή τους χάριν του σοσιαλισμού κατά τους δύο τελευταίους αιώνες δεν το έκαναν απλώς γ ια να θέσουν τέρμα στον κοινωνικό σνομπισμό.

Η γουστόζικη αμερικανική έννοια του «ταξισμού» μοιάζει να υποδηλώνει ότι η κοινωνική τάξη είναι κατά κύριο λόγο θέμα προσωπικής στάσης. Η μεσαία τάξη δεν πρέπει να βλέπει περιφρονητικά την εργατική τάξη, όπω ς και οι λευκοί δεν πρέπει να αισθάνονται ανώτεροι απέναντι στους Αφροαμερικα- νούς. Αλλά ο μαρξισμός δεν είναι θέμα προσωπικής στάσης. Η κοινωνική τάξη κατά τον Μαρξ, όπως η αρετή κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι θέμα του πώς αισθάνεσαι αλλά του τι κάνεις. Εξαρτάται από τη θέση την οποία κατέχεις μέσα σ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο παραγω γής - δούλος, αυτοαπασχολούμενος μικροκαλλιεργητής, μισθωτής αγρότης, κεφαλαιούχος. μεγαλοεπενδυτής, πωλητής της εργατικής σου δύναμης, μικροϊδιοκτήτης κτλ. Δεν σημαίνει ότι ήρθε το τέλος του μαρξισμού επειδή οι Ιτονιανοί' έχουν


χαμηλώσει τις μύτες τους, π ρ ίγκ ιπες του βασιλικού οίκου ξερνούν στη μέση του δρόμου έξω από κλαμπ ή κάποιες παλιότερες μορφές ταξικών διακρίσεων έχουν εξασθενήσει από τον γενικής χρήσης διαλύτη που λέγεται χρήμα. Το γεγονός ότι τα μέλη της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας θεωρούν τιμή τους να συναναστρέφονται τον Μικ Τζάγκερ δεν έχει ε π ’ ουδενί εγκαινιάσει την αταξική κοινωνία.

Έχουμε ακούσει πολλά γ ια την υποτιθέμενη εξαφάνιση της εργατικής τάξης. Αλλά πριν κ α τα π ια στούμε μ ’ αυτό το θέμα, ας δούμε τι ισχύει όσον αφορά τη, λιγότερο διαφημισμένη, υποτιθέμενη εξαφάνιση της υψηλής μεσοαστικής ή ανώτερης μεσαίας τάξης. Κατά τον Πέρρυ Άντερσον, το είδος των ανθρώπων που έχουν περιγράφει αλησμόνητα από μυ- θιστοριογράφους σαν τον Μ αρσέλ Προυστ και τον Τόμας Μ αν δεν υπάρχει π ια . «Σ ε γενικές γραμμές», γράφει ο Άντερσον, «η μεσοαστική τάξη όπως την ήξερε ο Μποντλέρ και ο Μαρξ, ο Ίψεν και ο Ρεμπό, ο Γκροτς και ο Μ πρεχτ -ή ακόμη και ο Σαρτρ και ο Ο’ Χ άρα- αποτελεί παρελθόν». Πάντως ας μη σπεύ- σουν οι σοσιαλιστές να ενθουσιαστούν μ ’ αυτή την αναγγελία θανάτου. Γιατί, όπως σημειώνει ο Άντερσον, «στη θέση αυτού του στέρεου αμφιθεάτρου βρίσκεται ένα ενυδρείο ρευστών, φευγαλέων μορφών- οι παραγω γοί και οι διευθυντές, οι επίτροποι και οι θυρωροί, οι διαχειριστές και οι κερδοσκόποι του σύγχρονου κεφαλαίου: παράγοντες ενός νομισματικού συστήματος που δεν γνω ρίζει ούτε κοινωνικές μονιμότητες ούτε σταθερές ταυτότητες».'2 Η κοινωνική τάξη αλλάζει διαρκώ ς σύνθεση. Ωστόσο αυτό

216 TERRY EAGLETON

δεν σημαίνει ότι εξαφανίζεται χωρίς ν ’ αφήσει ούτε ίχνος.

Εκ φύσεως ο καπιταλισμός ανατρέπει διακρίσεις, καταλύει ιεραρχίες και συνδυάζει φύρδην μίγδην μεταξύ τους τις π ιο ποικίλες μορφές κοινωνικής ζωής. Δεν υπάρχε ι π ιο υβριδική και π ιο πλουραλιστική μορφή κοινωνικής ζωής. Όσον αφορά το ποιος ακριβώς θα γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης, το σύστημα επιφυλάσσει στους πάντες μια ανεπίληπτα ίση μεταχείριση. Απορρίπτει την ιεράρχηση όσο ο πλέον ευσεβής μετανεωτεριστής, και τους αποκλεισμούς όσο ο πλέον ευσυνείδητος αγγλικανός εφημέριος. Προσπαθεί με ζήλο να μην αφήσει κανέναν α π ’ έξω. Προκειμένου ν ’ αποκομίσει κέρδος, αντιμετω πίζει μαύρους και λευκούς, γυναίκες και άντρες, νήπια και ηλικιωμένους, γειτονιές στο Γουέικφιλντ3 και αγροτικά χωριά στη Σουμάτρα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ο μεγάλος ισοπεδωτής δεν είναι ο σοσιαλισμός αλλά η εμπορευματική μορφή. Το εμπόρευμα δεν ενδιαφέρεται γ ια το αν ο δυνητικός καταναλωτής του πήγε καν σχολείο ή αν είναι ακαδημαϊκός. Ε π ιβάλλει, όπως είδαμε, ακριβώς εκείνη την ομοιομορφία εναντίον της οποίας στρέφεται ο Μαρξ.

Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο προηγμένος καπιταλισμός τρέφει α υτα πά τες α ταξ ικότητας. Δεν π ρόκ ειτα ι απλώ ς γ ια προσ ω πείο πίσω α πό το οποίο το σύστημα αποκρύπτει την πραγματικότητα των ανισοτήτων του· πρόκειται γ ια εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού θηρίου. Πάντως υπάρχει μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στο ανεπίσημο και συντροφικό περιβάλλον του σύγ


χρονου γραφ είου και σ ’ ένα παγκόσ μιο σύστημα στο πλαίσιο του οποίου οι δ ιακρίσεις με βάση τον πλούτο και την εξουσία είναι π ιο έντονες από ποτέ. Μ πορεί σε ορισμένους τομείς της οικονομίας οι π α λαιού τύπου ιεραρχίες να έχουν δώσει τη θέση τους σε αποκεντρω μένες, δ ικ τυακές, ομαδοκεντρ ικές. πληροφοριακά πλούσιες, φιλικές, χαλαρές μορφές οργάνωσης. Όμως το κεφάλαιο παραμ ένει συγκεντρωμένο σε λιγότερα χέρια από ποτέ. ενώ τα πλήθη των ενδεών και των απόκληρων μεγαλώνουν ώρα με την ώρα. Ενώ ο διευθύνων σύμβουλος ισιώνει το τζιν του πάνω από τ ’ αθλητικά παπούτσ ια του, π ε ρισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν μπορούν να εξασφαλίσουν το καθημερινό φαγητό τους. Η πλειονότητα των μεγαλουπόλεω ν του νότιου ημισφαιρίου είναι βρομερές παραγκουπόλεις που μαστίζονται από αρρώστιες και υπερπληθυσμό και των οποίων οι κάτοικοι αποτελούν το ένα τρίτο του αστικού πληθυσμού παγκοσμίως. Πιο γενικά, οι φτωχοί των πόλεων αποτελούν τουλάχιστον τον μισό πληθυσμό της υφηλίου.4 Εντωμεταξύ, ορισμένοι στη Δύση επιζητούν να διαδώσουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία σε όλη την υπόλοιπη υδρόγειο, ενώ η μοίρα του κόσμου καθορίζεται από μ ια χούφ τα δυτικών εταιρειών που δεν λογοδοτούν σε κανέναν εκτός από τους μετόχους τους.

Πάντως οι μαρξιστές δεν είναι απλώ ς «κατά» της καπιταλιστικής τάξης, όπως θα ήταν κανείς κατά του κυνηγιού ή του καπνίσματος. Είδαμε ότι κανένας δεν θαύμαζε τα μεγαλειώδη επ ιτεύγμ α τα της εν λόγω τάξης περισσότερο από τον ίδιο τον Μαρξ. Σ ’ αυτά

218 TERRY EAGLETON

τα επ ιτεύγματα -σθεναρή αντίσταση στην πολιτική τυραννία, μαζική συσσώρευση πλούτου που π ρο σφέρει τη δυνατότητα καθολικής ευημερίας, σεβασμός του ατόμου, πολιτικές ελευθερίες, δημοκρατικά δικαιώ ματα , μια αληθινά διεθνής κοινότητα κτλ .- επρόκειτο να βασιστεί ο σοσιαλισμός. Η ταξική ιστορία επρόκειτο να αξιοποιηθεί. όχι απλά να απορρι- φθεί. Ο καπιταλισμός, όπως είπαμε, είχε αποδειχτεί, εκτός από καταστρεπτική, και χειραφετική δύναμη· κι ο μαρξισμός, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη πολιτική θεωρία, επιζητεί τη δίκαιη αξιολόγηση του καπιταλισμού , αντί να αφεθεί στην α περίσκεπτη εξύμνηση ή την απόλυτη καταδίκη του. Ανάμεσα στα σπουδαία δώρα που πρόσφερε ο καπιταλισμός στον κόσμο, όσο κι αν δεν είχε τέτοια πρόθεση, ήταν η εργατική τάξη - μια κοινωνική δύναμη την οποία ανέπτυξε γ ια τους δικούς του. ιδιοτελείς σκοπούς σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτή έγινε κα τ’ αρχήν ικανή να τον ανατρέψει. Αυτός είναι ένας από τους λόγους γ ια τους οποίους στην καρδιά της μαρξικής θεώ ρησης της ιστορίας βρίσκεται η ειρωνεία. Αναδίδει μαύρο χιούμορ η άποψη ότι η καπιταλιστική τάξη πραγμάτω ν γέννησε τον ίδιο τον νεκροθάφτη της.

Ο μαρξισμός δεν εστιάζεται στην εργατική τάξη επειδή θαυμάζει τον εργασιακό μόχθο. Και οι δ ιαρρήκτες και οι τραπεζίτες μοχθούν, αλλά ο Μαρξ δεν δ ιακρινόταν γ ια την ευνοϊκή στάση του απέναντι σ ’ αυτούς. (Ωστόσο έγραψ ε κάποτε γ ια τη δ ιά ρ ρηξη, συνθέτοντας μια έξοχη παρω δία της οικονομικής θεωρίας του.) Ο μαρξισμός, όπως είδαμε, θέλει να εξαλείψει σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό

ΓΙΑΤΙ Ο MAP! ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 219

τον εργασιακό μόχθο. Και ούτε αποδίδε ι τόσο μεγάλη πολιτική σημασία στην εργατική τάξη επειδή τη θεωρεί την π ιο καταπιεσμένη κοινωνική ομάδα. Τπάρχουν πολλές τέτοιες ομάδες -ο ι επαίτες, οι φοιτητές. οι πρόσφυγες, οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι και οι μόνιμα μη απασχολήσιμοι- που συχνά βρίσκονται σε π ιο δεινή θέση α π ’ ό,τι ο μέσος εργάτης. Η εργατική τάξη δεν παύει να ενδιαφέρει τους μαρξιστές μόλις αποκτήσει εσωτερικές τουαλέτες ή έγχρωμες τηλεοράσεις. Ο αποφασ ιστικός ρόλος της έγκειτα ι στη θέση της στον καπιταλιστικό τρόπο παραγω γής. Μόνο όσοι βρίσκονται μέσα στο εν λόγω σύστημα, εξοικειωμένοι με τις λειτουργίες του, οργανωμένοι από αυτό έτσι ώστε να αποτελούν μια εξειδικευμένη, π ο λ ιτ ικ ά συνε ιδητοποιημένη συλλογική δύναμη, απαραίτητη γ ια την επιτυχημένη λειτουργία του κι ωστόσο αντίπαλή του λόγω του υλικού συμφέροντός της, μπορούν να το ανατρέψουν και να αναλάβουν τα ηνία της εξουσίας προς όφελος όλων. Κανένας καλοπροαίρετος πατερναλιστής και κανένα τσούρμο εξωτερικών ταραχοποιώ ν δεν μπορεί να το πράξει στη θέση της - κάτι που σημαίνει ότι η προσήλωση του Μαρξ στην εργατική τάξη (μακράν η πλειονότητα του πληθυσμού σήμερα) είναι αδιαχώριστη από τον βαθύ σεβασμό του γ ια τη δημοκρατία.

Ο Μαρξ αποδίδει τέτοια σπουδαιότητα στην εργατική τάξη μεταξύ άλλων γ ιατί τη βλέπει ως φορέα μ ιας καθολικής χειραφέτησης:

Πρέπει να συγκροτηθεί μια κοινωνική τάξη μεριζοσπαστικές αλυσίδες, μια κοινωνική τάξη στην

220 TERRY EAGLETON

κοινωνία των πολιτών η οποία δεν θα είναι μια κοινωνική τάξη της κοινωνίας των πολιτών, μια κοινωνική τάξη που θα συνιστά τη διάλυση όλων των κοινωνικών τάξεων, μια κοινωνική σφαίρα που θα έχει καθολικό χαρακτήρα λόγω της καθο- λικότητας των δεινών της και η οποία δεν θα δι- εκδικήσει μια μερική επανόρθωση, αφού το κακό που υφίσταται δεν αποτελεί μερικό κακό αλλά κακό γενικά. Πρέπει να συγκροτηθεί μια κοινωνική σφαίρα που δεν θα διεκδικήσει καμία παραδοσιακή κοινωνική θέση, αλλά μόνο μια ανθρώπινη κοινωνική θέση ... η οποία θα έχει υποστεί, εν ολίγοις, ολοκληρωτική απώλεια της ανθρωπιάς και η οποία θα μπορεί να λυτρωθεί μόνο μέσα από μια ολοκληρωτική λύτρωση της ανθρωπιάς. Αυτή η διάλυση της κοινωνίας, ως μερική κοινωνική τάξη, είναι το προλεταριάτο... 5

Ο Μ αρξ θεωρεί υπό μία έννοια την εργατική τάξη επιμέρους κοινωνική ομάδα. Επειδή ωστόσο βλέπει σ ’ αυτήν το κακό που προκαλεί τόσα άλλα κακά (ιμπεριαλιστικούς πολέμους, αποικιοκρατική επ έ κταση, λιμούς, γενοκτονίες, τη λεηλασία της Φύσης, εν μέρει τον ρατσισμό και την πατριαρχία), της α ποδίδει μια σημασία που υπερβαίνει τη δική της σφαίρα. Κ α τ’ αυτή την έννοια, η εργατική τάξη μοιάζει με τον αποδιοπομπαίο τράγο των αρχαίων κοινωνιών, ο οποίος εκδιώκεται από την πόλη γιατί συμβολίζει κάποιο καθολικό έγκλημα, αλλά και γ ια τον ίδιο λόγο έχει τη δύναμη ν’ αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο μιας νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτω ν. Αυτή


η «κοινωνική τάξη η οποία δεν είναι μια κοινωνική τάξη» αποτελεί, όντας συγχρόνως απαραίτητη στο καπιταλιστικό σύστημα και αποκλεισμένη από τον πλούτο του, ένα είδος γρίφου ή αινίγματος. Δημιουργεί, στην κυριολεξία, την κοινωνική τάξη πραγμάτων -ε ξ ολοκλήρου στη σιωπηρή, επίμονη εργασ ία της στηρίζεται το τεράστιο οικοδόμημα της τελευταίας- κι ωστόσο δεν μπορεί να βρει στο πλαίσιο αυτής της τάξης καμία πραγματική αντιπροσώπευση, καμία πλήρη αναγνώριση της ανθρωπιάς της. Η εργατική τάξη είναι ταυτόχρονα ζωτικής σημασίας και α πό βλητη, μερική και καθολική, αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας των πολιτών αλλά κι ένα είδος τίποτα.

Υπ’ αυτή την έννοια λοιπόν το θεμέλιο της κοινωνίας είναι αντιφατικό, και συνεπώς η εργατική τάξη αποτελεί το σημείο όπου η όλη λογική αυτής της τάξης πραγμάτω ν αρχίζει να ξεφτίζει και να αποσυντίθεται. Η εργατική τάξη αποτελεί τον μπαλαντέρ στην τράπουλα του καπιταλιστικού πολιτισμού, τον παράγοντα που δεν βρίσκεται σταθερά ούτε εντός ούτε εκτός του, τον τόπο όπου η εν λόγω μορφή κοινωνικής ζωής αναγκάζεται να έρθει αντιμέτωπη με τις αντινομίες που τη συγκροτούν. Επειδή η εργατική τάξη δεν έχει κανένα πραγματικό συμφέρον στο πλαίσιο της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, είναι εν μέρει αόρατη μέσα σ ’ αυτή· αλλά ακριβώς γ ια τον ίδιο λόγο μπορεί να προδιαγράφει ένα εναλλακτικό μέλλον. Η εργατική τάξη αποτελεί τη «διάλυση» της κοινωνίας ως άρνησή της - πρόκειται γ ια σκουπίδι ή υποπροϊόν, γ ια το οποίο η υφιστάμενη κοινωνική τάξη πραγμάτω ν δεν μπορεί στην πραγματικότητα

222 TERRY EAGLETON

να βρει καμία θέση. Υπ’ αυτή την έννοια, η εργατική τάξη λειτουργεί ως προμήνυμα της πλήρους διάλυσης και αναδημιουργίας που α πα ιτείτα ι προκειμένου να ενταχθεί η ίδια στην εν λόγω κοινωνική τάξη πραγμάτω ν. Αλλά αποτελεί και υπό μία πιο θετική έννοια τη διάλυση της παρούσας κοινωνίας, ως η κοινωνική τάξη που όταν έρθει στην εξουσία θα κατα- λύσει ολοκληρωτικά την ταξική δομή της κοινωνίας. Τα άτομα θα είναι τότε επιτέλους ελεύθερα από τον ζουρλομανδύα της κοινωνικής τάξης και θα μπορούν να ευημερήσουν ως ο εαυτός τους. Υπ’ αυτή την έννοια, η εργατική τάξη είναι «καθολική» και γ ια τον λόγο ότι, επιδιώκοντας να μεταμορφώσει τις δικές της υλικές συνθήκες, μπορεί παράλληλα να ρίξει μια και καλή την α υλα ία της άθλιας παράστασης της ταξικής κοινωνίας.

Ιδού λοιπόν άλλη μία ειρωνεία ή αντίφαση: μόνο διαμέσου της κοινωνικής τάξης μπορούμε να υπερ- βούμε την κοινωνική τάξη. Ο μαρξισμός ασχολείται τόσο πολύ με την έννοια της κοινωνικής τάξης επειδή θέλει να την ξεπεράσει. Ο ίδιος ο Μ αρξ φα ίνεται να θεωρούσε την κοινωνική τάξη μορφή αλλοτρίωσης. Η απρόσωπη κατηγοριοποίηση των ανθρώπων απλώ ς ως «εργατώ ν» ή «καπ ιταλιστώ ν» θάβει τη μοναδική ατομικότητά τους. Πρόκειται όμως γ ια μια αλλοτρίωση που μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο εκ των έσω. Μόνο μέσα α πό την ίδια την κοινωνική τάξη, μέσα από την αποδοχή της ως αναπόφευκτης κοινωνικής πραγματικότητας, αντί της καλλιέργειας ενός ευσεβούς πόθου εξάλειψής της, μπορεί να επ ιτευχθεί η κατάλυσή της. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και


όσον αφορά τη φυλή και το φύλο. Δεν αρκεί να α ντ ιμετω πίζουμε κάθε άτομο ως μοναδικό, όπω ς κάνουν οι Α μερικανοί φιλελεύθεροι που βλέπουν τους πάντες (συμπεριλαμβανομένων, υποθέτω, του Ντόναλντ Τραμπ και του Στραγγαλιστή της Βοστό- νης) ως «ιδιαίτερους». Το γεγονός ότι οι άνθρωποι συγκροτούν και μια μάζα ανώνυμων ατόμων μπορεί μεν να συνιστά υπό μία έννοια αλλοτρίωση, αλλά υπό μία άλλη αποτελεί και όρο της χειραφέτησής τους. Και πάλι. η ιστορία έχει ως κινητήρια δύναμη την «κακή» πλευρά της. Οι καλοπροαίρετοι φιλελεύθεροι που θεωρούν κάθε μέλος του Απελευθερωτικού Κινήματος της Ρουριτανίας6 μοναδικό και ιδιαίτερο άτομο δεν έχουν αντιληφθεί τον σκοπό του Απελευθερωτικού Κινήματος της Ρουριτανίας. Έ χει σκοπό να καταστήσει τους Ρουριτανούς ελεύθερους να είναι ο εαυτός τους. Αν, ωστόσο, οι Ρουριτανοί κατείχαν ήδη αυτή την ελευθερία, δεν θα χρειάζονταν το Απελευθερωτικό Κίνημά τους.

Ο μαρξισμός βλέπει πέρα από την εργατική τάξη, ενώ είναι προσηλωμένος σ ’ αυτή. και υπό μία άλλη έννοια. Κανένας σοσιαλιστής που σέβεται τον εαυτό του δεν π ιστεύει πω ς η εργατική τάξη μπορεί από μόνη της να ανατρέψει τον καπιταλισμό. Μόνο μέσα από τη σφυρηλάτηση πολιτικών συμμαχιών μπορεί να υπάρξει ελπίδα ευόδωσης ενός τόσο απαιτητικού εγχειρήματος. Ο ίδιος ο Μαρξ π ίστευε πως η εργα τική τάξη θα έπρεπε να υποστηρίξει τους μ ικροαστούς. πολλώ μάλλον σε χώρες, όπως η Γαλλία, η Ρωσία και η Γερμανία. όπου οι βιομηχανικοί εργάτες αποτελούσαν ακόμη τη μειονότητα των εργαζομέ

224 TERRY EAGLETON

νων. Οι μπολσεβίκοι επ ιδίω ξαν να σφυρηλατήσουν ένα ενιαίο μέτωπο εργατών, φτωχών αγροτών, στρατιωτών, ναυτικών, αστών διανοούμενων κτλ.

Αξίζει εν προκειμένω να σημειώσουμε ότι το πρώ το προλεταριάτο δεν ήταν οι άντρες εργάτες. Ή ταν οι γυναίκες κατώτερης κοινωνικής τάξης στην αρχαία κοινωνία. Η λέξη «προλεταριάτο» μας έρχετα ι από τη λατινική λέξη «proles», που σήμαινε «απόγονος» και αναφερόταν στα άτομα που ήταν τόσο φτωχά ώστε δεν μπορούσαν να προσφέρουν στο κράτος καμία υπηρεσία εκτός από την κυοφό- ρηση νέων πολιτών. Αδυνατώντας αυτές οι γυναίκες να συνεισφέρουν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο στην οικονομική ζωή, παρείχαν εργατική δύναμη υπό μορφήν παιδιών. Είχαν να προσφέρουν μόνο τον καρπό του σώματός τους. Η κοινωνία δεν απαιτούσε από α υτές π αρα γω γή αλλά α ναπαραγω γή . Το προλεταριάτο σχηματίστηκε αρχικά από ανθρώπους που βρίσκονταν εκτός παραγωγικής διαδικασίας, όχι από εκείνους που συμμετείχαν σ’ αυτή. Ωστόσο τα μέλη του μοχθούσαν πολύ πιο επίπονα α π ’ ό,τι αν έσπαγαν πέτρες.

Σήμερα, σε μια εποχή άθλιων εργασιακώ ν συνθηκών στα εργοστάσια και τους αγρούς του Τρίτου Κόσμου, ο τυπικός προλετάριος εξακολουθεί να είναι γυναίκα . Η υπαλληλική εργασία, η οποία στη βικτοριανή εποχή επιτελούνταν κυρίως από άντρες της κατώτερης μεσαίας τάξης, σήμερα είναι ως επί το πλείστον υπόθεση των γυναικώ ν της εργατικής τάξης, οι οποίες κατά κανόνα πληρώνονται λιγότερο α π ’ ό,τι οι ανειδίκευτοι άντρες χειρωνάκτες εργάτες.


Επίσης, γυναίκες χρησιμοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο γ ια την τεράστια επέκταση της εργασίας στα γρ α φεία και τα εμπορικά καταστήματα η οποία ακολούθησε την παρακμή της βαριάς βιομηχανίας μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο. Την εποχή του Μαρξ, η πολυπληθέστερη ομάδα μισθωτών εργαζομένων δεν ήταν η βιομηχανική εργατική τάξη, αλλά οι οικιακοί υπηρέτες, στην πλειονότητά τους γυναίκες.

Άρα η εργατική τάξη δεν είναι πάντοτε αρσενική, γεροδεμένη κι επ ιδέξια με τη βαριά. Ό ποιος τη φ αντάζεται κάπως έτσι θα σαστίσει με τον ισχυρισμό του γεωγράφου Ντέιβιντ Χάρβεϋ ότι «το παγκόσμιο προλεταριάτο είναι μακράν πολυπληθέστερο από π ο τέ» .7 Αν εργατική τάξη σημαίνει εργοστασιακοί εργάτες, τότε έχει πράγματι συρρικνωθεί πολύ στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες - αν και αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι αρκετά μεγάλο ποσοστό της συγκεκριμένης εργασ ίας έχει εξαχθεί σε π ιο φτωχές περιοχές του πλανήτη. Εξακολουθεί πάντως να ισχύει ότι η βιομηχανική απασχόληση έχει μειωθεί σε παγκόσμια κλίμακα. Ωστόσο, ακόμη και όταν η Μεγάλη Βρετανία αποτελούσε το εργοστάσιο του πλανήτη, ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών ήταν μικρότερος από τον αριθμό των οικιακών υπηρετών και των απασχολουμένων σε αγροτικές εργασίες.8 Και η τάση να μειώνεται η χειρωνακτική εργασία και να αυξάνετα ι η υπαλληλική δεν είναι καθόλου «μετανεωτερικό» φαινόμενο. Εμφανίζεται ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα.

Ο ίδιος ο Μαρξ δεν ταύτιζε την εργατική τάξη

226 TERRY EAGLETON

με τη χειρωνακτική εργασία . Στο Κεφ άλαιο , π α ρ α δείγμ ατος χάριν, τοποθετεί τους εργαζόμενους στις εμπορικές επιχειρήσεις στην ίδια κατηγορία με τους βιομηχανικούς εργάτες και αρνείται να τα υτ ίσει το προλεταριάτο αποκλειστικά με τους λεγάμενους παραγω γικούς εργάτες, δηλαδή με αυτούς που απασχολούνται στην άμεση παραγω γή υλικών α γα θών. Η εργατική τάξη περιλαμβάνει όλους εκείνους οι οποίοι πωλούν αναγκαστικά την εργατική τους δύναμη στο κεφάλαιο, υποφέρουν κάτω από τους κα τα πιεσ τικούς κανόνες του κι έχουν ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο των εργασιακών συνθηκών τους. Αν την ορίζαμε αρνητικά, θα λέγαμε ότι περιλαμβάνει εκείνους οι οποίοι θα επωφελούνταν περισσότερο από την πτώση του καπιταλισμού. Υπ’ αυτή την έννοια, οι χαμηλόβαθμοι υπαλληλικοί εργαζόμενοι, οι οποίοι συχνά είναι ανειδίκευτοι, έχουν χαμηλούς μισθούς. εργασιακή ανασφάλεια και σχεδόν κανέναν λόγο επάνω στην εργασιακή δ ιαδικασία , ανήκουν στην εργατική τάξη. Υπάρχει μια υπαλληλική εργατική τάξη, ανάλογη με τη βιομηχανική, που περιλαμβάνει πάρα πολλούς εργαζόμενους που δουλεύουν ως τεχνικοί ή ως κατώτεροι ή ανώτεροι υπάλληλοι γραφείου και στερούνται οποιασδήποτε αυτονομίας ή δικαιοδοσίας. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η κοινωνική τάξη δεν είναι απλώς θέμα αφηρημένης, νομικά κατοχυρωμένης ιδιοκτησίας, αλλά αφορά και τη δυνατότητα ιδιοτελούς εξουσιαστικής επιβολής επάνω στους άλλους.

Οι πρόθυμοι αγγελιαφόροι του υποτιθέμενου θανάτου της εργατικής τάξης έχουν κάνει μεγάλο ντόρο


γύρω από την τεράστια ανάπτυξη των τομέων των υπηρεσιών, της πληροφορικής και των επικοινωνιών. Ό πω ς είδαμε νωρίτερα, η μετάβαση α πό τον βιομηχανικό στον «όψιμο», «καταναλω τικό», « μ ετα βιομηχανικό» ή «μετανεωτερικό» καπιταλισμό έχει πράγματι επιφέρει ορισμένες αξιοσημείωτες αλλαγές. Ε ίδαμε όμως επίσης ότι δεν έχει μεταβάλει στο παραμικρό την ουσιαστική φύση των καπιταλιστικών σχέσεων ιδιοκτησίας. Απεναντίας, οι εν λόγω αλλαγές έχουν ως επ ί το πλείστον ενισχύσει και π α γ ιώσει αυτές τις σχέσεις. Να μην ξεχνάμε επίσης ότι η εργασ ία στον τομ έα των υπηρεσιών μπορεί να είναι το ίδιο βαριά, βρόμικη και δυσάρεστη με την παραδοσιακή βιομηχανική εργασία. Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο τους σεφ των ακριβών εστιατορίων και τους θυρωρούς της Χάρλεϋ Σ τριτ,9 αλλά και τους απασχολούμενους στη φορτοεκφόρτωση εμπορευμάτω ν, στις μεταφορές, στην α ποκομ ιδή απορριμάτω ν, στα ταχυδρομεία, στα νοσοκομεία, στην καθαριότητα, στην τροφοδοσία. Μάλιστα, όσον αφορά τις χρηματικές απολαβές, τον έλεγχο επάνω στην εργασία και τις εργασιακές συνθήκες, η δ ια φορά ανάμεσα στους εργαζόμενους στην παραδοσιακή βιομηχανία και τους εργαζόμενους στον τομέα των υπηρεσιών συχνά είναι σχεδόν ανεπαίσθητη . Όσοι δουλεύουν σε τηλεφωνικό κέντρο υφ ίστανται ακριβώς την ίδια εκμετάλλευση με όσους δουλεύουν σε ανθρακωρυχείο. Ταμπέλες όπως «υπηρεσ ίες» ή «υπαλληλική εργασία» συντελούν στη συσκότιση της τεράστιας δ ιαφοράς που υπάρχει ανάμεσα, π.χ., σ ’ έναν πιλότο της πολιτικής αεροπορίας κι έναν αχθο

228 TERRY EAGLETON

φόρο σε νοσοκομείο ή ανάμεσα σ ’ έναν υψηλόβαθμο δημόσιο λειτουργό και μια καμαριέρα σε ξενοδοχείο. Όπως σχολιάζει ο Τζουλς Τάουνσεντ, «το να μη συγκαταλέγεις στην εργατική τάξη χαμηλόβαθμους υπαλληλικούς εργαζόμενους, οι οποίο ι δεν έχουν κανέναν έλεγχο επάνω στην εργασία τους και ζουν με εργασιακή ανασφάλεια και χαμηλό μισθό, είναι διαισθητικά ακατανόητο».10

Εν πάση περ ιπτώ σ ει, η ίδ ια η βιομηχανία των υπηρεσιών προϋποθέτει μεγάλη βιομηχανική π α ραγω γή παραδοσιακού τύπου. Αν οι βιομηχανικοί εργάτες έχουν μειωθεί έναντι των τραπεζικών υπαλλήλων και των μπαργούμαν, α πό πού προέρχονται όλα τα γκισέ, τα γραφ εία , οι πάγκο ι σερβιρίσματος, οι υπολογιστές και οι ταμειακές μηχανές; Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ανήκουν στη μεσαία τάξη μια σερβιτόρα, ένας ιδιωτικός οδηγός, ένας βοηθός διδασκαλίας ή ένας χειριστής υπολογιστή μόνο και μόνο επειδή δεν παράγουν κάποιο χειροπιαστό προϊόν. Από τη σκοπιά των υλικών συμφερόντων τους, η δημιουργία μιας π ιο δίκαιης κοινωνικής τά ξης πραγμάτω ν τους αφορά όσο και τους π ιο καταπιεσμένους μισθωτούς σκλάβους. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας και την τεράστια στρατιά των συνταξιούχων, των ανέργων και των πασχόντων από χρόνιες ασθένειες, οι οποίοι, μαζί και με τους μερικώς απασχολούμενους, δεν μετέχουν μεν σταθερά στην «επίσημη» εργασιακή διαδικασία, αλλά πρέπει ασφαλώς να τους συνυπολογίσουμε στην εργατική τάξη.

Ε ίναι αλήθεια ότι έχουν αυξηθεί σε τερά στιο


βαθμό οι θέσεις εργασίας που έχουν τεχνική, διοικητική και διαχειριστική φύση, καθώς ο καπιταλισμός αναπτύσσει την τεχνολογία του γ ια να π α ρ α γά γει περισσότερα α γαθά α πό ένα πολύ π ιο ολιγάριθμο σώμα εργαζομένων. Ωστόσο αυτό δεν καταρρίπτει τον μαρξισμό - εν μέρει γ ια τί ο ίδιος ο Μαρξ είχε φροντίσει να το λάβει υπόψη του. Ήδη από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, ο Μαρξ γράφει γ ια «το συνεχώς αυξανόμενο μέγεθος των μεσαίων τάξεων» και ψέγει την ορθόδοξη πολιτική οικονομία γ ια την παράβλεψη αυτού του γεγονότος. Πρόκειται γ ια ανθρώπους «που βρίσκονται ανάμεσα στους εργάτες α πό τη μία μεριά και τους καπ ιταλιστές από την άλλη»" - φράση που αρκεί γ ια να καταρρίψει τον μύθο ότι ο Μαρξ ανάγει την κοινωνική πολυπλοκό- τητα σε δύο κοινωνικές τάξεις που βρίσκονται σε απόλυτη αντιδιαστολή μεταξύ τους. Μάλιστα, ένας σχολιαστής υποστηρίζει ότι ο Μαρξ προέβλεψε την ουσ ιαστική εξαφάνιση του π ρο λετα ρ ιά το υ όπω ς αυτό υπήρχε στην εποχή του. Ο καπιταλισμός δεν θα ανατρεπόταν από τους λιμοκτονούντες και τους απόκληρους, αλλά α πό την εφαρμογή προηγμένων επιστημονικών τεχνικών στην παραγω γική διαδικα σία, οι οποίες θα οδηγούσαν σε μια κοινωνία ελεύθερων και ισότιμων ατόμων. Ό,τι κι αν π ιστεύει κανείς γ ι ’ αυτή την ανάγνωση των θέσεων του Μαρξ, αναμφίβολα ο τελευταίος είχε πλήρη συναίσθηση του γεγονότος ότι η καπιταλιστική δ ιαδικασία π α ραγωγής είχε ήδη αρχίσει να αφομοιώνει ολοένα και περισσότερη τεχνική και επιστημονική εργασία. Στο Grundrisse, μιλάει γ ια «γενική κοινωνική γνώση [που

230 TERRY EAGLETON

γίνετα ι] άμεση π αραγω γική δύναμη», φράση που μοιάζει να προαναγγέλλει αυτό που σήμερα ονομάζουμε «κοινωνία της πληροφορίας».

Όμως η διεύρυνση του τεχνικού και του διοικητικού τομέα έχει συνοδευτεί από μια σύγχυση προοδευτικά των ορίων ανάμεσα στην εργατική τάξη και τη μεσαία τάξη. Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας έχουν επιφέρει την εξαφάνιση πολλών παραδοσιακών επαγγελμάτων και συγχρόνως τη δραστική υποβάθ- μιση της οικονομικής σταθερότητας, των παγιωμένων δομών σταδιοδρομίας και της ιδέας της αφοσίωσης αποκλειστικά σ ’ ένα επάγγελμα . Έ να αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι η αυξανόμενη προλεταριοποίηση των ελεύθερων επαγγελματιώ ν καθώς και η επαναπρολεταριοποίηση παρακλαδιώ ν της βιομηχανικής εργατικής τάξης. Ό πω ς το θέτει ο Τζον Γκρέυ. «οι μεσαίες τάξεις ανακαλύπτουν εκ νέου τις συνθήκες υπό τις οποίες υπέφερε το προλεταριάτο του δέκατου ένατου αιώνα, δηλαδή την οικονομική ανασφάλεια χωρίς περιουσιακά στοιχεία» .12 Πολλοί από εκείνους που παραδοσιακά κατατάσσονταν στην κατώτερη μεσαία τάξη -δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί. τεχνικοί, δημοσιογράφοι, μεσαία διοικητικά και γραμματειακά στελέχη- υπόκεινται σε μια ανελέητη προλεταριοποίηση, καθώς υφίστανται την π ίεση των ολοένα και πιο καταπιεστικών επιταγών και κανόνων της ανώτατης διοίκησης. Και αυτό σημαίνει ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συνταχθούν με την εργατική τάξη σε περίπτωση πολιτικής κρίσης.

Φυσικά, οι σοσ ιαλιστές θα καλωσόριζαν θερμά διευθύνοντες συμβούλους, δ ιευθυντές και ανώ τατα


επιχειρηματικά στελέχη που θ ’ αποφάσιζαν να συμβάλουν στον σκοπό τους. Οι μαρξιστές δεν έχουν καμία αντίρρηση δικαστές, αστέρια της ροκ. μεγιστάνες των ΜΜΕ και υποστράτηγοι να ενταχθούν μ ’ ενθουσιασμό στις τάξεις τους. Δεν θ ’ αποκλείσουν ούτε τον Ρούπερτ Μέρντοχ ούτε την Πάρις Χίλτον. αρκεί τα δύο αυτά πρόσ ω πα να είναι έτο ιμα να επ ιδείξουν έμπρακτα και σταθερά την αρμόζουσα μεταμέλεια. Μια περιορισμένη, αυστηρά προσωρινή ιδιότητα μέλους θα μπορούσαν ν ’ αποκτήσουν ακόμη και ο Μάρτιν Έ ιμ ις και ο Τομ Κρουζ. Απλά, όμως, τέτοια άτομα, δεδομένης της κοινωνικής θέσης τους και της υλικής κατάστασής τους. είναι πιο πιθανό να ταυτιστούν με το υφιστάμενο σύστημα. Αν πάντω ς για κάποιον περίεργο λόγο είχαν οι σχεδιαστές μόδας αλλά όχι οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι συμφέρον ν ’ ανατρέψουν αυτό το σύστημα, τότε οι μαρξιστές θα έστιαζαν την πολιτική προσοχή τους στους σχεδιαστές μόδας και θα αντετίθεντο στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ταχυδρομικών υπαλλήλων.

Άρα τα π ρά γμ ατα δεν είναι τόσο απλά όσο τα παρουσιάζουν αυτοί που διαλαλούν την προϊούσα εξαφάνιση της εργατικής τάξης. Στα ανώ τατα κλιμάκια της κοινωνίας, έχουμε αυτό που μπορούμε ορθά να αποκαλέσουμε άρχουσα τάξη, αν και αυτή δεν είναι σε καμία περίπτωση αποτέλεσμα κάποιας διεστραμμένης καπιταλιστικής συνωμοσίας. Μεταξύ των μελών της συγκαταλέγονται αριστοκράτες, δ ικαστές, μεγαλοδικηγόροι, υψηλόβαθμοι κληρικοί, βαρόνοι των ΜΜΕ, υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί, ισχυροί δημοσιογράφοι και σχολιαστές των ΜΜΕ, υψηλά

232 TERRY EAGLETON

ιστάμενοι πολιτικοί, αστυνομικοί και δημόσιοι λειτουργοί, πανεπιστημιακοί καθηγητές (εκ των οποίων, κάποιοι πολιτικοί αποστάτες), μεγαλογαιοκτήμονες, τραπεζίτες, χρηματιστές, μεγαλοβιομήχανοι, διευ- θύνοντες σύμβουλοι, διευθυντές δημόσιων σχολείων κτλ. Στην πλειονότητά τους δεν είναι οι ίδιοι καπ ιταλιστές, ωστόσο δρουν, όσο έμμεσα κι αν το κάνουν, ως πράκτορες του κεφαλαίου. Δεν έχει καμία σημασία το αν ζουν από το κεφάλαιο, από ενοίκια ή από μισθούς. Δεν ανήκουν όλοι όσοι παρέχουν μισθωτή εργασία στην εργατική τάξη. Σκεφτείτε την Μπρίτ- νεϋ Σπίαρς. Κάτω α π ’ αυτή την ανώτατη κοινωνική βαθμίδα, εκτείνεται ένα κοινωνικό στρώμα επιχειρηματικών στελεχών της μεσαίας τάξης, επιστημόνων, διοικητικών προϊσταμένων, γραφειοκρατών κτλ.- και κάτω α π ’ αυτούς, απλώνεται ένα φάσμα εργαζομένων της κατώτερης μεσαίας τάξης, όπως δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί και κατώτερα διοικητικά στελέχη. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε πως η εργατική τάξη περιλαμβάνει και τους χειρωνάκτες εργάτες και τα κατώτερα υπαλληλικά στρώματα, δηλαδή γραμματείς, τεχνικούς, βοηθητικούς υπαλλήλους γενικών καθηκόντων, σερβιτόρους κτλ. Πρόκειται γ ια τεράστιο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού. Ο Κρις Χάρμαν εκτιμά ότι παγκοσμίως ανήκουν στην εργατική τάξη περίπου δύο δισεκατομμύρια άτομα, και σχεδόν άλλα τόσα υπόκεινται στην ίδια οικονομική λογική.13 Άλλη εκτίμηση ανεβάζει τον αριθμό στα τρία δισεκατομμύρια.14 Φαίνεται πω ς η εργατική τάξη εξαφανίστηκε κατά τι λιγότερο επιτυχημένα α π ’ ό,τι ο Λόρδος Δούκαν.15


Και δεν πρέπει να ξεχνάμε το τεράστιο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει σε παραγκου- πόλεις και το οποίο αυξάνεται αλματωδώς. Σύντομα αυτοί οι άνθρωποι θα αποτελούν την πλειονότητα του παγκόσμιου αστικού πληθυσμού, αν κάτι τέτοιο δεν ισχύει ήδη. Δεν ανήκουν στην εργατική τάξη με την κλασική έννοια του όρου, αλλά ούτε και βρίσκονται εντελώς έξω από την παραγω γική δ ιαδ ικασία. Μάλλον μπαινοβγαίνουν σ’ αυτή και παρέχουν, π ερ ιστασ ιακά , χαμηλά αμειβόμενες υπηρεσίες ως ανειδίκευτοι, χωρίς συμβόλαια, δικαιώματα, ασφάλεια, ασφάλιση ή διαπραγματευτική δύναμη. Σ ’ αυτούς περιλαμβάνονται πλανόδιοι πωλητές, κράχτες, επιδιορθωτές ρούχων, πωλητές φαγητού και ποτού, πόρνες, εργαζόμενα παιδιά , χειραμαξάδες, οικιακοί υπηρέτες και αυτοαπασχολούμενοι μικροεπιχειρημα- τίες. Ο Μαρξ διακρίνει τους ανέργους με κριτήριο το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν και όσα λέει σχετικά με τον «κυμαινόμενο» άνεργο ή περ ιστα- σιακό εργαζόμενο της δικής του εποχής, τον οποίο συγκαταλέγει στην εργατική τάξη, θυμίζουν έντονα την κατάσταση πολλών σημερινών κατοίκων των πα- ραγκουπόλεων. Μπορεί οι τελευταίοι να μην υφίστα- νται εκμετάλλευση σε καθημερινή βάση, ωστόσο είναι ασφαλώς οικονομικά καταπιεσμένοι· αποτελούν δε την ταχύτερα μεγεθυνόμενη κοινωνική ομάδα στον πλανήτη. Παρέχουν πρόσφορο έδαφος επέκτασης σε δεξιά θρησκευτικά κινήματα, αλλά είναι ικανοί και γ ια εντυπω σιακές πρά ξεις πολιτικής αντίστασης. Στη Λατινική Αμερική, αυτή η ανεπίσημη οικονομία απασχολεί πάνω από το μισό εργατικό δυναμικό.

234 TERRY EAGLETON

Αποτελούν ένα ανεπίσημο προλεταριάτο, που έχει αποδείξει ότι μπορεί κάλλιστα να οργανωθεί πολιτικά* και αν αποφάσιζαν να επαναστατήσουν κατά των άθλιων συνθηκών διαβίωσής τους, αναμφίβολα το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα θα σειόταν εκ θεμελίων.

0 Μαρξ θεωρούσε τη συγκέντρωση των εργαζόμενων ανθρώπων σε εργοστάσια απαραίτητη προϋπόθεση της πολιτικής χειραφέτησής τους. Με τη συγκέντρωση αυτή των εργαζομένων ο καπιταλισμός δημιούργησε τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτοί θα μπορούσαν να οργανωθούν πολιτικά, κάτι που δεν είχαν ακριβώς προβλέψει τα αφεντικά του συστήματος. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει χω ρίς την εργατική τάξη, ενώ η εργατική τάξη μπορεί να αναπτυχθεί πολύ π ιο ελεύθερα χωρίς τον κα π ιταλισμό. Οι άνθρωποι που κατοικούν στις π αρα - γκουπόλεις των μεγαλουπόλεω ν του πλανήτη δεν είναι οργανωμένοι στο πλαίσ ιο της παραγω γικής διαδικασίας, ωστόσο δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι μόνο σ ’ αυτό το πλαίσιο μπορούν οι εξαθλιωμένοι της γης να σχεδιάσουν από κοινού τη μεταμόρφωση των συνθηκών ζωής τους. Ό πως και το κλασικό προλεταριάτο, αποτελούν συλλογική οντότητα, τους συμφέρει τα μάλα να επέλθει το τέ λος της παρούσας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων και δεν έχουν τίποτα να χάσουν εκτός από τις αλυσίδες τους.16

Τα περί θανάτου λοιπόν της εργατικής τάξης είναι ακραίες υπερβολές. Κάποιοι μιλούν γ ια μια στροφή των ριζοσπαστικών κύκλων από την κοινωνική τάξη


στη φυλή, το φύλο και τη μεταποικιακή θεωρία. Θα το εξετάσουμε αυτό λίγο αργότερα. Προς το παρόν, να σημειώσουμε ότι μια τέτοια στάση ταιριάζει μόνο σε όσους βλέπουν απλοϊκά την κοινωνική τάξη ως μια υπόθεση εργοστασιαρχών με ρεντικότες και εργαζομένων μ ’ εργατικές φόρμες. Όντας πεπεισμένοι τέτοιοι ρ ιζοσπάστες ότι η κοινωνική τάξη μάς έχει αφήσει χρόνους, όπως ο Ψ υχρός Πόλεμος, στρέφονται στην κουλτούρα, την πολιτισμική ταυτότητα, τη φυλή και τη σεξουαλικότητα. Ωστόσο, και στον σημερινό κόσμο, όλα αυτά είναι τόσο συνυφασμένα με την κοινωνική τάξη όσο ήταν ανέκαθεν.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΟΚΤΩ

Οι μαρξιστές είναι θιασώτες της βίαιης πολιτικής δράσης. Απορρίπτουν τη φρόνιμη, μετριοπαθή, σταδιακή μεταρρύθμιση και προτιμούν το αιματοβαμμένο χάος της επανάστασης. Μια μικρή ομάδα επαναστατών θα ξεσηκωθούν, θ’ ανατρέψουν το κράτος και θα επιβάλουν τη βούλησή τους στην κοινωνία. Τπ’ αυτή την έννοια, μεταξύ άλλων, μαρξισμός και δημοκρατία βρίσκονται στα μαχαίρια. Επειδή οι μαρξιστές περιφρο- νούν την ηθική, θεωρώντας τη μεταμφιεσμένη ιδεολογία, δεν προβληματίζονται ιδιαίτερα για τα ολέθρια αποτελέσματα που ενδεχομένως θα επέφερε η πολιτική τους στην πλειονότητα του πληθυσμού. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, όσες ζωές κι αν κοστίσει.

Η ιδέα της επανάστασης συνήθως φέρνει στον νου εικόνες βίας και χάους. Φαίνεται έτσι εύλογη η αντι

238 TERRY EAGLETON

διαστολή της προς την κοινωνική μεταρρύθμιση, την οποία τείνουμε να φανταζόμαστε ως ειρηνική, μετριοπαθή και σταδιακή. Πρόκειται ωστόσο γ ια εσφαλμένη θεώρηση. Πολλές μεταρρυθμίσεις υπήρξαν κάθε άλλο παρά ειρηνικές. Σκεφτείτε το κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο δεν αποτελούσε σε καμία περίπτωση επανάσταση, αλλά π α ρ ’ όλα αυτά στιγματίστηκε από θανάτους, ξυλοδαρμούς, λιντσαρίσματα και βάναυση καταστολή. Στην αποικιοκρατούμενη Λατινική Αμερική του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα, κάθε απόπειρα φιλελεύθερης μεταρρύθμισης πυροδοτούσε βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις.

Κάποιες επαναστάσεις, αντιθέτως, υπήρξαν σχετικά ειρηνικές. Υπάρχουν και βελούδινες και βίαιες επαναστάσεις. Η εξέγερση του Δουβλίνου το 1916. η οποία οδήγησε στη μερική ανεξαρτησία της Ιρλανδίας, δεν είχε πολλά θύματα. Απρόσμενα λίγο αίμα χύθηκε και κατά την μπολσεβικική επανάσταση του 1917. Μ άλιστα, η κατάληψη στρατηγικών σημείων της Μόσχας επιτεύχθηκε χωρίς να πέσει ούτε μία σφαίρα. Η κυβέρνηση, όπως το έθεσε ο Ισαάκ Ντό- ιτσερ, «σπρώχθηκε στην ανυπαρξία μ ’ ένα ελαφρύ σκούντημα»,1 τόσο συντριπτική ήταν η υποστήριξη του απλού λαού προς τους επαναστάτες. Εβδομήντα χρόνια αργότερα, το σοβιετικό σύστημα, το οποίο κυριαρχούσε σε μια τεράστια περιοχή με μακραίωνη ιστορία άγριων συγκρούσεων, κατέρρευσε χωρίς να υπάρξει μεγαλύτερη αιματοχυσία α π ’ ό,τι την ημέρα της εγκαθίδρυσής του.

Είναι αλήθεια ότι η μπολσεβικική επανάσταση συ


νοδεύτηκε από έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Αυτό όμως συνέβη γιατί η νέα κοινωνική τάξη πραγμάτω ν βρέθηκε αντιμέτωπη με την άγρ ια επίθεση δεξιών δυνάμεων και ξένων εισβολέων. Βρετανοί και Γάλλοι υποστήριξαν άκρως αποφ ασ ιστικά τις αντιεπανα- στατικές λευκές δυνάμεις.

0 μαρξισμός δεν θεωρεί μέτρο μιας επανάστασης τη βία που αυτή συνεπάγεται. Ούτε το αν θα προκα- λέσει ολοκληρωτική ανατροπή μιας κατάστασης. Την επόμενη μέρα της μπολσεβικικής επανάστασης, οι Ρώσοι δεν ξύπνησαν σε μια χώρα χωρίς σχέσεις της αγοράς και χωρίς ιδιωτική βιομηχανία. Απεναντίας, οι αγορές και η ιδιωτική ιδιοκτησία επιβίωσαν επί αρκετό χρονικό δ ιάστημα μετά την κατάληψη της εξουσίας α πό τους μπολσεβίκους, οι οποίοι κατά κανόνα προσπάθησαν να εφαρμόσουν τη σταδιακή και όχι την άμεση κατάργησή τους. Η αριστερή π τέ ρυγα του κόμματος ακολούθησε την ίδια γραμμή απέναντι στους χωρικούς. Δεν τέθηκε θέμα βίαιης ένταξής τους σε αγροκτήματα συλλογικής ευθύνης, αλλά αποφασίστηκε η εφαρμογή μιας βαθμιαίας και συναινετικής διαδικασίας.

Συνήθως οι επαναστάσεις κυοφορούνται επί μα- κρόν και μπορεί να χρειαστούν αιώνες γ ια να επ ιτύχουν τους σκοπούς τους. Οι μεσαίες τά ξεις της Ευρώπης δεν κατέλυσαν εν μιά νυκτί τη φεουδαρχία. Η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας είναι βραχυπρόθεσμη υπόθεση· η μεταβολή των εθίμων, των θεσμών και των ηθών μιας κοινωνίας απα ιτεί πολύ περισσότερο χρόνο. Μ πορείς να νομοθετήσεις την κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας, αλλά η νομοθε

240 TERRY EAGLETON

σία δεν αρκεί γ ια να π α ρ α γά γει ανθρώ πους που σκέφτονται και συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους παππούδες τους. Αυτό προϋποθέτει μια μακρά διαδικασία εκπαίδευσης και πολιτισμικής αλλαγής.

Όσοι αμφιβάλλουν ότι μια τέτο ια αλλαγή είναι εφ ικτή ας κοιταχτούν καλά στον καθρέφτη. Γιατί εμείς οι ίδιοι οι σύγχρονοι Βρετανοί είμαστε προ ϊόντα μιας μακρόχρονης επανάστασης που ωρίμασε τον δέκατο έβδομο αιώνα· και το βασικό τεκμήριο της επ ιτυχίας της είναι το γεγονός ότι οι περισσότεροι από εμάς δεν την έχουμε καν συνειδητοποιήσει. Επιτυχημένες είναι οι επαναστάσεις που καταλήγουν να εξαλείψουν κάθε ίχνος τους. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, κάνουν τη νέα τάξη πραγμάτω ν, γ ια τη δημ ιουργία της οπο ία ς πάλεψ αν, να μοιάζει κάτι το εντελώς φυσικό. Ως προς αυτό, παρουσιάζουν κάποια αντιστοιχία με τη γέννηση ενός παιδιού. Για να λειτουργήσουμε ως «κανονικά» ανθρώπινα όντα, πρέπει να ξεχάσουμε την αγωνία και τον φόβο που βιώσαμε κατά τη γέννησή μας. Η αρχή είναι πάντοτε τραυματική, είτε πρόκειται γ ια άτομα είτε γ ια πολιτικά κράτη. Ο Μαρξ μας θυμίζει στο Κεφάλαιο ότι το νεότερο βρετανικό κράτος, το οποίο οικοδομήθηκε επάνω στην εντατική εκμετάλλευση χωρικών που με- τατράπηκαν σε προλετάριους, δημιουργήθηκε μέσα από εξαιρετικά αιματηρές και βρόμικες διεργασίες. Αυτός είναι ένας από τους λόγους γ ια τους οποίους ο Μαρξ θα ένιωθε φρίκη απέναντι στην καταναγκα- στική αστικοποίηση των Ρώσων χωρικών από τον Στάλιν. Τα περισσότερα πολιτικά κράτη προέκυψαν μέσα α πό επανάσταση, εισβολή, κατοχή, σφετερι-


σμό της εξουσίας ή (στην περίπτωση κοινωνιών σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες) εξολόθρευση. Επιτυχημένα είναι τα κράτη που έχουν καταφέρει να σβήσουν την αιματοβαμμένη ιστορία τους από τα μυαλά των πολιτών τους. Κράτη που θεμελιώθηκαν επάνω στην αδικία και είναι πολύ πρόσφατα γ ια να έχουν καταφέρει κάτι τέτοιο -πα ραδείγμ ατος χάριν, το Ισραήλ και η Βόρειος Ιρλανδία- τείνουν να μαστίζονται από πολιτικές συγκρούσεις.

Αν εμείς οι Βρετανοί είμαστε προϊόντα μιας εξαιρετικά επιτυχημένης επανάστασης, τότε αυτό το γ ε γονός α πα ντά αποστομω τικά στη μομφή των συντηρητικών ότι όλες οι επαναστάσεις αποτυγχάνουν ή οπισθοδρομούν ή χειροτερεύουν χίλιες φορές τα πρά γμ ατα ή τρώνε τα π α ιδ ιά τους. Ίσω ς μου έχει ξεφύγει κάποιο σημαντικό δημοσίευμα στις εφημερίδες, αλλά μου φαίνεται πως η Γαλλία δεν έχει επ α ναφέρει στην εξουσία τη φεουδαρχική αριστοκρατία, ούτε η Γερμανία την αριστοκρατία των μεγαλογαιο- κτημόνων. Είναι αλήθεια ότι η Βρετανία έχει περισσότερα φεουδαρχικά κατάλοιπα -ό πω ς η Βουλή των Λόρδων και η Μαύρη Ρ άβδος-2 σε σύγκριση με τα περισσότερα σύγχρονα έθνη, αλλά αυτό οφείλεται εν πολλοίς στο ότι αποδεικνύονται χρήσιμα στις άρχου- σες μεσαίες τάξεις. Εκπέμπουν, όπως και η μοναρχία, εκείνη τη μυστικιστική αίγλη που εμπνέει στις μάζες των ανθρώπων δέος και σεβασμό προς όφελος της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Το γεγονός ότι η πλειονότητα των Βρετανών δεν αισθάνεται πω ς ο πρ ίγκ ιπα ς Άντριου περιβάλλετα ι από καμιά α ιν ιγματική αύρα μυστηριακής σαγήνης υποδηλώνει ότι

242 TERRY EAGLETON

μπορεί και να υπάρχουν πιο αξιόπιστοι τρόποι γ ια να στηρίξεις την εξουσία σου.

Η πλειονότητα των σημερινών Δυτικών θα δήλωνε αναμφίβολα ότι αντιτίθεται στην επανάσταση. Π ιθανότατα αυτό σημαίνει ότι δ ιάκε ιτα ι αρνητικά απέναντι σε κάποιες επαναστάσεις, και θετικά α π έναντι σε άλλες. Οι επαναστάσεις των άλλων ανθρώπων -όπω ς και το φαγητό των άλλων ανθρώπων στα εστιατόρια- συνήθως μας ελκύουν περισσότερο από τις δικές μας. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους αναμφίβολα θα ενέκριναν την επανάσταση που ανέτρεψε τη βρετανική εξουσία στην Αμερική στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα ή το γεγονός ότι αποικιοκρατούμενες χώρες, από την Ιρλανδία και την Ινδία μέχρι την Κένυα και τη Μαλαισία, κατέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Κατά πάσα πιθανότητα, δεν έχυσαν πολλοί από αυτούς π ικρά δάκρυα γ ια την πτώση του σοβιετικού μπλοκ. Είναι σχεδόν βέβαιο επίσης ότι θα τοποθετούνταν υπέρ των εξεγέρσεων των σκλάβων, α πό τον Σ πάρτακο μέχρι και τους Αφροαμερικανούς στις νότιες πολιτείες των Η.Π.Α. Όλες όμως αυτές οι επαναστάσεις ήταν βίαιες - σε ορισμένες περιπτώσεις, π ιο βίαιες από την μπολσε- βικική επανάσταση. Δεν θα ήταν λοιπόν πιο τίμιο να βγει κανείς και να ομολογήσει ότι δεν αντιτίθετα ι στην επανάσταση καθαυτή αλλά στη σοσιαλιστική επανάσταση;

Υπάρχει, φυσικά, και μια μειονότητα ανθρώπων που είναι γνωστοί ως ειρηνιστές και απορρίπτουν τη βία σε κάθε μορφή της. Το θάρρος τους και η αφοσίωσή τους στις αρχές τους, συχνά σε π είσμα της


δημόσιας διαπόμπευσης, αξίζουν μεγάλο θαυμασμό. Όμως οι ειρηνιστές δεν είναι απλώς άνθρωποι που αποστρέφονται τη βία. Σχεδόν κάθε άνθρωπος την αποστρέφεται, μ ’ εξαίρεση μια μικρή μειονότητα σαδιστών και ψυχοπαθών. Για να συζητήσει κανείς στα σοβαρά τον ειρηνισμό, πρέπει ο τελευταίος ν ’ αποτελεί κάτι περισσότερο από την εκπεφρασμένη ευσεβή πεποίθηση ότι ο πόλεμος είναι α πα ίσ ιο πρά γμ α . Κάτι στο οποίο συμφωνούν οι πάντες δεν έχει ενδιαφέρον, όσο εύλογο κι αν είναι. Ο μόνος ειρηνισμός που θα μπορούσε ν ’ αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης είναι αυτός που απορρίπτει κάθε είδος βίας. Μιλάω δηλαδή γ ια ειρηνιστές που δεν αποστρέφο- νται μόνο τους πολέμους ή τις επαναστάσεις, αλλά και το να χτυπήσουν στο κεφάλι έναν δραπέτη δολοφόνο απλώς γ ια να τον ρίξουν αναίσθητο την ώρα που ο τελευταίος σημαδεύει με το πολυβόλο του τα π α ιδ ιά σε μια σχολική τάξη. Αν κάποιος είχε βρεθεί σε μια τέτοια περίσταση χωρίς να παρέμβει, θα είχε πολλές εξηγήσεις να δώσει στην επόμενη συνέλευση του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων. Ο ειρηνισμός υπό οποιαδήποτε στενή έννοια της λέξης είναι κατάφωρα ανήθικος. Σχεδόν οι πάντες συμφωνούν ότι σε ορισμένες ακραίες και εξαιρετικές περιστάσεις η βία είναι αναγκαία. 0 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών επ ιτρέπει την ένοπλη αντίσταση ενάντια σε μια δύναμη κατοχής. Απλώς μια τέτοια επιθετικότητα οφείλει να υπακούει σε ορισμένους αυστηρούς κανόνες. Πρέπει να έχει πρωτίστως αμυντικό σκοπό, να αποτελεί την έσχατη λύση αφού δοκιμαστούν και αποτύχουν όλες οι εναλλακτικές, να αποτελεί τον μοναδικό τρόπο

244 TERRY EAGLETON

αντιμετώπισης κάποιας μεγάλης συμφοράς, να έχει ρεαλιστικές π ιθανότητες επιτυχίας, να μη συνεπάγετα ι τη σφαγή αθώων πολιτών κτλ.

Στη σύντομη αλλά πολυαίμακτη σταδιοδρομία του ο μαρξισμός έχει χρησιμοποιήσει κατά κόρον βία. Τόσο ο Στάλιν όσο και ο Μάο Τσετούνγκ διέπραξαν μαζικές δολοφονίες σε σχεδόν αδιανόητη κλίμακα. Ωστόσο, όπως είδαμε, ελάχιστοι μαρξιστές σήμερα θα υπεραμύνονταν αυτών των φρικτών εγκλημάτων, ενώ πληθώρα μη μαρξιστών θα ήταν έτοιμοι να δικαιολογήσουν, φερ’ ειπείν, την καταστροφή της Δρέσδης ή της Χιροσίμα. Ό πως υποστήριξα νωρίτερα, οι μαρξιστές έχουν εξηγήσει τους λόγους γ ια τους οποίους συνέβησαν οι θηριωδίες ανθρώπων σαν τον Στάλιν. και τους τρόπους αποφυγής τους στο μέλλον, πολύ πιο πειστικά από οποιαδήποτε άλλη σχολή σκέψης. Τι γ ίνετα ι όμως όσον αφορά τα εγκλήματα του καπιταλισμού, όπως το φρικαλέο λουτρό αίματος που είναι γνωστό ως Α' Παγκόσμιος πόλεμος, κατά τον οποίο η σύγκρουση των αυτοκρατορικών εθνών που διψούσαν γ ια κατακτήσεις έστειλε σε μάταιο θάνατο την εργατική τάξη των στρατιωτών; Η ιστορία του καπιταλισμού αποτελεί, μεταξύ άλλων, μια ιστορία πολέμων σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης, γενοκτονιών και λιμών που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Μ πορεί μια παραμορφωμένη εκδοχή του μαρξισμού να γέννησε το σταλινικό κράτος, αλλά και μια ακραία μετάλλαξη του καπιταλισμού π αρή γα γε το φ α σ ιστικό. Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στην Ιρλανδία κατά τον Μεγάλο Λιμό της δεκαετίας του


1840 οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι η τότε βρετανική κυβέρνηση εφάρμοσε μια αξιοθρήνητη πολιτική ανακούφισης, επιμένοντας να τηρήσει τους νόμους της ελεύθερης αγοράς. Ό πω ς είδαμε, στο Κ εφάλαιο ο Μαρξ αγανακτεί με την αιματηρή, συστηματική διαδικασία απομάκρυνσης των Αγγλων χωρικών από την αγροτική γη. Πίσω από τη γαλήνη του αγγλικού αγροτικού τοπ ίου βρίσκεται ακριβώς αυτή η ιστορία βίαιης απαλλοτρίωσης. Το τρομερό και τόσο μακροχρόνιο αυτό γεγονός κάνει την κου- βανική επανάσταση να μοιάζει σαν πάρτι με τσάι.

Οι μαρξιστές πιστεύουν ότι ο καπιταλισμός είναι φύσει ανταγωνιστικός* όχι μόνο επειδή συνεπάγεται την ταξική σύγκρουση, αλλά και εξα ιτίας των πολέμων τους οποίους προκαλεί, καθώς οι καπ ιταλιστικές χώρες συγκρούονται μεταξύ τους διεκδικώντας τις ανά τον κόσμο πλουτοπαραγω γικές πηγές ή τη δημιουργία σφαιρών ιμπεριαλιστικής επιρροής. Απεναντίας, το διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα έχει θέσει ως ύψιστο στόχο του την ειρήνη. Με το που ανέλα- βαν την εξουσία οι μπολσεβίκοι απέσυραν τη Ρωσία α πό το μακελειό του Α' Παγκοσμίου πολέμου. Οι σοσιαλιστές, χάρη στην απέχθειά τους προς τον μιλιταρισμό και τον σοβινισμό, έχουν δ ιαδραματίσει σημαντικό ρόλο στα περισσότερα κινήματα ειρήνης στη νεότερη ιστορία. Στόχος του κινήματος της εργατικής τάξης δεν ήταν η βία αλλά η εξάλειψή της.

Οι μαρξιστές ήταν επίσης ανέκαθεν εχθρικοί προς αυτό που ονομάζουν «τυχοδιωκτισμό», δηλαδή την απερίσκεπτη δραστηριοποίηση μιας μικρής ομάδας επαναστατών εναντίον των κολοσσιαίων δυνάμεων

246 TERRY EAGLETON

του κράτους. Η μπολσεβίκικη επανάσταση δεν έγινε από μια μικρή κλίκα συνωμοτών, αλλά από άτομα που είχαν εκλεγεί με διαφανείς διαδικασίες στους λαϊκούς, αντιπροσω πευτικούς θεσμούς που είναι γνωστοί ως σοβιέτ. Ο Μαρξ δεν ήθελε ούτε ν ’ ακού- σει γ ια ψευτοηρωικούς ξεσηκωμούς βλοσυρών μαχητών που κραδαίνουν τσουγκράνες μπροστά σε τανκς. Κατά την άποψή του, η επιτυχία μιας επανάστασης α π α ιτεί ορισμένες υλικές προϋποθέσεις. Δεν είναι απλώς θέμα ατσάλινης θέλησης και ατρόμητου θάρρους. Οι π ιθανότητες επ ιτυχίας μ ιας επανάστασης προφανώς αυξάνονται εν μέσω μιας σοβαρής κρίσης κατά την οποία η άρχουσα τάξη είναι αδύναμη και διαιρεμένη ενώ οι σοσιαλιστικές δυνάμεις ακμαίες και καλά οργανωμένες, και μειώνονται όταν η κυβέρνηση είναι ισχυρή ενώ η αντιπολίτευση άτολμη και διασπασμένη. Τπ’ αυτή την έννοια, ο υλισμός του Μαρξ -η επιμονή του στην ανάλυση των υλικών δυνάμεων που δρουν στην κοινωνία- σχετίζεται με το ζήτημα της επαναστατικής βίας.

Οι περισσότερες διαμαρτυρίες της εργατικής τάξης στην Αγγλία, από τους χαρτιστές μέχρι τις διαδηλώσεις κατά της πείνας τη δεκαετία του 1930, υπήρξαν ειρηνικές. Γενικά, τα κινήματα της εργατικής τάξης καταφεύγουν στη βία μόνο όταν προκαλούνται ή το επιβάλλουν ακραία πιεστικές ανάγκες ή έχουν απο- τύχει οριστικά οι ειρηνικές τακτικές. Εν πολλοίς, το ίδιο συνέβη και με τις σουφραζέτες. Η ιστορία έχει καταγράψ ει αφενός την απροθυμ ία της εργατικής τάξης να χύσει α ίμα και αφετέρου την ετοιμότητα των αφεντικών της να χρησιμοποιήσουν το μαστίγιο

ΓΙΑΤΙ Ο MAP: ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 247

και το όπλο. Επίσης, η εργατική τάξη δεν είχε ποτέ στη διάθεσή της τις τρομερές στρατιωτικές δυνάμεις του καπιταλιστικού κράτους. Έχει γίνει κοινός τόπος στον σημερινό κόσμο το καταπιεστικό κράτος που δεν δ ισ τάζει να στρέψει τα όπλα του ενάντια σε ειρηνικούς απεργούς και διαδηλωτές. Ό πως έγραψε ο Γερμανός φιλόσοφος Βάλτερ Μπένγιαμιν, η επανάσταση δεν είναι μια ανεξέλεγκτη αμαξοστοιχία· είναι η ενεργοποίηση του φρένου έκτακτης ανάγκης. Εκτός ελέγχου βρίσκεται ο καπιταλισμός, καθώς ά γετα ι και φέρεται από τις άναρχες δυνάμεις της αγοράς, ενώ ο σοσιαλισμός επιχειρεί να θέσει υπό κάποιον συλλογικό έλεγχο αυτό το αφηνιασμένο θηρίο.

Οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις υπήρξαν γενικά βίαιες, κατά κύριο λόγο γ ιατί οι εύπορες τάξεις δεν επιδεικνύουν συνήθως καμία διάθεση να εγκαταλεί- ψουν ειρηνικά τα προνόμιά τους. Εν πάση περιπτώ - σει, έχουμε καλούς λόγους να ελπίζουμε ότι η χρήση βίας μπορεί να περιοριστεί στο ελάχιστο. Και τούτο γ ια τί η επανάσταση όπως την εννοεί ο μαρξισμός διαφέρει από το πραξικόπημα ή το ξέσπασμα μιας αυθόρμητης δυσαρέσκειας. Οι επ ανα στά σεις δεν αποτελούν απλώ ς απόπειρες ανατροπής του κράτους - αυτό θα μπορούσε να το κάνει και μια ομάδα δεξιών μιλιταριστών. Οι μαρξιστές εννοούν διαφορετικά την επανάσταση. Αληθινή επανάσταση έχουμε μόνο όταν μια κοινωνική τάξη καταλύει την εξουσία κάποιας άλλης και την αντικαθιστά με τη δική της.

Στην περίπτωση της σοσιαλιστικής επανάστασης, αυτό σημαίνει ότι η οργανωμένη εργατική τάξη, μαζί με τους διάφορους συμμάχους της, αντικαθ ι

248 TERRY EAGLETON

στά στην εξουσία την καπιταλιστική μεσαία τάξη. Αλλά ο Μαρξ θεωρούσε την εργατική τάξη μακράν την πολυπληθέστερη κοινωνική τάξη στην καπιταλιστική κοινωνία. Άρα μιλάμε εν προκειμένω γ ια τη δράση μ ιας πλειονότητας, όχι μ ιας μικρής ομάδας επαναστατώ ν. Δεδομένου ότι η ουσία του σοσιαλισμού είναι η λαϊκή αυτοκυβέρνηση, κανένας δεν μπορεί να κάνει μια σοσιαλιστική επανάσταση γ ια λογαριασμό σου, όπως κανένας δεν μπορεί να γίνει άσος του πόκερ γ ια λογαριασμό σου. Ό πως γράφει ο Τζ. Κ. Τσέστερτον, μια τέτοια λαϊκή αυτοδιάθεση αποτελεί «κάτι ανάλογο με το να γράφ εις ο ίδιος τα ερωτικά γράμ μ α τά σου ή να φυσάς ο ίδιος τη μύτη σου. Αυτά είναι πράγματα που θέλουμε ένας άνθρωπος να τα κάνει μόνος του, ακόμη και αν δεν τα καταφέρνει καλά».3 Ενδεχομένως ο υπηρέτης μου να είναι πολύ πιο επιδέξιος από εμένα στο φύσημα της μύτης μου, όμως η α ξιοπρέπεια μου επιβάλλει να το κάνω ο ίδιος, ή τουλάχιστον (αν είμαι ο πρ ίγκ ιπα ς Κάρολος) να το κάνω πότε πότε ο ίδιος. Η επανάσταση δεν είναι κάτι που θα σου το κληροδοτήσει κάποια σκληροπυρηνική εμπροσθοφυλακή συνωμοτών. Ούτε, όπως επέμενε ο Λένιν, μπορεί να μεταφερθεί στο εξωτερικό και να επιβληθεί με τα όπλα, όπως έκανε ο Στάλιν στην ανατολική Ευρώπη. Πρέπει να συμμετάσχεις ενεργά σ’ αυτή, όχι όπως ο καλλιτέχνης που παραγγέλνει στους βοηθούς του να βάλουν γ ια λογαριασμό του έναν καρχαρία στη φορμόλη. (Αναμφίβολα το ίδιο θα συμβαίνει σύντομα και με τους μυθιστοριογράφους.) Μόνο έτσι οι άλλοτε ανήμποροι αποκτούν την πείρα, την τεχνογνωσία και


την αυτοπεποίθηση γ ια να αναδημιουργήσουν ολοκληρωτικά την κοινωνία. Οι σοσιαλιστικές επ α να στάσεις δεν μπορούν παρά να είναι δημοκρατικές. Η μη δημοκρατική μειονότητα είναι η άρχουσα τάξη. Οι τεράστιες μάζες ανθρώπων τις οποίες κινητοποιούν τέτο ιες επαναστάσεις αποτελούν τον π ιο ασφαλή προμαχώνα κατά της υπερβολικής βίας. Τπ’ αυτή την έννοια, οι επαναστάσεις που έχουν τις μεγαλύτερες π ιθανότητες επ ιτυχ ία ς έχουν και τις μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο βίαιες.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί οι επαναστάσεις να προκαλέσουν τη βίαιη αντίδραση απειλούμενων κυβερνήσεων που πάνω στον πανικό τους είναι έτοιμες να τ ις πνίξουν στο αίμα . Αλλά ακόμη και τα αυταρχικά κράτη βασίζονται αναγκαστικά σ ’ έναν ορισμένο βαθμό παθητικής συναίνεσης από εκείνους τους οποίους κυβερνούν, όσο απρόθυμη και προσωρινή κι αν είναι αυτή η συναίνεση. Δεν μπορείς να κυβερνήσεις αποτελεσματικά μια χώρα όταν οι πολίτες της όχι μόνο είναι μονίμως δυσαρεστημένοι, αλλά και θεωρούν τη διακυβέρνησή σου απολύτως αναξιόπιστη. Μ πορείς να φυλακίσεις ορισμένους από α υτούς γ ια κάποιο διάστημα, αλλά όχι τους πάντες γ ια πάντα . Δεν αποκλείετα ι τέτοια ανυπόληπτα κράτη να διατηρούνται γ ια αρκετά μεγάλες χρονικές περ ιόδους. Σκεφτείτε. παραδείγματος χάριν, τα υφ ιστάμενα καθεστώτα στην Μπούρμα και τη Ζιμπάμπουε. Εντέλει, όμως, ακόμη και οι τύραννοι αντιλαμβάνονται ότι τα καθεστώ τα τους έχουν ημερομηνία λήξης. Όσο σκληρό και δολοφονικό κι αν υπήρξε το σύστημα του απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική, εντέλει

250 TERRY EAGLETON

αναγνώρισε ότι δεν μπορούσε πλέον να συνεχίσει. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και γ ια τις δικτατορίες της Πολωνίας, της Ανατολικής Γερμανίας, της Ρουμανίας και των άλλων χωρών του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Το ίδιο ισχύει σήμερα και γ ια πολλούς Ενωτικούς του Όλστερ. οι οποίοι, μετά από χρόνια α ιματοχυσίας, έχουν αναγκαστεί να αναγνωρίσουν ότι ο αποκλεισμός εκ μέρους τους των πολιτών που είναι καθολικοί απλά δεν συνιστά πλέον βιώσιμη επιλογή.

Γιατί όμως οι μαρξιστές προσβλέπουν στην επανάσταση και όχι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και την κοινωνική μεταρρύθμιση; Η απάντηση είναι ότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο, ή τουλάχιστον όχι απολύτως. Ισχύει μόνο γ ια τους λεγόμενους ακροαριστερούς.4 Έ να από τα πρώ τα δ ια τά γμα τα των μπολσεβίκων αφού κατέκτησαν την εξουσία καταργούσε τη θα νατική ποινή. Το να είναι κανείς μεταρρυθμιστής ή επαναστατιστής δεν είναι κάτι ανάλογο με το να υποστηρίζει την Έβερτον ή την Αρσεναλ. Όσοι τάσσονται υπέρ της επανάστασης υποστηρίζουν στην πλειονότητά τους και τη μεταρρύθμιση. Όχι οποια- δήποτε παρωχημένου είδους μεταρρύθμιση και όχι τον ρεφορμισμό ως πολιτική πανάκεια- πάντω ς οι επαναστατιστές δεν τρέφουν την ψευδαίσθηση ότι η μετάβαση στον σοσιαλισμό θα γίνει π ιο απότομα α π ’ ό,τι έγινε η μετάβαση στη φεουδαρχία ή τον καπιταλισμό. Η κρίσιμη διαφορά τους με τους ρεφορ- μιστές δεν έγκειται στην άρνησή τους ν ’ αγωνιστούν ενάντια στο κλείσιμο νοσοκομείων προκειμένου να


προσηλωθούν απόλυτα στον υπέρτα το σκοπό της Επανάστασης. Έ γκ ε ιτα ι στο ότι αντιλαμβάνονται τις μεταρρυθμίσεις π ιο μακροπρόθεσμα και ριζοσπαστικά . Η μεταρρύθμιση έχει ζωτική σημασία- αλλά αργά ή γρήγορα φτάνει σ ’ ένα σημείο όπου το σύστημα αρνείται πλέον να υποχωρήσει περαιτέρω. Στον μαρξισμό, αυτό το σημείο είναι γνω στό ως κοινωνικές σχέσεις παραγω γής. Πρόκειται δηλαδή, σε λιγότερο εκλεπτυσμένη τεχνική γλώσσα, γ ια μια κυρίαρχη κοινωνική τάξη που ελέγχει τα πλουτοπα- ραγω γικά μέσα και είναι καταφανώς απρόθυμη να τα παραχωρήσει. Μόνο τότε προβάλλει αναπόφευκτη μια αποφασιστική επιλογή μεταξύ μεταρρύθμισης και επανάστασης. Σε τελική ανάλυση, όπως σχολίασε ο σοσιαλιστής ιστορικός P. X. Τόνι. μπορείς να ξεφλουδίσεις φύλλο φύλλο ένα κρεμμύδι, αλλά δεν μπορείς να γδάρεις νύχι νύχι μια τίγρη. Ωστόσο το ξεφλούδισμα του κρεμμυδιού κάνει τη μεταρρύθμιση ν ’ ακούγεται μάλλον υπερβολικά εύκολη. Η πλειονότητα των μεταρρυθμίσεων που σήμερα θεωρούμε π ολύτιμ α κεκτημένα της φ ιλελεύθερης κοινωνίας -καθολ ική ψήφος, δωρεάν εκπαίδευση γ ια όλους, ελευθερία του τύπου, συνδικαλιστικές ενώσεις κτλ.- πραγματοποιήθηκαν μετά από λαϊκή πάλη που υπερνίκησε την άγρια αντίσταση της άρχουσας τάξης.

Επίσης, οι επαναστατιστές δεν απορρίπτουν κα τ’ ανάγκη την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αν η τελευτα ία μπορεί να συμβάλει στους σκοπούς τους, τόσο το καλύτερο. Πάντως οι μαρξιστές τρέφουν επ ιφ υλάξεις απέναντι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία - όχι επειδή αυτή είναι δημοκρατική, αλλά επειδή

252 TERRY EAGLETON

έχει έλλειμμα δημοκρατίας. Τα κοινοβούλια είναι θεσμοί στους οποίους οι πολίτες μεταβιβάζουν μόνιμα την εξουσία τους και τους οποίους ελέγχουν σε πολύ μικρό βαθμό. Γενικά, η επανάσταση θεωρείτα ι το αντίθετο της δημοκρατίας, έργο αριστερών καταχθόνιων μειονοτήτων που επιδιώκουν ν ’ ανατρέψουν τη βούληση της πλειονότητας. Στην πραγματικότητα, η επανάσταση, καθώς αποτελεί μια δ ιεργασία κατά την οποία οι άνθρωποι παίρνουν την τύχη τους στα χέρια τους μέσα από λαϊκά συμβούλια και συνελεύσεις, είναι πολύ πιο δημοκρατική από οποιοδήποτε άλλο είδος διακυβέρνησης υπάρχει σήμερα. Οι μπολσεβίκοι είχαν εντυπω σιακά πολλές, ανοιχτές διενέξεις μεταξύ τους, και η ιδέα ότι θα έπρεπε να κυβερνήσουν ως το μοναδικό πολιτικό κόμμα της χώρας δεν υπήρχε στο αρχικό πρόγραμμά τους. Επιπλέον, όπως θα δούμε αργότερα, ο θεσμός του κοινοβουλίου αποτελεί κομμάτι ενός κράτους που σε γενικές γραμμές έχει κύριο μέλημα να διασφαλίζει την κυρ ιαρχία του κεφαλαίου επάνω στην εργασία . Δεν πρόκειται απλώς γ ια άποψη των μαρξιστών. Έ νας σχολιαστής του δέκατου έβδομου αιώνα χαρακτήρισε το αγγλικό κοινοβούλιο «προμαχώ να της ιδιοκτησ ίας» .5 Σε τελική ανάλυση, ισχυρίζεται ο Μαρξ, το κοινοβούλιο ή το κράτος δεν αντιπροσωπεύει τόσο τους απλούς ανθρώπους, όσο τα συμφέροντα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ο Κικέρων, όπως είδαμε, συμφωνούσε απόλυτα. Κανένα κοινοβούλιο στο πλαίσιο μιας καπιταλιστικής τάξης πραγμάτω ν δεν θα τολμούσε να έρθει αντιμέτω πο με τη φοβερή δύναμη τέτοιων κατεστημένων συμφερόντων. Σε περίπτωση


που θα γινόταν απειλή γ ι ’ αυτά, θα του έδειχναν χωρίς καθυστέρηση την πόρτα της εξόδου. Θα ήταν παράξενο λοιπόν αν οι μαρξιστές θεωρούσαν τέτοιες αίθουσες συζητήσεων ζωτικό μέσο προώθησης του σκοπού τους, αντί ένα μέσο μεταξύ πολλών άλλων.

Ο Μαρξ φαίνεται να π ίστευε ότι σε χώρες όπως η Αγγλία, η Ολλανδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες οι σοσ ιαλιστές θα μπορούσαν να επιτύχουν τους στόχους τους με ειρηνικά μέσα. Δεν απέρριπτε τον θεσμό του κοινοβουλίου ή την ιδέα της κοινωνικής μεταρρύθμισης. Πίστευε επίσης ότι ένα σοσιαλιστικό κόμμα θα μπορούσε να έρθει στην εξουσία μόνο με την υποστήριξη της πλειονότητας της εργατικής τά ξης. Ή ταν ενθουσιώδης θιασώτης μεταρρυθμιστικών οργάνων όπως τα πολιτικά κόμματα της εργατικής τάξης, οι συνδικαλιστικές ενώσεις, οι πολιτιστικοί σύλλογοι και οι πολιτικές εφημερίδες. Πήρε επίσης θέση υπέρ συγκεκριμένων μεταρρυθμιστικώ ν μέτρων, όπως η επέκταση του πολιτικού δικαιώματος και η συρρίκνωση της εργάσιμης ημέρας. Μάλιστα, σε κάποιο σημείο θεωρούσε υπεραισιόδοξα ότι από μόνη της η καθολική ψήφος θα υπονόμευε την καπιταλιστική κυριαρχία. Ο συνεργάτης του, Φρίντριχ Έ νγκελς, επίσης θεωρούσε σημαντική την ειρηνική κοινωνική αλλαγή, και προσέβλεπε μ ’ ευχαρίστηση σε μια μη βίαιη επανάσταση.

Έ να από τα προβλήματα των σοσιαλιστικών επ α ναστάσεων είναι ότι έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ξεσπάσουν μέσα στις πλέον αντίξοες συνθήκες. Ο Λένιν επ ισήμανε την ειρω νεία του πρά γμ ατο ς στην περ ίπτω ση της εξέγερσης των μπολσεβίκων.

254 TERRY EAGLETON

Οι άνθρωποι που υφίστανται σκληρή καταπίεση και βρίσκονται στα πρόθυρα της λιμοκτονίας μπορεί να αισθανθούν ότι δεν έχουν τ ίποτα να χάσουν επ α ναστατώντας. Από την άλλη μεριά, όπως είδαμε, οι οπισθοδρομικές κοινωνικές συνθήκες που τους ωθούν στην επανάσταση αποτελούν το χειρότερο δυνατό περιβάλλον γ ια την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Μ πορεί μεν υπό α υτές τ ις συνθήκες να είναι ευκολότερη η ανατροπή του κράτους, αλλά λείπουν οι υλικοί πόροι γ ια την οικοδόμηση μιας βιώσιμης εναλλακτικής δομής. Οι άνθρωποι που αισθάνονται ικανοποιημένοι με τις συνθήκες ζωής τους είναι α π ίθανο να επαναστατήσουν. Το ίδιο ισχύει και γ ια τους ανθρώπους που δεν έχουν χάσει κάθε ελπίδα. Τα άσχημα νέα γ ια τους σοσιαλιστές είναι ότι οι άνθρωποι είναι εξαιρετικά απρόθυμοι ν ’ αλλάξουν ρ ιζικά τις συνθήκες ζωής τους όσο υπάρχει έστω κάτι θετικό σ’ αυτές.

Μερικές φορές οι μαρξιστές λοιδωρούνται λόγω της υποτιθέμενης απάθειας της εργατικής τάξης. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι μπορεί κάλλιστα να είναι αδιάφοροι απέναντι στην καθημερινή πολιτική ενός κράτους που τους μεταδίδει την αίσθηση ότι α δια φορεί γΓ αυτούς. Άπαξ όμως αυτό επιχειρήσει να κλείσει τα νοσοκομεία τους, να μεταφέρει το εργοστάσιό τους στη δυτική Ιρλανδία ή να κατασκευάσει ένα αεροδρόμιο δ ίπ λα στο σπ ίτι τους, τότε συνήθως αντιδρούν. Αξίζει επίσης να τονίσουμε πω ς η απάθεια ενός συγκεκριμένου είδους μπορεί να είναι απολύτως λογική. Όσο ένα κοινωνικό σύστημα καταφέρνει να παρέχει στους πολίτες του κάποια φτωχή


έστω ικανοποίηση, δεν είναι παράλογο οι τελευταίοι να παραμένουν προσκολλημένοι σ’ αυτό αντί να επ ιχειρήσουν κάποιο ριψοκίνδυνο άλμα σ ’ ένα άγνωστο μέλλον. Αυτού του είδους ο συντηρητισμός δεν είναι περιφρονητέος.

Εν πάση περιπτώ σει. οι περισσότεροι άνθρωποι είναι πολύ απασχολημένοι με το να τα βγάζουν πέρα όπως όπως και δεν έχουν χρόνο γ ια οράματα ενός καλύτερου μέλλοντος. Η κοινωνική ανατροπή δεν είναι κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι θ ’ ασπά- ζονταν πρόθυμα, και δεν μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει γ ι ’ αυτό. Ασφαλώς δεν θα την ασπάζο- νταν μόνο και μόνο επειδή ο σοσιαλισμός φαίνεται καλή ιδέα. Η πρόταση γ ια ένα άλμα προς το μέλλον αρχίζει να φαίνεται εύλογη όταν οι στερήσεις που επιβάλλει η καθεστηκυία τάξη πραγμάτω ν αρχίζουν να βαραίνουν περισσότερο από τα όποια μειονεκτήματα μ ιας ριζοσπαστικής αλλαγής. Οι επανα σ τά σεις τείνουν να ξεσπούν όταν σχεδόν οποιαδήποτε εναλλακτική επιλογή προβάλλει ως προτιμότερη από το παρόν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι παράλογο το να μην επαναστατεί κανείς. Όταν επί α ιώνες ο καπιταλισμός επ ικαλείτα ι την υπεροχή του ατομ ικού συμφέροντος, δικαιολογημένα οι μισθωτοί του θ’ αναγνωρίσουν κάποια στιγμή ότι το συλλογικό συμφέρον τους έγκειται επιτέλους σε κάτι διαφορετικό.

Ασφαλώς η μεταρρύθμιση και η σοσιαλιστική δημοκρατία μπορούν να εξαγοράσουν την επανάσταση. Ο ίδιος ο Μαρξ έζησε αρκετά γ ια να γίνει μάρτυρας των απαρχών αυτής της διεργασίας στη βικτοριανή Αγγλία, αλλά όχι αρκετά γ ια να καταγράψ ει τον

256 TERRY EAGLETON

πλήρη αντίκτυπό της. Αν μια ταξική κοινωνία καταφέρνει να παρέχει στους υποτακτικούς της αρκετά υπολείμματα και αποφάγια, τότε κατά πάσα πιθανότητα εξασφαλίζει την επιβίωσή της. Άπαξ και χάσει αυτή την ικανότητα, τότε π ιθανότατα (αν και σε καμία περίπτωση αναπόφευκτα) οι τελευταίοι τροχοί της αμάξης της θα επιδιώξουν να την ανατρέψουν. Και γιατί όχι; Δεν θα έχουν π ια τίποτα να χάσουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η επιδίωξη ενός εναλλακτικού μέλλοντος καθίσταται μια εξόχως λογική απόφαση. Και π α ρ ’ ότι η λογική στα ανθρώπινα όντα δεν είναι πανταχού παρούσα και τα πάντα πληρούσα, έχει αρκετή δύναμη ώστε ν ’ αντιλαμβανόμαστε πότε πρέπει γ ια το καλό μας να εγκαταλείπουμε το παρόν χάριν του μέλλοντος.

Εκείνοι που ρωτούν ποιος θα ε ίναι αυτός που θα υποτάξει τον καπιταλισμό λησμονούν ότι υπό μία έννοια κάτι τέτοιο δεν είναι αναγκαίο. Ο κα π ιταλισμός μπορεί κάλλιστα να καταρρεύσει υπό το βάρος των ίδιων του των αντινομιών, χωρίς την π α ραμικρή ώθηση από τους αντιπάλους του. Μάλιστα, π αρα λ ίγο να συμβεί αυτό πριν α πό λίγα χρόνια. Ωστόσο μια ολοσχερής κατάρρευση του συστήματος το πιθανότερο είναι να οδηγήσει στη βαρβαρότητα και όχι στον σοσιαλισμό, αν δεν υπάρχει κάπο ια οργανωμένη πολιτική δύναμη γ ια να προσφέρει μια εναλλακτική λύση. Χρειαζόμαστε λοιπόν επειγόντως μια τέτοια οργανωμένη δύναμη, ώστε σε περίπτωση μιας συθέμελης κρίσης του καπιταλισμού να πληγούν λιγότεροι άνθρωποι και να μπορέσει να γεννηθεί από τα συντρίμμια ένα νέο κοινωνικοπολιτικό σύστημα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΝΕΑ

Ο μαρξισμός πιστεύει σ ’ ένα πανίσχυρο κράτος. Οι σοσιαλιστές επαναστάτες, αφού καταργήσουν την ιδιωτική ιδιοκτησία, θα εγκαθιδρύσουν μια δεσποτική εξουσία που θα θέσει τέρμα στην ατομική ελευθερία. Αυτό συνέβη οπουδήποτε εφαρμόστηκε ο μαρξισμός■ δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι στο μέλλον τα πράγματα θα είναι διαφορετικά. Η λογική του μαρξισμού υπαγορεύει οι πολίτες να υποτάσσονται στο κόμμα, το κόμμα να υποτάσσεται στο κράτος και το κράτος σ' έναν τερατώδη δικτάτορα. Μπορεί η φιλελεύθερη δημοκρατία να μην είναι τέλεια, ωστόσο είναι απείρως προτιμότερη από ένα καθεστώς που σε κλείνει στο ψυχιατρείο επειδή τόλμησες να επικρίνεις μια βάναυσα αυταρχική διακυβέρνηση.

Ο Μαρξ ήταν αδυσώπητος εχθρός του κράτους. Είναι πασίγνωστο, μάλιστα, ότι προσδοκούσε την έλευση

258 TERRY EAGLETON

μιας εποχής που θα οδηγούσε στη βαθμ ιαία εξά λειψη του κράτους. Έ χουν κάθε δ ικα ίω μα οι ε π ικριτές του να θεωρούν τη συγκεκριμένη προσδοκία εξωφρενικά ουτοπική, αλλά δεν μπορούν ταυτόχρονα να τον καταδικάζουν ως θιασώτη της δεσποτικής διακυβέρνησης.

Πάντως δεν πρόκειτα ι γ ια μια εξω φρενικά ουτοπική προσδοκία. Ο Μαρξ δεν εννοούσε ότι στην κομουνιστική κοινωνία θα εξαλειφθεί το κράτος υπό την έννοια μιας κεντρικής διοίκησης. Κάθε πολυσύνθετη σύγχρονη κοινωνία έχει ανάγκη από κεντρική διοίκηση. Αναφερόμενος σ’ αυτό, ο Μαρξ μιλάει στον τρίτο τόμο του Κ εφαλαίου γ ια «κοινές δραστηριότητες που προκύπτουν από τη φύση όλων των κοινοτήτων». Το κράτος ως διοικητικό σώμα θα εξακολουθήσει να υπάρχει. Η προσδοκία του Μαρξ αφορά την εξάλειψη του κράτους ως οργάνου βίας. Ό πως το θέτει στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο , υπό τον κομουνισμό η δημόσια εξουσία θα χάσει τον πολιτικό χαρακτήρα της. Ο Μαρξ επιμένει, αντίθετα με τους αναρχικούς της εποχής του, ότι το κράτος θα εξα φανιστεί μόνο υ π ’ αυτή την έννοια. Θεωρεί ότι αυτό που π ρέπει να εξαλειφθεί είναι ένα συγκεκριμένο είδος εξουσίας, το οποίο επιβάλλει την κυριαρχία μιας κοινωνικής τάξης επάνω στην υπόλοιπη κοινωνία. Δεν είχε τίποτα εναντίον των εθνικών πάρκων και των κέντρων εξέτασης υποψήφιων οδηγών.

Ο Μαρξ προσεγγίζει το κράτος με ψυχρό ρεαλισμό. Το κράτος δεν αποτελούσε προφανώς ένα π ο λιτικά ουδέτερο όργανο που κρατούσε σχολαστικά αμερόληπτη στάση απέναντι στα αλληλοσυγκρουό-


μενα ταξικά συμφέροντα. Δεν αντιμετώπιζε καθόλου απροκατάληπτα τη σύγκρουση ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Η δουλειά των κρατών δεν είναι να ξεκινούν επαναστάσεις κατά της ιδιοκτησίας. Σκοπός τους, μεταξύ άλλων, είναι να υπερασπίζονται την υφιστάμενη κοινωνική τάξη πραγμάτω ν ενάντια σε όσους επιζητούν τη ριζική αλλαγή της. Αν αυτή η τάξη είναι εγγενώς άδικη, τότε είναι και το κράτος άδικο. Αυτή η αδικία ενοχλεί τον Μαρξ, όχι τα εθνικά θέατρα και τα εργαστήρια της αστυνομίας.

Δεν έχει τίποτα το σκοτεινά συνωμοτικό η ιδέα ότι το κράτος είναι μεροληπτικό. Ό ποιος το βλέπει έτσι σίγουρα δεν έχει πάρει μέρος τελευταία σε πολιτική διαδήλωση. Το φιλελεύθερο κράτος παραμένει ουδέτερο ανάμεσα στον καπιταλισμό και τους επικριτές του, ώσπου να διαφανεί ότι παίρνουν το πάνω χέρι οι τελευταίοι. Τότε επεμβαίνει με τις μάνικες νερού και τις παραστρατιωτικές ομάδες του και. αν αυτά αποτύχουν, με τα τανκς του. Κ ανένας δεν α μ φ ιβάλλει ότι το κράτος μπορεί να γίνει βίαιο. Απλώς ο Μ αρξ απαντάε ι μ ’ έναν νέο τρόπο στο ερώτημα «Ποιον εξυπηρετεί τελικά αυτή η βία;». Αφελής είναι η π ίστη στην ουδετερότητα του κράτους, όχι η πρόταση ότι θα μπορούσαμε μια μέρα να ζήσουμε χωρίς αυτή την αντανακλαστική επιθετικότητα. Μάλιστα, ακόμη και το ίδιο το κράτος έχει από κάποιες απόψεις πάψ ει να πιστεύει στην ουδετερότητά του. Η αστυνομία που χτυπ ά ει απεργούς ή ειρηνικούς διαδηλωτές έχει πάψ ει πλέον να προσποιείται καν ουδετερότητα. Οι κυβερνήσεις, χωρίς να εξαιρούνται αυτές των Εργατικών, δεν μπαίνουν καν στον κόπο

260 TERRY EAGLETON

να κρύψουν την εχθρότητά τους προς το εργατικό κίνημα. Ό πως σχολιάζει ο Ζακ Ρανσιέρ, «η κάποτε σκανδαλώδης θέση του Μαρξ ότι οι κυβερνήσεις ε ίναι απλώς ατζέντηδες του διεθνούς κεφαλαίου α ποτελεί σήμερα πασιφανές γεγονός στο οποίο συμφωνούν “φιλελεύθεροι” και “σοσιαλιστές”. Η απόλυτη ταύτιση της πολιτικής με τη διαχείριση του κεφαλαίου έχει πάψ ει να αποτελεί το επαίσχυντο κοινό μυστικό των κατά τ ’ άλλα διαφορετικών “μορφών” δημοκρατίας· αποτελεί την ανοιχτά διακηρυγμένη αλήθεια μέσω της οποίας οι κυβερνήσεις μας α ποκτούν νομιμοποίηση».1

Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές ή ακόμη και παρα- στρατιωτικές ομάδες. Οι τελευταίες, παραδείγματος χάριν, θα μπορούσαν να αποδειχτούν αναγκαίες γ ια την αντιμετώ πιση της χημικής ή πυρηνικής α π ε ιλής μ ιας αδίστακτης συμμορίας τρομοκρατών, και καλά θα κάνουν να το αναγνωρίσουν αυτό οι π ιο ρομαντικοί αριστεροί. Δεν ασκείται όλη η κρατική βία εν ονόματι της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Ο Μαρξ διακρίνει στον τρίτο τόμο του Κ εφαλαίου ανάμεσα σε ταξικά μεροληπτικές και ταξικά ουδέτερες λειτουργίες του κράτους. Οι αστυνομικοί που εμποδίζουν ρατσιστές τραμπούκους να ξυλοκοπή- σουν μέχρι θανάτου έναν νεαρό Ασιάτη δεν δρουν ως πράκτορες του καπιταλισμού. Οι ειδικοί χώροι διαμονής και φροντίδας γυναικών που έχουν πέσει θύματα βιασμού δεν εκφράζουν τη δολιότητα ενός καταχθόνιου καταπιεστικού κράτους. Οι αστυνομικοί που κατάσχουν υπολογιστές γεμάτους με παιδική


πορνογραφία δεν παραβιάζουν βάναυσα τα ανθρώπ ινα δικαιώματα. Όσο υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία, θα υπάρχουν και καταχρήσεις της· και κάποιες α π ’ αυτές τις καταχρήσεις θα είναι τόσο φρικτές, ώστε να καθίσταται αναγκαία η φυλάκιση των δραστών προκειμένου να διαφυλαχθεί η ασφάλεια των υπολοίπων. Οι φυλακές δεν είναι απλώς χώροι τ ιμωρίας των κοινωνικά μη προνομιούχων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι και αυτό.

Τ ίποτα δεν συνηγορεί στο ότι ο Μ αρξ θα δ ια φωνούσε με τα π αραπάνω . Πίστευε, μάλιστα, ότι το κράτος θα μπορούσε να συνιστά ισχυρό θετικό παράγοντα . Γ ι’ αυτό υποστήριζε ζωηρά μια νομοθεσία που θα βελτίωνε τις κοινωνικές συνθήκες στη βικτοριανή Αγγλία. Δεν πρόκειται γ ια καταπιεστική πρακτική του κράτους το ότι λειτουργεί ορφανοτροφεία ή ότι εξασφαλίζει πως όλοι θα οδηγούν α π ’ την ίδια πλευρά του δρόμου. Αυτό που α πέρριπτε ο Μ αρξ ήταν ο συναισθηματικός μύθος του κράτους ως πηγής αρμονίας και ειρηνικής συνύπαρξης ανάμεσα σε διαφ ορετικές κοινωνικές ομάδες και τάξεις. Το θεωρούσε μάλλον πηγή διχόνοιας παρά ομόνοιας. Κατά τη γνώμη του Μαρξ, π ράγμ ατι το κράτος στοχεύει στην κοινωνική συνοχή, αλλά με απώ τερο σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της άρχουσας τάξης. Η φαινομενική ουδετερότητά του υποκρύπτει την έντονη μεροληψία του. 0 θεσμός του κράτους «πρόσθεσε νέα δεσμά στους φτωχούς και έδωσε νέες δυνάμεις στους πλούσιους ... π α γίωσε γ ια πάντα τους νόμους της ιδιοκτησίας και της ανισότητας· μετέτρεψε τον έξυπνο σφετερισμό

262 TERRY EAGLETON

σε αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα· και γ ια χάρη μερικών φιλόδοξων ανθρώπων υπέταξε όλη την ανθρωπότητα σε ατέρμονο εργασιακό μόχθο, δουλεία και δυστυχία». Δεν πρόκειται γ ια λόγια του Μαρξ, αλλά (όπως είδαμε νωρίτερα) του Ζαν-Ζακ Ρουσσό στον Λ όγο π ερ ί ανισότητας. Ο Μαρξ δεν ήταν ο μόνος που συνέδεε την κρατική εξουσία με τα ταξικά προνόμια. Είναι αλήθεια ότι δεν είχε ανέκαθεν τέτοια άποψη γ ια το κράτος. Ως νεαρός οπαδός του Χέγκελ, μ ιλούσε πολύ θετικά γ ια το κράτος. Αλλά τότε δεν είχε γίνει ακόμη μαρξιστής. Ακόμη δε και όταν έγινε μαρξιστής, επέμενε ότι δεν ήταν.

Όσοι μιλούν γ ια αρμονία και συναίνεση καλά θα κάνουν να δυσπιστούν απέναντι στην ιδέα του «εφημέριου» που ρυθμίζει την κοινωνική π ρα γμ α τικότητα. Η εν λόγω ιδέα συνίσταται χοντρικά στο ότι στο ένα άκρο βρίσκονται τα άπληστα αφεντικά, στο άλλο οι επ ιθετικοί εργάτες, και στο μέσο, ως ενσάρκωση της λογικής, της ισότητας και της μετριοπάθειας, ο καλοκάγαθος, ευπροσήγορος «εφ ημέριος» που προσπαθεί ανιδιοτελώ ς να συμφιλιώσει τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Γιατί όμως πάντοτε να ταυτίζετα ι το μέσο με το ορθό μέτρο και τη λογική; Γ ιατί έχουμε την τάση να βλέπουμε τον εαυτό μας στο μέσο. και τους άλλους ανθρώπους στα άκρα; Σε τελική ανάλυση, την ίδια συμπεριφορά μπορεί ο ένας άνθρωπος να τη θεωρεί μετριοπαθή και ο άλλος ακραία. Κανένας δεν διαφημίζει τον εαυτό του ως φανατικό, όπως κανένας δεν διαφημίζει τον εαυτό του ως ψωριάρη. Επίσης, θα επιζητούσε άραγε κανείς να συμφιλιώσει δούλους και αφέντες ή να πείσει


ιθαγενείς να διαμαρτύρονται με μετριοπάθεια ενάντια σ’ αυτούς που απεργάζονται την εξολόθρευσή τους; Σε τι συνίσταται μια μετριοπαθής στάση ανάμεσα στον ρατσισμό και τον αντιρατσισμό;

Ο Μ αρξ τοποθετήθηκε αρνητικά α πέναντι στο κράτος, εν μέρει επειδή το θεωρούσε δύναμη αλλοτρίωσης. Το είδε ως μια επιβλητική οντότητα που είχε κατά κάποιον τρόπο σφετεριστεί την ικανότητα αυτοδιάθεσης των ανθρώπων, και την ασκούσε γ ια λογαριασμό τους. Αυτή η οντότητα είχε επίσης την ανα ίδε ια να αποκαλεί τη συγκεκριμένη δ ιεργασία «δημοκρατία» . Ο ίδιος ο Μ αρξ ξεκίνησε τη σ τα διοδρομ ία του ως ριζοσπαστικός δημοκράτης και κατέληξε επαναστατικός, καθώς συνειδητοποίησε πόσο ρ ιζικές αλλα γές α πα ιτούσε η εγκαθίδρυση μιας αυθεντικής δημοκρατίας· και ως δημοκράτης αμφ ισβητεί την υπ έρτα τη εξουσία του κράτους. Επειδή π ιστεύει ολόψυχα στη λαϊκή κυριαρχία, δεν μπορεί να αρκεστεί στην αχνή σκιά της που ονομάζεται κοινοβουλευτική δημοκρατία. Κ ατ’ αρχήν δεν αντιτίθεται στον θεσμό του κοινοβουλίου, όπως και ο Λένιν. Θεωρούσε όμως ότι η δημοκρατία είναι κάτι τόσο πολύτιμο, ώστε δεν πρέπει να βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια των κοινοβουλίων. Πρέπει να είναι τοπική, λαϊκή και να δ ια χέετα ι σε όλους τους θεσμούς της κοινωνίας των πολιτών. Πρέπει να δ ιέπει και την οικονομική και την πολιτική ζωή. Πρέπει να σημαίνει πραγματική αυτοκυβέρνηση, όχι κυβέρνηση μιας πολιτικής ελίτ. Το κράτος που ενέ- κρινε ο Μαρξ συνίσταται στη συλλογική άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας από τους ίδιους τους πολί

264 TERRY EAGLETON

τες, όχι από μια μειονότητα πολιτών επάνω στην πλειονότητά τους.

Ο Μαρξ θεωρούσε ότι το κράτος είχε απομακρυνθεί από την κοινωνία των πολιτών. Υπήρχε κραυγαλέα αντίθεση μεταξύ τους. Π αραδείγματος χάριν, οι πολίτες ήταν μεν θεωρητικά ίσοι ως υπήκοοι του κράτους, αλλά βίωναν δραματικές ανισότητες στην κοινωνική καθημερινότητά τους. Αυτή η κοινωνική καθημερινότητα ήταν γεμάτη συγκρούσεις, αλλά το κράτος πρόβαλλε μια εικόνα της ως απόλυτα αρμονικού όλου. Το κράτος θεωρούσε ότι διαμόρφωνε την κοινωνία εκ των άνω, αλλά στην πρα γμ ατικότητα αυτό το ίδιο αποτελούσε προϊόν της κοινωνίας. Δεν α πέρρεε η κοινωνία α πό το κράτος· το κράτος ζούσε παρασιτικά εις βάρος της κοινωνίας. Άρα το όλο οικοδόμημα είχε κατά κάποιον τρόπο αναποδογυρίσει. Όπως το έθεσε κάποιος σχολιαστής, «η δημοκρατία και ο καπιταλισμός έχουν έρθει τα πάνω κάτω » - αντί, δηλαδή, οι πολιτικοί θεσμοί να διευθύνουν τον καπιταλισμό, τους διηύθυνε αυτός. Ο σχολιαστής είναι ο Ρόμπερτ Ράιχ, πρώην υπουργός Εργασίας των Η.Π.Α.. ο οποίος γενικά δεν έχει τη φήμη μαρξιστή. Στόχος του Μαρξ ήταν να εξαλείψει αυτό το χάσμα ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία, ανάμεσα στην πολιτική και την καθημερινή ζωή, διαλύοντας την πρώτη μέσα στη δεύτερη. Έ τσ ι αντιλαμβανόταν τη δημοκρατία. Έ π ρ επε οι άνθρωποι να ξαναπάρουν στα χέρια τους. στο επ ίπεδο της καθημερινής ζωής τους. τις εξουσίες που είχαν χάσει από το κράτος. Ο σοσιαλισμός αποτελεί την πλήρη πραγμάτω ση της δημοκρατίας, όχι την άρνησή της.


Ποιος ο λόγος τόσο πολλοί υπερασπιστές της δημοκρατίας ν ’ αντιτίθενται σ ’ αυτό το όραμα;

Αποτελεί κοινό τόπο ανάμεσα στους μαρξιστές το γεγονός ότι σήμερα η πραγματική εξουσία βρίσκεται στις τράπεζες, τις ετα ιρείες και τους οικονομικούς φορείς, οι διευθυντές των οποίων δεν έχουν εκλεγεί από κανέναν κι ωστόσο λαμβάνουν αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή εκατομμυρίω ν ανθρώπων. Σε γενικές γραμμές, η πολιτική εξουσία αποτελεί τον υπάκουο υπηρέτη των αρχόντων του σύμπαντος. Οι κυβερνήσεις τούς μαλώνουν πού και πού με καμιά Περιοριστική Εντολή Αντικοινωνικής Συμπεριφοράς-2 αν τυχόν όμως επιχειρούσαν να τους βγάλουν εκτός παιχνιδιού, θα διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο να τις χώ- σουν στη φυλακή οι ίδ ιες οι δυνάμεις ασφαλείας τους. Στην καλύτερη περίπτωση, το κράτος μπορεί να περιορίσει κάπω ς την «ανθρώπινη ζημιά» που προκαλεί το υφιστάμενο σύστημα. Το κάνει, εν μέρει γ ια ανθρωπιστικούς λόγους, εν μέρει γ ια να περισώσει την αξιοπιστία του συστήματος. Αυτό το έχουμε ονομάσει κοινωνική δημοκρατία. Το κράτος όπως το γνωρίζουμε δεν μπορεί να χειραγωγηθεί έτσι ώστε να εξυπηρετήσει σοσιαλιστικούς σκοπούς, γ ια τί στο πλαίσιό του η πολιτική είναι σε γενικές γραμμές δέσμια της οικονομίας. Ο Μαρξ γράφει, στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, πω ς δεν μπορεί απλά η εργατική τάξη να οικειοποιηθεί τον προκατασκευασμένο μηχανισμό του κράτους και να τον χρησιμοποιήσει γ ια τους δικούς της σκοπούς. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο κρατικός μηχανισμός δ ιέπετα ι από μια εγγενή προκατάληψη υπέρ της καθεστηκυίας τά

TERRY EAGLETON

ξης πραγμάτω ν. Η αναιμική, θλιβερά ενδεής εκδοχή της δημοκρατίας την οποία ενστερνίζεται βολεύει τα εκάστοτε κρατούντα αντιδημοκρατικά συμφέροντα.

Ο Μ αρξ είχε ως κύριο πρότυπο λαϊκής αυτοκυβέρνησης την Παρισινή Κομούνα του 1871, κατά τον ολιγόμηνο και πολυτάραχο βίο της οποίας οι εργάτες της γαλλικής πρωτεύουσας ανέλαβαν οι ίδιοι τα ηνία του πεπρω μένου τους. Η Κομούνα, όπως την περιγράφει ο Μαρξ στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία , αποτελούνταν α πό τοπ ικούς συμβούλους, κυρίως εργάτες, οι οποίοι εκλέγονταν μετά από λαϊκή ψηφοφορία και μπορούσαν να ανακληθούν από τους εκλογείς τους. Οι μισθοί των δημοσίων υπαλλήλων εξισώθηκαν με αυτούς των εργατών, καταργήθηκε ο στρατός και η αστυνομία τέθηκε υπό τον έλεγχο της Κομούνας, τα μέλη της οποίας ανέλαβαν όλες τις εξουσίες που προηγουμένως ασκούσε το γαλλικό κράτος. Οι κληρικοί εκτοπίστηκαν από τον δημόσιο βίο και θεσπίστηκε γενική ελεύθερη φοίτηση στα εκ πα ιδευ τικά ιδρύματα, τα οποία απαλλάχτηκαν από κάθε εκκλησιαστική και κρατική παρέμβαση. Δικαστικοί και δημόσιοι λειτουργοί εκλέγονταν ή παύονταν άμεσα από τον λαό. Η Κομούνα σκόπευε επίσης να καταργήσει την ιδιωτική ιδιοκτησία εν ονόματι της συνεργατικής παραγωγής.

«Η καθολική ψήφος, αντί να εφαρμόζετα ι κάθε τρία ή έξι χρόνια γ ια να επ ιλέγοντα ι τα μέλη της άρχουσας τάξης που δήθεν θα αντιπροσώπευαν τον λαό στο κοινοβούλιο», γράφ ει ο Μαρξ, «θα υπηρετούσε τον λαό, ο οποίος θα ήταν οργανωμένος σε κομούνες». Η Κομούνα, συνεχίζει, «αποτελούσε


ουσιαστικά μια κυβέρνηση της εργατικής τάξης ... καθώς είχε επιτέλους ανακαλυφθεί η πολιτική μορφή που θα προωθούσε την οικονομική χειραφέτηση της ερ γα σ ία ς» .3 Ο Μ αρξ κράτησε και κριτική στάση απέναντι σ ’ αυτό το ατυχές εγχείρημα (επισήμανε, παραδείγματος χάριν. ότι οι περισσότεροι συμμετέ- χοντες στην Κομούνα δεν ήταν σοσιαλιστές), ωστόσο εντόπισε σ’ αυτό πολλά στοιχεία της σοσιαλιστικής πολιτικής. Και επρόκειτο γ ια ένα εγχείρημα που είχε προκόψει α πό τη δράση της εργατικής τάξης, όχι από το κεφάλι κάποιου θεωρητικού. Γ ια μια σύντομη, συναρπαστική χρονική περίοδο, το κράτος είχε πάψει ν ’ αποτελεί δύναμη αλλοτρίωσης και είχε πάρει τη μορφή της λαϊκής αυτοκυβέρνησης.

Ο Μαρξ π ερ ιέγρα ψ ε αυτό που εγκαθιδρύθηκε εκείνους τους λίγους μήνες στο Παρίσι ως «δ ικτα τορία του προλεταριάτου» - μια φράση του που και μόνο που την ακούν οι επ ικρ ιτές του έκτοτε τους σηκώνεται η τρίχα. Αλλά με αυτή τη δυσοίωνη φράση εννοεί απλώς τη λαϊκή δημοκρατία. Δικτατορία του προλεταριάτου σήμαινε απλά ότι κυβερνούσε η πλει- οψηφία. Εν πάση περιπτώσει. η λέξη «δικτατορία» την εποχή του Μαρξ δεν είχε αναγκαστικά τη σημερινή σημασία της. Σήμαινε τη μη νόμιμη κατάλυση μιας πολιτικής δομής. Τη φράση «δ ικτατορία του προλεταριάτου» εφηύρε ο ομοϊδεάτης του Μαρξ και συνομιλητής του γύρω από θέματα πολιτικής θεωρίας Ογκύστ Μπλανκί -ένα ς άνθρωπος που είχε την εξαιρετική τιμή να φυλακίζεται από κάθε γαλλική κυβέρνηση από το 1815 μέχρι το 1880- γ ια να περι- γράψει τη διακυβέρνηση γ ια λογαριασμό του απλού

268 TERRY EAGLETON

λαού· ο Μαρξ τη χρησιμοποίησε γ ια να περιγράφει τη λαϊκή αυτοκυβέρνηση. Ο Μπλανκί εξελέγη πρόεδρος της Κομούνας του Παρισιού, αλλά αναγκαστικά δεν έπαιξε παρά διακοσμητικό ρόλο. Ως συνήθως, βρισκόταν στη φυλακή.

Μερικές φορές ο Μαρξ αναφέρεται στο κράτος ως τυφλό όργανο της άρχουσας τάξης. Ωστόσο στα ιστορικά γραπτά του δεν είναι τόσο απλουστευτικός. Το πολιτικό κράτος δεν ασχολείται αποκλειστικά με την εξυπηρέτηση των άμεσων συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης. Έ ργο του αποτελεί επίσης η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής· και π α ρ ’ όλο που αυτοί οι δύο στόχοι σε βάθος χρόνου συγκλίνουν, βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα μπορεί να υπάρξει οξεία σύγκρουση μεταξύ τους. Επιπλέον, στον καπιταλισμό το κράτος έχει μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τις τα ξικές σχέσεις α π ’ ό,τι, λόγου χάριν, στη φεουδαρχία. Ο φεουδάρχης άρχοντας κατέχει και την πολιτική και την οικονομική εξουσία, ενώ στον καπιταλισμό αυτές οι λειτουργίες συνήθως διακρίνονται. Ο βουλευτής σου συνήθως δεν είναι και εργοδότης σου. Αυτό σημαίνει ότι η φαινομενική ανεξαρτησία του καπιταλιστικού κράτους από τις ταξικές σχέσεις δεν είναι μόνο φαινομενική. Ο βαθμός αυτής της ανεξαρτησίας είναι συνάρτηση των μεταβαλλόμενων ιστορικών συνθηκών. 0 Μαρξ φαίνεται να υποστηρίζει ότι στον λεγόμενο ασιατικό τρόπο παραγωγής, ο οποίος συνεπάγεται τεράστια αρδευτικά έργα που μόνο το κράτος μπορεί να φέρει εις πέρας, η κυρίαρχη κοινωνική δύναμη είναι το ίδιο το κράτος. Οι λεγόμενοι


χυδαίοι μαρξιστές τείνουν να θεωρούν δεδομένη μια απόλυτη αντιστοιχία ανάμεσα στο κράτος και την οικονομικά κυρίαρχη κοινωνική τάξη, κάτι που ενίοτε όντως ισχύει. Σε κάποιες περιπτώσεις, η κοινωνική τάξη των κατεχόντων διευθύνει άμεσα το κράτος. Αυτό συνέβαινε με τον Τζορτζ Μ πους και την παρέα του από πετρελαιάδες. Με άλλα λόγια, ένα από τα π ιο αξιοσημείωτα επ ιτεύγμ ατα του Μ πους υπήρξε το γεγονός ότι απέδειξε την ορθότητα του χυδαίου μαρξισμού. Ο συγκεκριμένος πρόεδρος εργάστηκε, επίσης, σκληρά γ ια να δυσφημίσει όσο μπορούσε το καπιταλιστικό σύστημα, άλλο ένα γεγονός που μας κάνει ν ’ αναρωτιόμαστε μήπως στην πρα γμ ατικότητα ήταν Βορειοκορεάτης μυστικός πράκτορας.

Οι ταξικές σχέσεις, ωστόσο, είναι συνήθως πιο π ε ρίπλοκες α π ’ ό,τι υποδηλώνουν τα πεπραγμένα των κυβερνήσεων Μπους. (Στην πραγματικότητα, σχεδόν τα πάντα που αφορούν την ανθρώπινη ύπαρξη είναι πιο περίπλοκα α π ’ ό.τι υποδηλώνουν τα πεπραγμένα των εν λόγω κυβερνήσεων.) Τπάρχουν περίοδοι, π α ραδείγματος χάριν, κατά τις οποίες μία κοινωνική τάξη κυβερνάει γ ια λογαριασμό μ ίας άλλης. Στην Αγγλία του δέκατου ένατου αιώνα, όπως επισήμανε ο Μαρξ, η πολιτική εξουσία βρισκόταν ακόμη στα χέρια της αριστοκρατίας των Ουίγων, ενώ στην οικονομία κυριαρχούσε ολοένα και περισσότερο η βιομηχανική μεσαία τάξη, με την πρώτη να αντιπροσωπεύει σε γενικές γραμμές τα συμφέροντα της δεύτερης. Ο Μαρξ υποστήριξε επ ίσης ότι ο Ναπολέων Βο- ναπάρτης κυβερνούσε τη Γαλλία προς όφελος των συμφερόντων του οικονομικού καπιταλισμού, ενώ

270 TERRY EAGLETON

αυτοπροβαλλόταν ως εκφραστής των μικροκαλλιερ- γητών αγροτών. Παρομοίως, οι Ναζί κυβερνούσαν προς όφελος των συμφερόντων του υψηλού κ α π ιταλισμού, αλλά πρόβαλλαν μια ιδεολογία που είχε απήχηση στην κατώτερη μεσαία τάξη. Μ πορούσαν έτσι να εκτοξεύουν μύδρους κατά των παρασίτων της ανώτερης τάξης και των αργόσχολων πλουσίων και να δίνουν στους πολιτικά απερ ίσκεπτους την εντύπωση αυθεντικών ριζοσπαστών. Πάντως η εν λόγω εντύπωση δεν ήταν τελείως εσφαλμένη. Πράγματι ο φασισμός αποτελεί μορφή ριζοσπαστισμού: απορρίπτει τον φιλελεύθερο μεσοαστικό πολιτισμό. Απλώς πρόκειται γ ια δεξιό και όχι αριστερό ριζοσπαστισμό.

Ο Μαρξ, αντίθετα με πολλούς φιλελεύθερους, δεν ήταν αλλεργικός στην εξουσία καθαυτή. Δεν συμφέρει και τόσο όσους δεν διαθέτουν εξουσία η γενική απαξίωσή της, πολλώ μάλλον όταν απαξιώ νεται από εκείνους που τη δ ιαθέτουν και με το π αραπάνω . Είναι πρά γμ ατι ατυχές το ότι σε κάποιους η λέξη «εξουσία» ηχεί πάντοτε αρνητικά. Άλλο η εξουσία στην υπηρεσία της ανθρώπινης χειραφέτησης και άλλο η τυραννία. Το σύνθημα «Ο λαός στην εξουσία!» είναι πολύ π ιο ουσιαστικό α πό την κραυγή «Κάτω η εξουσία!». Πάντως μια τέτοια εξουσία θα ήταν αληθινά χειραφετική εφόσον θα κατάφερνε να μεταμορφώσει όχι απλώς το πολιτικό σκηνικό αλλά και το ίδιο το νόημα της εξουσίας. Ο σοσιαλισμός δεν συνεπάγεται την αντικατάσταση μιας κυρίαρχης ομάδας με μ ια άλλη. Αναφερόμενος ο Μαρξ στην Κομούνα του Παρισιού, παρατηρεί ότι «δεν επρό-


κειτο γ ια επανάσταση που στόχευε να μεταφέρει το κράτος από τη μ ία ομάδα της άρχουσας τάξης σε μία άλλη, αλλά γ ια Επανάσταση που είχε στόχο να συντρίψει τον ίδιο τον μηχανισμό της ταξικής κυριαρχίας».4

Ο σοσιαλισμός συνεπάγετα ι ακριβώς μ ια μ ετα βολή της έννοιας της κυριαρχίας. Η σημασία της λέξης «εξουσία» στο σημερινό Λονδίνο δεν συγγενεύει π αρά ελάχιστα με τη σημασία της στο Παρίσι του 1871. Η πιο γόνιμη μορφή εξουσίας είναι η εξουσία που έχει κάποιος επάνω στον εαυτό του, και δη μοκρατία σημαίνει συλλογική εκπλήρωση αυτής της δυνατότητας. Ο Διαφωτισμός υποστήριξε π ά γ ια τη θέση ότι η μοναδική μορφή κυριαρχίας που αξίζει την υποταγή μας είναι αυτή την οποία έχουμε δη μιουργήσει εμείς οι ίδιοι. Μια τέτο ια αυτοδιάθεση συνιστά το πλέον ουσιαστικό νόημα της ελευθερίας. Τα ανθρώπινα όντα ενίοτε καταχρώνται ή ευτελίζουν την ελευθερία τους, ωστόσο αυτή αποτελεί ουσ ια στικό κομμάτι της ανθρώπινης φύσης τους. Μερικές φορές η άσκησή της τα οδηγεί σε π α ρ ά το λμ ες ή απερίσκεπτες αποφάσεις - αποφάσεις που κάλλιστα δεν θα έπαιρνε ένας ευφυής δικτάτορας ή μονάρχης. Αν όμως αυτές οι αποφ άσεις δεν είναι διχές τους αποφάσεις, κατά πάσα πιθανότητα θα υστερούν ως έναν βαθμό σε σημασία και αυθεντικότητα, όση σύνεση κι αν τις χαρακτηρίζει.

Άρα η εξουσία επιβιώνει, από το καπιταλιστικό παρόν στο σοσιαλιστικό μέλλον - αλλά όχι με την ίδια μορφή. Η ίδια η ιδέα της εξουσίας υπόκειτα ι σε επαναστατική αλλαγή. Το ίδιο ισχύει και όσον

272 TERRY EAGLETON

αφορά το κράτος. Τπό μία έννοια της λέξης «κράτος», η φράση «κρατικός σοσιαλισμός» είναι τόσο οξύμωρη όσο η φράση «οι επιστημολογικές θεωρίες του Τάιγκερ Γουντς».5 Τπό μία άλλη έννοια, ωστόσο, ο όρος έχει κάποια ουσιαστική ισχύ. Κατά τον Μαρξ, στον σοσιαλισμό εξακολουθεί να υπάρχει κράτος· μόνο πέρα από τον σοσιαλισμό, στον κομουνισμό, το καταναγκαστικό κράτος θα δώσει τη θέση του σε ένα διαχειριστικό σώμα. Δεν πρόκειται όμως γ ια ένα κράτος που θα αναγνωρίζαμε εύκολα ως τέτοιο. Ας φανταστούμε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο αυτοκυβερ- νώμενων κοινοτήτων, το οποίο ρυθμίζεται ελαστικά από μια δημοκρατικά εκλεγμένη κεντρική διοίκηση, και κάποιον να μας ανακοινώνει: «Ιδού το κράτος!», ενώ εμείς περιμένουμε κάτι πολύ πιο επιβλητικό και μνημειώδες - κάτι, φερ’ ειπείν, που να παραπέμπει στο Γουεστμίνστερ, τη Γουάιτχολ6 και τον μυστηρι- ακά αινιγματικό πρίγκ ιπα Άντριου.

Η διαφωνία του Μαρξ με τους αναρχικούς αφορούσε εν μέρει την αντικειμενική σπουδαιότητα της εξουσίας. Αποτελεί η εξουσία το πλέον κεφαλαιώδες ζήτημα; Ο Μ αρξ θεωρούσε πω ς όχι. Κ ατά τη γνώμη του, η πολιτική εξουσία π ρέπε ι να τίθετα ι σ ’ ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο και να εξετάζετα ι ως προς τα υλικά συμφέροντα που υπηρετεί και που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα της. 0 Μαρξ κατέκρινε μεν τους συντηρητικούς, οι οποίοι εξι- δανίκευαν το κράτος, αλλά δεν ανεχόταν και τους αναρχικούς, οι οποίοι υπερεκτιμούσαν τη σπουδαιό- τητά του. Ο Μαρξ αρνείται να «πραγμοποιήσει» την εξουσία, δηλαδή να την αποκόψει από το κοινωνικό


πλαίσιό της και να την εκλάβει ως κάτι αυτοτελές. Και αναμφίβολα αυτό αποτελεί ένα από τα μ εγαλύτερα προτερήματα του έργου του. Ωστόσο το εν λόγω προτέρημα συνοδεύεται, όπως συμβαίνει συνήθως, α πό ένα ορισμένο τυφλό σημείο. 0 Μαρξ παραβλέπει αναφορικά με την εξουσία αυτό που οι συμπατριώ τες του Νίτσε και Φρόυντ αναγνώρισαν μ ’ εντυπωσιακά διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί μεν η εξουσία να μην είναι αυτοτελής, αλλά χαρακτηρίζεται από μια ροπή προς την απόλαυση και ανάπτυξη της κυριαρχίας ως αυτοσκοπού - αρέσκεται ν ’ ασκεί τη δύναμή της χωρίς συγκεκριμένο στόχο και πάντοτε υπερβαίνει τους πρακτικούς, δεδηλωμένους σκοπούς της. Το αναγνωρίζει και ο Σαίξπηρ αυτό, όπως φανερώνει η σχέση μεταξύ του Πρόσπερο και του Αριελ στην Τρικυμία. Ο Άριελ υπηρετεί υπάκουα τον Πρόσπερο, αλλά επιζητεί ν ’ απαλλαγεί α π ’ αυτή την κυριαρχία και απλά να κάνει το δικό του. Ε π ιδιώκει με σκανταλιάρικη διάθεση να χαρεί τις μ αγικές δυνάμεις του απλά ως αυτοσκοπό, αντί να υπηρετεί μ ’ αυτές τα σχέδια του αφέντη του. Η όποια εργαλειακή θεώρηση της εξουσίας παραβλέπει αυτό το ουσιώδες χαρακτηριστικό της κι έτσι αποτυγχάνει ενδεχομένως να κατανοήσει την εξαιρετικά πειθανα- γκαστική έλξη που ασκεί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ

Τα πιο ενδιαφέροντα ριζοσπαστικά κινήματα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών έχουν όλα προκύφει ανεξάρτητα από τον μαρξισμό. Ο φεμινισμός. ο περιβαλλοντισμός. οι πολιτικές για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων και των μειονοτήτων. το κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων. η αντιπαγκοσμιοποίηση. το κίνημα της ειρήνης, όλα αυτά έχουν πλέον πάρει τη σκυτάλη από μια απηρχαιωμένη προσήλωση στην ταξική πάλη και αντιπροσωπεύουν νέες μορφές πολιτικού ακτιβισμού, οι οποίες έχουν αφήσει οριστικά πίσω τον μαρξισμό. Η συμβολή του σ' αυτά έχει μικρό ειδικό βάρος και είναι σχεδόν αμελητέα. Εξακολουθεί βέβαια να υπάρχει πολιτική αριστερά, η οποία ωστόσο αντιπροσωπεύει έναν μεταταξικό. μεταβιομηχανικό κόσμο.

Έ να α πό τα π ιο ακμαία νέα πολιτικά ρεύματα είναι γνωστό ως αντικαπιταλιστικό κίνημα, άρα δεν

276 TERRY EAGLETON

μπορούμε να μιλήσουμε γ ια κάποια αποφασιστική ρήξη με τον μαρξισμό. Όσο κριτικά και αν στρέφεται αυτό το κίνημα εναντίον των μαρξιστικών ιδεών, η μετάβαση από τον μαρξισμό στον αντικαπιταλισμό δεν σηματοδοτεί καμιά ριζική μεταστροφή. Μάλιστα. οι σχέσεις του μαρξισμού με άλλα ριζοσπαστικά ρεύματα έχουν αποβεί εν πολλοίς υπέρ του. Ας π ά ρουμε. παραδείγματος χάριν. τις σχέσεις του με το κίνημα γ ια τα δ ικαιώ ματα των γυναικών. Σίγουρα αυτές οι σχέσεις υπήρξαν από καιρού εις καιρόν τεταμένες. Ορισμένοι άρρενες μαρξιστές παραμέρισαν περιφρονητικά το όλο ζήτημα της σεξουαλικότητας ή επιδίωξαν να οικειοποιηθούν τις φεμινιστικές πολιτικές γ ια τους δικούς τους σκοπούς. Μεγάλο μέρος της μαρξιστικής παράδοσης στην καλύτερη περίπτωση αγνοεί αυτάρεσκα το ζήτημα των διακρίσεων ανάμεσα στα φύλα. και στη χειρότερη είναι αποκρου- στικά πατριαρχικό. Ωστόσο δεν υπάρχει μόνο αυτή η πλευρά, όπως αρέσκονταν να πιστεύουν κάποιοι «αυτονομιστές» φεμινιστές των δεκαετιών του 1970 και του 1980 γ ια να εξυπηρετήσουν τα συμφέρο- ντά τους. Πολλοί άρρενες μαρξιστές έχουν πάρει δ ιαχρονικά μαθήματα από τον φεμινισμό, τόσο σε προσωπικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Κι ο μαρξισμός με τη σειρά του έχει συνεισφέρει τα μάλα στη φεμινιστική σκέψη και πράξη.

Πριν α πό μ ερικές δ εκα ετίες , όταν ο δ ιάλογος ανάμεσα στον μαρξισμό και τον φεμ ινισμό βρισκόταν στο αποκορύφω μά του, τέθηκε σημαντικός αριθμός ερωτημάτων ζωτικής σημασίας:1 Ποια ήταν η μαρξιστική άποψη επάνω στην οικιακή εργασία,


την οποία ο ίδιος ο Μαρξ είχε εν πολλοίς αγνοήσει; Συγκροτούσαν άραγε οι γυναίκες κοινωνική τάξη υπό τη μαρξιστική έννοια του όρου; Πώς μπορούσε μ ια θεωρία που κατά κύριο λόγο προσανατολιζόταν στη βιομηχανική παραγω γή να κατανοήσει τα ζητήματα της ανατροφής των παιδ ιώ ν, της κ α τα νάλωσης, της σεξουαλικότητας, της ο ικογένειας; Κ ατείχε ά ραγε η ο ικογένεια κεντρική θέση στην καπ ιταλιστική κοινωνία ή μήπω ς ο καπ ιταλισμός θα μπορούσε ανάλογα με το συμφέρον του ακόμη και να μαντρώσει τους ανθρώπους σε κοινοτικούς στρατώ νες χω ρίς αυτό να του κοστίσει; (Σ ’ ένα σημείο του Κομουνιστικού Μ ανιφέστου, ο Μ αρξ επ ιτ ίθ ετα ι στη μεσοταξική ο ικογένεια , θέση την οποία ο γυναικάς Φρίντριχ Έ νγκελς, αδημονώντας να επ ιτύχε ι μια δ ιαλεκτική ενότητα θεω ρίας και πράξης, έσπευσε να εφαρμόσει με ζήλο στην ιδιω τική του ζωή.) Μ πορούσαν ά ραγε οι γυνα ίκες να ελευθερωθούν χωρίς να ανατραπεί η ταξική κοινωνία; Πώς σχετίζονταν καπ ιταλισμός και π α τρ ια ρ χία, δεδομένης της πολύ π ιο μακρόχρονης ιστορίας της δεύτερης σε σύγκριση με τον πρώτο; Ορισμένοι μαρξιστές φεμινιστές υποστήριξαν ότι η καταπίεση των γυναικώ ν θα σταματούσε μόνο με την πτώση του καπιταλισμού . Άλλοι, ίσως π ιο εύλογα, ισχυρίστηκαν ότι ο καπιταλισμός θα μπορούσε να εξα λείψει αυτή τη μορφή καταπίεσης και να επιβιώσει. Σύμφωνα με τη θεωρία τους, ο καπ ιταλισμός δεν οδηγεί νομοτελειακά στην υποταγή των γυναικών. Στην πράξη, ωστόσο, πατριαρχία και ταξική κοινωνία είναι τόσο αλληλένδετες ιστορικά, ώστε πολύ

278 TERRY EAGLETON

δύσκολα η ανατροπή της μ ίας δεν θα κλόνιζε συθέμελα την άλλη.

Ως επ ί το πλείστον, ο Μαρξ δεν διαχω ρίζει τα φύλα - στάση που μερικές φορές εξηγείται από το γεγονός ότι από ορισμένες απόψ εις ούτε ο κα π ιτα λισμός το κάνει. Έχουμε ήδη σημειώσει τη σχετική αδιαφορία του καπιταλιστικού συστήματος γ ια το φύλο, την εθνικότητα, την κοινωνική προέλευση κτλ.. αφού το κύριο μέλημά του είναι να εκμεταλλεύεται τους ανθρώπους ή να τους πουλάει τα εμπορεύματά του. Ωστόσο ο μαρξικός εργάτης ήταν πάντοτε άρρε- νας, όχι τόσο λόγω της φύσης του καπιταλισμού, όσο για τί ο Μαρξ ήταν εμποτισμένος με την παλιομοδίτικη, πατριαρχική νοοτροπία της βικτοριανής εποχής. Παρ’ όλα αυτά, αποδίδει πρωταρχική σημασία στις σχέσεις που συνδέονται με τη σεξουαλική αναπαραγωγή, και μάλιστα στη Γερμανική ιδεολογία υποστηρίζει ότι η οικογένεια αποτελεί τη μοναδική κοινωνική σχέση του ατόμου στα πρώ τα χρόνια της ζωής του. Όσον αφορά την παραγω γή της ίδιας της ζωής -« τό σ ο της ατομικής μέσω της εργασίας, όσο και κα ινούριας ζωής μέσω της τεκνοπο ιίας»-, ο Μαρξ θεωρεί στενά συνυφασμένες μεταξύ τους τις δύο μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις της σεξουαλικής και της υλικής παραγω γής, χωρίς τις οποίες, είτε τη μία είτε την άλλη, η ανθρώπινη ιστορία θα σταματούσε άμεσα. Οι άνθρωποι παράγουν κατεξοχήν άλλους ανθρώπους και, κάνοντάς το, παράγουν και την εργατική δύναμη την οποία χρειάζεται γ ια να συντηρηθεί οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα. Η σεξουαλική και η υλική αναπαραγω γή έχουν η καθεμιά τη δική


της ξεχωριστή ιστορία, αλλά και οι δυο χαρακτηρίζονταν ανέκαθεν από συγκρούσεις και αδικία , και τα θύματα είτε της μίας είτε της άλλης έχουν κοινό συμφέρον τους την πολιτική χειραφέτηση.

Ο Ένγκελς, ο οποίος αποδείκνυε έμπρακτα τόσο τη σεξουαλική όσο και την πολιτική αλληλεγγύη του προς το προλεταριάτο διατηρώ ντας ερωμένη από την εργατική τάξη, θεωρούσε τη χειραφέτηση των γυναικών αδιαχώριστη από την ανατροπή της ταξικής κοινωνίας. (Αν κρίνουμε από το γεγονός ότι η ερωμένη του ήταν και Ιρλανδή, το συγγραφικό έτερον ήμισυ του Μαρξ είχε προφανώς την ευαισθησία να προσθέσει και μια αντιαποικιοκρατική διάσταση στην ερωτική ζωή του.) Το έργο του Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του κρά τους αποτελεί μ ια εντυπω σιακή π ρα γμ α τε ία κοινωνικής ανθρωπολογίας, γεμάτη ατέλειες αλλά και μεστή καλών προθέσεων, η οποία, ενώ δεν αμ φισβητεί ποτέ τον παραδοσιακό καταμερισμό της εργασ ίας βάσει του φύλου, θεωρεί την καταπίεση των γυναικών από τους άντρες «την πρώτη ταξική υποταγή». Οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν εξίσου σπουδαίο το λεγόμενο γυναικείο ζήτημα: η εξέγερση του 1917, που ανέτρεψε τον τσάρο, ξεκίνησε με μαζικές διαδηλώσεις τη Διεθνή Ημέρα των Γυναικών. Όταν το κόμμα των μπολσεβίκων κατέλαβε την εξουσία, έδωσε υψηλή πολιτική προτεραιότητα στην ισότητα των φύλων και ίδρυσε μια Διεθνή Γραμματεία Γυναι- κών. Με τη σειρά της αυτή η Γ ραμματεία συγκάλεσε το Α' Διεθνές Συνέδριο Εργαζόμενων Γυναικών, στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι από είκοσι χώρες

TERRY EAGLETON

και του οποίου η έκκληση «Προς τ ις εργαζόμενες γυναίκες του κόσμου» συνέδεε στενά μεταξύ τους τον στόχο του κομουνισμού και τον στόχο της χειραφέτησης των γυναικών.

«Μ έχρι την άνοδο των γυναικε ίω ν κινημάτων στη δεκαετία του 1960». γράφει ο Ρόμπερτ Τζ. Κ. Γιανγκ, «είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι μόνο οι άντρες από τις σοσιαλιστικές και κομουνιστικές π α ρ ατάξεις ήταν αυτοί που θεώρησαν το ζήτημα της γυναικείας ισότητας ως αναπόσπαστο στοιχείο των άλλων μορφών πολιτικής απελευθέρωσης».2 Στις αρχές του εικοστού αιώνα, μόνο στους κόλπους του κομουνιστικού κινήματος εγειρόταν και συζητιόταν συστηματικά το ζήτημα του φύλου, αλλά και τα ζητήματα του εθνικισμού και της αποικιοκρατίας. «Ο κομουνισμός», συνεχίζει ο Γιανγκ, «ήταν το πρώτο και το μόνο πολιτικό πρόγραμμα που αναγνώρισε τη σχέση αλληλεξάρτησης αυτών των διαφορετικών μορφών κυριαρχίας και εκμετάλλευσης [κοινωνική τάξη, φύλο και α ποικιοκρατία] και την ανάγκη να κα- ταργηθούν όλες, ως θεμελιώδη προϋπόθεση ώστε να γίνει πραγματικότητα η απελευθέρωση α π ’ όλες».3 Οι περισσότερες επονομαζόμενες σοσιαλιστικές κοινωνίες προσπάθησαν να μεριμνήσουν ουσιαστικά γ ια τα δ ικαιώματα των γυναικών, και πολλές α π ’ αυτές αντιμετώπισαν το «γυναικείο ζήτημα» με αξιέπαινη σοβαρότητα πολύ πριν η Δύση αρχίσει καν να το παίρνει ζεστά. Όσον αφορά τις πρακτικές επιδόσεις του σχετικά με το ζήτημα του φύλου και της σεξουαλικότητας, ο κομουνισμός αποδείχτηκε σοβαρά ελαττωματικός· δεν παύει, όμως, όπως έχει υποστηρίξει


η Μισέλ Μπάρρετ, να ισχύει το γεγονός ότι «εκτός α πό την καθαυτό φεμινιστική σκέψη, δεν υπάρχει καμία παράδοση κριτικής ανάλυσης της καταπίεσης των γυναικών αντάξια της οξυδερκούς μελέτης του ζητήματος από πληθώρα μαρξιστών διανοητών».4

Ο μαρξισμός δεν έχει υπάρξει μόνο σταθερός υπέρ- μαχος των γυναικείων δικαιωμάτων, αλλά και ο πιο ένθερμος υποστηρικτής των ανά τον κόσμο αντια- ποικιοκρατικώ ν κινημάτων. Μ άλιστα, κα θ ’ όλο το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα τα ενέπνεε σχεδόν κ α τ’ αποκλειστικότητα. Οι μαρξιστές λοιπόν π ρω τοστάτησαν στους τρεις σπουδαιότερους πολιτικούς αγώνες της σύγχρονης εποχής: την αντίσταση στην α ποικιοκρατία, τη χειραφέτηση των γυναικώ ν και τη μάχη κατά του φασισμού. Ο μαρξισμός αποτέ- λεσε την αναπόφευκτη αφετηρία γ ια τους περισσότερους διανοητές από την πρώτη γενιά σπουδαίων θεωρητικών των αντιαποικιοκρατικών πολέμων. Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, ουσιαστικά οι μοναδικοί άνθρωποι που διακήρυσσαν τη φυλετική ισότητα ήταν κομουνιστές. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του ο αφρικανικός εθνικισμός μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, α πό τον Νκρούμαχ και τον Φανόν κι εξής, βασίστηκε σε κάποια εκδοχή του μαρξισμού ή του σοσιαλισμού. Η πλειονότητα των κομουνιστικών κομμάτων στην Ασία ήταν επίσης εθνικιστικά. Ό πως γράφει ο Τζουλς Τάουνσεντ:

Ενώ στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες [της δεκαετίας του 1960] οι εργατικές τάξεις, με φω

282 TERRY EAGLETON

τεινή εξαίρεση τη γαλλική και την ιταλική, έδειχναν να βρίσκονται σε σχετική νάρκη, αγρότες και διανοούμενοι της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής έκαναν από κοινού επαναστάσεις, ή δημιουργούσαν κοινωνίες, εν ονόματι του σοσιαλισμού. Στην Ασία γεννήθηκε η Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο στην Κίνα το 1966 και η αντίσταση των Βιετκόνγκ του Χο Τσι Μινχ κατά των Αμερικανών στο Βιετνάμ· στην Αφρική, τα σοσιαλιστικά και χει- ραφετικά οράματα του Νιερέρε στην Τανζανία, του Νκρούμαχ στην Γκάνα, του Καμπράλ στη Γουινέα- Μπισσάου και του Φραντς Φανόν στην Αλγερία· στη Λατινική Αμερική, η Κουβανική Επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο και του Τσε Γκεβάρα.5

Από τη Μ αλαισία μέχρι την Καραϊβική και από την Ιρλανδία μέχρι την Αλγερία, ο επαναστατικός εθνικισμός υποχρέωσε τον μαρξισμό να σκεφτεί εκ νέου τον εαυτό του. Παράλληλα, ο μαρξισμός επ ιδίωξε να προσφέρει στα απελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου κάτι πολύ π ιο εποικοδομητικό από την αντικατάσταση μιας αλλοδαπής καπιταλιστικής εξουσίας με μια εγχώρια. Είδε επίσης πέρα από το φετίχ του έθνους, προβάλλοντας ένα πιο δι- εθνιστικό όραμα. 0 μαρξισμός υποστήριξε μεν τα εθνικά απελευθερω τικά κινήματα στον αποκαλού- μενο Τρίτο Κόσμο, αλλά δεν έπαψ ε να επιμένει ότι αυτά θα έπρεπε να υιοθετήσουν διεθνιστικό-σοσιαλι- στικό και όχι εθνικιστικό-καπιταλιστικό προσανατολισμό. Η επιμονή του ως επί το πλείστον δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος γ ια να καρποφορήσει.


Με το που ανέλαβαν την εξουσία οι μπολσεβίκοι διακήρυξαν το δικαίω μα των αποικιοκρατούμενων λαών στην αυτοδιάθεση. Το παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα έκανε εν συνεχεία τεράστιες προσπάθειες γ ια να προωθήσει την πρακτική εφαρμογή αυτού του ιδεώδους. Ο Λένιν, παρά την κριτική στάση του απέναντι στον εθνικισμό, υπήρξε ο πρώ τος σημαντικός θεωρητικός της πολιτικής που αντιλήφθηκε τη σημασία των εθνικών απελευθερωτικών κινημάτων. Επέμενε, επίσης, σε π είσμα του ρομαντικού εθνικισμού. ότι η εθνική απελευθέρωση ήταν υπόθεση ριζοσπαστικής δημοκρατίας, όχι σοβινιστικής νοοτροπίας. Έτσι, ο μαρξισμός είχε τη μοναδική δύναμη να συνδυάσει το αντιαποικιοκρατικό πνεύμα με την κριτική της εθνικιστικής ιδεολογίας. Ό πω ς σχολιάζει ο Κέβιν Αντερσον. «περισσότερο από τρεις δεκαετίες πριν η Ινδία κερδίσει την ανεξαρτησία της και περισσότερο α πό τέσσερις δεκα ετίες πριν τα αφρικανικά απελευθερω τικά κινήματα έρθουν στο προσκήνιο στις αρχές της δεκα ετία ς του 1960. [ο Λένιν] είχε ήδη διατυπώσει τη θεωρία του γύρω από τα αντιιμπεριαλιστικά εθνικά κινήματα ως βασικό παρά γοντα της παγκόσμιας πολιτικής» .6 «Όλα τα κομουνιστικά κόμματα», έγραφ ε ο Λένιν το 1920. «οφείλουν να παράσχουν άμεσα βοήθεια στα επ α ναστατικά κινήματα των εξαρτώμενων και αδικημένων ή αποικιοκρατούμενων εθνών και εθνοτήτων (πα ραδείγμ ατος χάριν, της Ιρλανδίας, των Α μερικανών νέγρων κτλ.)» .7 Ο ίδιος καταπολέμησε αυτό που αποκαλούσε «μεγάλο ρωσικό σοβινισμό» στους κόλπους του σοβιετικού κομουνιστικού κόμματος.

284 TERRY EAGLETON

μια στάση που δεν τον εμπόδισε να προσυπογράψει αποφασ ιστικά την προσάρτηση της Ουκρανίας και αργότερα τη διά της βίας αφομοίωση της Γεωργίας. Ορισμένοι άλλοι μπολσεβίκοι, συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι και της Ρόζας Λούξεμπουργκ, επέδειξαν μεγάλη εχθρικότητα απέναντι στον εθνικισμό.

Ο ίδιος ο Μαρξ ήταν κάπως πιο αμφίθυμος όσον αφορά την αντιαποικιοκρατική πολιτική. Στις αρχές της σταδιοδρομίας του, υποστήριζε μόνο τους αντια- ποικιοκρατικούς αγώνες που είχαν την προοπτική να υπηρετήσουν τον στόχο της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ορισμένα έθνη, δήλωνε προκλητικά, είναι «μη ιστορικά» και καταδικασμένα να εξαφανιστούν. Με μια ευρωκεντρική, και κεντροευρωπαϊκή, μονοκοντυ- λιά. δ ιέγραφε υπεροπτικά κάθε ιστορική προοπτική Τσέχων, Σλοβένων, Δαλματών, Ρουμάνων, Κροατών, Σέρβων, Μοραβών, Ουκρανών και άλλων. Κ άποια στιγμή ο Ένγκελς υποστήριζε ένθερμα τον αποικισμό της Αλγερίας και την κατάκτηση του Μεξικού από τις Η.Π.Α., ο δε Μαρξ έτρεφε ελάχιστο σεβασμό γ ια τον μεγάλο Λατινοαμερικανό απελευθερωτή Σιμόν Μπολιβάρ. Η Ινδία, σημειώνει, δεν έχει να καυχιέται για καμία δική της ιστορία, και η υποδούλωσή της από τους Βρετανούς δημιούργησε παρεμπιπτόντω ς τις συνθήκες γ ια μια σοσιαλιστική επανάσταση στην υποήπειρο. Πρόκειται σίγουρα γ ια μια άποψη που δεν θα σου εξασφάλιζε ακριβώς το άριστα σε κανένα μάθημα μεταποικιακώ ν σπουδών, α πό το Καντέρ- μπουρι μέχρι την Καλιφόρνια.

Ο Μαρξ δεν υιοθετεί θετική στάση απέναντι στην αποικιοκρατία επειδή αρέσκεται στην προοπτική ένα


έθνος να ποδοπατάει ένα άλλο. Η στάση του οφείλε- ται στο ότι συνδέει αυτού του είδους την καταπίεση, την οποία θεωρούσε αισχρή και ατιμωτική, με την άφιξη της καπιταλιστικής νεωτερικότητας στον «μη ανεπτυγμένο» κόσμο. Η τελευταία, με τη σειρά της, όπως το έβλεπε ο Μαρξ. δεν συνεπαγόταν απλώ ς ορισμένα πλεονεκτήματα γ ι ’ αυτόν τον κόσμο, αλλά και προετο ίμαζε το έδαφος γ ια τον σοσιαλισμό. Έ χουμε ήδη αναφερθεί στα υπέρ και τα κατά μιας τέτοιας «τελεολογικής» σκέψης.

Η άποψη ότι η αποικιοκρατία μπορεί να έχει και τις προοδευτικές όψεις της κάθεται στον λαιμό των περισσότερων μεταποικιακώ ν συγγραφέων, καθώς φοβούνται ότι αν ομολογούσαν κάτι τόσο μη ορθό πολιτικά θα ήταν σαν να ενέκριναν τον ρατσισμό και τον εθνοκεντρισμό. Ωστόσο οι Ινδοί και οι Ιρλανδοί, λόγου χάριν, ιστορικοί τη θεωρούν κοινό τόπο.8 Πώς θα μπορούσε ένα τέτοιο τρομερά πολυσύνθετο φ α ινόμενο σαν την αποικιοκρατία, το οποίο καλύπτει ευρύ φάσμα γεωγραφικών περιοχών και ιστορικών περιόδων, να μην έχει π α ρ α γά γει ούτε ένα θετικό αποτέλεσμα; Στην Ιρλανδία του δέκατου ένατου α ιώνα, η βρετανική κυριαρχία έφερε λιμό, βία, ανέχεια, φυλετικές δ ιακρίσεις και θρησκευτική καταπίεση. Έ φερε όμως εν πολλοίς και την παιδεία , τη γλώσσα, την (περιορισμένη) δημοκρατία, την τεχνολογία, τις επικοινωνίες και τους πολιτικούς θεσμούς που επ έτρεψαν στο εθνικιστικό κίνημα να οργανωθεί και τελικά να καταλάβει την εξουσία. Όλα αυτά τα αγαθά ήταν πολύτιμα καθαυτά και συνέβαλαν και σ ’ έναν πολύ σημαντικό πολιτικό σκοπό.

286 TERRY EAGLETON

Ενώ πολλοί Ιρλανδοί επιθυμούσαν διακαώς πρόσβαση στη σύγχρονη εποχή μέσω της εκμάθησης της αγγλικής γλώσσας, μερικοί Ρομαντικοί της ανώτερης τάξης της Ιρλανδίας προσπαθούσαν να επιβάλουν στους συμπατριώ τες τους την αποκλειστική χρήση της μητρικής τους γλώσσας. Την ίδια προκατάληψη συναντάμε σήμερα σε ορισμένους μεταποικιακούς συγγραφείς, κατά τη γνώμη των οποίων η κ α π ιτα λιστική νεωτερικότητα αποτελεί πλήρη καταστροφή. Ωστόσο πολλοί μεταποικιακοί λαοί, τους σκοπούς των οποίων υπερασπίζονται οι εν λόγω συγγραφείς, δεν συμμερίζονται αυτή τη γνώμη. Θα ήταν φυσικά προτιμότερο οι Ιρλανδοί να είχαν προχωρήσει στον εκδημοκρατισμό (και τελικά στην ευημερία) με κάποιον λιγότερο τραυματικό τρόπο. Δεν έπρεπε ποτέ να είχαν υποβληθεί στην ταπείνωση της αποικιοκρατίας. Από ορισμένες ωστόσο πλευρές, εντέλει ωφελήθηκαν.

Ο Μαρξ λοιπόν έβλεπε κα ι κά πο ια «π ρο ο δευτικά» στοιχεία στην αποικιοκρατία. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να αποκηρύξει τη «βαρβαρότητα» της αποικιοκρατικής εξουσίας στην Ινδία και αλλού ή να επευφημήσει τη μεγάλη Ινδική Επανάσταση του 1857. Οι υποτιθέμενες αγριότητες των επαναστατών του 1857, σχολίασε, δεν αποτελούσαν παρά αυτόματο αντανακλαστικό στις ωμότητες και την αρπακτική συμπεριφορά των Βρετανών. Ο βρετανικός ιμπεριαλισμός δεν εισήγαγε στην Ινδία μια ήπια εκπολιτιστική διεργασία αλλά «μια υπέρμετρα τραυματική δ ιερ γα σ ία» .9 Στην Ινδία αποκαλύφθηκε «η βαθιά υποκρισία και η έμφυτη βαρβαρότητα του καπιταλιστικού πολιτισμού», ο οποίος στην πατρ ίδα του φο


ρούσε ένα ευγενικό προσωπείο, αλλά στο εξωτερικό έδειχνε το πραγματικό του πρόσω πο.10 Μάλιστα, ο Αγιάζ Άχμαντ ισχυρίζεται ότι κανένας σημαντικός Ινδός μεταρρυθμιστής του δέκατου ένατου αιώ να δεν πήρε τόσο ξεκάθαρη θέση επάνω στο ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας της Ινδίας όσο ο Μαρξ."

Ο Μαρξ αποκήρυξε επίσης την πρώιμη θέση του σχετικά με την κατάκτηση του Μεξικού, όπως έκανε και ο Έ νγκελς με τη δική του θέση σχετικά με τη απαλλοτρίωση της Αλγερίας από τη Γαλλία. Η γαλλική αποικιοκρατία, συλλογιζόταν αργότερα με π ικρία ο τελευταίος, δεν είχε επ ιφ έρει τίποτε άλλο παρά αιματοχυσία, λεηλασία και τη βίαιη επιβολή της «αδιάντροπης αλαζονείας» των αποίκων στους αυτόχθονες, οι οποίοι θεωρούνταν άνθρωποι «δευ- τέρας διαλογής». Μόνο ένα επαναστατικό κίνημα, υποστήριξε ο Ένγκελς, θα διόρθωνε την κατάσταση. Ο Μαρξ υπερασπίστηκε το κινεζικό εθνικό απελευθερωτικό κίνημα της εποχής του ενάντια σ’ αυτούς που ονόμαζε «αποικιοκράτες πολιτισμο-κάπηλους». Με άλλα λόγια, επανόρθωνε τον προγενέστερο σοβινισμό του υποστηρίζοντας τους απελευθερωτικούς αγώ νες των αποικιοκρατούμενων εθνών, είτε αυτά ήταν «μη ιστορικά» είτε όχι. Όντας ο Μαρξ βέβαιος ότι όποιο έθνος καταπιέζει κάποιο άλλο σφυρηλατεί τις δικές του μελλοντικές αλυσίδες, έβλεπε την ιρλανδική ανεξαρτησία ως α ναγκα ία προϋπόθεση της σοσιαλιστικής επανάστασης στην Αγγλία. Η σύγκρουση της εργατικής τάξης με τα αφεντικά της, γράφει στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο , αρχικά π α ίρ νει τη μορφή εθνικού απελευθερωτικού αγώνα.

288 TERRY EAGLETON

Η παράδοση που μόλις σκιαγράφησα θεωρούσε τα ζητήματα κουλτούρας, φύλου, γλώσσας, ετερότητας, διαφορετικότητας, ταυτότητας και εθνικότητας αδιαχώ ριστα α πό τα ζητήματα κρατικής εξουσίας, οικονομικής ανισότητας, εργασιακής εκμετάλλευσης. ιμπεριαλιστικής λεηλασίας, μαζικής πολιτικής αντίστασης και επαναστατικού μετασχηματισμού. Αν ωστόσο κανείς αφαιρούσε α π ’ όλα αυτά τη δεύτερη ομάδα ζητημάτων, θα του έμενε κάτι που θα έμοιαζε πολύ με τη σημερινή μεταποικιακή θεωρία. Κυκλοφορεί διεθνώς μια απλοϊκή αντίληψη ότι γύρω στο 1980 ένας μαρξισμός που είχε χάσει το κύρος του παραχώρησε τη θέση του σε μια μεταποικιακή θεωρία που ανταποκρινόταν καλύτερα στα νέα πολιτικά δεδομένα. Στην πραγματικότητα, η αντίληψη αυτή εμπεριέχει αυτό που οι φιλόσοφοι ονομάζουν κατηγοριακό σφάλμα, δηλαδή κάτι σαν να επ ιχε ιρείς να παραβάλεις έναν μοσχοπόντικα με την έννοια του γάμου. Ο μαρξισμός αποτελεί ένα μαζικό πολιτικό κίνημα που διατρέχει ηπείρους και αιώνες, ένα πιστεύω για το οποίο έχουν αγωνιστεί και ενίοτε πεθάνει αναρίθμητοι άνθρωποι. Η μεταποικιακή θεωρία αποτελεί μια ακαδημαϊκή γλώσσα που μιλιέται βασικά σε λίγες εκατοντάδες πανεπιστήμια και που μερικές φορές δεν είναι π ιο κατανοητή στον μέσο Δυτικό α π ’ ό,τι τα σουαχίλι.

Η μεταποικιακή θεωρία δημιουργήθηκε στα τέλη του εικοστού αιώνα, περίπου την εποχή που οι εθνικοί απελευθερωτικοί αγώνες είχαν λίγο πολύ κάνει τον κύκλο τους. Το ιδρυτικό έργο του συγκεκριμένου ρεύματος σκέψης, ο Οριενταλισμός12 του Έντου-


αρντ Σαΐντ, εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ακριβώς τη στιγμή που μια βαθιά κρίση του καπιταλισμού αποδυνάμωνε το επαναστατικό πνεύμα στη Δύση. Έ χει ίσως ιδιαίτερη σημασία α π ’ αυτή την άποψη το γεγονός ότι το βιβλίο του Σαΐντ είναι σφόδρα αντιμαρξιστικό. Η μεταποικιακή θεωρία διατηρεί κατά μία έννοια την αντιαποικιοκρα- τική επαναστατική κληρονομιά, αλλά κατά μία άλλη αντιπροσωπεύει μια μετατόπισή της. Αποτελεί μια μεταεπαναστατική θεωρία που ταιριάζει σ ’ έναν με- ταεπαναστατικό κόσμο. Στις καλύτερες στιγμές της, έχει παραγάγει εξαιρετικά διορατικό και πρωτότυπο έργο. Στις χειρότερες, δίνει την εντύπωση υπουργού Εξωτερικών του μετανεωτερισμού.

Άρα δεν ευσταθεί η άποψη ότι η κοινωνική τάξη έχει πλέον αποκτήσει δευτερεύουσα σημασία σε σχέση με το φύλο. την ταυτότητα και την εθνική καταγωγή. Η σύγκρουση ανάμεσα στις υπερεθνικές ετα ιρείες και τους φτω χά αμειβόμενους, συνήθως θηλυκού γένους, εργαζόμενους των εθνών του νότιου ημισφαιρίου είναι υπόθεση κοινωνικής τάξης, ακριβώς υπό τη μαρξιστική έννοια του όρου. Δεν ισχύει ότι ένας «ευρωκεντρισμός» που εστιάζεται, λόγου χάριν, στους Δυτικούς ανθρακωρύχους ή εργοστασιακούς εργάτες έχει πλέον παραμεριστεί από λιγότερο τοπ ικ ιστικές θεωρήσεις. Η κοινωνική τάξη υπήρξε ανέκαθεν διεθνές φαινόμενο. Ο Μαρξ αρεσκόταν στη σκέψη ότι η εργατική τάξη δεν είχε πατρ ίδα, αλλά στην πραγματικότητα αυτό ισχύει γ ια τον καπιταλισμό. Η παγκοσμιοποίηση, υπό μία έννοια του όρου, δεν είναι κάτι καινούριο, όπως αντιλαμβάνεται κα

290 TERRY EAGLETON

νείς ρίχνοντας μια ματιά στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο. Οι γυναίκες αποτελούσαν ανέκαθεν μεγάλο κομμάτι του εργατικού δυναμικού, και πάντοτε η φυλετική καταπίεση συνδεόταν άμεσα με την οικονομική εκμετάλλευση. Τα επονομαζόμενα νέα κοινωνικά κινήματα ως επί το πλείστον δεν είναι καθόλου νέα. Και η άποψη ότι έχουν «π άρ ει τη σκυτάλη» από έναν αντιπλουραλιστικό μαρξισμό που δ ιακατέχεται από την έμμονη ιδέα της κοινωνικής τάξης π αραβλέπει το γεγονός ότι αυτά τα κινήματα και ο μαρξισμός συνεργάζονταν γόνιμα γ ια ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα.

Ενίοτε οι μετανεωτεριστές έχουν κατηγορήσει τον μαρξισμό ως ευρωκεντρική θεωρία που επιδιώκει να επιβάλει τις δικές της λευκές, ορθολογιστικές δυτικές αξίες σε πολύ ετερογενείς περιοχές του πλανήτη. Ασφαλώς ο Μαρξ ήταν Ευρωπαίος, όπως μπορούμε να διαπ ιστώ σουμε από το έντονο ενδιαφέρον του για την πολιτική χειραφέτηση. Η ευρωπαϊκή ιστορία έχει σημαδευτεί από χειραφ ετικά κινήματα, όπως και από την πρακτική της δουλείας. Η Ευρώπη είναι η πατρίδα τόσο της δημοκρατίας όσο και των στρατοπέδων θανάτου. Η Ευρώπη έχει δ ιαπράξει γενοκτονία στο Κονγκό, αλλά έχει επίσης γεννήσει την Κομούνα του Παρισιού και τις σουφραζέτες. Έ χει παρα γά γει τόσο τον σοσιαλισμό όσο και τον φασισμό. τον Σοφοκλή και τον Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ, τα πολιτικά δικαιώματα και τους κατευθυνόμενους πυραύλους, μια κληρονομιά φεμινισμού και μια π α ράδοση λιμών. Και άλλες περ ιοχές της υδρογείου έχουν τέτο ιο μεικτό, διαφω τισμένο και κ α τα π ιε


στικό μαζί, παρελθόν. Μόνο όσοι βλέπουν απλοϊκά την Ευρώπη ως κάτι εξ ολοκλήρου αρνητικό και τα μεταποικ ιακά «περ ιθώ ρ ια» ως κάτι εξ ολοκλήρου θετικό θα μπορούσαν να παραβλέψουν αυτό το γ ε γονός. Ορισμένοι α π ’ αυτούς, μάλιστα, αυτοαποκα- λούνται πλουραλιστές. Στην πλειονότητά τους δεν είναι πρώην αποικιοκρατούμενοι που παραμένουν αρνητικά προκατειλημμένοι απέναντι στην Ευρώπη, αλλά Ευρωπαίοι με ενοχικό σύνδρομο. Πολύ βολικά βέβαια η ενοχή τους δεν αφορά τον ρατσισμό που ενυπάρχει στην απόλυτη περιφρόνησή τους προς την Ευρώπη.

Αναμφίβολα το έργο του Μαρξ φέρει το στίγμα των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες έζησε. Αν μ άλιστα δεχτούμε ότι η σκέψη του είναι έγκυρη, δεν θα μπορούσαν να είναι αλλιώς τα πράγματα . 0 Μαρξ ήταν ένας Ε υρω πα ίος δ ιανοούμενος της μ εσαίας τάξης. Αλλά δεν οραματίστηκαν πολλοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι της μεσαίας τάξης την ανατροπή των αυτοκρατορικώ ν καθεστώ των και τη χειραφέτηση των εργοστασιακών εργατών. Μ άλιστα, και πάρα πολλοί διανοούμενοι των αποικιοκρατούμενων εθνών δεν είχαν τέτο ιους στόχους. Επιπλέον, είναι λίγο προσβλητικό το να υπονοεί κανείς ότι όλοι οι γενναίοι αντιαποικιοκράτες ηγέτες που υιοθέτησαν τις ιδέες του Μαρξ, από τον Τζέιμς Κόννολλυ μέχρι τον Κ. Λ. Ρ. Τζέιμς, ήταν απλώς αυταπατώ μενα θύματα του Δυτικού Διαφωτισμού. Η μεγαλειώδης εκστρατεία γ ια την ελευθερία, τον ορθό λόγο και την πρόοδο, η οποία είχε ως αφετηρία της την καρδιά της μεσοταξικής Ευρώπης του δέκατου όγδοου αιώνα.

292 TERRY EAGLETON

αποτελούσε συγκλονιστική απελευθέρωση από την τυραννία και ταυτόχρονα μορφή έμμεσου δεσποτι- σμού· κι αυτή την αντινομία την έφερε στο φως πάνω α π ’ όλους ο Μαρξ. Υπερασπίστηκε τα σπουδαία μεσοαστικά ιδανικά της ελευθερίας, του ορθού λόγου και της προόδου, αλλά θέλησε και να ανακαλύψει γιατί αυτά έτειναν να προδίδονται όταν εφαρμόζονταν στην πράξη. Κρατούσε λοιπόν κριτική στάση απέναντι στον Διαφωτισμό - αλλά, όπως συμβαίνει με τις π ιο αποτελεσματικές μορφές κριτικής, η κριτική του ήταν εκ των έσω. Ο Μαρξ υπήρξε σταθερός απολογητής του Διαφωτισμού αλλά και άγριος αντίπαλός του.

Όσοι αποζητούν πολιτική χειραφέτηση δεν έχουν την πολυτέλεια να είναι πολύ εκλεκτικοί όσον αφορά τη γενεαλογική καταγωγή εκείνων που τους τείνουν χείρα βοήθειας. Το γεγονός ότι ο Μαρξ ήταν Γερμα- νός μεσοαστός δεν έκανε τον Φιντέλ Κάστρο να γ υ ρίσει την πλάτη του στη σοσιαλιστική επανάσταση. Οι Α σιάτες και οι Α φρικανοί ρ ιζοσπάστες έχουν αρνηθεί πεισματικά να σταθούν στο γεγονός ότι ο Τρότσκι ήταν Ρωσοεβραίος. Συνήθως ανησυχούν μήπως «πατρονάρουν» εργαζόμενους, λόγου χάριν με κηρύγματα γύρω από την πολυπολιτισμικότητα ή τον Γουίλλιαμ Μόρρις, φιλελεύθεροι της μεσαίας τάξης. Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι είναι κατά κανόνα απαλλαγμένοι από τέτοιες προνομιακές νευρώσεις, και χαίρονται όταν λαμβάνουν χρήσιμη πολιτική υποστήριξη, α π ’ όπου κι αν προέρχεται αυτή. Το αποδεικνύουν τα πρώην αποικιοκρατούμενα έθνη, τα οποία πρω- τοδιδάχτηκαν την πολιτική ελευθερία από τον Μαρξ.


Όντως ο Μαρξ ήταν Ευρωπαίος· όμως οι ιδέες του ρίζωσαν πρώ τη φορά στην Ασία, κι έφτασαν στη μεγάλη ακμή τους στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Οι περισσότερες επονομαζόμενες μαρξιστικές κοινωνίες δεν ήταν ευρωπαϊκές. Εν πάση περιπτώσει, οι θεωρίες ποτέ δεν υιοθετούνται παθητικά, ως έχουν, από μεγάλες μάζες α νθρώ πω ν προσλαμβάνονται ενεργητικά και υφίστανται σημαντική επεξεργασία κατά την αφομοίωσή τους. Τρανταχτό παράδειγμα α ποτελεί η ιστορία του αντιαποικιοκρατικού μαρξισμού.

Οι επικριτές του Μαρξ του έχουν κατά καιρούς καταλογίσει μια προμηθεϊκή ροπή - μια π ίστη στην απεριόριστη ανθρώπινη πρόοδο και στην κυριαρχία του Ανθρώπου επάνω στη Φύση. Το έργο του διέ- πετα ι πράγματι από μια τέτοια τάση, όπως θα πε- ρίμενε κανείς από έναν Ευρωπαίο διανοούμενο του δέκατου ένατου αιώνα. Στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, οι άνθρωποι δεν είχαν ακόμη αποκτήσει την έγνοια του τι θα κάνουν με τις πλαστικές σακ- κούλες και τις εκπομπές άνθρακα. Εξάλλου, ενίοτε η Φύση πρέπει να υποτάσσεται. Αν δεν σπεύσουμε να χτίσουμε πολυάριθμα θαλάσσια φράγματα, κινδυνεύουμε να χάσουμε το Μ πανγκλαντές. Τα εμβόλια κατά του τυφοειδούς πυρετού συνιστούν άσκηση ανθρώπινης κυριαρχίας επάνω στη Φύση. Το ίδιο και οι γέφυρες και οι εγχειρήσεις εγκεφάλου. Όταν αρμέγουμε αγελάδες ή χτίζουμε πόλεις, θέτουμε τη Φύση στην υπηρεσία των δικών μας σκοπών. Η ιδέα ότι δεν π ρέπει γ ια κανέναν λόγο να υποτάσσουμε τη Φύση αποτελεί συναισθηματική ανοησία. Πάντως,

294 TERRY EAGLETON

ακόμη κι αν πρέπει σε μερικές περιπτώ σεις να την υποτάσσουμε, αυτό το καταφέρνουμε μόνο μέσω της επιστήμης, δηλαδή της εκλεπτυσμένης εναρμόνισής μας με τις εσώτερες λειτουργίες της Φύσης.

Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο εν λόγω συναισθηματισμός («παιδιάστικη στάση απέναντι στη φύση» τον απο- καλεί) αντανακλά μια δεισιδαιμονική στάση α πέναντι στον φυσικό κόσμο, η οποία μας κάνει να υποκλινόμαστε ενώπιόν του σαν αυτός ν ’ αποτελούσε μια ανώτερη δύναμη· και αυτή η μυστηριακή σχέση με το περιβάλλον μας επανεμφανίζεται στη σύγχρονη εποχή ως φετιχισμός των εμπορευμάτων, όπως τον ονομάζει ο ίδιος. Και πάλι, δηλαδή, η ζωή μας καθορίζεται από αλλότριες δυνάμεις, άψυχα κομμάτια ύλης που έχουν εμποτιστεί με μια τυραννική μορφή ζωής. Απλώς αυτές οι φυσικές δυνάμεις δεν είναι πλέον ξωτικά και νεράιδες, αλλά τα εμπορεύματα που διακινούνται στην αγορά, την οποία ελέγχουμε όσο ο Οδυσσέας ήλεγχε τον θεό της θάλασσας. Τπό αυτή και άλλες έννοιες, η κριτική του Μ αρξ κατά της καπιταλιστικής οικονομίας συνδέεται στενά με το ενδιαφέρον του γ ια την προστασία της Φύσης.

Ήδη από τη Γερμανική ιδεολογία ο Μαρξ εισάγει στην κοινωνική ανάλυση και γεωγραφικούς και κλιματικούς παράγοντες. Κάθε ιστορική ανάλυση, δ ια κηρύσσει, «οφείλει να ξεκινάει από αυτά τα φυσικά δεδομένα και την τροποποίησή τους στην πορεία της ιστορίας μέσα από την ανθρώπινη δράσ η» .13 Στο Κ εφ άλαιο, γράφ ει γ ια τον «σοσιαλιστικοποιημένο άνθρωπο, τους συνεταιρισμένους παραγω γούς, οι οποίοι θα ρυθμίζουν ορθολογικά την υλική ανταλ


λαγή τους με τη φύση, την οποία θα ελέγχουν από κοινού αντί να της επιτρέπουν να τους επιβάλλεται σαν τυφλή δύναμη».14 Το ζητούμενο είναι η «ανταλλαγή» και όχι η εξουσία, ο ορθολογικός έλεγχος και όχι η βάναυση κυριαρχία. Εν πάση περιπτώ σει, ο μαρξικός Προμηθέας (ο αγαπημένος αρχαίος ήρωας του Μαρξ) δεν είναι τόσο ενθουσιώδης υπέρμαχος της τεχνολογίας όσο είναι πολιτικός επαναστάτης. Από τη σκοπιά του Μαρξ, όπως και του Δάντη, του Μίλτον, του Γκαίτε, του Μπλέικ, του Μπετόβεν και του Μπάιρον. ο Προμηθέας αντιπροσωπεύει την επ α νάσταση, τη δημιουργική ενέργεια και μια ανταρσία κατά των θεών.15

Η κατηγορία ότι ο Μ αρξ αποτελεί απλώ ς έναν ακόμη ορθολογιστή του Διαφωτισμού ο οποίος πρεσβεύει τη λεηλάτηση της Φύσης εν ονόματι του Ανθρώπου, είναι τελείως αβάσιμη. Ελάχιστοι βικτο- ριανοί διανοητές κράτησαν απέναντι στη φύση μια στάση τόσο εντυπω σιακά συναφή με τον σύγχρονο περιβαλλοντισμό. Έ νας σύγχρονος σχολιαστής υποστηρίζει ότι το έργο του Μαρξ αντιπροσωπεύει «την πιο εμβριθή πραγμάτευση των πολύπλοκων ζητημάτων που αφορούν την επιβολή στη φύση. συγκριτικά με όλη την κοινωνική σκέψη του δέκατου ένατου αιώνα και, ακόμη περισσότερο, σε σύγκριση με τις συμβολές προγενέστερων εποχώ ν».16 Ακόμη και οι πιο πιστοί θαυμαστές του Μαρξ θα έβρισκαν ίσως κομματάκι υπερβολική αυτή την άποψη, αν και π ε ριέχει σημαντική δόση αλήθειας. Στο πρώ ιμο έργο του ο Έ νγκελς δεν απείχε από τις οικολογικές α πόψεις του Μαρξ όταν έγραφε πω ς «το ότι μετατρέ

296 TERRY EAGLETON

ψαμε τη Γη σε αντικείμενο εμπορικού παζαριού -τη Γη, που αποτελεί το μοναδικό σπίτι μας, τον πρω ταρχικό όρο της ύπαρξής μ α ς- ήταν το τελευταίο βήμα στην πορεία μετατροπής του εαυτού μας σε αντικείμενο εμπορικού παζαριού».17

Το ότι η Γη α ποτελεί τον πρω ταρχικό όρο της ύπαρξής μας -τ ο ότι συνιστά το θεμέλιο όλων των ανθρώπινων υποθέσεων- το υποστηρίζει και ο Μαρξ στην Κριτική του προγράμματος της Γκότα, όπου επ ιμένει ότι η Φύση, και όχι η εργασία ή η π α ρ α γωγή, είναι η ρίζα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κατά την όψιμη περίοδό του ο Ένγκελς γράφ ει στη Διαλεκτική της φύσης ότι «καθόλου δεν κυριαρχούμε επάνω στη φύση όπως ένας κατακτητής επάνω σ ’ έναν λαό τον οποίο έχει υποδουλώσει, όπως κάποιος που βρίσκεται έξω από τη φύση - αλλά με τη σάρκα, το αίμα και τον εγκέφαλό μας ανήκουμε στη φύση και υπάρχουμε εντός της, και η κυριαρχία μας επάνω σ’ αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι πλεονεκτούμε έναντι όλων των άλλων όντων ως προς το ότι γνω ρίζουμε και εφαρμόζουμε ορθά τους νόμους της» .18 Είναι αλήθεια ότι στο έργο του Σοσιαλισμός: ουτοπικός και επιστημονικός ο Ένγκελς αναφέρει επίσης ότι η ανθρωπότητα είναι ο «πραγματικός, ενσυνείδητος άρχοντας της φύσης». Είναι επίσης αλήθεια ότι κηλίδωσε λίγο το περιβαλλοντικό του όνομα συμμετέχοντας μ ’ ενθουσιασμό σε κυνήγια αλεπούς στο Τσέσαϊρ. Αλλά υπό το πρίσμα του μαρξικού υλισμού τίποτα και κανένας δεν είναι τέλειος.

«Η υδρόγειος δεν ανήκει σε κανέναν», σχολιάζει ο Μαρξ, «ούτε καν σε μια κοινωνία, ούτε καν


σε όλες μαζί τις υπάρχουσες κοινωνίες. Οι άνθρωποι αποτελούν απλώς τους κατόχους της, τους επ ικαρπω τές της, και σαν boni patres familias [καλοί οικογενειάρχες] οφείλουν να την παραδώσουν στις επόμενες γενιές σε καλύτερη κατάσταση α π ’ ό,τι την π α ρ έλ α β α ν» .19 Ο Μαρξ αντιλαμβάνεται πολύ καλά τη σύγκρουση ανάμεσα στη βραχυπρόθεσμη καπιταλιστική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη παραγωγή. Η οικονομική ανάπτυξη, επ ιμένει ξανά και ξανά, π ρέπει να πραγματοποιείται χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τις φυσικές περιβαλλοντικές συνθήκες, από τις οποίες εξαρτάται η ευημερία των μελλοντικών γενεών. Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι αν ζούσε σήμερα ο Μαρξ θα βρισκόταν στην πρώτη γραμμή των περιβαλλοντικών κινημάτων. Μιλάει, θα λέγαμε, ως πρωτοοικολόγος, κατηγορώντας τον καπιταλισμό ότι «κατασπαταλάει τη ζωτικότητα του εδάφους» και ότι εφαρμόζει πρακτικές που υπονομεύουν την «ορθολογική» γεωργία.

«Η ορθολογική καλλιέργεια της γης ως αιώ νιας κοινής ιδιοκτησίας», γράφει ο Μαρξ στο Κ εφ άλαιο , « α ποτελεί αναπαλλοτρίω το όρο της ύπαρξης και της αναπαραγω γής μ ιας αλυσίδας δ ιαδοχικών γ ε νεών της ανθρώπινης φυλής».20 Θεωρεί ότι η κα π ιταλιστική γεω ργία ευδοκιμεί μόνο απομυζώντας τις «πρωταρχικές πηγές κάθε πλούτου ... τη γη και τους εργάτες της». Η κριτική που ασκεί ο Μαρξ στον βιομηχανικό καπιταλισμό αναφέρετα ι και στη δ ια χείριση των αποβλήτων, την καταστροφή των δασών, τη μόλυνση των ποταμών, τις περιβαλλοντικές τοξίνες

298 TERRY EAGLETON

και την ποιότητα του αέρα. Ο Μαρξ θεωρούσε ότι η οικολογική βιωσιμότητα θα έπαιζε ζωτικό ρόλο στη σοσιαλιστική γεω ργία .21

Πίσω α π ’ αυτό το ενδιαφέρον γ ια τη Φύση βρίσκεται ένα φιλοσοφικό όραμα. Ο Μαρξ είναι ένας φυσιοκράτης και υλιστής που π ιστεύει πω ς οι άνθρωποι αποτελούν μέρος της Φύσης και θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξή τους όταν λησμονούν αυτή την αλήθεια. Χαρακτηρίζει μάλιστα στο Κ εφ άλαιο τη Φύση το «σώ μα» της ανθρωπότητας, «με το οποίο [η ανθρωπότητα] π ρέπει να παραμείνει σε συνεχή ανταλλαγή». Τα όργανα παραγωγής, σχολιάζει, α ποτελούν «προέκταση των οργάνων του σώματος». Το σύνολο του πολιτισμού, από τις συγκλήτους μέχρι τα υποβρύχια, είναι απλά προέκταση των σω ματικών δυνάμεών μας. Σώμα και κόσμος, υποκείμενο και αντικείμενο, πρέπει να υπάρχουν σε μια λεπτή ισορροπία μεταξύ τους, έτσι ώστε το περιβάλλον μας να εκφράζει ανθρώπινα νοήματα κατά τρόπο παρόμοιο με τη γλώσσα. Ο Μαρξ ονομάζει την αντίθετη κατάσταση «αλλοτρίωση», η οποία δεν μας επ ιτρέπει να εντοπίσουμε καμία αντανάκλαση του εαυτού μας σ ’ έναν τραχύ υλικό κόσμο, και κατά συνέπεια μας στερεί την επαφή με την πιο ζωτική ουσία μας.

Όταν καταλύεται αυτή η αμοιβαία ανταλλαγή ανάμεσα στον εαυτό μας και τη Φύση. δεν μας απομένει παρά η κενή νοήματος ύλη του καπιταλιστικού κόσμου, στο πλαίσιο του οποίου η Φύση συνιστά απλώς εύπλαστο υλικό που μπορεί να πάρει όποιο σχήμα επιθυμούμε. Ο πολιτισμός μετατρέπετα ι σε μια τεράστια επέμβαση πλαστικής χειρουργικής. Συγχρό


νως, ο εαυτός μας αποκόπτεται από τη Φύση, από το ίδιο το σώμα του και τα σώματα των άλλων. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο καπιταλισμός έχει «εμπορευματοποιήσει» ακόμη και τις φυσικές μας αισθήσεις, καθώς μετατρέπει το σώμα σε απλό αφηρημένο όργανο παραγω γής και του στερεί τη δυνατότητα να γευτεί την αισθησιακή ζωή του. Μόνο ο κομουνισμός θα μας επιτρέψει να νιώσουμε και πάλι το σώμα μας. Μόνο τότε, υποστηρίζει, θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε μια βάναυσα εργαλειακή λογική και να απολαύσουμε τις πνευματικές και αισθητικές διαστάσεις του κόσμου. Πράγματι, το έργο του Μαρξ είναι α π ’ άκρου εις άκρον αισθητικό. Στο Grundrisse διαμαρτύρεται ότι στο πλαίσιο του καπιταλισμού η Φύση έχει με- τα τρα πεί σε ένα αμιγώ ς χρηστικό αντικείμενο και έχει πάψει να αναγνωρίζεται ως «δύναμη καθαυτή».

Σύμφω να με τον Μαρξ, η ανθρω πότητα, μέσω της υλικής παραγω γής, διαμεσολαβεί, ρυθμίζει και ελέγχει τον «μεταβολισμό» ανάμεσα στον εαυτό της και τη Φύση, στο πλαίσιο μιας αμοιβαίας ανταλλαγής, που απέχει από οποιαδήποτε έννοια αλαζονικής ανωτερότητας. Και όλο αυτό -η Φύση, ο εργασ ια κός μόχθος, ο πόνος, το παραγω γικό σώμα και οι ανάγκες το υ - συνιστά, κατά τον Μαρξ, τη σταθερή υποδομή της ανθρώ πινης ιστορίας. Σ υν ιστά την αφήγηση που διατρέχει και στηρίζει τις ανθρώπινες κουλτούρες, ενώ αφήνει αναπόφευκτα σε όλες τους τη σφραγίδα της. Ο εργασιακός μόχθος, ως «μετα- βολική» ανταλλαγή ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τη Φύση, αποτελεί κατά τον Μαρξ μια «α ιώ νια» , αμετάβλητη συνθήκη. Αυτό που μεταβάλλεται -αυ τό

300 TERRY EAGLETON

που καθιστά τα φυσικά όντα ιστορικά- είναι οι δ ιάφοροι τρόποι με τους οποίους εμείς οι άνθρωποι επεξεργαζόμαστε τη Φύση. Η ανθρωπότητα π αρ ά γει με διάφορους τρόπους τα μέσα συντήρησής της. Είναι φυσικό αυτό, υπό την έννοια ότι είναι ανα γκαίο γ ια την αναπαραγω γή του είδους. Είναι όμως και πολιτισμικό και ιστορικό, καθώς συνυφαίνεται με συγκεκριμένα είδη κυριαρχίας, σύγκρουσης και εκμετάλλευσης. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να π ιστέψουμε ότι η παραδοχή της «α ιώ νιας» φύσης του εργασ ιακού μόχθου θα μας παρασύρει να π ισ τέ ψουμε πω ς είναι α ιώνιες και οι κοινωνικές μορφές που βασίζονται σ ’ αυτόν.

Αυτός ο «παντοτινός, επιβαλλόμενος από τη φύση όρος της ανθρώπινης ύπαρξης», όπως τον αποκαλεί ο Μαρξ, μπορεί να αντιπαραβληθεί με την απώθηση του φυσικού, υλικού σώματος από τους μετανεωτε- ριστές, οι οποίοι επιζητούν να το εξαφανίσουν μέσα στην κουλτούρα. Και μόνο η λέξη «φυσικό» προκαλεί πολιτικά ορθό σύγκρυο. Η οποιαδήποτε ενασχόληση με την κοινή μας βιολογική υπόσταση καθίσταται το διανοητικό έγκλημα που αποκαλείται «βιολογι- σμός». Ο μετανεωτερισμός αισθάνεται άβολα με το αμετάβλητο, καθώς έχει την ψευδαίσθηση ότι αυτό ευνοεί από κάθε άποψη την αντιδραστική πολιτική. Δεδομένου λοιπόν ότι το ανθρώπινο σώμα έχει αλλάξει λίγο στην πορεία της εξέλιξής του, η μετανεω- τερική σκέψη δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει παρά μόνο ως «πολιτισμική κατασκευή». Ο Μαρξ πάντω ς είχε μέγιστη συναίσθηση του πώς διαμεσολαβούνται κοινωνικά η Φύση και το σώμα. Και αυτή η διαμε-


σολάβηση είναι κυρίως γνωστή ως εργασία, η οποία μετατρέπει μέσω του μόχθου τη Φύση σε ανθρώπινο νόημα. Η εργασία αποτελεί σημασιοδοτική δραστηριότητα. Ποτέ δεν θα σκοντάψουμε σ ’ ένα σκέτο κομμάτι ύλης. Πάντοτε ο υλικός κόσμος, ακόμη και μετά από ημιτελή επεξεργασία, φτάνει σ ’ εμάς δι- αποτισμένος με ανθρώπινη σημασία. Αυτό φαίνεται κατεξοχήν στα μυθιστορήματα του Τόμας Χάρντυ.

Ο Μαρξ θεωρεί ότι η ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας αποτελεί κομμάτι της φυσικής ιστορίας. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, πως η κοινωνικότητά μας είναι έμφυτη. Η κοινωνική συνεργασία είναι αναγκαία γ ια την υλική μας επιβίωση, αλλά συνιστά επίσης όρο της αυτοπραγμάτωσής μας ως είδους. Όσο λοιπόν η Φύση αποτελεί υπό κάποια έννοια κοινωνική κατηγορία, άλλο τόσο η κοινωνία αποτελεί φυσική κατηγορία. Οι μετανεωτεριστές εμμένουν στο πρώτο, αλλά αποσιωπούν το δεύτερο. Ο Μαρξ θεωρεί πως η σχέση Φύσης και ανθρωπότητας δεν είναι σχέση ισότητας. Σε τελική ανάλυση, όπως σημειώνει στη Γερμανική ιδεολογία , η Φύση έχει το πάνω χέρι. Όσον αφορά τον άνθρωπο ως άτομο, η έκφραση αυτής της ανισότητας είναι γνωστή ως θάνατος. Το φαουστικό όνειρο της απεριόριστης προόδου σ ’ έναν κόσμο που με μαγικό τρόπο ανταποκρίνεται ευνοϊκά στο άγγιγμά μας παραβλέπει «την προτεραιότητα της εξωτερικής φύσης». Σήμερα, αυτό το γνωρίζουμε όχι ως το φαουστικό όνειρο αλλά ως το αμερικανικό. Πρόκειται γ ια ένα όραμα που υποκρύπτει απέχθεια προς τον υλικό κόσμο επειδή αυτός μας κλείνει τον δρόμο προς το άπειρο. ΓΥ αυτό πρέπει ο υλικός κόσμος είτε

302 TERRY EAGLETON

να υποταχτεί διά της βίας είτε να εξαφανιστεί μέσα στην κουλτούρα. Ο μετανεωτερισμός και το πνεύμα του πιονιέρου αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το εν λόγω όραμα δεν μπορεί επίσης να συμβιβαστεί με το γεγονός ότι τα όριά μας μας κάνουν αυτό που είμαστε, εξίσου με την αέναη υπέρβαση τους, την οποία ονομάζουμε ανθρώπινη ιστορία.

Ο Μαρξ θεωρεί ότι τα ανθρώπινα όντα αποτελούν μέρος της Φύσης, ωστόσο είναι ικανά να στραφούν εναντίον της· και ότι αυτή η μερική ρήξη τους με τη Φύση αποτελεί επίσης κομμάτι της φύσης τους.22 Η ίδια η τεχνολογία με την οποία επεξεργαζόμαστε τη Φύση βασίζεται στα πρότυπα της Φύσης. Παρ’ ότι όμως ο Μαρξ θεωρεί ότι Φύση και κουλτούρα συγκροτούν μια πολύπλοκη ενότητα, αρνείται να εξαφανίσει τη μία μέσα στην άλλη. Στο πρώ ιμο έργο του, το οποίο χάρη στην ωριμότητά του αφήνει την αίσθηση προειδοποιητικού καλέσματος, ονειρεύεται μια έσχατη ενότητα ανάμεσα στη Φύση και την ανθρωπότητα· στο π ιο όψιμο έργο του, αναγνω ρίζει ότι δεν θα π άψ ει ποτέ να υπά ρχει μια ένταση ή αγεφύρω τη δ ιαφορά μεταξύ τους, δηλαδή μια σύγκρουση, ένα όνομα της οποίας είναι «εργασία». Ο Μαρξ απορρίπτει, αναμφίβολα με κάποια θλίψη, την εξαίσια φαντασίωση, η οποία είναι σχεδόν τόσο π α λιά όσο και η ίδια η ανθρωπότητα, μιας γενναιόδωρης Φύσης που ενδίδει πρόθυμα και πλουσιοπάροχα στις επιθυμίες μας:

Τι υπέροχη είν’ η ζωή που ζω!Ώριμα μήλα πέφτουν γύρω μου καθώς περνώ.


Απ’ του αμπελιού το ζουμερό τσαμπί δαγκώνω ολόγλυκο κρασί.Η νεκταρινιά κι η ροδακινιά μου φέρνουν τους καρπούς στην αγκαλιά· των λουλουδιών με μεθά η χάρη. σκοντάφτω στα πεπόνια, πέφτω στο χορτάρι.

(Άντριου Μάρβελ, «Ο κήπος»)

Ο Μαρξ πιστεύει σ ’ αυτό που ονομάζει «εξανθρωπισμό της Φύσης»· αλλά, κατά τη γνώμη του, η Φύση δεν πρόκειται ποτέ να υποταχτεί απόλυτα στον άνθρωπο, όσο κι αν η αντίστασή της στις ανάγκες μας μπορεί ως έναν βαθμό να καμφθεί. Αυτό έχει και τη θετική πλευρά του, αφού η υπερπήδηση εμποδίων αποτελεί μέρος της δημιουργικότητάς μας. Έ νας μαγικός κόσμος θα ήταν και ανιαρός. Αν ο Μ άρβελ περνούσε μία ολόκληρη μέρα στον μαγικό κήπο, ίσως να μην έβλεπε την ώρα να επιστρέφει στο Λονδίνο.

Πίστευε άραγε ο Μαρξ σε μια απεριόριστη επ έκταση των ανθρώπινων δυνάμεων μ ’ έναν τρόπο που αντιβαίνει στις σημερινές οικολογικές αρχές μας; Είναι αλήθεια πω ς μερικές φορές υποβαθμίζει το γεγονός ότι υπάρχουν φυσικά όρια που περιορίζουν την ανθρώπινη ανάπτυξη - εν μέρει γ ιατί αντίπαλοι σαν τον Τόμας Μάλθους το διόγκωναν. Αναγνωρίζει μεν τα όρια που έχει θέσει η Φύση στην ιστορία, αλλά π ιστεύει ότι θα μπορούσαμε να τα επεκτείνουμε σε μεγάλο βαθμό. Ασφαλώς το έργο του Μαρξ χαρακτηρίζεται, θα λέγαμε, από έναν τεχνολογικό οπτιμισμό- ενίοτε, ακόμη και υπερενθουσιώδη: το όραμα μιας ανθρώπινης φυλής που άγεται θριαμβευτικά από τις

304 TERRY EAGLETON

ασυγκράτητες δυνάμεις παραγω γής σ ’ έναν θαυμαστό νέο κόσμο. Ορισμένοι μεταγενέστεροι μαρξιστές (μεταξύ των οποίων και ο Τρότσκι) επένδυσαν σ ’ αυτό το όραμα την ακραία ουτοπιστική προσδοκία ενός μέλλοντος γεμάτου ήρωες και μεγαλοφυ'ίες.23 Ωστόσο υπάρχει κι ένας άλλος Μαρξ, όπως είδαμε, ο οποίος επ ιμένει ότι μια τέτο ια ανάπτυξη πρέπει να έχει γνώ μονα την ανθρώπινη αξ ιο π ρ έπε ια και ευημερία. Ο καπιταλισμός βλέπει την παραγω γή ως δυνητικά απεριόριστη, ενώ ο σοσιαλισμός την το ποθετεί στο πλαίσιο ηθικών και αισθητικών αξιών- ή, όπως το θέτει ο ίδιος ο Μαρξ στον πρώτο τόμο του Κ εφ αλαίου , «σ ’ ένα πλαίσιο κατάλληλο γ ια την πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης φυλής».

Η αναγνώριση των φυσικών ορίων, όπως σχολιάζει ο Τεντ Μπέντον, δεν είναι ασυμβίβαστη με την πολιτική χειραφέτηση αλλά μόνο με τις ουτοπιστικές εκδοχές της.'24 Οι φυσικοί πόροι δεν επαρκούν γ ια να ζούμε όλοι ολοένα και καλύτερα, αλλά γ ια να ζούμε όλοι καλά. «Η υπόσχεση της αφθονίας», γράφ ει ο Τζ. Α. Κοέν, «δεν αναφέρετα ι σε μια ανεξάντλητη ροή αγαθών, αλλά σε μια επάρκεια που π αρά γε- τα ι με τον ελάχιστο δυνατό δυσάρεστο κόπο».25 Το εμπόδιο προς την επίτευξη αυτού του στόχου δεν είναι η Φύση αλλά η πολιτική. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός απαιτεί, όπως είδαμε, μια επέκταση των παραγω γικώ ν δυνά μ εω ν ωστόσο το έργο της επέκτασής τους δεν ανήκει στον ίδιο τον σοσιαλισμό αλλά στον καπιταλισμό. Ο σοσιαλισμός βασίζεται σ ’ αυτές τις προϋποθέσεις παραγω γής υλικού πλούτου, δεν τις δημιουργεί. Ο Στάλιν, όχι ο Μαρξ, είδε τον


σοσιαλισμό ως υπόθεση ανάπτυξης των π αρα γω γικών δυνάμεων. Ο καπιταλισμός είναι ο μαθητευ- όμενος μάγος: απελευθέρω σε δυνάμεις που ξέφυ- γαν από τον έλεγχό του και τώρα απειλούν να μας καταστρέψουν. Το έργο του σοσιαλισμού δεν είναι να δώσει μεγαλύτερη ώθηση σ ’ αυτές τις δυνάμεις, αλλά να τις θέσει υπό ορθολογικό ανθρώπινο έλεγχο.

Οι δύο μεγάλες α πειλές σήμερα κατά της επ ιβίωσης του ανθρώπου είναι η στρατιω τική και η περιβαλλοντική. Πιθανόν στο μέλλον να συγκλίνουν μεταξύ τους ολοένα και περισσότερο, καθώς οι ανταγωνισμοί γύρω από τους περιορισμένους φυσικούς πόρους θα κλιμακώνονται σε ένοπλες συγκρούσεις. Οι κομουνιστές ήταν ανέκαθεν ένθερμοι θιασώτες της ειρήνης, γ ια λόγους που συνοψίζει πολύ κατατοπιστικά η Έλλεν Μέικσινς Γουντ. «Μου φαίνεται ως αξιωματική αλήθεια», γράφει, «ότι η επεκτατική, ανταγωνιστική και εκμεταλλευτική λογική της κα πιταλιστικής συσσώρευσης στο πλαίσιο του συστήματος του έθνους-κράτους αποβαίνει νομοτελειακά, είτε μακροπρόθεσμα είτε βραχυπρόθεσμα, αποσταθεροποιητική και ότι ο καπιταλισμός ... είναι και θα παραμείνει στο ορατό μέλλον η μέγιστη απειλή γ ια την παγκόσμια ειρήνη».26 Για να συλλάβει το κίνημα της ειρήνης τα πρωταρχικά α ίτια της πολεμικής επ ιθετικότητας παγκοσμίως, π ρέπει να αντιληφθεί τη φύση του θηρίου που την καλλιεργεί. Αυτό σημαίνει ότι π ρέπει να αφομοιώσει τα δ ιδά γμ α τα του μαρξισμού.

Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά τον περιβαλλο- ντισμό. Η Γουντ υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός,

306 TERRY EAGLETON

δεδομένης της αντικοινωνικής τάσης του προς τη συσσώρευση, δεν μπορεί να αποφύγει την οικολογική καταστροφή. Το καπιταλιστικό σύστημα μπορεί ενδεχομένως να καταπολεμήσει τον ρατσισμό και την ανισότητα των φύλων, αλλά δεν είναι σε θέση να επιτύχει παγκόσμια ειρήνη ή να σεβαστεί τον φυσικό κόσμο. Ο καπιταλισμός, σχολιάζει η Γουντ, «μπορεί να μεριμνήσει ως έναν βαθμό γ ια το περιβάλλον, ειδικά όταν η τεχνολογία περιβαλλοντικής προστασίας αποδεικνύεται κερδοφόρα. Όμως η εγγενής ανορθο- λογικότητα της ροπής προς συσσώρευση κεφαλαίου, η οποία υποτάσσει τα πάντα στις α πα ιτήσεις της επέκτασης του κεφαλαίου και της κακώς εννοούμενης ανάπτυξης, αποβαίνει αναπόφευκτα εις βάρος της οικολογικής ισορροπίας» .27 Το παλιό κομουνιστικό σύνθημα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» φ ά νταζε ανέκαθεν σε κάποιους υπερβολική καταστροφολογία. Είναι όμως δύσκολο να μην το δει κανείς ως σοβαρή αλήθεια όταν η ιστορία π α ρ α πα ίε ι μια προς το πυρηνικό ολοκαύτωμα και μια προς την π ε ριβαλλοντική καταστροφή. Αν δεν δράσουμε άμεσα, ο καπιταλισμός θα γίνει πιθανότατα ο δήμιός μας.

ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ Α

Ιδού λοιπόν. Ο Μαρξ πίστευε με πάθος στο άτομο και έβλεπε με ζωηρή κα χυπ οψ ία τα αφηρημένα δόγματα. Δεν τον απασχολούσε η ιδέα μιας τέλειας κοινωνίας, ήταν πολύ επιφυλακτικός απέναντι στην έννοια της ισότητας και δεν οραματιζόταν ένα μέλλον στο οποίο όλοι θα φοράμε εργατικές φόρμες με τον Α.Μ.Κ.Α. μας σταμπαρισμένο στην πλάτη. Προσέβλεπε στην ποικιλομορφία, όχι στην ομοιομορφία. Και ούτε δίδασκε πω ς οι άνθρωποι είναι τα α νήμπορα αθύρματα της ιστορίας. Ή ταν εχθρικός απέναντι στο κράτος, πιο πολύ και από τους δεξιούς συντηρητικούς, και έβλεπε τον σοσιαλισμό ως εμβάθυνση της δημοκρατίας, όχι ως εχθρό της. Έ βλεπε ως βάση της καλής ζωής την καλλιτεχνική αυτοέκφραση. Πίστευε και στις ειρηνικές επαναστάσεις και δεν ήταν καθόλου αντίθετος στην κοινωνική μεταρρύθμιση. Δεν εστιαζόταν αποκλειστικά στη χειρωνα

308 TERRY EAGLETON

κτική εργατική τάξη. Και ούτε έβλεπε την κοινωνία υπό το στενό πρίσμα της πόλωσης ανάμεσα σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες κοινωνικές τάξεις.

Δεν φετιχοποίησε την υλική παραγω γή. Α πεναντίας, θεωρούσε ότι αυτή έπρεπε να εξαλειφθεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Το ιδανικό του δεν ήταν η εργασία αλλά ο ελεύθερος χρόνος. Το αμείωτο ενδιαφέρον του γ ια την οικονομία αποσκοπούσε στη μείωση της εξουσίας της επάνω στην ανθρωπότητα. Ο υλισμός του ήταν πλήρως εναρμονισμένος με τη βαθιά πίστη του σε ηθικές και πνευματικές αρχές. Εξυμνούσε γενναιόδωρα τη μεσαία τάξη και έβλεπε τον σοσιαλισμό ως τον κληρονόμο των μεγάλων κα- τακτήσεών της γύρω από την ελευθερία, τα πολιτικά δικαιώματα και την υλική ευημερία. Οι απόψ εις του αναφορικά με τη Φύση και το περιβάλλον ήταν ως επ ί το πλείστον εκπληκτικά προχωρημένες γ ια την εποχή του. Το πολιτικό; κίνημα που γεννήθηκε από το έργο του έχει αποτελέσει τον πιο πιστό υπέρμαχο της χειραφέτησης των γυναικών, της παγκόσμιας ε ιρήνης, του αντιφασιστικού και του αντιαποικιοκρα- τικού αγώνα.

Υπήρξε ποτέ π ιο χονδροειδώς παρερμηνευμένος διανοητής;

ΣΗ Μ Ε ΙΩ ΣΕΙΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (σελ. 11-14)1. Peter Osborne, στο: Leo Panich και Colin Leys (επιμ.). The Com

munist Manifesto Now: Socialist Register (Νέα Τόρκη. 1998). σ. 190.

2. Παρατίθεται στο: Robin Blackburn. «Fin de Steele: Socialism after the Crash». New Left Review, ap. 185 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1991). σ. 7.

3. [Σ.τ.Μ.] Αναφέρεται στη χρήση της αγγλικής λέξης «men», η οποία σημαίνει «άντρες» αλλά και «άνθρωποι».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑ (σελ. 17-29)1. [Σ.τ.Μ.] To Salford, στο Μάντσεστερ της Βρετανίας, αποτελεί

και τον τόπο καταγωγής του συγγραφέα.2. Αν και κάποιοι μαρξιστές αμφισβητούν τη σπουδαιότητά τους.

Παραδείγματος χάριν. ο Alex Callinicos. στο: Against Postmodernism (Κέμπριτζ. 1989), κεφ. 5.

3. Fredric Jameson, The Ideologies of Theory (Λονδίνο, 2008). σ. 514.4. TVistram Hunt. «War of the Words». Guardian. 9 Μαΐου 2009.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΤΟ (σελ. 31-53)1. Βλ. Joseph Stiglitz, Globalization and Its Discontents (Λονδίνο,

2002). σ. 5 [ελλ. έκδ.: Η μεγάλη αυταπάτη, μτφρ. Γ. Θεοδω- ρόπουλος, επιμ. Κ. Μελάς (Αθήνα: Λιβάνης. 2003)].

2. Παρατίθεται στο: Slavoj 2iiek. First as Tragedy. Then as Farce (Λονδίνο. 2009). a. 91 [ελλ. έκδ.: Πρώτα σαν τραγωδία χαι

310 TERRY EAGLETON

μετά σαν φάρσα. μτφρ. Ν. Καλαϊτζής (Αθήνα: Scripta. 2011)].3. [Σ.τ.Μ.] Kalamazoo. Πόλη στο νοτιοδυτικό Μίσιγκαν των Η.Π.Α.4. Isaac Deutscher. The Prophet Armed: Trotsky 1879-1921 (Λονδίνο,

2003). σ. 373.5. [Σ.τ.Μ.] Home Counties. Οι εννέα νοτιοανατολικές επαρχίες της

Αγγλίας, γύρω από το Λονδίνο.6. [Σ.τ.Μ.] Dorking. Εμπορική πόλη στην επαρχία Σάρρεϋ, νότια

του Λονδίνου.7. Βλ.. π.χ.. Alec Nove. The Economics of Feasible Socialism (Λονδίνο.

1983). David Schweickart. Against Capitalism (Κέμπριτζ, 1993) και Bertell Oilman (επιμ.). Market Socialism: TTte Debate Among Socialists (Νέα Τόρκη και Λονδίνο. 1998). Μια πιο φιλοσοφική υπεράσπιση του σοσιαλισμού της αγοράς γίνεται στο: David Miller. Market. State and Community: The Theoretical Foundations of Market Socialism (Οξφόρδη, 1989).

8. Melvin Hill (επιμ.). Hannah Arendt: The Recovery of the Public World (Νέα Τόρκη. 1979). σ. 334-35.

9. Παρατίθεται στο: Robin Blackbum. «Fin de Steele: Socialism after the Crash». Neiv Left Review, ap. 185 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος1991). σ. 29.

10. Βλ.. π.χ.. Pat Devine. Democracy and Economic Planning (Κέ- μπριτζ. 1988), David McNally. Against the Market (Λονδίνο, 1993) και Michael Albert. Parecon: Life After Capitalism (Λονδίνο. 2003) [ελλ. έκδ.: Πάρεχον: Η ζωή μετά τον καπιταλισμό, μτφρ. - επιμ. Ν. Ράπτης (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 2004)]. Μια χρήσιμη σύνοψη αυτής της θεωρίας υπάρχει στο: Alex Callinicos. An Anti-Capitalist Manifesto (Κέμπριτζ. 2003), κεφ. 3.

11. Βλ. Ernest Mandel. «The Myth of Market Socialism». New Left Review, ap. 169 (Μάιος/Ιούνιος 1988). σ. 109. σημ.

12. Devine. Democracy and Economic Planning, σ. 253, 265-66.13. Albert. Parecon. a. 59 [ελλ. έκδ.. σ. 100].14. Raymond Williams. Communications (Χάρμοντσγουορθ. 1962).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ (σελ. 55-95)1. Παρατίθεται στο: Alex Callinicos (επιμ.). Marxist Theory (Οξ

φόρδη. 1989). σ. 143.2. Marx. Εισαγωγή στο: A Contribution to the Critique of Political


Economy, στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 182.

3. Η πιο αποτελεσματική υποστήριξη της θεωρίας γίνεται στο: G. A. Cohen. Marx’s Theory of History: A Defence (Οξφόρδη. 1978). Σπανίως μια εσφαλμένη ιδέα έχει τύχει τόσο λαμπρής υπεράσπισης. Για μια εξαιρετική παρουσίαση της μαρξικής θεωρίας της ιστορίας, βλ. S. Η. Rigby. Marxism and History (Μάντσεστερ και Νέα Τόρκη, 1987), έργο στο οποίο έχω βασιστεί ως πηγή.

4. Παρατίθεται στο: Alex Callinicos και Chris Hannon. The Changing Working Class (Λονδίνο. 1983). σ. 13.

5. Marx, The Holy Family (Νέα Τόρκη. 1973). σ. 101.6. Marx και Engels. Selected Correspondence (Μόσχα. 1975). σ. 390-

91.7. Ό.π., σ. 293-94.8. θέση την οποία υποστηρίζει ο John Maguire. Marx’s Theory of

Politics (Κέμπριτζ, 1978). σ. 123.9. Marx. Capital, τόμ. 1 (Νέα Τόρκη. 1967). σ. 9.

10. Παρατίθεται στο: Τ. Bottomore (επιμ.). A Dictionary of Marxist Thought (Οξφόρδη. 1983). σ. 140.

11. Παρατίθεται στο: Umberto Melotti. Marxism and the Third World (Λονδίνο. 1972). σ. 6.

12. Marx. Theories of Surplus Value (Λονδίνο, 1972), a. 134.13. Παρατίθεται στο: Alfred Schmidt. The Concept of Nature in Marx

(Λονδίνο. 1971). σ. 36.14. Aijaz Ahmad. In Theory: Classes. Nations. Literatures (Λονδίνο.

1992). σ. 228.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ (σελ. 97-147)1. Για μία από τις καλύτερες μελέτες γύρω από τα πιο θετικά

νοήματα της συγκεκριμένης ιδέας. βλ. Fredric Jameson. Archaeologies of the Future (Λονδίνο. 2005) [ελλ. έκδ.: Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος, μτφρ. Μ. Μαυρωνάς, επιμ. σειράς Α. Μαραγκόπουλος (Αθήνα: Τόπος. 2008)].

2. Marx και Engels. The German Ideology (Λονδίνο, 1974).3. Marx. The Civil War in France (Νέα Τόρκη. 1972). σ. 134.4. Raymond Williams. Culture and Society 1780-1950 (Χάρμο-

ντσγουορθ. 1985). σ. 320.

312 TERRY EAGLETON

5. Norman Geras. Marx and Human Nature: Refutation of a Legend (Λονδίνο. 1983).

6. Terry Eagleton. The Illusions of Postmodernism (Οξφόρδη. 1996). σ. 47 [ελλ. έκδ.: Οι αυταπάτες της μετανεωτεριχότητας, μτφρ. Γ. Η. Σπανός, επιμ. σειράς Ν. Κοτζιάς (Αθήνα: Καστανιώτης. 2003). σ. 81].

7. Βλ. Len Doyal και Roger Harris. «The Practical Foundation of Human Understanding». Neiv Left Review, ap. 139 (Μάιος/ Ιούνιος 1983).

8. Για ένα αντεπιχείρημα, βλ. Eagleton, The Illusions of Postmodernism.

9. [Σ.τ.Μ.] Cordelia. Μυθική βασίλισσα της Βρετανίας, σύμβολο αρετής. Το όνομά της σημαίνει «εγκάρδια».

10. Norman Geras. «The Controversy about Marx and Justice». New Left Review, ap. 150 (Μάρτιος/Απρίλιος 1985), σ. 82.

11. Παρατίθεται στο: Norman Geras. «The Controversy about Marx and Justice», New Left Review, ap. 150 (Μάρτιος/Απρίλιος 1985). σ. 52.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ (σελ. 149-173)1. John Gray. False Daiun: The Delusions of Global Capitalism (Λον

δίνο. 2002). σ. 12.2. Marx και Engels. Selected Correspondence (Μόσχα. 1965), σ. 417.3. [Σ.τ.Μ.] Ο ζοφερός οίχος. Κ. Ντίκενς. Αθήνα: Gutenberg &

Δαρδανός. 2009.4. [Σ.τ.Μ.] Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές. Κινηματογραφική

ταινία του Fred Zinnemann. 1952.5. Theodor Adorno. Negative Dialectics (Λονδίνο, 1966), σ. 320.6. Jean-Jacques Rousseau, A Discourse on Inequality (Λονδίνο, 1984).

a. 122 .7. John Elliot Cairnes. «Mr Comte and Political Economy».

Fortnightly Revieio (Μάιος 1870).8. W. Η. E. Lecky, Political and Historical Essays (Λονδίνο, 1908), a. 11.9. Arthur Friedman (επιμ.). Collected Works of Oliver Goldsmith (Οξ

φόρδη. 1966), τόμ. 2, σ. 338.10. Για μια έξοχη πραγμάτευση της συγκεκριμένης θέσης, βλ. Peter

Osborne. Marx (Λονδίνο, 2005), κεφ. 3.


11. Marx. Theories of Surplus Value (Λονδίνο. 1972). σ. 202.12. Marx, Economic and Philosophical Manuscripts of 1844. στο:

Selected Works of Marx and Engels (Νέα Τόρκη. 1972).13. Marx. Grundrisse (Χάρμοντσγουορθ. 1973). σ. 110-11.14. Marx. Capital (Νέα Τόρκη. 1967). τόμ. 1. σ. 85.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΙ (σελ. 175-212)1. Etienne Balibar. The Philosophy of Marx (Λονδίνο, 1995). σ. 2.2. Παρατίθεται στο: Alfred Schmidt, The Concept of Nature in Marx

(Λονδίνο, 1971), a. 24.3. Ό.π.. σ. 26.4. Ό.π.. σ. 25.5. [Σ.τ.Μ.] Προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη. Ασμα Ασμάτων.

ζ'. 4. Συμβόλιζε αρχικά την ευγενή αγνότητα. Από τον 19ο αιώνα, απέκτησε στον αγγλοσαξονικό κόσμο τη σημασία ενός ελιτίστικου κόσμου, αποκλειστικά αφιερωμένου στη θεωρητική διανοητική δραστηριότητα. Χρησιμοποιείται συνήθως με τη μειωτική συνεκδοχή της εκούσιας αποκοπής από την πρακτική καθημερινότητα της ζωής προς χάριν «υψηλότερων» ακαδημαϊκών ή άλλων πνευματικών ενασχολήσεων.

6. jUrgen Habermas. Knowledge and Human Interests (Οξφόρδη. 1987), σ. 35.

7. Marx και Engels. The German Ideology (Λονδίνο, 1974). a. 151.8. [Σ.τ.Μ.] Αναφέρεται στο ομώνυμο τραγούδι της Μαντόνα.

«Material Girl».9. Βλ. Alex Callinicos. The Revolutionary Ideas of Karl Marx (Λονδίνο

και Σύδνεϋ. 1983). σ. 31 [ελλ. έκδ.: Οι επαναστατικές ιδέες του Καρλ Μαρξ. μτφρ. X. Πετράκος, επιμ. Κ. Πίττας (Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. 2011), σ. 40].

10. Marx και Engels. The German Ideology, σ. 51.11. John Macmurray. The Self as Agent (Λονδίνο. 1957). σ. 101.12. Παρατίθεται στο: Jon Elster. Making Sense of Marx (Κέμπριτζ.

1985), σ. 64.13. Για δύο ενδιαφέρουσες μελέτες των σχέσεων ανάμεσα στους

δύο διανοητές, βλ. David Rubinstein, Marx and Wittgenstein: Knowledge. Morality and Politics (Λονδίνο. 1981) και G. Kitching και Nigel Pleasants (επιμ.), Marx and Wittgenstein (Λονδίνο, 2006).

314 TERRY EAGLETON

14. Marx και Engels, The German Ideology, a. 47.15. Στο έργο του Μαρξ Σημειώσεις για τον Βάγκνερ. εντυπωσιά

ζει ο φροϋδικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας αναφέρει ότι αρχικά τα ανθρώπινα όντα διακρίνουν τα αντικείμενα ανάλογα με το αν αυτά τους προκαλούν πόνο ή ευχαρίστηση, και εν συνεχεία μαθαίνουν να τα διακρίνουν ανάλογα με το ποια από αυτά ικανοποιούν ανάγκες και ποια όχι. Από τη σκοπιά του Μαρξ. όπως και του Νίτσε. η γνώση ξεκινάει ως μια μορφή κυριαρχίας επάνω σ’ αυτά τα αντικείμενα. Έτσι. και οι δύο διανοητές συσχετίζουν τη γνώση με την εξουσία.

16. William Empson. Some Versions of Pastoral (LovSivo. 1966). σ. 114.

17. Theodor Adorno. Prisms (Λονδίνο. 1967). σ. 260.18. Hannah Arendt (επιμ.). Walter Benjamin: Illuminations (Λονδίνο.

1973). σ. 256-57.19. Marx. Εισαγωγή στο: A Contribution to the Critique of Political

Economy, στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 182.

20. [Σ.τ.Μ.] North Yorkshire Moors. Εθνικό πάρκο στην Αγγλία.21. G. A. Cohen. History. Labour and Freedom (Οξφόρδη, 1988). σ.

178.22. [Σ.τ.Μ.] Τζουντ. μτφρ. Μαρία Κράλλη (Αθήνα: Καστανιώτης.

1997). Τίτλος πρωτοτύπου: Jude the Obscure.23. [Σ.τ.Μ.] Πρόκειται για την έκφραση «bottom line».24. Βλ. S. Η. Rigby. Engels and the Formation of Marxism (Μάντσε-

στερ. 1992). σ. 233.25. Για μια έξοχη βιογραφία του Μαρξ. βλ. Francis Wheen. Karl

Marx (Λονδίνο. 1999) [ελλ. έκδ.: Κάρολος Μαρξ: Η ζωή του. μτφρ. θ. Ξ. Τραμπούλης (Αθήνα: Ωκεανίδα. 2001)].

26. [Σ.τ.Μ.] National Secular Society. Ιδρύθηκε στη Βρετανία το 1866 και δραστηριοποιείται γύρω από την υπεράσπιση του αθεϊσμού και των δικαιωμάτων των αθεϊστών.

27. Βλ. Max Beer. Fifty Years of International Socialism (Λονδίνο. 1935). σ. 74. Γι’ αυτή την παραπομπή, ευχαριστώ τον Marc Mulholland.

28. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore (επιμ.). Interpretations of Marx (Οξφόρδη. 1988). σ. 275.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ 3IS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΤΑ (σελ. 213-235)1. [Σ.τ.Μ.] Το'Ιτον (Eton) είναι ανεξάρτητο δημόσιο αγγλικό σχο

λείο. Έχουν αποφοιτήσει από αυτό 19 Βρετανοί πρωθυπουργοί, συμπεριλαμβανομένου του Ντέιβιντ Κάμερον.

2. Perry Anderson. The Origins of Postmodernity (Λονδίνο. 1998). σ.85.

3. [Σ.τ.Μ.] Wakefield. Αστικό κέντρο στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας.4. Βλ. Mike Davis. Planet of Slums (Λονδίνο. 2006). σ. 25.5. Marx. Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right.

στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 219.6. [Σ.τ.Μ.] Ruritania. Φανταστική χώρα στην κεντρική Ευρώπη,

όπου τοποθετείται η δράση των βιβλίων του Anthony Hope The Prisoner of Zenda (1894). The Heart of Princess Osra (1896) και Rupert of Hentzau (1898).

7. Παρατίθεται στο: Leo Panitch και Colin Leys (επιμ.). The Socialist Register (Νέα Τόρκη. 1998). σ. 68.

8. Για την περιγραφή που ακολουθεί, βασίστηκα (μεταξύ άλλων πηγών) στα: Alex Callinicos και Chris Harman. The Changing Working Class (Λονδίνο και Μελβούρνη. 1987)· Lindsey German. A Question of Class (Λονδίνο. 1996)· Chris Harman. «The Workers of the World». International Socialism, ap. 96 (φθινόπωρο 2002).

9. [Σ.τ.Μ.] Harley Street. Λονδρέζικη οδός που συγκεντρώνει πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις παροχής ιατρικών υπηρεσιών.

10. Jules Townshend. The Politics of Marxism (Λονδίνο και Νέα Τόρκη. 1996). σ. 237.

11. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore (επιμ.). Interpretations of Marx (Οξφόρδη, 1968). σ. 19.

12. John Gray. False Dawn: The Delusions of Global Capitalism (Λονδίνο. 2002). σ. 111.

13. Chris Harman. «The Workers of the World». Για μια ενάντια θέση σχετικά με την εργατική τάξη. βλ. G. A. Cohen, If You’re an Egalitarian. How Come You’re So Rich? (Λονδίνο. 2000).

14. Βλ. Perry Anderson. New Left Review, ap. 48 (Νοέμβριος/Δεκέμβριος 2007). σ. 29.

15. Προς διαφώτιση των αναγνωστών που δεν γνωρίζουν την ιστορία του εγκλήματος στη βρετανική ανώτερη τάξη. ο Λόρδος Λούκαν είναι ή ήταν Αγγλος αριστοκράτης που πριν από με

316 TERRY EAGLETON

ρικές δεκαετίες εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει πίσω του το παραμικρό ίχνος μετά τον φόνο της υπηρέτριάς του, για τον οποίο θεωρήθηκε ύποπτος.

16. Θέση του Slavoj i i ie k στο: In Defense of Lost Causes (Λονδίνο. 2008), σ. 425. Για μια εξαιρετική περιγραφή των σημερινών παραγκουπόλεων, βλ. Mike Davis, Planet of Slums (Λονδίνο, 2006).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΚΤΩ (σελ. 237-256)1. Isaac Deutscher. Stalin (Χάρμοντσγουορθ. 1968), σ. 173.2. [Σ.τ.Μ.] Black Rod (πλήρης τίτλος: Gentleman Usher of the Black

Rod). Τελετάρχης με εθιμοτυπικά καθήκοντα στη βρετανική Βουλή των Λόρδων.

3. G. Κ. Chesterton. Orthodoxy (Νέα Τόρκη. 1946), σ. 83.4. Στη στρατευμένη δεκαετία του 1970, υπήρχαν περιπτώσεις όπου

η γνησιότητα των πεποιθήσεων ενός σοσιαλιστή κρινόταν με βάση την απάντησή του σε ερωτήσεις όπως «Θα προσέφευγες στα δικαστήρια της αστικής τάξης αν δολοφονούνταν ο ερωτικός σου σύντροφος;» ή «θα έγραφες στον τύπο της αστικής τάξης;». Πάντως στον χώρο της ακροαριστερός, αληθινοί αριστεροί θεωρούνταν όσοι απαντούσαν με ένα κατηγορηματικό «Όχι» στην ερώτηση «Θα καλούσες την πυροσβεστική υπηρεσία της αστικής τάξης;».

5. Παρατίθεται στο: Christopher Hill. God’s Englishman: Oliver Cromwell and the English Revolution (Λονδίνο, 1990), σ. 137.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΝΕΑ (σελ. 257-273)1. Jacques Rancifere, Dis-agreement (Μιννεάπολη, 1999), σ. 113.2. [Σ.τ.Μ.] Anti-Social Behavior Order, θεσπίστηκε στη Βρετανία

το 1998 από τον Τόνυ Μπλαιρ. ως εξωδικαστικό μέτρο σωφρονισμού σε περιπτώσεις ελαφρών παραβατικών συμπεριφορών.

3. Marx. The Civil War in France (Νέα Τόρκη. 1972). σ. 213.4. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore. Interpretations of Marx (Οξ

φόρδη. 1988). σ. 286.5. [Σ.τ.Μ.] Tiger Woods. Εξαιρετικά διάσημος παίκτης του γκολφ.6. [Σ.τ.Μ.] Westminster, Whitehall. Συνοικία και οδός. αντίστοιχα.


του Λονδίνου, όπου εδράζεται η κεντρική κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ (σελ. 275-306)1. Για μια γεύση α π’ αυτές τις δημόσιες συζητήσεις, βλ. Juliet

Mitchel. Women's Estate (Χάρμοντσγουορθ. 1971)· S. Rowbotham, L. Segal και H. Wainwright. Beyond the Fragments (Νιούκαστλ και Λονδίνο. 1979)· L. Sargent (επιμ.). Women and Revolution (Μόντρεαλ. 1981)· Michfele Barrett. Women’s Oppression Today (αναθεωρημένη έκδοση. Λονδίνο. 1986).

2. Robert J. C. Young. Postcolonialism: An Historical Introduction (Οξφόρδη, 2001), σ. 372-73 [ελλ. έκδ.: Μεταποιχιαχή θεωρία: Μια ιστορική εισαγωγή, μτφρ. Γ. Δεμερτζίδης, επιμ. Β. Κα- ραγιάννη, επιμ. σειράς Ε. Χατζηβασιλείου (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. 2007). σ. 534].

3. Ό.π.. σ. 142 [ελλ. έκδ.. σ. 218].4. Michfele Barrett, στο: Tom Bottomore (επιμ.), A Dictionary of

Marxist Thought (Οξφόρδη. 1983). σ. 190.5. Jules Townshend, The Politics of Marxism (Λονδίνο και Νέα

Τόρκη, 1996), σ. 142.6. Kevin Β. Anderson. «The Rediscovery and Persistence of the

Dialectic in Philosophy and in World Politics», στο: S. Budgeon.S. Kouvelakis και S. i i ie k (επιμ.), Lenin Reloaded: Towards a Politics of Truth. (Λονδίνο, 2007), σ. 121.

7. Παρατίθεται ό.π.. σ. 133.8. Για την ινδική ιστοριογραφία, βλ. Aijaz Ahmad. In Theory:

Classes. Nations. Literatures (Λονδίνο. 1992). κεφ. 6.9. Παρατίθεται στο: Ahmad. In Theory, a. 228.

10. Παρατίθεται ό.π.. σ. 235.11. Ό.π.. σ. 236.12. [Σ.τ.Μ.] Edward W. Said, Οριενταλισμός. μτφρ. Φώτης Τερζά-

κης. επιμ. σειράς X. Βλαβιανός (Αθήνα: Νεφέλη. 1996).13. Marx και Engels. German Ideology, a. 33.14. Marx, Capital, τόμ. 3 (Νέα Τόρκη. 1967). σ. 102.15. John Bellamy Foster. «Marx and the Environment», στο: In

Defense of History, επιμ. E. M. Wood και J. B. Foster (Νέα Τόρκη. 1997). σ. 150.

318 TERRY EAGLETON

16. W. Leiss. The Domination of Nature (Βοστόνη, 1974). σ. 198.17. Παρατίθεται ό.π.. σ. 153.18. Frederic Engels. The Dialectics of Nature (Νέα Τόρκη. 1940). σ.

291-92.19. Marx. Capital, τόμ. 3. σ. 218.20. Ό.π.. σ. 219.21. Βλ. Ted Benton. «Marxism and Natural Limits». New Left

Review, ap. 178 (Νοέμβριος/Δεκέμβριος 1989). σ. 83.22. Για μια κλασική περιγραφή των μαρξικών ιδεών επάνω σ ’

αυτό το θέμα. βλ. Alfred Schmidt. The Concept of Nature in Marx (Λονδίνο. 1971).

23. Βλ.. π.χ.. τις καταληκτικές παραγράφους του Literature and Revolution του Τρότσκι [ελλ. έκδ.: Λέον Τρότσκι. Λογοτεχνία χαι επανάσταση, μτφρ.-επιμ. Μ. Λίλλης (Αθήνα: Παρασκήνιο.2003)].

24. Benton. «Marxism and Natural Limits», σ. 78.25. G. A. Cohen, Karl Marx’s Theory of History: A Defence (Οξφόρδη.

1978). σ. 307.26. Ellen Meiksins Wood. «Capitalism and Human Emancipation».

New Left Revietv. ap. 67 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1988). σ. 5.27. Ό.π.. σ. 5.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

αγάπη 114. 124 αιτιοκρατία 55. 71-74. 81-85

το αναπόφευκτο στην 82-83- ιστορική 74. 77. 83· οικονομική 149· και ταξική πάλη71. 73-74. 78-79. 84- και τυχαία γεγονότα 77. 79. 82

Αλγερία, γαλλική απαλλοτρίωση της 287

αλλοτρίωση 56. 82. 184. 222-23, 298

Άλμπερτ. Μάικλ 49 αναρχικοί 272ανθρώπινη φύση 115-24. 137-38.

169. 170και εργασία 165-66· και ιστορία 104-5· και υλισμός 177-78. 179. 183-85. 186-87

ανταλλακτική αξία 136. 143. 145

Αντερσον. Κέβιν 283 Αντερσον. Πέρρυ 215 αντιαποικιοκρατικά κινήματα

281-87και μεταποικιακή θεωρία 288-93

αντικαπιταλιστικό κίνημα 275- 76

αντιφιλόσοφοι 178 Αντόρνο. Τέοντορ 138. 147. 155.

196ανώτερη μεσαία τάξη 214-15 απληστία 22. 36. 136 αποικιοκρατία 281-87 Αρεντ. Χάννα 46 Αριστοτέλης 136. 169. 212. 214 αρμονία 262άρχουσα τάξη 231-32. 241. 249.

250-51το κράτος ως όργανο της 261-62. 268. 269-70

ασιατικός τρόπος παραγωγής 268

ατομικισμός 176 αυτοδιάθεση 248, 271. 283 αυτοπραγμάτωση 159-60. 171.

173αφρικανικά απελευθερωτικά κι

νήματα 282 Αχμαντ. Αγιάζ 93. 287

βία 155, 237. 245, 246

320 TERRY EAGLETON

Βιετκόνγκ 282 Βιτγκενστάιν. Λούντβιχ 190

Περί βεβαιότητας 194 Βολταίρος 58Βοναπάρτης. Λουδοβίκος 269-

70Βρετανία

αστικό προλεταριάτο στη 42· στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο 39· βικτοριανή. κοινωνικές συνθήκες στη 261- διαμαρτυρίες της εργατικής τάξης στη 246-47· επαναστάσεις στη 240. 255· και ιρλανδικός λιμός 244-45· κοινωνικές τάξεις στη 269· και τέλος αποικιοκρατίας 242

Γαλλική Επανάσταση 56 Γερμανία

ενοποίηση της 88· ναζισμός στη 139-40. 270

γεωργία, «ορθολογική» 297 Γιανγκ. Ρόμπερτ Τζ. Κ. 280 Γκεβάρα. Τσε 282 Γκεράς. Νόρμαν 117. 142 Γκίντενς. Άντονυ 61 Γκόλντσμιθ. Όλιβερ 163

«Το εγκαταλειμμένο χωριό» 57

Γκρέυ. Τζον 150-51. 230 Γκρίνσπαν. Αλαν 137 γλώσσα 190. 194. 286 γνώση 193

σιωπηρή 197 Γουίλλιαμς. Ρέυμοντ 56-57

Επικοινωνίες 50· Κουλτούρα χαι χοινωνία 109

Γουντ. Έλλεν Μέικσινς 305-6 γυναικείο κίνημα 276-81 γυναίκες

ως εργατικό δυναμικό 290· ως προλεταριάτο 224-25- σουφραζέτες 246. 290

δημοκρατίαασφαλιστικές δικλείδες της 129· εξάπλωση της 217· ως εξουσία επί του εαυτού 271 - και επανάσταση 249. 251- 52- και καπιταλισμός 264- κοινοβουλευτική 263· κοινωνική 265· της μεσαίας τάξης 143-44· και ουτοπία 129-30. 139-44- παραποίηση της έννοιας της 263- ριζικές αλλαγές για την εγκαθίδρυση της 263· ριζοσπαστική 283· και σοσιαλισμός 38-39, 48.111. 264

Διαφωτισμός 86. 101. 160-61. 291-92και αυτοδιάθεση 271· υλισμός του 176. 178. 181-82

δρων υποκείμενο, ο άνθρωπος ως 177-78

εθνικισμός 23. 281-84και γλώσσα 286· επαναστατικός 282. 285-86- ρομαντικός 283

ειρήνη, κίνημα για την 273. 305 ειρηνιστές 242-43 εκπαίδευση

νέες μορφές σκέψης 135-36- και πολιτισμική αλλαγή 240


ελεύθερες αγορές 32. 125. 137.147. 245

ελευθερία 186-87. 193. 291-92 και αυτοδιάθεση 271· στον καπιταλισμό 90· κατάργηση της 257· καταχρήσεις της141. 261

ελεύθερος χρόνος 39. 110-11.172-73

Έμπσον. Γουίλλιαμ 196 Ένγκελς. Φρίντριχ 79. 82. 277

και αποικισμός 284. 287- για την ειρηνική κοινωνική αλλαγή 253- για τους ιστορικούς και τους φυσικούς νόμους 84- για την οικονομική θεωρία της ιστορίας 119· για το περιβάλλον 296- για τον πλουραλισμό 152- για τη στρατιωτική στρατηγική 82· Διαλεκτική της φ ύσης 296· Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του κράτους 279· Η κατάσταση της εργατικής τάξης 27· Σοσιαλισμός: ουτοπικός και επιστημονικός 296

εξουσίααυτή καθαυτή 272-73- ιδέα της 271

επανάσταση 237-56από ακροαριστερούς 250- αντιδιαστολή με την κοινωνική μεταρρύθμιση 238-39,250-51. 253. 255- αντιτι- θέμενοι στην 242- απελευθέρωση από την τυραννία

291-92- βελούδινη 238- βίαιη 237. 238. 242. 247· βίαιη αντίδραση απειλούμενων κυβερνήσεων στην 249· μη βιώσιμη 254· δημιουργία συνθηκών που ευνοούν την 64-65 · δημοκρατική 249.251-52- και εθνικισμός 282.285-86- επιτυχημένη 239. 240, 246. 249- της εργατικής τάξης 40. 247-48. 25- κατάλληλη χρονική στιγμή για 69- ο σκοπός αγιάζει τα μέσα 237- σταδιακή εκδί- πλωση της 239-40

επιβίωση 156στρατιωτικές και περιβαλλοντικές απειλές κατά της286-95

εργασίαανθρωπολογία της 165- ως βάση της κουλτούρας 150- ως βάση του πλούτου 172- στην ιστορία 155- και πράξις 171

εργατική τάξη 213-35άνεργη 233- απάθεια της 254- ως άρνηση της κοινωνίας 220-22- αυτοδιοίκηση της 49- βιομηχανικοί εργάτες 226. 227. 228. 230- διαμόρφωση της 27· η ειρήνη ως στόχος της 246-47· ο Ένγκελς για την 27- επαναστάσεις της 40. 247-48. 253- θάνατος της (ως ακραία υπερβολή) 234-35· καθολικότητα της 222- και καπιταλισμός 218-20. 234· και Κομούνα

322 TERRY EAGLETON

του Παρισιού 202. 266-68- και κράτος 265· μέγεθος της25. 232· των οικιακών υπηρετών 225· ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον 103· που δεν έχει τίποτα να χάσει 254. 256· και τρόπος παραγωγής 219· υπαλληλική 226

Ζιμπάμπουε 249

ηθική 211-12

θάτσερ. Μάργκαρετ 22 «θεωρία των πάντων» 60. 202 Θουκυδίδης 201 θρησκεία 175

και αιτιοκρατία 73-74· και πνευματικότητα 209· και υλισμός 208-10

ιδιοκτησία, νόμοι για την 162 Ινδία

ανεξαρτησία της 283. 286- 87· ως βρετανική αποικία 284. 286

Ινδική Επανάσταση (1857) 286- 87

Ιρλανδίαανεξαρτησία της 287· και Βόρειος Ιρλανδία 133, 241- ως βρετανική αποικία 285- Ενωτικοί του Όλστερ στην250- εξέγερση του Δουβλίνου (1916) 238· Μεγάλος Ιρλανδικός Λιμός 244-45

ισότητα 143, 144-46

ιστορίαανθρώπινη δυστυχία στην 92· και ανθρώπινη φύση 104- 5· ασυνέχειες στην 80· εναλλακτική 94· εξέλιξη της 62. 83-85, 90-91· εξέλιξη προς την τελειότητα 101· ηθική πρόοδος στην 132· θεώρησή της από τον Διαφωτισμό 86· «θεωρία του χρυσόψαρου» για την 108· ιεραρχήσεις στην 152· και λογική συνέπεια 155- μαρξική θεωρία της 55. 60. 62, 68. 77. 90. 93. 149, 159-60, 163. 168. 218, 311 σημ. 3· μαρξική χρήση του όρου 62. 159-60· μεγάλη αφήγηση της 155· μοτίβα της 154· οικονομική θεωρία της 153, 160, 163. 164- παραγωγικές δυνάμεις στην 72· πλουραλισμός δυνάμεω ν στην 151- ρήξη με την 108- ταξική πάλη στην 59. 60-63. 79,131. 164· τελεολογική θεωρία της 90-91· και τυχαία γεγονότα 82. 84-85· και υλικές πιέσεις 138-39, 158· και Φύση 84

Καμπράλ. Αμίλκαρ 282καπιταλισμός

και ανεπάρκεια φυσικών πόρων 26· ανθρώπινο κόστος του 31-32, 35. 90- άνοδος του 90· ως απειλή για την παγκόσμια ειρήνη 305-6- και δημοκρατία 264· διαρκής


επέκταση του 78· δυνατότητες στον 112· εγκλήματα του 244· εκτός ελέγχου 247· και ελευθερία 90- εναλλακτικά ενδεχόμενα αντί του 75- επιτεύγματα του 28, 91-92.217-18· και εργατική τάξη218-20. 234- ηθική του 210· καθολική ισχύς νόμων του 84· καπιταλιστική διοίκηση 49· κατάρρευση του 256· το κεφάλαιο ως τελικό όριο του 27-28· κοινωνικές σχέσεις στον 64· και κοινωνικές τάξεις 72- και κράτος 268- κρίση του 13. 35-36- ο μαρξισμός ως κριτική του 18- ως μεταβαλλόμενο σύστημα 19-20· μετάβαση από τη φεουδαρχία στον 72, 78. 80,86, 134-35, 239· ως ξεπερασμένος 27-28· Οικονομικός Άνθρωπος στον 168- και παραγωγικές δυνάμεις 87.168.304- πλεόνασμα που παρά- γεται στον 72, 172· πλου- ραλιστικός χαρακτήρας του 216· προσδιορισμός του από τον Μαρξ 13· και σοσιαλισμός 87-91. 93. 107. 172· και σταλινισμός 70- συνέχιση του 77· και τεχνολογία 229-30· τυποποίηση στον 145- φετι- χισμός των εμπορευμάτων στον 294· και χάσμα πλούτου 25. 26, 29, 35. 37. 90. 216

Κάρολος, πρίγκιπας της Ουαλίας 201

Κάστρο, Φιντέλ 282. 292 κατευθυνόμενη οικονομία 46 Κερνς, Τζον Έλλιοτ 162

Η δουλοκτητική εξουσία 162

κεφάλαιο, μορφές του 19 Κικέρων 160. 252 Κίνα

εθνικό απελευθερωτικό κίνημα 287· Πολιτιστική Επανάσταση στην 282

κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων 238

Κοέν. Τζ. Α. 204. 304 κοινοβούλια 251-53. 263 κοινωνία της πληροφορίας 230 κοινωνικές αλλαγές 132-35 κοινωνικές σχέσεις, χρήση του

όρου από τον Μαρξ 64, 251 κοινωνική δημοκρατία 265 κοινωνική τάξη 213-35

ως αλλοτρίωση 222· ως διεθνές φαινόμενο 289· έννοια της 56· εξέλιξη της 70-71. 215-16- και εξουσία 226· και επαναστάσεις 246-47- και καπιταλισμός 72· κοινωνικές βαθμίδες 231-32· ως προσωπική στάση 214, 216- 17· και τεχνολογία 229-30- και τρόποι παραγωγής 214- και υλισμός 176-77, 186-87- υπέρβαση της 222· και χάσμα πλούτου 216· βλ. επ ίσης επιμέρους τάξεις

κοινωνικό συμβόλαιο 161 Κομούνα του Παρισιού (1871)

79, 202, 266-68, 270. 290

324 TERRY EAGLETON

κομουνισμόςανθρώπινο κόστος του 73. 89. 92- το άτομο στον 124- και εθνικισμός 281- εκμετάλλευση στον 67. 141- εκπλήρωση των αναγκών όλων στον 142· επιδίωξη της ειρήνης από τον 305- και ζητήματα φύλου 280· κατακτήσεις του 33-34· κατάρρευση του 22-23. 33. 238, 242· και ουτοπία 115-16, 120, 141- 42· πλήρης συμμετοχή όλων στον 127- πρωτόγονος κομμουνισμός 71- τέλος των βιοτικών στερήσεων στον 130, 141· και φυλετική ισότητα 281- χρήσεις του πλούτου στον 90

Κόννολλυ. Τζέιμς 291 Κούβα, επανάσταση της 282 κρατικός σοσιαλισμός 272 κράτος

ως αλλοτριωμένη δύναμη 236· αντιτιθέμενο στην κοινωνία των πολιτών 264-66· αυτεξουσιότητα στο πλαίσιο του 263. 267-68, 271· ως διοικητικό σώμα 256-58, 272· ως θετικός παράγοντας 260- 61· λειτουργίες του 260-62. 268- μεροληπτικότητα του 259. 265- μύθος για το 261· ως όργανο της άρχουσας τάξης 261-62. 268. 269-70· πανίσχυρο 257· σκοπός του 160

λαϊκή κυριαρχία 263

«λαός στην εξουσία. Ο!» 270Λέκυ. Γ. Ε. X. 162Λένιν. Β. I. 36. 39. 40. 81. 106.

248. 253. 263. 283 Λοκ. Τζον 157 Λούξεμπουργκ, Ρόζα 284

Μακμάρρεϋ. Τζον 191-92 Μάλθους. Τόμας 303 Μαν. Τόμας 215 Μάντσεστερ 164 Μάο Τσετούνγκ 244. 282 μαοϊσμός 32. 35, 89 Μάρβελ. Αντριου. «Ο κήπος»

302-3 Μαρξ, Έλεανορ 210 Μαρξ. Καρλ

για τις αισθήσεις 185-86· βάση και εποικοδόμημα 198-208· για την ελευθερία81-82, 85· για την ευτυχία 189-90· ηθική του 124-25· για την ιστορία βλ. ιστορία· κείμενα του 169· κοινωνικές συνθήκες ζωής του 291- οραματιστής και ρεαλιστής 112-13· προσδιορισμός καπιταλισμού από τον 13- ως υλιστής 102. 112-13. 139.142, 175-76- Η α γία οικογένε ια 124· Η γερμανική ιδεολογία 36. 83. 99. 150. 158, 190. 194. 195. 199. 278. 294. 301· Η Δεκάτη Ογδοη Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη 109. 189· Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία 103. 265. 266· Grundrisse 171.


229. 299· Θέσεις για τον Φ όυερμπαχ 177. 178. 193- Θεωρίες για την υπεραξία 89· Το κεφάλαιο 52. 81. 83. 120. 171. 209. 210. 226. 240. 245. 258. 260. 294. 297. 298, 304· Κομουνιστικό Μανιφέστο 12. 46. 59. 60. 74. 123. 125. 131. 258, 277. 287. 290· Κριτική του προγράμματος της Γκότα 106. 144, 296- Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα 120. 123. 143.167. 170. 185· Σημειώσεις για τον Βάγκνερ 192. 314 σ. 15

μαρξισμόςαδιάφορος για το φύλο 278· χαι αιτιοκρατία 55, 72-74. 79. 81-85· ανθρώπινο κόστος του 31-53, 73, 87· αποκλειστικές ιδιαιτερότητες του 55-63· βίαιη πολιτική δράση του 237-56- ερμηνείες του 81· ως κριτική του καπιταλισμού 18- και μεταβολές καπιταλιστικού συστήματος19. 23. 86- ως όργανο αλλαγής του κόσμου 191-92· ως οριστικά παρελθόν 17-29- ως ουτοπιστικό όνειρο 97. 115-16· παραγωγικές δυνάμεις στον 63-68. 69-72, 81· ταξική πάλη στον βλ. ταξική πάλη· τραγωδία του 92-93- χυδαίος 269

μέλλοντο αναπόφευκτο του 99-101-

ως αποτυχία του παρόντος115- «εξελικτικιστική» θεώρηση του 107· ξεκινώντας με το παρόν 106-8, 115. 141, 142· πίστη στο 139· πρόβλεψη του 99-101

Μεξικό, κατάκτηση του 284 μεσαίες τάξεις 33. 144. 241. 292

ανώτερη μεσαία τάξη 214- 15· και επανάσταση 248- κατώτερη μεσαία τάξη 230. 232· και τεχνολογία 229-30- και υλισμός 176-77

μετανεοτερισμός 23, 290 μεταποικιακή θεωρία 288-93 Μίζες, Λούντβιχ φον 12 Μιλ, Τζον Στιούαρτ 44 Μίλτον, Τζον 28. 169 ΜΜΕ. δημόσια ιδιοκτησία των

50-52Μόρρις. Γουίλλιαμ 98, 292 Μπαλιμπάρ, Ετιέν 178 Μπάρρετ. Μισέλ 281 Μπένγιαμιν. Βάλτερ 196-97, 247 Μπέντον. Τεντ 304 Μπλανκί. Ογκύστ 267 Μπολιβάρ. Σιμόν 284 μπολσεβικική επανάσταση 242

και απολυταρχία 39. 41· βαθμιαία διαδικασία της 239· και γυναικείο ζήτημα 279-80 · και δημοκρατία251-52- και εθνικισμός 282. 285-86· και ειρήνη 245. 250- εμπόδια που συνάντησε 40- 42· και εργατικές τάξεις 224. 253-54· παράλειψη του καπιταλιστικού σταδίου

326 TERRY EAGLETON

κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον σοσιαλισμό 86. 91

Μπούρμα 249 Μπους. Τζορτζ Γ. 269 Μπρεχτ. Μπέρτολτ 196

ναζισμός 139. 270 Νιερέρε. Τζούλιους 282 Νίτσε. Φρίντριχ 153. 183. 196.

273Νκρούμαχ. Κβάμε 281. 282 Νότιος Αφρική, απαρτχάιντ

249-50 Ντέιβις, Μάικ

Όψιμα βικτωριανά ολοκαυτώματα 32· Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων 27

Ντιβάιν, Πατ 49 Ντόιτσερ. Ισαάκ 41. 238

οικονομία, ως φάντασμα 166 Οικονομικός Ανθρωπος 168 Όμηρος 200 Όουεν. Ρόμπερτ 101 Όργουελ. Τζορτζ 146 Ουάιλντ. Όσκαρ 49 ουτοπία 97-147. 213

αγάπη και αδελφοσύνη στην 114· και ακραίος αριστερισμός 106- και το αναπόφευκτο του μέλλοντος 99-101 - και ανθρώπινη φύση 104.116-24, 137. 140· άτομο vs κοινωνία 125· αφθονία για όλους 114- και δημοκρατία 129-30,139-44· και ελεύθερη αγορά 147- και ελεύθερος

χρόνος 110· εξέλιξη προς την τελειότητα 101. 141- και θεσμοί 127-28. 132-35, 157-58· και ισότητα 144-46· κοινωνία πέρα από το ιδιοτελές συμφέρον 115· και κοινωνική αλλαγή 132-35· κομουνιστική 115-16. 120. 141-42- όραμα και ρεαλισμός 112-13- ορθολογικός διάλογος γύρω από την 102- πώς θα ’πρεπε να ζούμε 123-24- σημείο εκκίνησης για την 105-6· συντηρητικών 104· τέλος των βιοτικών στερήσεων στην 130.141· και τεχνολογία 303· και υλισμός 112-13. 138-39· υπε- ρεξιδανίκευση 115-16. 125· χειραφετική πολιτική 104· χρήσεις της λέξης 98. 142-43

παγκοσμιοποίηση 19. 21. 289Παγκόσμιος πόλεμος, Α' 244,

245πάθος 120παραγκουπόλεις 233, 234παραγωγή

ασιατικός τρόπος 268- η αυτοπραγμάτωση ως μορφή της 173- ως αυτοσκοπός 159· βασισμένη στις κοινωνικές ανάγκες 48- δυνάμεις της 63-66, 68-69, 77-78. 81. 87.168. 303-4- και κοινωνικές τάξεις 64- και κοινωνικές σχέσεις 68-69. 78. 251· κοινωνικό νόημα στην 166· ο Μαρξ για την 168-69. 170-


71- και μοντέλο βάσης-εποι- κοδομήματος 198. 203-4- στον σοσιαλισμό της αγοράς 46-47- τεχνολογική 303-4- τρόποι 57. 63. 79, 87. 91.157, 160. 214, 219- υλική 71. 150- 51. 158-59. 168, 199. 308

Πέιν, ΤομΑνθρώπινα δικαιώματα 158

περιβαλλοντισμός 135, 275 και επιβίωση του ανθρώπου305-6- βιωσιμότητα 298· κυριαρχία του Ανθρώπου επάνω στη Φύση 293-94- μόλυνση 297-98, 305-6- και οικολογικές αρχές 303- περιβαλλοντική προστασία 306- φυσική ιστορία 301

Πλάτων 182πλουραλισμός 146, 151-52. 216 πνευματικότητα 130-31. 188-90,

209. 212 πολιτική, ο άνθρωπος τη χρειά

ζεται 119 πολιτισμός 188 προϊστορία 108, 109, 111 προλεταριάτο 56, 224, 229-30

αστικό 42- δικτατορία του 267-68

Προυστ. Μαρσέλ 202. 215

Ράιχ, Ρόμπερτ 264 Ρανσιέρ. Ζακ 260 Ρίγκαν, Ρόναλντ 22 Ρομαντισμός 80, 176. 283, 286 Ρουσσό, Ζαν-Ζακ 58

Λόγος περί ανισότητας 160. 262

αγροτικές κοινότητες στη 88- «Αριστερή Α ντιπολίτευση» 46- μπολσεβίκοι στη βλ. μπολσεβικική επ α νά σταση

Σαιν-Σιμόν, Κλοντ ντε Ρου- βρουά. δούκας του 101

Σαΐντ, Έντουαρντ 288-89 Σαίξπηρ, Γουίλλιαμ

Η τρικυμία 273 σεξουαλικότητα 119 σκλάβων εξεγέρσεις 242 Σμιθ, Ανταμ 161 Σμιντ, Άλφρεντ 179 σοβιετικό σύστημα

αλληλεγγύη στο 34· κατάρρευση του 23, 33, 43, 238.242

σοσιαλισμόςτης αγοράς 45-49· το αναπόφευκτο του 74. 75, 89, 91, 99· ανθρώπινο κόστος του 33-34. 92-93· αντίκτυπος του 12· αυτοκυβέρνηση στον 126-27. 248- και δημοκρατία 38-39. 48. 111. 264· ως διεθνές κίνημα 37· η ειρήνη ως στόχος του 245. 253· ελευ- θεριακός 43- έλλειψη ελευθερίας στον 31, 124· «επ ιτεύγματα» του 31· ιδεώδη του 125· και καπιταλισμός 87-91. 93. 107. 172· κατανομή των πόρων στον 47· κρατικός 272- και κυριαρχία 270-71- και παραγωγι-

328 TERRY EAGLETON

κές δυνάμεις 304-5- και πεπρωμένο 111- πλουραλιστική τάξη πραγμάτων στον 146- προϋποθέσεις του 38-40, 69

σουφραζέτες 246. 290 Στάλιν. Ιωσήφ 32. 35. 37. 89.

175. 240. 244. 248. 304 σταλινισμός 32. 35. 43. 45, 70.

244συμμετοχική οικονομία 48-49 συνείδηση

ενσώματη 194- και κοινωνική πραγματικότητα 197- 98- και υλισμός 179, 181. 183-93, 194. 197-98

συντηρητισμός 140, 255

ταξική πάληκαι αιτιοκρατία 71, 73-74, 78-79. 84- και διαίρεση της κοινωνίας 59- και ιστορία 59. 60-63. 79. 131, 164- και κουλτούρα 202- στη λογοτεχνία 57. 58- Μπένγιαμιν για την 196-97- για το πλεόνασμα 71- και τρόπος παραγωγής 62

Τάουνσεντ. Τζουλς 228. 281 «τέλος της ιστορίας» 20. 23. 24.

107. 128 τέχνη και λογοτεχνία 205-6 τεχνολογία 65, 69, 229-30, 302,

303Τζέιμς. Κ. Λ. Ρ. 291 Τζέιμσον. Φρέντρικ 26 Τζέφφερσον. Τόμας 44 Τόμπσον. Γουίλλιαμ 56 Τόνι. P. X. 251

Τρίτος Κόσμος, απελευθερωτικά κινήματα στον 242. 282. 293

Τρότσκι. Λέον 36. 39. 40. 43.46. 81. 284. 292. 304

Τσέστερτον. Τζ. Κ. 248 τυχοδιωκτισμός 245

υλισμός 175-212και ανθρώπινη φύση 177- 78, 179. 183-85, 186-87- και βία 245- δημοκρατική θεώρηση του 178- διανοούμενοι εναντίον του 178. 182- του Διαφωτισμού 176. 178. 181-82- και ηθική 211-12. 237· και θρησκεία 208-10- και μεσαίες τάξεις 176-77· και μοντέλο βάσης-εποικοδομή- ματος 198-208· και ουτοπία 112-13. 138-39- και σκέψη 192-93, 194-96- συγκεκριμένες και απτές πλευρές του 175-76- και συνείδηση179. 181. 183-93, 194, 197- 98- τίποτα δεν είναι τέλειο στον 296

Φανόν, Φραντς 281, 282 φασισμός 154. 244

μάχη κατά του 34, 75. 281- ως ριζοσπαστισμός 270

φαυλότητα του ατόμου 139 φεμινισμός 101. 103. 136. 276-81 φεουδαρχία

και κράτος 268· μετάβαση στον καπιταλισμό από τη72. 78. 80. 86. 134-35. 239


φιλαργυρία 136 φιλοσοφική ανθρωπολογία 118 Φόυερμπαχ. Λούντβιχ Αντρέας

177. 178. 193 Φουκό. Μισέλ 153 Φουριέ. Σαρλ 101 Φρόυντ. Σίγκμουντ 12. 13. 103.

138. 162. 183. 186. 196. 273 φυλακή, ζωή στη 111-12 Φύση

αμοιβα ία ανταλλαγή ανάμεσα στον εαυτό μας και τη 298-99- οι άνθρωποι ως μέρος της 298-302- γενναιόδωρη 302- και κουλτούρα 302- κυριαρχία του Ανθρώπου επάνω στη 293-306

Χάρβεϋ. Ντέιβιντ 225 Χάρμαν. Κρις 232 Χάρντυ. Τόμας 205. 301 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών

243χάσμα πλούτου 25. 26. 29. 35.

37. 90. 216 Χέγκελ. Γκέοργκ Βίλχελμ Φρί-

ντριχ 56. 262 χειραφέτηση 112. 141 Χιουμ. Ντέιβιντ 185 Χίτλερ. Αδόλφος 140 Χο Τσι Μινχ 282 Χόρκχαϊμερ, Μαξ 92 χρήμα, ρόλοι του 166-67 χωρικοί, καταναγκαστική μετα

τροπή τους σε εργάτες των πόλεων 93

Χάμπερμας. Γιούργκεν 184 Χαντ. Τρίστραμ 27

Terry Eagleton - Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο

Documents

Transcript of Terry Eagleton - Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο