TA ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 1833-1929 ΤΡΙΤΟΣ...

IAEN / Creative Commons

Άδεια CC

Αυτό έργο χορηγείται με άδεια Creative Commons Attribution-NonCommercial Greece 3.0 (Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση) http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/gr/

Τ Α Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α Τ Η Σ Μ Ε Σ Η Σ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η Σ

( 1 8 3 3 - 1 9 2 9 )

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΠΎΡΟς I. Α ς Δ Ρ Α Χ Α ς , Γ Ι Α Ν Ν Η ς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς,

ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873

CET ISBN 960 - 7138 - 00 = 7 Τ3 ISBN 960 - 7138 - 01 - 5


Άδεια CC


ΔΑΥΙΔ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

( 1 8 3 3 - 1 9 2 9 )

ΤΟΜΟΣ Τ Ρ Ι Τ Ο Σ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

17

ΑΘΗΝΑ 1989


Άδεια CC


Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Η « Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Η »

Γ ε ν ι κ ή ο δ η γ ί α : Οι ενδείξεις Α (Β, Γ,...) 1 (2,3...) δηλώνουν το κεφάλαιο και τον αριθμό του κειμένου, όπως αυτά έχουν ταξινομηθεί στο Πρώτο Μέρος (1ος και 2ος τόμος)· οι ενδείξεις Πίνακας Α (Β, Γ,...) 1 (2, 3...) παραπέμπουν στο κεφάλαιο και τον

αριθμό του πίνακα, όπως αυτοί έχουν καταχωριστεί στο Δεύτερο Μέρος (3ος τόμος). Το υλικό που περιέχεται στους δύο πρώτους τόμους αξιοποιείται καλύτερα με την

παράλληλη μελέτη των Πινάκων και της Επισκόπησης που περιλαμβάνονται στον τρίτο τόμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A'

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α ΣΧΟΛΕΙΑ - ΓΥΜΝΑΣΙΑ

I

Π Ι Ν Α Κ Ε Σ

ΠIΝΑΚΑΣ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1836

Ε λ λ η ν ι κ ό σ χ ο λ ε ί ο Γ υ μ ν ά σ ι ο Γ ε ν ι κ ό α/α. Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Σύνολο %

α β γ Α Β Γ Δ

1 Ελληνική [γλώσσα] 12 12 12 36 \ 8 6 5 4 23 \ 59 \ 2 Σύνθεσις Αρχαία Ελληνικά — — 3 3 /39 42,4 — — — — — 32,3 3 37,2 3 Γύμνασις εις το γράφειν , - >

ελληνιστί _ _ _ _ 9 — — — 2 V 2 ^ 4 Θεωρία των περί τον λόγον , / '

επιστημών — _ — — — 2 2 2 6 \ 6 \ 5 Ιερά. Ιστορία 2 — — 2 \ — — — — — f 2 f 6 Κατήχησις Θρησκευτικά — 2 — 2 ' 6 6,5 2 2 2 1 7 1 7 7,3 9 Γΐ3 6,9 7 Αρχαί της ανθρωπολογίας ί " )

ηθικής — — 2 2 ' _ _ _ _ _ _ 2 8 Γεωγραφία 3 2 2 — 7 7,6 — — — — — — 7 3,7 9 Ιστορία Ιστορία — 3 3 6 ϊ 6 6,5 — — — — — 1 8 8,3 6 114 7,5

10 Ιστορία και Γεωγραφία _ _ _ _ ! 2 2 2 2 8 J 8 J 11 Αριθμητική Μαθηματική 3 3 — Gl 2 2 — — 4 1 101 12 Γεωμετρία και φυσική Μαθηματικά — — 3 3 ] 9 9,8 — — — — — J12 12,5 3 J21 11,2 13 Μαθηματική και Μαθηματι-

κοφυσική Γεωγραφία — — — —1 — — 4 4 8 ι 8 -ι 14 Φυσική ιστορία 3 3 — 6 J — — — 6 ί 15 Φυσική και Φυσική Ιστορία Φυσικά — — — — 1 6 6,5 2 2 2 — 6 J 9 9,4 6 J 1 5 8.0 16 Φυσική, Φυσική Ιστορία και [

Αρχαί Χημείας — — — — > — — — 3 3 j 3 | 17 Λογική | Φιλοσοφία — — — — — — — — 2 2 2,1 2 1,1 18 Γαλλικά 4 4 4 12 13,1 2 2 2 2 8 8,3 20 10,6 19 Λατινικά — _ 3 3 3,3 4 6 5 4 19 19.8 22 11,7 20 Καλλιγραφία 2 2 — 4 4,3 — — — — — — 4 2,1

Σ ύ ν ο λ ο 29 31 32 92 100,0 24 24 24 24 96 100,0 138 100,0

1. Για τους κλάδους των μαθημάτων βλ. οπωσδήποτε την υποσημ. 84 της Επισκόπησης. 2. Δηλ. γυμνάσματα στην αρχαία ελληνική (=«αντίστροφο» θέμα)' βλ. αρθρο 70 του διατάγματος. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα (=νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, αρθρα 15 και 81: Κείμενο A4 (τ. Α', σ. 88-89 και 101-102).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα διταξίου Ελληνικού σχολείου 1836

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σ ύ ν ο λ ο % α β

1 Ελληνική [γλώσσα] Αρχαία Ελληνικά 12 12 24 27 43,6 2 Σύνθεσις — 3 3 J

3 Ιερά ιστορία και κατήχησις Θρησκευτικά 4 — 4 1 5 8,1

4 Ανθρωπολογία η ηθική — 1 1

5 Ιστορία — 3 3 4,8

6 Γεωγραφία 3 2 5 8,1

7 Αριθμητική -ι 3 — 3 8 Αριθμητική η Άλγεβρα Μαθηματικά — 2 2 | 7 11,3

9 Γεωμετρία και Φυσική — 2 2 J

10 Καλλιγραφία 2 1 3 4,8

11 Φυσική ιστορία 2 — 2 3,2

12 Γαλλικά 4 4 8 12,9

13 Λατινικά — 2 2 3,2

Σ ύ ν ο λ ο 30 32 62 100,0

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα ( = νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, αρθρο 15, β': Κείμενο A4 (τ. Α', σ. 89).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-μα του 1836

Ε λ λ η ν ι κ ό Σ χ ο λ ε ί ο

α

1 Ελληνική [γλώσσα]

2 Ιερά ιστορία

3 Γεωγραφία

4 Αριθμητική

5 Καλλιγραφία

6 Φυσική ιστορία

7 Γαλλικά

β


2 Κατήχησις

3 Ιστορία





8 Γαλλικά

Υ


2 Σύνθεσις

3 Αρχαί της αν-θρωπολογίας η

ηθικής

4 Ιστορία


6 Γεωμετρία και

Φυσική

7 Γαλλικά

8 Λατινικά

ΠIΝΑΚΑΣ 3 (συνέχεια)

Γ υ μ ν ά σ ι ο

Α Β Γ Δ

1 Ελληνική 1 Ελληνική 1 Ελληνική 1 Ελληνική [γλώσσα] [γλώσσα] [γλώσσα] [γλώσσα]

2 Λατινική 2 Λατινική 2 Λατινική 2 Λατινική [γλώσσα] [γλώσσα] [γλώσσα] [γλώσσα]

3 Γύμνασις εις το 3 Θεωρία των περί 3 Θεωρία των περί 3 Θεωρία των περί γράφειν ελληνιστί τον λόγον επι-

στημών τον λόγον επιστη-μών

τον λόγον επιστη-μών

4 Κατήχησις 4 Κατήχησις 4 Κατήχησις 4 Ιστορία και γεωγραφία

5 Ιστορία και 5 Ιστορία και 5 Ιστορία και 5 Κατήχησις Γεωγραφία Γεωγραφία Γεωγραφία

6 Μαθηματική 6 Μαθηματική 6 Μαθηματική και μαθηματικοφυσική γεωγραφία

6 Μαθηματική και μαθηματικοφυσική γεωγραφία

7 Φυσική και 7 Φυσική και 7 Φυσική και 7 Φυσική, Φυσική Φυσική ιστορία Φυσική ιστορία Φυσική ιστορία ιστορία και αρχαί

χημείας

8 Γαλλική 8 Γαλλική 8 Γαλλική 8 Λογική και γενική [γλώσσα] [γλώσσα] [γλώσσα] εισαγωγή εις την

φιλοσοφίαν

9 Γαλλική [γλώσσα]

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα ( = νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, αρθρα 15 και 81: Κείμενο A4 (τ. Α' , σ. 88-89 και 101-102).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1836 με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους

α/α Ελληνικό σχολείο α/α Γυμνάσιο α/α Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά

ο Γαλλικά 2 Λατινικά 2 Λατινικά

3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά

4 Γεωγραφία 4 Φυσικά 4 Γαλλικά

5α Θρησκευτικά 5α Γαλλικά 5 Φυσικά

5β Ιστορία 5β Ιστορία 6 Ιστορία

5γ Φυσικά 7 Θρησκευτικά 7 Θρησκευτικά

8 Καλλιγραφία ( = Τεχνικά)

8 Φιλοσοφικά 8 9

Γεωγραφία Καλλιγραφία

9 Λατινικά

10

( = Τεχνικά)

Φιλοσοφικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 1.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1855

κ/α Μαθήματα Ε λ λ η ν ι κ ό σ χ ο λ ε ί ο

Τάξεις Σύνολο % α β γ

Γ υ μ ν ά σ ι ο Γ ε ν ι κ ό Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Σύνολο %

Α Β Γ Δ

1 Ελληνικά 2 Γραμματική και γραφικαί

ασκήσεις 3 Στοιχεία συντάξεως μετά

συντόμου θεματογραφίας 4 Περί συνθέσεως λόγου 5 Αριθμητική 6 Αρχαί της Γεωμετρίας 7 Άλγεβρα Β Επιπεδομετρία 9 Στερεομετρία και επίπεδος

Τριγωνομετρία 10 Γεωγραφία Μαθηματική και

Φυσική 11 Ιστορία της Π . Διαθήκης 12 Ιστορία της Ν. Διαθήκης 13 Κατήχησις 14 Γεωγραφία 15 Φυσική Ιστορία 16 Φυσική Πειραματική 17 Ιστορία 18 Γαλλικά '19 Λατινικά 20 Ψυχολογία εμπειρική 21 Λογική 22 Καλλιγραφία 23 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία

Σύνολο

9 9 9 27 12 12 12 12 48 "5 ,

6 6 — 12 f _ _ _ _ _ f 12 i Αρχαία Ελληνικά ( 47 50,0 148 40,3 195 44.6

6 6 ^ ) 6 ι — — . 2 _ _ _ _ _ 2 '

- - = = = = = ) i ) — — — — f 5 4 — — 9 f 9 f

Μαθηματικά _ _ — — 12 12,8 — _ 3 — 3 V17 14,3 3 V 2 9 13,6 , « j

_ _ _ ' — — — 2 2 2 '

Θρησκευτικά — 2 — 2 ] 7 7,4 — — — — — l e 5,0 2 Ì 13 6,1

— — 2 2 J 2 2 1 1 6 j 8 J

3 2 2 7 7,4 — — — — — — 7 3,3 Φυσικά 2 2 — 4 1 4 4,3 — — — — — 1 4 3,4 4 1 8 3,7

_ _ _ _ ] — 2 2 — 4 / 4 / — 3 3 6 6,4 3 3 3 2 11 9,2 M 8,0 — 2 3 5 5,3 4 3 3 4 14 11,8 19 8,9 — — 2 2 2,1 4 4 4 3 15 12,6 17 8,0

Φιλοσοφικά _ _ _ 2 — 2 J 4 3,4 2 J 4 1,9

Τεχνικά 2 — — 2 1 4 4,3 — — — — — 1 2 1 4 1,9

- 2 - 2 j - - - - - J - - 2 j

29 32 33 94 100,0 30 30 30 29 119 100,0 213 100,0

Κείμενο A7 (τ. A' , σ. 118-121).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-μα του 1855


α β γ

1 Ελληνικά

2 Γραμματική και γραφικαί ασκή-σεις


4 Ιστορία της Πα-λαιάς Διαθήκης

5 Γεωγραφία της Ελλάδος



1 Ελληνικά

2 Γραμματική και γραφικαί ασκή-σεις



5 Γεωγραφία Ευρώπης

6 Ιστορία αρχαία

7 Αρχαί της Γαλ-λικής

8 Ιστορία της νέας Διαθήκης

9 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία

1 Ελληνικά

2 Στοιχεία της συντάξεως μετά συντόμου θεμα-τογραφίας

3 Περί συνθέσεως λόγου

4 Αρχαί της Γ ε ω -μετρίας...

5 Ιστορία μέση και νεωτέρα

6 Γεωγραφία Α σ ί α , Αφρική και Αμερική

7 Γαλλικά

8 Ιερά κατήχησις

9 Λατινικά

I I I Ν Α Κ Α Σ 6 (συνέχεια)

1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά

2 Επιστημονική 2 Άλγεβρα 2 Επιπεδομετρία 2 Στερεομετρία και Αριθμητική και

Άλγεβρα και εφαρμογή της

Άλγεβρας επίπεδος τριγωνο-μετρία

3 Ιστορία αρχαία... μετά γεωγραφι-κής εισαγωγής

3. Ιστορία μέση... 3 Ιστορία νεωτέρα μετά γεωγραφικής εισαγωγής

3 Ιστορία της Ελ-λάδος

4 Γαλλικά 4 Γαλλικά 4 Γαλλικά 4 Γαλλικά

5 Λατινικά 5 Λατινικά 5 Λατινικά 5 Λατινικά

6 Κατήχησις Πλά-τωνος Μητροπο-λίτου Μόσχας

6 Φυσική πειραμα-τική

6 Ψυχολογία εμπει-ρική

6 Λογική

7 Κατήχησις Πλά-τωνος

7 Φυσική πειραμα-τική

7 Γεωγραφία μαθη-ματική και φυσική

8 Κατήχησις Πλά-τωνος

8 Κατήχησις

Π Η Γ Η : Εγκύκλιος 4168/31 Αυγούστου 1855: Κείμενο Α7 (τ. Α', σ. 118-121).


Α Β Γ Δ

ΠIΝΑΚΑΣ 7. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων του προγράμματος 1855




3α Γεωγραφία 3 Λατινικά 3 Γαλλικά

3β Θρησκευτικά 4 Γαλλικά 4α Ιστορία

5 Ιστορία 5 Ιστορία 4β Λατινικά 6 Γαλλικά 6 Θρησκευτικά 6 Θρησκευτικά

7α Τεχνικά 7α Φιλοσοφικά 7 Φυσικά

7β Φυσικά 7β Φυσικά 8 Γεωγραφία

9 Λατινικά 9α Τεχνικά 9β Φιλοσοφικά

ΠΗΓΗ: Στοιχεία Πίνακα 5.


α/α Μ α θ ή μ α τ α

Ε λ λ η ν ι κ ό σ χ ο λ ε ί ο Γ υ μ ν ά σ ι ο

Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό % Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο


12 12 12 36 12 12 12 12 48 84 4 3 3 10 j _ _ _ _ _ _ j ί ο j

Γ 49 53,8 ' 48 40,0 ( 9 7 46,0

1 ί * 3 — — 3 _ _ _ _ _ _ ' 3 ' 4 4 2 10 -ι _ _ _ _ _ _ Ì i o -,

— — 2 2 1 12 13,2 — — — — — ^ 141 12,1 2 1 26J 12,5 — — — — J 4 J 4 3 3 141·» 1 4 J J

3 2 — 5 1 _ _ _ _ _ ι 5 1 — — 2 2 I 7 7,7 2 2 — — 4 I 8 6,6 6 | 15 7,1 — — — — — — 2 2 4 - 1 4 - · 2 2 2 6 6,6 — — — — — — 6 2,8

— 3 3 6 6,6 3 3 3 3 12 10,0 18 8 ,5 -, - 3 3 , 3 1

— — — — [ — — — — 3 — 3 9 1 7,5 3 I 9 1 4 ,3

— 2 3 5 5,5 3 3 3 3 12 10,0 17 8,1 — — 2 2 2,2 4 J 4 4 4 1 6 | 13,8 18J 8 ,8

2 2 — 4 4,4 — — — — — — 4 1,9

30 30 31 91 100,0 29 31 30 30 120 100,0 211 100,0

1 Ελληνικά 2 Γραμματ ική 3 Ανάγνωσις επί Αρχαία Ελληνικά

αρχαίου συγγραφέως μετά γραφικών ασκήσεων

4 Αριθμητική 5 Γεωμετρία Μαθηματικά 6 Μαθηματικά 7 Ιερά ιστορία 8 Ιερά κατήχησις Θρησκευτικά 9 Χριστιανική ηθική

10 Πολιτ ική Γεωγραφία 11 Ιστορία 12 Φυσική ιστορία 13 Φυσική και Ψυχολογία «Φιλοσοφικά»1

14 Φυσική και λογική ( = Φυσικά) 15 Γαλλικά 16 Λατινικά 17 Καλλιγραφία

Σύνολο

1. Υπολογίζονται 2 ώρες για τα κυρίως φιλοσοφικά μαθήματα (Ψυχολογία 1, Λογική 1). Π Η Γ Η : Απόφαση 7071/2 Σεπτεμβρίου 1867: Κείμενο Α24 (τ. Α ' , σ. 177-183) .

ΠIΝΑΚΑΣ 9. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-

μα του 1867


α β γ

1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά

2 Αριθμητική 2 Αριθμητική 2 Ιστορία

3 Ιερά ιστορία 3 Ιερά ιστορία 3 Πολ. Γεωγραφία

4 Πολ. Γεωγραφία 4 Πολ. Γεωγραφία 4 Ιερά Κατήχησις

5 Καλλιγραφία 5 Αρχαία ιστορία 5 Αριθμητική

6 Ανάγνωσις 6 Γαλλικής αρχαί 6 Γεωμετρία

7 Καλλιγραφία 7 Λατινικά

8 Γαλλικά


Α Β Γ Δ

1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά

2 Λατινικά 2 Λατινικά 2 Λατινικά 2 Λατινικά

3 Μαθηματικά 3 .Μαθηματικά 3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά

4 Ιστορία 4 Ιστορία 4 Ιστορία 4 Ιστορία

5 Γαλλικά 5 Φιλοσοφικά ( = Φυσιογνω-στικά)

5 Φιλοσοφικά (Φυσική και Ψ υ -χολογία)

5 Φιλοσοφικά (Φυσικής τα λοι-πά και Λογική)

6 Ιερά μαθήματα 6 Γαλλικά 6 Γαλλικά 6 Γαλλικά

7 Ιερά μαθήματα 7 Ιερά μαθήματα 7 Ιερά μαθήματα

ΠΗΓΗ: Απόφαση 7071/2 Σεπτεμβρίου 1867: Κείμενο Α24 (τ. Α ' , σ. 177-183).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 10. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1867


1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 2 Μαθηματικά 2 Λατινικά 2 Μαθηματικά 3 Θρησκευτικά 3 Μαθηματικά 3 Λατινικά 4α Γεωγραφία 4α Γαλλικά 4 Ιστορία 4β Ιστορία 4β Ιστορία 5 Γαλλικά 6 Γαλλικά 6 Θρησκευτικά 6 Θρησκευτικά 7 Τεχνικά 7 Φυσικά 7 Φυσικά 8 Λατινικά 8 Φιλοσοφικά 8 Γεωγραφία

9 Τεχνικά

10 Φιλοσοφικά


ΠIΝΑΚΑΣ 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1870-1883

Ελληνικό σχολείο Γ υ μ ν ά σ ι ο

Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο


1 Ελληνικά 12 12 12 36 , 12 12 12 12 48 , 84 . 2 Γραμματική 4 3 3 10 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ j 10 J 3 Ανάγνωσις επί Αρχαία Ελληνικά ( 49 48,0 Γ 48 35,8 * 97 41,1

αρχαίου συγγραφέως ι 1 1 1 μετά γραφικών * ' '

ασκήσεων 3 — — 3 — — — — — 3 4Αριθμητική 4 4 2 10 1 10 Ί 5 Γεωμετρία Μαθηματικά — — 2 2 > 12 11,8 - - — - - __ I 14| 10,8 2 ( 261 1.1,2 6 Μαθηματικά _ _ _ _ _ _ _ _ 4 | 4 3 3 1 4 | ' 1 4 Γ 7 Ιερά ιστορία 3 2 — 5 , 2 — — — 2 7 , 8 Εκκλησιαστική 1 1 1

ιστορία Θρησκευτικά — — — — f 7 6,8 - 2 —- — 2 * 8 6,0 2 Γ 15 6,4 9 Ιερά κατήχησις — — 2 2 1 — — 2 — 2 1 4 1

10 Ευαγγελική η κατά 1 ' ^ * Χριστόν Ηθική — — — — — — — 2 2 2

11 Πολιτική γεωγραφία 2 2 2 6 Γ,.Ο I 1 2 1,5 8 3,4 12 Ιστορία — 3 3 6 5,9 3 3 3 3 12 9,0 18 7,6

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 11 (συνέχεια)


α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο %


13 Φυσική ιστορία \ — — — — \ — 3 — — 3 \ 3 \ 14 Φυσική και Ψυχολογία «Φιλοσοφικά»1 — — — — 2 2,0 — — 3 — 3 I 9 6,7 3 I 11 4,7 15 Φυσική και λογική ( = Φυσικά) — — — — ' — — — 3 3 3 16 Αρχαί πειραματικής I i

φυσικής — — 2 2 / 2 ' 17 Γαλλικά — 2 3 5 4,9 3 3 3 3 12 9,0 17 7,2 18 Λατινικά — — 2 2 2,0 4 | 4 4 4 16J 12,3 184 7,8 19 Καλλιγραφία 2 2 — 4 3,9 — — — — — — 4 1,7 20 Γυμναστική 3 3 3 9 8,8 3 3 3 3 12 8,9 21 8,9 21 Στρατιωτικαί ασκήσεις2

Σ ύ ν ο λ ο 33 33 36 102 100,0 33 35 33 33 134 100,0 236 100,0

1. Β. υποσημ. 1, Πίνακα 8. 2. Βλ. κείμενα Α29-31, 37-38, 47 (τ. Α' , σ. 192-198, 206-222, 233-234). Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 8, β) Κείμενα Α27-28 (για την Πολιτική γεωγραφία, τ . Α ' , σ. 190-191), Α40, 43-46 (για τη Γυμναστική,

τ. Α ' , σ. 224-225, 228-232).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 12. Ιεράρχηση μαθημάτων του «προγράμματος 1870-1883»


1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 9 Μαθηματικά 2 Λατινικά 2 Μαθηματικά

3 Γυμναστική 3 Μαθηματικά 3 Γυμναστική

4 Θρησκευτικά 4α Γαλλικά 4 Λατινικά

5α Γεωγραφία 4β Γυμναστική 5 Ιστορία

5β Ιστορία 4γ Ιστορία 6 Γαλλικά

7 Γαλλικά 7 Θρησκευτικά 7 Θρησκευτικά

8 Τεχνικά 8 Φυσικά 8 Φυσικά

9α Λατινικά 9α Γεωγραφία 9 Γεωγραφία

9β Φυσικά 9β Φιλοσοφικά 10 Τεχνικά



ΠIΝΑΚΑΣ 13. Ω ρ ο λ ό γ ι ο πρόγραμμα 1884

Ε λ λ η ν ι κ ό σ χ ο λ ε ί ο Γυμνάσιο

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό % Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο


1 Ελληνικά 8 9 9 20 j 10 10 10 10 40 \ 66 \ 2 Θέματα και εκθέσεις Ι I 1 1

ιδεών Αρχαία Ελλην ικά — — — — 26 28,5 2 2 2 2 8 , 52 38,7 8 78 34,7 3 Ιστορία της ελληνικής | I k l

γραμματολογίας ] - - — — — — — 2 2 4 ' 4 ' 4 [ Ν έ α Ε λ λ η ν ι κ ά ] 1 6 4 4 14 15,4 — — — — ' — — 14 6,2 5 Θρησκευτικά 2 2 2 6 t 1 1 2 — 4 Ί 10 Ι 6 Λειτουργική Θρησκευτικά — — — — !· 6 6,6 1 — — — I > 6 4,4 1 >12 5,3 7 Χριστιανική ηθική > — — — — ' — 1 — — I ' 1 ' 8 Λατινικά - - — 2 2 2,2 3 3 3 3 12 9,0 14 6,2 9 Μαθηματικά 4 3 3 10 11,0 3 3 3 3 12 9,0 22 9,8

10 Φυσιογνωσία \ — 2 2 4 \ — — — — — \ 4 \ 1 1 Φυσική ιστορία / Φυσικά I 4 4,4 2 2 — — 4 Γ 9 6,7 4 f 13 5,8 12 Φυσική πειραματική ι - - — I — — 2 2 4 1 'ι i 13 Χημεία - - — — ' - I I ' ί "

14 Γεωγραφία 2 2 1 5 5,5 2 2 — — 4 3,0 9 4,0 15 Κοσμογραφία — — — — — — — 1 1 0,7 1 0,4 16 Ιστορία — 2 2 4 4,4 3 3 3 3 12 9,0 16 7,1 17 Φιλοσοφία — — — — — — 1 1 2 1,5 2 0,9 18 Γαλλικά — 3 3 6 6,6 3 3 3 3 12 9,0 18 8,0 19 Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία Τεχνικά Ο Ο _ _ 5,5 »1 5

2,2 20 Ιχνογραφία — 1 1 2J — — — — J 2J 21 Γυμναστική 3 3 3 9 9,9 :ι 3 — — 6 4,5 15 6,7 22 Στρατιωτικαί ασκήσεις — — — — — — — 3 3 6 4,5 6 2,7

Σ ύ ν ο λ ο 28 31 32 91 100,0 33 33 34 34 134 100,0 225 100,0

1. Πρώτη εμφάνιση του μαθήματος, όχι αυτοτελούς, αλλά ως υποδιαίρεσης των «Ελληνικών». 2. Πρώτη «επίσημη» εμφάνιση στα προγράμματα Ελληνικών σχολείων - Γυμνασίων. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Ιουνίου 1884: Κείμενο Α52 (τ. Α', σ. 243-256).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 14. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρό-γραμμα του 1884


β γ

1 [ Α ρ χ α ί α Ελληνικά

2 [Νέα Ελληνικά]

3 Θρησκευτικά

4 Μαθηματικά


6 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

7 Γυμναστική

1 [ Α ρ χ α ί α ] Ελληνικά




5 Φυσιογνωσία


7 Ιστορία

8 Γαλλικά

9 Ιχνογραφία


1 [ Α ρ χ α ί α ] Ελληνικά






7 Ιστορία

8 Λατινικά

9 Γαλλικά


11 Ιχνογραφία

α



Α Β Γ Δ

1 [Αρχαία] 1 [Αρχαία] 1 [Αρχαία] 1 [Αρχαία]

Ελληνικά Ελληνικά Ελληνικά Ελληνικά

2 Θρησκευτικά 2 Θρησκευτικά 2 Θρησκευτικά 2 Λατινικά

3 Λατινικά 3 Λατινικά 3 Λατινικά 3 Μαθηματικά

4 Μαθηματικά 4 Μαθηματικά 4 Μαθηματικά 4 Φυσική

Πειραματική

5 Φυσική ιστορία 5 Φυσική ιστορία 5 Φυσική 5 Χημεία

Πειραματική

6 Γεωγραφία 6 Γεωγραφία 6 Φιλοσοφία G Κοσμογραφία

7 Ιστορία 7 Ιστορία 7 Ιστορία 7 Φιλοσοφία

8 Γαλλικά 8 Γαλλικά 8 Γαλλικά 8 Ιστορία

9 Γυμναστική 9 Γυμναστική 9 Στρατιωτικαί 9 Γαλλικά

ασκήσεις

10 Στρατιωτικαί

ασκήσεις

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Ιουνίου 1884: Κείμενο Α52 (τ. Α', σ. 243-256).

ΠIΝΑΚΑΣ 15. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1884



2 Νέα Ελληνικά 2α Γαλλικά 2 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά 2β Γυμναστική Ο Ο Γυμναστική

4 Γυμναστική 2γ Ιστορία 4 Γαλλικά

5α Γαλλικά 28 Λατινικά 5 Ιστορία

5β Θρησκευτικά 2ε Μαθηματικά 6α Λατινικά

7α Γεωγραφία 7 Φυσικά 6β Νέα Ελληνικά

7β Τεχνικά 8 Θρησκευτικά 8 Φυσικά

9α Ιστορία 9 Γεωγραφία 9 Θρησκευτικά

9β Φυσικά 10 Φιλοσοφικά 10 Γεωγραφία

11 Λατινικά 1 1 Κοσμογραφία 1 1 Τεχνικά


13 Κοσμογραφία





α β γ Α Β Γ Α

1 Ελληνικά \ 9 9 9 27 \ 10 10 10 10 40 ν 67 \ 2 Ασκήσεις ορθογραφικαί (Αρχαία Ελληνικά 3 2 2 7 / 34 37,0 - - - ' 48 38,1 7 ' 82 37,6 3 Θέματα και εκθέσεις ί i t

ιδεών _ _ _ . _ . _ _ Ι 2 2 2 2 8 / 8 » 4 [Νέα Ελληνικά] 2 2 2 6 6,5 — — — — — — 6 2,8 5 Θρησκευτικά 2 2 2 6 T — 2 1 - — 3 "ι 9 ι 6 Λειτουργική Θρησκευτικά — — — — [ 6 6,5 1 — — — 1 [ 5 4,0 1 > 11 5,0 7 Χριστιανική ηθική — — — — J 1 — — — 1 J 1 Ί 8 Λατινικά — - - 2 2 2,2 4 4 3 3 14 11,1 16 7,3 9 Μαθηματικά 4 3 3 10 10,9 3 3 3 3 12 9,5 22 10,1

10 Φυσιογνωσία — 2 2 4 \ — — — — — j 4 \ 11 Φυσική ιστορία — — — — Γ 2 2 — — 4 f 4 ( 12 Φυσική πειραματική Φυσικά — — — — 4 4,3 — — 2 2 4 Î 8 6,3 4 ( 12 5,5 13 Χημεία — — — — / — —• — — — ' — ' 14 Γεωγραφία 2 2 2 6 6,5 1 1 — — 2 1,6 8 3,6 15 Κοσμογραφία — — — — — — — — 1 1 0,8 1 0,5 16 Ιστορία — 2 2 4 4,3 2 2 3 3 10 7,9 14 6,4 17 Φιλοσοφία _ _ _ _ _ _ _ _ _ ι ι 2 1,6 2 0,9 18 Γαλλικά — 2 3 5 5,5 3 3 3 3 12 9,5 17 7,8 19 Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία [Τεχνικά 3 1 — 4 1 6 6,5 — — — — — 1 — — 4 ι 6 2,8 20 Ιχνογραφία J — 1 1 2 / - - j 2 ) 21 Γυμναστική 3 3 3 9 9,8 3 3 — — 6 4,8 15 6,9 22 Στρατιωτικαί ασκήσεις — — — — — - - — 3 3 6 4,8 6 2,8

Σ ύ ν ο λ ο 28 31 33 92 100,0 32 32 31 31 126 100,0 218 100,0

ΠΗΓΕΣ: α) Πίνακας 13· β) Β. διάταγμα 31 Αυγούστου 1885: Κείμενο Α59 (τ. Α', α. 279-282).



1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 2 Μαθηματικά 2 Λατινικά 2 Μαθηματικά 3 Γυμναστική 3α Γαλλικά 3 Γυμναστική 4α Γεωγραφία 3β Γυμναστική 4 Γαλλικά 4β Θρησκευτικά 3γ Μαθηματικά 5 Λατινικά 4γ Νέα Ελληνικά 6 Ιστορία 6 Ιστορία 4δ Τεχνικά 7 Φυσικά 7 Φυσικά 8 Γαλλικά 8 Θρησκευτικά 8 Θρησκευτικά 9α Ιστορία 9α Γεωγραφία 9 Γεωγραφία 9β Φυσικά 9β Φιλοσοφικά 10α Νέα Ελληνικά

11 Λατινικά 11 Κοσμογραφία 10β

Τεχνικά 12 Φιλοσοφικά 13 Κοσμογραφία

ΠΗΓΗ: Στοιχεία Πίνακα 16.


1 Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα Αρχαία Ελληνικά 8 9 9 26 ) 26 2 8 , 9 10 10 10 10 40 ] 48 3 5 , 8 66 Ί 74 33,0 2 Θέματα και εκθέσεις — — — — J 2 2 2 2 « Ι 8 / 3 [Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά ] 4 2 2 8 8 ,9 — — — — — — 8 3,6 4 Θρησκευτικά 2 2 2 6 6,7 2 2 1 — 5 3,7 11 4,9 5 Μαθηματικά 4 3 3 10 11,1 3 4 4 3 14 10 ,4 24 10,7 6 Κοσμογραφία — — — — — — — — 2 2 1,5 2 0,9

7 Φυσιογνωσία — 2 2 4 ] Ι — — — — — Ί 4 1 8 Φυσική ιστορία Φυσικά — — —

I 4 4 ,4 2 2 — — 4 } 10 7,4 4 } 14 6,3

9 Φυσική πειραματική — — — — J I — — 3 3 6 J 6 J 10 Λατινική γλώσσα — —

Ο Ο 3 3 , 3 3 4 4 4 15 11 ,2 18 8,0

11 Γεωγραφία 2 2 2 6 6,7 2 1 — — 2 1,5 8 3,6

12 Ιστορία 2 2 3 7 7,8 3 3 3 3 12 9 ,0 19 8,5

13 Γαλλική γ λ ώ σ σ α — 3 2 5 5,5 3 3 3 3 12 9,0 17 7,6 14 Φιλοσοφία 1 1 2 1,5 2 0,9 15 Καλλιγραφία και Ι Ί 1

ιχνογραφία Τεχνικά 3 2 — 5 6 6,7 — — — — — 5 } 6 2,7 16 Καλλιγραφία — — 1 1 -I J l J 17 Γυμναστική 3 3 3 9 1 0 , 0 3 3 — — 6 4,5 15 6,6

18 Στρατιωτικαί ασκήσεις 3 3 6 4,5 6 2,7

Σ ύ ν ο λ ο 28 3 0 32 90 1 0 0 , 0 33 33 3 4 34 134 1 0 0 , 0 224 100 ,0

1. Σύμφωνα με την τροποποίηση του 1 8 9 4 (Κείμενο Α 7 3 , τ . Α' , σ. 3 0 8 - 3 1 0 ) προστίθενται 2 ώρες Γεωγραφίας , οι οποίες όμως επη-ρεάζουν ανεπαίσθητα την όλη εικόνα του προγράμματος .

Π Η Γ Η : Απόφαση 1 6 2 0 9 / 3 1 Οκτωβρίου 1 8 8 6 : Κείμενο Α 6 6 (τ. Α ' , σ. 2 9 1 - 2 9 7 ) .


Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο


α/α %



α

1 Ελληνική γλώσσα




5 Ιστορία



β

1. Ελληνική γλώσσα





6 Ιστορία

7 Γαλλική γλώσσα



γ

1 Ελληνική γλώσσα





fi Ιστορία

7 Λατινική γλώσσα

8 Γαλλική γλώσσα



Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 9 (συνέχεια)


A Β Γ Δ

1 Ελληνική 1 Ελληνική 1 Ελληνική 1 Ελληνική γλώσσα γλώσσα γλώσσα γλώσσα

2 Θρησκευτικά 2 Θρησκευτικά 2 Θρησκευτικά 2 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά 3 Κοσμογραφία

4 Λατινική γλώσσα 4 Λατινική γλώσσα 4 Φυσική 4 Φυσική πειραματική πειραματική

5 Γαλλική γλώσσα 5 Γαλλική γλώσσα 5 Λατινική γλώσσα 5 Λατινική γλώσσα

6 Φυσική ιστορία 6 Φυσική ιστορία 6 Γαλλική γλώσσα 6 Γαλλική γλώσσα

7 Γεωγραφία 7 Ιστορία 7 Ιστορία 7 Φιλοσοφία

8 Ιστορία 8 Γυμναστική 8 Φιλοσοφία 8 Ιστορία

9 Γυμναστική 9 Στρατιωτικαί ασκήσεις

9 Στρατιωτικαί ασκήσεις

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 18.





2 Μαθηματικά 2 Λατινικά 2 Μαθηματικά

3 Γυμναστική 3 Μαθηματικά 3 Γυμναστική 4 Νέα Ελληνικά 4α Γαλλικά 4 Ιστορία

5 Ιστορία 4β Γυμναστική 5 Λατινικά

6α Γεωγραφία 4γ Ιστορία 6 Γαλλικά

6β Θρησκευτικά 7 Φυσικά 7 Φυσικά

6γ Τεχνικά 8 Θρησκευτικά 8 Θρησκευτικά

9 Γαλλικά 9α Γεωγραφία 9α Γεωγραφία

10 Φυσικά 9β Κοσμογραφία 9β Νέα Ελληνικά

11 Λατινικά 9γ Φιλοσοφικά 11 Τεχνικά

12α Κοσμογραφία

12β Φιλοσοφικά



Ελλην ικό σχολε ίο Γ υ μ ν ά σ ι ο

α /α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς

α β γ

Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο

Α Β Γ Δ Σύνολο %

Γενικό Σύνολο

1 Ερμηνεία... 4 4 5 13 j 4 4 4 4 16 ι 29 j 2 Γραμματική 3 2 1 6 1 — — — — — 1 6 1 3 Ορθογραφικαί ασκήσεις 1 — — 11 — — — — —1 1 F 4 Συντακτικόν Α ρ χ α ί α Ελληνικά — 2 2 4^*24 26,3 4 2 — — 6 > 40 28,8 10 / 64 27,8 5 Θεματογραφία — — — — I 2 1 2 2 7 1 7 I 6 Ανάγνωσις _ _ _ _ _ _ 1 — 2 2 2 6 1 6 1 7 Γραμματολογία — — — — / — 1 2 2 5 / 5 ] 8 Σύνθεσις ιδεών 2 2 2 6-> 2 2 2 2 8 ί 1 4 1 9 Ποιήματα Νέα Ελληνικά 1 1 1 3 | 12 13,2 — — — — — I 8 5,8 3 | 20 8,7

10 Νεοελληνικά 1 1 1 3 J - — — — J 3-1 11 Θρησκευτικά 2 2 6 6,6 2 2 1 — 5 3,6 11 4,8 12 Μαθηματικά 2 2 1 5 3 4 4 3 14-ι 19-ι 13 Προβλήματα/Γεωμετρία Μαθηματικά 1 1 2 4 !• 9 9,9 — — — — — ί 1 6 1 1 , 5 4 [ 2 5 1 0 ' 9

14 Κοσμογραφία — — — — J — — — 2 2 J 2J 15 Φυσιογνωσία — 2 2 4 1 — — — — — -, 4-. 16 Φυσική ιστορία Φυσικά — — — — | 4 4,4 2 2 — — 4 1 10 7,2 4 I 14 6,1 17 Φυσική πειραματική J — — — — ' — — 3 3 6 J 6 J 18 Γεωγραφία 2 2 2 6 6,6 2 2 — — 4 2,9 10 4,4 19 Ιστορία 2 2 2 6 6,6 3 3 3 3 12 8,6 18 7,8



α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο %


20 Λατινικά / Λατινική \ \ \ γλώσσα — — 2 2 J 2 2 2 3 9 / 11 i

21 Γραμματική Λατινικά — — 1 1 . 3 3,3 2 1 — — 3 >16 11,5 4 ' 19 8,3 22 Συντακτικόν — i 1 1 2 i 2 L 23 Θεματογραφία — — — — / — — 1 1 2 / 2 ' 24 Γαλλική γλώσσα — 3 2 5 \ 2 2 2 2 8 \ 13 ) 25 Γραμματική Γαλλικά — — 1 1 ( 6 6,6 1 1 — — 2 (12 8,6 3 f 18 7,8 26 Συντακτικόν — — i 1 — I t l i 27 Θεματογραφία — — — — ' — — — 1 1 ; 1 ' 28 Φιλοσοφία — — — __ _ _ _ _ _ 2 2 4 2,9 4 1,7 29 Καλλιγραφία και ι Ί Τ

ιχνογραφία Τεχνικά 3 2 — 5 ? 6 6,6 — — — — — > — — 5 [• 6 2,6 30 Ιχνογραφία — — 1 1 J — — — — — J l J

31 Γυμναστική 3 3 3 9 9,9 3 3 3 3 12 8,6 21 9,1

Σ ύ ν ο λ ο 27 31 33 91 100,0 34 35 35 35 139 100,0 230 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Αυγούστου 1896: Κείμενο Α74 (τ. Α' , σ. 311-322).



α β Τ

1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 2 Γραμματική 2 Γραμματική 2 Γραμματική

3 Συνθέσεις ιδεών 3 Νεοελληνικά 3 Συντακτικόν επίτομον

4 Ορθογραφικαί 4 Συνθέσεις ιδεών 4 Νεοελληνικά ασκήσεις

5 ΙΙοιήματα 5 Συντακτικόν 5 Συνθέσεις ιδεών

6 Νεοελληνικά 6 Ποιήματα 6 Ποιήματα

7 Θρησκευτικά 7 Θρησκευτικά 7 Θρησκευτικά


9 Προβλήματα 9 Αριθμητικά 9 Αριθμητικά προβλήματα προβλήματα

10 Γεωγραφία 10 Γεωγραφία 10 Γεωμετρία

11 Ιστορία 11 Ιστορία 11 Φυσιογνωσία

12 Καλλιγραφία 12 Γαλλική γλώσσα 12 Γεωγραφία και Ιχνογραφία

13 Γυμναστική 13 Φυσιογνωσία 13 Ιστορία

14 Καλλιγραφία 14 Λατινικά και Ιχνογραφία

15 Γυμναστική 15 Λατινική γραμματική

16 Γαλλικά 17 Γαλλική

γραμματική 18 Ιχνογραφία


ΠIΝΑΚΑΣ 2 2 (συνέχεια)


Α Β Γ Δ

1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 1 Ελληνικά 2 Συντακτικόν 2 Συντακτικόν 2 Συνθέσεις ιδεών 2 Συνθέσεις ιδεών 3 Εκθέσεις ιδεών 3 Συνθέσεις ιδεών 3 Γραμματολογία 3 Θεματογραφία 4 Θεματογραφία 4 Θεματογραφία 4 Θεματογραφία 4 Γραμματολογία 5 Θρησκευτικά 5 Γραμματολογία 5 Θρησκευτικά 5 Μαθηματικά 6 Μαθηματικά 6 Θρησκευτικά 6 Μαθηματικά 6 Κοσμογραφία

7 Λατινικά 7 .Μαθηματικά 7 Φυσική 7 Φυσική πειραματική πειραματική

8 Λατινική 8 Λατινική 8 Λατινική 8 Λατινικά γραμματική γλώσσα γλώσσα

9 Γαλλική 9 Λατινική 9 Λατινικό 9 (Λατινικά) γλώσσα γραμματική συντακτικόν αναγνωστικής

10 Γαλλική I 0 Λατινικό 10 Λατινική 10 Λατινική γραμματική συντακτικόν θεματογραφία θεματογραφία

11 Φυσική ιστορία 11 Γαλλική 1.1. Γαλλική γλώσσα 11 Γαλλική γλώσσα γλώσσα

1 2 Γεωγραφία I 2 Γαλλική 12 Γαλλικό 12 Γαλλική γραμματική συντακτικόν θεματογραφία

13 Ιστορία 13 Φυσική ιστορία 13 Ιστορία 13 Φιλοσοφία

14 Γυμναστική 14 Ιστορία 14 Φιλοσοφία 14 Ιστορία

15 Γεωγραφία 15 Γυμναστική 15 Γυμναστική


ΠΗΓΗ: Βλ. Πίνακα 21.




2 Νέα Ελληνικά 2α Λατινικά 2 Μαθηματικά

3α Γυμναστική 2β Μαθηματικά 3 Γυμναστική

3β Μαθηματικά 4α Γαλλικά 4 Νέα Ελληνικά 5α Γαλλικά 4β Γυμναστική 5 Λατινικά

5β Γεωγραφία 4γ Ιστορία 6α Γαλλικά

5γ Θρησκευτικά 7 Φυσικά 6β Ιστορία

58 Ιστορία 8 Νέα Ελληνικά 8 Φυσικά

5ε Τεχνικά 9 Θρησκευτικά 9 Θρησκευτικά

10 Φυσικά 10α Γεωγραφία 10 Γεωγραφία

11 Λατινικά 10β

Φιλοσοφικά 11 Τεχνικά



ΠIΝΑΚΑΣ 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897α ·




Β. Ελληνικά : I. Αρχαία 9 9 9 27 1 35 29,0 1 37,6 12 12 12 11 47 1 47 34,8 1 34,8 74' I 82 32,4 1 35,9

II. Νέα Ελληνικά 3 3 2 8 J 8,6 1 — — — — — I - I 8, I 3,5 J Ι'. Λατινικά — — 3 3 3,2 4 4 4 4 16 11,9 19 8,3 Δ. Γαλλικά — 3 3 6 6,5 3 3 3 3 12 8,9 18 7,9 Ε. Ιστορία 2 2 3 7 7,5 3 3 3 3 12 8,9 19 8,3

ΣΤ . Γεωγραφία 2 2 2 6 6,5 — — — — — — 6 2,6 Ζ. Μαθηματικά 4 4 3 11 11,8 4 4 3 5 16 11,9 27 11,9

Η. Φυσικά : I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4

1 6 6,5 2 2 — — 4 1 1 0 7,4 8 1 1 6 7,0 II . Φυσική — — 2 2 J — — 3 3 6 I 8 J

Θ. Φιλοσοφικά — — — — — — — 1 1 2 1,4 2 0,9 I. Ιχνογραφία 2 1 1 4 4,3 — — — — — 4 1,8

ΙΑ. Γυμναστική 3 Ο Ο 3 9 9,6 3 3 3 3 12 8,9 21 9,2

Σ ύ ν ο λ ο 29 31 33 93 100,0 33 33 34 35 135 100,0 228 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Σεπτεμβρίου 1897: Κείμενο Α77 (τ. Α' , σ. 341-369).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 25. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1897β




Β. Ελληνικά : I. Αρχαία 9 9 9 27 1 35 28,4 1 36 ,8 12 12 12 11 47 Ί 4 7 34 ,6 1 34,6 74 1 8 2 32,0 ) 35 ,5

II. Νέα Ελληνικά 3 3 2 8 j 8,4 Ι I - ) 8 1 3,5. ί Γ. Λατινικά — — 3 3 3,2 4 4 4 4 16 11,8 19 8,2 Δ. Γαλλικά — 3 3 6 6 ,3 3 3 3 3 12 8,8 18 7,9 Ε. Ιστορία 2 2 3 7 7,4 3 3 3 3 12 8,8 19 8,2

ΣΤ. Γεωγραφία 2 2 2 6 6 , 3 — — — — — 6 2,6 Ζ. Μαθηματικά 4 4 3 11 11,6 4 4 4 5 17 12 ,5 28 12,1 Η. Φυσικά :

I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4 ] 6 ,3 2 2 — — 4 1 10 7,3 8 1 1 6 6,9 II. Φυσική — — 2 2 / — — 3 3 6 ) 8 )

Θ. Φιλοσοφικά — — — — — — — 1 1 2 1,5 2 0,9 I. Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία 3 2 1 6 6 ,3 — — — — — — 6 2,6 ΙΑ. Γυμναστική 3 3 3 9 9,5 3 3 3 3 12 8,8 21 9,1

Σ ύ ν ο λ ο 30 32 33 95 100 ,0 33 33 35 35 136 100 ,0 231 100 ,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 24' β) Β. διάταγμα 17 Νοεμβρίου 1897 : Κείμενο Α78 (τ. Α' , σ. 370-374).

ΠIΝΑΚΑΣ 2 6 . Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων των προγραμμάτων 1897α-1897β1


1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 2 Μαθηματικά 2α Λατινικά 2 Μαθηματικά 3 Γυμναστική 2β Μαθηματικά 3 Γυμναστική 4 Νέα Ελληνικά 4α Γαλλικά 4α Ιστορία 5 Ιστορία

CIL Γυμναστική 4β Λατινικά 6α Γαλλικά 4γ Ιστορία 6 Γαλλικά 6β Γεωγραφία 7 Φυσικά 7 Φυσικά 6γ Θρησκευτικά 8 Θρησκευτικά 8 Θρησκευτικά 6δ Φυσικά 9 Φιλοσοφικά 9 Νέα Ελληνικά

10 Τεχνικά 10 Γεωγραφία 11 Λατινικά 11 Τεχνικά


1. Το πρόγραμμα 1897β παρουσιάζει ελάχιστες διαφοροποιήσεις ως προς την ιεράρ-χηση των μαθημάτων.

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πινάκων 24 και 25.





Β. Ελληνικά : I. Αρχαία 7 8 8 23 ί 29 26,7 1 33,7 10 10 10 10 40 1 40 31,5 1 31,5 63 1 69 29,6 1 32,4

II. Νέα Ελληνικά 2 2 2 6 I 7,0 j I - ) 6 j 2,8 ) Γ. Λατινικά — — 1 1 1,2 2 3 3 3 11 8,7 12 5,6 Δ. Γαλλικά — — 1 1 1,2 3 3 3 3 12 9,4 13 6,1 Ε. Ιστορία 2 2 2 6 7,0 3 3 3 3 12 9,4 18 8,5

Σ Τ . Γεωγραφία 2 2 2 6 7,0 — — — — — — 6 2,8 Ζ. Μαθηματικά 3 3 3 9 10,4 3 3 3 5 1 14 11,0 23 10,8 Η. Φυσικά :

I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4 Ί 6 7,0 2 2 — — 4 Ί Ι Ο 7,9 8 1 1 6 7,5

II. Φυσική — — 2 2 I — — 3 3 6 I 8 ] Θ. Φιλοσοφικά — — — — — — — 1 1 2 1,6 2 0,9 I. Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία 3 2 2 7 8,1 — — — — — — 7 3,3 ΙΑ. Γυμναστική 5 5 5 15 17,4 5 5 5 5 20 15,8 35 16,5

Σ ύ ν ο λ ο 28 28 30 86 100,0 30 31 32 34 127 100,0 213 100,0

1. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1900: Κείμενο Α88 (τ. Α ' , σ. 423-430).

ΠIΝΑΚΑΣ 28. Ιεράρχηση μαθημάτων τον προγράμματος 1900



2 Γυμναστική 2 Γυμναστική 2 Γυμναστική


4 Τεχνικά 4α Γαλλικά 4 Ιστορία

5α Γεωγραφία 4β Ιστορία 5 Φυσικά

5β Θρησκευτικά Γ, Λατινικά 6 Γαλλικά

5γ Ιστορία 7 Φυσικά 7α Θρησκευτικά

58 Νέα Ελληνικά 8 Θρησκευτικά 7β Λατινικά

5ε Φυσικά 9 Φιλοσοφικά 9 Τεχνικά

10α Γαλλικά 10α Γεωγραφία 10β

Λατινικά 10β

Νέα Ελληνικά







Β. Ελληνικά : I. Αρχαία 7 8 8 23 1 32 26,7 137,1 10 10 10 10 40 1 40 3 0 , 5 Ί 30 ,5 63 } 72 29,0 \ 33,1

II. Νέα Ελληνικά 3 3 3 9 J 10,4 ) — — — — Ι 9 J 4,1 ) Γ. Λατινικά — — 1 1 1,2 2 3 3 3 1 1 8,4 12 5,5 Δ. Γαλλικά — 2 2 4 4,7 3 3 3 3 12 9,2 16 7,4 Ε. Ιστορία 2 2 2 6 7,0 3 3 3 3 12 9,2 18 8,3

ΣΤ. Γεωγραφία 2 2 2 6 7,0 — — — — 6 2,8 Ζ. Μαθηματικά 3 3 3 9 10,4 4 1 3 5 1 16 12,2 25 11,1 Η. Φυσικά :

I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4 1 6 7,0 2 2 — — 4 Ί 10 7,6 8 1 16 7,4

II. Φυσική — — 2 2 ) — — 3 3 6 / 8 I Θ. Φιλοσοφικά — — — — — — 1 1 2 1,5 2 0,9 I. Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία 3 2 2 7 8,2 — — — — — 7 3,2 ΙΑ. Γυμναστική 3 3 3 9 10,4 5 5 5 5 20 15,3 29 13,4

Σ ύ ν ο λ ο 27 29 30 86 100 ,0 31 32 33 35 131 100 ,0 217 100,0

1. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Σεπτεμβρίου 1903: Κείμενο Α90 (τ. Α' , σ. 433-435).



1 Αρχαία Ελληνικά : 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 2α Γυμναστική 2 Γυμναστική 2 Γυμναστική 2β Μαθηματικά 3 Μαθηματικά 3 Μαθηματικά

2γ Νέα Ελληνικά 4α Γαλλικά 4 Ιστορία

5 Τεχνικά 4β Ιστορία 5α Γαλλικά

6α Γεωγραφία 6 Λατινικά 5β Φυσικά

6β Θρησκευτικά 7 Φυσικά 7 Θρησκευτικά

6γ Ιστορία 8 Θρησκευτικά 8 Λατινικά

68 Φυσικά 9 Φιλοσοφικά 9 Νέα Ελληνικά

10 Γαλλικά 10 Τεχνικά

11 Λατινικά 11 12

Γεωγραφία Φιλοσοφικά

Π Η Γ Η : Στοιχε ία Πίνακα 29.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 31. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων στα προγράμματα 1897α-1903

Με βάση το «ωρολόγιον μαθημάτων» των διαταγμάτων Με βάση το «αναλυτικόν»

1897α-β 1900 1903

Α. Θρησκευτικά 1 Ιερά 1 Ιερά 1 Ιερά

Β. Ελληνικά 2 Αρχαία 2 Αρχαία 2 Αρχαία

I. Αρχαία Ελληνικά Ελληνικά Ελληνικά

II . Νέα Ελληνικά 3 Νέα Ελληνικά 3 Νέα Ελληνικά 3 Νέα Ελληνικά

Γ. Λατινικά 4 Μαθηματικά 4 Μαθηματικά 4 Ορθογραφικαί και συνθετικαί

ασκήσεις Δ. Γαλλικά 5 Ιστορία 5 Ι σ τ ο ρ ί α 5 Μαθηματικά Ε. Ιστορία 6 Γαλλικά 6 Γαλλικά 6 Ιστορία

ΣΤ. Γεωγραφία 7 Φυσική 7 Φυσική 7 Γαλλικά

Ζ. Μαθηματικά 8 Γεωγραφία 8 Γεωγραφία 8 Φυσική

Η. Φυσικά 9 Λατινικά 9 Λατινικά 9 Γεωγραφία

I. Φυσική ιστορία II. Φυσική 10 Ιχνογραφία 10 Καλλιγραφία, 10 Λατινικά

(=Καλλιγραφία, Ιχνογραφία Ιχνογραφία)

Θ. Φιλοσοφικά 11 Γυμναστική 11 Γυμναστική 11 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

I. Ιχνογραφία 12 Γυμναστική ( = Καλλιγραφία

και Ιχνογραφία) ΙΑ. Γυμναστική


Με βάση το «ωρολόγιον μαθημάτων» των διαταγμάτων»


1897α-β 1900 1903

1 Ιερά

2 Ελληνικά 3 Λατινικά 4 Γαλλικά 5 Μαθηματικά

6 Ιστορία

7 Φυσικά



1 Ιερά

2 Ελληνικά 3 Λατινικά 4 Γαλλικά 5 Μαθηματικά 6 Ιστορία

7 Φυσικά


9 Γυμναστική 10 Κοσμογραφία

1 Ιερά

2 Ελληνικά 3 Λατινικά

4 Γαλλικά


6 Ιστορία

7 Φυσικά




Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακες 24, 25, 27, 29.

Π I Ν Α Κ Α Σ 32. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906




Β. Ελληνικά : I. Αρχαία 6 8 22 1 30 26,2 Ì 35,8 10 10 10 10 40 1 40 32,3 132 ,3 62 1 70 29,8 1 33,6

II. Νέα Ελληνικά 4 2 2 8 J 9,6 ) — — — — ) - ) 8 J 3,8 1 Γ. Λατινικά — — 1 1 1,2 3 3 3 . 12 9,7 13 6,2 Δ. Γαλλικά — 2 2 4 4,8 3 3 3 3 12 9,7 16 7,7 Ε. Ιστορία 2 2 9 6 7,1 Ο Ο 3 3 3 12 9,7 18 8,7

ΣΤ. Γεωγραφία 2 2 2 6 7,1 — — — — — — 6 2,9 Ζ. Μαθηματικά 3 3 3 9 10,7 4 3 4 3 14 11,3 23 11,1

[Κοσμογραφία]1 — — — — — — — — 2 2 1,6 2 1,0 Η. Φυσικά :

I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4 1 6 7,1 2 2 — — 4 1 1 0 8,0 81 16 7,7 II. Φυσική — — 2 2 ] — — 3 3 6 Ι 8 /

Θ. Φιλοσοφικά — — — — — — 1 1 1 3 2,4 3 1,4 1. Ιχνογραφία και

Καλλιγραφία 3 2 2 7 8,4 — — — _ _ — — 7 3,4 ΙΑ. Γυμναστική 3 3 3 9 10,7 3 3 3 3 12 9,7 21 10,1

Σύνολο 27 28 29 84 100 ,0 30 30 32 32 124 100,0 208 100,0

1. Κατά το «αναλυτικό» πρόγραμμα η Κοσμογραφία αποτελεί κλάδο των Μαθηματικών. 2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 27 Νοεμβρίου 1906: Κείμενο Α92 (τ. Α ' , σ. 564-565). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 5 Οκτωβρίου 1906: Κείμενο Α91 (τ. Α' , σ. 486-456).



1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Ελληνικά 2α Γυμναστική 2 Μαθηματικά 2 Μαθηματικά 2β Μαθηματικά 3α Γαλλικά 3 Γυμναστική 4 Νέα Ελληνικά 3β Γυμναστική 4 Ιστορία 5 Τεχνικά 3γ Ιστορία 5α Γαλλικά 6α Γεωγραφία 38 Λατινικά 5β Φυσικά 6β Θρησκευτικά 7 Φυσικά 7α Θρησκευτικά 6γ Ιστορία 8 Θρησκευτικά 7β Λατινικά 68 Φυσικά 9 Φιλοσοφικά 9 Νέα Ελληνικά

10 Γαλλικά 10 Κοσμογραφία 10 Τεχνικά 11 Λατινικά 11 Γεωγραφία

12 Φιλοσοφικά 13 Κοσμογραφία


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 34. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909 ( = τροποποίηση του προγράμματος 1906)




Α. Θρησκευτικά 2 2 2 6 7,1 2 2 2 1 7 5,4 13 6,1 Β. Ελληνικά :

I. Αρχαία 6 8 8 22 1 30 26,2 Ί 35,8 1 0 1 0 10 10 40 1 42 31,3 1 32,8 62 1 72 29,3 134,0 II . Νέα Ελληνικά 4 ο 2 8 J 9,6 ) 1 1 — — 2 J 1,5 J 10 I 4,7 J

Γ. Λατινικά — — 1 1 1,2 3 3 3 3 12 9,4 13 6,1 Δ. Γαλλικά — 2 2 4 4,8 3 3 3 3 12 9,4 16 7,6 Ε. Ιστορία 2 2 2 6 7,1 3 3 3 3 12 9,4 18 8,5

Σ Τ . Γεωγραφία 2 2 2 6 7,1 — — — — — — 6 2,8 Ζ. Μαθηματικά 3 3 3 9 10,7 4 3 4 3 14 11,0 23 10,9

[Κοσμογραφία] — — — — — — — — 2 2 1,5 2 0,9 Η. Φυσικά :

I. Φυσική ιστορία 2 2 — 4 ] 2 2 — 4 1

8 1 II . Φυσική — — 2 2 } 6 7,1 — — 3 6 } 12 9,4 8 18 8,5

III . Χημεία — — — — J — — 1 1 2 J 2 J Θ. Φιλοσοφικά — — — — — 1 1 1 3 2,3 3 1,4 I. Ιχνογραφία και

Καλλιγραφία 3 2 2 7 8,4 — — — — — — 7 3,3 ΙΑ. Γυμναστική 3 3 3 9 10,7 3 3 3 3 12 9,4 21 9,9

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 32' β) Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1909: Κείμενο Α95 (τ. Α' , σ. 600).



1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 2α Γυμναστική 2 Μαθηματικά 2 Μαθηματικά 2β Μαθηματικά 3α Γαλλικά 3 Γυμναστική 4 Νέα Ελληνικά 3β Γυμναστική 4α Ιστορία 5 Τεχνικά 3γ Ιστορία 4β Φυσικά 6α Γεωγραφία 38 Λατινικά 6 Γαλλικά 6β Θρησκευτικά 3ε Φυσικά 7α Θρησκευτικά 6γ Ιστορία 8 Θρησκευτικά 7β Λατινικά 68 Φυσικά 9 Φιλοσοφικά 9 Νέα Ελληνικά

10 Γαλλικά 10α Κοσμογραφία 10 Τεχνικά 11 Λατινικά

10β Νέα Ελληνικά 11 Γεωγραφία





Έ λ λ η ν ι κ ò σ / ο λ ε ι ο Γ υ μ ν ά σ ι ο

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό % Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο


2 Ελληνικά : Νέα 9 4 4 17 1 3 4 16,7 1 33,4 3 3 — — 6 1 44 4,2 1 31,3 231 78 9,5 Ί 32,2

Αρχαία 3 7 7 17 I 16,7 J 9 9 10 10 38 J 27,1 J 55 / 22,7 } 3 Μαθηματικά και

Κοσμογραφία 3 3 4 10 9,8 4 4 4 5 2 17 12,1 27 11,1 4 Φυσικά και Υγιεινή 2 2 3 7 6,9 3 3 4 4 14 10,0 21 8,7 5 Ιστορία 3 3 3 9 8,8 3 3 3 3 12 8,6 21 8,7 6 Γεωγραφία 3 2 2 7 6,9 — — — — — — 7 2,9 Γ Γαλλικά — 3 3 6 5,9 3 3 3 3 12 8,6 18 "Λ 8 Φιλοσοφικά — — — — — — — 2 2 4 2,9 4 1,7 9 Λατινικά — — — — — 4 4 3 3 14 10,0 14 5,8

10 Ιχνογραφία 1 2 2 2 6 5,9 — — — 6 2,5 11 Καλλιγραφία J 1 1 1 3 2,9 — — — — — — 3 1,2 12 Γυμναστική 3 3 3 9 8,8 Ο Ο 3 3 3 12 8,6 21 8,7 13 Ωδική 2 2 1 5 4,9 1 1 1 1 4 2,9 9 3,7

Σύνολο 33 34 35 102 100,0 35 35 35 35 140 100,0 242 100,0

1. Τη σειρά των μαθημάτων βλ. στους πίνακες του «ωρολογίου προγράμματος» που υπάρχουν στο διάταγμα. 2. Συμπεριλαμβάνονται και οι 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα, 31 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Α99 (τ. Α', σ. 606-628).



Ια Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά

1β Νέα Ελληνικά 2 Μαθηματικά 2 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά 3α Λατινικά 3 Νέα Ελληνικά

4α Γυμναστική 3β Φυσικά 4α Γυμναστική

4β Ιστορία 5α Γαλλικά 4β Ιστορία

4γ Τεχνικά 5β Γυμναστική 4γ Φυσικά


7β Φυσικά 8 Θρησκευτικά 8 Λατινικά 9α Γαλλικά 9 Νέα Ελληνικά 9 Θρησκευτικά 9β Θρησκευτικά 10α Φιλοσοφικά 10α Τεχνικά

11 Ωδική 10β

Ωδική 10β

Ωδική

12 Κοσμογραφία 12 Γεωγραφία




Π Ι Ν Α Κ Α Σ 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 ( = τροποποίηση του προγράμματος 1914)




2 Ελληνικά : Νέα 9 4 4 17 1 34 15,9 131 ,8 3 3 — — 6 Ί 44 4,2 131 ,3 23 1 78 9,3 1 31,6 Αρχαία 3 7 7 1 7 / 15,9 Ι 9 9 10 10 38 } 27,1 / 55 J 22,3. ί

3 Μαθηματικά και Κοσμογραφία 3 3 4 10 9,4 4 4 4 5 17 12,1 27 10,9

4 Φυσικά και Υγιεινή 2 2 3 7 6,5 3 3 4 4 14 10,0 21 8,5 5 Ιστορία 3 3 3 9 8,4 3 3 3 3 12 8,6 21 8,5 6 Γεωγραφία 3 2 2 7 6,5 — — — — — — 7 2,8 7 Γαλλικά — 3 3 6 5,6 3 3 3 3 12 8,6 18 7,3 8 Φιλοσοφικά — — — — — — — 2 2 4 2,9 4 1,6 9 Λατινικά — — — — — 4 4 3 π Ο 14 10,0 14 5,7

10 Ιχνογραφία 2 2 2 6 5,6 — — — — — 6 2,5 11 Καλλιγραφία 1 1 1 3 2,8 — — — — — 3 1,2 12 Χειροτεχνία 2 2 1 .5 4,7 — — — — — — 5 2,0 13 Γυμναστική 3 3 3 9 8,4 3 3 3 3 12 8,6 21 8,5 14 Ωδική 2 2 1 5 4,7 1 1 1 1 4 2,9 9 3,6

Σύνολο 35 36 36 107 100,0 35 35 35 35 140 100,0 247 100,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 36" β) Β. διάταγμα 17 Δεκεμβρίου 1918: Κείμενο Α106 (τ. Α' , σ. 646-647).



Ια Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά I Αρχαία Ελληνικά 1 Αρχαία Ελληνικά

1β Νέα Ελληνικά 2 Μαθηματικά 2 Μαθηματικά

3 Τεχνικά 3 α Λατινικά 3 Νέα Ελληνικά

4 Μαθηματικά 3β Φυσικά 4α Γυμναστική

5α Γυμναστική 5α Γαλλικά 4β Ιστορία

5β Ιστορία 5β Γυμναστική 4γ Φυσικά


7β Φυσικά 8 Θρησκευτικά 8α Λατινικά

9α Γαλλικά 9 Νέα Ελληνικά 8β Τεχνικά

9β Θρησκευτικά 10α Φιλοσοφικά 1 0 Θρησκευτικά

11 Ωδική 10β

Ωδική 11 Ωδική

12 Κοσμογραφία 12 Γεωγραφία



ΠΗΓΗ: Στοιχεία Πίνακα 38 .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 40. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1917-1918


α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Τ ά ξ ε ι ς Γενικό % Σύνολο Σύνολο Σύνολο


2 Ελληνικά: Νέα 5 3/4 3 /4 Ί 27/30 1 9/10 9 /10 8/10 8/10 34/40 61 /70 Αρχαία 4/5 6 6 1 I

3 Μαθηματικά και Κοσμογραφία 3 3 3/4 9/10 3/4 3 /4 3/4 3/4 12/16 21 /26

4 Φυσικά και Υγιεινή 2 2 2 6 2 2 2 2 8 14 5 Ιστορία 2 2 2 6 2/3 2 /3 2/3 2/3 8/12 14/18 6 Γεωγραφία 2 2 2 6 6 7 Γαλλικά — 2/3 2/3 4 /6 2/3 2/3 2 2 8/10 12/16 8 Φιλοσοφικά — — — — — — 1/2 1/2 2/4 2 /4 9 Λατινικά — — — 2/3 2 /3 2/3 2/3 8/12 8/12

10 Ιχνογραφία 1/2 1/2 1 3/5 — — — — — 3 /5 11 Καλλιγραφία 1 - / ι -η 1/3 — — — — — 1/3 12 Γυμναστική 2 1/2 1/2 4 /6 2 2 2 2 8 12/14 13 Ω δ ι κ ή 1 1 1 3 1 1 1 1 4 7

Σ ύ ν ο λ ο 24/27 24/30 24 /30 72/87 24/30 24 /30 24/30 24/30 96/120 168/207

Π Η Γ Η : Β. δ ιάταγμα 25 Δεκεμβρίου 1917: Κείμενο Α Ι 0 3 (τ. Α ' , σ. 634-638) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 41. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1918-1919


α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο

α β γ

2 Ελληνικά : Νέα 5 - 4 - 5 4 - 3 - 4 4 - 3 - 4 1 3 - 1 0 - 1 3

Αρχαία 5 - 4 - 5 6 - 6 - 6 6 - 6 - 6 1 7 - 1 6 - 1 7 3 Μαθηματικά και Κοσμογραφία 3 - 3 - 3 3 - 3 - 3 4 - 3 - 4 1 0 - 9 - 1 0 4 Φυσικά και Υγιεινή 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 6 - 6 - 6 5 Ιστορία 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 6 - 6 - 6 6 Γεωγραφία 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 2 - 2 -•2 6 - 6 - 6

7 Γαλλικά — 3 - 2 - 3 ο — 2 - 3 6 - 4 - 6

8 Φιλοσοφικά — — — —

9 Λατινικά — — — —

10 Ιχνογραφία 2 - 1 - 2 2 - 1 - 2 1 - 1 - 1 5 - 3 - 5

11 Καλλιγραφία 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 3 - 1 - 3 12 Χειροτεχνία 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 1 - 1 - 1 5 - 5 - 5 13 Γυμναστική 2 - 2 - 2 2 - 1 - 2 2 - 1 - 2 6 - 4 - 6 14 Ωδική 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 3 - 3 - 3

Σ ύ ν ο λ ο 29 - 2 5 - -29 3 2 - 2 6 - 3 2 31 - 2 5 - -31 92 7 6 - 9 2



Τ ά ξ ε ι ς Γενικό σύνολο Σύνολο

Α Β Γ Δ

2 - 1 - 2 2 - 1 - 2 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 6 - 4 - 6 1 2 - 4 - 1 2

10 - 9 - 1 0 10 - 9 - 10 10 - 8 - 10 1 0 - 8 - 10 40 - 34 - 40 70 - 6 0 - 70

4 - 3 - 4 4 - 3 - 4 4 - 3 - 4 4 - 3 - 4 1 6 - 1 2 - 16 2 6 - 2 2 - 2 6

2 - 3 - 2 2 - 3 - 2 2 - 3 - 2 2 - 3 - 2 8 - 1 2 - 8 1 4 - 1 8 - 1 4

3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 1 2 - 8 - 12 1 8 - 1 4 - 1 8

— — — — — 6 - 6 - 6

3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 1 0 - 8 - 10 1 6 - 1 2 - 1 6

— — 2 - 1 - 2 2 - 1 - 2 4 - 2 - 4 4 - 2 - 4

3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 3 - 2 - 3 1 2 - 8 - 12 1 2 - 8 - 1 2

— — — — — 5 - 3 - 5

— — — — — 3 - 1 - 3

— — — — — 5 - 5 - 5

2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 2 - 2 - 2 8 - 8 - 8 1 4 - 1 2 - 1 2

1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 1 - 1 - 1 4 - 4 - 4 7 - 7 - 7

Π Η Γ Ε Σ : α) Β. διάταγμα 15 Σεπτεμβρίου 1918: Κείμενο Α104 (τ. Α' , σ. 639-643). β) Β. διάταγμα 17 Δεκεμβρίου 1918: Κείμενο Α107 (τ. Α' , σ. 648).

30-25-30 30-25-30 30-25-30 30-25-30 120-100-120 212-176-212

ΠΙΝΑΚΑΣ 42. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο

Πρόγραμμα Σύνολο

εβδομαδιαίων ωρών

Μεταβολή ( ± ) ως προς το 1836

Ώρες %

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο

Ώρες %

1830 92 — — — —

1855 94 -Ι- 2 + 2,2 + 2 + 2,2

1867 91 — 1 — 1,1 — 3 — 3,2

«1870-1883» 102 + 10 + 10,9 + 11 + 12,1

1884 91 — 1 — 1,1 —11 —10,8

1885 92 — — + 1 + 1,1

1886 90 — 2 — 2,2 — 2 — 2,2

1896 91 — 1 — 1,1 + 1 + 1,1

1897α 93 + 1 + 1,1 -I- 2 + 2,2

1897(3 95 + 3 + 3,3 + 2 + 2,2

1900 86 — 6 — 6,5 — 9 — 9,5

1903 86 — 6 — 6,5 — —

1906 84 — 8 — 8,7 — 2 — 2,3

1909 84 — 8 — 8,7 — —

1914 102 + 10 + 10,9 + 18 + 21,4

1918 107 + 15 + 16,3 + 5 + 4,9

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 43. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου : Γυμνάσιο


εβδομαδιαίων ωρών

Μεταβολή [ ± ) ως προς το 1836

Ώρες %

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο

Ώρες %

1836 96 — — — —

1855 119 + 23 + 24,0 + 23 + 24,0

1867 120 + 24 + 25,0 + 1 + 0,8

«1870-1883» 134 + 38 + 3 9 , 6 + 14 + 11,7

1884 134 + 3 8 + 39,6 — —

1885 126 + 30 + 31,3 — 8 — 6,0

1886 134 + 38 + 39,6 + 8 + 6,3

1896 139 + 43 + 44,8 + 5 + 3,7

1897α 135 + 39 + 40,6 — 4 — 2,9

1897β 136 + 40 + 4 1 , 7 + 1 + 0,7

1900 127 + 31 + 32,3 — 9 — 6,6

1903 131 + 35 + 36,5 + 4 + 3,1

1906 124 + 2 8 + 29,2 — 7 - 5,3

1909 128 + 3 2 + 33,3 + 4 + 3,2

1914 140 + 44 + 45,8 + 12 + 9,4

1918 140 + 4 4 + 45,8 — —

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 44. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

Σύνολο Μεταβολή ( ± ) Μεταβολή ( ± ) ως Πρόγραμμα εβδομαδιαίων ως προς το 1836 προς το αμέσως προηγούμενο

ωρών Ώρες % Ώρες %

1836 188 — — — —

1855 213 + 25 + 13,3 + 25 + 13,3

1867 211 + 23 + 12,2 — 2 — 0,9

«1870-1883» 236 + 48 + 25,5 + 2 5 + 11,8

1884 225 + 37 + 19,7 + 14 + 6,6

1885 218 + 30 + 16,0 — 7 — 3,1

1886 224 + 36 + 19,1 + 6 + 2,8

1896 230 + 42 + 22,3 + 6 + 2,7

1897α 228 + 40 + 21,3 2 — 0,9

1897β 231 + 4 3 + 22,9 + 3 + 1,3

1900 213 + 25 + 13,3 —18 — 8,5

1903 217 + 29 + 15,4 + 4 + 1,9

1906 208 + 20 + 10,6 — 9 - 4,1

1909 212 + 24 + 12,8 + 4 + 1,9

1914 242 + 54 + 28,7 + 30 + 14,2

1918 247 + 59 + 31,4 + 5 + 2,1

ΠIΝΑΚΑΣ 45. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος : Ελληνικό σχολείο

1836 1855 1867 «1870-1883» 1884 1885 1886 1896 Μ α θ ή μ α τ α *

Ώρες % Ώ ρ ε ς %

Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς %

Αρχαία Ελληνικά 39 42,4 47 50,0 49 53,8 49 48,0 26 28,5 34 37,0 26 28,9 24 26,3 Νέα Ελληνικά 14 15,4 6 6,5 8 8,9 12 13,2 Θρησκευτικά 6 6,5 - 7,4 7 7,7 7 6,8 6 6,6 6 6,5 6 6,7 6 6,6 Γεωγραφία 7 7,6 7 7,4 6 6,6 6 5,9 5 5,5 6 6,5 6 6,7 6 6,6 Ιστορία 6 6,5 6 6,4 6 6,6 6 5,9 4 4,4 4 4,3 7 7,8 6 6,6

Μαθηματικά 9 9,8 12 12,8 12 13,2 12 11,8 10 11,0 10 10,9 10 11,1 9 9,9 Κοσμογραφία Φυσικά 6 6,5 4 4,3 — — 2 2,0 4 4,4 4 4,3 4 4,4 4 4,4 Φιλοσοφικά — — — — — — —

Γαλλικά 12 13,1 5 5,3 5 5,5 5 4,9 6 6,6 5 5,5 5 5,5 6 6,6 Λατινικά 3 3,3 2 2,1 2 2,2 2 2,0 2 2,2 2 2,2 3 3,3 3 3,3 Τεχνικά 4 4,3 4 4,3 4 4,4 4 3,9 5 5,5 6 6,5 6 6,7 6 6,6 Γυμναστική — — — — — — 9 8,8 9 9,9 9 9,8 9 10,0 9 9,9

Ωδική

Σ ύ ν ο λ ο 92 100,0 94 100,0 91 100,0 102 100,0 91 100,0 92 100,0 90 100,0 91 100,0

* Βλ. υποσημ. 84 της Επισκόπησης.


1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώρες % Ώρες %

Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς %

Αρχαία Ελληνικά 27 29,0 27 28,4 23 26,7 23 26,7 22 26,2 22 26,2 17 16,7 17 15,9 Νέα Ελληνικά 8 8,6 8 8,4 6 7,0 9 10,4 8 9,6 8 9,6 17 16,7 17 15,9 Θρησκευτικά 6 6,5 6 6,3 6 7,0 6 7,0 6 7,1 6 7,1 6 5,9 6 5,6 Γεωγραφία 6 6,5 6 6,3 6 7,0 6 7,0 6 7,1 6 7,1 7 6,9 7 6,5 Ιστορία 7 7,5 7 7,4 6 7,0 6 7,0 6 7,1 6 7,1 9 8,8 9 8,4

Μαθηματικά 11 11,8 11 11,6 9 10,4 9 10,4 9 10,7 9 10,7 10 9,8 10 9,4 Κοσμογραφία Φυσικά 6 6,5 6 6,3 6 7,0 6 7,0 6 7,1 6 7,1 7 6,9 7 6,5 Φιλοσοφικά Γαλλικά 6 6,5 6 6,3 1 1,2 4 4,7 4 4,8 4 4,8 6 5,9 6 5,6 Λατινικά 3 3,2 3 3,2 1 1,2 1 1,2 1 1,2 1 1,2 — — — —

Τεχνικά 4 4,3 6 6,3 7 8,1 7 8,2 7 8,4 7 8,4 9 8,8 14 13,1 Γυμναστική 9 9,6 9 9,5 15 17,4 9 10,4 9 10,7 9 10,7 9 8,8 9 8,4

Ωδική 5 4,9 5 4,7

Σ ύ ν ο λ ο 93 100,0 95 100,0 86 100,0 86 100,0 84 100,0 84 100,0 102 100,0 107 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 46. Εξέλιξη τον ωρολογίου προγράμματος : Γυμνάσιο

1836 1855 1867 «1870-1883» 1884 1885 1886 1896 Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες % Ώρες % Ώ ρ ε ς %

Ώρες %

Ώρες %

Ώρες %

Ώρες %

Ώρες % Αρχαία Ελληνικά 31 32,3 48 40,3 48 40,0 48 35,8 52 38,7 48 38,1 48 35,8 40 28,8

Νέα Ελληνικά — 8 5,8 Θρησκευτικά 7,3 6 5,0 8 6,6 8 6,0 6 4,4 5 4,0 5 3,7 5 3,6 Γεωγραφία — 2 1,5 4 3,0 2 1,6 2 1,5 4 2,9 Ιστορία 8 8,3 11 9,2 12 10,0 12 9,0 12 9,0 10 7,9 12 9,0 12 8,6

Μαθηματικά 12 12,5 17 14,3 1 4 ! 12,1 1 4 ! 10,8 12 9,0 12 9,5 14 10,4 14 10,1 Κοσμογραφία — — — — — — — — 1 0,7 1 0,8 2 1,5 2 1,4 Φυσικά 9 9,4 4 3,4 7 5,8 7 5,2 9 6,7 8 6,3 10 7,4 10 7,2 Φιλοσοφικά 2 2,1 4 3,4 2 1,7 2 1,5 2 1,5 2 1,6 2 1,5 4 2,9 Γαλλικά 8 8,3 14 11,8 12 10,0 12 9,0 12 9,0 12 9,5 12 9,0 12 8,6 Λατινικά 19 19,8 15 12,6 1 6 | 13,8 1 6 ! 12,3 12 9,0 14 11,1 15 11,2 16 11,5 Τεχνικά Γυμναστική 12 8,9 12 9,0 12 9,6 12 9,0 12 8,6

Ωδική —

Σύνολο 96 100,0 119 100,0 120 100,0 134 100,0 134 100,0 126 100,0 134 100,0 139 100,0


1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς % Ώρες %

Ώρες %

Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς % Αρχαία Ελληνικά 47 34,8 47 34,6 40 31,5 40 30,5 40 32,3 40 31,3 38 27,1 38 27,1

Νέα Ελληνικά 2 1,5 6 4,2 6 4,2

Θρησκευτικά 8 5,9 8 5,9 6 4,7 8 6,1 7 5,6 7 5,4 7 5,0 7 5,0

Γεωγραφία

Ιστορία 12 8,9 12 8,8 12 9,4 12 9,2 12 9,7 12 9,4 12 8,6 12 8,6

Μαθηματικά 14 10,5 15 11,0 12 9,4 14 10,7 14 11,3 14 11,0 15 10,7 15 10,7

Κοσμογραφία 2 1,4 2 1,5 2 1,6 2 1,5 2 1,6 2 1,5 2 1,4 2 1,4

Φυσικά 10 7,4

10 7,3 10 7,9 10 7,6 10 8,0 12 9,4 14 10,0 14 10,0

Φιλοσοφικά 2 1,4 2 1,5 2 1,6 2 1,5 3 2,4 3 2,3 4 2,9 4 2,9

Γαλλικά 12 8,9 12 8,8 12 9,4 12 9,2 12 9,7 12 9,4 12 8,6 12 8,6

Λατινικά 16 11,9 16 11,8 11 8,7 11 8,4 12 9,7 12 9,4 14 10,0 14 10,0

Τεχνικά

Γυμναστική 12 8,9 12 8,8 20 15,8 20 15,3 12 9,7 12 9,4 12 8,6 12 8,6

Ωδική 4 2,9 4 2,9

Σ ύ ν ο λ ο 135 100,0 136 100,0 127 100,0 131 100,0 124 100,0 128 100,0 140 100,0 140 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 47. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος : Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

1836 1855 1867 «1870-1883» 1884 1885 1886 1896 Μ α θ ή μ α τ α

7Ω?ες % Ώρες % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώρες %

Αρχαία Ελληνικά 70 37,2 95 44,6 97 46,0 97 41,1 78 34,7 82 37,6 74 33,0 64 27,8

Νέα Ελληνικά 14 6,2 6 2,8 8 3,6 20 8,7

Θρησκευτικά 13 6,9 13 6,1 15 7 ,1 15 6,4 12 5,3 11 5,0 11 4,9 11 4,8

Γεωγραφία 7 3,7 7 3,3 6 2 , 8 8 3,4 9 4,0 8 3,6 8 3,6 10 4,4

Ιστορία 14 7,5 17 8,0 18 8,5 18 7,6 16 7,1 14 6,4 19 8,5 18 7,8'

Μαθηματικά 21 11,2 29 13,6 2 6 | 12,5 26| 11,2 22 9,8 22 10,1 24 10,7 23 10,0 Κοσμογραφία 1 0,4 1 0,5 2 0,9 2 0,9

Φυσικά 15 8,0 8 3,7 7 3,3 9 3,8 13 5,8 12 5,5 14 6,3 14 6,1

Φιλοσοφικά 2 1,1 4 1,9 2 1,0 2 0,9 2 0,9 2 0,9 2 0,9 4 1,7 Γαλλικά 20 10,6 19 8,9 17 8,1 17 7,2 18 8,0 17 7,8 17 7,6 18 7,8

Λατινικά 22 11,7 17 8,0 18 ! 8 , 8 18-! 7,8 14 6 , 2 16 7,3 18 8,0 19 8,3

Τεχνικά 4 2 ,1 4 1,9 4 1,9 4 1,7 5 2 ,2 6 2 , 8 6 2,7 6 2,6 Γυμναστική — 21 8,9 21 9,4 21 9,7 21 9,3 21 9,1

Ωδική _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Σ ύ ν ο λ ο 188 100,0 213 100,0 211 100,0 236 100,0 225 100,0 218 100,0 224 100,0 230 100,0


1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες %

Ώρες % Ώρες %


Αρχαία Ελληνικά 74 32,4 74 32,0 63 29,6 63 29,0 62 29,8 62 29,3 55 22,7 55 22,3

Νέα Ελληνικά 8 3,5 8 3,5 6 2,8 9 4,1 8 3,8 10 4,7 23 9,5 23 9,3

Θρησκευτικά 14 6,2 14 6,0 12 5,6 14 6,5 13 6,2 13 6,1 13 5,4 13 5,3

Γεωγραφία 6 2,6 6 2,6 6 2,8 6 2,8 6 2,9 6 2,8 7 2,9 7 2,8

Ιστορία 19 8,3 19 8,2 18 8,5 18 8,3 18 8,7 18 8,5 21 8,7 21 8,5

Μαθηματικά 25 11,0 26 11,2 21 9,9 23 10,6 23 11,1 23 10,9 25 10,3 25 10,1

Κοσμογραφία 2 0,9 2 0,9 2 0,9 2 0,9 2 1,0 2 0,9 2 0,8 2 0,8

Φυσικά 16 7,0 16 6,9 16 7,5 16 7,4 16 7,7 18 8,5 21 8,7 21 8,5

Φιλοσοφικά 2 0,9 2 0,9 2 0,9 2 0,9 3 1,4 3 1,4 4 1,7 4 1,6 Γαλλικά 18 7,9 18 7,9 13 6,1 16 7,4 16 7,7 16 7,6 18 7,4 18 7,3

Λατινικά 19 8,3 19 8,2 12 5,6 12 5,5 13 6,2 13 6,1 14 5,8 14 5,7

Τεχνικά 4 1,8 6 2,6 7 3,3 7 3,2 7 3,4 7 3,3 9 3,7 14 5,7 Γυμναστική 21 9,2 21 9,1 35 16,5 29 13,4 21 10,1 21 9,9 21 8,7 21 8,5

Ωδική 9 3,7 9 3,6

Σ ύ ν ο λ ο 228 100,0 231 100,0 213 100,0 217 100,0 208 100,0 212 100,0 242 100,0 247 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 48. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα : Ελληνικό σχολείο

Μ α θ ή μ α τ α 1836 1855 1867 «1870- 1884 1883»

1885 1886 1896 1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Σύνολι

Αρχαία Ελληνικά 39 + 8 + 2 — —23 + 8 —8 —2 + 3 — —4 — —1 — —5 — —22

Νέα Ελληνικά — — — — + 14 —8 + 2 + 4 —4 — —2 + 3 —1 — + 9 — + 17

Θρησκευτικά 6 + 1 — — —1 — _ — _ _ — — — — — 0

Γεωγραφία 7 — —1 — —1 + 1 — — — — — — — + 1 — 0

Ιστορία 6 — — — 2 — + 3 —1 + 1 — 1 — — — + 3 — + 3

Μαθηματικά 9 + 3 — — 2 — —1 + 2 — —2 — — — + 1 — + 1

Κοσμογραφία

Φυσικά 6 —2 —4 + 2 + 2 — — + 2 — — — — — + 1 — + 1

Φιλοσοφικά

Γαλλικά 12 J — — + 1 I — + 1 — — —5 + 3 — — + 2 — —6

Λατινικά 3 —1 — — — — + 1 — — — —2 — — — —1 — —3

Τεχνικά 4 — — — + 1 + 1 — — —2 + 2 + 1 — — — + 2 + 5 + 10

Γυμναστική — — — + 9 — — — — + 6 —6 — _ — + 9

Ωδική — + 5 — + 5

Σύνολο μεταβολής — + 2 —3 + 1 1 —11 + 1 —2 + 1 + 2 + 2 —9 0 —2 — + 1 8 + 5 + 1 5

ΠIΝΑΚΑΣ 49. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Γυμνάσιο

- Μ α θ ή μ α τ α 1836 1855 1867 «1870- 1884 1885 1886 1896 1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Σύνολο 1883»

Αρχαία Ελληνικά 31 + 17 — — -1-4 —4 — —8 + 7 — n — — — —2 + / Νέα Ελληνικά — — — — — — + 8 —8 — — — — + 2 + 4 — + 6

Θρησκευτικά 7 —1 + 2 — 2 I — — + 3 — 2 + 2 —1 — _ __ 0

Γεωγραφία — — — + 2 + 2 2 — — 2 —4 — — — — — — 0 Ιστορία 8 + 3 + 1 — — —2 + 2 — — — — — + 4

Μαθηματικά 12 + 5 -Η — - 2 | — + 2 — — + 1 —3 + 2 — — + 1 — + 3 Κοσμογραφία — — — — + 1 — + 1 — — — — — — — — + 2 Φυσικά 9 —5 + 3 — + 2 —1 + 2 — — — — — — + 2 + 2 — + 5 Φιλοσοφικά 2 + 2 ·> — — — — + 2 —2 — — — + 1 — + 1 — + 2 Γαλλικά 8 + 6 2 — — — — — - — — — — — — — + 4 Λατινικά 19 —4 + 11- — - 4 * + 2 + 1 + 1 — — —5 — + 1 — α-2 —5 Τεχνικά

Γυμναστική — — — + 12 — — — — — — + 8 — —8 — — + 12 Ωδική + 4 — + 4

Σύνολο μεταβολή; — + 2 3 + 1 + 14 0 —8 + 8 + 5 —4 + 1 —9 + 4 —7 + 4 + 12 0 + 44

ΠIΝΑΚΑΣ 50. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

Μ α θ ή μ α τ α 1836 1855 1867 «1870-1883»

1884 1885 1886 1896 1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Σύνολο

Αρχαία Ελληνικά 70 + 25 + 2 — —19 + 4 —8 —10 + 10 — —11 — —1 — — 7 — —15 Νέα Ελληνικά — — — — + 14 —8 + 2 + 12 —12 — —2 + 3 —1 + 2 + 13 — + 23

Θρησκευτικά 13 — + 2 — —3 —1 — — + 3 — —2 + 2 —1 — — — 0 Γεωγραφία 7 — —1 + 2 + 1 —1 — + 2 —4 — — — — — + 1 — 0 Ιστορία 14 + 3 + 1 — 2 2 + 5 —1 + 1 — —1 — — — + 3 — + 7

Μαθηματικά 21 + 8 -Η — Ίϊ — +2 —1 + 2 + 1 —5 +2 — — + 2 — + 4 Κοσμογραφία — — — — + 1 + 1 — — — — — — — — — + 2 Φυσικά 15 —7 —1 +2 + 4 I + 2 — + 2 — — — — +2 + 3 — + 6 Φιλοσοφικά 2 + 2 —2 — — — + 2 —2 — — — + 1 — + 1 — + 2 Γαλλικά 20 —1 —2 — + 1 I — + 1 — — — 5 + 3 — — + 2 — _2 Λατινικά 22 —5 +Η — + 2 + 2 + 1 — _ — 7 — + 1 — + 1 — —8 Τεχνικά 4 — — — + 1 + 1 — — 2 + 2 + 1 — __ — + 2 + 5 + 10 Γυμναστική — — — + 21 — - — — — — + 14 —6 —8 — — — + 21 Ωδική + 9 — +9

Σύνολο μεταβολής — + 25 —2 +25 —11 —7 +6 +6 —2 +3 —18 + 4 —9 +4 +30 +5 +59

ΠIΝΑΚΑΣ 51. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) : Ελληνικό σχολείο

Πρόγραμμα Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν

Πρόγραμμα

Φιλολογικά Φυσικο-μαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Πρακτικά Γενικά

1836 52,2 16,3 13,1 4,3 14,1

1855 58,5 17,1 5,3 4,3 14,8

1867 62,6 13,2 5,5 4,4 14,3

«1870-1883» 55,9 13,8 4,9 12,7 12,7

1884 50,5 15,4 6,6 15,4 12,1

1885 50,0 15,2 5,5 16,3 13,0

1886 48,9 15,5 5,5 16,7 13,4

1896 49,4 14,3 6,6 16,5 13,2

1897α 48,3 18,3 6,5 13,9 13,0

1897β 47,4 17,9 6,3 15,8 12,6

1900 41,9 17,4 1,2 25,5 14,0

1903 45,3 17,4 4,7 18,6 14,0

1906 44,1 17,8 4,8 19,1 14,2

1909 44,1 17,8 4,8 19,1 14,2

1914 42,2 16,7 5,9 22,5 12,8

1918 40,2 15,9 5,6 26,2 12,1

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 52. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) : Γυμνάσιο

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν Πρόγραμμα -




1836 62,5 21,9 8,3 — 7,3

1855 65,5 17,7 11,8 — 5,0

1867 65,5 17,9 10,0 — 6,6

«1870-1883» 58,6 16,0 9,0 8,9 7,5

1884 58,2 16,4 9,0 9,0 7,4

1885 58,7 16,6 9,5 9,6 5,6

1886 57,5 19,3 9,0 9,0 5,2

1896 57,6 18,7 8,6 8,6 6,5

1897α 57,0 19,3 8,9 8,9 5,9

1897β 56,7 19,8 8,8 8,8 5,9

1900 51,2 18,9 9,4 15,8 4,7

1903 49,6 19,8 9,2 15,3 6,1

1906 54,1 20,9 9,7 9,7 5,6

1909 53,9 21,9 9,4 9,4 5,4

1914 52,8 22,1 8,6 11,5 5,0

1918 52,8 22,1 8,6 11,5 5,0

ΠIΝΑΚΑΣ 53. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) : Ελληνικό σχο-λείο και Γυμνάσιο

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν Πρόγραμμα




1836 57,5 19,2 10,6 2,1 10,6

1855 62,5 17,3 8,9 1,9 9,4

1867 64,3 15,8 8,1 1,9 9,9

«1870-1883») 57,4 15,0 7,2 10,6 9,8

1884 55,1 16,0 8,0 11,6 9,3

1885 55,0 16,1 7,8 •12,5 8,6

1886 54,0 17,9 7,6 12,0 8,5

1896 54,3 17,0 7,8 11,7 9,2

1897α 53,4 18,9 7,9 11,0 8,8

1897β 52,8 19,0 7,9 11,7 8,6

1900 47,4 18,3 6,1 19,8 8,4

1903 47,8 18,9 7,4 16,6 9,3

1906 49,9 19,8 7,7 13,5 9,1

1909 50,0 20,3 7,6 13,2 8,9

1914 48,4 19,8 7,4 16,1 8,3

1918 47,4 19,4 7,3 17,8 8,1

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 1

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

1. Ελληνικό σχολείο 2. Γυμνάσιο 3. Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο


Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων: Ελληνικό σχολείο

1. Φιλολογικά 2. Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες


Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων : Γυμνάσιο

1. Φιλολογικά 2. Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες


1. Φιλολογικά 2, Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

I I

Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Η Σ Η

1. Ως πρώτο υποτυπώδες πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων και Γυμνα-σίων μπορεί να θεωρηθεί εκείνο του διατάγματος της 21 Νοεμβρίου/3 Δε-κεμβρίου 1833 για τη σύσταση Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου στο Ναυ-

πλιο,1 το οποίο προφανώς αποτέλεσε τον «οδηγό» κατά κάποιο τρόπο και για τα άλλα σχολεία ως το 1836.

Στο διάταγμα λοιπόν αυτό αναφέρονται γενικά τα «διδακτέα» μαθήματα, χωρίς όμως να καθορίζεται ούτε ο αριθμός των ωρών διδασκαλίας κατά μά-θημα—καθορίζεται μόνο ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος: 24-26 ώρες—ούτε και η ύλη των διδασκομένου μαθημάτων. Έτσι δεν είμαστε σε θέση να έ-χουμε πλήρη και ακριβή εικόνα του όλου προγράμματος τόσο για το Ελληνικό σχολείο όσο και για το Γυμνάσιο. Ειδικότερα, για το Γυμνάσιο Ναυπλίου, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο I. Δεμοίρος, «περί του Ωρολογίου προ-γράμματος και της ύλης των διδασκομένων μαθημάτων εις το Γυμνάσιον κατά τα πρώτα έτη μέχρι του Δεκεμβρίου του 1836 ουδέν ακριβές γνωρί-ζομεν, διότι ουδέν σχετικόν βιβλίον υπάρχει εν τω αρχείω του Γυμνασίου. Πάν-τως θα εφηρμόζοντο κατά δυνατόν τα εν τω Β. Διατάγματι περί συστάσεως του Γυμνασίου ορισμένα περί διδακτέων μαθημάτων και ωρών διδασκαλίας καθ' έβδομάδα».2

Εξάλλου, και για τα άλλα σχολεία είτε δεν έχουμε «επίσημα» προγράμ-ματα είτε έχουμε μόνο έμμεσες πληροφορίες, όπως π.χ. για το Ελληνικό σχολείο και το Γυμνάσιο των Αθηνών έχουμε μία πληροφορία για τα διδα-σκόμενα μαθήματα, δημοσιευμένη στην εφημερίδα Ο Ελληνικός Ταχυδρό-μος της 31 Ιουλίου 1836. Σύμφωνα, λοιπόν, μ' αυτό το πληροφοριακό δη-μοσίευμα, που αναφέρεται στις «δημοτελείς εξετάσεις» του Ελληνικού σχο-λείου και Γυμνασίου των Αθηνών, «έως ου εκδοθή γενικός οργανισμός των σχολείων, το Γυμνάσιον μένει διηρημένον εις τρεις τάξεις, καθώς και το Ελ-

ληνικόν σχολείον, και εις μεν το πρώτον των καταστημάτων τούτων παραδί-δίδονται: Η Ελληνική, Λατινική, Γερμανική και Γαλλική διάλεκτος και φι-λολογία (ποιηταί, φιλόσοφοι, ρήτορες), η καθαρά μαθηματική, η φυσική (αντί της οποίας όμως διά την προσωρινήν έλλειψιν των αναγκαίων εργαλείων δι-δάσκεται η φιλοσοφία), η Ιστορία και η γεωγραφία. Του δε Ελληνικού σχο-λείου τα μαθήματα είναι: Στοιχεία της Ελληνικής, Λατινικής και Γαλλικής

1. Βλ. ΑΙ (τ. Α', σ. 79-80). 2. Ιωάννης Γ. Δεμοιρος, Ιστορία του Γυμνασίου Ναυπλίου, Αθήνα 1939, σ. 18.

γλώσσης, αριθμητική, γεωγραφία, ιστορία, κατήχησις, ιχνογραφία και καλ-λιγραφία».3

Πάντως —για να επανέλθουμε στο διάταγμα— κυρίαρχο μάθημα στο πρώ-το αυτό πρόγραμμα, προπάντων στο Ελληνικό σχολείο, ήταν η αρχαία ελλη-νική γλώσσα σε συνδυασμό με τη νέα ελληνική. Αλλά το μάθημα της νέας

ελληνικής γλώσσας, παρόλο που αναγράφεται στο διάταγμα, «δυστυχώς γρή-γορα παραμελήθηκε και οι δασκάλοι τις ώρες του μαθήματος αυτού κάνανε θεματογραφία, για να μη χάνουνε την ώρα, όπως λέγανε πολλοί απ' αυτούς».4

Εξάλλου, όπως σημειώνει η Φ. Τζωρτζάκη, «πνιγμένη η διδασκαλία της νέας ελληνικής μέσα στον όγκο του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών, με την έτοιμη οπωσδήποτε επιλογή των κειμένων τους και τη βαριά τους παράδοση, χωρίς προπαιδεία των δασκάλων και χωρίς σχετικά

βοηθήματα, χωρίς καμιά θετική καθοδήγηση, φυσικό και μοιραίο ήταν να μείνη νεκρός τύπος, γραμμένος μόνο στα προγράμματα».5

Ως προς τα άλλα μαθήματα, παρατηρούμε ότι: α') 3 μαθήματα διδά-σκονται και στους δύο κύκλους (Λατινική, Αριθμητική - Μαθηματική, Κατή-χησις — για το τελευταίο μάλιστα θεσπίστηκε η ρύθμιση, με το διάταγμα της 5/17 Ιουλίου 1834,6 να διδάσκεται από ιερέα του ίδιου δόγματος με εκείνου

των μαθητών), β') ορισμένα μαθήματα διδάσκονται στο ένα μόνο σχολείο: η καλλιγραφία στο Ελληνικό σχολείο, οι ξένες γλώσσες και τα λεγόμενα «φυ-σιογνωστικά» μόνο στο Γυμνάσιο, γ ' ) Η Ιστορία απουσιάζει από το Ελληνικό σχολείο, ενώ στο Γυμνάσιο διδάσκεται μαζί με τη Γεωγραφία, η οποία όμως στο Ελληνικό σχολείο είναι ανεξάρτητο μάθημα.

2. Το πρώτο όμως επίσημο πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων και Γυ-μνασίων είναι εκείνο που περιλαμβάνεται στο διάταγμα της 31 Δεκεμβρίου 1836.7 Το τμήμα III του διατάγματος (που περιλαμβάνει τα άρθρα 7-16)

3. Εφ. Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος, έτ. Α' 1836, αρ. 21, Παρασκευή 31 Ιουλίου 1836, σ. 102-103.

4. Σ. Γ. Τζουμελέας -Π. Δ. Παναγόπουλος, Η Εκπαίδευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήνα 1933, σ. 71.

5. Φ. Τζωρτζάκη, «Το Νεοελληνικό μάθημα στη Μέση Παιδεία», στον τόμο: Αφιέ-ρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 405. Για το μάθημα

των Νέων Ελληνικών βλ. επίσης τη λεπτομερέστατη μελέτη του Βασιλείου Ιω. Τόγια, Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση. Ιστορική θεώρηση (1833-1067),

τ. Α', Θεσσαλονίκη 1988. 6. Βλ. Α2 (τ. Α', σ. 81). 7. Βλ. A4 (τ. Α', σ. 84-109) και Πίνακες Α1-4 (εδώ, σ. 13-17). Στους τίτλους των

κειμένων A3 και A4 του Α' τόμου να διορθωθεί η ένδειξη «Αντιβασιλεία» με την ορθή «Αρχιγραμματεία - Υπουργικό Συμβούλιο»' στα ίδια επίσης κείμενα η χρονολογία των κεφαλίδων να διορθωθεί σε 1836/1837.

ρυθμίζει τα σχετικά με τη διδασκαλία στα Ελληνικά σχολεία: το άρθρο 7 ορίζει επιγραμματικά τα διδακτέα μαθήματα, τα άρθρα 8 και 9 καθορίζουν

με περισσότερες λεπτομέρειες τα κατά τάξεις διδακτέα μαθήματα και την ύλη τους στα τριτάξια και διτάξια Ελληνικά σχολεία αντίστοιχα, τα άρθρα 10-12 δίνουν οδηγίες για τη διδασκαλία της Ελληνικής, της Ιστορίας, της Γεωγρα-φίας και της Καλλιγραφίας, το άρθρο 12 καθορίζει το γενικό εβδομαδιαίο

ωράριο διδασκαλίας κατά τάξεις, το οποίο με το άρθρο 15 εξειδικεύεται κατά μάθημα, το άρθρο 14 περιγράφει ρυθμιστικά το καθημερινό ωράριο λειτουργίας

του σχολείου και το άρθρο 16 ρυθμίζει τη διάρκεια των μαθημάτων. Το τμήμα IX του διατάγματος (που περιλαμβάνει τα άρθρα 69-83) ανα-

φέρεται στα σχετικά με τη διδασκαλία στο Γυμνάσιο: αφού με το άρθρο 69 τονίζεται με ιδιαίτερη έμφαση ο φιλολογικός χαρακτήρας του Γυμνασίου, τα άρθρα 70, 71 και 72 παρέχουν οδηγίες διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών

και διαγράφουν τα κύρια σημεία της διδακτικής πορείας, το άρθρο 73 ορίζει τους διδακτέους συγγραφείς και κείμενα κατά τάξεις, το άρθρο 74 αναφέρεται στην «μόρφωσιν του ύφους εις το ελληνικόν», το άρθρο 75 υπενθυμίζει την

υποχρέωση των δασκάλων να διορθώνουν τα γραπτά γυμνάσματα των μαθη-τών, τα άρθρα 76-79 διευκρινίζουν τη διδακτέα ύλη και δίνουν οδηγίες διδα-

σκαλίας για τα Θρησκευτικά, την Ιστορία, τα Μαθηματικά,8 τα Φυσικά και τα Γαλλικά, το άρθρο 80 καθορίζει το γενικό εβδομαδιαίο ωράριο διδασκαλίας

κατά τάξεις (που με το άρθρο 81 εξειδικεύεται κατά μάθημα) και ρυθμίζει το καθημερινό ωράριο λειτουργίας του σχολείου, το άρθρο 82 αναφέρεται στην πρόσληψη βοηθών και το άρθρο 83 προβλέπει τη διδασκαλία προαιρετικών μαθημάτων και της Γυμναστικής.

Επισκοπώντας το πρόγραμμα του 1836, όπως καταγράφεται στο διά-ταγμα και παρουσιάζεται στους Πίνακες Α1-4, παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος τόσο του τριτάξιου όσο και του διτάξιου

Ελληνικού σχολείου είναι υψηλότερος, κατά τάξη, από τον αντίστοιχο του τετρατάξιου Γυμνασίου, β') Αρκετά μαθήματα εμφανίζονται στο πρόγραμμα κατά κλάδους (π.χ. Αρχαία Ελληνικά, Θρησκευτικά, Μαθηματικά, Φυσικά), γ ' ) Η διδασκαλία της πολιτικής Γεωγραφίας στο Γυμνάσιο συνδυάζεται με

την Ιστορία,9 ενώ η Μαθηματικοφυσική γεωγραφία διδάσκεται στις δύο ανώ-τερες τάξεις.10 δ') Δεν περιλαμβάνεται ως αυτοτελές μάθημα η Νέα Ελληνική.

8. Η διδακτέα ύλη των Μαθηματικών καθορίστηκε λεπτομερέστερα με την εγκύκλιο 5886 της 15 Σεπτεμβρίου 1857' βλ. Α14 (τ. Α', σ. 134-142). Για το μάθημα της Πειραμα-τικής φυσικής βλ. Α9 (τ. Α', σ. 124).

9. Σύμφωνα με το άρθρο 77 του διατάγματος, «με την διδασκαλίαν ταύτην [του μαθή-ματος της Ιστορίας] θέλουν συνδέεσθαι τα πρώτιστα της πολιτικής γεωγραφίας εκάστης εποχής».

10. Για το μάθημα της Γεωγραφίας βλ. Γιάννης Ρέντζος, Γεωγραφική Εκπαίδευση,

Υπάρχε ι βέβαια η αναφορά ότι στα Ελλην ικά σχολεία διδάσκεται «η ελλη-νική μετά παραλληλισμού της παλαιάς προς την νέαν» (άρθρο 7), όπως επίσης

και στην γ ' τάξη το μάθημα «Σύνταξις και συνθέσεις εις την νέαν ελληνικήν» (άρθρο 8), αλλά—σύμφωνα με την εγκύκλιο της 14 Αυγούστου 1 8 5 7 " — αυτό

δεν γινόταν ποτέ, με αποτέλεσμα «οι από των ελληνικών σχολείων απολυό-μενοι, εάν μεν τραπώσιν αμέσως εις τα βιωτικά έργα, γνωρίζοντες τύπους και θεωρίας μόνον, εισί παντάπασιν ανίκανοι να εκφράσωσιν ή να εκθέσωσι διά

της γραφής τας απλουστέρας ιδέας εν τη ιδία αυτών γλώσση [ . . .]». ε') Ως προς τις ώρες διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων, οι οποίες καθορίζουν

και τη σειρά του κάθε μαθήματος στην Ιεραρχία των μαθημάτων, εκείνο που χαρακτηρίζει το πρόγραμμα είναι ο πολύ μεγάλος αριθμός ωρών των Αρχαίων

Ελληνικών — που στο Ελληνικό σχολείο πλησιάζουν το 5 0 % του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, στο Γυμνάσιο εγγίζουν το 1/3 και το ξεπερνούν στο σύ-

νολο των ωρών και των δύο σχολείων. Τα άλλα μαθήματα βρίσκονται σε με-γάλη απόσταση, με τα Λατινικά, Μαθηματικά, Γαλλικά στις αμέσως επόμε-νες θέσεις στο γενικό σύνολο.12 στ') Η διδακτέα ύλη στο Ελληνικό σχολείο καθορίζεται πολύ γενικά, έκτος κυρίως από την αρχαία ελληνική γλώσσα,

για την οποία ορίζεται ότι θα διδάσκεται από «εισαχθησομένην Εγκυκλοπαι-δείαν»·13 αντίθετα, για το Γυμνάσιο δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες για

ορισμένα μαθήματα.

Αθήνα 1984, σ. 34-36, όπου και υπολογίζονται ανά 1 ώρα στις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου για τη διδασκαλία της Φυσικομαθηματικής γεωγραφίας. Για το μάθημα της Γεωγραφίας άλλα και της Ιστορίας βλ. Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά Σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, ΙΑΕΝ, Αθήνα 1988.

11. Βλ. Α13 (τ. Α', σ. 132-133). Σχετικά με το μάθημα των Νέων Ελληνικών βλ. Φ. Τζωρτζάκη, ό.π. (υποσημ. 5), σ. 405-407 και Χρ. Φράγκος, «Οι σκοποί του μαθήματος των Νέων Ελληνικών και η θέση του στο αναλυτικό πρόγραμμα», στον τόμο: Γενική Επι-θεώρησις Ξένων Σχολείων, Πρακτικά Β' Παιδαγωγικού Συνεδρίου εν Θεσσαλονίκη (13-15 Σεπτεμβρίου 1962). Προβλήματα ανακύπτοντα εκ της διδασκαλίας των Νέων Ελληνι-κών, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 47-62. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Β. I. Τόγιας, ό.π. [υποσημ. 5].

12. Για τις κατηγορίες των μαθημάτων, βλ. εδώ παρακάτω, παράγραφο 19. 13. Πρόκειται για το τρίτομο έργο Χρηστομάθεια ελληνική διηρημένη εις τόμους

τρεις η μέρη πέντε, συνερανισθείσα υπό Θ[εοκλήτου] Φαρμακίδου, και εκδοθείσα δαπάνη του Β. Βιβλιοπωλείου προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. Εν Αθήναις, εκ της βασι-

λικής τυπογραφίας, 1837 (βλ. Γκίνης - Μέξας, Ελληνική Βιβλιογραφία, τ. 1, αρ. 2916). Η σύνταξη του έργου αυτού είχε ανατεθεί στον Θεόκλητο Φαρμακίδη (ο οποίος στη Βιέννη από το 1815-1818 εξέδωσε στα ελληνικά το τετράτομο έργο του Γερμανού ελληνιστή Φρει-

δερίκου Jacobs, Στοιχεία της Ελληνικής γλώσσης) με το υπ' αριθ. 11775/19 Μαρτίου 1837 έγγραφο της Επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας «πε-ρί εισάξεως εγκυκλοπαιδείας Ελληνικών μαθημάτων τριτόμου», που έχει ως εξής: «Εις τα

Στο πρόγραμμα του 1836 αναφέρονται και μερικές εγκύκλιοι που εκδό-θηκαν κατά καιρούς (αν και μεσολάβησε το πρόγραμμα του 1855, για το οποίο βλ. αμέσως παρακάτω, παρ. 3). Έ τ σ ι : α') Με εγκύκλιο του 1848 τονίζεται

η υποχρεωτική και τακτική διδασκαλία των «Ιερών γραμμάτων», τα οποία

Ελληνικά του κράτους Σχολεία ενεκρίθη κατά Βασιλικήν Διαταγήν να εισαχθή Εγκυκλοπαι-δεία ελληνικών μαθημάτων τρίτομος, και διατεθειμένη ούτως ώστε ο Αος αυτής τόμος να περιέχη όλα τα του πρώτου της Εγκυκλοπαιδείας του Ιακωβσίου, αφαιρέσει του λεξικού και

των σχολείων, πλην ίσως αναποφεύκτων τινών, προς βοήθειαν μόνον του δασκάλου διά την κατάληψιν δύσκολων χωρίων. — Ο Βος να διαιρήται εις δύο μέρη, ων το μεν να περιέ-

χη Συλλογήν ιστορικών τεμαχίων εις τους παλαιούς Αιγυπτίους, Έλληνας και Ρωμαίους αναφερομένων, κατά χρονολογικήν σειράν εκ Διοδώρου του Σικελιώτου, Διονυσίου του Αλι-

καρνασσέως, εκ των Παραλλήλων του Πλουτάρχου (εκ του βίου του Θεμιστοκλέους την περι-γραφήν της εν Σαλαμίνι ναυμαχίας, και εκ του βίου του Κίμωνος και Αριστείδου), το Ε-νύπνιον του Λουκιανού, και τινα εκ της Κύρου παιδείας. Το δεύτερον μέρος να περιέχη

τον Προδίκου μύθον, Ισοκράτους του προς Δημόνικον μέρη, τον παραινετικόν προς τους νέους του Μεγ. Βασιλείου, και τεμάχια εκ του Δημοσθένους, κατά τον Ιακώβσιον (όλων μόνον το κείμενον). — Ο Γος να διαιρήται επίσης εις δύω μέρη, ων το μεν να περιέχη εκ-λογήν των απομνημονευμάτων του Ξενοφώντος, απολογίαν Σωκράτους κατά Πλάτωνα,

τα περί θανάτου Σωκράτους εκ του Κριτίου και Φαίδωνος" τεμάχια εκ του πανηγυρικού Ισοκράτους' Θουκυδ. εκ της α' συγγραφής και άλλα τεμάχια πλην των δημηγοριών. Το β' μέρος να περιέχη Ηροδότου τινά της Ελλ. Ιστορίας' εκ του Στοβαίου τα σωζόμενα και

διαιτητικά του Ιπποκράτους το όλον 6-9 σελίδας" ποιητάς, δηλαδή γνωμικά και επιγράμ-ματα, Ομήρου τεμάχια εκ της αρχής και άλλα της Οδυσσείας κατ' εκλογήν" τεμάχια Ευ-ριπίδου, πλην των χορικών. (Όλων μόνον το κείμενον). — Την σύνταξιν ταύτην ενέκρινεν

η Γραμματεία ν' αναθέση εις υμάς, προσδιορίσασα και δι' έκαστον τυπογραφικόν φύλλον ανά 40 (τεσσεράκοντα δραχ.) αντιμισθίαν διά τον συνερανισμόν' Προσκαλείσθε επομένως να τη φανερώσετε πότε είσθε έτοιμος να δώσετε ύλην εις το τυπογραφείον, διά να διατά-

ξη τα δέοντα εις το κατάστημα τούτο. Εν Αθήναις την 19. Μαρτίου 1837. ο Γραμματεύς L Ρίζος». (EBE: Αρχείο Θ. Φαρμακίδου).

Σύμφωνα, λοιπόν, με το έγγραφο αυτό ο Φαρμακίδης ετοίμασε την «Εγκυκλοπαιδεία» του, της οποίας τα περιεχόμενα είναι αναλυτικά τα ακόλουθα:

«Τόμος Πρώτος·. Περίοδος Α'. Γραμματικαί γυμνασίαι. Περίοδος Β'. Α' Αισώπειοι μύθοι και Ανέκδοτα: 1. Αισώπειοι μύθοι. 2. Ανέκδοτα φιλοσόφων. 3. Ανέκδοτα ποιητών

και ρητόρων. 4. Ανέκδοτα πολιτικών και βασιλέων. 5. Ανέκδοτα Λακεδαιμονίων. 6. Ανέκ-δοτα σύμμικτα. Β'. Φυσική ιστορία. Γ'. Μυθολογία: α) Μυθολογικαί ειδήσεις, β) Μυθολο-γικά διηγήματα, γ) Διάλογοι μυθολογικοί. Δ'. Γεωγραφία και Εθνογραφία: 1. Ευρώπη 2. Ασία. 3. Αφρική. Ε'. Παράρτημα τινών επιστολών.

Τόμος Δεύτερος: Μέρος Α'. Αιγυπτιακά εκ της Ιστορικής βιβλιοθήκης Διοδώρου του Σικελιώτου - Ρωμαϊκά εκ της Ρωμαϊκής αρχαιολογίας Διονυσίου του Αλικαρνασσέως —

Ελληνικά εκ του Διοδώρου του Σικελιώτου. Μέρος Β'. Λουκιανού Σαμοσατέως περί του Ενυπνίου ήτοι Βίος Λουκιανού — Ισοκράτους προς Δημόνικον παραίνεσις — Βασιλείου του

Μεγάλου, αρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας, παραίνεσις προς τους νέους, όπως άν εκ των ελληνικών ωφελοίντο λόγων — Λουκιανού, περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβο-λή — Πλούταρχος: Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Περικλής, Αλκιβιάδης, Φωκί-ων — Ξενοφών εκ της Κύρου Παιδείας—Ξενοφών εκ των Ελληνικών ιστοριών.

φαίνεται ότι δεν παραδίδονταν σε μερικά σχολε ία η παραδίδονταν « α τ ε λ ώ ς » · μάλ ιστα , σ χ ε τ ι κ ά με αυτήν την εγκύκλιο είναι και μ ία άλλη του 1856 , με

την οποία τον ίζεται η υποχρέωση του τ α κ τ ι κ ο ύ εκκλησιασμού των μαθητών και της καθημερ ινής προσευχής στα σ χ ο λ ε ί α . 1 4 β ' ) Οι εγκύκλιοι της 2 4

Μαρτ ίου '1851 και της 11 Ιουνίου 1857 σχετ ί ζοντα ι έ μ μ ε σ α με τη δ ιάρκεια σπουδών και τη σημασία της δ ιδασκαλίας και των ε ξ ε τ ά σ ε ω ν 1 5 . γ ' ) Με την

εγκύκλιο της 17 Ιουλίου 1857 αποδοκ ιμάζετα ι «η κ α τ ά κόρον και ακατάλλη-λον χρήσιν χρήσ ις της αυτολεξεί απομνημονεύσεως των δ ιδασκομένων μαθη-μ ά τ ω ν , ενώ αντ ίθετα συνιστάται «η από στήθους εκμάθησ ι ς των προγον ικών

α ρ ι σ τ ο υ ρ γ η μ ά τ ω ν » 1 6 . δ ' ) Αξ ιοσημε ίωτη είναι η εγκύκλιος της 12 Αυγού-στου 1857 , η οποία ρυθμίζει τα σχετ ικά με τα γ ρ α π τ ά γ υ μ ν ά σ μ α τ α των μ α θ η -

τών του Γυμνασίου και αναγνωρίζε ι επ ίσημα ότι «παρ ' ημίν η ελληνική δεν

Τόμος Τρίτος: Μέρος Α'. — Ισοκράτους Πανηγυρικός — Θουκυδίδης: Α' εκ της Α' συγγραφής (αρχαία κατάστασις της Ελλάδος, αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου, αιτίαι αυξήσεως των Αθηνών), Β' Αποσπάσματά τινα εκ της ιστορίας του κατά της Σικελίας επιχειρήματος των Αθηναίο« (ΣΤ', 3 κ.εξ.). — Ξενοφών, εκ των Απομνημονευμάτων:

Απολογία Σωκράτους, διάλογος περί εγκρατείας, περί της πόλεως των Αθηνών, διάλο-γος μετά Γλαύκωνος, διάλογος μετά Χαρμίδου — Πλάτων: Α' Κρίτων, Β' Εκ της Απο-λογίας Σωκράτους — Γ' Εκ του Φαίδωνος. Μέρος Β'. Ηρόδοτος — Ιπποκράτους περί διαίτης. Δωρικά τινα τεμάχια — Πυθαγορείων Επιστολαί — Ποιήματα: Α' Γνωμικά (Εκ

του Θεόγνιδος, Εκ του Σόλωνος, Σιμωνίδου), Β' Επιγράμματα, Γ' Ομήρου Ύμνοι, Δ' Κλεάνδρου Ύμνος εις Δία, Ε' Ομήρου Ιλιάδος Α', ΣΤ' Χωρία τινά εξ άλλων ραψωδιών

της Ιλιάδος, Ζ' Οδυσσείας ζ' (τα κατά την Ναυσικάαν), Οδυσσείας μ, Η' Ειδύλλια (Θεο-κρίτου: Γ', ΙΑ', Κ', ΙΘ'), Βίωνος: Α', Δ', Η', Μόσχου: Η', Μελεάγρου), Θ' Χωρία τινα

εκ των δραματικών ποιητών: Α' Εκ του Ευριπίδου (Εκάβη, Ορέστης, Φοίνισσαι, Ιππό-λυτος, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι), Β' Εκ του Σοφοκλέους: Αίας ο μαστιγοφόρος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Γ' Εκ του Αριστοφάνους: Πλούτος.» (Βλ. σχετικά και τον Πρόλογο του Φαρ-μακίδη στο β' μέρος του 3ου τόμου, σ. α'-γ' και τη διατριβή της Αθανασίας Κ. Αβδάλη,

Η «Εγκυκλοπαιδεία Φιλολογική» του Ιωάννη Πατούσα. Συμβολή στην ιστορία της Παι-δείας του Νέου Ελληνισμού (1710-1839), Αθήνα 1984, ιδίως σ. 277 κ.ε.).

Η χρησιμοποίηση της «Χρηστομάθειας» του Θ. Φαρμακίδη επιβεβαιώνεται και από τα προγράμματα διαφόρων σχολείων, όπως π.χ. Του Ελληνικού σχολείου του Ναυπλίου, όπου στο πρόγραμμα του χειμερινού εξαμήνου του σχολικού έτους 1837-38 ρητά αναφέρεται: «μαθήματα ελληνικά διά την πρώτην ή εσχάτην κλάσιν, ο πρώτος τόμος της εγκυκλοπαι-δείας του Κ. Φαρμακίδου' δια την δευτέραν, ο δεύτερος' και δια την τρίτην, εκ του τρίτου τόμου τα απομνημονεύματα του Ξενοφώντος» (βλ. σχετικά Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Ναυπλίου, περ. Τετράδια εργασίας, αρ. 9, Αθήνα 1987). Πα-ράλληλα με τη «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη άρχισε να χρησιμοποιείται από το 1844 και η ομώνυμη συλλογή του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή (βλ. αμέσως παρακάτω, παρ. 3, και υποσημ. 22).

14. Βλ. Α5 και 8 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 110-111 και 122-123). 15. Βλ. A6 και 10 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 112-113 και 125-126). 10. Βλ. A11 (τ. Α', σ. 127-128).

είναι μόνον η αρχαία εκείνη γλώσσα, ην έκαστος πεπαιδευμένος οφείλει να γινώσκη· είναι η γλώσσα ημών αυτών, ης προ πάντων πρέπει να ώμεν κάτο-χοι' είναι ο θησαυρός ημών, το μέγα και ακαταμάχητον στοιχείον της εθνικό-τητός μας», αν και για την εκμάθησή της οδηγεί στην «τελείαν σπουδήν της

αρχαίας ελληνικής γλώσσης».17

Κρίνοντας το πρόγραμμα του 1836 ο Αλέξης Δημαράς, τονίζει επιγραμ-ματικά: «Μίμηση και αυτό γερμανικού προτύπου, επηρεασμένο από τις κλα-σικιστικές τάσεις της εποχής και ενισχυμένο από τον αρχαιολατρευτικό άξο-να στον οποίο κινήθηκε ο φιλελληνισμός στον Α γ ώ ν α , έδωσε στην ελληνική εκπαίδευση τόνο καθαρά θεωρητικό, και την αποξένωσε από τα προβλήματα

και τις ανάγκες της καθημερινής ζωής».1 8

3. Με την εγκύκλιο 4168 της 31 Αυγούστου 1855 κοινοποιήθηκε στα σχολεία νέο πρόγραμμα. Για την εφαρμογή η όχι αυτού του προγράμματος υπάρχουν αντιφατικές πληροφορίες: Κατά τον παλαιό καθηγητή I. Παντα-ζίδη το πρόγραμμα αυτό περιέπεσε σε αχρηστία - 1 9 αντίθετα, σύμφωνα με το

έγγραφο 3836 της 1 Ιουλίου 1862, με το οποίο το Υπουργείο Παιδείας ζητούσε απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τα τροποποιητέα άρθρα του διατάγματος του 1836, το πρόγραμμα όχι μόνο ίσχυε άλλα και ζητούνταν οι

απόψεις των Εκπαιδευτικών για την πιθανή τροποποίησή του.20

Ανεξάρτητα, πάντως, από αυτό το πρόβλημα, επισκοπώντας το πρόγραμ-μα του 1855 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρό-νος παρουσιάζει αύξηση κατά 25 ώρες (ποσοστό 13,3%) από τον αντίστοιχο

του 1836' η αύξηση αυτή, που εμφανίζεται κυρίως στο Γυμνάσιο, αναφέρεται βασικά στα Α ρ χ α ί α Ελληνικά, ενώ για τα υπόλοιπα μαθήματα οι αυξομειώ-σεις των ωρών διδασκαλίας τους δεν επηρεάζουν τον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο.21 β') Τα διδασκόμενα μαθήματα παραμένουν τα ίδια, αλλά υπάρχουν μεταβολές στους κλάδους τους: έτσι, για τα Α ρ χ α ί α Ελληνικά η Γραμμα-τική διδάσκεται ως ιδιαίτερος κλάδος στο Ελληνικό σχολείο και η «Γύμνα-σις...» και η «Θεωρία των περί τον λόγον επιστημών» του προγράμματος

17. Βλ. Α12 άλλα και Α13 (τ. Α', σ. 129-131 και 132-133). 18. Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα

1977, σ. 486. Βλ. επίσης και τη μνημονευόμενη στην υποσημ. 12 της Εισαγωγής διατρι-βή του Σ. Λεωνίδα' επίσης Θ. Γ. Παπακωνσταντίνου, Σκοποί και πολιτισμικές επιλογές στη νεοελληνική μέση εκπαίδευση, Αθήνα 1985, σ. 46-56.

19. « [ . . . ] δεν μνημονεύω το παλαιότερον [πρόγραμμα] του 1855 ως εις αχρηστίαν περιπεσόν»' βλ. I. Πανταζίδης, Γυμνασιακή Παιδαγωγική, Αθήνα 1889, σ. 12.

20. Βλ. Τα ερωτήματα 4 και 21 του εγγράφου, Κείμενο Α17 (τ. Α', σ. 154-162). 21. Για τις αυξομειώσεις των ωρών των διαφόρων μαθημάτων στο πρόγραμμα αυτό

αλλά και στα επόμενα βλ. Τους Πίνακες Α 48, 49, 50.

του 1836 , τ ώ ρ α ε ν σ ω μ α τ ώ ν ο ν τ α ι υπό τον τ ί τλο « Ε λ λ η ν ι κ ά » - τα Μ α θ η μ α τ ι κ ά δ ιαιρούνται σε διάφορους κλάδους και προσδιορίζονται ε ιδικές ώρες για τη Μ α θ η μ α τ ι κ ή και Φυσ ική γ εωγραφ ία" η Γ ε ω γ ρ α φ ί α στο Γυμνάσιο συνδιδά-σκετα ι και εδώ με την Ι σ τ ο ρ ί α , τα Γαλλ ικά δεν δ ιδάσκονται από την α ' τά-ξη του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου, η Φιλοσοφία ( Ψ υ χ ο λ ο γ ί α - Λ ο γ ι κ ή ) δ ιδάσκετα ι στ ι ς δύο τελευτα ίες τάξε ι ς του Γυμνασίου και στην Κ α λ λ ι γ ρ α φ ί α της β ' τ ά ξ η ς

του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου συνυπάρχει και η Ι χνογραφ ία , γ ' ) Ως προς τη σε ι -ρά εμφάνισης και την Ιεράρχηση των μ α θ η μ ά τ ω ν , οι Π ίνακες Α 6 και 7 δίνουν

την εικόνα του π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ο ς · αξίζει ό μ ω ς να σημε ιώσουμε την πολύ μ ε γ ά λ η

αύξηση των ωρών των Αρχαίων Ελλην ικών , έτσι που το ποσοστό σ υ μ μ ε τ ο χ ή ς τους στο συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο να πλησ ιάζε ι το 5 0 % ! δ ' ) Ως προς τη δ ιδακτέα ύλη, μόνο για τα Α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ι κ ά γ ί νετα ι λ επτομερής κ ά π ω ς ανα-γ ρ α φ ή της , και καθορίζετα ι ως δ ιδακτ ικό βιβλίο του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου η « Χ ρ η σ τ ο μ ά θ ε ι α » του Ρ α γ κ α β ή , η οποία από το 1 8 4 4 ε ί χε αρχίσει να χ ρ η σ ι -μοπο ι ε ί τα ι παράλληλα με εκείνη του Θ. Φ α ρ μ α κ ί δ η . 2 2

22. Η «Χρηστομάθεια» του Ραγκαβή εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1844 (στον πρό-λογο σημειώνεται η ημερομηνία 25 Αυγούστου 1844) σε τρεις τόμους με τον τίτλο: Ελλη-νική Χρηστομάθεια ή Συλλογή εκ των δοκιμωτέρων Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών. Μετά σχολίων γραμματικών, ιστορικών και γεωγραφικών, και μετ' επίτομων φιλολογικών

και κριτικών εκθέσεων. Διηρημένη εις τόμους τρεις, προς χρήσιν των απανταχού Ελλη-νικών σχολείων. Υπό Α.Ρ. Ραγκαβή. Εκδίδεται κατά πρώτον δια δαπάνης Ανδρέου Κορο-μηλά. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. Κατά την οδόν του Ερμού

αριθ. 215, 1844. Το 1845 (5 Μαρτίου) εκδίδεται για δεύτερη φορά πάλι σε τρεις τόμους με προσθήκες, που οφείλονται σε υποδείξεις της «εξεταστικής των βιβλίων Επιτροπής», η οποία και ενέκρινε τη χρησιμοποίησή της ως διδακτικού βιβλίου. Στην β' σελίδα του Α'

τόμου αυτής της έκδοσης δημοσιεύονται τα εγκριτικά έγγραφα του Υπουργείου των Εκκλη-σιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς τον εκδότη και το διδακτικό προσωπικό

των Ελληνικών σχολείων, ενώ στον τίτλο σημειώνεται και η ένδειξη «Κατ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, και της επί των

διδακτικών βιβλίων Επιτροπής». Αντίγραφο της εγκριτικής έκθεσης της Επιτροπής (απο-τελούμενης από τον Μ. Αποστολίδη, Γ. Γεννάδιο και I. Κοκκώνη) βρίσκεται στο Αρχείο

των Ραγκαβή, στην Ακαδημία Αθηνών (Βλ. ΑΛ, ΚΕΙΝΕ, ΑΡ/Αλ'/αρ. φακ. 17/αρ. εγγράφου 45, όπου μετά τις υποδείξεις σημειώνεται: «Αλλ' έως ότου γίνη τοιαύτη τις συλλογή, δύναται και αύτη να χρησιμεύη εις τα Ελλην. σχολεία, καθώς η του κυρίου Φαρμα-κίδου».) Το 1846 η «Χρηστομάθεια» Ραγκαβή κυκλοφορεί σε τρίτη έκδοση με νέες προ-σθήκες στους δύο πρώτους τόμους της προηγούμενης έκδοσης, γι' αυτό και —όπως σημειώνει

ο εκδότης στον πρόλογο του τέταρτου τόμου— «έκρινα καταλληλότερον να υποδιαιρέσω εκάτερον των δύω πρώτων τόμων εις δύο μέρη ή τόμους άλλως, ώστε κατήντησεν ήδη η

Χρηστομάθεια αύτη να περιέχη, αντί τριών, πέντε τόμους». Στην τέταρτη «στερεότυπον» έκδοση του 1851 επαναφέρεται η πρώτη διαίρεση «εις τόμους τρεις», αλλά τώρα προστί-

θεται και δεύτερος συλλογέας, ο Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος. Τον επόμενο χρόνο η «Χρηστο-μάθεια» των Σ. Δ. Βυζαντίου και Λ. Ρ. Ραγκαβή, «διηρημένη εις τόμους πέντε» πλέον, εκδίδεται «προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων» (οι δύο τε-

Για το πρόγραμμα του 1855 ισχύουν οι εγκύκλιοι που αναφέρθηκαν προ-ηγουμένους, καθώς και ορισμένες άλλες ρυθμίσεις. Έ τ σ ι : α') Με το ψήφισμα

τελευταίοι τόμοι περιέχουν ποιητές). Όμοια είναι και η έκτη έκδοση (ο Α' τόμος εκδίδεται το 1863 και οι άλλοι 4 το 1864), με τη διαφορά ότι η ανασελιδοποίηση που υπάρχει οφείλεται

στην προσθήκη προλόγου του εκδότη (που είναι τώρα τα «τέκνα Ανδρέου Κορομηλά»). Ας υπογραμμιστεί, εξάλλου, ότι η «Χρηστομάθεια» του Ραγκαβή δεν αντικατέστησε

εκείνη του Φαρμακίδη, αλλά χρησιμοποιούνταν παράλληλα, όπως τουλάχιστον φαίνεται από τα σωθέντα προγράμματα του Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου Ναυπλίου: π.χ. στο πρόγραμμα θερινής εξαμηνίας του σχολικού έτους 1846-47 της γ' τάξεως του Ελληνι-

κού σχολείου αναγράφεται «Ξενοφώντος, Εκ των Ελλην. ιστοριών, κατά την Χρηστο-μάθειαν Ραγκαβή», στο πρόγραμμα της θερινής εξαμηνίας 1847-48 αναγράφεται η «Χρη-στομάθεια» του Φαρμακίδη, στο πρόγραμμα της χειμερινής εξαμηνίας 1850-51 αναγρά-φεται για την Α' τάξη ο Α' τόμος της «Χρηστομάθειας» Ραγκαβή και για την Β' τάξη η «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη (Β' περίοδος), ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι στο πρόγραμμα της θερινής εξαμηνίας 1848-49 στις τέσσερις τάξεις του Ελληνικού σχολείου αναφέρεται

η «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη και στην Α' τάξη του τριτάξιου Γυμνασίου αναγράφεται «Πλάτωνος Φαίδων, όλον το εν τη Χρηστομαθεία Ραγκαβή μέρος» (Βλ. Τριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης, ό.π., υποσημ. 13). Τέλος, για λόγους σύγκρισης προς εκείνη του Φαρμακί-δη, καταγράφουμε τα περιεχόμενα των 3 πρώτων τόμων της Γ' έκδοσης (1852) της «Χρη-στομάθειας» Ραγκαβή, στην οποία άλλωστε αναφέρονται ρητά τα προγράμματα του 1855 και 1867 (βλ. Τα σχετικά κείμενα Α7 και Α24 στον Α' τόμο αυτής της εργασίας): Τόμος Α': «Α'. Γνωμικά και σύντομοι φράσεις. Β'. Σύμμικτα παραδείγματα εκ των αστείων του

Ιεροκλέους. Γ'. Στοβαίου Γνώμαι Παλαιών. Δ'. Αισώπειοι Μύθοι. Ε'. Πλουτάρχου εκ των Αποφθεγμάτων. ΣΤ'. Διογένους Λαέρτιου Αποφθέγματα Φιλοσόφων. Ζ'. Αιλιανού Εκ

της Ποικίλης Ιστορίας. Εκ του περί ζώων ιδιότητος. Η'. Λουκιανού Νεκρικοί Διάλογοι: Διογένους και Πολυδεύκους, Ερμού και Χάρωνος, Χάρωνος και Μενίππου, Χάρωνος και

Ερμού και νεκρών διαφόρων. Ενύπνιον ήτοι Βίος Λουκιανού, Τίμων ή Μισάνθρωπος, Περί του μη ραδίως πιστεύειν τη διαβολή. Θ'. Ιωάννου του Χρυστοστόμου Λόγος εις Ευ-τρόπιον, Περί Προσευχής, Περί του κατά Θεόν πολιτεύεσθαι κτλ., Λόγος εις την παραβολήν

του Ασώτου. Γ. Κέβητος Θηβαίου Πίναξ. ΙΑ'. Εκ των Θεοφράστου Χαρακτήρων: Περί Κολακείας, Περί Ακαιρίας, ΙΙερί Απιστίας, Περί Μικροφιλοτιμίας, Περί Ανελευθερίας, Περί Δειλίας. IB'. Εκ των Στράβωνος Γεωγραφικών Βιβλ. Α'. § 7 και 8, Βιβλ. Η'. Κεφ. Ζ'. ΙΓ'. Ξενοφώντος Εκ της Κύρου Παιδείας Βιβλ. Α'. Κεφ. Α'-Ε', Βιβλ. Η'. Κεφ. Ζ', Ξενοφώντος Εκ της Ελληνικής Ιστορίας Βιβλ. Β'. Κεφ. Α', Ξενοφώντος Κύρου Αναβάσεως Βιβλ. Α'. Κεφ. Α'. Ξενοφώντος Εκ των Απομνημονευμάτων Σωκράτους Βιβλ. Α', Ξενοφών-τος Οικονομικός Κεφ. Α'». Τόμος Β': «Α'. Πλουτάρχου Εκ των παραλλήλων βίων Θεμι-στοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Εκ των Ηθικών του Περί του πώς αν τις υπ' εχθρών ωφε-λοίτο, Περί παίδων αγωγής. Β'. Ισοκράτους' προς Δημόνικον παραίνεσις, προς Φίλιππον, Πανηγυρικός, Αρειοπαγιτικός. Γ'. Λυσίου λόγος επιτάφιος επί των εν τω πολέμω υπέρ

των Κορινθ. αποθανόντων, Κατά Σιτοπωλών, Κατά Ερατοσθένους. Δ'. Βασιλείου του Με-γάλου' Ομιλία ρηθείσα εν λιμώ και αυχμώ, Παραίνεσις προς τους νέους. Ε'. Γρηγορίου Θεο-λόγου του Ναζιανζηνού Περί Ιερωσύνης. ΣΤ'. Αισχίνου εκ των επιστολών». Τόμος Γ'. «Α'. Λυκούργου λόγος κατά Λεωκράτους. Β'. Αισχίνου λόγος κατά Κτησιφώντος. Γ'. Δημοσθένους λόγος ο περί του Στεφάνου, Ολυνθιακός Γ', Κατά Φιλίππου Α'. Δ'. Πλά-τωνος Κρίτων, Απολογία Σωκράτους, Φαίδων, Μενέξενος ή Επιτάφιος. Ε'. Θουκυδίδου'

της 8 Δεκεμβρίου 18622 3 της Προσωρινής Κυβερνήσεως θεσμοθετήθηκε η εισαγωγή της Γυμναστικής στα Γυμνάσια, «αλλά και εις τα κατώτερα σχο-λεία το μέτρον τούτο της προσωρινής Κυβερνήσεως δεν έσχε καλυτέραν τύ-χην· διότι παρ' όλην την εγκατάστασιν γυμναστικών οργάνων εις τας αυλάς πολλών εκ των σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως, ελλείψει ειδικών και μορ-φωμένων διδασκάλων της γυμναστικής, η εν τοις σχολείοις τούτοις διδασκα-λία ανετέθη εις υπαξιωματικούς και στρατιώτας των πυροσβεστών, ανθρώ-πους δηλονότι τελείως ανικάνους, λόγω προελεύσεως και μορφώσεως, και τον σκοπόν της γυμναστικής ν' αντιληφθούν και την διδασκαλίαν αυτής να κατα-στήσουν παιδαγωγικήν και ευχάριστον εις τους μαθητάς" επειδή δε και ουδε-μία περαιτέρω μέριμνα ελήφθη διά την μόρφωσιν ικανών και ανεπτυγμένων πολιτών γυμναστών, εξηκολούθησεν η πρωτογενής αυτή κατάστασις [ . . . ]» . 2 4

β') Με δύο έγγραφα (12 Ιουλίου 1866 και 23 Ιουνίου 1867) ρυθμίζονται θέ-ματα προαιρετικών μαθημάτων, όπως της θεωρητικής μουσικής, και της ποι-ητικής, που δεν θεοορείται αυτοτελές μάθημα.25

4. Το επόμενο πρόγραμμα είναι του 1867, που γνωστοποιήθηκε στα σχο-λεία με την υπ' αριθ. 7071 της 2 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους απόφαση.2 6 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτού του προγράμματος είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο του προη-γούμενου προγράμματος, είναι μειωμένος κατά δύο ώρες. β') Υπάρχει διαφο-ροποίηση στον εβδομαδιαίο χρόνο των επιμέρους μαθημάτων: αυξημένος εί-ναι στα Αρχαία Ελληνικά, τα Θρησκευτικά, την Ιστορία και τα Λατινικά,

και μειωμένος στα Μαθηματικά, τη Γεωγραφία, τα Φυσικά και τα Γαλλικά, γ ' ) Τροποποιήσεις έχουν επέλθει και στους κλάδους των διαφόρων μαθημά-των: έτσι, από τα Αρχαία Ελληνικά του Ελληνικού σχολείου έχει αφαιρε-θεί η «σύνθεσις» και προστέθηκε η «πρόχειρος ανάγνωσις», συνδυασμένη με γραπτές ασκήσεις· η Αριθμητική διδάσκεται και στην γ ' τάξη του Ελληνι -κού σχολείου, δεν μνημονεύονται οι κλάδοι των Μαθηματικών στο Γυμνάσιο

Βιβλίον Α', § 1-19, Βιβλίον Β', § 72-79, Βιβλίον Γ', § 20-24, § 52-69. ΣΤ'. Ηροδότου Βιβλίου Η'. Ουρανία. ΔΩΡΙΚΑ ΤΕΜΑΧΙΑ. Ζ'. Εκ των Στοβαίου συλλογών Ονάτου περί Θεού, Φιλολάου, περί Αφθαρσίας κόσμου, Ωκέλλου περί του αυτού, Λύσιος επιστο-λή προς Ίππαρχον, Αρχύτου εκ του περί νόμων και δικαιοσύνης. Δύω ψηφίσματα συνθη-κών, μεταξύ Λακεδαιμονίων και Αργείων».

23. Βλ. Α 18 (τ. Α', σ. 163-164). 24. I. Ε. Χρυσάφης, Η σωματική αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις της νεότη-

τος και η ενδεικνυομένη οργάνωσις αυτών, Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δη-μοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα 15ον, Αθήνα 1925, σ. 11-12.

25. Βλ. Α 22 και 23 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 171-172). 26. Βλ. Α24 (τ. Α', σ. 173-183) και Πίνακες Α8, 9, 10.

(όπου γίνεται παραπομπή στο πρόγραμμα του 1857),27 ενώ η Μαθηματική γεωγραφία δεν αναφέρεται ως κλάδος, αλλά διδάσκεται στην Δ' τάξη «περί

το τέλος της β' εξαμηνίας»· στην Γ' και Δ' τάξη του Γυμνασίου η Κατήχησις έχει αντικατασταθεί από τη Χριστιανική Ηθ ική" η Φυσική ιστορία μετατέθη-

κε από το Ελληνικό σχολείο στο Γυμνάσιο και η Φυσική διδάσκεται στις δύο τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου μαζί με την Ψυχολογία και τη Λογική, και όλα αυτά μαζί τα μαθήματα εμφανίζονται στο πρόγραμμα με το όνομα «Φι-λοσοφικά». Για το τελευταίο αυτό, ο I. Πανταζίδης σημειώνει χαρακτηρι-στικά: « Η πράξις εν τοις γυμνασίοις φυσικώ τω λόγω χωρίζει τα ετερογενή κατά την διδασκαλίαν, κατ' άλλας ώρας και υπό άλλων διδασκάλων διδασκο-μένης της φυσικής και των φιλοσοφικών μαθημάτων. Αλλ' η σύμφυρσις αυτη

της φυσικής και ζιοολογίας και ψυχολογίας και λογικής υπό εν όνομα φιλοσο-φικά μαρτυρεί ότι οι συντάξαντες το γενικόν εκείνο πρόγραμμα δεν είχον α-κριβή έννοιαν της φιλοσοφίας και των μαθήσεων αυτής, μαρτυρεί δε και έτε-ρον τι, όπερ και άλλοθεν είνε γνωστόν, ότι το μάθημα τούτο των λεγομένου φιλοσοφικών ούτω νομίζεται πάρεργον παρ' ημίν, ώστε και αν έπαθε σύγχυ-σιν προς έτερόν τι ωσαύτως πάρεργον νομιζόμενον, προς την φυσικήν ιστορίαν

ή την φυσικήν, δεν εξήγειρεν ουδενός τούτο την προσοχήν, ουδ' ευρέθη τις να κάμη ουδέ την ελαχίστην παρατήρησιν ότι είνε εναντίον πάσης λογικής και φιλοσοφίας να λέγωνται φιλοσοφικά μαθήματα όσα δεν είνε φιλοσοφικά».28

δ') Η Ιχνογραφία δεν διδάσκεται μαζί με την Καλλιγραφία. ε') Η διδακτέα ύλη παρουσιάζεται αναλυτικά για τα μαθήματα Γαλλικά και Λατινικά, και σχεδόν εξαντλητικά για τα Αρχαία Ελληνικά" ειδικότερα μάλιστα για τα Α ρ -χαία Ελληνικά του Ελληνικού σχολείου, η διδακτέα ύλη καταγράφεται για μία διετία και «επαναλαμβάνεται ακριβώς ανά πάσαν διετίαν», όπως ακρι-βώς αναφέρεται στα εισαγωγικά της απόφασης με την οποία κοινοποιήθηκε το πρόγραμμα, στ') Για τα Αρχαία Ελληνικά ιδίοις, αλλά και για ορισμένα

άλλα μαθήματα, στα εισαγωγικά της απόφασης δίνονται ορισμένες οδηγίες δι-δασκαλίας, από τις οποίες ξεχωρίζει εκείνη που αναφέρεται στην έκθεση ιδεών: « [ . . . ] εν δε τη ανωτέρα [τάξε ι=Δ' ] ανάγκη να ασκώνται οι μαθηταί, πλην

των θεμάτων, εις εκτενεστέρας εκθέσεις ιδεών, επί θέματος τίνος καταλλήλου διδομένου αυτοίς παρά του καθηγητού, και τούτο εν τη σημερινή καθαρευούση γλώσση, ίνα ούτω ασκηθώσιν οι μαθηταί εις το γράφειν την ιδίαν αυτών γλώσ-σαν, ην εξερχόμενοι των γυμνασίου θέλουσι μεταχειρισθή εις τον καθ' ημέραν βίον».29 ζ ') Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, η μόνη μεταβολή που

27. Βλ. Α14 (τ. Α', σ. 134-142). 28. I. Πανταζίδης, ό.π. [υποσημ. 19], σ. 31-32. 29. Βλ. επίσης την εγκύκλιο της 17 Αυγούστου 1872 (Α33, τ. Α', σ. 201-202), με

την οποία καθορίζονται 4 ώρες για τις ασκήσεις που είχαν παραμεληθεί.

σημειώνεται είναι η προώθηση των Λατινικών στην τρίτη θέση εις βάρος των Γαλλικών, η ') Τέλος, με το πρόγραμμα του 1867 συνδέεται και η εγκύκλιος

της 25 Σεπτεμβρίου 1868, με την οποία δίνονται οδηγίες για τη διόρθωση «των πλημμελώς εχόντων» στα σχολεία.3 0

5. Μέχρι το 1884 δεν εκδόθηκε άλλο πρόγραμμα, έγιναν όμως διάφο-ρες ρυθμίσεις, αναφερόμενες είτε σε ανακατανομή της διδακτέας ύλης ορισμέ-νων μαθημάτων είτε σε προσθήκη νέων, που είναι κατά χρονολογική σειρά

οι ακόλουθες: α') Το 1868 δημοσιεύτηκε ο Κανονισμός του δημοσίου γυμναστηρίου,3 1

στο οποίο μπορούσαν να ασκούνται στη Γυμναστική μαθητές των σχολείων της Αθήνας σε ορισμένες ώρες υπό την επίβλεψη του διευθυντή του Γυμνα-

στηρίου, που από το ίδιο έτος ήταν ο περίφημος Ιωάννης Φωκιανός.3 2 Κατά την άποψη του Ε. Παυλίνη «Εις την διαταγήν των κανονιστικών του γυμνα-

στηρίου βλέπομεν υποφώσκουσαν την αυγήν της γυμναστικής ημέρας. Δι ' αυτής ανοίγεται το γυμναστήριον εις ολόκληρον την νεολαίαν και ο σπόρος ο γυμναστικός σπείρεται εις γόνιμον έδαφος».3 3

β') Με δύο εγκυκλίους του 1870 επεκτείνεται η διδασκαλία της Πολιτι-κής γεωγραφίας και στην Α' και Β' τάξη του Γυμνασίου (από μία ώρα), και προβλέπεται η διδασκαλία της Χημείας αλλά όταν διοριστούν ειδικοί δάσκα-λοι 3 4 .

γ ' ) Από τον Απρίλιο του 1871 καθιερώθηκαν με διάταγμα οι στρατιωτι-κές ασκήσεις για τους άνω των 14 ετών μαθητές με δασκάλους ανθυπασπιστές

του στρατού. Με διάφορες εγκυκλίους δόθηκαν οδηγίες διδασκαλίας των στρα-τιωτικών ασκήσεων και δημοσιεύτηκε «Στρατιωτικός κανονισμός των μαθη-

τών των Γυμνασίων του Κράτους».3 5 Οι στρατιωτικές ασκήσεις διακόπηκαν το 1877 εξαιτίας των αναγκών του στρατού σε αξιωματικούς και υπαξιωματι-κούς, αλλά με το νόμο Α Ρ Ι Θ ' / 1 8 8 3 επανήλθαν στα Γυμνάσια και με δυνατό-τητα ε ισαγωγής τους και στην γ ' τάξη των Ελληνικών σχολείων.36 Όπως μας πληροφορεί ο I. Χρυσάφης, «ταύτας [τις στρατιωτικές ασκήσεις] εδίδασκον

υπαξιωματικοί του ενεργού Στρατού καθώς και απόστρατοι, υπό την ανωτάτην

30. Βλ. Α25 (τ. Α', σ. 184-187). 31. Βλ. Α26 (τ. Α', σ. 188-189). 32. Για τον I. Φωκιανό βλ. Ένωσις Γυμναστών, Ιωάννης Φωκιανός 1845-1896.

Αναμνηστική έκδοσις επί τη συμπληρώσει τριακονταετίας από του θανάτου του, Αθήνα 1926.

33. Ευάγγελος Παυλίνης, Ιστορία της Γυμναστικής, Αθήνα 1953, σ. 400. 34. Βλ. Α27, 28 (τ. Α', σ. 190-191). 35. Βλ. Α29-31, 37 (τ. Α', σ. 192-198, 206-221). 36. Βλ. Α38 και 47-48 (τ. Α, σ. 222 και 233-236).

εποπτείαν του προ τινος εκλιπόντος Επόπτου της σκοποβολίας Γ. Αντωνο-πούλου, μοναδικού υπερμάχου του οικτροτάτου εκείνου θεσμού».37

δ') Με την εγκύκλιο της 3 Σεπτεμβρίου 1873 εγινε ανακατανομή της δι-δακτέας ύλης των Θρησκευτικών στις τάξεις του Γυμνασίου- μάλιστα για το ίδιο θέμα γίνεται υπόμνηση και με εγκύκλιο της 28 Μαΐου 1880, ενώ με διά-ταγμα της 2 Σεπτεμβρίου 1882 ορίζεται ότι οι καθηγητές των ιερών μαθημά-των των Γυμνασίων οφείλουν να διδάσκουν το μάθημα και στα προσαρτη-μένα σ' αυτά Ελληνικά σχολεία.38

ε') Με δύο εγκυκλίους (30 Αυγούστου 1874 και 27 Μαΐου 1875) εντάσ-σεται στο πρόγραμμα της γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου το μάθημα της Πειραματικής φυσικής.39

στ') Με τα διατάγματα της 22 Σεπτεμβρίου 1880 και 22 Νοεμβρίου 1882 εισήχθη η Γυμναστική στα Γυμνάσια επί τρεις ώρες την εβδομάδα για κάθε τάξη· η ίδια ρύθμιση ίσχυσε και για τα Ελληνικά σχολεία (διάταγμα της 24

Ιανουαρίου 1883).4 0

ζ') Στην ίδια περίοδο αναφέρονται επίσης και ορισμένες εγκύκλιοι και οδηγίες που αφορούν τον τρόπο βαθμολογίας, τη διδασκαλία προαιρετικών μαθημάτων και τα καθήκοντα των καθηγητών.41

Ό λ ε ς αυτές τις ρυθμίσεις τις εντάξαμε στο πρόγραμμα του 1867 και συγκροτήσαμε τον Πίνακα A11 «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1870-1883», όπου

και φαίνεται καθαρά η αύξηση του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου.

6. Το 1884 δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα.4 2 Το πρόγραμμα αυτό πα-ρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι για πρώτη φορά καθορίζονται ιδιαίτε-ρες ώρες για τη διδασκαλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας αλλά και διότι εμ-φανίζεται «επισήμως» σε πρόγραμμα το μάθημα της Γυμναστικής και των

37. I. Χρυσαφής, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 20. 38. Βλ. Α 34, 39 και 42 αντίστοιχα. Γενικότερα για το μάθημα των Θρησκευτικών

κατά την περίοδο που εξετάζουμε βλ. Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μάθημα των θρησκευτι-κών στη Μέση Εκπαίδευση (1833-1932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκ-παίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985' Εμμανουήλ Π. Περσέλης, «Σταθμοί στην εξέλιξη της σχο-λικής θρησκευτικής αγωγής και Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών», περ. Θεολογία, τ. ΝΗ' (1987), σ. 572-582 (και ανάτυπο).

39. Βλ. Α35, 36 (τ. Α', σ. 204-205). Γενικότερα για το μάθημα των Φυσικών βλ. II. Β. Κόκκοτας, «Ιστορική ανασκόπηση της διδασκαλίας των Φυσικών στη Μέση Εκ-παίδευση από το 1830 μέχρι σήμερα», περ. Επιστημονική Σκέψη, τχ. 15 (Σεπτ. - Οκτωβρ. 1983), σ. 55-62.

40. Βλ. Α40, 43, 44 για τα Γυμνάσια (τ. Α', σ. 224-225, 228-230) και Α45, 46 για τα Ελληνικά σχολεία (τ. Α', σ. 231-232).

41. Βλ. Α32, 48, 50, 51 (τ. Α', σ. 199-200, 235-236, 239-242). 42. Βλ. Α 52 (τ. Α', σ. 243-256) και Πίνακες Α13, 14, 15.

Στρατιωτικών ασκήσεων. Ειδικότερα, στο πρόγραμμα αυτό παρατηρούμε τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, σε σύγκριση με το πρόγραμμα

του 1867, παρουσιάζεται αυξημένος, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το «πρό-γραμμα 1870-1883», κυρίως λόγω της προσθήκης της Γυμναστικής και των Στρατιωτικών ασκήσεων, πράγμα που κατά την άποψη του Α. Δημαρά «δεν

αναιρεί τη διαπίστωση πώς η σχολική ημέρα γίνεται ολοένα και μακρύτερη, και πώς στα ελληνικά προγράμματα η προσθήκη νέων αντικειμένων η νέας

ύλης καταλήγει συνήθως στην αύξηση των ωρών διδασκαλίας και όχι στην ανακατανομή τους».4 3 β') Ως προς τα άλλα μαθήματα, μείωση των ωρών δι-

δασκαλίας τους εμφανίζουν τα Αρχαία Ελληνικά, τα Θρησκευτικά, η Ι σ τ ο -ρία, τα Λατινικά αλλά και τα Μαθηματικά, ενώ αύξηση εμφανίζουν (εκτός φυσικά από τα Νέα Ελληνικά), η Γεωγραφία, τα Φυσικά, τα Γαλλικά και τα Τεχνικά (Καλλιγραφία - Ιχνογραφία) , γ ' ) Ως προς τους κλάδους των δια-φόρων μαθημάτων, παρατηρούμε ότι είτε εμφανίζονται νέοι (όπως π .χ . η Ιστο-ρία της ελληνικής γραμματολογίας, η λειτουργική, η χημεία, η φυσιογνωσία) είτε εμπεριέχονται στον γενικό τίτλο του μαθήματος (π.χ. Μαθηματικά) είτε τέλος ανεξαρτητοποιούνται ως μάθημα αυτοτελές (Κοσμογραφία). δ') Η δι-δακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων καταγράφεται με αρκετά αναλυτικό τρό-πο, ιδιαίτερα για τα Αρχαία Ελληνικά, τα Γαλλικά, τα Μαθηματικά και τα Νέα Ελληνικά, για τα οποία καθορίζονται επακριβώς τα διδακτέα τεμάχια

των συγγραφέων - μάλιστα για τα τελευταία γίνεται νέα ρύθμιση με εγκύκλιο της 21 Νοεμβρίου 1884. 4 4 ε') Με το πρόγραμμα αυτό του 1884 συνδέονται και ορισμένες εγκύκλιοι που αφορούν: τα διδακτικά βιβλία, την ανάγνωση

τεμαχίων των νεωτέρων Ελλήνων συγγραφέων και τη γυμναστική, την κα-τάλληλη κατανομή των ωρών διδασκαλίας διαφόρων μαθημάτων και ιδιαίτε-ρα των Α ρ χ α ί ω ν Ελληνικών, καθώς και τις στρατιωτικές ασκήσεις και τον νέο στρατιωτικό κανονισμό.45

7. « Α λ λ ' η μεταρρύθμισις αύτη του προγράμματος [δηλ. Το 1884] δεν εθεωρήθη επαρκής, δι' δ και ανετέθη εις επιτροπείαν αποτελεσθείσαν εκ των

εν Αθήναις γυμνασιαρχών και εκ καθηγητών η μελέτη αυτού, ri ς αποτέλεσμα υπήρξεν η υπό του υπουργείου μετά εν έτος έκδοσις νέου προγράμματος κατά

43. Α. Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τ. Α' (1821-1894), Αθήνα 1973, σ. μγ'.

44. Βλ. Α57 (τ. Α', σ. 267-270). Για τα Νέα Ελληνικά βλ. Φ. Τζωρτζάκη, ό.π., [υποσημ. 5], σ. 407-409. Ας προστεθεί εδώ ότι η εισαγωγή των Νέων Ελληνικών στο πρόγραμμα οφείλεται σε πρωτοβουλία του Νικολάου Πολίτη που υπηρετούσε τότε στο

Υπουργείο Παιδείας. 45. Βλ. Τα σχετικά κείμενα Α53-58 (τ. Α', σ. 257-278), όπως επίσης και το μνημο-

νευόμενο στην υποσημ. 19 έργο του I. Πανταζίδη, το οποίο αναφέρεται κυρίως στο πρό-γραμμα του 1884.

τας υποδείξεις της επιτροπείας ταύτης».4 6 Με την τροποποίηση αυτή στο πρόγραμμα του 18844 7 επήλθαν οι ακόλουθες μεταβολές: α') ο συνολικός εβδο-μαδιαίος χρόνος μειώθηκε κατά 7 ώρες (8 ώρες μείωση στο Γυμνάσιο και 1 ώρα αύξηση στο Ελληνικό σχολείο)' η μείωση αυτή προήλθε από τη μιά με-ριά από την αύξηση των ωρών των Αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών και

από την άλλη από τη μείωση των ωρών των περισσότερων μαθημάτων αλλά κυρίως των Νέων Ελληνικών (που από 14 ώρες περιορίστηκαν στις 8). β')

Ως προς τους κλάδους των μαθημάτων, η Γραμματολογία ενσωματώθηκε στις ώρες των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου, ενώ επανήλθαν στο Ε λ -ληνικό σχολείο οι Ορθογραφικές ασκήσεις, η Χημεία δεν συμπεριλαμβάνε-ται στα Φυσικά αλλά λίγο αργότερα επανέρχεται στο πρόγραμμα της Δ ' Γυ-μνασίου. γ ) Ως προς τις στρατιωτικές ασκήσεις, αυτές παρεμειναν μόνο στα Γυμνάσια της πρωτεύουσας, ενώ στις αρχές του 1886 με διάταγμα ορίστηκε γενικός επόπτης γι ' αυτές.4 9 δ') Με εγκύκλιο της 30 Απριλίου 1886 ρυθμί-στηκε το θέμα της εξέτασης των μαθητών της Δ' Γυμνασίου στα Θρησκευ-τικά.5 0

8. Τον επόμενο χρόνο—1886—δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, το οποίο θα ίσχυε από το σχολικό έτος 1888-1889.5 1 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα εξής: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος

διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 6 ώρες (στο Ελληνικό σχολείο μειωμένος κατά 2 ώρες αλλά στο Γυμνάσιο αυξημένος κατά 8 ώρες), β') Τα περισσό-τερα μαθήματα παρουσιάζουν αύξηση ωρών η μένουν σταθερά και μόνο τα

Αρχαία Ελληνικά εμφανίζονται μειωμένα κατά 8 ώρες (στο Ελληνικό σχο-λείο, όπου έχουν αφαιρεθεί οι ώρες των ορθογραφικών ασκήσεων), γ ' ) Α π ό

τους κλάδους των διαφόρων μαθημάτων: οι ορθογραφικές ασκήσεις έχουν εν-σωματωθεί στα Αρχαία Ελληνικά, οι κλάδοι των Θρησκευτικών επικαλύ-

πτονται από τη γενική ονομασία του μαθήματος (Θρησκευτικά) και η Χημεία απουσιάζει από τα Φυσικά, δ') Ως προς την εμφάνιση των μαθημάτων, η

Ιστορία διδάσκεται και στην α' τάξη του Ελληνικού σχολείου, ενώ η Γεω-γραφία έχει αφαιρεθεί από την Β' Γυμνασίου αλλά επανήλθε το 1894.5 2 ε')

46. Μιχαήλ Δ. Βολονάκης, «Το πρόγραμμα των Ελληνικών σχολείων και των Γυμνα-σίων του Κράτους από του 1833-1915», Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημο-σίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915), σ. 454.

47. Βλ. Α59 (τ. Α', σ. 279-282) και Πίνακες Α16, 17. 48. Βλ. Α64, 65 (τ. Α', σ. 289-290). 49. Βλ. Α60, 61, 62 (τ. Α', σ. 283-287). 50. Βλ. Α63 (τ. Α', σ. 288). 51. Βλ. Α66 (τ. Α', σ. 291-297) και Πίνακες Α18, 19, 20. 52. Βλ. Λ73 (τ. Α', σ. 308-310).

Η διδακτέα ύλη καταγράφεται αρκετά αναλυτικά και στηρίζεται κατά μεγάλο ποσοστό στην αντίστοιχη του προγράμματος του 1884. στ') Με το πρόγραμμα

του 1886 συνδέονται και ορισμένες άλλες ρυθμίσεις, όπως ο νόμος για το διορισμό γυμναστών και δασκάλων της καλλιγραφίας - ιχνογραφίας, επίσης

ο νόμος Α Ψ Κ Γ ' του 1889 για το διορισμό επόπτη των στρατιωτικών ασκή-σεων, οι ρυθμίσεις σχετικά με το χρόνο και τη βαθμολόγηση των στρατιωτικών

ασκήσεων, όπως επίσης και με τα καθήκοντα των διδασκόντων.53

9. Το 1896 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα.5 4 Τα κυριότερα χαρακτηρι-στικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 6 ώρες από τον αντίστοιχο

του προηγούμενου προγράμματος, β') Α π ό τις επιμέρους μεταβολές των ωρών διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων αξιοσημείωτη είναι η κατά 10

ώρες μείωση των ωρών των Αρχαίων Ελληνικών και η κατά 12 ώρες αύξηση των ωρών των Νέων Ελληνικών, γ ' ) Ό χ ι μόνο τα Μαθηματικά και Φυσικά, αλλά κυρίως τα «γλωσσικά» μαθήματα (Αρχαία και Νέα Ελληνικά, Λατι-

νικά, Γαλλικά) διαιρούνται σε πολλούς κλάδους, για τους οποίους προβλέπον-ται ιδιαίτερες ώρες διδασκαλίας, δ') Έ χ ο υ ν απαλειφθεί από τις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου οι στρατιωτικές ασκήσεις και αντικατασταθεί από τη Γυμναστική, ε') Η διδακτέα ύλη των μαθημάτων καταγράφεται αρκετά ανα-

λυτικά. στ') Με το πρόγραμμα αυτό συνδέονται και δύο άλλες ρυθμίσεις: η πρώτη ορίζει επακριβώς τα σχετικά με τα γραπτά γυμνάσματα των μαθητών,55

και η δεύτερη αφορά την για πρώτη φορά έκδοση συγκεκριμένων «οδηγιών περί τρόπου διδασκαλίας των μαθημάτων», στις οποίες, εκτός από το σκοπό του κάθε μαθήματος, περιέχονται λεπτομέρειες που έχουν σχέση με τον τρόπο και

την πορεία διδασκαλίας.56

10. Το πρόγραμμα όμως αυτό δεν ίσχυσε για πολύ. Τον επόμενο χρόνο (1897) δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, το οποίο συνοδεύεται μάλιστα από εκτε-νή εισηγητική έκθεση, στην οποία από τη μια γίνεται αυστηρότατη κριτική του προηγούμενου προγράμματος και από την άλλη καταγράφονται οι βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις.57 Τα κυριό-τερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνο-λικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται ελάχιστα μειωμένος (κατά 2 ώρες).

53. Βλ. αντίστοιχα Α67, 68, 69-70, 71-72 (τ. Α', σ. 298-307). 54. Βλ. Α74 (τ. Α', σ. 311-322) και Πίνακες Α21-23. 55. Βλ. Α75 (τ. Α', σ. 323-326). 56. Βλ. Α76 (τ. Α', σ. 327-340). 57. Βλ. Α77 (τ. Α', σ. 341-364) και Πίνακες Α24, 26.

β') Οι επιμέρους μεταβολές των ωρών διδασκαλίας των μαθημάτων παρου-σιάζουν την εξής εικόνα: Τα Α ρ χ α ί α και Νέα Ελληνικά επανέρχονται στο επίπεδο του 1886" ο! ώρες της Γεωγραφίας μειώνονται κατά 4, και των Φι-λοσοφικών και Τεχνικών κατά 2' αντίθετα αυξάνονται οι ώρες των Θρησκευ-τικών κατά 3, των Μαθηματικών και Φυσικών κατά 2 και της Ιστορίας κατά 1. γ ' ) Οι κλάδοι των διαφόρων μαθημάτων δεν αναφέρονται χωριστά, αλλά

έχουν ενσωματωθεί στα κύρια μαθήματα, που εμφανίζονται τώρα με διαφο-ρετική σειρά, δ') Η παρουσίαση της διδακτέας ύλης είναι περισσότερο αναλυ-τική, και το σπουδαιότερο, για κάθε μάθημα προτάσσεται ο σκοπός της δι-δασκαλίας του, ρύθμιση που καθιερώνεται για όλα τα επόμενα προγράμματα.

Το πρόγραμμα αυτό τροποποιήθηκε με το διάταγμα της 17 Νοεμβρίου 1897.5 8 Η τροποποίηση αυτή αναφέρεται: α') Στην προσθήκη της Καλλι-γραφίας στο πρόγραμμα του Ελληνικού σχολείου (με ταυτόχρονη αύξηση

του εβδομαδιαίου χρόνου κατά 2 ώρες), β') Στην ανακατανομή της διδακτέας ύλης των Θρησκευτικών στο Ελληνικό σχολείο και στην Δ' Γυμνασίου, και

των Μαθηματικών του Γυμνασίου (με ταυτόχρονη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου κατά 1 ώρα). Έτσι ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται αυξημένος κατά 3 ώρες.

Στο πρόγραμμα του 1897 (α-β) αναφέρονται ορισμένες εγκύκλιοι και ρυθμίσεις που αφορούν τη διδασκαλία μερικών μαθημάτων. Οι εγκύκλιοι ανα-φέρονται στην καθιέρωση γυμνασιακών εκδρομών και στον εκκλησιασμό των μαθητών και τη θρησκευτική τους μόρφωση.59 Επίσης μία εγκύκλιος της 12 Ιανουαρίου 1898 αναφέρεται στην εφαρμογή οδηγιών διδασκαλίας και στις γραπτές εργασίες των μαθητών.60 Ως προς τις μνημονευόμενες στην εγκύ-κλιο οδηγίες σημειώνουμε τα ακόλουθα: Πρόκειται για οδηγίες διδασκαλίας

των Θρησκευτικών και των Αρχαίων Ελληνικών, τις οποίες συνέταξε —όπως και το πρόγραμμα— ο τότε υφηγητής των Παιδαγωγικών και μετέπειτα —

1899-1901— καθηγητής της «Γυμνασιακής Παιδαγωγικής και Μεθοδολο-γίας» Δημήτριος Ζαγγογιάννης και εξέδωσε το 1898 το Υπουργείο με τον τίτλο « ο δ η γ ί α ι προς σκοπιμωτέραν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνικοίς Σχο-λείοις και Γυμνασίοις κατά τα από 9 Σεπτεμβρίου και 17 Νοεμβρίου 1897 Β. Διατάγματα διδακτέων μαθημάτων». Τις οδηγίες αυτές, παρά τις επί-μονες έρευνές μας, δυστυχώς δεν μπορέσαμε να τις εντοπίσουμε- έχουμε όμως

ορισμένες έμμεσες πληροφορίες για το περιεχόμενο τους: α') Σε άρθρο δημο-

58. Βλ. Α78 (τ. Α', σ. 370-379) και Πίνακα Α 25. 59. Βλ. Α80 και 81 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 378-385). Στο τελευταίο κείμενο είναι

συνημμένο και το μεταγενέστερο διάταγμα της 19 Οκτωβρίου 1900, το οποίο αναφέρεται στον υποχρεωτικό εκκλησιασμό των μαθητών.

60. Βλ.. Α79 (τ. Α', σ. 375-377).

δημοσιευμένο στο περιοδικό Εθνική Α γ ω γ ή το 1901 αναφέρονται —σε υποση-μείωση— τα εξής: «Διά των οδηγιών τούτων εκανονίζοντο τα περί της διδα-σκαλίας των Ελληνικών και Ιερών, εσημειούτο δ' εν αυταίς αναλυτικόν πρό-γραμμα της διδακτέας ύλης μετά πλείστων όσων υποθηκών. Καθωρίζοντο τα

εν εκάστη τάξει διδακτέα κεφάλαια της Γραμματικής μετά της χρονολογικής σει-ράς, ην έδει να ακολουθήση ο διδάσκαλος, ιδιαιτέρως δε συνίστατο η φυσική διδασκαλία του μαθήματος, δηλαδή η οδός ην ηκολούθησαν οι άνθρωποι, όπως φθάσωσιν εις τας γραμματικάς αληθείας κ.τ.λ.».6 1

β') Το 1913 ο Αχιλλέας Τζάρτζανος εξέδωσε ένα τεύχος με οδηγίες διδασκαλίας των Θρησκευτικών και Αρχαίων Ελληνικών,6 2 στον πρόλογο του

οποίου αναφέρει ότι ως βάση των δικών του οδηγιών είχε τις αντίστοιχες οδη-γίες του Δ. Ζαγγογιάννη. Κρίνοντας αυτές ακριβώς τις οδηγίες του Τζαρτζά-νου ο Δημήτρης Γληνός δίνει τις ακόλουθες πληροφορίες για τις αντίστοιχες του Ζαγγογιάννη: «Οι οδηγίες εκείνες, όλως διόλου πραχτικές, δεν έφεραν παρά πολύ λίγη καλυτέρεψη στη μέθοδο της διδασκαλίας των μαθημάτων αυτών στα σκολειά, για δυο λόγους. Πρώτα πρώτα έλειπε από τους δασκάλους στη Μέση

Εκπαίδευση κάθε θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση, ώστε δεν μπορούσαν ούτε να καταλάβουν τη σημασία που είχαν οι πραχτικές αυτές οδηγίες ούτε

να τις εφαρμόσουν με αυτοτέλεια. Αν μάλιστα επιχειρούσε κανείς δάσκαλος να τις εφαρμόση πιστά μάλλον θάβλαφτε. Γιατί μη βάζοντας καθόλου ψυχή,

ελευθερία και σκοπιμότητα στην αρκετά πολυσύνθετη μηχανική της μεθόδου που του έλεγαν οι οδηγίες, θα εφάρμοζε ένα σχολαστικό καλούπι, θάφερνε

σύγχυση στα κεφάλια των παιδιών, και θα χαλούσαν και τα λίγα αποτελέσματα που πετύχανε με την πατροπαράδοτη και καθιερωμένη μέθοδο της διδασκα-

λίας, καθώς δα έγινε αργότερα και γίνεται ακόμα και σήμερα με τις διάφορες Υποδειγματικές διδασκαλίες" και τις μεθοδικές ρετσέτες που μερικοί επι-

θεωρητές έδωσαν στα χέρια δασκάλου χωρίς νάχουν την πρεπούμενη θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση.

» Δεύτερος λόγος που δεν έφεραν καλυτέρεψη είναι ο τρόπος με τον οποίον ήταν γραμμένες και τυπωμένες. Ο μακαρίτης Ζαγγογιάννης, οπαδός και αυ-τός της προκομμένης αττικής καλλιέπειας, έγραφε τόσο στρυφνά και αποκρου-στικά, που έξω από την αηδία που ήταν ανάγκη να νικήση οποίος διάβαζε

τις οδηγίες του, χρειαζόταν και πολύς κόπος για να καταλάβη τι έλεγε. Η τ α ν τυπωμένες χωρίς καμιά διάκριση σε κεφάλαια, χωρίς επιγραφές, χωρίς κα-

61. Σ. Στουραΐτης, «Η διδασκαλία της Αρχαίας εις τα Ελληνικά σχολεία», περ. Εθνική Αγωγή, τ. Δ' (1901), σ. 340. 62. Αχιλλεύς Τζάρτζανος, Οδηγίαι προς μεθοδικήν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνι-

κοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων. Μέρος Α΄, Τεύχος Α' Θρησκευ-τικά και Αρχαία Ελληνικά, Αθήνα 1913 (21927).

θόλου να ξεχωρίζονται τα σημαντικά και τα δευτερεύοντα, έτσι που πελάγωνε ο αναγνώστης, αν δεν ήταν σε θέση να διακρίνη ο ίδιος τα διάφορα είδη της

εργασίας που έπρεπε να κάνη».63

γ ' ) Τη δεύτερη έκδοση των οδηγιών του Τζαρτζάνου το 1927 εκρινε και ο Κ. Γεωργούλης, ο οποίος αναφέρθηκε διεξοδικά και στη θέση που έχουν στην Ιστορία της εκπαίδευσης οι οδηγίες του Ζαγγογιάννη.64

Οι ρυθμίσεις εξάλλου που αναφέρονται στη διδασκαλία μαθημάτων είναι ο! εξής: α') Με διάταγμα της 16 Φεβρουαρίου 1899 εισάγεται στο Γυμνάσιο

η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας σε ιδιαίτερες ώρες που λαμβάνονται από τις καθορισμένες για τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνι -κών, ενώ με όμοιο της 22 Μαρτίου 1899 ανακαθορίζεται η διδακτέα ύλη των Θρησκευτικών στο Ελληνικό σχολείο.65

β') Με το νόμο ,ΒΧΚΑ' του 1899 και τα διατάγματα της 20 Νοεμβρίου 1899 τέθηκαν οι βάσεις για τη σωστή διδασκαλία της Γυμναστικής σε όλα τα σχολεία και ορίστηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας του μαθήματος.66

11. Το 1900 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα6 7 , που τροποποιούσε σε αρ-κετά σημεία το προηγούμενο του 1897 (α-β). Τα κυριότερα χαρακτηριστικά

του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι μειωμένος κατά 18 ώρες (ποσοστό 8,5%). β') Οι μεταβολές στα επιμέρους ωράρια διδασκαλίας των μαθημάτων παρουσιάζουν

την εξής εικόνα: τα περισσότερα μαθήματα εμφανίζουν μείωση: Αρχαία Ελληνικά 11 ώρες, Λατινικά 7, Μαθηματικά και Γαλλικά από 5 ώρες, Θρη-σκευτικά και Νέα Ελληνικά από 2 ώρες και Ιστορία 1 ώρα" αντίθετα αύξηση εμφανίζουν η Γυμναστική68 κατά 14 ώρες και τα Τεχνικά κατά 1 ώρα. γ ' )

Τα μαθήματα διδάσκονται κατά τάξεις όπως και στο πρόγραμμα του 1897,

63. Δημήτρης Γληνός. Άπαντα, τόμος Β' (1910-1914), εκδοτική φροντίδα, εισα-γωγή, σημειώσεις Φίλιππος Ηλιού, Αθήνα 1983, σ. 374-375.

64. Περ. Θεσσαλικά Χρονικά, τ. Ζ'-ΙΓ (1959), σ. 61 κ.ε. Για τον Δ. Ζαγγογιάννη ετοιμάζει διατριβή η Αναστασία Κατερέλου-Ζαπανιώτη.

65. Βλ. Α83 και 84 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 390-395). 66. Βλ. Α85, 86, 87 (τ. Α', σ. 396-422)' πβ. και Γ45 (τ. Β', σ. 203-204). Ανάλυση

και αξιολόγηση του νόμου για τη Γυμναστική βλ. I. Ε. Χρυσάφης, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 30-37.

67. Βλ. Α88 (τ. Α', σ. 423-430) και Πίνακες Α27, 28. Εντονότατη κριτική στο πρόγραμμα αυτό άσκησε ο προηγούμενος Υπουργός Παιδείας Αθ. Ευταξίας (που είχε εισαγάγει το πρόγραμμα του 1897)' βλ. σχετικά Αθανάσιος II. Ευταξίας, Το Υπουργείον

Παιδείας. Πώς λειτουργεί σήμερον (Ανατύπωσις εκ της Ακροπόλεως»), Αθήνα 1900 (ιδιαίτερα σ. 21 κ.ε.).

68. Βλ. και Α89 (τ. Α', σ. 431-432).

έκτος από τα Γαλλικά, που η διδασκαλία τους αρχίζει από την γ ' (και όχι από τη β') τάξη του Ελληνικού σχολείου, δ') Η διδακτέα ύλη των Λατινικών,

Γαλλικών και Μαθηματικών ανακατανεμήθηκε σύμφωνα με τη νέα κατανομή των ωρών διδασκαλίας τους.

12. Το 1903 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα. 6 9 Οι κυριότερες μεταβολές που επέφερε αυτό το πρόγραμμα είναι οι εξής: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος

χρόνος διδασκαλίας αυξήθηκε κατά 4 ώρες, αύξηση που απορροφήθηκε όλη από τον εβδομαδιαίο χρόνο του Γυμνασίου, β') Α π ό τα μαθήματα, αύξηση του χρόνου διδασκαλίας τους εμφανίζουν τα Νέα Ελλην ικά (με την προσθήκη α-

σκήσεων) και Γαλλικά του Ελληνικού σχολείου (από 3 ώρες), και τα Θρη-σκευτικά και Μαθηματικά του Γυμνασίου (από 2 ώρες), ενώ μειωμένες κατά 6 είναι οι ώρες της Γυμναστικής στο Ελληνικό σχολείο, γ ' ) Α π ό τη διδακτέα ύλη, αναπροσδιορισμός της έγινε σε ορισμένες μόνο τάξεις όσον αφορά τα Θρη-σκευτικά.

13. Το 1906 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, 7 0 το οποίο επαναλαμβά-νει σχεδόν το πρόγραμμα του 1897 με όλες τις μετέπειτα τροποποιήσεις του, προσαρμοσμένο όμως στον νέο εβδομαδιαίο χρόνο. Ο νέος συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 9 ώρες, κι αυτή η μείωση οφείλεται κυρίως στον περιορισμό των ωρών διδασκαλίας της Γυμναστικής, ενώ στα άλλα μα-θήματα σημειώνονται ελάχιστες αυξομειώσεις των ωρών διδασκαλίας τους.

Στο πρόγραμμα του 1906 αναφέρονται και ορισμένες μεταγενέστερες τρο-ποποιήσεις:7 1 α') Με το διάταγμα της 27 Νοεμβρίου 1906 επανακαθορίστη-καν οι διδακτέοι συγγραφείς στο μάθημα των Γαλλικών, β') Με το διάταγμα

της 20 Δεκεμβρίου 1907 ορίστηκε η άσκηση των μαθητών των Γυμνασίων, των δύο ανωτέρων τάξεων του Ελλην ικού σχολείου, αλλά και των Εμπορι-

κών σχολών, των Διδασκαλείων και της Σχολής Γυμναστών στη σκοποβολή. Το διάταγμα αυτό συμπληρώθηκε με ανάλογο της 25 Ιουλίου 1915 «περί

ιδρύσεως γυμναστηρίων κλπ.» (Βλ. ειδικότερα τα άρθρα 8 κ.ε., Ε τ Κ , αρ. 270, τ χ . Α ' / 1 Αυγούστου 1915). γ ' ) Με το διάταγμα της 23 Ιουνίου 1909 δημοσιεύτηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα της Γυμναστικής, με το οποίο «ει-σήχθη σειρά ημερησίων γυμνάσεων, μετά των απαραιτήτων οδηγιών διά την

69. Βλ. Α90 (τ. Α', σ. 433-435) και Πίνακες Α29, 30, 31. 70. Βλ. Α91, 92 (τ. Α', σ. 436-456, 564-565) και Πίνακες Α 32, 33. Επισημαίνεται

ότι το ωρολόγιο πρόγραμμα της Δ' Γυμνασίου είναι λανθασμένο' να διορθωθεί σύμφωνα με τον Πίνακα Α 32. Σε αυτοτελή έκδοση του προγράμματος από το Υπουργείο Παιδείας

(1906 και 1912) το σφάλμα έχει διορθωθεί. 71. Βλ. αντίστοιχα Α92, 93, 94 (τ. Α', σ. 564-599).

εφαρμογήν αυτών, επί τη βάσει της Σουηδικής γυμναστικής παιδαγωγικής μεθόδου. Ούτω απηλλάγη η Ελληνική εκπαίδευσις της γυμναστικής εκείνης εμπειρικότητος και απέκτησε σύστημα και μέθοδον αληθώς επιστημονικήν

και σύμφωνον εξ άλλου και προς τας Ελληνικάς γυμναστικάς παραδόσεις και εν ενί λόγω αληθές μέσον αγωγής της νεότητος».72

Κρίνοντας, εξάλλου, το πρόγραμμα του 1906 ο Α. Δημαράς γράφει: « Α π ό την πλευρά της η πολιτεία, χωρίς να προχωρή σε αλλαγές που να προ-αναγγέλλουν "την ώρα τη μεγάλη", αφήνει να διαφαίνεται κάποια διαφορε-τική από άλλοτε διάθεση στο ωρολόγιο πρόγραμμα της μέσης εκπαίδευσης

που δημοσιεύεται το 1906: Αντίθετα με την τάση που επικρατούσε ως τότε, εδώ οι ώρες διδασκαλίας είναι αισθητά μειωμένες σε σύγκριση με το προηγού-

μενο πρόγραμμα [εννοεί το πρόγραμμα 1897α]. Η μείωση αυτή όμως καθώς επηρεάζει σχεδόν με την ίδια αναλογία όλα τα μαθήματα δεν μεταβάλλει ου-

σιαστικά ούτε τον προσανατολισμό των σπουδών ούτε το πνεύμα που επικρα-τούσε στη μέση εκπαίδευση».73

14. Τρία χρόνια αργότερα —το 1909— με το διάταγμα της 8 Οκτωβρίου προστέθηκαν στο πρόγραμμα του Γυμνασίου Νεοελληνικά αναγνώσματα (Α'

και Β' τάξη από 1 ώρα) και Χημεία (Γ' και Δ' τάξη από 1 ώρα), έτσι που ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται αυξημένος κατά 4 ώρες σε σύγ-κριση προς τον αντίστοιχο του 1906.7 4

Η προσθήκη αυτή των μαθημάτων έχει σχέση και με τις προκηρύξεις διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων Μέσης Εκπαίδευσης και

το αντίστοιχο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδα-κτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...» που δημοσιεύτηκαν το 1907 και 1908. Στο «πρόγραμμα» αυτό —που για ορισμένα βιβλία επαναλήφθηκε το 1911— μπορεί κανείς να δει αναλυτικά διατυπωμένη τη διδακτέα ύλη των πε-ρισσότερων μαθημάτων, για μερικά από τα οποία υπάρχουν αποκλίσεις από το επίσημο κείμενο του προγράμματος του 1906 (π.χ. ΅Ιστορία, Γεωγρα-φία).75

15. Το 1914 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, το οποίο, αφού τροποποιή-θηκε το 1918 (η τροποποίηση αφορούσε την προσθήκη της Χειροτεχνίας στο

72. I. Ε. Χρυσάφης, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 41. Βλ. και τα Α96, 97 (τ. Α', 601-603) σχετικά με τη σημασία που αποδιδόταν στη Γυμναστική και τους Γυμναστές.

73. Α. Δημαράς, ό.π. [υποσημ. 43], τ. Β', (1895-1967), Αθήνα 1974, σ. λβ'. 74. Βλ. Α95 (τ. Α', σ. 600) και Πίνακες Α34, 35. 75. Οι προκηρύξεις αυτές δημοσιεύονται στο Λ91 (τ. Α', σ. 457-563). Υπενθυμίζου-

με επίσης και τις παλαιότερες προκηρύξεις: της 23 Νοεμβρίου 1882, την υπ' αριθ. 16210/ 31 Οκτωβρίου 1886, της 23 Φεβρουαρίου 1893 και της 10 Οκτωβρίου 1895.

Ελληνικό σχολείο), ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε.76

Βασικό χαρακτηριστικό του προγράμματος αυτού είναι —έκτος από την εμφάνιση του μαθήματος της Ωδικής— η μεγάλη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας σε σύγκριση με το προηγούμενο πρόγραμμα: 30 ώρες — ποσοστό 16,3%. Από την αύξηση αυτή που είναι γενική σε όλα τα μαθήματα —με τα Νέα Ελληνικά υπερδιπλασιάζοντας τις ώρες διδασκαλίας τους— εξαί-ρεση αποτελούν τα Αρχαία Ελληνικά που παρουσιάζουν μείωση 7 ωρών.77

Λεπτομερή ανάλυση —αλλά αρκετά ωραιοποιημένη— του προγράμματος αυτού κάνει ο Μ. Βολονάκης, ο οποίος γράφει σχετικά:7 8

«Το πρόγραμμα τούτο ου μόνον θεραπεύει τας μεταξύ των εγκεκριμέ-νων διδακτικών βιβλίων και του μέχρι τούδε εφαρμοσθέντος προγράμματος

εν τοϊς σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως αντιφάσεις αλλά και προσαρμόζε-ται προς τας συγχρόνους αξιώσεις της παιδαγωγικής, ευρύνει τους πνευματικούς

ορίζοντας των ελληνοπαίδων και καθ' όλου ασφαλίζει την επί τα κρείττω πρόοδον της μέσης ημών εκπαιδεύσεως.

Τον διισχυρισμόν ημών τούτον αποδεικνύουσι κάλλιστα τα εξής: 1) το πρόγραμμα των μαθημάτων του ελληνικού σχολείου απεχωρίσθη

τελείως από του προγράμματος του γυμνασίου, διότι το ελληνικόν σχολείον αποτελεί μεν την κατωτέραν βαθμίδα της μέσης εκπαιδεύσεως, αλλ' έχει και ίδιον

αυτοτελή κύκλον μαθημάτων και ίδιον επιδιώκει σκοπόν και υπό ιδίαν λει-τουργεί διεύθυνσιν.

2) εν τοις θρησκευτικούς τα μέχρι τούδε διδασκόμενα εν τη α' και β' τάξει του ελληνικού σχολείου εκκλησιαστικά άσματα κατενεμήθησαν επί το παιδαγωγικώτερον, επεξετάθη η εξήγησις και απομνημόνευσις τοιούτων και εις τας δύο κατωτέρας τάξεις του γυμνασίου, στοιχειώδεις δε εκκλησιαστικής ιστορίας και λειτουργικής γνώσεις καθωρίσθησαν διά τας δύο ανωτέρας τάξεις

του ελληνικού σχολείου, ίνα οι μαθηταί έτι μάλλον εξοικειώνται προς τον τό-πον της λατρείας του θείου και ενισχύηται εν αυτοίς το θρησκευτικόν συναί-σθημα και ο προς το μεγαλείον της εκκλησίας του Χριστού σεβασμός.

3) εν τοις ελληνικοίς, επειδή η ελλην. γλώσσα καθ' υψίστην εθνικήν ανάγ-κην πρέπει να διδάσκηται κατά πάσας αυτής τας περιόδους, ήτοι από του πρώτου γραπτού αυτής μνημείου μέχρι σήμερον, όπως οι ελληνόπαιδες έχω-σιν αναντίρρητον τεκμήριον του μακρού βίου και της αδιαλείπτου πνευμα-τικής ζωής του έθνους και εξ απαλών ονύχων εκτρέφωνται εν τω πνεύματι του

76. Βλ. Α99 (τ. Α', σ. 606-628) και Πίνακες Α36, 37 για το 1914, και Α106 (τ. Α', σ. 646-647) και Πίνακες Α38, 39 για την τροποποίηση του 1918.

7 7. Βλ. Πίνακα Α47. 78. Μιχαήλ Λ. Βολονάκης, ό.π.. |υποσημ. 46|, σ. 455-464.

ενιαίου και αθανάτου ελληνισμού και επομένως η διδασκαλία των ελληνικών είτε αρχαίων είτε νέων αποτελή αδιάσπαστόν τι όλον, διά τούτο εν τω νέω προγράμματι εθεωρήθη αναγκαίον ενιαίον να παρατεθή και το διδασκόμενον

εν εκάστη τάξει υλικόν της ελληνικής γλώσσης, και να καθορισθή ακριβώς ο προς διδασκαλίαν των ειδών του μαθήματος τούτου διατιθέμενος χρόνος. Εν

τη εκλογή δε των συγγραφέων εκάστης περιόδου της ελληνικής γραμματείας προετιμήθησαν εκείνοι μάλιστα, οίτινες παρουσιάζουσι τα κάλλιστα λογοτε-χνικά δημιουργήματα του ελληνικού πνεύματος, τα ενδοξότατα μεγαλουργή-ματα της φυλής και καθόλου εκείνοι, ων το περιεχόμενον ου μόνον παρέχει σαφή εικόνα της διά των αιώνων εξελίξεως της γλώσσης αλλά και πολυμερή παρου-σιάζει την προγονικήν σοφίαν και αρετήν. Τούτο δεν συμβαίνει εν τω μέχρι τούδε ισχύσαντι προγράμματι, διότι εν αυτώ κατά όλως κεχωρισμένα κεφάλαια παρετίθετο η ανά πάσας τας τάξεις διδασκαλία των αρχαίων, καθώς και η των νέων. Ε π ί πλέον το παλαιόν πρόγραμμα παρουσίαζε τας εξής ατελείας εν τοις ελληνικοίς·

α') παρελείπετο εν αυτώ εντελώς η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσ-σης από αναγνωσματαρίων εν ταις δυσί κατωτέραις τάξεσι του γυμνασίου, ει και βιβλία διδακτικά προς τούτο καθωρίσθησαν κατά τας δύο συνεχείς από

του έτους 1907 τετραετίας υπό των αρμοδίων επιτροπειών, β') αϊ συνθέσεις εν μεν τη α' του ελληνικού σχολείου παρελείποντο, αντι-

καθιστάμεναι δι' απλών ορθογραφικών γυμνασμάτων, εν δε ταις λοιπαίς τά-ξεσι του ελληνικού σχολείου και εν τω γυμνασίω δεν απετέλουν αυτοτελές έργον του σχολείου, αλλ' εξηρτώντο και συνεχέοντο προς τας γραπτάς ασκή-

σεις της αρχαίας ελληνικής, γ ' ) ο κύκλος των θεμάτων των συνθέσεων ήτο πως στενός και πενιχρός, και δ') ο τρόπος της διορθώσεως των συνθέσεων και του ελέγχου των ημαρ-

τημένων αντέκειτο προς ρητήν διάταξιν του από 22 Μαΐου 1912 βασιλ. διατάγ-ματος, εματαίωνε την εκτέλεσιν των συχνών συνθέσεων και κατέλυε την εξ αυτών ωφέλειαν.

Εν τω νέω προγράμματι ου μόνον αι ατέλειαι αύται αίρονται τελείως αλλά και η διδασκαλία της νέας ελληνικής ενισχύεται επαρκώς' γίνεται δηλαδή

αύξησις σπουδαία των ωρών της διδασκαλίας των νεοελληνικών αναγνωσμά-των, ορίζεται ο αριθμός των συνθέσεων μείζων, και ευρύτερος καθίσταται ο κύκλος του περιεχομένου αυτών, μεγίστη εφιστάται προσοχή εις την καλλιέπειαν

ως προς τε τας μεταφράσεις και τας συνθέσεις και τέλος η διδασκαλία της νέας ελληνικής το πρώτον νυν εισάγεται και εις τας δύο ανωτέρας γυμνασιακάς

τάξεις, οριζομένων προς ανάγνωσιν αριστουργημάτων εκ της ημετέρας νεωτέ-ρας λογοτεχνίας και εκ της ξένης δε εν δοκίμω μεταφράσει.79

79. Για το θέμα αυτό σημειώνει η Φ. Τζωρτζάκη (ό.π. |υποσημ. 5|, σ. 411-412) :

Εν τω νέω π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ι το π ρ ώ τ ο ν προς τούτοις νυν ορ ίζετα ι και η διδα-λ ία της πολυε ιδώς ω φ ε λ ι μ ω τ ά τ η ς α π α γ γ ε λ ί α ς . Ως προς δε την δ ιδασκαλίαν

των αρχαίων ελληνικών ε ισάγονται εις αυτό αι εξής μεταρρυθμίσεις" α ' ) η δ ιδασκαλ ία της μεν γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς της α τ τ ι κ ή ς δ ιαλέκτου αρχομένη

αμέσως εν τη π ρ ώ τ η τάξε ι περα ίνετα ι εν τη τ ρ ί τ η του ελληνικού σχολείου, και γ ί ν ε τα ι εν συχνή αντ ιπαραβολή προς την της νέας ελλην ικής , του δε συντακτ ι -κού η δ ιδασκαλ ία κατανέμετα ι ε ις τ ε τας τ ά ξ ε ι ς του ελληνικού σχολείου και

τας δύο κ α τ ω τ έ ρ α ς τ ά ξ ε ι ς του γυμνασίου κ α τ ά τας νέας π α ι δ α γ ω γ ι κ ά ς απα ι -τήσε ι ς ,

β ' ) τα των γ ρ α π τ ώ ν εργασιών των μαθητών , α ίτ ινες κοινή ωμολογε ί -το , ότι άνευ ουδεμιάς σχεδόν ωφελείας κατεπόνουν δ ιδάσκοντας και δ ιδασκο-μένους, ορίζονται π α ι δ α γ ω γ ι κ ώ τ ε ρ ο ν , και μετά σαφήνειας και ακριβε ίας κ α -νονίζεται ο τρόπος , ο τ ό π ο ς και 6 χρόνος της εκτελέσεως και της δ ιορθώσεως

α υ τ ώ ν , γ ' ) αποφεύγετα ι σ υ σ τ η μ α τ ι κ ώ ς η σύγχρονος ερμηνεία π ε ζ ο γ ρ ά φ ω ν και

«Όσο για την εισαγωγή του μαθήματος στις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου, μοιραίο ήταν να μείνη αυτή, κατά κανόνα, νεκρό γράμμα του νόμου, αφού ούτε τα κείμε-να που πρέπει να συσταίνωνται για να τα διαβάζουν τα παιδιά καθορίζονται με κάποια ακρί-βεια, ώστε να καθοδηγηθούν οι εκπαιδευτικοί, ούτε υπήρχαν σχετικές εκδόσεις για σχολι-κή χρήση, ούτε δίνονται οι αναγκαίες οδηγίες από τους συντάκτες του προγράμματος σχε-τικά με τη μέθοδο της αυτενεργής επεξεργασίας των κειμένων από τους μαθητές. και οι εκπαιδευτικοί μας εξάλλου δεν είχαν ιδιαίτερη προπαιδεία για μια τέτοια πρωτοπορειακή εργασία. Πολλοί τους δεν κατείχαν στο βάθος της τη νεοελληνική λογοτεχνία (μόλις στα 1925 πρωτοϊδρύθηκε στο Αθηναϊκό Πανεπιστήμιο έδρα για τη διδασκαλία της Μεσαιω-νικής και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και σύγχρονα σχεδόν στο νεοϊδρυμένο Πανεπι-στήμιο της Θεσσαλονίκης), η την παραγνώριζαν, όταν δεν την περιφρονούσαν.

Οι μόνες μεθοδικές οδηγίες που δίνονται —ότι μια φορά το μήνα τουλάχιστον, σε ώρα που ανήκει κανονικά στα αρχαία ελληνικά, πρέπει να ελέγχεται ο τρόπος της εργασίας των

μαθητών, γύρω στα νεοελληνικά κείμενα που τους ανατέθηκε να μελετήσουν μόνοι τους, και ακόμη πώς πρέπει να φροντίζουν οι εκπαιδευτικοί να γίνεται η ανάγνωση κάθε έργου της νεοελληνικής λογοτεχνίας πριν από την ερμηνεία στο σχολείο αντίστοιχων αρχαίων

λογοτεχνημάτων— κάνουν πιο προβληματική την αποτελεσματική εφαρμογή του προγράμ-ματος στο σημείο αυτό. Γιατί πώς θα ήταν δυνατόν να γίνη μια τόσο σημαντική εργασία μόνο μέσα σε μια ώρα το μήνα, κι αυτή κλεμμένη από τ' αρχαία ελληνικά; και μάλιστα να γίνη τόσο άρτια, που να ζητούν να στηριχτή στην εργασία αυτή και η ερμηνεία αντίστοιχο«

αρχαίων λογοτεχνημάτων; Το αντίθετο θα ήταν μεθοδικότερο. Να γίνη δηλαδή, με κατάλ-ληλη οδηγία, η αυτενεργή μελέτη ενός νεοελληνικού λογοτεχνήματος με βάση την κατά βά-θος γνώση ενός αντίστοιχου λογοτεχνήματος της αρχαίας, γνώση κατακτημένη έπειτα από συστηματική πολύωρη εργασία στο σχολείο.»

Ας τονιστεί εδώ ότι το μάθημα των Νέων Ελληνικών με το διάταγμα της 29 Δεκεμ-βρίου 1923 χαρακτηρίστηκε ως μάθημα ιδιαίτερο, χωρισμένο από τα Αρχαία Ελληνικά,

και με δικό του βαθμό, ενώ με το διάταγμα της Ι·'ι Μαΐου 1927 θεωρήθηκε πρωτεύον μάθη-μα, ισότιμο προς τα Αρχαία Ελληνικά και τα Μαθηματικά.

ποιητών η και ποικίλων πεζογράφων, πλην αν εν τη προηγουμένη τάξει εγέ-νετο επαρκής εξοικείωσις του μαθητού προς ωρισμένον συγγραφέα η αν πρό-κειται περί ερμηνείας επιτροχάδην,

δ') εισάγεται η επιτροχάδην ερμηνεία, ήτις βαίνουσα εκ παραλλήλου μετά της συστηματικής ερμηνείας ου μόνον την επιπολαιότητα παρά τοις μαθηταίς, ως ποτε ενομίσθη, δεν αναπτύσσει, αφ' ου θα παρέχη τας αναγκαιοτάτας δια-

σαφήσεις ο διδάσκων προς κατανόησιν του ερμηνευομένου, αλλά και το γλωσσι-κόν αίσθημα αυτών ενισχύει, κινούσα και επιθαρρύνουσα την προθυμίαν και

το διαφέρον του μαθητού προς αυτοπροαίρετον εντρύφησιν εις τα προγονικά και πνευματικά έργα εν τε τω οίκω και τη σχολή" και καθ' όλου δε αύτη πα-

ρέχει διά της αφθόνου αναγνώσεως των αρχαίων συγγραφέων ποικίλας αφορ-μάς προς τε ψυχικήν των μαθητών τελείωσιν και γνώσιν των ποικίλων απόψεων του προγονικού πολιτισμού και καθόλου του αρχαίου βίου' ο δε σπουδαιότατον, εκ της τοιαύτης αναγνώσεως θα πεισθώσιν οι μαθηταί ότι και εν τω κατόπιν

βίω δύνανται άνευ πολλού κόπου οιονδήποτε των Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών να μελετώσι και να αρύωνται εξ αυτών ποικίλα ηθικά και κοινωνικά διδάγματα και ωφελήματα, και

ε') εν τ ω καθορισμώ του ποσού και της εκλογής των ερμηνευτέων αρχαίων συγγραφέων ελήφθησαν υπ' όψει τα ακόλουθα"

1) ότι το αττικόν ιδίωμα εκπροσωπεί τον τελειότατον τύπον της αρχαίας ελληνικής γλώσσης,

2) ο συνεχής εθνικός βίος και η αδιάλειπτος πνευματική ζωή του ελλη-νικού έθνους, η εκφαινομένη εις τα διάφορα γλωσσικά προϊόντα κατά τον μα-

κραίωνα βίον του ελληνισμού, και 3) οι διανοιγέντες μετά τα πρόσφατα μεγάλα ημών ευτυχή γεγονότα νέοι του ελληνισμού προς δράσιν εθνικήν ορίζοντες. Συμφώνως δε προς ταύτα το μεν απεδόθη πρωτίστη σημασία εις την δι-

δασκαλίαν κατ' εξοχήν του αττικού ιδιώματος μετά συχνής αντιπαραβολής προς το νέον ημών ιδίωμα, το δ' επεξετάθη η προς ερμηνείαν ύλη και επί των μετα-

γενεστέρων συγγραφέων και δη των θαυμαστών ημών εκκλησιαστικών ποιη-τών, Ρωμανού, Κοσμά, Κασσιανής κτλ., το δ' ελήφθη φροντίς, ώστε η ερμη-

νευομένη ύλη να ήνε περιεχομένου φρονηματιστικού, καλαισθητικού και εν γένει ανταποκρινομένου προς τας ενδεικνυομένας νέας του εθνικού πνεύματος κατευθύνσεις.

Λεπτομερέστεραι δε μεταβολαί εν τη εκλογή και τη οικονομία της ύλης των ερμηνευομένων συγγραφέων εγένοντο αι εξής-

Α'. Ε ν τω ελληνικώ σχολείω.

Εκ της α' τάξεως αφηρέθησαν διά λόγους παιδαγωγικούς και διά τας πολλάς ως προς τους αρχαρίους γλωσσικάς δυσχερείας αυτών οι αισώπειοι μύθοι

0οι, αντ' αυτών δε εισάγονται αι περιγραφαί πόλεων και τόπων και αι επιστο-λαί, δύο απλά και τερπνά είδη του λόγου.

Εν τη β' τάξει εκ των τριών πρώτων βιβλίων της Κύρου αναβάσεως του Ξενοφώντος ορίζονται προς ερμηνείαν εκλεκτά και διδακτικώτατα μέρη, εν

δε τη γ ' τάξει τεμάχια εκ των τεσσάρων τελευταίων βιβλίων του αυτού έργου, το ενύπνιον και ο Ανάχαρσις του εύφυεστάτου Λουκιανού, και αντί των δύο

πρώτων βιβλίων των ελληνικών του Ξενοφώντος, εν οις κατά το πλείστον αναγράφονται γεγονότα εμφυλίων ερίδων της Ελλάδος, ορίζονται από του γ '

και δ' βιβλίου του αυτού συγγράμματος μέρη αναφερόμενα εις πολέμους νικη-φόρους των Ελλήνων κατά των Περσών.

Β'. Εν τω γυμνάσιο).

Εισάγεται εις την α' τάξιν του γυμνασίου η επιτροχάδην ερμηνεία των σχετιζομένων προς την εν τη τάξει διδασκομένην ιστορίαν εκ των μεστών

ηθικού και εθνικού διαφέροντος παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου και καταρ-γείται η προαιρετική διδασκαλία των ελληνικών του Ξενοφώντος, καθότι ου μόνον εγεύσαντο τούτων εν τη προηγουμένη του ελληνικού σχολείου τάξει οι μαθηταί αλλά και καθίσταται δυνατόν να διδάσκηται εν εκτάσει το σπουδαίον έργον του Αριστοτέλους η Αθηναίων πολιτεία ή μέρη εκ του Αρριανού, ανα-

φερόμενα εις την αθανατον Περσομάχον πορείαν του μεγάλου Αλεξάνδρου. Επιτροχάδην ωσαύτως ερμηνεία γίνεται εν τη β' τάξει παραλλήλων βίων

του Πλουτάρχου σχετιζομένων προς την εν τη τάξει ταύτη διδασκομένην ιστο-ρίαν κατά το άριστον συγκεντρωτικόν σύστημα, όπερ φαίνεται διήκον σχεδόν δι' όλου του προγράμματος.

Εν τη γ ' τάξει εισάγεται και επιτροχάδην ανάγνωσις χαρακτήρων του Θεοφράστου και εκλεκτών μερών της ενδόξου χριστιανικής λυρικής ποιήσεως, κατ' οίκον δε εκ της Οδυσσείας και του Λουκιανού.

Εν τη δ' ορίζεται και ερμηνεία ειδυλλίων του Θεοκρίτου, του υπερόχου τούτου δημιουργού πρωτοτυπου είδους ποιήσεως κατά τους αλεξανδρεωτικούς χρόνους, της βουκολικής τ.έ., και επιτροχάδην ανάγνωσις εκ της Ιλιάδος και μερών του Παυσανίου και του Στράβωνος σχετικών ιδία προς την χώραν,

εν η λειτουργεί το γυμνάσιον. Τέλος δ' εν τω γυμνασίω κανονίζεται παιδαγωγικώτατα η διδασκαλία της

γραμματολογίας και εφιστάται η προσοχή των διδασκόντων προς άσκησιν των μαθητών εις έμμετρον ανάγνωσιν του εκάστοτε ερμηνευομένου μέρους εκ των ποιητών.

Εν τοις μαθηματικοίς η κατανομή της ύλης εις τας διαφόρους τάξεις εγέ-νετο σύμμετρος, κατά τας ανάγκας της σκοπίμου και καρποφόρου αυτών δι-δασκαλίας, και κατά τας υποδείξεις της πείρας, η δε ομολογουμένως επιβλαβής σύγχρονος διδασκαλία των διαφόρων ειδών του μαθήματος κατηργήθη- ούτω

δε και της αλγέβρας η διδασκαλία άρχεται από της πρώτης του γυμνασίου μετά το πέρας της εν τη τάξει ταύτη διδασκαλίας της θεωρητικής αριθμητικής,

της δε γεωμετρίας από της δευτέρας, εν η κατά μίαν ώραν ηυξήθη και ο χρό-νος της διδασκαλίας των μαθηματικών προς πλείονα επάρκειαν.

Επί πλέον εν τη γ ' του ελληνικού σχολείου τάξει προσετέθη μία ώρα, ίνα και αι ασκήσεις και τα προβλήματα εφ' όλης της πρακτικής αριθμητικής

ανετώτερον και ωφελιμώτερον εκτελώνται και τα στοιχεία της λογιστικής, τα υπό της πρώτης κατά τον νόμον Γ Σ Α ' ειδικής επιτροπείας ορισθέντα μεν

προς διδασκαλίαν, μη αναφερόμενα δ' εν τ ω μέχρι τούδε ισχύσαντι προγράμ-ματι, διδάσκωνται επαρκώς.

Εν τοις Φυσικοίς ου μόνον η κατανομή της ύλης γίνεται σύμφωνος προς τα εγκεκριμένα βιβλία, αλλά προς τούτοις ενισχύθη κατά μίαν ώραν η διδα-

σκαλία της φυσικής ιστορίας εν τη α' και β' τάξει του γυμνασίου, ίνα απο-βαίνη δυνατόν να διδάσκηται ανέτιος και τελεσφόρως η οριζομένη εν τοις διδα-κτικοίς βιβλίοις ύλη, προς δε ωρίσθη, ίνα κατά την διδασκαλίαν της φυσικής ιστορίας ιδιαιτέρα όλως δοθή προσοχή εις τα εν τη Ε λ λ ά δ ι ζώα, φυτά και

ορυκτά, και εις την ορυκτολογικήν και γεωλογικήν σύστασιν αυτής. Τέλος δε ορίζεται η διδασκαλία της χημείας εν τ ω γυμνασίω κατά τας

αποφάσεις των αρμοδίων επιτροπειών και τα εγκεκριμένα εγχειρίδια. Επί πλέον εισάγεται το μάθημα της υγιεινής και ορίζεται ο χρόνος της

διδασκαλίας αυτής εν τ ε τ ω ελληνικώ σχολείω και τ ω γυμνασίω. 8 0

Εν τη γεωγραφία η κατανομή της ύλης εν τ ω ελληνικώ σχολείω γίνεται κατά τα εγκεκριμένα βιβλία, εν τη γ ' δε τάξει ορίζονται και ανυσιμώταται ποικίλαι συγκρίσεις της Ελλάδος προς τάλλα πεπολιτισμένα κράτη.

προς τούτοις εν εκάστη τάξει ορίζονται και τα ωφελιμώτατα νοερά η φανταστά λεγόμενα ταξείδια και η κατάλληλος τεχνική αναπαράστασις χαρα-κτηριστικών γεωγραφικών μερών.

Εν τη ιστορία η κατανομή της ύλης εις τας τάξεις γίνεται κατά τα εγ-κριθέντα διδακτικά βιβλία, ο δ' αριθμός των ωρών αυξάνεται κατά μίαν εν εκάστη τάξει του ελληνικού σχολείου, ίνα αποβαίνη δυνατή η διδασκαλία της

οριζομένης διά τας τάξεις ταύτας ύλης και διευκολύνηται η βαθυτέρα κατα-νόησις των διδασκομένων.

80. Η διδασκαλία της Υγιεινής γινόταν στην γ' τάξη του Ελληνικού σχολείου προφα-νώς μία ώρα την εβδομάδα (από τις προβλεπόμενες τρεις για το μάθημα «Φυσικά και Υ -γιεινή») και στην Δ' τάξη του Γυμνασίου κατά τα προβλεπόμενα στο πρόγραμμα. Πάντως κατά τον Εμμ. Λαμπαδάριο, διευθυντή τότε της Σχολικής Υγιεινής, η Υγιεινή διδασκόταν κατά το σχολικό έτος 1914-15 σε 11 σχολεία ΜΕ και 6 Διδασκαλεία, και τα σχολικά έτη 1920-1925 σε 36 σχολεία ΜΕ και 12 Διδασκαλεία (βλ. Εμμ. Λαμπαδάριος, «Η Ελληνική σχολική Υγιεινή. Ιστορία - εξέλιξις - αποτελέσματα» στο Ν. Σμύρνης, Ηλ. Βλάχος, Β. Παπαγεωργίου (επιμ.), Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτος Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 152-153).

Εν ταις τάξεσι του γυμνασίου κελεύεται να διδάσκηται εποπτικώς και εν συνδυασμώ προς το εκάστοτε διδασκόμενον τμήμα της πολιτικής Ιστορίας η Ιστορία της τέχνης και καθόλου του πολιτισμού διά την μεγίστην μορφωτι-

κήν και φρονηματιστικήν των μαθημάτων τούτων δύναμιν, και διότι η Ιστο-ρία της τέχνης εν χώρα, ήτις υπήρξεν η κοιτίς της καλλιτεχνίας και διατελεί

το αιώνιον μουσείον διά πάντας τους εραστάς του καλού, αποτελεί ανάγκην επιβεβλημένην.

Εν τοις φιλοσοφικοίς προσφυέστατα τίθεται ως θεμέλιον της διδασκαλίας αυτών εν τω γυμνασίω στοιχειώδης εισαγωγή εις την φιλοσοφίαν, η δε ψυχο-

λογία περιορίζεται εν μόνη τη γ ' τάξει του γυμνασίου, ως απαιτουσα ικανήν του μαθητου διανοητικήν ωριμότητα, και διδάσκεται δ' επί δίωρον καθ' εβδομάδα,

εν ω εν τω παλαίω προγράμματι η διδασκαλία του μαθήματος ήρχετο από της β' του γυμνασίου, διατιθεμένης μιάς ώρας προς διδασκαλίαν εν ταύτη και

επεραίνετο εν τη γ ' διά μονοώρου ωσαύτως καθ' εβδομάδα διδασκαλίας. Αι δ' ώραι της λογικής, διδασκομένης εν τη δ' τάξει αυξάνονται κατά μίαν, διότι

εκ της πείρας απεδείχθη, ότι η μονόωρος μέχρι τούδε διδασκαλία του μαθήματος ήτο όλως ανεπαρκής. Μετά το πέρας δ' όμως της διδασκαλίας ταύτης ορίζεται, ίνα διδάσκωνται τοις μαθηταίς στοιχειώδεις γνώσεις της φιλοσοφικής ηθικής

και του ισχύοντος εν Ελλάδι δικαίου, ήτοι σπουδαία κεφάλαια της αγωγής του πολίτου, αποτελούντα το επιστέγασμα της εν τη εγκυκλίω εκπαιδεύσει ηθικής, κοινωνικής και εθνικής αγωγής του μαθητού.

Εν τοις γαλλικοίς ο χρόνος της διδασκαλίας αυξάνεται κατά μίαν ώραν εν εκατέρα των τάξεων του ελληνικού σχολείου, εν αις διδάσκεται το μάθημα τούτο, η δε διδακτέα ύλη προσηρμόσθη τελείως προς το εγκεκριμένον στοιχειώ-

δες γαλλικόν αναγνωστικόν και την ήδη ενδεδειγμένην προς αποτελεσματι-κήν διδασκαλίαν των ξένων γλωσσών μέθοδον.

Εν τω παλαίω προγράμματι επεκράτει η πεπαλαιωμένη μέθοδος της δι-δασκαλίας των ξένων γλωσσών και ουδεμία εφαρμογή εγίνετο των από του 1906 σχετικών προόδων.

και εν τω γυμνασίω κατηργήθη η τετριμμένη μέθοδος της διδασκαλίας της γαλλικής γλώσσης, η δ' απλής εξηγήσεως και άνευ της δεούσης επεξερ-

γασίας προς εμπέδωσιν του ερμηνευθέντος τεμαχίου, και εισάγεται η ζωο-ποιός εποπτική διδασκαλία, η γινομένη διά πινάκων κατά την εγκεκριμένην γαλλικήν μέθοδον.

προς τούτοις καθορίζεται ο χρόνος, όστις πρέπει να διατίθηται προς δι-δασκαλίαν της διδακτέας ύλης εκάστου των ειδών (γραμματικής, ερμηνείας, θεματογρ. ασκήσεων) του γαλλικού μαθήματος, και τα των γραπτών εργα-σιών. Καθ' όλου δε διά του νέου προγράμματος σπουδαία ώθησις δίδεται προς μεθοδικωτέραν και ταχυτέραν εκμάθησιν της γαλλικής γλώσσης, διότι και

άφθονοι ορίζονται εφαρμογαί προφορικαί και γραπταί του εκάστοτε διδασκομένου

μένου, και οι μαθηταί ικανώς εξοικειούνται προς την πολυειδώς ωφελιμωτάτην ταύτην γλώσσαν, ερμηνεύοντες τεμάχια ποικιλωτάτου και ενδιαφέροντος πε-ριεχομένου η εκλεκτά κλασσικά τεμάχια και ασκούμενοι εις την εύχερή αυτής

εν τε τω προφορικώ και τω γραπτώ λόγω χρήσιν. Και εν τοις λατινικοίς σπουδαία επιφέρεται επί τα κρείττω μεταβολή. Εν πρώτοις κατά το νέον πρόγραμμα καταργείται η διδασκαλία αυτών εν

τω ελληνικώ σχολείω, εν ω το παλαιόν πρόγραμμα διατηρούν την διδασκαλίαν των λατινικών εν τη γ ' τάξει του ελληνικού σχολείου επί μίαν μόνον ώραν, ατό-

πως επί ταύτης εβάσιζε και την περαιτέρω εν τω γυμνασίω διδασκαλίαν της λατινικής. Η ώρα αύτη, ήτις ασκόπως όλως ανηλίσκετο εν τη γ ' τάξει, μετετέ-

θη επί το σκοπιμώτερον εις την α' του γυμνασίου. Προς επίτευξιν δε πραγματι-κωτέρων αποτελεσμάτων εκ της διδασκαλίας των λατινικών εν τω γυμνασίω ηυξήθη εν τω νέω προγράμματι ο χρόνος της διδασκαλίας αυτών κατά μίαν ώραν και εν τη β' τάξει, και ωρίσθησαν εν αμφοτέραις ταις τάξεσι προς ερμη-νείαν τεμάχια εκλεκτά και κινούντα το διαφέρον του Έλληνος μαθητού και περιεχομένου δε συναφούς προς άλλα εν ταις αυταίς τάξεσι συγχρόνως διδα-σκόμενα μαθήματα κατά το συγκεντρωτικόν και ενταύθα σύστημα.

Ούτω δε μετά το αναγνωσματάριον διδάσκονται εν αυταίς ο L h o m o n d και ο Κορνήλιος Νέπως και εκ του Καίσαρος τα κατά την εν Φαρσάλω μάχην, η εκ της του Κορτίου Ρούφου Ιστορίας του Μ. Αλεξάνδρου παραλειπομένου του γαλατικού πολέμου και ως μη κινούντος το διαφέρον του ελληνόπαιδος και ως κρινομένου δυσνοήτου διά τας εν αυτώ συχνάς πολεμικάς και άλλας

τεχνικάς περιγραφάς. Εν τω νέω προγράμματι ορίζονται ωσαύτως σκοπιμώτερον οι ερμηνευ-

τέοι Λατίνοι συγγραφείς εν ταις ανωτέραις του γυμνασίου τάξεσι, κατανέ-μεται προσηκόντως η διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού, κα-νονίζονται αι γραπταί εργασίαι και ορίζεται η διδασκαλία των σχετικών προς

τους ερμηνευομένους λατίνους συγγραφείς μερών της λατινικής γραμματολο-γίας και της μετρικής.

Εν τη Ιχνογραφία και καλλιγραφία, όπως επιτυγχάνηται ο σκοπός της εν τω ελληνικώ σχολείο) διδασκαλίας των μαθημάτων τούτων επαρκέστερον,

ενισχύθησαν αι ώραι αυτών εν τ ω νέω προγράμματι κατά δύο. Προς τούτοις εν αυτώ νυν το πρώτον καθωρίσθη ακριβώς η διδακτέα ύλη και συμφώνως δε προς την εγκεκριμένην διάταξιν αυτής, εν ω εν τ ω παλαίω προγράμματι δεν

καθωρίζετο η διδακτέα ύλη των μαθημάτων τούτων αλλ' απλώς εσημειούτο ο αριθμός των ωρών της διδασκαλίας αυτών εν εκάστη τάξει. Κατά το νέον πρόγραμμα εισάγεται εις το ελληνικόν σχολείον και το γυ-

μνάσιον και η εν παντί σχολείω του πεπολιτισμένου κόσμου και εν αυτώ δε τω διατάγματι του 1836 αναγραφομένη ωδική, εν ω εν τω παλαίω προγράμμα-τι και τοις προ αυτού ουδαμώς μνημονεύεται.

Και ως προς την γυμναστικήν δε σπουδαιοτάτη εισάγεται διά του νέου προγράμματος καινοτομία, διότι και η εν εκάστη τάξει διδακτέα εκ του μαθή-ματος ύλη ορίζεται και προς τη τριώρω καθ' εβδομάδα διδασκαλία του μαθή-ματος αφιερούται η μεταμεσημβρία της Πέμπτης εις εκδρομάς, ων αι μεν γίνονται προς παιδιάς, αγωνιστικάς ασκήσεις, σκοποβολίαν και εθνικούς χορούς,

αι δε, δυνάμεναι να ώσι και ημερήσιαι, προορίζονται προς ποικίλην επί τόπου διδασκαλίαν.

Αι εκδρομαί αύται θα επιρρώσωσι την επί σώματι αγωγήν των ελληνοπαί-δων και θα εμπνεύσωσιν, εις τας απαλάς αυτών ψυχάς την αγάπην προς τον ύπαιθρον βίον και την εξ αυτών των πραγμάτων μόρφωσιν και θα αποδώσωσι

τω έθνει και κατά τους νεωτέρους ημών χρόνους, ως το πάλαι, καλούς καγα-θούς Έλληνας πολίτας.

Μετ' αγαστής τέλος προνοίας το νέον πρόγραμμα των σχολείων της μέσης εκπαιδεύσεως προσαρμόζεται κατά μεν το αναφερόμενον εις το ελλη-

νικόν σχολείον τμήμα αυτού προς τας τρεις κατωτέρας τάξεις του Βαρβακείου λυκείου, συνολικώς δε και προς εξάτακτον γυμνάσιον».

Με το πρόγραμμα του 1914 συνδέονται και ορισμένες ρυθμίσεις που αφο-ρούν κυρίως λειτουργικά θέματα των σχολείων αλλά και τη διδασκαλία ορισμέ-νων μαθημάτων. Έ τ σ ι α') Με διάταγμα της 9 Ιανουαρίου 1916 ρυθμίστηκε

το ημερήσιο ωράριο λειτουργίας όλων των σχολείων της Μ.Ε. β') Με διατάγ-ματα της 25 Δεκεμβρίου 1917, της 15 Σεπτεμβρίου και 17 Δεκεμβρίου 1918

ορίστηκε ειδικό μειωμένο ωράριο διδασκαλίας για τα σχολικά έτη 1917-1918 και 1918-1919 λόγω των εκτάκτων περιστάσεων που επικρατουσαν τότε.

γ ' ) Με εγκύκλιο της 8 Οκτωβρίου 1918 ορίστηκε ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα για τα Ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν με μειωμένο διδακτικό προσωπι-

κό. δ') Με διάταξη του νόμου 2476/1920 καθιερώθηκε η λειτουργία ιδιαί-τερης τάξης η τάξεων για τις μαθήτριες στο μάθημα της Γυμναστικής, ε')

Με διάταγμα της 13 Νοεμβρίου 1925 εφαρμόστηκε νέο αναλυτικό πρόγραμ-μα σωματικής αγωγής και στρατιωτικής προπαιδεύσεως για τους μαθητές

της ΜΕ. στ') Με διάταγμα της 22 Μαρτίου 1929 καθιερώθηκε η διδασκαλία της Υγιεινής σε όλα τα σχολεία του κράτους,81 ενώ για τη διδασκαλία του

ίδιου μαθήματος στα Γυμνάσια είχε υπάρξει σχετική ρύθμιση από τις 29 Φε-βρουαρίου 1924.

Με το πρόγραμμα του 1914, επίσης, συνδέονται και ορισμένες προκηρύ-ξεις διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων με το αντίστοιχο «πρό-γραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης», όπου μπορεί κανείς να δει

81. Βλ. σχετικά: α') Α101 (τ. Α', σ. 630-631)' β') Α103, 104, 107 (τ. Α', σ. 634-643, 648) και Πίνακες Α40, 41' γ') Α105 (τ. Α', σ. 644-645)' δ') Α109 (τ. Α', σ. 657). ε') Α110 (τ. Α', σ. 658-660)' στ') Α112 (τ. Α', σ. 663-673).

αναλυτικά διατυπωμένη τη διδακτέα ύλη μερικών μαθημάτων. Τέτοιες προ-κηρύξεις είναι: α') Η υπ' αριθ. 31303/29 Αυγούστου 1916. (ΕτΚ, παράρτη-μα Β', αρ. 149/30 Αυγούστου 1916), που αναφέρεται στη συγγραφή βιβλίων

για τα Θρησκευτικά, την Ιστορία, τα Μαθηματικά, την Κοσμογραφία, τη Φυσική Ιστορία, το Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και τη Γραμ-ματολογία. β') Η υπ' αριθ. 1475/31 Δεκεμβρίου 1928 (ΕτΚ, τχ . Β', αρ. 11/31 Ιανουαρίου 1929) για βιβλία Ιστορίας και Νεοελληνικών Αναγνωσμά-των. γ ' ) Η υπ' αριθ. 8614/10-15 Φεβρουαρίου 1929 (ΕτΚ, αρ. 17, τχ . Β' / 16 Φεβρουαρίου 1929) για βιβλία Θρησκευτικών και την Καλλιγραφία. δ') Η υπ' αριθ. 62093/22 Δεκεμβρίου 1928 (ΕτΚ, αρ. 34, τχ . Β ' /31 Αυγούστου 1929) για βιβλία Γαλλικής γλώσσας, ε') Η υπ' αριθ. 21194/20 Απριλίου 1929 ( Ε τ Κ . αρ. 44, τχ . Β ' /20 Απριλίου 1929) για φιλολογικά και φιλοσοφικά βι-

βλία. στ') Η υπ' αριθ. 32844/28 Ιουνίου 1929 (ΕτΚ, αρ. 69, τχ . Β ' /28 Ιου-νίου 1929) για βιβλία Μαθηματικών, Φυσιογνωστικών και Γεωγραφίας8 2 .

16. Στους Πίνακες Α42, 43 και 44 παρουσιάζεται η εξέλιξη του εβδομα-διαίου χρόνου διδασκαλίας στο Ελληνικό σχολείο, το Γυμνάσιο και Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο μαζί αντίστοιχα.83 Τα κυριότερα συμπεράσματα που εξάγονται τη από μελέτη αυτών των πινάκων είναι τα ακόλουθα:

Α') Ελληνικό σχολείο: α') Στα 15 συνολικά προγράμματα που ακολού-θησαν, μετά το πρώτο ολοκληρωμένο του 1836, ο εβδομαδιαίος χρόνος διδα-σκαλίας σε 8 παρουσιάζεται μειωμένος, σε 6 αυξημένος και σε 1 (του 1885) παραμένει αμετάβλητος. β') Μειωμένος είναι ο χρόνος κατά φθίνουσα σειρά (από τη μεγαλύτερη στη μικρότερη μείωση) στα προγράμματα των ετών: 1906 και 1909 (ώρες 8 - π ο σ ο σ τ ό 8,7%), 1900 και 1903 (6-6,5%), 1886 (2-2,2%), 1867 - 1 8 8 4 - 1896 (1-1,1%)· αυξημένος είναι κατά αύξουσα σει-ρά (από τη μικρότερη στη μεγαλύτερη αύξηση) στα προγράμματα των ετών: 1897α (1-1,1%), 1855 (2-2,2%), 1897β (3-3,3%), «1870-1883» και 1914 (10-10,9%) και 1918 (15-16,3%). γ ' ) Το «άνοιγμα» μεταξύ του μικρότε-ρου (84 ώρες του 1906 και 1909) και του μεγαλύτερου (107 ώρες του 1918) εβδο-

μαδιαίου χρόνου είναι 23 ώρες, και μεταξύ του πρώτου και του τελευταίου είναι 15 ώρες. δ') Η μεγαλύτερη μεταβολή (θετική η αρνητική) του εβδομα-διαίου χρόνου προς τον αμέσως προηγούμενο του σημειώθηκε, κατά φθίνουσα σειρά, στα ακόλουθα προγράμματα: 1914 ( + 18 ώ ρ ε ς — 2 1 , 4 % ποσοστό),

82. Σημειώνεται ότι όλες αυτές οι προκηρύξεις—έκτος από την πρώτη— ανακλή-θησαν «ως προς τα βιβλία τα προοριζόμενα διά τας Α' και Β' τάξεις των εξαταξίων γυμνα-

σίων» με την υπ' αριθ. 43492/31 Αυγούστου 1929 (ΕτΚ, αρ. 99, τχ. Β'/17 Σεπτεμβρίου 1929) υπουργική απόφαση.

83. Σε όλους τους συγκεντρωτικούς Πίνακες που ακολουθούν, αφετηρία είναι το πρώ-το ολοκληρωμένο πρόγραμμα του 1836.

«1870-1883» ( + 11 ώ ρ ε ς - 1 2 , 1 % ποσοστό), 1884 ( - 1 1 ώρες—10,9% πο-σοστό), 1900 (—9 ώρες—9,5% ποσοστό) και 1918 ( + 5 ώρες — 4 , % ποσο-

στό)" στα υπόλοιπα προγράμματα η μεταβολή κυμαίνεται από 0-3 ώρες. ε ) Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 921 /2

ώρες, ενώ αν εξαιρέσουμε τα τρία προγράμματα που έχουν εβδομαδιαίο χρό-νο πάνω από 100 ώρες, ο μέσος όρος για τα υπόλοιπα προγράμματα είναι 90 περίπου ώρες.

Β') Γυμνάσιο: α') Σε αντίθεση προς ό,τι συμβαίνει με το Ελληνικό σχο-λείο, ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας στο Γυμνάσιο είναι αυξημένος σε όλα τα προγράμματα, β') Η αύξηση αυτή κυμαίνεται από 23 ώρες (ποσοστό 24,0% το 1855) μέχρι 44 ώρες (ποσοστό 45,8%) το 1914 και 1918): δηλαδή

στο τελευταίο πρόγραμμα του 1914 (και της τροποποίησης του το 1918) η αύξηση πλησιάζει το 50% του αρχικού εβδομαδιαίου χρόνου, γ ' ) Η μεγαλύ-

τερη θετική μεταβολή του εβδομαδιαίου χρόνου προς τον αμέσως προηγούμενο σημειώθηκε στα ακόλουθα προγράμματα: 1855 (23 ώρες — 24,0% ποσοστό), «1870-1883» (14 ώρες—11 ,7%) , 1914 (12 ώρες — 9,4%),και η μεγαλύτερη

αρνητική μεταβολή στα προγράμματα: 1900 (9 ώρες—6,6%), 1885 (8 ώρες— 6,0%), 1906 (7 ώρες — 5,3%)" στα υπόλοιπα προγράμματα η μεταβολή είναι μικρότερη, δ') Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 129 ώρες (32 ώρες κατά τάξη).

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Ο εβδομαδιαίος χρόνος διδα-σκαλίας είναι αυξημένος σε όλα τα προγράμματα, β') Η αύξηση αυτή κυ-μαίνεται από 23 ώρες (ποσοστό 12,2%) το 1867 μέχρι 59 ώρες (ποσοστό 31,4%)

το 1918, όπου η αύξηση πλησιάζει το 1/3 του αρχικού εβδομαδιαίου χρόνου, γ ' ) Η μεταβολή του εβδομαδιαίου χρόνου σε σύγκριση προς τον εκάστοτε προηγούμενο του στα περισσότερα προγράμματα είναι θετική" η θετική αυτή μεταβολή κατά σειρά σημειώνεται στα ακόλουθα προγράμματα: 1914 (30 ώρες —14,2% ποσοστό), 1855 (25 ώρες —13,3% ποσοστό), «1870-1883» (25 ώρες —11,8%) ποσοστό και 1884 (14 ώρες — 6,6% ποσοστό)· η μεγαλύτερη

αρνητική μεταβολή εμφανίζεται στα προγράμματα: 1900 (18 ώρες —8,5% ποσοστό), 1906(9 ώρες— 4,1%) 1885 (7 ώρες ποσοστό - 3,1%). δ') Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 221 ώρες (32 ώρες περίπου κατά τάξη).

Η εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας αποτυπώνεται στη γρα-φική παράσταση 1.

17. Στους πίνακες Α 45, 46 και 47 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέ-λιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος84

84. Οι διάφοροι κλάδοι των μαθημάτων —που καταγράφονται στους αναλυτικούς

στα διάφορα προγράμματα. Α π ό την εξέταση των πινάκων αυτών εξάγουμε τα ακόλουθα γενικά συμπεράσματα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα

τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρόγραμμα του 1836 και απαλείφθηκαν, οριστικά η προσωρινά, κατά την εξέλιξη των

προγραμμάτων είναι τα Φυσικά, τα οποία δεν απαντούν στο πρόγραμμα του 1867, και τα Λατινικά, τα οποία απαλείφθηκαν από το τελευταίο πρόγραμμα

του 1914 και την τροποποίησή του του 1918. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανί-στηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: η Γυμναστική εμφανίζεται από

το πρόγραμμα «1870-1883»' τα Νέα Ελληνικά σημειώνουν την πρώτη εμ-φάνισή τους στο πρόγραμμα του 1884 και η Ωδική στο τελευταίο του 1914,

όπως και η Υγιε ινή, η όποια όμως συμπεριλαμβάνεται στα Φυσικά, δ') Η Κοσμογραφία και τα Φιλοσοφικά δεν διδάσκονται στο Ελληνικό σχολείο"

για την Κοσμογραφία πάντως σημειώνουμε ότι παρέχονται στοιχειώδεις γνώ-σεις της μέσα από τη διδακτέα ύλη του μαθήματος της Γεωγραφίας.

Β') Γυμνάσιο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προ-γράμματα. β') Ό λ α τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρόγραμμα του 1836

εξακολουθούν να υπάρχουν σε όλα τα προγράμματα της περιόδου που εξετά-ζουμε. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμ-μάτων: η Γεωγραφία εμφανίζεται στο πρόγραμμα «1870-1883» και παρα-μένει μέχρι και το πρόγραμμα του 1896, οπότε και απαλείφεται" η Γυμνα-στική επίσης απαντά για πρώτη φορά στο πρόγραμμα «1870-1883» και περι-λαμβάνεται σε όλα τα επόμενα προγράμματα (οι Στρατιωτικές ασκήσεις περι-λαμβάνονται στα προγράμματα από το «1870-1883» μέχρι και το 1886)"

τα Νέα Ελληνικά σημειώνουν την «πρώτη»8 5 εμφάνισή τους στο πρόγραμμα του 1896, αλλά στα επόμενα 5 προγράμματα απουσιάζουν, οπότε και σταθερο-

ποιούνται πλέον από το πρόγραμμα του 1909" η Κοσμογραφία εμφανίζεται «αυτόνομη» από το πρόγραμμα του 1884, αν και αναφερόταν και στα προηγού-μενα προγράμματα ως «φυσικομαθηματική η μαθηματική γεωγραφία»" η

πίνακες των επιμέρους προγραμμάτων—, στους συγκεντρωτικούς πίνακες έχουν ενσωμα-τωθεί στον γενικό τίτλο του κάθε μαθήματος. Πάντως ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει υπόψη του και τις ακόλουθες περιπτώσεις: Η Φυσική ιστορία, η Φυσιογνωσία, η Χημεία,

η Φυσική Πειραματική και η Υγιεινή έχουν ενσωματωθεί στο μάθημα «Φυσικά», η Καλ-λιγραφία, Ιχνογραφία, Χειροτεχνία στο μάθημα «Τεχνικά», οι Στρατιωτικές ασκήσεις

στο μάθημα «Γυμναστική»' επίσης η σειρά αναγραφής των μαθημάτων στους συγκεντρω-τικούς πίνακες στηρίζεται στο πρόγραμμα του 1836, με τις διάφορες κατά καιρούς προ-σθήκες.

85. Τα εισαγωγικά υποδηλώνουν την αμφιβολία για την εφαρμογή του προγράμματος του 1896.

Ωδική αναφέρεται για πρώτη φορά στο πρόγραμμα του 1914. δ') Τα Τεχνι-κά δεν διδάσκονται στο Γυμνάσιο.

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Τα μαθήματα του προγράμματος του

1836 εξακολουθούν να υπάρχουν σε όλα τα επόμενα προγράμματα της περι-όδου. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμ-μάτων και παρέμειναν ως το τέλος: η Γυμναστική εμφανίζεται στο πρόγραμ-μα «1870-1883», η Κοσμογραφία και τα Νέα Ελληνικά στο πρόγραμμα του 1884 και η Ωδική στο πρόγραμμα του 1914.

18. Οι Πίνακες Α48, 49 και 50 παρουσιάζουν την εξέλιξη του εβδομα-διαίου χρόνου διδασκαλίας κατά μάθημα, τις μεταβολές δηλαδή που υπέστη

το κάθε μάθημα ως προς τις ώρες διδασκαλίας του. Α π ό τη μελέτη των Πινάκων αυτών οδηγούμαστε στα ακόλουθα συμπεράσματα:

Α') Ελληνικό σχολείο: α') Σε κανένα μάθημα ο χρόνος διδασκαλίας δεν παρέμεινε αμετάβλητος. β') Τη μικρότερη μεταβολή παρουσιάζουν τα Θρη-σκευτικά, η Γεωγραφία και τα Λατινικά" στα άλλα μαθήματα σημειώνονται

αυξομειώσεις του χρόνου τους κατά διαστήματα (ιδιαίτερα στα Αρχαία και Νέα Ελληνικά), γ ' ) Κατά πρόγραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται

στα προγράμματα: 1897α και 1918 (1 μάθημα), «1870-1883» και 1906 (2 μαθήματα) και 1867 και 1903 (3 μαθήματα), και οι περισσότερες στα προγράμ-ματα: 1900 (8 μαθήματα), 1884 (9 μαθήματα) και 1914 (10 μαθήματα), δ') Τελική αύξηση παρουσιάζουν τα περισσότερα μαθήματα και ιδιαίτερα τα Νέα Ελληνικά, τα Τεχνικά και η Γυμναστική, ενώ τελική μείωση έχουν τα Αρ-χαία Ελληνικά (22 ώρες —ποσοστό 56,4%), τα Γαλλικά (6 ώρες —ποσοστό 50,0%) και τα Λατινικά, που αφαιρούνται από το τελευταίο πρόγραμμα.

Β') Γυμνάσιο: α') Μεταβολές στις ώρες διδασκαλίας σημειώθηκαν σε όλα τα μαθήματα, β') Τις λιγότερες μεταβολές παρουσιάζουν η Κοσμογραφία,

τα Γαλλικά και η Γυμναστική" τις περισσότερες τα Λατινικά, τα Μαθημα-τικά, τα Θρησκευτικά, τα Φυσικά και τα Αρχαία Ελληνικά, γ ' ) Κατά πρό-γραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται στα προγράμματα: 1897β (1 μάθημα), «1870-1883» και 1906 (2 μαθήματα) και 1867 και 1903 (3 μαθή-ματα), και οι περισσότερες στα προγράμματα: 1900 (8 μαθήματα), 1884 (9 μαθήματα) και 1914 (10 μαθήματα), δ') Τελική αύξηση παρουσιάζουν τα περισσότερα μαθήματα, εκτός από τη Γεωγραφία και τα Θρησκευτικά που παρέμειναν στα ίδια επίπεδα, και τα Λατινικά, που είχαν τελική μείωση 5 ώρες (ποσοστό 26,3%).

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Όλα τα μαθήματα παρουσιά-ζουν μεταβολές στις ώρες διδασκαλίας τους. β') Τις λιγότερες μεταβολές πα-ρουσιάζουν η Κοσμογραφία και η Γυμναστική, ενώ στα υπόλοιπα μαθήματα

σημειώνονται μεταβολές σε 6 μέχρι και 10 προγράμματα, γ ' ) Κατά πρόγραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται στα προγράμματα: 1918 (1 μάθημα),

1897β (2 μαθήματα) και «1870-1883» (3 μαθήματα) - στα υπόλοιπα προγράμ-ματα μεταβολές σημειώνονται σε 5 μέχρι και 11 μαθήματα, δ') Η τελική εικόνα των μαθημάτων είναι η ακόλουθη: της Γεωγραφίας και των Θρησκευ-τικών οι αρχικές ώρες παρέμειναν, μειώθηκαν των Αρχαίων Ελληνικών κατά 15 (ποσοστό μείωσης 21,4%), των Λατινικών κατά 8 (ποσοστό μείωσης 36,4%) και των Γαλλικών κατά 2 (ποσοστό μείωσης 10,0%), ενώ όλων των

άλλων μαθημάτων αυξήθηκαν από 2 μέχρι και 23 ώρες.

19. Οι Πίνακες Α51, 52, 53 περιλαμβάνουν την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων86 σε ποσοστιαία τοις % κατανομή. Α π ό

τη μελέτη των Πινάκων αυτών συμπεραίνουμε τα ακόλουθα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Τα Φιλολογικά μαθήματα κατέχουν την 1η

θέση —στην ιεράρχηση των κατηγοριών— σε όλα τα προγράμματα με ποσοστό που κυμαίνεται από 62,6% το 1867 μέχρι 40,2% το 1918 (διαφορά 22,4%). Το ποσοστό των Φιλολογικών μαθημάτων μέχρι και το πρόγραμμα του 1885

βρίσκεται πάνω από 50% του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, ενώ από το επόμενο πρόγραμμα του 1886 το ποσοστό αυτό μειώνεται —παρά τις διάφο-

ρες αυξομειώσεις— και καταλήγει στο 40,2% στο πρόγραμμα του 1918. β') Τα Φυσικομαθηματικά εναλλάσσονται στη 2η και 3η θέση (στη 2η θέση βρί-

σκονται στα προγράμματα των ετών 1836, 1855, «1870-1883», 1884, 1897α και 1897β και σε όλα τα άλλα στην 3η). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες, εκτός από το

πρώτο πρόγραμμα του 1836 όπου το ποσοστό τους είναι πάνω από το 10% και κατέχουν την τέταρτη θέση, σε όλα τα άλλα προγράμματα βρίσκονται στην

τελευταία η προτελευταία θέση και με ποσοστό αρκετά χαμηλό (6,6-1,2%). δ') Τα Πρακτικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα κατέχουν την τε-λευταία θέση με πολύ χαμηλό ποσοστό, αλλά στα υπόλοιπα προγράμματα—με

την προσθήκη της Γυμναστικής— στην 3η και 2η θέση με ποσοστό που κυμαί-νεται από 12,7-26,2% (η θέση τους είναι αντίστροφη από την αντίστοιχη των

86. Οι κατηγορίες των μαθημάτων είναι οι ακόλουθες: α') Φιλολογικά (Αρχαία Ελ-ληνικά, Νέα Ελληνικά, Λατινικά, Ιστορία, Φιλοσοφικά), β') Φυσικομαθηματικά (Μαθη-ματικά, Φυσικά, Κοσμογραφία), γ') Ξένες γλώσσες, δ') Πρακτικά (Τεχνικά, Γυμναστική, Ωδική), και ε') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία). Διευκρινίζουμε εδώ ότι προτιμήσαμε αυτή τη διαίρεση των μαθημάτων —και όχι εκείνη που χρησιμοποιεί ο Χ. Νούτσος στη μελέτη του Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973),

Αθήνα 1979—γιατί πιστεύουμε ότι έτσι φαίνεται καλύτερα ο προσανατολισμός των προ-γραμμάτων.

Φυσικομαθηματικών.) ε') Τα Γενικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα βρίσκονται στην 3η και 2η θέση, ενώ από το πρόγραμμα «1870-1883» υπο-χωρούν και παραμένουν στην 4η θέση με ποσοστό αρκετά σταθερό (12,1-14,2%). στ') Η διαφορά μεταξύ των κατηγοριών μαθημάτων που κατέχουν

την 1η και 2η θέση κυμαίνεται από 14% (στο πρόγραμμα του 1918) μέχρι 48,3% (στο πρόγραμμα του 1867).

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 2.

Β') Γυμνάσιο: α') και εδώ τα Φιλολογικά μαθήματα κατέχουν την 1η θέση με ποσοστό από 65,5% το 1855 και 1867 μέχρι 49,6% το 1903 (διαφορά 15,9%), ποσοστό δηλ. υψηλότερο από το αντίστοιχο του Ελληνικού σχολείου (μέσος όρος 57,0%). β') Ακολουθούν στη 2η θέση τα Φυσικομαθηματικά με ποσοστό από 16,0% στο πρόγραμμα «1870-1883» μέχρι 22,1% στα δύο τε-λευταία προγράμματα (διαφορά 6,1%)" ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου εί-ναι 19,3% και η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών πρώτων κατηγοριών κυμαίνεται

από 29,8% το 1903 μέχρι 47,8% το 1855 (διαφορά μέσου όρου 37,7%). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες ως το πρόγραμμα «1870-1883» βρίσκονται στην 3η θέση με

ποσοστό περίπου 10% (κατά μέσο όρο), και από το πρόγραμμα του 1884 κατέχουν την 3η η 4η θέση εναλλακτικά η και Ισότιμα με τα Πρακτικά μαθή-ματα με ποσοστό μεταξύ του 9,7% το 1906 και 8 ,6% σε αρκετά προγράμ-ματα (διαφορά 1,1% και μέσος όρος 9,2%), αρκετά σταθερό δηλαδή, δ') Τα Πρακτικά μαθήματα (δηλ. η Γυμναστική σε όλα τα προγράμματα, εκτός από

τα δύο τελευταία όπου προστίθεται η Ωδική) , εκτός από το πρώτο πρόγραμμα κατά το οποίο πρωτοεμφανίζονται κατέχοντας την 4η θέση, σε όλα τα άλλα προγράμματα παραμένουν σταθερά στην 3η θέση με ποσοστό κυμαινόμενο

από 8 ,6% το 1896 μέχρι 15,8% το 1900 (διαφορά 7,2%). Τη θέση αυτή τη μοιράζονται σε αρκετά προγράμματα με τις ξένες γλώσσες, ενώ ο μέσος όρος

του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 10,5% υψηλότερος από τον αντίστοιχο των των ξένων γλωσσών, ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται τα Γενικά μαθήματα με ποσοστό που κυμαίνεται από 4,7% το 1900 μέχρι 7,5% το «1870-1883»

(διαφορά 2,8%) και μέσο όρο 5,9%.

Η γραφική παράσταση 3 αποτυπώνει όλη αυτή την εικόνα που αναφέ-ρεται στις κατηγορίες των μαθημάτων στο Γυμνάσιο.

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Τα Φιλολογικά μαθήματα κα-τέχουν την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα με ποσοστό —αυξομειούμενο—

που κυμαίνεται από 47,4% το 1900 και 1918 μέχρι 64,3% το 1867 (διαφορά 16,9%). Στα περισσότερα προγράμματα ο εβδομαδιαίος χρόνος καταλαμβάνει ποσοστό μεγαλύτερο από το 50% (μέσος όρος 53,6%). β') Τα Φυσικομαθημα-τικά κατέχουν τη 2η θέση σε όλα τα προγράμματα (εκτός του 1900 που υπο-

υποχωρούν στην 3η θέση) με ποσοστό —αυξομειούμενο— που κυμαίνεται από 15,0% το «1870-1883» μέχρι 20,3% το 1909 (διαφορά 5,3%). Εξάλλου, η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών πρώτων κατηγοριών μαθημάτων κυμαίνεται

από 28,0%, το 1918 μέχρι 48,5% το 1867 (μέσος όρος της διαφοράς 35,6%). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες στο πρώτο πρόγραμμα του 1836 βρίσκονται στην 3η θέση (μαζί με τα Γενικά μαθήματα, στα δύο επόμενα προγράμματα υποχω-ρούν στην 4η θέση (με ταυτόχρονη μείωση του ποσοστού τους) και από το πρόγραμμα του «1870-1883» καταλήγουν στην 5η και τελευταία θέση με ποσοστό μεταξύ 6,1% το 1900 και 8 ,0% το 1884. Η διαφορά μεταξύ του μικρότερου (6,1%) και του μεγαλύτερου (10,6%) ποσοστού είναι 4 ,5% και ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου 7,8%. δ') Τα Πρακτικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα βρίσκονται στην τελευταία θέση με ποσοστό μόλις 2 ,0% κατά μέσο όρο, αλλά από το πρόγραμμα του «1870-1883» —με την προσθήκη του μαθήματος της Γυμναστικής— προωθούνται στην 3η θέση (και

στη 2η του 1900) ενώ και το ποσοστό τους κυμαίνεται από 10,6% μέχρι 19,8% (διαφορά γενική 17,9% και από το «1870-1883» και μετά 9,2%). Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 11,5% (και 13,7% χωρίς τα τρία πρώτα προγράμματα), ε') Τα Γενικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα κατέ-χουν την 3η θέση και από το πρόγραμμα του «1870-1883» και μετά υποχω-ρούν και παραμένουν στην 4η θέση με ποσοστό αρκετά σταθερό. ( Η διαφορά

του ποσοστού, μεταξύ μικρότερου το 1918 και μεγαλύτερου το 1836, είναι 2 ,5% ενώ ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 9,1%). στ') Με βάση τον μέσο

όρο της διαφοράς που παρουσιάζει ο εβδομαδιαίος χρόνος στις διάφορες κατη-γορίες των μαθημάτων, τη μεγαλύτερη «κινητικότητα» σημειώνουν τα Φιλο-λογικά μαθήματα και τη μικρότερη τα Γενικά μαθήματα.

Η παραπάνω Εικόνα αποτυπώνεται στη γραφική παράσταση 4.

20. Η Ιεράρχηση των μαθημάτων κατά πρόγραμμα περιλαμβάνεται στους Πίνακες Α 4, 7, 10, 12, 15, 17, 20, 23, 26, 28, 30, 33, 35, 37 και 39. Α π ό

τη μελέτη αυτών των Πινάκων εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα:

Α') Ελληνικό σχολείο: α') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, β') Ε κ τ ό ς από τα Α ρ χ α ί α Ελληνι -

κά, που κατέχουν σταθερά την 1η θέση (στα δύο τελευταία προγράμματα μαζί με τα Νέα Ελληνικά), κανένα άλλο μάθημα δεν βρίσκεται στην ίδια στα-θερή θέση σε όλη την εξέλιξη των προγραμμάτων, παρά μόνο τα Λατινικά,

που είναι πάντοτε στην τελευταία θέση (στο πρόγραμμα «1870-1883» μαζί με τα Φυσικά και στο πρόγραμμα του 1900 μαζί με τα Γαλλικά), γ ' ) Στη 2η

θέση βρίσκονται μία φορά τα Γαλλικά (1836), δέκα φορές τα Μαθηματικά, μόνα τους η μαζί με άλλα, τρεις φορές τα Νέα Ελληνικά (1884, 1896, και

το 1903 μαζί με άλλα) και τέσσερις φορές η Γυμναστική (το 1900, και το 1903, 1906, 1909 μαζί με άλλα). δ') Στην 3η θέση εναλλάσσονται η Γυμναστι-κή (6 φορές), τα Μαθηματικά (5 φορές) τα Θρησκευτικά (2 φορές) και από 1 φορά η Γεωγραφία και τα Τεχνικά, ε') Στις θέσεις 4η-11η βρίσκονται άλλα μα-θήματα, αλλά και ορισμένα που κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων υποχω-ρούν από τη 2η και 3η θέση που προσωρινά κατέχουν, στ') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, τα μαθήματα Ιεραρχούνται ως εξής: Ιο Αρχαία Ελληνικά (31,9%), 2ο Μαθηματικά (11,6%), 3ο Νέα Ελληνικά (10,9%), 4ο Γυμναστική (10,4%), 5ο Ιστορία (6,8%), 6ο α-γ Γεωγραφία, Θρησκευ-τικά, Τεχνικά (6,7%), 9ο Ξένες γλώσσες (5,8%), 10ο Φυσικά (5,6%), 11ο

Ωδική (4,8%) και 12ο Λατινικά (2,5%).

Β') Γυμνάσιο: α') και εδώ, αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, β') Το μόνο μάθημα που κατέχει στα-

θερά την ίδια —την 1η— θέση είναι τα Αρχαία Ελληνικά, όπως επίσης και η Κοσμογραφία που βρίσκεται πάντοτε στην τελευταία θέση" όλα τα άλλα μαθή-ματα δεν έχουν σταθερή θέση και εναλλάσσονται στις διάφορες θέσεις, με τα Λατινικά, τα Μαθηματικά, τη Γυμναστική και τα Γαλλικά στις υψηλότερες συνήθως θέσεις, γ ' ) Τη 2η και 3η θέση κατέχουν, μόνα τους η μαζί με άλλα μαθήματα, τα Λατινικά και Μαθηματικά αρκετές φορές, και λιγότερες τα Γαλλικά, η Γυμναστική και η Ιστορία, δ') Στην τελευταία θέση, εκτός από

την Κοσμογραφία, βρίσκονται και τα Φιλοσοφικά και η Γεωγραφία, ε') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, η Ιεράρχηση των μαθημάτων που διδάσκονται στο Γυμνάσιο είναι η ακόλουθη: Ιο Αρχαία Ελληνικά (33,7%), 2ο Λατινικά (11,3%), 3ο Μαθηματικά (10,9%), 4ο Γυμναστική (10,0%). 5ο Γαλλικά (9,2%), 6ο Ιστορία (9,0%), 7ο Φυσικά (7,4%), 8ο Θρησκευτικά (5,3%), 9ο Νέα Ελληνικά (3,9%), 10ο Ωδική (2,9%), 11ο Γεωγραφία (2,1%) 12ο Φιλοσοφικά (2,0%) και 13ο Κοσμογραφία (1,4%).

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Σε αρκετές περιπτώσεις την ίδια θέση στην εκάστοτε Ιεραρχία των μαθημάτων κατέχουν δύο η και τρία μαθήμα-τα. β') Τα Αρχαία Ελληνικά κατέχουν σταθερά σε όλα τα προγράμματα

την 1η θέση, και μάλιστα με πολύ μεγάλη διαφορά από το 2ο μάθημα, γ ' ) Τη 2η θέση κατέχουν τα Μαθηματικά σε 13 προγράμματα, η Γυμναστική σε

2 (1900 και 1903) και τα Λατινικά στο 1836. δ') Σε 9 προγράμματα την 3η θέση κατέχει η Γυμναστική, σε 3 τα Μαθηματικά, σε 2 τα Νέα Ελληνικά,

ενώ τα Γαλλικά και τα Λατινικά σε 1 πρόγραμμα (1855 και 1867) αντίστοι-χα). ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται άλλοτε τα Φιλοσοφικά και άλλοτε

η Κοσμογραφία, και μία φορά τα Τεχνικά, στ') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, τα μαθήματα Ιεραρχούνται ως εξής: 1ο Α ρ χ α ί α Ε λ λ η -

νικά (33,1%), 2ο Μαθηματικά (10,9%), 3ο Γυμναστική (10,1%), 4ο Ιστορία

(8,1%), 5ο Γαλλικά (7,8%), 6ο Λατινικά (7,3%), 7ο Φυσικά (6,6%), 8ο Θρησκευτικά (5,9%), 9ο Νέα Ελληνικά (5,2%), 10ο Ωδική (3,7%), 11ο Γεωγραφία (3,2%), 12ο Τεχνικά (3,0%), 13ο Φιλοσοφικά (1,2%) και 14ο Κοσμογραφία (0,7%).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Β'

Β Α Ρ Β Α Κ Ε Ι Ο Λ Υ Κ Ε Ι Ο — Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Α Λ Υ Κ Ε Ι Α

I


ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1886

Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ Ε Σ Τ Ζ

1 Ελληνικά [Αρχαία] 2 8 8 8 9 9 9 6 571 64 24,0 1 27,0 [Νέα]2 3 2 2 — — — — η 3,0 J

2 Θρησκευτικά 2 2 2 — — — 6 2,6 3 Γεωγραφία 2 2 2 1 1 23 10 4,2 4 Ιστορία 2 2 2 3 3 2 17 7,2 5 Γαλλική γλώσσα 6 7 6 6 6 6 6 43 18,1 6 Αριθμητική 3 3 3 4 — — — 13 > Ι 5,5 7 Γεωμετρία Μαθηματικά — — — 2 4 4 7 « ! 4 3 '7,2 I ' 18,1 8 Περιγραφική Γεωμετρία — — — — — — 3 3 | 1,2 I 9 Άλγεβρα — — — 2 4 4 — 10 ; I 4,2

10 Φυσική ιστορία — 2 2 2 2 — — 8 ] 3,4-Ι

11 Φυσική Φυσικά — — — — — 3 3 6 • 19 2 ,6 8,0 12 Χημεία και Ορυκτολογία 2 3 5 J 2 ,0 . 1 13 Καλλιγραφία 3 1 1 — — — — 5 2,0 14 Ιχνογραφία 2 2 3 3 3 2 1 16 6,9 15 Γυμναστική και οπλασκία 2 2 2 2 2 2 2 14 5,9

Σ ύ ν ο λ ο 33 33 33 34 34 35 35 237 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που εδώ αναγράφονται σύμφωνα με τον συνοπτικό πίνακα του άρθρου 15 = 16) με βάση τον εβδο-μαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Αρχαία Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Μαθηματικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική,

8 Γεωγραφία, 9 Νέα Ελληνικά, 10 Θρησκευτικά, 11 Καλλιγραφία, 12 Κοσμογραφία. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά» η «Ελληνική [γλώσσα]». 3. Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Απόφαση 14320/6 Οκτωβρίου 1886: Κείμενο Β2 (τ. Α' , σ. 685-694).




1 Ελληνικά [Αρχα ία] 2 9 9 8 1 0 10 10 8 6 4 ] I 71 27,1 ] I 30,1 [Νέα]2 3 2 2 — — — — 7J

Γ 3,0 J ί 2 Θρησκευτικά 2 2 2 1 2 — — 9 3,8 3 Γεωγραφία 2 2 2 2 2 — 2 3 12 5,0 4 Ιστορία 2 2 2 3 3 3 2 17 7,2 5 Γαλλική γλώσσα 4 4 4 5 5 4 4 30 12,7 6 Αριθμητική 3 3 4 5 — — 3 18 ) 7,6 j I 7 Γεωμετρία Μαθηματικά — — 1 2 3 4 3 13 ^ ' 39 5,5 { 16,5 8 Περιγραφική γεωμετρία 2 2 0,9 1 9 Άλγεβρα — — — — 3 3 — 6 ) 2,5 Ι I

10 Φυσική ιστορία — 2 2 2 2 — — 8 1 3,4-,

11 Φυσική Φυσικά — — 2 — — 3 3 8

22 3,4 9,4 12 Χημεία και Ορυκτολογία — — — — — 3 3 6 J 2,6 J 13 Καλλιγραφία 3 3 — — — — — 6 2,6

14 Ιχνογραφία 2 2 3 3 3 2 1 16 6,8 15 Γυμναστική και οπλασκία 2 2 2 2 2 2 2 14 5,9

Σ ύ ν ο λ ο 32 33 34 35 35 34 33 236 100 ,0

1 . Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που στον πίνακα εδώ αναγράφονται σύμφωνα με τον «συνοπτικόν πίνακα του προγράμματος», ο οποίος υπάρχει στο τέλος της απόφασης): 1 Αρχαία Ελληνικά, 2 Μαθηματικά, 3 Γαλλικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμνα-

στική, 8 Γεωγραφία, 9 Θρησκευτικά, 10 Νέα Ελληνικά, 11 Καλλιγραφία, 12 Κοσμογραφία. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά». 3. Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Απόφαση 14454/3 Οκτωβρίου 1890: Κείμενο Β 4 (τ. Α ' , σ. 697-704).


Τ ά ξ ε ι ς Μ α θ ή μ α τ α 1 Σύνολο %


Ελληνικά [Αρχαία] 2 9 9 8 10 10 9 8 63 1 70 27,5 1 30,5 [Νέα]2 3 2 2 — — — — 7 J 3,0 j

Θρησκευτικά 2 2 2 1 1 — — 8 3,5 Γεωγραφία 2 2 2 2 2 — 2 3 12 5,3

Ψυχολογία εμπειρική Φιλοσοφικά — — — — — 1 — 1 Ί 2 0,9 Λογική — — — — — — 1 1 J

Ιστορία 2 2 2 3 3 3 2 17 7,4 Γαλλικά — 3 3 5 5 4 4 24 10,5

Αριθμητική 3 3 3 4 — — 1 14 . 6,1 . Γεωμετρία — — 1 2 3 4 1 11 j 4,8 J

Αναλυτική γεωμετρία — — — — — — 2 2 f 0,9 f Περιγραφική γεωμετρία Μαθηματικά — — — — — — 2 2 ί 38 0,9 I 16,6

Άλγεβρα — — — — 3 3 2 8 * 3,5 ) Τριγωνομετρία — — — — — — 1 1 ' 0,4 Φυσική ιστορία — 2 2 2 2 — — 8 ι 3,5 ί Χημεία και ορυκτολογία Φυσικά — — — — — 3 3 6 ? 22 2,6 > 9,6 Φυσική — — 2 — — 3 3 8 J 3,5 J Καλλιγραφία 3 3 — — — — — 6 2,6 Ιχνογραφία 2 2 3 3 3 2 1 16 7,0

Γυμναστική και οπλασκία 2 2 2 2 2 2 2 14 6,1

Σ ύ ν ο λ ο 28 32 32 34 34 34 35 229 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για τη σειρά βλ. Τον «συνοπτικόν πίνακα του προγράμματος» στο τέλος του Β 5) : 1 Αρχαία Ελληνικά, 2 Μαθηματικά, 3 Γαλλικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9 Θρησκευτικά, 10 Νέα Ελληνικά,

11 Καλλιγραφία, 12α Κοσμογραφία, 12β Φιλοσοφικά. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά». 3. Κοσμογραφία (όπως αναγράφεται και στον «συνοπτικόν πίνακα» αμέσως μετά τη Γεωγραφία). Π Η Γ Η : Απόφαση 18292/12 Αυγούστου 1893: Κείμενο Β 5 (τ. Α ' , σ. 705-714).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Τροποποιημένο — ως προς τα μαθηματικά — ωρολόγιο πρόγραμμα 1912

Τ ά ξ ε ι ς Μ α θ ή μ α τ α 1 Σύνολο %


Ελληνικά [Αρχαία] 9 9 8 10 10 9 8 63 1 70 27,0 ' 1 30,0 [Νέα] 3 2 2 — — — — 7. / 3,0 ί

Θρησκευτικά 2 2 2 1 1 — — 8 3,5 Γεωγραφία 2 2 2 2 2 — — 10 4,3 Ψυχολογία εμπειρική Φιλοσοφικά 1

1 2 0,9 Λογική 1 1 . ί Ιστορία 2 2 2 3 ο

Ο 3 2 17 7,3 Γαλλικά — 3 3 5 5 4 4 24 10,3

Αριθμητική 3 3 3 4 — — 1 14 6,0 Γεωμετρία 1 1 1 2 3 3 2 13 \ 5,5 \

Αναλυτική γεωμετρία 1 2 3 | 1,3 Παραστατική γεωμετρία Μαθηματικά 1 1 2, \ 44 0,9 ( 18,9

Άλγεβρα — — — — 3 3 2 si I 3,4 I Τριγωνομετρία 1 1 2 ι 0,9 1 Κοσμογραφία2 2 2 0,9 Φυσική ιστορία — 2 2 2 2 — — 8 1 3,4-Ι Χημεία και ορυκτολογία | Φυσικά 3 3 6 } 22 2,6 \ 9,4 Φυσική — — 2 — — 3 3 8 . J 3,4 -I Καλλιγραφία 3 3 6 2,6 Ιχνογραφία 2 2 3 3 3 2 1 16 6,8

Γυμναστική και οπλασκία 2 2 2 2 2 2 2 14 6,0

Σ ύ ν ο λ ο 29 33 32 34 34 36 35 233 100,0

1. Η ιεράρχηση των μαθημάτων όπως στον Πίνακα 3. 2. Η Κοσμογραφία θεωρείται κλάδος των Μαθηματικών και όχι της Γεωγραφίας, όπως συνέβαινε στα προηγούμενα προγράμματα. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 3' β) Β. διάταγμα 21 Αυγούστου 1912: Κείμενο Β 6 (τ. Α' , σ. 715-716).


Τ ά ξ ε ι ς Μαθήματα1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ Α'

Θρησκευτικά 1 1 — — 2 1,4 Β' Ελληνικά Νέα 2 3 3 2 2 1 0 ] 29 7,01 20,2

Αρχαία2 6 5 4 4 19 13,2] Γ ' Ιστορία 2 2 9 2 8 5,6 Α'

Φιλοσοφικά ( = «ψυχολογία και Λογική») — — ο _ 2 V* Ε' Γαλλικά 5 4 4 ο 16 11,1

, 1 Αριθμητική 2 1 — — 3 2,1 , 2. Άλγεβρα 2 2 ί> 2 8 i 5,5 J 3. Γεωμετρία <) 2 .1 2 8 f 5,5 Γ ΣΤ

Μαθηματικά 4. Τριγωνομετρία — ΓΙ 1 3 ί 27 2,1 k 18,7 5. Παραστατική — — 2 1 ο } 2,1 ' 6. Αναλυτική Γεωμετρία — — — 0 2 1,4 '

Ζ' Κοσμογραφία — — — 2 2 1,4 1 Φυσική Ιστορία 4 9 2 ιο· . 6,9-,

Η' Φυσικά3 2. Φυσική Πειραματική — 3 3 5 11 30 7,6 20,8 3. Χημεία — 3 3 3 9Ì 6,3 i

Θ' Γεωγραφία 3 2 — — 5 3,5 Γ Ιχνογραφία 3 ο <Γ> 3 12 8,3

ΙΑ' Γυμναστική και σκοποβολία 3 ΰ 3 2 11 7,6

Σ ύ ν ο λ ο 36 36 36 36 144 100,0

1 Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Φυσικά, 2 Μαθηματικά, 3 Αρχαία Ελληνικά, 4 Γαλλικά, 5 Ιχνογραφία:, 6 Γυμναστική, 7 Νέα Ελληνικά, 8 Ιστορία, 9 Γεωγραφία, 10α Θρησκευτικά, 10β Κοσμογραφία, 10γ Φιλοσοφικά.

Εάν όμως υπολογίσουμε και το Ελληνικό σχολείο (βλ. Α 99, τ. Α', σ. 606-628 και Πίνακα Α36, εδώ σ. 57), η ιεράρχηση έχει ως, εξής : Ια Μαθηματικά, 1 β Φυσικά, 3 Αρχαία Ελληνικά, 4 Νέα Ελληνικά, 5 Γαλλικά, 6 Γυμναστική, 7 Ιχνογραφία, 8 Ιστορία, 9 Γεωγραφία,

10α Θρησκευτικά, 10β Καλλιγραφία, 12 Ωδική, 13α. Κοσμογραφία, 133 Φιλοσοφικά. Για το σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου του προγράμμα-τος του 1922 βλ. εδώ Πίνακα 6.

2. Αναφέρονται ω; υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά Νέα και Αρχαία». 3. Με το Β. διάταγμα στις 4 Ιανουαρίου 1926 (Β11, τ . Α' , σ. 752) στους κλάδους των Φυσικών προστίθεται και η Υγιε ινή, που δι-

δάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα. Π Η Γ Η : Απόφαση 44598/25 Νοεμβρίου 1922: Κείμενο Β10 (τ. Α' , σ. 723-751).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου


ωρών Ώ ρ ε ς % Ώρες %

1886 237 — — — —

1890 236 —1 - 0 , 4 —1 - 0 , 4

1893 229 —8 - 3 , 4 —7 —3,0

1912 233 —4 —1,7 + 4 + 1,7

1922 251 + 14 + 5,9 + 18 + 7,7

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 7. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων


ωρών Ώρες % Ώρες %

1886 138 — — — —

1890 137 —1 - 0 , 7 —1 - 0 , 7

1893 137 —1 —0,7 — —

1912 139 + 1 + 0,7 + 2 + 1,5

1922 144 + 6 + 4,3 + 5 + 3,6

ΠIΝΑΚΑΣ 8. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος

Προγράμματα 1886 1890 1893 1912 1922

Μαθήματα1 Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες %

Ώρες %

Αρχαία Ελληνικά 57 24,0 64 27,1 63 27,5 63 27,0 36 14,3 Νέα Ελληνικά 7 3,0 7 3,0 7 3,0 7 3,0 27 10,7 Θρησκευτικά 6 2,6 9 3,8 8 3,5 8 3,5 8 3,2 Γεωγραφία 8 3,4 10 4,2 10 4,4 10 4,3 12 4,8 Φιλοσοφικά — — — — 2 0,9 2 0,9 2 0,8 Ιστορία 17 7,2 17 7,2 17 7,4 17 7,3 17 6,8

Γαλλικά 43 18,1 30 12,7 24 10,5 24 10,3 22 8,8 Μαθηματικά 43 18,1 39 16,5 38 16,6 42 18,0 37 14,7 Κοσμογραφία2 2 0,8 2 0,8 2 0,9 2 0,9 2 0,8 Φυσικά 19 8,0 22 9,4 22 9,6 22 9,4 37 14,7 Καλλιγραφία 5 2,0 6 2,6 6 2,6 6 2,6 8 3 3,2 Ιχνογραφία 16 6,9 16 6,8 16 7,0 16 6,8 18 7,2

Γυμναστική 14 5,9 14 5,9 14 6,1 14 6,0 20 8,0 Ωδική 5 2,0

Σ ύ ν ο λ ο 237 100,0 236 100,0 229 100,0 233 100,0 2514 100,0

1. Η σειρά των μαθημάτων όπως εμφανίζονται στα προγράμματα κατά σειρά' δεν αναφέρεται η Υγιεινή (Β11, τ. Α', σ. 752, και προηγούμενο Πίνακα).

2. Ως το 1893 η Κοσμογραφία θεωρείται κλάδος της Γεωγραφίας, στην τροποποίηση του 1912 περιλαμβάνεται στους κλάδους των Μαθηματικών και τέλος στο πρόγραμμα του

1922 αυτονομείται ως μάθημα. 3. Συμπεριλαμβάνονται και οι ώρες της Χειροτεχνίας. 4. Συμπεριλαμβάνεται και το πρόγραμμα του Ελληνικού σχολείου (βλ. Α99, τ. Α',

σ. 606-628 και Πίνακα Α36, εδώ σ. 157).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 9. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος1 των 4 ανωτέρων τάξεων

Προγράμματα 1886 1890 1893 1912 1922

Μαθήματα Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

Αρχαία Ελληνικά 33 23,9 38 27,8 37 27,0 37 26,6 19 13,2 Νέα Ελληνικά — — — — — - - — — 10 7,0

Θρησκευτικά — — 3 2,2 2 1,5 2 1,4 2 1,4 Γεωγραφία 2 1,4 4 2,9 4 2,9 4 2,9 5 3,5 Φιλοσοφικά — — — 2 1,5 2 1,4 2 1,4 Ιστορία 11 8,0 1 1 8,0 11 8,0 11 7,9 8 5,6

Γαλλικά 24 17,4 18 13,1 18 13,1 18 13,0 16 11,1

Μαθηματικά 34 24,7 28 20,4 28 20,4 30 2-1,6 27 18,7 Κοσμογραφία 2 1,4 2 1,5 2 1,5 2 1,4 2 1,4 Φυσικά 15 10,9 16 11,7 16 11,7 16 11,5 30 20,8 Καλλιγραφία — —

Ιχνογραφία 9 6,5 9 6,6 9 6,6 9 6,5 12 8,3 Γυμναστική 8 5,8 8 5,8 8 5,8 8 5,8 11 7,6

Ωδική

Σ ύ ν ο λ ο 138 100,0 137 100,0 137 100,0 139 100,0 144 100,0

1. Βλ. Τις σημειώσεις του Πίνακα 8.

ΠIΝΑΚΑΣ 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα

Μ α θ ή μ α τ α 1886 1890 1893 1912 1922 Σύνολο

Αρχαία Ελληνικά 57 + 7 —1 — —27 —21 Νέα Ελληνικά 7 — — — + 20 + 20

Θρησκευτικά 6 + 3 —1 — — + 2

Γεωγραφία 8 + 2 — — + 2 + 4

Φιλοσοφικά — — + 2 — — + 2

Ιστορία 17 Γαλλικά 43 —13 —6 — — 2 —21 Μαθηματικά 43 —4 —1 + 4 — 5 —6 Κοσμογραφία 2 — — — — —

Φυσικά 19 + 3 — — + 15 + 18 Καλλιγραφία 5 + 1 — + 2 + 3

Ιχνογραφία 16 — — — + 2 + 2

Γυμναστική 14 — — — + 6 + 6

Ω δ ι κ ή — — — — + 5 + 5

Σύνολο μεταβολής — — 1 —7 + 4 + 1 8 + 1 4

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 11. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα των 4 ανωτέρων τάξεων

Προγράμματα

1886 1890 1893 1912 1922 Σύνολο Μαθήματα

Αρχαία Ελληνικά 33 + 5 —1 — —18 —14 Νέα Ελληνικά — — — — + 10 + 10

Θρησκευτικά — + 3 —1 — — + 2 Γεωγραφία 2 + 2 — — + 1 + 3 Φιλοσοφικά — — + 2 — — + 2 Ιστορία 11 — — — —3 —3

Γαλλικά 24 —6 — — —2 —8 Μαθηματικά 34 —6 — + 2 —3 —Ί Κοσμογραφία 2 — — — — —

Φυσικά 15 + 1 — — + 14 + 15 Καλλιγραφία — — — — — —

Ιχνογραφία 9 — — — + 3 + 3 Γυμναστική 8 — — — + 3 + 3

Ωδική —

Σύνολο μεταβολής — —1 — 4-2 + 5 + 6

ΠIΝΑΚΑΣ 12. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-

μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)


Πρόγραμμα




1886 34,2 26,9 18,1 14,8 6,0

1890 37,3 26,7 12,7 15,3 8,0

1893 38,8 27,1 10,5 15,7 7,9

1912 38,2 28,3 10,3 15,4 7,8

1922 32,6 30,3 8,8 20,3 8,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 13. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατα-νομή )


Πρόγραμμα




1886 31,9 37,0 17,4 12,3 1,4

1890 35,8 33,6 13,1 12,4 5,1

1893 36,5 33,6 13,1 12,4 4,4

1912 35,9 34,5 13,0 12,3 4,3

1922 27,2 40,9 11,1 15,9 4,9


Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου του Βαρβακείου Λυκείου — Πρακτικών Λυκείων κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Φιλολογικά 2. Φυσικομαθηματικά 3. Ξένες γλώσσες 4. Πρακτικά 5. Γενικά


Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων στις τέσσερις ανώτερες τάξεις του Βαρβακείου Λυκείου

1. Φιλολογικά 2. Φυσικομαθηματικά 3. Ξένες γλώσσες 4. Πρακτικά 5. Γενικά

I I


io

1. Συγχρόνως με το ιδρυτικό του Βαρβακείου Λυκείου Β. διάταγμα της 6 Οκτωβρίου 18861 δημοσιεύτηκε και υπουργική απόφαση που όριζε το πρό-γραμμα των διδακτέων μαθημάτων.2 Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, από

τα διδακτέα μαθήματα λείπουν τα Λατινικά, τα Φιλοσοφικά και τα Θρησκευ-τικά από τις τέσσερις ανώτερες τάξεις3 (που ήταν αντίστοιχες με τις τάξεις

του Γυμνασίου). Από τα μαθήματα που διδάσκονται, τα Ελληνικά, κατέχον-τας την 1η θέση στην Ιεραρχία των μαθημάτων, καλύπτουν περισσότερο από το 1/4 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, ακολουθούν τα Μαθηματικά και

η Γαλλική γλώσσα, που το καθένα πλησιάζει το 1/5 του εβδομαδιαίου χρόνου, ενώ όλα τα υπόλοιπα μαθήματα καλύπτουν κάτι περισσότερο από το 1/3 των

ωρών διδασκαλίας με την ακόλουθη σειρά: Φυσικά, Ιστορία, Ιχνογραφία, Γυμναστική, Γεωγραφία, Θρησκευτικά, Καλλιγραφία, Κοσμογραφία.

Ως προς τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Στα περισσότερα μαθήματα είναι σχεδόν όμοια με εκείνη του προγράμματος του Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου.4 β') Σε ορισμένα η ύλη συρρικνώ-

νεται (π.χ. Ιστορία) η εκτείνεται (π.χ. Γεωγραφία) στις διάφορες τάξεις, γ') Η Κοσμογραφία αποτελεί κλάδο της Γεωγραφίας, ενώ στο «κλασικό» πρόγραμ-μα καταγράφεται ως ανεξάρτητο μάθημα, δ') Εκείνο όμως που αποτελεί και-νοτομία είναι ότι σε κάθε μάθημα προτάσσεται —για πρώτη φορά— Ο σκοπός

της διδασκαλίας του, πράγμα που στα «κλασικά» προγράμματα πρωτοπα-ρουσιάζεται το 1897.

Εδώ κρίνεται σκόπιμο να γίνει μία σύγκριση του προγράμματος αυτού του Βαρβακείου Λυκείου με το πρόγραμμα του ίδιου χρόνου για το Ελληνικό

σχολείο και το Γυμνάσιο. Η σύγκριση λοιπόν δίνει την ακόλουθη εικόνα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος του προγράμματος του Βαρβακείου Λυκείου

είναι αυξημένος κατά 13 ώρες (ποσοστό 5,8%), οι οποίες κατανέμονται ως εξής: 9 στις τρεις πρώτες τάξεις και 4 στις τέσσερις ανώτερες τάξεις, β')

Αυξημένες παρουσιάζονται οι ώρες των εξής μαθημάτων: της Γαλλικής γλώσ-σας κατά 26, των Μαθηματικών κατά 19, των Τεχνικών (Καλλιγραφίας, Ιχνογραφίας

1. Βλ. Β1 (τ. Α', σ. 677-684). 2. Βλ. Β2 (τ. Α', σ. 685-694) και Πίνακα Β1. 3. Βλ. σχετικά με το μάθημα των Θρησκευτικών: Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μά-

θημα των Θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση (18-33-1932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 63-64, 83-84.

4. Βλ. Α66 (τ. Α', σ. 291-297) και Πίνακα Α18.

γραφίας) κατά 15 και των Φυσικών κατά 5. γ') Αντίθετα μειωμένες είναι οι ώρες των Ελληνικών (Αρχαίων και Νέων) κατά 18, της Γυμναστικής και

των Στρατιωτικών ασκήσεων κατά 7, των Θρησκευτικών κατά 5 και της Ιστορίας κατά 2.

Κατά κατηγορίες μαθημάτων παρουσιάζεται η ακόλουθη εικόνα:

Κατηγορίες μαθημάτων

Βαρβάκειο Λύκειο Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο


Αρχαία Ελληνικά 57-] 24,0 74 33,0·. Α. Φιλολογικά Νέα Ελληνικά 7 i 81 3,0 | 34,2 8 1 101 3,6 | 45,1

Ιστορία 17 J 7,2 J 19 8,5 J

Μαθηματικά 43 Λ 18, l i 24 10,7 Β. Φυσικομαθηματικά Φυσικά 19 | 64 8,01- 26,9 14 | 40 6,3 17,9

Κοσμογραφία 2 J 0,8·1 2 J 0,9 J

Γ. Ξένη γλώσσα 43 18,1 17 7,6

Δ. Τεχνικά (Καλλιγραφία, Ιχνογραφία) 21 8,9 6 2,7

Από τον παραπάνω πίνακα γίνεται σαφές ότι: α') Υπάρχει μία αρκετά σημαντική αύξηση των ωρών των μαθημάτων εκείνων που συντελούν στην «αυτάρκη σπουδήν των θετικών επιστημών» (φυσικομαθηματικών, τεχνικών, ξένης γλώσσας) και προετοιμάζουν τους υποψήφιους για το Πολυτεχνείο και

τις Στρατιωτικές Σχολές.5 β') Τα Φιλολογικά μαθήματα εξακολουθούν και εδώ να κατέχουν την πρώτη θέση (στο σύνολο τους καλύπτουν το 1/3 των

ωρών, ενώ ειδικά τα Αρχαία Ελληνικά μόνα τους καλύπτουν το 1/4). Το τελευταίο αυτό φυσικά δεν είναι περίεργο, αφού ο κλασικισμός αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων γενικώς των προγραμμάτων της εποχής.

2. Το δεύτερο πρόγραμμα του Βαρβακείου Λυκείου δημοσιεύτηκε το 1890.6

Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με το αμέσως προηγούμενο παρατηρούμε τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει σχεδόν αμετάβλη-

τος (μείωση μόνο 1 ώρα), β') Ανακατανέμονται οι ώρες διδασκαλίας των μα-θημάτων, έτσι που να μειώνονται οι ώρες των Γαλλικών και των Μαθηματι-κών και να αυξάνονται —κατά περίεργο τρόπο— Οι ώρες των Ελληνικών και

5. Βλ. Εισαγωγή: Β2 (τ. Α', σ. 21-22). 6. Βλ. Β4 (τ. Α', σ. 697-704) και Πίνακα Β2.

των Θρησκευτικών (των τελευταίων με την προσθήκη διδασκαλίας τους στις Δ' και Ε ' τάξεις), γ ' ) Αυξημένες εμφανίζονται και οι ώρες των Φυσικών που ισοφαρίζουν σχεδόν τη μείωση των Μαθηματικών.

Ως προς το αναλυτικό πρόγραμμα παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Η διδακτέα ύλη των Αρχαίων Ελληνικών είναι περισσότερη και με ανακατα-νομή κατά τάξεις, β') Στα Θρησκευτικά προστίθεται η Χριστιανική Η θ ι κ ή

και η Εκκλησιαστική Ιστορία, γ ' ) Η ύλη της Γεωγραφίας έχει ανακατανε-μηθεί εντελώς διαφορετικά από το πρόγραμμα του 1886. δ') Στις δύο πρώτες τάξεις οι «ασκήσεις εις το ομιλείν την Γαλλικήν» δεν διδάσκονται σε ιδιαίτε-ρες ώρες. ε') Η προσθήκη της Αριθμητικής στην τελευταία τάξη αφορά επα-νάληψη της Θεωρητικής αριθμητικής, και η προσθήκη της Γεωμετρίας στην Γ' τάξη αφορά τους ορισμούς, ενώ από την τελευταία τάξη αφαιρείται το τμήμα

της Ευθύγραμμης Τριγωνομετρίας με τις εφαρμογές της. στ') Η Άλγεβρα στην Δ' τάξη διδάσκεται μετά το τέλος της Γεωμετρίας (ενώ στο πρόγραμμα του 1886 προβλέπονταν ιδιαίτερες ώρες), και αναλυτικότερα στις δύο επόμε-

νες τάξεις, ζ ') Η διδασκαλία της Φυσικής στην Γ ' τάξη γίνεται «περιληπτι-κώς και στοιχειωδώς».

3. Δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του προγράμματος του 1893:7

Η εμφάνιση του μαθήματος των Φιλοσοφικών (Ψυχολογίας και Λογικής) και η περαιτέρω μείωση των ωρών της Γαλλικής γλώσσας (μείωση 6 ώρες).

Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, εξάλλου, παρουσιάζει μία μικρή μείωση (3%), ενώ κατά τα άλλα ισχύουν σε γενικές γραμμές οι παρατηρήσεις του προ-ηγούμενου προγράμματος.

Α λ λ ά και η διδακτέα ύλη των περισσότερων μαθημάτων παραμένει σχε-δόν αμετάβλητη, εκτός από τις ακόλουθες—κυρίως—περιπτώσεις: α') Κατα-νέμεται «ορθολογικότερα» η ύλη της Ιστορίας σε όλες τις τάξεις, ενώ απου-σιάζουν οι «βίοι επιφανών ανδρών» και «σκηνογραφίαι της αρχαίας και νέας

ελληνικής ιστορίας» του προηγούμενου προγράμματος, β') Τα Γαλλικά δεν διδάσκονται στην Α' τάξη και είναι πιο απλοποιημένα στις δύο επόμενες τά-ξεις. γ ' ) Α π ό τους κλάδους των Μαθηματικών, μειώνεται η Αριθμητική,

και η Γεωμετρία στην τελευταία τάξη επιμερίζεται με την προσθήκη της Ανα-λυτικής γεωμετρίας, ενώ εμφανίζεται και η Τριγωνομετρία, δ') Η σπουδαιό-τερη όμως αλλαγή εμφανίζεται στα Αρχαία Ελληνικά, όπου από την Δ ' τάξη δίνονται οδηγίες για τον τρόπο διδασκαλίας αρκετά «πρωτοποριακές»

για την εποχή τους. Τέλος, επισημαίνουμε τις αλλαγές που σημειώνονται στο πρόγραμμα της «τάξεως επαναλήψεως» σε σύγκριση με εκείνο του 1887:8 καταργείται

7. Βλ. Β5 (τ. Α', σ. 705-714) και Πίνακα Β3. 8. Βλ. Β3 (τ. Α', σ. 695-696).

η διδασκαλία των Ελληνικών και της Ιστορίας, αυξάνονται οι ώρες των Μα-θηματικών ( + 1 ) και των Γαλλικών ( + 1 ) και προστίθενται Χημεία (ώρες 3)

και Φυσική (ώρα 1), ενώ ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει ίδιος (ώρες 25).

4. Ενώ σύμφωνα με το —τροποποιημένο κατά το 18939— αρθρο 7 του ιδρυτικού διατάγματος το πρόγραμμα «κανονίζεται ανά πάσαν τριετίαν», παρά

την ερευνά μας δεν εντοπίσαμε —ως τη μεταρρύθμιση του 1920— αλλο πρό-γραμμα, εκτός από ένα του 1912, που αναφέρεται όμως μόνο στις ώρες των Μαθηματικών. Σύμφωνα λοιπόν μ' αυτό,10 οι ώρες των Μαθηματικών αυξά-νονται κατά 4, στην ουσία όμως μόνο κατά 2, διότι οι 2 ώρες της Κοσμογραφίας —που θεωρείται τώρα κλάδος των Μαθηματικών—· αφαιρούνται από τη Γεω-γραφία.

5. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου που εξετάζουμε είναι του 1922. Το πρόγραμμα αυτό11 έχει το ιδιαίτερο γνώρισμα ότι δεν αναφέρεται—όπως τα προηγούμενα— μόνο σε ένα σχολείο, το Βαρβάκειο Λύκειο, αλλά και στα

«προς τούτο ομότιμα» Πρακτικά Λύκεια που ιδρύονται σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν. 2244/1920 «Περί μεταρρυθμίσεως του Βαρβακείου Λυκείου».12

Ακόμα, το πρόγραμμα αναφέρεται σε τετρατάξιο Λύκειο, το οποίο δέχεται μαθητές, ύστερα από εισαγωγικές εξετάσεις, με απολυτήριο Ελληνικού σχο-λείου.

Α π ό την άποψη, λοιπόν, του ωρολογίου προγράμματος παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος έχει κατανεμηθεί εξίσου και

στις τέσσερις τάξεις, β') Το μάθημα της Κοσμογραφίας αυτονομείται από τα Μαθηματικά, γ ' ) Μειώνονται αισθητά οι ώρες των Αρχαίων Ελληνικών και

αυξάνονται των Νέων Ελληνικών, δ') Αύξημένες είναι οι ώρες των Φυσικών, τα οποία μάλιστα στην Ιεράρχηση των μαθημάτων περνούν στην πρώτη θέ-

ση. ε') Καταργείται το μάθημα της Καλλιγραφίας· επιπλέον, από το 1926 προστίθεται ως κλάδος των Φυσικών και η Υγιεινή.13

9. Βλ. Β1, [2] (τ. Α', σ. 684). 10. Βλ. Β6 (τ. Α', σ. 715-716) και Πίνακα Β4. Υπενθυμίζουμε εδώ την προκήρυ-

ξη διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων Μέσης Εκπαίδευσης και το αντίστοι-χο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...» που δημοσιεύτηκε το 1907, όπου γίνεται λόγος και για βιβλία του Βαρ-βακείου Λυκείου' βλ. σχετικά στο κείμενο Α91 (τ. Α', σ. 457-523) και την παρ. 14 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου (εδώ, σ. 105).

11. Βλ. BIO (τ. Α', σ. 723-751) και Πίνακα Β5. 12. Βλ. Β9 (τ. Α', σ. 719-722). 13. Βλ. Β11 (τ. Α', σ. 752).

Ως προς το αναλυτικό πρόγραμμα, παρατηρούμε ότι επιβεβαιώνεται και εδώ μία τάση που επισημάνθηκε και στα προγράμματα «κλασικής» κατεύθυν-

σης: κάθε νέο πρόγραμμα περιγράφει τη «διδακτέα ύλη» των μαθημάτων πε-ρισσότερο αναλυτικά και λεπτομερειακά.

Τέλος, ως προς το περιεχόμενο της διδακτέας ύλης υπάρχει πολύ μικρή σχέση τόσο με το προηγούμενο της ίδιας κατεύθυνσης όσο και με το πρόγραμ-μα «κλασικής» κατεύθυνσης του 1914.

6. Στο σημείο αυτό κρίνουμε ότι είναι σκόπιμο να κάνουμε μία σύγκριση του προγράμματος αυτού εδώ με το πλησιέστερο του πρόγραμμα Γυμνασίου

«κλασικής» κατεύθυνσης, που είναι εκείνο το τροποποιημένο του 1914.1 4 Α π ό τη σύγκριση λοιπόν αυτή εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Ο

συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος του Λυκείου είναι ελαφρώς αυξημένος (κατά 4 ώρες) από εκείνον του Γυμνασίου, β') Σαφώς αυξημένες είναι οι ώρες εκείνων

των κατηγοριών μαθημάτων που επιβεβαιώνουν τον χαρακτηρισμό των Λυ-κείων ως «πρακτικών» (Φυσικομαθηματικών, Ξένων γλωσσών, Ιχνογραφίας κτλ.), ενώ το αντίστροφο —φυσικά— συμβαίνει με εκείνες που χρωματίζουν

το «κλασικό» Γυμνάσιο, γ ' ) Η διαφορά μεταξύ των δύο κυριότερων κατηγοριών μαθημάτων (Φυσικομαθηματικών - Φιλολογικών) είναι μεγαλύτερη στο πρό-γραμμα του Γυμνασίου (17,8%) από εκείνην των Λυκείων (15,1%), πράγμα

που σημαίνει ότι τα Φιλολογικά μαθήματα εξακολουθούν και στο πρόγραμμα των Λυκείων να κατέχουν υψηλό ποσοστό" τέλος, δ') ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

είναι η παρατήρηση ότι τα Νέα Ελληνικά διδάσκονται περισσότερες ώρες στα Λύκεια ( + 4 ) .

7. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγρά-φεται στους Πίνακες Β6 (για τις 7 τάξεις) και Β7 (για τις 4 ανώτερες), πα-ρατηρούμε τα εξής: α') Σε όλα τα προγράμματα (για 7 τάξεις) ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός (κατά τάξη κυμαίνεται από 33-36 ώρες), β') Ως

το πρόγραμμα του 1912 σημειώνεται μία τάση μείωσης, η οποία όμως στο πρόγραμμα του 1922 μετατρέπεται σε αύξηση (τελικό ποσοστό αύξησης 5,9%). γ ' ) Στα προγράμματα των 4 ανωτέρων τάξεων, ως το 1912 ο εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει σχεδόν σταθερός (αλλά και εδώ υψηλός), και μόνο στο τε-λευταίο πρόγραμμα του 1922 παρουσιάζει κάποια αύξηση (ώρες 6, ποσοστό 4,3%).

8. Στον Πίνακα Β8 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρο-λογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα

14. Βλ. Α99 (τ. Α', σ. 606-628) και Πίνακα Α36 (εδώ, σ. 57).

προγράμματα. Από την εξέταση του Πίνακα αυτού εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Ε κ τ ό ς από τα Φιλοσοφικά, που πρωτοεμφανίζονται στο πρόγραμμα του 1893, όλα τα άλλα μαθήματα έχουν συνεχή παρουσία από το πρώτο μέχρι το τελευταίο πρόγραμμα, β') ' Η παρουσία της Ωδικής στο πρό-γραμμα του 1922 οφείλεται στη διδασκαλία της στο Ελληνικό Σχολείο, το πρόγραμμα του οποίου συμπεριλαμβάνεται στον εβδομαδιαίο χρόνο του προ-γράμματος του 1922.

Ως προς την εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και τη συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα προγράμματα των 4 ανωτέρων τάξεων —όπως κατα-

γράφονται στον Πίνακα Β9— παρατηρούμε τα εξής: α') Α π ό τα μαθήματα σε όλα τα προγράμματα απουσιάζει η Καλλιγραφία, που περιορίζεται στις κατώ-τερες τάξεις, όπως επίσης και η Ωδική (βλ. αμέσως προηγούμενη παράγρα-φο). β') Τα Νέα Ελλην ικά—ως κλάδος του μαθήματος των Ελληνικών—1 5

δεν υπάρχουν παρά μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα του 1922, και μάλιστα με αυξημένο αριθμό ωρών από δ,τι στις κατώτερες τάξεις, γ ' ) Τα Θρησκευ-

τικά εμφανίζονται για πρώτη φορά στο πρόγραμμα του 1890 και έκτοτε πα-ραμένουν σε όλα τα επόμενα προγράμματα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα Φι-λοσοφικά που πρωτοεμφανίζονται στο πρόγραμμα του 1893. δ') Ό λ α τα άλλα μαθήματα υπάρχουν συνεχώς σε όλα τα προγράμματα.

9. Οι μεταβολές κάθε μαθήματος κατά την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου καταγράφονται στους Πίνακες Β10 και Β11. Σύμφωνα με τον πρώτο πίνακα: α') ο χρόνος μένει αμετάβλητος στην Ιστορία και την Κοσμογραφία. β') Τελική αύξηση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Νέα Ελληνικά (20 ώρες), Φυσικά (18), Γυμναστική (6), Ωδική (5), Γεωγραφία (4), Καλλι-γραφία (3), Θρησκευτικά και Ιχνογραφία (2). γ ' ) Τελική μείωση παρουσιά-ζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Αρχαία Ελληνικά και Γαλλικά (21 ώρες), Μαθηματικά (6 ώρες), δ') Οι περισσότερες μεταβολές σημειώνονται στο πρό-γραμμα του 1922.

Εξάλλου, σύμφωνα με τον Πίνακα Β11 (για τις 4 ανώτερες τάξεις): α') ο χρόνος μένει αμετάβλητος μόνο στην Κοσμογραφία, ενώ στα άλλα μαθή-

ματα σημειώνονται μεταβολές, κυρίως στα προγράμματα του 1890 και του 1922. β') Τελική αύξηση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Φυσικά (15 ώρες), Γεωγραφία - Γυμναστική - Ιχνογραφία (3 ώρες), γ ' ) Αντίθετα, τελική μείωση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Αρχαία Ελληνικά (14 ώρες), Γαλλικά (8), Μαθηματικά (7), και Ιστορία (3).

15. Υπενθυμίζουμε ότι το μάθημα των Νέων Ελληνικών αυτονομήθηκε με το Β. διά-ταγμα «περί εγγραφών, εξετάσεων κτλ. εν τοις σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως» της 29 Δεκεμβρίου 1923. (Βλ. και υποσημ. 79 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου, εδώ, σ. 107-1 0 8 ) .

10. Ως προς την Ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τους Πίνακες Β12 και Β13—όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—,16 παρατηρούμε τα ακό-

λουθα: α') Τα Φιλολογικά και τα Φυσικομαθηματικά μαθήματα κατέχουν σε όλα τα προγράμματα την 1η και 2η θέση αντίστοιχα, με άνοιγμα της μεταξύ τους διαφοράς κατά πρόγραμμα 7,3% - 10,6% - 11,7% - 9 ,9%- 2,3%, πράγμα

που σημαίνει ότι μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα έχουμε αισθητή μείωση των Φιλολογικών μαθημάτων (5,6%), την οποία όμως δεν την κερδίζουν ολόκληρη

τα Φυσικομαθηματικά, αλλά περισσότερο τα Πρακτικά μαθήματα, β') Στην 3η θέση βρίσκονται τα Πρακτικά μαθήματα (έκτος από το πρώτο πρόγραμ-μα, όπου κατέχουν την 4η θέση), τα οποία ως το 1912 παρουσιάζουν κάποια στα-θερότητα, αλλά στο τελευταίο πρόγραμμα αυξάνουν το ποσοστό τους κατά 5 μονάδες, γ ' ) Στην 4η θέση (έκτος από το πρώτο πρόγραμμα όπου κατέχουν

την 3η θέση) βρίσκονται ol Ξένες γλώσσες με συνεχή τάση μείωσης του πο-σοστού τους, και στην 5η και τελευταία τα Γενικά μαθήματα.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις ισχύουν για τον εβδομαδιαίο χρόνο των 7 τά-ξεων (Πίνακας Β12). Με βάση όμως τον Πίνακα Β13 παρατηρούμε ότι: α')

Τα Φιλολογικά και Φυσικομαθηματικά μοιράζονται την 1η θέση" έτσι, τα Φιλολογικά κατέχουν την 1η θέση στα προγράμματα 1890, 1893, 1912 και τα Φυσικομαθηματικά στα προγράμματα 1886 και 1922, αλλά το άνοιγμα της μεταξύ τους διαφοράς είναι μικρότερο από το προηγούμενο (5,1%- 2 ,2% -2 ,9% - 1,4%) και μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα είναι μεγαλύτερο (13,7%), όπου τα Φυσικομαθηματικά με το ποσοστό που κατέχουν (40,9%) χαρακτη-ρίζουν τα Λύκεια ως «Πρακτικά», β') Στην 3η θέση βρίσκονται οι Ξένες γλώσ-σες (που μετά από μία αισθητή μείωση του ποσοστού τους σταθεροποιούνται

στο 13%), εκτός από το τελευταίο πρόγραμμα, όπου ύστερα και από νέα μεί-ωση περνούν στην 4η θέση. γ ' ) Τα Πρακτικά μαθήματα βρίσκονται στην 4η θέση με μικρή διαφορά από τις Ξένες γλώσσες, εκτός από το τελευταίο πρό-γραμμα, όπου αυξάνοντας το ποσοστό τους περνούν στην 3η θέση. δ') Τέλος,

στην 5η και τελευταία θέση βρίσκονται τα Γενικά μαθήματα.

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτε-ρα στις γραφικές παραστάσεις 5 και 6.

Τέλος, ως προς την Ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει καταγραφεί σε κάθε Πίνακα προγράμματος—διαπιστώνουμε ότι μέχρι και το πρόγραμμα του 1912 η Ιεράρχηση παραμένει σταθερά η ίδια, και μόνο στο πρόγραμμα του 1922 παρουσιάζεται με νέα μορφή.

16. Τα μαθήματα £χουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Φιλολογικά (Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Ιστορία, Φιλοσοφικά), β') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Φυσικά, Κοσμογραφία), γ') Ξένες γλώσσες, δ') Πρακτικά (Καλλιγραφία, Ιχνογραφία, Γυμνα-στική, Ωδική), και ε') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ε Ι Α

I


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1878

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ

1 Θρησκευτικά 3 3 3 9 7 ,0 Μεθοδική και διδακτική επί το πρακτικώτερον — 3 — 3 .

Υποδειγματική διδασκαλία j — 2 — 2 J 2 Παιδαγωγικά Ασκητική των μαθητών εν τη διδακτική Γ — 2 — 2 Γ 2 1 16 ,3

Θεωρία της Παιδαγωγικής i — — 2 2 1 Ιστορία συνοπτική της Παιδαγωγίας 1 — — 2 2 ^

Διδακτικά ( = Ασκητική διδασκαλία εν τω προτύπω...) — — 1 0 10

3 Φιλοσοφικά — 3 — 3 2 ,3

4 Ελληνικά [ Α ρ χ α ί α ] Ελληνικά 8 8 10 26 ] 3 5 2 0 , 2 1 27 ,2 [Νέα] Ελληνικά 3 3 3 9 J 7 ,0 J

5 Ιστορία 3 3 — 6 4 ,6 6 Γεωγραφία 2 2 — 4 3 ,1

Φυσική 2 2 3 7 \ 7 Χημεία Φυσιογνωστικά — — 2 2 ζ 14 1 0 , 9

Σωματολογία και Βοτανική — 2 — 2 ί Ζωολογία 3 — — 3 /

8 Αριθμητική Μαθηματικά 3 — — 3 Ί 8 6 ,2 Γεωμετρία 2 3 — 5 J

9 Μουσική Μουσική 3 2 2 7 Ί 12 9 ,3 οργανική 2 2 1 5 J

10 Καλλιγραφία 2 2 — 4 1 9 7,0 Ιχνογραφία 2 1 2 5 /

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5α Θρησκευτικά, 5β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 7 Μαθηματικά, 8 Ιστορία, 9α Γεωγραφία, 9β Γυμναστική, 11 Φιλοσοφικά, 12α Κηπουρική ( = Γεωπονικά), 12β Υγιεινή. Βλ. και παρακάτω, υποσημ. 45 της Επισκόπησης.


α/α Μ α θ ή μ α τ α Α

Τ ά ξ ε ι ς Β Γ

Σύνολο %

11 ί Γυμναστική ι 1 2 1 ] 4

3,1 1 Γυμναστική και Κηπουρική J (2) 2 — J

12 Κηπουρική 1 1 — 2 1,5 13 Υγιεινή — — 2 2 1 ,5

Σ ύ ν ο λ ο 40 46 43 129 100 ,0

2. Οι 2 αυτές ώρες κατανέμονται ανά 1 στη Γυμναστική και την Κηπουρική. ΠΗΓΗ : Β . διάταγμα 25 Μαΐου 1 8 7 8 : Κείμενο Γ 1 2 (τ. Β ' , σ. 61-63) .

ΠIΝΑΚΑΣ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης 1877


1 Θρησκευτικά 3 3 2 8 6 ,3

2 Φιλοσοφικά 3 3 2 8 6 ,3

3 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά 3 3 4 10 7,9

4 Ελληνικά 7 6 5 18 14,2

5 Μαθηματικά 4 4 2 10 7,9

6 Φυσική 2 2 6 \ 7 Φυσική ιστορία Φυσιογνωστικά 3 2 5 f 14 11,0

- 8 Χημεία — 1 1 ί

9 Σωματολογ ία — - 2 )

10 Κοσμογραφία — — 1 1 0 ,8

11 Γεωγραφία 2 — 4 3 ,1

12 Γενική ιστορία Ιστορία 2 2 6 1 12 9 ,4 13 Ελληνική ιστορία 2 2 6 ]

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ι α Ελληνικά, 1β Μουσική, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Ιστορία, 5 Ιχνογραφία, 6α Μαθηματικά, 6,3 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 8 Γυμναστική, 9α Θρησκευ-τικά, 9β Φιλοσοφικά, 11α Γεωγραφία , 11 β Καλλιγραφία, 13 Κοσμογραφία.

Π Η Γ Η : Κανονισμός του εν Θεσσαλονίκη Διδασκαλείου: Κείμενο Γ Ι 2 [1] (τ. Β ' , σ. 64-79) .

Ωδική 3 3 3 9 ί 14 Μουσική Τετράχορδον 2 2 2 6 I 18 14,2

Αρμονική 1 1 1 3 J

15 Ιχνογραφία 2 2 7 11 8,7

16 Καλλιγραφία 2 1 1 4 3,1

17 Γυμναστική 4 3 2 9 7,1

Σ ύ ν ο λ ο 44 42 41 127 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1879 (= τροποποίηση τον προγράμματος του 1878)

Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο %

Α Β Γ

1 Θρησκευτικά 3 3 3 9 7,0 Μεθοδική και διδακτική επί το πρακτικώτερον — 3 — 3

Υποδειγματική διδασκαλία 1 — 2 — 2 ]

2 Παιδαγωγικά Ασκητική των μαθητών εν τη διδακτική f — 2 — 2 ' 21 16 ,4 Θεωρία της Παιδαγωγικής 1 — — 2 2 L

Ιστορία συνοπτική της Παιδαγωγίας 1 — — 2 2 } Διδακτικά ( = Ασκητική διδασκαλία εν τω προτύπω...) — — 10 10

3 Φιλοσοφικά — 3 — 3 2 ,4

4 Ελληνικά f [ Α ρ χ α ί α ] Ελληνικά 8 8 10 26 Ί 35 27 ,4 [Νέα] Ελληνικά 3 3 3 9 J

5 Ιστορία 3 3 — 6 4,7

6 Γεωγραφία 2 2 — 4 3.1

Φυσική — 3 4 7 , 7 Χημεία Φυσιογνωστικά — — 2 2 / 14 10 ,9

Σωματολογία και Βοτανική - Υγιεινή — 2 — 2 ( Ζωολογία 3 — — 3 )

Αριθμητική 3 — — 3 -ι Γεωμετρία i Μαθηματικά 2 3 — 5 [ 9 7,0 Μαθηματική Γεωγραφία — — 1 1 J

9 Μουσική Μουσική 3 2 2 7 Ί 1 2 9,4 οργανική 2 2 1 5 /

10 Καλλιγραφία 2 2 — 4 1 9 7,0 Ιχνογραφία 2 1 2 5 /

11 Γυμναστική 2 1 Ί 4 3,1 Γυμναστική και Κηπουρική (2)2 — — J

12 Κηπουρική 1 — 2 1,6

Σ ύ ν ο λ ο 38 47 43 128 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5α Θρησκευτικά, 5β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5γ Μαθηματικά, 8 Ιστορία, 9α Γεωγραφία, 9β Γυμναστική, 11 Φιλοσοφικά, 12 Κηπουρική.

2. Οι 2 αυτές ώρες κατανέμονται ανά 1 στη Γυμναστική και την Κηπουρική. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας Γ β) Β. διάταγμα 16 Ιουλίου 1879: Κείμενο Γ 1 5 (τ. Β', σ. 93).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1886


Ερμηνεία συγγραφέων Αρχαία Ελληνικά 6 6 6 18 \ 18,1 \ Θέματα και εκθέσεις ιδεών 2 2 2 6 ' 27 6,1 Γ 27,2

Ανάγνωσις νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων και ί ί ποιητών... [Νέα Ελληνικά] 3 — — 3 ) 3,0 J

Ιστορία της παιδαγωγίας.. . — 1 — 1 \ 2 Παιδαγωγικά Θεωρία της παιδαγωγικής και μεθοδολογία — — 2 2 r 12 12,1

Ιστορία της νεωτέρας παιδαγωγίας. . . — — 1 1 1 Διδακτική — — 8 8 /

3 Μαθηματικά Αριθμητική 3 — — 3 1 5 5,1 Στοιχεία Γεωμετρίας — 2 — 2 J

4 Φυσική Φυσιογνωστικά 2 2 1 5 1 8 8,1 Φυσική Ιστορία 2 1 — 3 J

5 Θρησκευτικά 2 2 1 5 5,1

6 Φιλοσοφικά — 2 — 2 2,0

7 Ιστορία 2 3 2 3 2 8 2 8,12

8 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 2 2 — 4 1 5 5,1 Ιχνογραφία — — 1 1 J

9 Μουσική Ωδική 3 2 2 7 1 12 12,1 { οργανική 2 2 1 5 j

10 Κηπουρικής και δενδροκομίας πρακτικαί γνώσεις — — 1 1 1,0

{Γυμναστική 3 3 — 6 ι

Γυμναστική και Υγιεινή — — 2 2 ^ 14 14,1 Οπλασκία — 3 3 6 J Σ ύ ν ο λ ο 32 33 34 99 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γυμναστική, 3α Μουσική, 3β Παιδαγωγικά, 5α Ιστορία, 5β Φυσιογνωστικά 7α Θρησκευτικά, 7β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 7γ Μαθηματικά, 10 Φιλοσοφικά, 11 «Γεωπονικά».

2. Υπολογίζουμε ανά 1 ώρα διδασκαλία της Γεωγραφίας (οπότε για την Ιστορία έχουμε: ώρες 6, ποσοστό 6,1%, και για τη Γεω-γραφία: ώρες 2, ποσοστό 2%).

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 5 Σεπτεμβρίου 1886: Κείμενο Γ28 (τ. Β', σ. 127-130).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ω ν αρρένων 1888


1 Θρησκευτικά 2 2 2 6 5Λ

2 Ελληνικά 12 9 9 30 25,6 Η Αρχαία Παιδαγωγία 2 — — 2 \

Παιδαγωγικά... — 2 2 — 2 1 3 Παιδαγωγικά I Παιδαγωγική — — 2 2 / 1 7 14,5

Ιστορία της νεωτέρας παιδαγωγικής... — — 2 2 I Διδακτικαί ασκήσεις... — — 9 9 /

4 Φιλοσοφικά ( = «Ψυχολογία και Λογική») — 2 2 — 2 1,7

5 Μαθηματικά 3 3 — 6 5,1

6 Κοσμογραφία — — 1 1 0,9

7 Φυσική Φυσιογνωστικά 2 2 2 3 6 1 10 8,6 Φυσιογραφία 2 2 4 — 4 J

8 Γεωργία και δενδροκομία ( = Γεωπονία) — — 2 5 2 1,7

9 Γεωγραφία 2 2 — 4 3,4

10 Ιστορία 2 2 2 6 5,1 Εκκλησιαστική μουσική 2 2 2 6 -, Ωδική 2 2 2 6 1 17 14,6

Τετράχορδον προαιρετικόν 2 2 1 5 J

12 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία6 3 2 1 6 5,1

13 Γυμναστική Γυμναστική 2 2 2 7 6 1 10 8,6

Οπλασκία — 2 2 4 J

Σ ύ ν ο λ ο 38 38 41 117 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Μουσική, 2β Παιδαγωγικά, 4α Γυμναστική, 4β Φυσιογνωστικά, 6α Θρησκευτι-

κά, 6β Ιστορία, 6γ Ιχνογραφία και Καλλιγραφία, 6δ Μαθηματικά, 10 Γεωγραφία, 11α Γεωπονία, 11β Φιλοσοφικά, 13 Κοσμογραφία.

2. Κατανομή των 4 ωρών των Παιδαγωγικών σε δύο χωριστά μαθήματα, όπως άλλωστε φαίνεται και από τους Γενικούς Ελέγχους

του Διδασκαλείου Αθηνών που σώζονται στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία.

3. Χημεία.

4. Βλ. Τη διδακτέα ύλη στο διάταγμα.

5. Τυπικά «Φυσιογραφία» άλλα ουσιαστικά «Γεωπονία».

6. Στους γενικούς ελέγχους εμφανίζεται άλλοτε ως ένα μάθημα και άλλοτε ως δύο.

7. Γυμναστική και Υγιεινή.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 13 Σεπτεμβρίου 1888: Κείμενο Γ31 (τ. Β' , σ. 139-142).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Υποδιδασκαλείων 1893

α/α Μ α θ ή μ α τ α Ώρες %

α' Θρησκευτικά 4 9,5

β' Παιδαγωγικά 4 9,5

Υ Ελληνικά 5 11,9

8' Ελληνική ιστορία 3 7,1

ζ Γεωγραφία 2 4,8

στ' Αριθμητική 2 4,8

ζ' Άσματα 3 7,1 r

η Καλλιγραφία 2 4,8

ο' Ιχνογραφία 2 4,8

ι' Γυμναστική 3 7,1

ια' Πρακτικαί ασκήσεις 12 28,6

Σ ύ ν ο λ ο 42 100,0

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 7 Απριλίου 1893: Κείμενο Γ36 (τ. Β', σ. 160-167).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Μαρασλείου Διδασκαλείου 1910

α/α Μ α θ ή μ α τ α Ώ ρ ε ς %

1 Θρησκευτικά 3 7,3

2 Ελλην ική γλώσσα 8 19,5

3 Ιστορία 2 4,9

4 Μαθηματικά 3 7,3

5 Πολιτικής οικονομίας στοιχεία 1 2,4

6 Πειραματική φυσική 2 4,9

7 Ζωολογία 2 4,9

8 Γαλλική γλώσσα 2 4,9

9 Γεωπονική 3 7,3

10 Ωδική 2 4,9

11 Τετράχορδον 2 4,9

12 Εκκλησιαστική μουσική 2 4,9

13 Ιχνογραφία και καλλιγραφία 3 7,3

14 Γυμναστική και σκοποβολία 3 7,3

15 Χειροτεχνία 3 7,3

Σ ύ ν ο λ ο 41 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 30 Οκτωβρίου 1910: Κείμενο Γ 5 3 (τ. Β' , σ. 238-239).

ΠIΝΑΚΑΣ 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μαρασλείου Διδασκαλείου 1911

α,/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ Δ

1 Θρησκευτικά 2 2 2 — 6 3,8 2 Ψυχολογία και πολιτειακή ηθική — 4 — — 4 2,5

Γενική και ειδική Διδακτική — — 6 — 6 -ι 3 Παιδαγωγική Παιδαγωγικά — — — 4 4 > 24 15,0

Διδακτικαί ασκήσεις και συνεδρίαι... — — — 14 14 J 4 Ελληνικά 8 7 7 6 28 17,5 5 Ιστορία του Πολιτισμού 2 2 2 2 8 5,0 6 Γεωγραφία — — 3 3 6 3,8 7 Μαθηματικά 3 — — — 3 1,9 8 Κοσμογραφία — 2 — — 2 1,2

Πειραματική Φυσική 2 2 — — 4 \ 9 Ζφολογία Φυσιογνωστικά 2 — — — 2 f 11 6,9

Χημεία 3 — — — 3 1 Φυσική Ιστορία — 2 — — 2 »

10 Γεωπονικά 1 2 2 2 7 4,4 11 Υγιεινή ( = Ανθρωπολογία και Υγιεινή) — 1 3 — 4 2,5 12 Πολιτική Οικονομία - Εμπορικά μαθήματα — 2 — — 2 1,2 13 Γαλλική γλώσσα 2 — 2 2 6 3,8

Ωδική 2 2 2 2 8-) 14 Τετράχορδον η αρμόνιον Μουσική 2 2 2 — 6 > 21 13,1

[Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 2 1 7 J

15 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 3 3 2 — 8 1 9 5,6 Ιχνογραφία — — — 1 1 Ι

16 Γυμναστική και Σκοποβολία2 3 3 2 2 10 6,2

17 Χειροτεχνία 3 2 2 2 9 5,6

Σ ύ ν ο λ ο 40 40 39 41 160 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων, που έχουν αναγραφεί με τη σειρά που έχουν στο άρθρο 2 του νόμου , Γ Χ ^ Β ' (βλ. Γ47) : 1 Ελ-ληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική και Σκοποβολία, 6α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 6β Χειροτεχνία, 8 Ιστορ ία του Πολιτισμού, 9 Γεωπονικά, 10α Γαλλικά, 10β Γεωγραφία, 10γ Θρησκευτικά, 1 3 α Υ γ ι ε ι ν ή , 13β Ψυχολογία, 15 Μαθημα-τικά, 16α Κοσμογραφία, 16β Πολιτική Οικονομία.

Ας σημειωθεί ότι στους Γενικούς Ελέγχους όλα τα μαθήματα και οι κλάδοι τους καταχωρίζονται ως ιδιαίτερα μαθήματα. 2. Στα διδακτέα μαθήματα, όπως ορίζονται από το άρθρο 2 του νόμου ,ΓΧ^Β ' /1910 , υπάρχουν δύο ξεχωριστά μαθήματα: Γυμνα-

στική - Σκοποβολία και στρατιωτική εκπαίδευσις, αλλά στο αναλυτικό πρόγραμμα αποτελούν ένα υπό την ονομασία: Γυμναστική και σκο-ποβολία.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1911: Κείμενο Γ54 (τ. Β' , σ. 240-243).

ΠΙΝΑΚΑΣ 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων «εκατέρου των φύλων» 1914

Τ ά ξ ε ι ς Σ ύ ν ο λ ο %

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Α Β Γ α ο α ο

α θ α θ α θ

1 Θρησκευτικά 2 2 2 2 2 2 6 6 4,8 4,8

2 Ελληνικά 8 8 7 7 6 6 21 21 16,6 16,8

3 Γαλλικά 2 2 2 2 2 2 6 6 4,8 4,8

4 Φιλοσοφικά 3 3 — — — — 3 3 2,4 2,4

{Παιδαγωγικά — — 5 5 — — 5 Ί 5~ι

Παιδαγωγική _ _ _ _ 3 3 3 i 18 3 | 18 14 ,3 14 ,4 Διδακτικαί ασκήσεις και συνεδρίαι... — — — — 10 10 10 J 10 '

6 Ιστορία 2 2 2 2 2 2 6 6 4 ,8 4,8

7 Γεωγραφία 2 2 2 2 — — 4 4 3,2 3 ,2

8 Μαθηματικά 2 2 I 2 I 2 — — 3 3 2,4 2,4

Φυσική ιστορία 2 2 2 2 1 1 5 Ί 5 Ί 9 Χημεία | Φυσιογνωστικά 2 2 — — — — 2 | 11 2 | 11 8,7 8,8

Φυσική πειραματική — — 2 2 2 2 4J 4 >

10 Υγιεινή και Νοσηλευτική — — — — 2 2 2 2 1,6 1,6 11 Πολιτική Οικονομία 1 — I 3 — — — 2 — 1,6 —

12 Οικιακή Οικονομία — 2 — — — — — 2 — 1,6

13 Γεωπονικά 2 2 2 2 1 1 5 5 3,9 4 ,0

Ωδική 2 2 2 2 2 2 6 Ί 6 ί 14 Ενόργανος Μουσική Μουσική 2 2 2 2 2 2 6 [ 17 6 ? 12 13,5 9,6

Εκκλησιαστική Μουσική 2 — 2 — 1 — 5 ' — '

15 Ιχνογραφία 2 2 2 2 1 1 5 1 7 5 ] 7 5,5 5,6 Καλλιγραφία 1 1 1 1 — - 2 ] 2 /

16 Χειροτεχνία 2 3 2 4 2 3 6 10 4,8 8,0

17 Γυμναστική (και στρατιωτικαί ασκήσεις και σκοποβολία) 3 3 3 3 3 3 9 9 7,1 7,2

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 41 42 42 126 125 100,0 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α (=αρρένων) : 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική, 6 Ι χνογραφ ία και Καλλιγραφία, 7α Γαλλικά, 7β Θρησκευτικά, 7 γ Ι σ τ ο ρ ί α , 7δ Χειροτεχνία, 11 Γεωπονικά, 12 Γεωγραφία, 13α Μαθημα-τικά, 13β Φιλοσοφικά, 15α Πολιτική Οικονομία, 15β Υγιεινή, β ( = θηλέων): 1 -4 τα ίδια, 5 Χειροτεχνία, 6 Γυμναστική, 7 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία, 8α Γαλλικά, 8β Θρησκευτικά, 8γ Ιστορία, 11-13β τα ίδια, 15α Οικιακή Οικονομία, 15β Υγιεινή.

2. Κοσμογραφία. 3. Στοιχεία του ισχύοντος δικαίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Γ62 (τ. Β ' , σ. 260-265).

ΠIΝΑΚΑΣ 10. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων αρρένων 1913

α/α Μ α θ ή μ α τ α Ώ ρ ε ς

Εξάμηνο Α' Β'

Μ.Ο.

1 Ψυχολογία μετά παιδαγωγικών εφαρμογών, στοιχεία λο-γικής και ηθικής και γενική διδακτική 10 5 11,9

2 Παιδαγωγική. Ιστορία της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως και ή περί ταύτης παρ' ημίν νομοθεσία — 3 Η 3,6

3 Ειδική διδακτική και άσκησις των μαθητών εις το διδά-σκειν 15 η 17,8

4 Ζωοτεχνία και Γεωπονία 6 4 5 11,9 5 Υγιεινή 2 — 1 2,4 6 Ωδική και Εκκλησιαστική Μουσική 8 6 7 16,7 7 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 6 6 6 14,3 8 Γυμναστική και Σκοποβολία 4 4 4 9,5 9 Χειροτεχνία 6 4 5 11,9

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 100,0

Π Η Γ Η : Απόφαση 21193/3 Οκτωβρίου 1913: Κείμενο Γ 56 (τ. Β', σ. 248).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 1 . Ωρολόγιο πρόγραμμα προσαρτημένης τάξεως 1914

1 Ψυχολογία, στοιχεία φιλοσοφικής ηθικής και Γενική διδακτική 10 5 11 ,9

2 Παιδαγωγική, ιστορία της δημοτικής εκπαιδεύσεως και η περί ταύτης παρ' ημίν νομοθεσία — 3 Η 3,6

3 Ειδική διδακτική και άσκησις των μαθητών εις το δι-δάσκειν — 15 η -17,8

4 Ζωοτεχνία και γεωπονία 5 4 41 10,7

5 Υγιεινή 2 — 1 2,4

6 Ω δ ι κ ή και Εκκλησιαστική μουσική 1 8 6 7 16,7

7 Καλλιγραφία 2 1 ι ; 3,6

8 Ιχνογραφία 5 5 5 11,9

9 Χειροτεχνία 6 4 5 11,9

10 Γυμναστική και σκοποβολία 4 4 4 9,5

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 100 ,0

1. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 31 Ιανουαρίου 1915 (Κείμενο Γ67 , τ. Β', σ. 279) προστίθεται το μάθημα «Στοιχεία του ισχύοντος δικαίου και της πολιτικής οικονομίας»

επί 1 ώρα εβδομαδιαίως και στα δύο εξάμηνα (ποσοστό 2,4%), με αντίστοιχη μείωση των ωρών του μαθήματος της ωδικής και εκκλησιαστικής μουσικής (7 ώρες το α' εξάμηνο,

5 το β': μέσος όρος 6 και ποσοστό 14 ,3%).

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Οκτωβρίου 1914 , αρθρο 2: Κείμενο Γ 6 2 (τ." Β', σ. 265) .

Ώ ρ ε ς α/α Μ α θ ή μ α τ α Εξάμηνο Μ.Ο. %

Α' Β'

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 12. Πρόγραμμα πενταταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182/1924)

Τ ά ξ ε ι ς

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Α Β Γ Δ Ε Σ ύ ν ο λ ο %

α θ α θ α θ α θ α ο α ο α ο

1 Θρησκευτικά 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 8 8 4,5 4,5 2 Ελληνικά 9 9 8 8 7 7 6 6 6 6 36 36 20,5 20,3

Παιδαγωγικά — — — — — — 6 6 — — 0 6 Γενική Παιδαγωγική — — — — — — — — 3 3 3 i 3 j Γενική Διδακτική — — — — — — — — 2-3 2-3 3 ί 3 Ι

3 Ειδική Διδακτική και F Γ πρακτικαί ασκήσεις Παιδαγωγικά — — — — — — — — 10 10 10 ,24 10 ,24 13,6 13,6

Ιστορία της Παιδαγωγικής — — — — — — — — 1 1 1 1 l i Φροντιστηριακαί ασκήσεις — — — — — — — — * 2 * 2 — ι — 1

Ιστορία της... Δημοτικής / / Εκπαιδεύσεως — — — — — — — — - / I - / I 1 1

4 Σωματολογία του παιδός και Ψυχολογία — — — — 2 2 — — — — 2 2 1,1 1,1 5 Ξέναι γλώσσαι 3 3 2 2 2 2 2 2 — — 9 9 5,1 5,1 6 Ιστορία 2 2 2 2 2 2 2 2 — — 8 8 4,5 4,5 7 Πολιτειακή αγωγή — — — — — — — — 1 1 1 1 0,6 0,6 8 Μαθηματικά 2 2 2 2 2 2 23 23 — — 8 8 4,5 4,5 9 Φυσιογνωστικά 5 5 5 5 3 3 3 3 1 1 17 17 9,7 9,6

10 Γεωγραφία — — 2 2 2 2 — — — — 4 4 2,3 2,3 11 Υγιεινή — — — — 1 1 1 1 — — 2 2 1,1 1,1 12 Γεωπονία και Ζωοτεχνία/Γεωπονικά — — 2 2 2 1 2 2 ** ** (, 5 3,4 2,8 13 Οικιακή Οικονομία — — — — — 1 — 1 — — — 2 — 1,1 14 Ωδική Μουσική 2 2 2 2 2 2 1 1 Ί 2-3 1 2-3 Ί 18 Ί 18 10,3 10,2

Ενόργανος μουσική 2 2 2 2 2 2 2 2 J ] ] ]

1 5 Ι Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 2 2 2 2 — — — — — — 4 1 9* 4 1 9* 5 , 4 5 , 4

i Ιχνογραφία — — — — 2 2 2 2 Ι έ Η . £ > 1 ) 5 i j

1 6 Χειροτεχνία 2 2 2 2 2 2 2 2 Η Η η η 5 , 4 5 , 4

1 7 Γυμναστική 3 3 2 2 3 3 3 3 3 2 14 14 8 , 0 7 , 9

Σ ύ ν ο λ ο 3 4 3 4 3 5 3 5 3 6 3 6 3 5 3 6 3 6 5 3 6 5 176 177 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α (αρρένων): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική, 6α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 6β Χειροτεχνία, 8 Ξένες γλώσσες, 9α Θρησκευτικά, 9β Ιστορία, 9γ Μαθηματικά (και Κοσμογραφία), 12 Γεω-πονικά, 13 Γεωγραφία, 14α Υγιεινή, 14β Ψυχολογία, 16 Πολιτειακή αγωγή. β (θηλέων): 1 -13 τα ίδια, 14α Οικιακή Οικονομία, 14β Υγιεινή, 14γ Ψυχολογία, 17 Πολιτειακή Αγωγή.

2. «Αι διά τας φροντιστηριακάς ασκήσεις ώραι θα λαμβάνωνται εκ των διά τας πρακτικάς ασκήσεις ωρισμένων δέκα και θα είνε πλείονες των δύο καθ' εβδομάδα» (βλ. § 7, Γ97).

3. Κοσμογραφία. 4. «Ώραι κατά τας εκασταχού ανάγκας» (βλ. § 11, Γ97). 5. Από το σχολικό έτος 1926-27 προστέθηκε στην τελευταία τάξη 1 ώρα για το νέο μάθημα «Κώδιξ των στρατιωτικών και ναυτικών

εισφορών και ναυλώσεων» βλ. Γ95 (τ. Β' , σ. 400-405). Π Η Γ Ε Σ : α) Π . διάταγμα 16 Οκτωβρίου 1924: Κείμενο Γ92 (τ. Β ' , σ. 382-387). β) Π . διάταγμα 13 Σεπτεμβρίου 1925: Κείμενο

Γ93 (τ. Β', σ. 388-393). γ) Π . διάταγμα 3 Φεβρουαρίου 1927: Κείμενο Γ94 (τ. Β ' , σ. 394-399). δ) Π . διάταγμα 27 Σεπτεμβρίου 1927: Κείμενο Γ96 (τ. Β' , σ. 406-411). ε) Π . διάταγμα 25 Ιανουαρίου 1929: Κείμενο Γ97 (τ. Β ' , σ. 412-416).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα εξαταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182j1924)

Τ ά ξ ε ι ς

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Α Β Γ Δ Ε 2 ΣΤ2 Σ ύ ν ο λ ο %

α θ α θ α θ α θ α θ α ο α ο α ο

1 Θρησκευτικά 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 10 10 4,7 4,7 2 Ελληνικά 9 9 9 9 8 8 7 7 6 6 6 6 45 45 21,4 21,3

Παιδαγωγικά — — — — — — — — 6 6 — — 6 6 Γενική Παιδαγωγική 3 3 3 3 Γενική Διδακτική 2-3 2-3 3 3 Ειδική Διδακτική και

3 πρακτικαί ασκήσεις Παιδαγωγικά 10 10 10 ν 2 4 10 >24 11,4 11,4 Ιστορία της ί

Παιδαγωγικής 1 1 1 1 Φροντιστηριακαί

ασκήσεις * 3 * 3 — —

Ιστορία της Δημοτι-κής Εκπαιδεύσεως - / I -η 1 1

4 Σωματολογία του παιδός και Ψυχολογία — — — — — — 2 2 — — — — 2 2 1 , 0 0,9

5 Ξέναι γλώσσαι 3 3 3 3 2 2 2 2 2 ο — — 12 12 5,7 5,7 6 Ιστορία 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 — — 10 10 4,7 4,7 7 Πολιτειακή αγωγή 1 1 1 1 0,5 0,5 8 Μαθηματικά 2 2 2 2 2 2 2 2 24 24

— — 10 10 4,7 4,7 9 Φυσιογνωστικά 5 5 5 5 5 5 3 3 3 3 1 1 22 22 10,5 10,4

10 Γεωγραφία — — — 2 2 2 2 — — — — 4 4 1,9 1,9

11 Υγιεινή — — — — — — 1 1 1 1 — - - 2 2 1,0 0,9 12 Γεωπονία και Ζωοτεχνία/Γεωπονικά — — — — 2 2 2 1 2 2 * 5 * 5 6 5 2,9 2,4 13 Οικιακή Οικονομία — — — — — — — 1 — 1 — — — 2 — 0,9 14 Ωδική Μουσική 2 2 2 2 2 2 1 l" 1 1 1 2-3 1 2-3 Ί 21 Ί 21 10,0 10,0

Ενόργανος μουσική 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 J J J J 15 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 2 2 2 2 — — — — — — — — ' ' 1 1 1 ! 'ι ) 111 5,5 5,5

Ιχνογραφία — — — — 2 2 2 2 2 2 1»- 1J 1 \ J 7J J 16 Χειροτεχνία 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 l i l i I l i H i 5 ,5 5,5 17 Γυμναστική 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 18 18 8,6 8,6

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 34 34 36 36 35 35 35 36 36® 36® 210 211 100,0 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α (αρρένων): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5 Γυμναστική, 6 Ξένες γλώσσες, 7α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 7β Χειροτεχνία, 9α Θρησκευτικά, 9β Ιστορία, 9γ Μαθηματικά (και Κοσμογραφία), 12 Γ ε ω -πονικά, 13 Γεωγραφία, 14α Υγιεινή, 14β Ψυχολογία, 16 Πολιτειακή αγωγή . β (θηλέων): 1 -13 τα ίδια, 14α Οικιακή Οικονομία, 14β Υγι -εινή, 14γ Ψυχολογία, 17 Πολιτειακή αγωγή.

2. Τα προγράμματα των τάξεων Ε ' και Σ Τ ' είναι τα ίδια με τα προγράμματα των τάξεων Δ' και Ε ' αντίστοιχα των πενταταξίων Δι-δασκαλείων (βλ. Πίνακα 12).

3. Βλ. σημ. 2 του Πίνακα 12. 4. Κοσμογραφία. 5. Βλ. σημ. 4 του Πίνακα 12. 6. Βλ. σημ. 5 του Πίνακα 12. Π Η Γ Ε Σ : Βλ. Πίνακα 12.

ΠIΝΑΚΑΣ 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων 1923

Ώ ρ ε ς α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Μέχρι Κατά

τέλους το λοιπόν Μ.Ο. % Δεκεμβρ. έτος

1 Ψυχολογία 6 — 3 7,1

2 Γενική και Ειδική Διδακτική 6 3 41 10,6

3 Γενική Παιδαγωγική — 3 i l 3,5

4 Υγιεινή και πρώται βοήθειαι 1 1 1 2,4

5 Ιχνογραφία 6 6 6 14,1

6 Καλλιγραφία 1 1 1 2,4


8 Γεωπονία και ζωοτεχνία 3 3 3 7,1

9 Ωδική και Εκκλησιαστική Μουσική 6 6 6 14,1

10 Γυμναστική 4 3

.Η» co 8,2

11 Διδακτικαί ασκήσεις 4 10 7 16,4

Σ ύ ν ο λ ο 43 42 4 2 i 100,0

1. Από το σχολικό έτος 1926-27 προστέθηκε 1 ώρα για το νέο μάθημα «Κώδιξ στρα-τιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων» (βλ. Γ 95, τ. Β', σ. 400-405).

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 2 Φεβρουαρίου 1924 : Κείμενο Γ 90 (τ. Β', σ. 371-374).

ΠIΝΑΚΑΣ 15. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου


Μεταβολή ( ± )

ως προς το 1878 Μεταβολή ( ± ) ώς

προς το αμέσως προηγούμενο Πρόγραμμα

ωρών Ώρες % Ώ ρ ε ς %

1878 129 — — — —

1879 128 — 1 — 0,8 — 1 — 0,8

1886 99 —30 —23,3 —29 —22,7

1888 117 —12 — 9,3 + 18 + 18,2

1911 160 + 31 + 24,0 + 43 + 36,8

1914 126 — 3 - 2,3 —34 —21,3

1924α1 176 -Γ 4 7 + 36,4 + 50 + 39,7

1924β1 210 + 81 + 62,8 + 34 + 19,3

1. 1924α = πεντατάξια. 1924β = εξατάξια.

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες 1, 3, 4, 5, 8, 9, 12, 13.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 16. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος

1 8 7 8 1 8 7 9 1 8 8 6 1 8 8 8 1 9 1 1 1 9 1 4 1 9 2 4α 1 9 2 4β Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % ' Ώρες %

Θρησκευτικά 9 7,0 9 7,0 5 5,1 6 5,1 6 3,8 6 4,8 8 4,5 10 4,7 Παιδαγωγικά 21 16,3 21 16,4 12 12,1 17 14,5 24 15,0 18 14,3 24 13,6 24 11,4 Φιλοσοφικά 3 2,3 3 2,4 2 2,0 2 1,7 4 2,5 3 2,4 2 1,1 2 1,0

Ελληνικά 35 27,2 35 27,4 27 27,2 30 25,6 28 17,5 21 16,6 36 20,5 45 21,4 Ξένη γλώσσα 6 3,8 6 4,8 9 5,1 12 5,7 Ιστορία 6 4,6 6 4,7 6 6,1 6 5,1 8 5,0 6 4,8 8 4,5 10 4,7

Γεωγραφία 4 3,1 4 3,1 2 2,0 4 3,4 6 3,8 4 3,2 4 2,3 4 1,9 Μαθηματικά 8 6,2 8 6,2 5 5,1 6 5,1 3 1,9 2 1,6 6 3,4 8 3,7 Κοσμογραφία — — 1 0,8 — — 1 0,9 2 1,2 1 0,8 2 1,1 2 1,0 Φυσιογνωστικά 14 10,9 14 10,9 8 8,1 10 8,6 11 6,9 11 8,7 17 9,7 22 10,5

Υγιεινή 2 1,5 4 2,5 2 1,6 2 1,1 2 1,0 Πολιτική οικονομία 2 1,2 2 1,6 — — — —

Πολιτειακή αγωγή 1 0,6 1 0,5 Γεωπονικά 2 1,5 2 1,6 1 1,0 2 1,7 7 4,4 5 3,9 6 3,4 6 2,9 Μουσική 12 9,3 12 9,4 12 12,1 17 14,6 21 13,1 17 13,5 18 10,3 21 10,0 Ιχνογραφία - Καλλιγραφία 9 7,0 9 7,0 5 5,1 6 5,1 9 5,6 7 5,5 η 5,4 11 I 5,5

Χειροτεχνία 9 5,6 6 4,8 n 5,4 H i 5,5 Γυμναστική 4 3,1 4 3,1 14 14,1 10 8,6 10 6,2 9 7,1 14 8,0 18 8,6

Σ ύ ν ο λ ο 129 100,0 128 100,0 99 100,0 117 100,0 160 100,0 126 100,0 176 100,0 210 100,0


Π I Ν Α Κ Α Σ 17. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα

Μ α θ ή μ α τ α 1878 1879 1886 1888 1911 1914 1924α 1924β Σύνολο

Θρησκευτικά 9 — —4 + 1 — . — + 2 + 2 + 1 Παιδαγωγικά 21 — —9 + 5 + 1 1 —10 + 6 — + 3 Φιλοσοφικά 3 — —1 — —2 + 3 —1 — —1

Ελληνικά 35 — —8 + 3 —2 —7 + 15 + 9 + 10 Ξένη γλώσσα — — — — + 6 — + 3 + 3 + 12 Ιστορία 6 — — —2 + 2 2 + 2 + 2 + 4

Γεωγραφία 4 — —2 + 4 + 2 _ 2 — — —

Μαθηματικά 8 — —3 + 1 —3 —1 + 4 + 2 —

Κοσμογραφία — + 1 —1 + 1 + 1 —1 + 1 — + 2 Φυσιογνωστικά 14 — —6 + 2 + 1 — + 6 + 5 + 8

Υγιεινή 2 2 — — + 4 —2 — — —

Πολιτική οικονομία — — — — + 2 — —2 — —

Πολιτειακή αγωγή — — — — — — + 1 — + 1 Γεωπονικά 2 — —1 + 1 + 5 — 2 + 1 — + 4 Μουσική 12 — — + 5 + 4 — 4 + 1 + 3 + 9 Ιχνογραφία - Καλλιγραφία 9 — —4 + 1 + 3 — 2 + 2 i + 2 + 2 |

Χειροτεχνία — — — — + 9 — 3 + 3 i + 2 + 1 1 1 Γυμναστική 4 — + 10 —4 — — 1 + 5 + 4 + 14

Σύνολο μεταβολής — —1 —29 + 18 + 4 3 —34 + 5 0 + 3 4 + 81


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)

Προγράμματα Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν 1


Φιλολογικά Παιδα-γωγικά

Φυσικο-μαθηματικά

Πρακτικά Ξένες γλώσσες

Γενικά

1878 31,8 18,6 18,6 20,9 — 10,1

1879 32,1 18,8 17,9 21,1 — 10,1

1886 33,3 14,1 13,2 32,3 — 7,1

1888 30,7 16,2 14,6 30,0 — 8,5

1911 22,5 17,5 12,5 34,9 3,8 8,8

1914 21,4 16,7 12,7 34,8 4,8 9,6

1924α 25,0 14,7 15,3 32,5 5,1 7,4

1924β 26,1 12,4 16,2 32,5 5,7 7,1

1. Βλ. παρακάτω υποσημ. 45 της Επισκόπησης, Α.


Γ Ρ Α Φ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Η ;

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων αρρένων κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Φιλολογικά 2. Παιδαγωγικά Η. Φυσικομαθηματικά 4. Πρακτικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Γενικά

Π I Ν Α Κ Α Σ 19. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1842

α/χ Μ α θ ή μ α τ α 1

Λ Τ Β

ά ξ ε ι ς Γ Δ

Σύνολο %

α' Ελληνική γλώσσα αρχαία και νεωτέρα 13 10 10 10 43 39 ,4 β ' Γαλλική γλώσσα — 3 3 3 9 8,3 γ

Ιερά ιστορία , 2 2 — — 4 Κατήχησις της ορθοδόξου ημών πίστεως Θρησκευτικά — — 2 — 2 8 7,3

ε' Χριστιανική ηθική — — — 2 2

στ' Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα της Γεωμετρίας 3 2 2 — 7 6,4

ζ' Ελληνική και γενική ιστορία — 2 2 3 7 6,4 η' Γεωγραφία 3 2 2 2 9 8,3

ο' Φυσιογραφία και Φυσική — 2 1 2 5 4,6 ι' Ωδική — 3 3 3 9 8,3

ια' Καλλιγραφία 3 3 3 3 12 11,0 Ιχνογραφία

ιγ' Χειροτεχνήματα («τας λοιπάς εργασίμους ώρας») — — — — — —

Σ ύ ν ο λ ο 24 29 28 28 109 100 ,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Καλλιγραφία και Ιχνο-γραφία, 3α Γαλλική γλωσσά, 3β Γεωγραφία, 3γ Ωδική , 6 Θρησκευτικά, 7α Αριθμητική, 7β Ιστορία, 9 Φυσικά.

Π Η Γ Η : Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ 2 (τ. Β', σ. 23-25) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1851

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1

Α Β Τ ά ξ ε ι ς

Γ Δ Ε Σύνολο y /ο

α' Ιερά ιστορία 2 2 — — — 4 1 β' Κατήχησις Θρησκευτικά — — 2 — — 2 9 7,6 γ ' Χριστιανική ηθική — — — 1 2 3 J δ' Ελληνική γλώσσα αρχαία και νεωτέρα 10 ? ε 8 8 7 i 41 34,5 ε' Γαλλική γλώσσα — 5 5 5 5 20 16,8

στ' Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα της γεωμετρίας 3 2 2 2 2 11 9,2 Υ' Ελληνική και γενική ιστορία — 2 2 2 2 8 6,7 ί' Γεωγραφία 2 2 2 2 2 10 8,4 ο' Φυσιογραφία — — — 2 2 4 3,4

ι' Καλλιγραφία 2 — — — — 2 1,7 ια' Ιχνογραφία — 2 2 2 — 6 5,0 Φ ' Φωνητική μουσική — 2 2 2 2 8 6,7

Χειροτεχνήματα «τας λοιπάς εργασίμας ώρας» * * * * *

ιδ' Οικιακή οικονομία 1 *

Σ ύ ν ο λ ο 19 24 i 25 26 24 ί 119 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Γαλλική γλώσσα, 3 Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή , 4 Γεωγραφία, 5 Θρησκευτικά, 6α Ιστο-ρία, 6β Μουσική, 8 Ιχνογραφία, 9 Φυσιογραφία, 10 Καλλιγραφία.

ΠΗΓΗ: Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ3 (τ. Β ' , σ. 26-28).

Π I Ν Α Κ Α Σ 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1870

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ Δ Ε

Ιερά Ιστορία 2 2 — — 4 ί 1 Κατήχησις Θρησκευτικά — — 2 1 Ί 8 5,7 Χριστιανική Ηθική ' — — — — 1 1 J

2 Ελληνικά 9 9 9 9 6 42 30,0 3 Αριθμητική Γεωμετρία 3 2 2 2 — 9 6,4 4 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 4,3 5 Φυσική Ιστορία Φυσιογνωστικά — — — 2 — Μ 5 3,6

Φυσική Πειραματική — — — — Ο Ο 3 ]

6 «Ιστορία 2 3 3 2 — 10 7,1 7 Γαλλικά 5 5 5 5 5 25 17,9 8 Οικιακή Οικονομία — — — — 1 1 0,7

Π α ι δ α γ ω γ ί α Παιδα- — — — — 1 Μ 9 Διδακτική μετ' εφαρμογής εν τοις προκαταρκτικούς 1 Μέθοδος της νηπιαγωγίας θεωρητικώς και πρακτικώς — — —

3 2

6 4,3

10 Κοσμογραφία — — — — 1 1 0,7 11 Καλλιγραφία 2 2 — — — 4 4 2,9 12 Ιχνογραφία — — 2 — — 21 i 4 2 , 8

Σκιαγραφία — — — 2 — 2 J ί 13 Ωδική 3 3 2 2 2 12 8 , 6

14 Γυμναστική 2 2 2 1 — 7 5,0 Εργόχειρα και ραπτική κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας * * *

— —

Χειροτεχνήματα και άσκησις εις τα της οικιακής οικονομίας, κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας — — — —

*

Σ ύ ν ο λ ο 30 30 29 26 25 140 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Ωδική, 4 Ιστορία, 5 Μαθηματικά, 6 Θρησκευτικά, 7 Γυμναστική, 8α Γεωγραφία, 8β Παιδαγωγικά, 10 Φυσιογνωστικά, 11α Ιχνογραφία, 11β Καλλιγραφία, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Οικονομία.

Π Η Γ Η : Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ8 (τ. Β ' , σ. 44-47).

ΠIΝΑΚΑΣ 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα εσωτερικού Διδασκαλείου της Φ.Ε. κατά το σχολικό έτος 1876-77

α/α Μ α ο η μ α τ α1·4 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο %

Α Β Γ Δ Ε

{Ιερά Ιστορία 2 2 — — — 4 Ί

Κατήχησις Θρησκευτικά2 — — 2 1 — 3 > 8 4,7 Χριστιανική Ηθική — — — — l l J

2 Ελληνικά 9 9 9 9 5 41 24,0 3 Γαλλικά 5 5 5 5 5 25 14,6 4 Ιστορία 3 3 3 2 — 11 6,4 5 Γεωγραφία 2 2 2 1 — 7 4,1 6 Αριθμητική Μαθηματικά 3 2 2 — — 7 1 9 5,3

Γεωμετρία — — — 2 — 2 j

{Φυτολογία — — — — — — ,

Ζωολογία | Φυσιογνωστικά — — — 2 — 2 } 5 2,9 Φυσική Πειραματική — — — — 3 3 J

8 Μαθηματική Γεωγραφία ( = Κοσμογραφία) — — — — 1 1 0,6 9 Παιδαγωγική - - - - 2 2 1 9 5,3

Διδακτική J — — — — 7 7 J 10 Οικιακή Οικονομία — — — — 2 2 1,1 11 Καλλιγραφία 2 2 1 1 — 6 3,5 12 Ιχνογραφία — 2 2 2 2 8 4,7 13 Φωνητική Μουσική3 3 3 3 3 2 14 8,2 1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εργόχειρο, 4 Φωνητική μουσική, 5 Ιστορία, 6α Μαθηματικά, 6β Παιδαγωγικά, 8α Θρησκευτικά, 8β Ιχνογραφία, 10 Γεωγραφία, 11 Καλλιγραφία, 12 Φυσιογνωστικά, 13 Οικιακή Οικονομία, 14 Κο-σμογραφία.

2. «Εξήγησιν του Ευαγγελίου της Κυριακής κατά παν σάββατον, από ώρας 11ης-12ης... Την εξήγησιν του Ευαγγελίου ακροώνται η τε α', και η β', και η γ ' τάξις ομού, συνερχόμεναι εις το αυτό ακροατήριον».

Π I Ν Α Κ Α Σ 2 2 (συνέχεια)

α/α - Μ α θ ή μ α τ α Α Β

Τ ά ξ ε ι Γ

·. ς Δ Ε

Σύνολο ο/ 10

14 15

Εργόχειρον Γυμναστική «καθ' ορισθησομένας ημέρας και ώρας»

5 * 5 * 5 * 5 * 5 25 *

14,6

Σ ύ ν ο λ ο 34 35 34 33 35 171 100,0

3. «Την μουσικήν διδάσκονται ομού η τε α ' , και η β ' , και η γ ' , και η δ' τάξις». 4. «Τινές των συσσίτων μαθητριών του εσωτερικού διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, πλην των μαθημάτων των εν αις

είναι κατατεταγμέναι τάξεων, διδάσκονται επί ίδιαιτέροις διδάκτροις και κλειδοκύμβαλον υπό των μουσικών διδασκάλων του καταστήματος». Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1876-77 διδαχθησομένων εν τ ω εσωτερικώ διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

μαθημάτων: Κείμενο Γ 9 (τ. Β, σ. 48-52).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1877

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο %2 Α Β Γ Δ Ε

{Ιερά Ιστορία ι 2 2 — — — 4~ι

Κατήχησις Θρησκευτικά — — 2 1 — 3 > 8 5,2 Χριστιανική Ηθική — — — — 1 1 · )

2 Ελληνικά 9 9 9 9 5 41 26,8 3 Αριθμητική Μαθηματικά 2 2 2 2 — 8 1 11 5,2 Ί 7,2

Γεωμετρία — — — 3 — 3 J 2,0 J 4 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 3,9 5 Ιστορία 2 3 3 2 — 10 6,5 6 Γαλλικά 5 5 5 5 5 25 16,3 7 Φυσική Ιστορία, Ζωολογία και Φυτολογία (2+2) Φυσιογνωστικά — — — 4 — 4 1 7 2,6 1 4,6

Φυσική Πειραματική — — — — 3 3 j 2,0 j 8 Οικιακή Οικονομία — — — — 1 1 0,7 9 Παιδαγωγία Παιδαγωγικά — — — — 2 2 Ί 9 1,3 1 5,9

Διδακτική μετ' εφαρμογής... — — — — 7 7 J 4,6 J 10 Κοσμογραφία — — — — 1 1 0,7 11 Καλλιγραφία 2 2 2 1 1 8 5,2 12 Ιχνογραφία 2 2 2 2 2 10 6,5 13 Ωδική 3 2 2 2 2 11 7,2 14 Γυμναστική 1 1 1 1 1 5 3,3

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3α Μαθηματικά, 3β Ωδική, 5α Ιστορία, 5β Ιχνογραφία, 7 Παιδα-γωγικά, 8α Θρησκευτικά, 8β Καλλιγραφία, 10 Φυσιογνωστικά, 11 Γεωγραφία, 12 Γυμναστική, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Οικονομία.

2. Αν προσμετρήσουμε και τις ώρες των Χειροτεχνημάτων -σύμφωνα με το προηγούμενο πρόγραμμα-, τα ποσοστά συμμετοχής κάθε μαθήματος παρουσιάζουν μείωση.


α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ Δ Ε

Εργόχειρα και ραπτική τας λοιπάς εργασίμους ώρας * * * — — 15 Χειροτεχνήματα τας λοιπάς εργασίμους ώρας — — — * —

Χειροτεχνήματα και άσκησις εις τα της οικιακής οικονομίας, κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας — — — — *

Σ ύ ν ο λ ο 30 30 30 32 31 153 100,0

Π Η Γ Η : Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Γ10 (τ. Β', σ. 53-56).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2 4 . Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους 1882-83

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ Δ Ε Σ Τ

1 Θρησκευτικά 3 3 3 1 1 — 11 5,3 2 Ελληνικά 9 9 9 9 9 6 51 24,4 ο Μαθηματικά 2 2 2 2 2 — 10 4,8 4 Μαθηματική γεωγραφία ( = Κοσμογραφία) — — — 1 — 1 0,5 5 Παιδαγωγικά Παιδαγωγ ικά — — — 2 2 3 51 I 21 2,3 Ί 10,0

Διδακτικά 16 16 J Ι 7,7 j 6 Ιστορικά 1 2 2 2 2 2 11 5,3 7 Γεωγραφικά 2 2 2 1 — — 7 3,3 8 Φυσικά Φυσιογνωστικά 2 2 2 2 3 — 11 ] ι 13 5,3 Ί 6,2

Χημεία — — — — — 2 2J ί 0,9 j 9 Γαλλικά 5 5 5 5 5 3 28 13,4

10 Οικιακή Οικονομία — — — — 1 — 1 0,5 11 Ιχνογραφία 2 2 2 2 1 — 9 4,4 12 Καλλιγραφία 2 2 2 1 — — 7 3,3 13 Εργόχειρον 5 5 5 5 3 3 26 12,4 14 Ωδική μουσική 3 2 — 3 3 2 13 6,2

Σ ύ ν ο λ ο 36 36 34 33 33 37 209 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εργόχειρο, 4 Παιδαγωγικά , 5α Φυσιογνωστικά, 5β Ωδική μουσική, 7 α Θρησκευτικά, 7β Ιστορικά, 9 Μαθηματικά, 10 Ιχνογραφία, 11α Γεωγραφικά , 11β Καλλιγραφία, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Οι -κονομία.

2. «Παιδαγωγική μετά συντόμου διδασκαλίας των δυνάμεων της ψυχής», που αντιπροσωπεύουν το μάθημα « Ε μ π ε ι ρ ι κ ή Ψυχολογία μετά στοιχειώδους Λογικής» το οποίο προβλεπόταν από το δ ιάταγμα της 24 Απριλίου 1881 (Γ17) . Οι ώρες αυτές (ποσοστό 1%) μπορούν

να καταγραφούν ως «Φιλοσοφικά» (βλ. Πίνακα Γ33 , εδώ σ. 203-204) . Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων μαθημάτων.. . : Κείμενο Γ 2 1 (τ. Β ' , σ. 105-109) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1883-84

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ Δ Ε

1 Θρησκευτικά 3 3 3 2 — 11 5,9 2 Ελληνικά 9 9 9 9 6 42 22,3 3 Μαθηματικά 2 2 2 2 — 8 4,3 4 Μαθηματική γεωγραφία

( = Κοσμογραφία) — — — 1 — 1 0,5 5 Ιστορικά 2 2 2 2 2 10 5,3 6 Γεωγραφικά 2 2 1 — - 5 2,7 7 Φυσιογνωστικά — 2 2 2 2 8 4,3 8 Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά — — — 22 2 4 Ί 22 2,1 1 11,7=

Διδακτικά — — — 2 16 18 J 9,6 / 9 Οικιακή Οικονομία — — — 1 — 1 0,5

10 Γαλλικά 5 5 5 5 5 25 13,3 11 Ιχνογραφία 2 2 2 1 — 7 3,7 12 Καλλιγραφία 2 2 1 — — 5 2,7 13 Εργόχειρον 5 5 5 3 5 23 1 2 , 2 14 Ωδική μουσική 2 2 2 2 2 10 5,3 15 Γυμναστική 2 2 2 2 2 10 5,3

Σ ύ ν ο λ ο 36 38 36 36 42 188 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (τα τελευταία 5 χαρακτηρίζονται ως «τεχνικά»): 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εργόχειρο, 4 Παιδαγωγικά, 5 Θρησκευτικά, 6α Γυμναστική, 6β Ιστορικά, 6γ Ωδική μουσική, 9α Μαθηματικά, 9β Φυσιογνωστικά, 11 Ιχνογραφία, 12α Γεωγραφικά, 12β Καλλιγραφία, 14α Κοσμογραφία, 14β Οικιακή Οικονομία.

2. «Στοιχειώδης εμπειρική Ψυχολογία και Παιδαγωγική», βλ. και σημ. 2 του προ-ηγούμενου Πίνακα.

3. Το ποσοστό αυτό -λαμβάνοντας υπόψη την προηγούμενη σημείωση- κατανέμεται ως εξής: Φιλοσοφικά 1,1% -Παιδαγωγικά 10,6%.

Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθ/)σομένων μαθη-μάτων...: Κείμενο Γ23 (τ. Β', σ. 112-115).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 26. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους 1887-88

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ α ξ ε ι ς Σύνολο /ο Α Β Γ Δ

1 Θρησκευτικά 2 2 1 — 5 3 ,8 2 Ελληνικά 9 9 8 8 34 26,0 3 Οικιακή Οικονομία — — 1 — 1 0 ,8 4 Μαθηματικά 2 2 2 1 7 5 ,3 5 Κοσμογραφία — — 1 — 1 0,8 G Ιστορικά 2 2 2 2 8 6 ,1 7 Γεωγραφικά 2 2 1 — 5 3,8 8 Φυσιογνωστικά 2 2 2 1 7 5 ,3 9 Παιδαγωγικά ,

' Παιδαγωγικα Διδακτικα

— 2 2

1 2 2

11 Μ 12 J 16 3,0

9,2 J 12 ,2

10 Γαλλικά 3 3 4 4 14 10,7 11 Ιχνογραφία 1 1 1 — 3 2 ,3 12 Καλλιγραφία 2 — — — 2 1,5 13 Ωδική 2 2 2 2ο 8 6,1 14 Γυμναστική 2 2 2 — 6 4,6 15 Χειροτεχνήματα 3 4 3 4 14 10,7

Σ ύ ν ο λ ο 32 31 33 35 131 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3<χ Γαλλικά, 3β Χειροτεχνήματα, 5α Ιστορικά, 5β Ωδική, 7α Μαθηματικά, 7β Φυσιογνωστικά, 9 Γυ-μναστική, 10α Γεωγραφικά, 10β Θρησκευτικά, 12 Ιχνογραφία, 13 Καλλιγραφία, 14α Κο-σμογραφία, 14β Οικιακή Οικονομία.

2. Από 1 ώρα για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό των ωρών διαφοροποιείται ως εξής: Παιδαγωγικά ώρες 14 - ποσοστό 10,7% και Φιλο-

σοφικά ώρες 2 - ποσοστό 1,5%. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-1888 διδαχθησομένων μαθη-

μάτων... : Κείμενο Γ29 (τ. Β', σ. 131-136).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 27. Συνοπτικά ωρολόγια προγράμματα Διδασκαλείου Φ.Ε.

α/α Μαθήματα/Προγράμματα 1886-87 1887-88 1888-89 1889-90 1890-91 1891-92

1 Θρησκευτικά 5 5 5 5 6 6 2 Ελληνικά 34 34 33 33 33 33 3 Μαθηματικά και Κοσμογραφία 8 8 8 8 9 9 4 Ιστορικά 8 8 8 8 8 8 5 Γεωγραφία 5 5 5 6 6 6 6 Φυσιογνωστικά 7 7 8 8 8 8 7 Παιδαγωγικά (και Φιλοσοφικά) 15 16 15 15 15 15 8 Γαλλικά 14 14 14 14 14 14 9 Οικονομία 1 1 1 1 1 1

10 Ιχνογραφία 3 3 3 3 3 4 11 Καλλιγραφία 2 2 2 2 2 2 12 Ωδική 8 8 8 8 8 8 13 Χειροτεχνήματα 15 14 16 16 16 15 14 Γυμναστική 3 6 6 6 6 8

Σ ύ ν ο λ ο 128 131 132 133 135 137

Π Η Γ Ε Σ : α) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1886-1887 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Προτύποις και τοις Διδα-σκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-1886, Αθήνα 1886, σ. 42-46.

β) Κείμενο Γ29 (τ. Β', σ. 131-136). γ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1888-1889 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρίας του έτους 1887-1888, Αθήνα 1888, σ. 52-62. δ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1889-1890 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρίας του έτους 1888-1889, Αθήνα 1889, σ. 48-58. ε) Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1890-1891 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκ-

παιδευτικής Εταιρίας..., Αθήνα 1890, σ. 10-20. στ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1891-1892 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας τα κατά το έτος 1890-91 πεπραγμένα, Αθήνα 1891, σ. 45-54.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 28. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων της Φ.Ε. σχολικού έτους 1892-93

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο /ο Α Β Γ Δ

1 Θρησκευτικά 2 2 1 1 6 4,4 2 Ελληνικά 9 9 9 6 33 24,1 3 Μαθηματικά 2 2 2 2 8 5,8 4 Κοσμογραφία — — 1 — 1 0,7 5 Ιστορικά 2 2 2 2 8 5,8 6 Γεωγραφικά 2 2 — 2 6 4,4 7 Φυσιογνωστικά 2 2 2 2 8 5,8

8 Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά — 2 2 2 2 4 1 1 15 2 ,91 I 11,0 Διδακτικά — — 2 9 11 j ί . 8 ,0J [

9 Γαλλικά 3 3 4 4 14 10,2 10 Οικονομικά

Τεχνικά : — 1 — — 1 0,8

11 Ιχνογραφία 1 1 1 1 4 2,9 12 Καλλιγραφία 2 2 1,5 13 Ωδική 2 2 2 2 8 5,8 14 Χειροτεχνήματα 3 4 4 4 15 11,0 15 Γυμναστική 2 2 2 2 8 5,8

Σ ύ ν ο λ ο 32 32 34 39 137 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Παιδαγωγικά, 2β Χειροτε-χνήματα, 4 Γαλλικά, 5α Γυμναστική, 5β Ιστορικά, 5γ Μαθηματικά, 5δ Φυσιογνωστικά, 5ε Ω δ ι κ ή , 10α Γεωγραφικά, 10β Θρησκευτικά, 12 Ιχνογραφία, 13 Καλλιγραφία, 14α Κο-σμογραφία, 14β Οικονομικά.

2. Από 1 ώρα για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό των ωρών διαφοροποιείται ως εξής : Παιδαγωγικά ώρες 13 - ποσοστό 9 ,4% και Φιλο-

σοφικά ώρες 2 - ποσοστό 1,5%. Π Η Γ Η : «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1892-93 διδαχθησομένων μαθη-

μάτων.. .»: Κείμενο Γ 3 5 (τ. Β ' , σ. 155-159).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 29. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1893

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β

1 Θρησκευτικά 3 3 6 8,1 2 Ελληνικά 9 6 15 20,3 3 Αριθμητική Μαθηματικά 1 — l ì 2 2,7

Γεωμετρία 1 — 1 J 4 Ιστορία 3 2 5 6,8 5 Γεωγραφία 2 — 2 2,7 6 Φυσική ιστορία 2 — 22 2,7 7 Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά 42 4 8 1 22 10,8 Ί 29,7

1 Ασκήσεις διδακτικαί J 2 22 14 ] 18,9 ] 8 Χειροτεχνήματα 3 3 6 8,1 9 Ωδική 3 3 6 8,1

10 Καλλιγραφία 1 — 1 1,4 11 Ιχνογραφία 2 1 3 4,0 12 Γυμναστική 2 2 4 5,4

Σ ύ ν ο λ ο 38 36 74 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Παιδαγωγικά, 2 Ελληνικά, 3α Θρησκευτικά, 3β Χειροτεχνήματα, 3γ Ωδική, 6 Ιστορία, 7 Γυμναστική, 8 Ιχνογραφία, 9α Γεωγραφία, 9β Μαθηματικά, 9γ Φυσική ιστορία, 12 Καλλιγραφία.

2. Υπολογίζουμε 2 ώρες για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό των ωρών διαφοροποιείται ως εξής: Παιδαγωγικά ώρες - ποσοστό 27% και Φιλοσοφικά ώρες 2 - ποσοστό 2,7%.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 20 Αυγούστου 1893: Κείμενο Γ37 (τ. Β', σ. 168-179).

ΠIΝΑΚΑΣ 30. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1897


1 Θρησκευτικά 2 2 2 6 5,6 2 Ελληνικά 9 7 7 23 1 24 22,2

Γραμματολογία — 1 — 1 J 3 Γεωμετρία 2 1 — 3 2,8 4 Κοσμογραφία — — 1 1 0,9 5 Ιστορία / Ιστορία της Τέχνης 2 3 1 6 5,6

{Φυσική Πειραματική 2 — — 2τ 1,8 ί

Χημεία Φυσιογνωστικά — 2 — 2 > 8 1,8 > 7,4 Φυσική ιστορία 2 2 — 4 J 3.8 J

7 Γεωγραφία 2 — — 2 1,8 8 Ψυχολογία — 2 — 2 1,8 9 Διδακτική μετ' ασκήσεων / Διδακτικαί ασκήσεις Παιδαγωγικά — 3 12 15 Ί 19 1 3 , 8 ] 17,6

Παιδαγωγική και ιστορία αυτής J — — 4 4 J 3,8 J 10 Γαλλικά 3 3 — 6 5,6 11 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία / Ιχνογραφία 3 2 1 6 5,6 12 Χειροτεχνήματα 3 3 3 9 8,3 12 Ω δ ι κ ή και τετράχορδον 4 3 3 10 9,2 14 Γυμναστική 2 2 2 6 5,6 Σ ύ ν ο λ ο 36 36 36 108 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Ωδική και τετράχορδον, 4 Χειροτεχνήματα, 5 Φυσιογνωστικά, 6α Γαλλικά, 6β Γυμναστική, 6γ Θρησκευτικά, 6δ Ιστορία, 6ε Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11 Γεωμετρία, 12α Γεωγραφία, 12β Ψυχολογία, 14 Κοσμογραφία.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Νοεμβρίου 1897: Κείμενο Γ40 (τ. Β ' , σ. 188-190).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 31. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1902


Α' Εγκύκλιος παίδευσις 1 Ιερά 2 2 2 6 8,1

α' Ερμηνεία 6 6 6 18-, 2 Ελληνικά β' Θεματογραφικαί ασκήσεις και έκθεσις ιδεών εναλλάξ 1 1 1

3 26 35,1

γ' Γραμματολογία και Ιστορία της Τέχνης 1 2 2 5 J 3 Γαλλικά 2 2 2 6 8,1 4 Ιστορία 2 2 2 6 8,1 5 Μαθηματικά 2 2 — 4 5,4 6 Φυσικαί επιστήμαι 2 2 1 5 6,8 7 Γεωγραφία

Β' Παιδαγωγική παίδευσις

2 1 3 4,1

8 Φιλοσοφική προπαιδεία 2 2 - 4 5,4 9 Διδακτική, Παιδαγωγική και Ιστορία αυτής Παιδαγωγικά

Παιδαγωγικαί ασκήσεις J 1 2 3

6 1 14 8,1 Ì I 18,9

10 Διδακτική, Παιδαγωγική και Ιστορία αυτής Παιδαγωγικά Παιδαγωγικαί ασκήσεις J 1 1 6 8 J 10,8 J I

Σ ύ ν ο λ ο 24 25 25 74 100 ,0

Γ' Τεχνική παίδευσις και πρακτική

11 Ωδική και οργανική μουσική 12 Καλλιγραφία, Ιχνογραφία και Ζωγραφική 13 Ιματιουργική 14 Οικιακή Οικονομία 15 Γυμναστική και Παιδιαί

[Μουσική (ωδική και κλειδοκύμβαλον). Ζωγραφική, Καλλιγραφία, Χειρο-τεχνήματα, Ποικιλτική και πλεκτική. Μαγειρική και Ζαχαροπλαστική.

Ιματιουργική (κοπτική και ραπτική). Κολλαριστική. Επιπλοστιλβωτική.

Πηλοπλαστική. Εκμαγειοποιία. Γυμναστική.

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (πλην των Τεχνικών): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3α Γαλλικά, 3β Ιερά, 3γ Ιστορία, 6 Φυσιο-

γνωστικά, 7α Μαθηματικά, 7β Φιλοσοφικά, 9 Γεωγραφία.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Ιουλίου 1902: Κείμενο Γ46 (τ. Β' , σ. 210-215).



ωρών Ώρες % Ώ ρ ε ς %

1842 109 _ — —

1851 119 + 10 + 9,2 + 10 + 9,2

1870 140 + 31 + 28,4 + 21 + 17,6

1877 153 + 44 + 40,4 + 13 + 9,3

1882-83 209 + 100 + 91,7 + 56 + 36,6

1883-84 188 + 79 + 72,5 —21 —10,0

1887-88 131 + 22 + 20,2 —57 —30,3

1892-93 137 + 28 + 25,7 + 6 i- 4,6

1893 74 —35 —32,1 —63 —46,0

1897 108 — 1 — 0,9 + 34 + 45,9

1902 74 —35 —32,1 —34 - 3 1 , 5

1914 125 + 16 + 14,7 + 51 + 68,9

1924α 177 + 68 + 62,4 + 52 + 41,6

192413 211 + 102 + 93,6 + 34 + 19,2

Π Η Γ Η : Πίνακες 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 9, 12, 13.

Π I Ν Α Κ Α Σ 33. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος

1842 1851 1870 1877 1882-83 1883-84 1887-88 1 8 9 2 - 9 3 Μ α θ ή μ α τ α

Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς /ο Ώ ρ ε ς /ο Ώ ρ ε ς /ο Ώ ρ ε ς V /ο Ώ ρ ε ς /ο Ώρι Ά % Θρησκευτικά 8 7,3 9 7,6 8 5,7 8 5,2 11 5,3 11 5,9 5 3,8 6 4,4 Παιδαγωγικά — — — — 6 4,3 9 5,9 19 9,0 20 10,6 14 10,7 13 9,5 Φιλοσοφικά — — — — — — — — 2 1,0 2 1,1 2 1,5 2 1,5

Ελληνικά 43 39,4 41 34,5 42 30,0 41 26,8 51 24,4 42 22 ,3 34 26,0 33 24,1 Ξένη γλώσσα 9 8,3 20 16,8 25 17,9 25 16,3 28 13,4 25 13 ,3 14 10,7 14 10,2 Ιστορία 7 6,4 8 6,7 10 7,1 10 6,5 11 5,3 10 5,3 8 6,1 8 5,8

Γεωγραφία 9 8,3 10 8,4 6 4,3 6 3,9 7 3,3 5 2,7 5 3,8 6 4,4 Μαθηματικά 7 6,4 11 9,2 9 6,4 11 7,2 10 4,8 8 4,3 7 5,3 8 5,8 Κοσμογραφία — — — — 1 0,7 1 0,7 1 0,5 1 0,5 1 0,8 1 0,7 Φυσιογνωστικά 5 4,6 4 3,4 5 3 ,6 7 4,6 13 6 , 2 8 4,3 7 5,3 8 5,8

Υγιεινή και Νοσηλευτική —

Πολιτειακή αγωγή —

Γεωπονικά — — —

Ωδική 9 8,3 8 6,7 12 8,6 11 7,2 13 6,2 10 5,3 8 6,1 8 5,8 Καλλιγραφία 1 2 1,7 4 2,9 8 5,2 7 3,3 5 2,7 2 1,5 2 1,5 Ιχνογραφία J 12 11,0 6 5,0 4 2,8 10 6,5 9 4,4 7 3,7 3 2,3 4 2,9

Χειροτεχνία * —

* —

* — * — 26 12,4 23 12,2 14 10,7 15 11,0

Οικιακή Οικονομία — — * — 1 0,7 1 0,7 1 05, 1 0,5 1 0,8 1 0,8

Γυμναστική — — — — 7 5,0 5 3,3 — — 10 5,3 6 4,6 8 5,8

Σύνολο 109 100,0 119 100 ,0 140 100,0 153 100,0 209 100,0 188 100,0 131 100,0 137 100 ,0



1893 1897 1902 1914 1924α 1924β Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες % Ώ ρ ε ς % Ώρες % Ώρες /ο Ώρες 7 /ο Ώ ρ ε ς %

Θρησκευτικά 6 8,1 6 5,6 6 8,1 6 4,8 8 4,5 10 4,7 Παιδαγωγικά 20 27,0 19 17,6 14 18,9 18 14,4 24 13,6 24 11,4 Φιλοσοφικά 2 2,7 2 1,8 4 5,4 3 2,4 2 1,1 2 0,9 Ελληνικά 15 20,3 24 22,2 26 35,1 21 16,8 36 20,3 45 21,3 Ξένη γλώσσα — — 6 5,6 6 8,1 6 4,8 9 5,1 12 5,7 Ιστορία 5 6,8 6 5,6 6 8,1 6 4,8 8 4,5 10 4,7 Γεωγραφία 2 2,7 2 1,8 3 4,1 4 3,2 4 2,3 4 1,9 Μαθηματικά 2 2,7 3 2,8 4 5,4 2 1,6 6 3,4 8 3,8 Κοσμογραφία — — 1 0,9 — — 1 0,8 2 1,1 2 0,9 Φυσιογνωστικά 2 2,7 8 5 6,8 11 8,8 17 9,6 22 10,4

Υγιεινή και Νοσηλευτική — — — — — — 2 1,6 2 1,1 2 0,9 Πολιτειακή αγωγή — 1 0,6 1 0,5 Γεωπονικά — — — — — — 5 4,0 5 2,8 5 2,4

Ωδική 6 8,1 10 9,2 * — 12 9,6 18 10,2 21 10,0 Καλλιγραφία 1 1,4 6 5,6 *

Ιχνογραφία 3 4,0 — 7 5,6 n 5,4 11 i 5,5 Χειροτεχνία 6 8,1 9 8,3 *

— 10 8,0 9 i 5,4 11 h 5,5 Οικιακή Οικονομία — — — —

* — 2 1,6 2 1,1 2 0,9

Γυμναστική 4 5,4 6 5,6 * — 9 7,2 14 7,9 18 8,6

Σ ύ ν ο λ ο 74 100,0 108 100,0 74 100,0 125 100,0 177 100,0 211 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 34. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα

Μ α θ ή μ α τ α 1842 1851 1870 1877 1882-1883

1883-1884

1887-1888

1892-1893

1893 1897 1902 1914 1924α 1924β Σύνολο

Θρησκευτικά 8 + 1 —1 — + 3 — —6 + 1 — — — — + 2 + 2 + 2 Παιδαγωγικά — — + 6 + 3 + 10 + 1 - 6 —1 + 7 —1 —5 + 4 + 6 — + 24 Φιλοσοφικά — — — — + 2 — — — — — + 2 —1 —1 — + 2

Ελληνικά 43 —2 + 1 —1 + 10 —9 —8 —1 —18 + 9 + 2 - 5 + 15 + 9 + 2 Ξένη γλώσσα 9 + 11 + 5 — + 3 —3 —11 — —14 + 6 — — + 3 + 3 + 3 Ιστορία 7 + 1 + 2 — + 1 —1 2 — —3 + 1 — — + 2 + 2 + 3

Γεωγραφία 9 + 1 —4 — + 1 —2 — + 1 —4 — + 1 + 1 — — —5 Μαθηματικά 7 + 4 —2 + 2 —1 —2 - 1 + 1 —6 + 1 + 1 —2 + 4 + 2 + 1 Κοσμογραφία __ + 1 — — — — — —1 + 1 —1 + 1 + 2 — + 2 Φυσιογνωστικά 5 1 + 1 + 2 + 6 —5 —1 + 1 —6 + 6 —3 + 6 + 6 + 5 + 17

Υγιεινή και Νοσηλευτική + 2 — — + 2 Πολιτική Οικονομία —

Πολιτειακή αγωγή + 1 — + 1 Γεωπονικά — — — — — — — — — — — —5 — — + 5

Ωδική 9 —1 + 4 — 1 + 2 —3 —2 — —2 + 4 —10 + 12 + 6 + 3 + 12 Ιχνογραφία - Καλλιγραφία 12 —4 — + 10 —2 —4 —7 + 1 —2 + 2 —6 + 7 + 2 Ì + 2 1 2

Χειροτεχνία * — — — + 26 —3 - 9 + 1 —9 + 3 —9 + 10 1 2 — 2 + 11 !

Οικιακή Οικονομία — — + 1 — — — — — —1 — — + 2 — + 2 Γυμναστική — — + 7 —2 — 5 + 10 —4 + 2 —4 + 2 —6 + 9 + 5 + 4 + 18

Σύνολο μεταβολής — + 10 + 21 + 13 + 56 —21 —57 + 6 —63 + 34 —34 + 51 + 52 + 34 + 102


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 35. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)


Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν

Προγράμματα Φιλολογικά Παιδα-

γωγικά Φυσικο-

μαθηματικά Πρακτικά Ξένες

γλώσσες Γενικά

1842 45,8 — 11,0 19,3 8,3 15,6

1851 41,2 — 12,6 13,4 16,8 16,0

1870 37,1 4,3 10,7 20,0 17,9 10,0

1877 33,3 5,9 12,5 22,9 16,2 9,1

1882-83 29,7 10,0 11,5 26,8 13,4 8,6

1883-84 27 ;6 11,7 9,1 29,7 13,3 8,6

1887-88 32,1 12,2 11,4 26,0 10,7 7,6

1892-93 29,9 11,0 12,3 27,8 10,2 8,8

1893 27,1 29,7 5,4 27,0 _ 10,8

1897 27,8 19,4 11,1 28,7 5,6 7,4

1902 43,2 24,3 12,2 — 8,1 12,2

1914 21,6 16,8 12,8 36,0 4,8 8,0

1924α 24,8 14,7 15,2 32,8 5,1 7,4

1924β 26,0 12,3 16,0 32,9 5,7 7,1



Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων θηλέων κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Φιλολογικά 2. Παιδαγωγικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Πρακτικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Γενικά

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 36. Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών 1908

Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β Γ

Ιερά 1 1 1 3 2,3

{Ανάγνωσις και ορθογραφικαί ασκήσεις 2 — — 21

Έκθεσις ιδεών — 1 — 1 | 5 3,9 Διήγημα — 1 1 2 J Μάθημα Αριθμητικής 1 — — 1 1 2 1,6 Καταστιχογραφία — — 1 1 ; Φροεβελιανή Θεωρία — 2 2 4 \ Φροεβελιανά Δώρα 3 2 2 71 20 15,5

ίΠρακτικαί ασκήσεις Φροεβελιανών Δώρων — 2 — 21

Φροεβελιαναί έργασίαι 3 2 2 7 ' Ψυχολογία — 2 — 2 1,6

{Παιδαγωγική — — I l i

Διδακτική — — 1 1 | 6 4,7 Εξάσκησις εν τω Νηπιαγωγείο) — — 4 4 J

Ιστορία 1 1 1 3 1 4 3,1 Αρχαιολογία — — 1 1 J

{Ανθρωπολογία 1 — — 1 1

Υγιεινή — 1 1 2 4 3,1 Νοσηλευτική — — 1 1 J Πραγματογνωσία — 1 1 2 1,6 Γαλλικά 3 3 3 9 7,0

Εργόχειρα 3 3 2 8 6,2 Κοπτική και Ραπτική 3 3 2 8 6,2 Τεχνικαί έργασίαι 4 4 3 11 8,5 Γυμναστική 6 6 3 15 11,6 Ρυθμικά παίγνια 1 1 1 3 2,3

Ωδική 3 2 2 7 1 10 7,7 Εκκλησιαστική μουσική 1 1 1 3 J

Πλαστική 2 2 2 6 4,7 Ιχνογραφία και Ζωγραφική 2 2 2 6 4,7 Απαγγελία — 1 1 2 1,6

Πρακτική Κηπουρική 1 1 1 3 2,3 Σ ύ ν ο λ ο 41 45 43 129 100,0 ΠΗΓΗ: Εσωτερικός κανονισμός του Εκπαιδευτικού τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων...: Κείμενο Γ48 (τ. Β', σ. 219-224).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 37. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων των Νηπιαγωγών 1914

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 , 2 Τ α

Α

ξ ε ι ς

Β

Σύνολο y /ο

Α' Θρησκευτικά 1 1 2 2,4

Β' Ελληνικά 6 6 12 14,3

Γ ' Νηπιαγωγικά 6 12 18 21,5

Δ ' Φυσιογνωστικά 6 — 6 7,1

Ε ' Οικιακή Οικονομία και Οικιακά έργα 6 4 10 11,9

Σ Τ ' Υγιεινή και Νοσηλευτική — 3 3 3,6

Ζ ' Χειροτεχνία 4 4 8 9,5

II' Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 4 4 8 9,5

Θ' Ωδική 6 5 11 13,1

Γ Γυμναστική 3 3 6 7,1

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 84 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Νηπιαγωγικά, 2 Ελληνικά, 3 Ω δ ι κ ή , 4 Οικιακή Οικονομία και Οικιακά έργα, 5α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5β Χειροτεχνία, 7α Γυμναστική, 7β Φυσιογνωστικά, 9 Υγιεινή και Νοσηλευτική, 10 Θρησκευτικά.

2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 8 Ιουνίου 1915 «περί κανονισμού της προαγωγής των μαθητών και μαθητριών των Διδασκαλείων κλπ.» ( E τ K , αριθ. 246, τχ . Α ' / 15 Ιουλίου

1915), «τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η πρόοδος των μαθητριών της κατωτέρας τάξεως των διδασκαλείων των νηπιαγωγών είνε τα έξης: 1) τα θρησκευτικά, 2) τα ελλη-νικά, 3) η ψυχολογία, 4) το Φρεβελιανόν σύστημα, 5) η φυσιογνωσία, 6) τα οικιακά έργα, 7) η χειροτεχνία, 8) η καλλιγραφία, 9) η ιχνογραφία, 10) η ωδική και 11) η γυμναστική» (άρθρον 2, εδάφ. 1)' και «τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η επίδοσις των μαθητριών

της β' τάξεως των διδασκαλείων των νηπιαγωγών, είνε τα έξης: 1) θρησκευτικά, 2) ελ-ληνικά, 3) Φρεβελιανόν σύστημα, 4) διδακτική, 5) πρακτική διδασκαλία, 6) οικιακή οικο-

νομία και οικιακά έργα, 7) υγιεινή και νοσηλευτική, 8) χειροτεχνία, 9) ιχνογραφία, 10) ωδική, και 11) γυμναστική» (άρθρον 5, εδάφ. 3).

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 31 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Γ63 (τ. Β ' , σ. 266-269).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα ανώτερου τμήματος Διδασκαλείων των Νηπιαγωγών 1919

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 , 2 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β

1 Ελληνικά 6 5 11 14 ,3

2 Γαλλική γλώσσα 6 5 1 1 14 ,3

3 Φιλοσοφική προπαιδεία και νηπιαγωγικά μαθήματα 6 9 15 19,4

4 Καλλιγραφία, Ιχνογραφία Καλλιγραφία 2 2 4 ί Ι 5 ,2 -j

και Ζωγραφική Ιχνογραφία 3 2 5 12 6,5 \ 15,6 Ζωγραφική 1 2 3 Ì I 3 , 9 . )

5 Ωδική 2 2 4 5,2


7 Οικιακά έργα 6 6 12 15,6

Σ ύ ν ο λ ο 38 39 7 7 100 ,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Φιλοσοφική προπαιδεία και νηπιαγωγικά μαθή-ματα, 2α Καλλιγραφία, Ιχνογραφία και Ζωγραφική, 2β Οικιακά έργα, 2γ Χειροτεχνία, 5α Γαλλική γλώσσα, 5β Ελληνικά, 7 Ωδική.

2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 16 Ιανουαρίου 1919 «περί κανονισμού της προ-αγωγής και απολύσεως των μαθητριών του ανωτέρου τμήματος των διδασκαλείων των νηπιαγωγών» (ΕτΚ, αρ. 18, τχ. Α'/25 Ιανουαρίου 1919), «τα μαθήματα, εν οις βαθμο-λογείται η πρόοδος των μαθητριών [της α' τάξεως] είνε τα εξής: 1) η ελληνική γλώσσα, 2) η γαλλική γλώσσα, 3) η ψυχολογία, 4) το Φρεβελιανόν σύστημα, 5) η καλλιγραφία, 6) η ιχνογραφία και ζωγραφική, 7) η ωδική, 8) η χειροτεχνία, και 9 τα οικιακά έργα» (Άρθρο 2, εδάφιο 1) και «Τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η επίδοσις των μαθητριών της β' τάξεως, είνε τα εξής : 1) Η ελληνική γλώσσα, 2) η γαλλική γλώσσα, 3) το Φρεβελιανόν σύστημα, 4) η διδακτική του Νηπιαγωγείου, 5) η πρακτική διδασκαλία εν τω Νηπιαγω-γείω, 6) η καλλιγραφία και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτής, 7) η ιχνογραφία και η ζω-γραφική και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτών, 8) η ωδική, 9) η χειροτεχνία και η μεθο-δική της διδασκαλίας αυτής και 10) τα οικιακά έργα και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτών» (Άρθρο 5, εδάφ. 1).

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 16 Ιανουαρίου 1919: Κείμενο Γ76 (τ. Β', σ. 312-315).

ΠIΝΑΚΑΣ 39. Ωρολόγιο πρόγραμμα κατώτερου τμήματος Διδασκαλείων των Νηπιαγωγών 1920


A' Θρησκευτικά 2 2 2 6 5,7

Β' Ελληνικά 7 6 4 17 16,2

Γ ' Νηπιαγωγικά — 6 12 18 17,1

Δ ' Φυσιογνωστικά 4 4 — 8 7,6

Ε' Οικιακά έργα και Οικιακή Οικονομία 4 4 3 11 10,5

Σ Τ ' Υγιεινή και Νοσηλευτική — — 3 3 2,9

Ζ' Χειροτεχνία 4 4 3 11 10,5

II' Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 4 3 3 10 9,5

Θ' Ω δ ι κ ή 4 4 4 12 11,4

Γ Γυμναστική 3 3 3 9 8,6

Σ ύ ν ο λ ο 32 36 37 105 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων : 1 Νηπιαγωγικά, 2 Ελληνικά, 3 Ω δ ι κ ή , 4α Οικιακά έργα και Οικιακή Οικονομία, 4β Χειροτεχνία, 6 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Φυσιογνωστικά, 9 Θρησκευτικά, 10 Υγιεινή και Νοσηλευτική.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 10 Σεπτεμβρίου 1920: Κείμενο Γ82 (τ. Β ' , σ. 344-349).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 40. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Διδασκαλείου της Τεχνι-κής Εκπαιδεύσεως κατά το σχολικό έτος 1915-16

α/α Μ α θ ή μ α τ α Ώρες

1 Φυσικοτεχνία 2

2 Χημικοτεχνία 2

3 Τεχνολογία 2

4 Μαθηματικά 2

5 Χειροτεχνία 5

6 Ελευθέρα Ιχνογραφία 3

7 Προβολική Ιχνογραφία 3

8 Προοπτική Ιχνογραφία 2

9 Καλλιγραφία 3

10 Πλαστική 3

11 Ξυλοτεχνία 3

12 Ανθρωπολογία και Υγιεινή 3

13 Γυμναστική και σκοποβολία 5

Σύνολο 38

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1915: Κείμενο Γ68 (τ. Β ' , σ. 280-289).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 41. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαι-δεύσεως 1916

α/α Μ α θ ή μ α τ α 1 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Λ Β Γ

1 Γενική Τεχνολογία 3 3 2 8 7,4 2 Μαθηματικά και Εμπορικά 1 2 1 4 3,7

3 Ελευθέρα Ιχνογραφία 4 4 3 11 10,2

4 Προβολική Ιχνογραφία 4 3 — 7 6,5

5 Προοπτική 2 1 — 3 2,8

6 Τεχνικά σχέδια 3 4 3 10 9,3


8 Χειροτεχνία 3 3 2 8 7,4

9 Ξυλοτεχνία 3 3 3 9 8,3

10 Σιδηροτεχνία 3 3 3 9 8,3

11 Πλαστική και Γυψουργία 2 2 2 6 5,6

12 Ιστορία των τεχνών — — 1 1 0,9

13 Ανάγνωσις γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού περιεχομένου 2 2 2 6 5,6

14 Υγιεινή 1 1 2 4 3,7

15 Γυμναστική και σκοποβολία 3 3 3 9 8,3

16 Διδακτικαί ασκήσεις — — 8 8 7,4

Σ ύ ν ο λ ο 36 36 36 108 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελευθέρα Ιχνογραφία, 2 Τεχνικά σχέδια, 3α Γυμναστική και Σκοποβολία, 3β Ξυλοτεχνία, 3γ Σιδηροτεχνία, 6α Γενική Τεχνολογία,

6β Διδακτικαί ασκήσεις, 6γ Χειροτεχνία, 9 Προβολική Ιχνογραφία, 10α Ανάγνωσις γαλ-λικών βιβλίων..., 10β Πλαστική και Γυψουργία, 12 Καλλιγραφία, 13α Μαθηματικά και

Εμπορικά, 13β Υγιεινή, 15 Προοπτική, 16 Ιστορία των τεχνών. Π Η Γ Ή : Β. διάταγμα 14 Οκτωβρίου 1916: Κείμενο Γ69 (τ. Β ' , σ. 290-297).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 42. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαι-δεύσεως 1917


1 Γενική Τεχνολογία 3 3 2 8 7,3

2 Μαθηματικά και Εμπορικά 1 2 1 4 3,7

3 Ελευθέρα Ιχνογραφία 4 4 3 11 10,1

4 Προβολική Ιχνογραφία 4 3 — 7 6,4

5 Προοπτική 2 1 — 3 2,7

6 Τεχνικά σχέδια 3 4 3 10 9,2


8 Χειροτεχνία 3 3 2 8 7,3

9 Ξυλοτεχνία 3 3 3 9 8,3

10 Σιδηροτεχνία 3 3 3 9 8,3

11 Πλαστική και Γυψουργία 2 2 2 6 5,5

12 Ιστορία των τεχνών — — 1 1 0,9

13 Ανάγνωσις γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού

περιεχομένου 2 2 2 6 5,5

14 Υγιεινή 1 1 2 4 3,7

15 Γυμναστική και σκοποβολία 3 3 3 9 8,3

16 Ειδική διδακτική των τεχνικών μαθημάτων — 3 — 3 2,7

17 Διδακτικαί ασκήσεις — — 6 6 5,5

Σ ύ ν ο λ ο 36 39 34 109 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελευθέρα Ιχνογραφία, 2 Τεχνικά σχέδια, 3α Γυμναστική και σκοποβολία, 3β Ξυλοτεχνία, 3γ Σιδηροτεχνία, 6α Γενική Τεχνολογία, 6β Χειροτεχνία, 8 Προβολική Ιχνογραφία, 9α Ανάγνωσις γαλλικών βιβλίων..., 9β Διδακτι-

καί ασκήσεις, 9γ Πλαστική και Γυψουργία, 12 Καλλιγραφία, 13α Μαθηματικά και Εμπο-ρικά, 13β Υγιεινή, 15α Ειδική διδακτική..., 15β Προοπτική, 17 Ιστορία των τεχνών.

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 41" β) Β. διάταγμα 18 Δεκεμβρίου 1917: Κείμενο Γ70 (τ. Β ' , σ. 298).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 43. Διδασκόμενα μαθήματα "κατά τάξεις στο Διδασκαλείο Τε-χνικής Εκπαιδεύσεως (1920)

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Α Β Γ Δ

Α) Γ ε ν ι κ ά 1 Ελληνικά + + — —

2 Ιστορία + + — —

3 Φυσικομαθηματικά + + — —

4 Υγιεινή + + — —

5 Ωδική + + + + 6 Γυμναστική + + + +

Β) Ε ι δ ι κ ά 1 Καλλιγραφία + + * *

2 Ιχνογραφία + + *

3 Ιστορία των τεχνών — — + —

4 Στοιχειώδη παιδαγωγικά — — + —

5 Σχεδιογραφία — — — 4-

6 Ζωγραφική — — — + 7 Διδακτική και ασκήσεις — — — 4-

8 Πλαστική και γυψουργία + 4- 4- 4-

9 Χειροτεχνία + + 4- + 10 Στενογραφία + 4- 4- 4-11 Κοπτική - γυναικεία χειροτεχνία

(«διά τας μαθήτριας μόνον») + J- 4- +

* Η άσκηση των μαθητών στα μαθήματα αυτά συνεχιζόταν υπό την εποπτεία των οικείων καθηγητών και στην Γ ' και Δ ' τάξη.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1920: Κείμενο Γ 8 3 (τ. Β ' , σ. 350-353).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 44. Πρόγραμμα της προσωρινής σχολής Γυμναστών 1884

α/α Μ α θ ή μ α τ α Διδακτικές ώρες

Α) Θ ε ω ρ η τ ι κ α ί α σ κ ή σ ε ι ς 1 Επίτομος ιστορία της γυμναστικής *

2 Παιδαγωγία της γυμναστικής Ι

3 Διδασκαλία αναγκαίων φυσιολογικών και ανατομικών ασκήσεων - 12

4 Κυριώδεις θεωρητικαί περί κολυμβητικής γνώσεις 1 5 Οδηγίαι προς διδασκαλίαν της γυμναστικής

Β) Π ρ α κ τ ι κ α ί α σ κ ή σ ε ι ς

1 Ασκήσεις στρατιωτικαί και γυμναστικαί 12

2 Ασκήσεις περί την κολυμβητικήν 6

Σ ύ ν ο λ ο 30

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Ιουνίου 1884: Κείμενο Γ25 (τ. Β' , σ. 118-120).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 45. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ειδικής γυμναστικής σχολής 1897

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Λ Β

1 Ιστορία της γυμναστικής και παιδαγωγία της γυμναστικής 1 1 2 5,9

2 Φυσική 1 1 2 5,9

3 Ανατομική , φυσιολογία και υγιεινή 2 1 3 8,8

4 Περιγραφή, κατασκευή, πήξις και διατήρησις... γυμναστικών οργάνων — 1 1 2,9

5 Ωδική 1 1 2 5,9

6 Ανόργανος και διά κινητών οργάνων γυμναστική 4 4 8 23,5

7 Γυμναστική επί ακινήτων οργάνων 2 2 4 11,8

8 Αθλητικαί ασκήσεις 3 3 6 17,6

9 Επιχώριοι και ξέναι παιδιαί 1 1 2 5,9

10 οπλομαχητική 1 1 2 5,9

11 Στρατιωτικαί ασκήσεις και βολή 1 1 2 5,9

12 Πορείαι, κολυμβητική και κωπηλασία (αι ώραι της διδασκαλίας των μαθημάτων τούτων ορι-

σθήσονται δι' ειδικού προγράμματος της σχο-

λης)

Σ ύ ν ο λ ο 17 - 17 34 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 14 Δεκεμβρίου 1897: Κείμενο Γ41 (τ. Β' , σ. 191-193).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 46. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Ειδικής γυμναστικής σχολής 1898

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β

1 Ιστορία της Γυμναστικής 2 Παιδαγωγία της Γυμναστικής και πρακτική 2 2 4 9,5

περί το διδάσκειν άσκησις των μαθητών μετά το τέλος της ιστορίας

3 Ανατομική, φυσιολογία και υγιεινή 3 3 6 14,3

4 Πειραματική φυσική 1 1 2 4,8

5 Περιγραφή, διαστάσεις, διατήρησις... γυμνά-στικών οργάνων 6 Στοιχειώδεις περί κολυμβητικής γνώσεις μετά 1 1 2 4,8 το τέλος της περιγραφής κλπ. των... οργάνων

7 Μουσική 2 2 4 9,5

8 Ανόργανος και διά κινητών οργάνων γυμναστική 4 4 8 19,0

9 Επί ακινήτων οργάνων γυμναστική 3 3 6 14,3

10 Αθλητικαί ασκήσεις και... παιδιαί 3 3 6 14,3

11 Στρατιωτικαί ασκήσεις 1 1 2 4,8

12 Οπλομαχητική 1 1 2 4,8

Σ ύ ν ο λ ο 21 21 42 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Δεκεμβρίου 1898: Κείμενο Γ44 (τ. Β', σ. 199-202) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 47. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών 1899

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο % Α Β

1 Διδακτική της Γυμναστικής 2 - 2 4,5 2

Ιστορία της Γυμναστικής - 2 2 4,5 3

Ανατομική 2 - 2 4,5

4 Φυσιολογία και Υγιεινή - 2 2 4,5 5 Ω δ ι κ ή (διάφορα άσματα...) 2 2 4 9,0

6 Παιδιαί (επιχώριοι και ξέναι) 2 2 4 9,0

7 Ανόργανος και ενόργανος Γυμναστική 3 3 6 13,5

8 Αι ευχερέστεραι επί των... ακινήτων οργάνων ασκήσεις 3 3 6 13,5

9 Αθλητικαί ασκήσεις 3 3 6 13,5

10 Κολυμβητική 1/3 -/3 1 1-2 7,8

11 Οπλομαχητική 3 Ο Ο 6 13,5

12 Τα περί κατασκευής, πήξεως.. . οργάνων και μηχανημάτων - 2/- 1 2,2

13 Υποδειγματική και δοκιμαστική άσκησις — πρα-κτική ασκησις1

Σ ύ ν ο λ ο 22 22/23 44 è 100,0

1. Δεν αναφέρονται συγκεκριμένες διδακτικές ώρες. ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 10 Αυγούστου 1899: Κείμενο Γ45α (τ. Β' , σ. 205-209).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 48. Ωρολόγιο πρόγραμμα της σχολής των Γυμναστών 1910

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο %

Α Β

1 Παιδαγωγική γυμναστική 6 6 12 26,6 2 Αγωνιστική 3 3 6 13,3

3 Επιχώριοι και ξέναι παιδιαί και εθνικοί χοροί 2 2 4 8,9

4 οπλομαχία 2 2 4 8,9

5 Σκοποβολία 2 2 4 8,9

6 Ανατομική του ανθρώπου 3 — 3 6,7

7 Φυσιολογία του ανθρώπου και υγιεινή και μετά το πέρας αυτής περί το τέλος του δευτέρου εξα-μήνου τα περί κολυμβήσεως (2 ώρας καθ'

εβδομάδα) 3(2) 3(2) 6,7

8 Πρακτική των μαθητών άσκησις 2 3 5 11,1

9 Στοιχειώδης στρατιωτική προάσκησις 2 2 4 8,9

Σ ύ ν ο λ ο 22 23(22) 45(44) 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 10 Μαΐου 1910: Κείμενο Γ52 (τ. Β ' , σ. 233-237).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 49. Διδασκόμενα μαθήματα στο τριτάξιο Διδασκαλείο της Γυμναστικής 1920

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Λ Β Γ

Α) Θ ε ω ρ η τ ι κ ά 1 Ανατομική + + Η-

2 Φυσιολογία — Η- +

3 Μηχανική των ασκήσεων + — —

4 Μηχανική και φυσιολογία των ασκήσεων — + +

5 Ιστορία της Γυμναστικής + ι +

6 Ορθοπεδική και θεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κι-

νησιοθεραπεία + + +

Β) Π ρ α κ τ ι κ ά 1 Παιδαγωγική γυμναστική + + +

2 Αγωνιστική και παιδιαί + +

3 Στρατιωτική προπαίδευσις και σκοποβολία + Η- 1 +

4 οπλομαχητική + + J

5 Προσκοπισμός — + +

6 Ω δ ι κ ή και χορός -4- + +

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 24 Ιουνίου 1920: Κείμενο Γ81 (τ. Β' , σ. 337-344).

ΠIΝΑΚΑΣ 50. Διδασκόμενα μαθήματα στο διτάξιο Διδασκαλείο της Γυ-μναστικής 1923

α/α Μ α θ ή μ α τ α Τ ά ξ ε ι ς Α Β

Α) Θ ε ω ρ η τ ι κ ά 1 Ανατομική του ανθρώπου και ιστολογία + + 2 Μηχανική των ασκήσεων + + 3 Ιστορία της γυμναστικής + + 4 Παιδαγωγικά + + 5 Φυσιολογία — + 6 Υγιεινή — + 7 Ορθοπεδική και θεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κινησιοθεραπεία — + 8 Νοσηλευτική και Παιδοκομία (για τις μαθήτριες) — +

Β) Π ρ α κ τ ι κ ά

α) Για μαθητές 1 Παιδαγωγική γυμναστική + + 2 Αγωνιστική και παιδιαί και χορός + + 3 Στρατιωτική προπαίδευσις και σκοποβολία + + 4 Κολυμβητική και κωπηλασία + + 5 οπλομαχητική + + 6 Προσκοπισμός + + 7 Ωδική — +

β) Για μαθήτριες

1 Παιδαγωγική γυμναστική + "Τ 2 Παιδιαί και χορός + + 3 Κολυμβητική — + 4 Ωδική — +

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 4 Ιουνίου 1923: Κείμενο Γ86 (τ. Β ' , σ. 357-359).

I I

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Α'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΑΡΡΕΝΩΝ

1. Για το Διδασκαλείο που ιδρύθηκε στο Ναύπλιο το 1834 και λειτούρ-γησε σχεδόν επί τριακονταετία, ο ιδρυτικός του νόμος1 δεν καθόριζε τίποτε σχε-τικό με το πρόγραμμα διδασκαλίας, όπως γινόταν με τον αντίστοιχο νόμο για

τα Ελληνικά σχολεία και Γυμνάσια.2 Εκείνο που καθόριζε ήταν οι απαιτού-μενες γνώσεις για τις τρεις κατηγορίες των δασκάλων (άρθρα 9, 10, 11) και η πρόβλεψη ότι «περί των εν αυτώ παραδοτέων μαθημάτων, του τρόπου της δι-δασκαλίας, και περί των παραδεκτέων διδακτικών βιβλίων, θέλουν συντεθή παρά

της επί των εκκλησιαστικών κτλ. Γραμματείας ιδιαίτεραι οδηγίαι, αι οποίαι θέλουν καθυποβληθή εις την επικύρωσιν του Βασιλέως» (άρθρο 69).

Εξάλλου, ούτε οι διασωθείσες πηγές αναφέρονται αμεσα σ' αυτό το θέ-μα.3 Έτσι, μόνο από έμμεσες πηγές και από πληροφορίες διαφόρων μελετη-

των μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια εικόνα του προγράμματος: α') ο Γ. Πυργιωτάκης, που έχει ειδικά ασχοληθεί με το θέμα,4 αφού

αναφέρει τις πληροφορίες των διαφόρων μελετητών (Kipper, Bourlotos, Αμα-ριώτου, Λέφα κ α.), καταλήγει: «Όσον αφορά τα μαθήματα που διδάσκονταν

στο διδασκαλείο, συμπεραίνει κανείς υστέρα από διασταύρωση πηγών, ότι η εκπαίδευση των μαθητών του πρέπει να περιοριζόταν από τη μια μεριά σε μια

ελλιπή στοιχειώδη γενική μόρφωση, και από την άλλη στην εξοικείωση των

1. Βλ. Γ1 (τ. Β', σ. 9-14). 2. Βλ. A4 (τ. Α', σ. 84-109). 3. Υπάρχει ίσως πιθανότητα να έχει σωθεί κάποιο πρόγραμμα στο «Βιβλίον του εν

Αθήναις Διδασκαλείου, επιγραφόμενον "Πρωτόκολλον Συνεδριάσεων" από 5 Φεβρουαρίου 1855 εως 25 Μαΐου 1863», το οποίο βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αλλά δυ-στυχώς είναι απρόσιτο (βλ. Κ. Διαμάντη, Τα περιεχόμενα των Γενικών Αρχείων του Κράτους, τ. Β', Αθήνα 1973, σ. 592). Πάντως, θεωρούμε επιεικώς απαράδεκτο, τόσο ση-μαντικές πηγές να είναι απρόσιτες στους μελετητές. Εξάλλου, από ό,τι γνωρίζω, η Σιδη-ρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου πρόκειται να δημοσιεύσει το πρόγραμμα που είχε συντάξει ο πρώτος διευθυντής Χρ. Κόρκ, όπως και τον πρώτο κανονισμό του Ιω. Κοκκώνη.

4. Βλ. Γ. Πυργιωτάκης, Προβλήματα στην ιστορία της Εκπαιδεύσεως των Δασκά-λων στα πρώτα πενήντα χρόνια μετά την απελευθέρωση (1828-1878), Αθήνα 1981' του ίδιου, «Ξεκίνησε σωστά το εκπαιδευτικό σύστημα;», περ. Επιστημονικό Βήμα (των Λει-

τουργών της Δημοτικής Εκπαίδευσης), έτ. 29ο, τχ. 2ο (Δεκέμβρ. 1983 -Γενάρ.,Φλεβάρ. 1984), σ. 9-26.

μαθητών με τους κανονισμούς του οδηγού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου».5

β') Ο Α. Ανδρέου καταγράφει ως διδασκόμενα μαθήματα τα ακόλουθα: Εκμάθηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, Γαλλική γλώσσα, Θρησκευτικά,

Αρχαία Ελληνικά, Ελληνική Ιστορία, Γεωγραφία, Φυσική, Στοιχεία ψυχο-λογίας, Γενική Παιδαγωγία και Διδακτική.5α

Από την πλευρά μας, σημειώνουμε τις ακόλουθες πηγές: α') Στο φύλλο της Παρασκευής 6 Νοεμβρίου 1836 της εφημερίδας ο

Ελληνικός Ταχυδρόμος δημοσιεύεται η ακόλουθη είδηση: «Περί των δημοσίων εξετάσεων του εν Αθήναις Βασ. Διδασκαλείου. Περί τα τέλη του παρελθόντος Σεπτεμβρίου έγιναν δημοσίως αι ενιαύσιαι

εξετάσεις των εν τω Διδασκαλεία μαθητευομένων. Τα παραδοθέντα μαθήματα εις το κατάστημα τούτο από τας αρχάς του

παρελθόντος Νοεμβρίου μέχρι της 25 Σεπτεμβρίου είναι τα εξής: Κατήχησις και Ιερά Ιστορία. —Ελληνική γλώσσα (αρχαία και νεωτέρα).

—Αριθμητική, έγγραφος, κατά νουν και θεωρητική.— Γεωγραφία.—Ελληνι-κής Ιστορίας μέρος και Γεωμετρίας, Καλλιγραφία.— Μουσική. — Γνώσεις τι-νές περί Γεωργικής, Γυμναστική και Ιχνογραφία.

Όλοι οι εν τω Διδασκαλείω μαθηταί ως προς τα λοιπά μαθήματα κατα-τάσσονται εις δύο τάξεις, εις την του Α', έτους και εις την του Β', ως διαλαμβά-νει και η διάταξις· ως προς την σπουδήν δε της γλώσσης οι του πρώτου έτους διαιρούνται εις δύο τμήματα η δύο τάξεις και οι του Β' τάσσονται εις μίαν.

Οι της κατωτάτης τάξεως, εισαχθέντες κατά τον Μάϊον μήνα, παρεδόθη-σαν μέχρι της 16 Σεπτεμβρίου το Α', μέρος της Κλίμακος του Ίακωβς· οι

δε της μεσαίας το α' και β' μέρος της αυτής κλίμακος. Ε κ δε του τρίτου Εθνο-γραφίαν, και Γεωγραφίαν Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, και αποσπάσματα Ιστορικά εκ των παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου. Οι δε της ανωτάτης: Λυσίου Επιτάφιον, Πλάτωνος Μενέξενον, Απολογίαν Σωκράτους κατά Πλά-τωνα, Επιτάφιον του Περικλέους εκ του θουκυδίδου και Λυκούργου κατά Λεω-κράτους το ήμισυ- Ετυμολογικόν και Συντακτικόν.

Όλοι εν γένει οι εν τω Καταστήματι διδασκόμενοι έδωκαν σημεία κατά το μάλλον και ήττον αποδεικνύοντα την μελέτην και επιμέλειαν αυτών.

Οι δε της ανωτάτης τάξεως έδωκαν τρανώτατα δείγματα της οποίας έ-καμαν προόδου εις την γλώσσαν κατά το διάστημα του σχολικού τούτου έ-

τους διότι όχι μόνον εις τα παραδοθέντα μαθήματα εξετασθέντες απεκρίθησαν καλώς, αλλά εις τινα τεμάχια εκ του λόγου του Λυκούργου, τα οποία δεν είχον

5. Βλ. Γ. Πυργιωτάκης, Προβλήματα..., ό.π., υποσημ. 4, σ. 90, επίσης σ. 158-159 και 177, πίνακας 3, όπου καταγράφει τα διδασκόμενα μαθήματα.

5α. Αποστόλης Ανδρέου, Η μόρφωση και η επιμόρφωση των Δασκάλων (Υλικό εργασίας), τχ. α', Θεσσαλονίκη 1987, σ. 43-45 (όπου και σχετικός πίνακας).

παραδοθή δοκιμασθέντες απεκρίθησαν κάλλιστα, και εξηγούντες εκ του προ-χείρου και συντάσσοντες και αναλύοντες. [..·]»6

β') Ο Διευθυντής του Διδασκαλείου και γενικός Διευθυντής των Δημο-τικών Σχολείων Ιωάννης Κοκκώνης σε μια αδημοσίευτη έκθεσή του (με ημερο-μηνία 6 Μαρτίου 1839) για την κατάσταση της δημοτικής Εκπαιδεύσεως ση-μειώνει τα ακόλουθα για το Διδασκαλείο:

«Περί του Διδασκαλείου και των εξ αυτού εξερχομένων Δημοδιδασκάλων. »Καθώς ανέφερα και εις τας προλαβούσας μου εκθέσεις, το Διδασκαλείον

προχωρεί βαθμηδόν βελτιούμενον εισαχθέντων ήδη σχεδόν όλων των υπό του νόμου οριζομένων μαθημάτων, ώστε και οι νυν εξερχόμενοι Δημοδιδάσκαλοι είναι στοιχειωμένοι εις τας αναγκαίας γνώσεις και εις την διδακτικήν, γυμνα-ζόμενοι ήδη εις το πρακτικόν αυτής εις το εντός του καταστήματος κτισθέν πρότυπον. Η γλώσσα η αρχαία και η νέα παραδίδονται ήδη με πολλήν ακρί-βειαν. Εισήχθη το μάθημα της φυσικής Ιστορίας, διδασκομένων των στοιχείων

της Ορυκτολογίας, Βοτανικής και Ζωολογίας συνοπτικώς, και ελήφθη και η απαιτουμένη φροντίς, ώστε να γίνη η εφαρμογή αυτού εις τα της Γεωργίας.

Έγεινε μικρά τις συλλογή δειγμάτων Ορυκτών, αλλ' έχομεν ανάγκην των κυ-ριωτέρων ορυκτών της Ελλάδος, τούτο δε είν' εύκολον να κατορθωθή, αν η Γραμματεία διατάξη να μας παραχωρηθώσι τα περιττά συντρίμματα εκ των εναποτεθειμένων εις το Σχολείον των προτύπων, καθώς δι' ιδίας μου αναφο-

ράς παρεκάλεσα. Εις το της Γραμμικής δε Ιχνογραφίας γυμνάζονται ικανώς οι μαθηταί" μένει ήδη να εισαχθή και το της χωρομετρίας το οποίον προς το

παρόν είναι δύσκολον, ελπίζω όμως και τούτο να κατορθωθή με τον καιρόν. Τέλος εισήχθη κατά το παρελθόν έτος και το της Εκκλ. Μουσικής μάθημα,

το οποίον παρεκτός της όσης ευπρεπείας χορηγή εις τας Εκκλησίας, εφελκύει προσέτι και περισσοτέραν υπόληψιν εις τους Δημοδιδασκάλους από μέρους του Λαού, και επομένως συντείνει διά τούτο και εις την εξάπλωσιν της Δημοδιδα-σκαλίας. Η γενομένη πρόοδος των μαθητών του Δ ιδασκαλε ίου και εις αυτό το μάθημα μαρτυρείται από τους χοροστατούντας ήδη εις την Εκκλ. κατά τας

επισήμους Β. Εορτάς. »Οι κατά το 1838 παραδεχθέντες κατά τον νόμον Δημοδιδάσκαλοι είναι

41, εξ ων οι δέκα ήσαν μαθηταί διατρεφόμενοι εξ ιδίων των. Έλαβον δε βαθ-μόν, οι μεν επτά Β' τάξεως, οι δε 34 τρίτης. Εκ τούτων δε των τελευταίων πρέπει να ομολογήσω ότι οι περισσότεροι, αν και λαβόντες τρίτης τάξεως Δί-πλωμα, έχουσι περισσοτέρας γνώσεις από πολλούς λαβόντας κατ' αρχάς της ενεργείας του νόμου Δίπλωμα Β' τάξεως. ΑΙ εξετάσεις κατά το παρόν γίνονται

6. Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος, έτ. Α' 1836, αρ. 48, Παρασκευή 6 Νοεμβρίου, Πα-ράρτημα, σ. 219-220.

(ως και πρέπει να γίνωνται, διά τους λόγους τους οποίους ανέφερα εις την πε-ρυσινήν μου έκθεσιν) αυστηραί εφ' όλα τα μαθήματα. Διά να λάβη δε τις Δί-πλωμα Β' τάξεως, όχι μόνον πρέπει να έχη τας ωρισμένας βοηθητικάς γνώσεις,

αλλά να ήναι εγκρατής και της γλώσσης κατά τοσούτον τουλάχιστον, ώστε να νοή την έννοιαν οπωσούν των κλασσικών συγγραφέων, και να ορθογράφη την γλώσσαν και να εκθέτη τας εννοίας του ορθώς και ευκρινώς, λαλών και γράφων

την νεοελληνικήν».7

γ') Σύμφωνα με τον Κανονισμό του Διδασκαλείου που δημοσιεύτηκε το 1856,8 «εν τω Δημοδιδασκαλείω παραδίδονται όσα μαθήματα απαιτεί ο περί δημοδιδασκαλίας νόμος (αρθρ. 1-9) να γνωρίζωσιν οι δημοδιδάσκαλοι» (άρ-θρο 1).

δ') Στην εισηγητική έκθεση του σχεδίου ψηφίσματος για μεταρρύθμιση του Διδασκαλείου που υπέβαλε στη Β' Εθνοσυνέλευση στη συνεδρίαση της

11 Δεκεμβρίου 1863 ο πληρεξούσιος και υπουργός Παιδείας Λ. Πετσάλης, δί-δεται εμμέσως η πληροφορία για τα διδασκόμενα στο Διδασκαλείο μαθήματα

με τα ακόλουθα: «Επειδή τα γενικά μαθήματα, όσα άχρι τούδε διά πολλής δαπάνης του δημοσίου διδάσκονται εν τω Διδασκαλείω, διδάσκονται τα αυτά

και εν τοις αντιστοιχούσι προς αυτό δημοσίοις παιδευτηρίοις τακτικώτερα και ακριβέστερα, οι προαιρούμενοι το δημοδιδασκαλικόν επάγγελμα δύνανται να

διδάσκωνται τα μαθήματα ταύτα εις τα [ελληνικά] σχολεία και τα γυμνάσια τα ενταύθα και τα εν ταις επαρχίαις, όπερ μάλιστα και ευκολίαν παρέχει τοις

επαρχιώταις, όθεν αφήρεσα αυτά από το Διδασκαλείον και αφήκα μόνον τα ειδικά μαθήματα, ως φαίνεται εν τω κειμένω του ψηφίσματος, και περιώρισα ούτω τον χρόνον της εις αυτό φοιτήσεως των μαθητών προς εκμάθησιν αυτών εις εν έτος, καθ' ο θα ασκώνται συγχρόνως και εν τω προτύπω εις την εφαρμο-γήν της μεθόδου. Αφήρεσα δε εκ των εν τω μνησθέντι νόμω ειδικών μαθημά-των την πρακτικήν αγρονομίαν, κηπουρικήν, δενδροκομίαν, βομβυκοτροφίαν,

και μελισσοτροφίαν, ως εκ των υστέρων περιττάς αποδειχθείσας και μήποτε διά τούτο τακτικώς και αποτελεσματικώς διδαχθείσας».9

ε') Στους εκάστοτε προϋπολογισμούς του κράτους και στο σχετικό κε-

7. I. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής εκπαιδεύσεως», [έκθεση ανέκδοτη], αριθ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9 [σ. 6-7].

8. Βλ. Γ4-5 (τ. Β', σ. 29-39). 9. Η εισηγητική έκθεση έχει δημοσιευτεί στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτος IB',

αρ. 512, 1 Ιανουαρίου 1864, σ. 279-280, και αρ. 513, 15 Ιανουαρίου 1864, σ. 287 (το παράθεμα από τη σ. 279) και το Σχέδιο ψηφίσματος στο: Επίσημος Εφημερίς της Συνε-λεύσεως, τ. Δ', Αθήναι 1863, σ. 269 και 322. Περισσότερες λεπτομέρειες για το θέμα αυτό περιέχονται σε εργασία μας σχετική με τα διάφορα σχέδια προγραμμάτων της περιό-δου που μας απασχολεί εδώ.

κεφάλαιο αναγράφονται δαπάνες για το προσωπικό του Διδασκαλείου. Έ τ σ ι π .χ . στους προϋπολογισμούς των ετών 1845 έως και 1855 το προσωπικό του Διδα-

σκαλείου αποτελείται από τους εξής: Διευθυντής, Καθηγητής της κατηχήσεως και ιεράς ιστορίας, Καθηγητής των ελληνικών και της Ιστορίας, Διδάσκαλος της

γυμναστικής και παιδαγωγικής, Διδάσκαλος της ευρωπαϊκής μουσικής, Διδά-σκαλος του προτύπου και του διδασκαλείου, Διδάσκαλος των μαθηματικών, Δι-δάσκαλος της καλλιγραφίας, Διδάσκαλος της γεωργικής, και στους προϋπολο-γισμούς από το 1856 και μετά από τους εξής: Διευθυντής, Καθηγητής της

ελληνικής γλώσσης και της μεθόδου του οδηγού, Καθηγητής της κατηχήσεως και των ελληνικών της κατωτέρας, Διδάσκαλος της γυμναστικής κλπ., Διδά-

σκαλος των μαθηματικών, Διδάσκαλος της γεωργικής και φυσικής, Διδάσκα-λος της ευρωπαϊκής μουσικής, Διδάσκαλος της καλλιτεχνίας, Διδάσκαλος της βιβλιοδετικής.9"

Το θέμα, πάντως, δεν έχει ακόμη διευκρινισθεί και μία μελέτη για το Δι-δασκαλείο αυτό παραμένει στα αιτούμενα της Ιστορίας της Εκπαίδευσης.

2. Το 1878 με το νόμο ,ΧΘ' 1 0 ιδρύθηκε Διδασκαλείο αρρένων στην Αθή-να και δημοσιεύθηκε το πρόγραμμα των διδακτέων μαθημάτων.11 Σύμφωνα

με το πρόγραμμα αυτό, ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος για τις τρεις τάξεις ανέρχεται σε 129 ώρες,12 πράγμα που δείχνει την πυκνότητα του προγράμμα-τος. Α π ό τα μαθήματα που διδάσκονται επισημαίνουμε: την παρουσία των Νέων Ελληνικών (πολύ νωρίτερα από ό,τι στα προγράμματα των Ελληνικών σχολείου και Γυμνασίων),13 της Γυμναστικής,14 και ιδιαίτερα των Παιδαγ(ογι-κών γενικά που μαζί με τα Φιλοσοφικά καλύπτουν 24 ώρες, αλλά και την απου-σία των Γαλλικών. Ως προς τη διδακτέα ύλη, εξάλλου, παρατηρούμε ότι για

άλλα μαθήματα (π.χ. Ελληνικά) γίνεται λεπτομερής περιγραφή της, ενώ για

9α. Βλ. Παράρτημα των Πρακτικών συνεδριάσεων της Βουλής: έτ. 1845, σ. 138, έτ. 1846, σ. 76, Ν. ΤΠΔ' «Περί κυρώσεως των εξόδων της χρήσεως 1856», σ. ρστ', κτλ.

10. Βλ. Γ11 (τ. Β', σ. 57-60). 11. Βλ. ΓΙ2 (τ. Β', σ. 61-63) και Πίνακα ΓΙ. 12. ο Πίνακας που δημοσιεύει ο Χρ. Λέφας (Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύ-

σεως, Αθήνα 1942, σ. 218) περιέχει σφάλματα τόσο κατά τάξεις όσο και στο σύνολο (π.χ. δεν διδάσκεται η «Μεθοδική και διδακτική...» στην Α' τάξη, η 1 ώρα της «Κηπουρικής» στην Γ' τάξη ανήκει στη «Γυμναστική», οι ώρες της «Υγιεινής» στην Γ' τάξη είναι 2 και όχι 3). Τα σφάλματα αυτά ορισμένοι μελετητές είτε τα επαναλαμβάνουν όταν αναδημοσιεύουν τον Πίνακα (π.χ. ο Ρ. Balachamis, Die griechische Volksschullehrerbildung, Μόναχο 1971, σ. 50) είτε διορθώνουν ορισμένα αθροιστικά σφάλματα (π.χ. Ζιώγου, σ. 153).

13. Βλ. σχετικά στο κείμενο Α52 (πρόγραμμα 1884, τ. Α', σ. 243-256). 14. Η οποία στα Γυμνάσια και Ελληνικά σχολεία καθιερώθηκε αργότερα" βλ. σχε-

τικά στα κείμενα Α40, 43-46 (τ. Α', σ. 224-225 και 228-232).

άλλα γίνεται απλή αναγραφή του ονόματος τους. Πάντως με τον Κανονισμό του Διδασκαλείου15 παρέχεται το γενικό πλαίσιο της διδασκαλίας, η οποία

«δέον να γίνηται επί το πρακτικώτερον, τείνουσα να καταστήση τους μαθητάς όσον οίον τε επιτηδειοτέρους εις το διδασκαλικόν έργον και να διαπλάσση το ήθος αυτών» (άρθρο 5). Κατά την άποψη του Χρ. Λέφα «Τα διδασκόμενα

εν τω διδασκαλείω του ,ΧΘ' νόμου μαθήματα, εν συγκρίσει με το πρόγραμμα του πρώτου διδασκαλείου, παρουσιάζουν αναμφισβήτητον υπεροχήν και είναι

προσηρμοσμένα προς τας τότε κρατούσας θεωρίας της παιδαγωγικής επιστή-μης. Θα ήσαν δε πλέον αρτιώτερα αν η προσήλωσις προς τα αρχαία Ελληνι-κά, διά τα οποία αφιερώθηκαν 26 ώραι καθ' εβδομάδα, δεν ήτο τόσον υπέρμε-τρος. Εις το πρόγραμμα αυτό δύναται τις να παρατηρήση και τον πολύν φόρτον

των μαθημάτων. Εργασία εν τω σχολείω 40-46 ωρών καθ' εβδομάδα είναι λίαν εξαντλητική και κατ' ανάγκην εξασθενίζει τα αποτελέσματα αυτού».16

Εξάλλου, κατά τον Δημήτριο Μωραΐτη, «Το πρόγραμμα ήτο πλουσιώτατον, ώστε να μη προφθάνουν να το διδάξουν. Ένεκα τούτου καθώρισαν μόνον ωρι-αίαν διακοπήν μεταξύ των πρωϊνών και μεταμεσημβρινών ωρών, διά το οποίον ένας υγιεινολόγος θα διεμαρτύρετο εναντίον της τοιαύτης υπερκοπώσεως των

μαθητών. Εκυριάρχησεν εν αυτώ η αρχή του εγκυκλοπαιδισμού δηλ. πολλά και ποικίλα, ενώ έπρεπε μάλλον να διδάσκωνται ολίγα αλλά μετά βαθύτητος μετά τελείας αφομοιώσεως».17

Για λόγους σύγκρισης αναδημοσιεύουμε εδώ και το πρόγραμμα του Διδα-σκαλείου της Θεσσαλονίκης που είχε ιδρύσει ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων» υπό την διεύθυνση του Παιδαγωγού Χαρίσιου Πα-παμάρκου, ο οποίος αργότερα διηύθυνε και το Διδασκαλείο της Αθήνας (1884-1889, 1895-1904).

Συγκρίνοντας, λοιπόν, το πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Θεσσαλονί-κης18 με το αντίστοιχο του Διδασκαλείου της Αθήνας παρατηρούμε γενικά τα

ακόλουθα: α') Ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι σχεδόν ο ίδιος, β') Δεν διδάσκε-ται η Κηπουρική, διδάσκεται όμως επιπλέον η Κοσμογραφία. γ') Αυξημένες είναι οι ώρες διδασκαλίας της Ιστορίας, της Μουσικής, Γυμναστικής, Καλλι-

15. Βλ. Γ13 (τ. Β', σ. 80-84). 16. Χρ. Λέφας, ό.π. [υποσημ. 12], σ. 219' ο ίδιος στις σ. 220-224 δίνει ενδιαφέρου-

σες πληροφορίες για τη λειτουργία του Διδασκαλείου. 17. Δημήτριος Γ. Μωραΐτης, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Αθήνα 31953, σ. 280. 18. Βλ. Γ12 [1] (τ. Β', σ. 64-79) και Πίνακα Γ2. Για το Διδασκαλείο της Θεσ-

σαλονίκης βλ. στον τόμο: «ο εν Αθήναις προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλ-λογος», Έκθεσις των κατά το 1876 και 1877 πεπραγμένων, Αθήνα 1878, σ. 53-58, στον

οποίο και πληροφορίες για τη δράση του Συλλόγου, όπως επίσης και για το ίδιο θέμα στον τόμο: «ο εν Αθήναις Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», Η δράσις

του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήνα 1970.

Καλλιγραφίας και Ιχνογραφίας, ενώ μειωμένες είναι των Παιδαγωγικών και των Ελληνικών, δ') Η περιγραφή της διδακτέας ύλης κάθε μαθήματος είναι λε-πτομερειακή και αναλυτική.

3. Ύστερα από ένα χρόνο, το 1879, τροποποιήθηκε το πρόγραμμα του Δι-δασκαλείου.19 Σύμφωνα με την τροποποίηση αυτή, η Φυσική δεν διδάσκεται

στην Α' τάξη αλλά στη Β' και Γ ' με προσθήκη ανά μιας ώρας, η Υγιε ινή συ-νάπτεται με αή διδασκαλία της Σωματολογίας, προστίθεται η διδασκαλία της Μαθηματικής Γεωγραφίας (=Κοσμογραφίας) στην Γ ' τάξη και γίνεται μετά-θεση της Χριστιανικής Η θ ι κ ή ς στην Γ ' τάξη και της Εκκλησιαστικής Ι σ τ ο -ρίας στη Β' . Η τροποποίηση αυτή ελάχιστα επηρέασε την ποσοστιαία κατα-νομή των μαθημάτων, όπως φαίνεται από τον σχετικό Πίνακα.

Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόστηκε και στα άλλα Διδασκαλεία που ιδρύ-θηκαν (της Πελοποννήσου με έδρα την Τρίπολη, των Επτανήσων με έδρα την Κέρκυρα και της Θεσσαλίας με έδρα τη Λάρισσα),20 παραμένοντας σε ισχύ ως

το 1886, αφού στο μεταξύ από το 1883 είχαν καθιερωθεί ως υποχρεωτικό μά-θημα στα Διδασκαλεία οι στρατιωτικές ασκήσεις.21

4. Το 1886 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα.2 2 Το πρόγραμμα αυτό χαρα-κτηρίζεται κυρίως από την πολύ μεγάλη μείωση (κατά 30 ώρες) του εβδομα-διαίου χρόνου, με αποτέλεσμα ο μέσος όρος εβδομαδιαίας διδασκαλίας κατά τάξη να περιοριστεί στις 33 ώρες. Συνέπεια της μείωσης ήταν να περιοριστεί αισθητά ο εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα σχεδόν τα μαθήματα,23 εκτός από τη Μουσική, όπου παρέμεινε ο ίδιος, και τη Γυμναστική, οπού συνυπολογιζομέ-νης και της Υγιεινής που συνδιδάσκεται, και της οπλασκίας έχουμε αισθητή

αύξηση. Ά λ λ α χαρακτηριστικά του προγράμματος είναι: α') μετατόπιση της διδασκαλίας των Παιδαγωγικών αποκλειστικά σχεδόν στην Γ' και τελευταία τάξη (έκτος από 1 ώρα ιστορίας της Παιδαγωγίας στη Β') , και β') η τυπική

απουσία του μαθήματος της Γεωγραφίας, η οποία όμως συμπεριλαμβάνεται στη διδασκαλία της Ιστορίας (μάλιστα με βάση τις ώρες διδασκαλίας της I -

19. Βλ. Γ15, (τ. Β' , σ. 93) και Πίνακα Γ3. 20. Βλ. Γ Ι 6 και Γ18 (τ. Β' , σ. 94-95 και 100). 21. Βλ. Γ19 και Γ22, καθώς επίσης και Γ26 (τ. Β' , σ. 101-102, 110-111 και 121-

122 αντίστοιχα). 22. Βλ. Γ28 (τ. Β', σ. 127-130) και Πίνακα Γ4. 23. Βλ. λεπτομέρειες στον Πίνακα Γ17. Κριτική του προγράμματος του 1886 ασκησε

ο Μ. Βρατσάνος στο άρθρο του «Σκέψεις περί των εν Ελλάδι Διδασκαλείων», περ. Το Παι -δαγω γ ικόν Σχολείον, έτ. Γ ' (1887), σ. 72-76, 102-105, 152-155, 258-262, 347-352, 410-

Ιστορίας στην Α' τάξη, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι από τις 3 ώρες που προ-βλέπονται για τη Β ' και Γ ' τάξη, από 1 ώρα διατίθεται για τη Γεωγραφία).

5. Το 1888 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα,2 4 το οποίο ίσχυσε ως το 1910 που έγινε η μεταρρύθμιση του Διδασκαλείου της Αθήνας. Σύμφωνα με το

πρόγραμμα αυτό: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος αυξήθηκε κατά 18 ώρες· β') αύξηση των ωρών διδασκαλίας εμφανίζουν τα περισσότερα μαθήματα και μείωση μόνο η Γυμναστική' γ ' ) εμφανίζεται η Κοσμογραφία που έλειπε από

το προηγούμενο πρόγραμμα, ενώ η Υγιε ινή συνδιδάσκεται με τη Γυμναστική στην Γ ' τάξη· δ') αυξημένη είναι και η διδακτέα ύλη των μαθημάτων ε') ει-

δικότερα για τα Ελληνικά, η κατανομή των ωρών στις 2 κατώτερες τάξεις γίνεται ως εξής, όπως φαίνεται από το Βιβλίο Πρακτικών του Διδασκαλείου

της Αθήνας:25 Α' τάξη: Αρχαία Ελληνικά, Γραμματική, Συντακτικό, ώρες 9. Συγγραφικές ασκήσεις, ώρα 1 — Γραμματολογία, ώρα 1 — Ανάγνωση νεό-τερων Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων, ώρα 1' Β ' τάξη: Αρχαία Ελληνικά, ώρες 7 — Συγγραφικές ασκήσεις, ώρα 1 — Γραμματολογία, ώρα 1.

Στο πρόγραμμα αυτό, για το οποίο άσκησε εντονότατη κριτική με υπό-μνημά του στον Υπουργό Παιδείας ο Θεμ. Μιχαλόπουλος,26 η μόνη μεταβο-λή που επήλθε ως το 1910 είναι η προσθήκη μιας επιπλέον ώρας στη Γυμνα-στική όλων των τάξεων από το 1899, μετά δηλαδή την ψήφιση του νόμου περί Γυμναστικής.27

6. Το 1893 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα των μονοταξίων Υποδιδασκα-λείων που είχαν ιδρυθεί με το νόμο ,ΒΟΘ' του 1892.2 8 Σύμφωνα με το πρό-γραμμα αυτό,29 οι μαθητές αποκτούσαν μια στοιχειώδη διδασκαλική μόρφωση,

με ιδιαίτερη έμφαση στα Παιδαγωγικά και τις Πρακτικές ασκήσεις. Ό π ω ς

24. Βλ. Γ31 (τ. Β', σ. 139-142) και Πίνακα Γ5. 25. Βλ. λογουχάρη τις πράξεις ΡΝΒ'/24 Σεπτεμβρίου 1907 και ΡΞΑ'/30 Ιουνίου

1908. 26. Βλ. Θεμ. Μιχαλόπουλος, «Περί της καταστάσεως του εν Αθήναις Διδασκαλείου.

Υπόμνημα προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν Κον. Γ. Θεοτόκην», περ. Πλάτων, τ. ΙΑ' (1889), σ. 241-266.

27. Βλ. Α84-85 (τ. Α', σ. 393-397). 28. Το κείμενο του νόμου βλ. Γ33 (τ. Β', σ. 147-150). Σημειώνεται ότι και το 1884

«είχε γίνει προσπάθεια προς μόρφωσιν του προσωπικού των κοινών δημοτικών σχολείων διά του νόμου ΑΡΠΕ' [βλ. εδώ Γ24], ο οποίος προέβλεπε την χορηγίαν πτυχίου υποδι-δασκάλου εις αποφοίτους των προτυπων δημοτικών σχολείων, των προσηρτημένων εις τα διδασκαλεία, με βαθμόν τουλάχιστον "καλώς" και έχοντας συμπεπληρωμένον το 15 έτος

της ηλικίας των, μετά τρίμηνον φοίτησιν εν τινι διδασκαλείω. Αλλ' ο νόμος ούτος δεν ε-φηρμόσθη» (βλ. Χρ. Λέφας, ό.π. [υποσημ. 12], σ. 255).

29. Βλ. Γ36 (τ. Β', σ. 160-167) και Πίνακα Γ6.

μάλιστα αναφέρεται στο άρθρο 25 του οργανισμού « Η διδασκαλία πρέπει να μη εκχέηται εις θεωρίας ούτε να καταναλίσκηται εις την εξακρίβωσιν λεπτο-

μερειών εις άλλα εκπαιδευτήρια άλλον προορισμόν έχοντα προσηκουσών. Η δι-δασκαλία εν τοις υποδιδασκαλείοις πρέπει να είνε σύμφωνος προς το εκάστοτε διδασκόμενον αντικείμενον και την πνευματικήν ανάπτυξιν των μαθητών και

να είνε, όσον το δυνατόν, πρότυπον της εν τοις γραμματείοις διδασκαλίας των μελλόντων από των υποδιδασκαλείων να αποφοιτήσωσιν».

7. Το 1910 μετασχηματίζεται το μοναδικό πλέον30 Διδασκαλείο των Α -θηνών σε τετρατάξιο με το νόμο ,ΓΧ^Β' . 3 1 Κατά το σχολικό έτος 1910-1911 λειτούργησε η Α' τάξη με νέο πρόγραμμα, σύμφωνα με τις διατάξεις του νό-μου ,ΓΧ^Β' . 3 2 Σύμφωνα με την πράξη Ρ^Ε ' /5 Νοεμβρίου 1910 του Συλλό-γου των Καθηγητών του Διδασκαλείου «η γαλλική γλώσσα και η εκκλησια-στική μουσική δεν διδάσκονται εν τε τω παρόντι ως μη διορισθέντων έτι των διδασκόντων».33

Το επόμενον έτος 1911 δημοσιεύτηκε πρόγραμμα όλων των τάξεων του Διδασκαλείου.34 Τα βασικότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού εί-ναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός. β') Εμφανίζονται νέα μαθήματα: η Γαλλική γλώσσα, η Πολιτική Οικονομία

και τα Εμπορικά μαθήματα, καθώς και η Χειροτεχνία, γ ' ) Τα τρία πρώτα ιεραρχικώς μαθήματα —Ελληνικά, Παιδαγωγικά, Μουσική— καταλαμβάνουν

περισσότερο από 45% του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, δ') Από το πρό-γραμμα της Α' τάξης —σε σύγκριση με εκείνο του 1910— απουσιάζει η Πο-λιτική Οικονομία αλλά έχει προστεθεί η Χημεία, ενώ οι ώρες των Θρησκευτι-κών και των Γεωπονικών είναι μειωμένες κατά 1 και 2 αντίστοιχα" επίσης

και η διδακτέα ύλη είναι μερικώς διαφοροποιημένη σε ορισμένα μαθήματα.

8. Το 1913 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα3 5 των τριών μονοταξίων Διδα-σκαλείων που ιδρύθηκαν με το N.B. διάταγμα της 17 Αυγούστου του ίδιου χρόνου.36 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει Παιδαγωγικά και Τεχνικά κυ-ρίως μαθήματα σε Ινα εβδομαδιαίο ωράριο 42 ωρών.

30. Τα άλλα διδασκαλεία είχαν καταργηθεί το 1905' βλ. σχετικά στην Εισαγωγή: Γ5 (τ. Α', σ. 28).

31. Βλ. Γ51 (τ. Β', σ. 229-232). 32. Βλ. Γ53 (τ. Β', σ. 238-239) και Πίνακα Γ7.

33. Βλ. σχετικά στο «Βιβλίον Πράξεων» του Διδασκαλείου. 34. Βλ. Γ54 (τ. Β', σ. 240-243) και Πίνακα Γ8. 35. Βλ. Γ56 (τ. Β', σ. 248) και Πίνακα 10. 30. Βλ. Γ55 (τ. Β', α. 244-247). Το κείμενο του διατάγματος αυτού κυρώθηκε με

το νόμο 169/1914· βλ. Γ57 (τ. Β', σ. 249).

9. Το 1914, ύστερα από το Ν. διάταγμα της 26 Αυγούστου 1914,3 7

με το οποίο ιδρύθηκαν τριτάξια Διδασκαλεία «εκατέρου των φύλων» και σύμ-φωνα με το οποίο και το Μαράσλειο Διδασκαλείο μετασχηματίστηκε σε τρι-τάξιο,3 8 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα για όλα τα Διδασκαλεία αρρένων και θηλέων.39 Στο πρόγραμμα αυτό παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') ο συνολικός

εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός (ο μέσος όρος διδασκαλίας κατά τάξη είναι 42 ώρες), β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια με εκείνα του προηγούμενου προγράμματος, ενώ στο πρόγραμμα των θηλέων υπάρχει το μάθημα της Οι-κιακής Οικονομίας και απουσιάζει η Εκκλησιαστική Μουσική, γ ' ) Οι διαφο-ρές στα ποσοστά κατανομής των μαθημάτων στον εβδομαδιαίο χρόνο είναι πολύ μικρές σε σχέση με το προηγούμενο πρόγραμμα του 1911. δ') Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων.

Σημειώνεται, εξάλλου, το πρόγραμμα της Β' και Γ ' τάξης του Διδασκα-λείου θηλέων της Θεσσαλονίκης, όπου γίνεται πρόβλεψη για τη διδασκαλία σ αυτό φιλοσοφικών και παιδαγωγικών μαθημάτων.40

10. Με το άρθρο 2 του διατάγματος της 6 Οκτωβρίου 1914 καθορίζεται το πρόγραμμα της προσαρτημένης στα Διδασκαλεία τάξεως, που προβλεπό-

πόταν από το ιδρυτικό των Διδασκαλείων Ν. διάταγμα.4 1 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει σειρά φιλοσοφικών και παιδαγωγικών, πρακτικών και τεχνικών μαθημάτων διάρκειας ενός έτους.

11. Το 1923 ιδρύθηκαν τα μονοτάξια Διδασκαλεία και το Φεβρουάριο του 1924 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμά τους.42 Το ωρολόγιο πρόγραμμα και τα

διδασκόμενα μαθήματα είναι σχεδόν ίδια με εκείνα των μονοταξίων Διδασκα-λείων του 1913 και των προσαρτημένων τάξεων του 1914. Η βασική διαφορά συνίσταται τόσο στη λεπτομερή καταγραφή της διδακτέας ύλης των μαθημάτων όσο και στις γενικές οδηγίες διδασκαλίας που συνοδεύουν το πρόγραμμα.4 3

37. Βλ. Γ58 και Γ60 (τ. Β', σ. 250-255 και 258). ΙΙβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326). 38. Βλ. Γ59 (τ. Β', σ. 256-257). 39. Βλ. Γ62 (τ. Β', σ. 260-265) και Πίνακα Γ9. 40. Βλ. Γ66 (τ. Β', σ. 277-278). 41. Βλ. Γ58, Γ61, 62 (τ. Β', σ. 250-255, 259, 260-265) και Πίνακα 11' πβ. Γ55,

56 (τ. Β', σ. 244-248) και Πίνακα 10. 42. Βλ. Γ88, 90 (τ. Β', σ. 364-367, 371-374) και Πίνακα 14· πβ. επίσης Γ55, 56,

62 (τ. Β', σ. 244-248, 260-265) και Πίνακες 10 και 11. 43. Για τα μονοτάξια Διδασκαλεία βλ. α) Ιωάννης Ν. Σκουτερόπουλος, Η αξία

των μονοταξίων Διδασκαλείων και το μονοτάξιον Διδασκαλείον Αθηνών κατά το σχολι-κοί· έτος 1924-1925, Αθήνα 1925· β) Ν. Καραχρίστος, Η κοινωνία μας και οι διδάσκα-λοί της. Επετηρίς του μονοταξίου Διδασκαλείου Σερρών, Θεσσαλονίκη 1924 γ) Μ. Μιχα-

12. Α π ό τον Οκτώβριο του 1924 αρχισαν να δημοσιεύονται σταδιακά τα προγράμματα των πενταταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων που ιδρύθη-

καν με το Ν. 3182/1924.4 4

Για το πρόγραμμα των πενταταξίων Διδασκαλείων σημειώνουμε τα ακό-λουθα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μικρότερος από εκείνον

του προγράμματος του 1914. β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια, εκτός από την Πολιτική Οικονομία που αντικαθίσταται από την Πολιτειακή αγωγή, η οποία διδάσκεται και στα Διδασκαλεία θηλέων, γ ' ) Η ποσοστιαία συμμετοχή του κάθε μαθήματος στον εβδομαδιαίο χρόνο είναι επίσης σχεδόν ίδια, εκτός από

των Ελληνικών και Μαθηματικών που είναι αρκετά αυξημένη, και της Μου-σικής που είναι μειωμένη, δ') Η διδακτέα ύλη όλων των μαθημάτων περιγρά-φεται πολύ αναλυτικά και λεπτομερειακά.

Οι ίδιες παρατηρήσεις ισχύουν και για το πρόγραμμα των εξαταξίων Δι-δασκαλείων.

13. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφε-ται στον πίνακα Γ15 —στον οποίο, καθώς και τους επόμενους συγκεντρωτι-κούς, δεν συμπεριλαμβάνονται το μονοτάξια Διδασκαλεία και εκείνα των θη-λέων—, παρατηρούμε τα εξής: α') Με αφετηρία το πρόγραμμα του 1878, ο εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα τα επόμενα προγράμματα, ασχέτως της μορφής

των Διδασκαλείων, είναι αναλογικά κατώτερος από του πρώτου προγράμματος, β') Η μεγαλύτερη μείωση (ώρες 30, ποσοστό 23,3%) παρουσιάζεται στο πρό-γραμμα του 1886. γ ' ) ο μέσος όρος των ωρών διδασκαλίας κατά τάξη είναι — κατά σειρά προγραμμάτων— ο ακόλουθος: 42,5 - 33 - 39 - 40 - 42 - 35 - 35. δ') Η ίδια περίπου εικόνα παρουσιάζεται και στο πρόγραμμα των Διδασκα-λείων των θηλέων.

14. Στον Πίνακα Γ16 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρο-λογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα. Η μελέτη του πίνακα αυτού μας οδηγεί στα ακόλουθα συμπε-ράσματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που περιλαμβάνονται στο πρώτο πρόγραμμα μόνο η Υγιεινή απουσιάζει από τα τρία επόμενα προγράμματα αλλά μόνο φαινομενι-κά, γιατί στην πραγματικότητα συνδιδάσκεται (το 1879 με τη Σωματολογία και Βοτανική, το 1886 και 1888 μαζί με τη Γυμναστική στην Γ' τάξη), γ ' ) ορι-σμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: ετσι, η

Μιχαλόπουλος, Tο μονοτάξιον Διδασκαλείον Σπάρτης και η δημοδιδασκαλική μόρφωσις, Αθή-να 1027.

44. Βλ. Γ91-98 (τ. Β', σ. 375-417) και Πίνακες Γ12-13.

Κοσμογραφία πρωτοεμφανίζεται το 1879, απουσιάζει το 1886 αλλά από το 1888 και μετά μονιμοποιείται στα προγράμματα" με το σχηματισμό του Διδα-σκαλείου σε τετρατάξιο το 1911 εμφανίζονται για πρώτη φορά τα Γαλλικά

και η Χειροτεχνία, που στη συνέχεια μονιμοποιούνται, όπως επίσης και η Πο-λιτική Οικονομία, η οποία όμως απαλείφεται από τα προγράμματα των πολυ-ταξίων Διδασκαλείων και αντικαθίσταται από την Πολιτειακή αγωγή. δ') Στα Διδασκαλεία των θηλέων η Πολιτική Οικονομία αντικαθίσταται από την Οι-κιακή Οικονομία.

15. Ο Πίνακας Γ17 μας δείχνει τις μεταβολές κάθε μαθήματος, οι οποίες όμως δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν εξαιτίας της διαφορετικής μορφής

που είχαν κατά καιρούς τα Διδασκαλεία. Πάντως με βάση το ποσοστό συμμε-τοχής του κάθε μαθήματος—όπως φαίνεται στον Πίνακα Γ16—μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: α') αύξηση παρουσιάζουν τα μαθήματα Ιστορία, Φυ-σιογνωστικά, Γεωπονικά, Μουσική και Γυμναστική" β') μείωση παρατηρείται

στα Θρησκευτικά και στην Ιχνογραφία-Καλλιγραφία" γ ' ) κάποια σταθερότητα διακρίνεται στη Γεωγραφία και Χειροτεχνία, και δ') κυμαινόμενος είναι ο χρόνος

στα Ελληνικά και στα Παιδαγωγικά και Φιλοσοφικά (με τελική μείωση).

16. Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Γ18 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—,45 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α')

τα Φιλολογικά μαθήματα μέχρι και το πρόγραμμα του 1888 (δηλ. μέχρι και το 1910) κατέχουν την 1η θέση με ποσοστό πάνω από το 30%, υποχωρώντας στη συνέχεια στη 2η θέση (υπέρ των Πρακτικών μαθημάτων) με ποσοστό κατά

μέσο όρο περίπου 25%' το μεγαλύτερο άνοιγμα μεταξύ μεγαλύτερου και μικρό-τερου ποσοστού είναι 11,9%, ενώ η τελική μείωση (μεταξύ πρώτου και τελευ-ταίου προγράμματος) είναι 5,7%. β') Τα Πρακτικά μαθήματα από τη 2η θέση

που κατέχουν μέχρι και το πρόγραμμα του 1888 (εμφανίζοντας μια σημαντική αύξηση από το 1886 εξαιτίας της αύξησης των ωρών Γυμναστικής), από το

πρόγραμμα του 1911 και μετά προωθούνται στην 1η θέση σημειώνοντας νέα αύξηση του ποσοστού τους κυρίως εξαιτίας της εμφάνισης της Χειροτεχνίας.

Το μεγαλύτερο άνοιγμα μεταξύ μεγαλύτερου και μικρότερου ποσοστού είναι 14%, ενώ η τελική αύξηση (μεταξύ πρώτου και τελευταίου προγράμματος) είναι 11,6%. γ ' ) Στην 3η θέση βρίσκονται σταθερά ως το πρόγραμμα του 1914

45. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α) Φιλολογικά (Ελληνικά, Ιστορία)' fi) Παιδαγωγικά (Παιδαγωγικά, Φιλοσοφικά)' γ) Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Κοσμο-γραφία, Φυσιογνωστικά, Υγιεινή)' δ) Πρακτικά (Μουσική, Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, Χειροτεχνία, Γεωπονικά, Γυμναστική)' ε) Ξένες γλώσσες' στ) Γενικά (θρησκευτικά, Γεω-γραφία, Πολιτική Οικονομία, Πολιτειακή αγωγή).

τα Παιδαγωγικά με μείωση όμως του ποσοστού τους σε σχέση με το πρώτο πρόγραμμα, υποχωρώντας τελικά στην 4η θέση με τελική απώλεια 6,2 μονάδων του ποσοστού τους. δ') Τα Φυσικομαθηματικά, ενώ ως το 1914 παρουσιάζουν μείωση του ποσοστού τους κρατώντας την 4η θέση, στα προγράμματα των πο-λυταξίων Διδασκαλείων αυξάνουν το ποσοστό τους και υποσκελίζουν τα Παιδα-γωγικά στην 3η θέση, σημειώνοντας πάντως τελική μείωση 2,4 μονάδες, ε') Στην 5η θέση βρίσκονται συνεχώς τα Γενικά μαθήματα (ποσοστό περίπου 10-7%) και στην 6η και τελευταία οι Ξένες γλώσσες, που όμως αυξάνουν συνεχώς το ποσοστό τους από την εμφάνισή τους το 1911 και μετά.

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 7.

Τέλος ως προς την ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει καταγραφεί σε κάθε Πίνακα Προγράμματος— σημειώνουμε τα ακόλουθα: α') Τα Ελληνικά κατέχουν σταθερά την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα, β') Στη 2η θέση βρίσκονται τα Παιδαγωγικά επίσης σε όλα τα προγράμματα, εκτός του 1886 που υποχωρούν στην 3η μαζί με τη Μουσική, με την οποία κατέχουν τη 2η θέση στο πρόγραμμα του 1888. γ ' ) Στην 3η-4η θέση εναλλάσσονται τα Φυσιογνωστικά και η Μουσική, ενώ στην 5η τα Θρησκευτικά και η Γυμνα-στική κυρίως, δ') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, κυρίως στις χαμηλότερες θέσεις.

Β'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΘΗΛΕΩΝ

1. Το πρώτο πρόγραμμα1 του «Διδασκαλείου» της Φ.Ε. περιλαμβάνεται στον πρώτο επίσημο Κανονισμό του 1842.2 Βασικό γνώρισμα του προγράμμα-

τος αυτού είναι ο μεγάλος αριθμός ωρών που αφιερώνονται στη διδασκαλία της (αρχαίας) ελληνικής γλώσσας (43:109 η ποσοστό 39,4%). Όπως παρα-

τηρεί η Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου «το γεγονός δείχνει ότι και στην εκπαίδευση των κοριτσιών επικράτησε από νωρίς το αρχαϊστικό ρεύμα που αποτελούσε,

ολόκληρο το 19ο αιώνα, κύριο χαρακτηριστικό του υπόλοιπου εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας».3 Εκείνο που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι ο συ-νολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι πολύ μεγαλύτερος από τον αναγραφόμενο,

αν υπολογίσουμε και τις ώρες των Χειροτεχνημάτων «τας λοιπάς εργασίμους ώρας». Εξάλλου, αυτό επιβεβαιώνεται και από ένα πρόγραμμα του 1849, κα-

τά το οποίο μάλιστα τα Γαλλικά διδάσκονται από την Α' τάξη.4 Γενικά πάντως, από τη συνολική εικόνα του προγράμματος διαπιστώνουμε την επικράτηση της

διδασκαλίας τόσο των Αρχαίων Ελληνικών όσο και των ειδικών και πρακτικών

1. Για τα χρόνια πριν από το 1842 και ειδικότερα για το διάστημα που η φοίτηση στο ανώτερο σχολείο ήταν διετής και τριετής προβλέπονταν τα εξής σχετικά με τα μαθή-ματα: «Τα δε εις το ανώτερον σχολείον παραδιδόμενα μαθήματα θέλουν είσθαι τα εξής:

Ελληνική γλώσσα αρχαία και ιστορία, γύμνασις εις την καθομιλουμένην, Γεωγραφία, Ιερά ιστορία και κατήχησις, Αριθμητική, Γραμματική, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία και Χειρο-τεχνήματα (ράψιμον, πλέξιμον και κεντήματα). Μετέπειτα θέλουν προστεθή και η Μουσι-κή και η Γαλλική γλώσσα, ίσως δε και η ψαθοπλεκτική (των γυναικείων καπέλλων, κανί-στρων κ.λπ.)»- βλ. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής Ε-ταιρείας, Αθήνα 1837, σ. 14-15' πβ. και Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευ-ση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Αθήνα 1986, σ. 89 (όπου όμως παραλείπε-ται η Γεωγραφία). Εξάλλου, σύμφωνα με είδηση που είναι δημοσιευμένη στην εφημ. ο

Ελληνικός Ταχυδρόμος (έτ. Γ' 1838, αρ. 45, Κυριακή 26 Ιουνίου 1838, σ. 428), κατά τις εξετάσεις «εις το υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συστηθέν σχολείον των Κορα-σιών, και διατηρούμενον προς εκπαίδευσιν των μελλουσών να μετέλθωσι το διδασκαλικόν επάγγελμα» της Κυριακής 16 Ιουνίου 1838, «αι μαθήτριαι του σχολείου τούτου εξητάσθη-

σαν εις την Ελληνικήν Γραμματικήν, την Καλλιγραφίαν, την Κατήχησιν, την Αριθμητι-κήν, την Ελληνικήν Ιστορίαν, την Ιχνογραφίαν, την Γεωγραφίαν, την Μουσικήν, και διά-φορα εργόχειρα οίον, ραπτικήν, κέντισμα, άνθη κήρινα κτλ.».

2. Βλ. Γ2 (τ. Β', σ. 23-25) και Πίνακα Γ19. 3. Ο.π. [υποσημ. 1], σ. 91-92. 4. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 93-96.

κών μαθημάτων που κατά την επικρατούσα τότε κοινωνική άποψη θεωρούνταν κατάλληλα για τη γυναίκα.

2. Το επόμενο πρόγραμμα του 1851 αναφέρεται σε δετές Διδασκαλείο.5

Ως χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού6 μπορούμε να σημειώσουμε: α') τη μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου κατά τάξη σε σύγκριση προς το προηγού-

μενο πρόγραμμα, πράγμα που επιφέρει μικρή μόνο αύξηση του συνολικού εβδο-μαδιαίου χρόνου παρά την προσθήκη μιας ακόμη τάξης· β') την προώθηση

στις πρώτες θέσεις της σειράς των μαθημάτων των τριών «κλάδων» των Θρη-σκευτικών γ ' ) την αλλαγή της ονομασίας της Ωδικής σε Φωνητική μουσική

και της Φυσιογραφίας και Φυσικής σε Φυσιογραφία μόνο* δ') την προσθήκη του μαθήματος της Οικιακής Οικονομίας, που διδάσκεται στην Ε ' τάξη μαζί με τα Χειροτεχνήματα «τας λοιπάς εργασίμους ώρας»" ε') την αύξηση ωρών που παρουσιάζουν η Αριθμητική (που εκτείνεται σε όλες τις τάξεις) και τα

Γαλλικά που υπερδιπλασιάζονται, και αντίθετα τη μείωση των ωρών των Αρ-χαίων Ελληνικών (που εξακολουθούν ωστόσο να κατέχουν την πρώτη θέση

στην ιεράρχηση των μαθημάτων), των Φυσιογνωστικών (που περιορίζονται στις δύο τελευταίες τάξεις), της Μουσικής και της Καλλιγραφίας - Ιχνογραφίας - 7

στ') τη διασπορά της διδακτέας ύλης αρκετών μαθημάτων σε περισσότερες τα-ξεις· ζ') τη συνοπτική μορφή της διδακτέας ύλης των Αρχαίων Ελληνικών' η') τη νέα διδακτέα ύλη της Φυσιογραφίας και ο') τον επαναληπτικό χαρακτή-ρα ορισμένων μαθημάτων στην Ε ' τάξη.

3. Το πρόγραμμα του 18708 παρουσιάζει ενδιαφέρον από πολλές πλευ-ρές: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αυξημένος σε σύγκριση με το πρόγραμμα του 1851 κατά 21 ώρες (ποσοστό 17,6%). β') Εμφανίζονται νέα μαθήματα: Φυσική Πειραματική, Κοσμογραφία, Παιδαγωγικά,9 Γυμναστι-κή. 1 0 γ ' ) Αυξημένες είναι οι ώρες των Γαλλικών,11 που μάλιστα διδάσκονται από

5. Η δετής διάρκεια του Διδασκαλείου ίσχυσε ως το 1881. 6. Βλ. Γ3 (τ. Β', σ. 26-28) και Πίνακα Γ20. 7. Για τις αυξήσεις και μειώσεις των ωρών κατά μάθημα τόσο σε αυτό όσο και στα

άλλα προγράμματα βλ. Πίνακα Γ34. 8. Βλ. Γ8 (τ. Β', σ. 44-47) και Πίνακα Γ21. 9. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 162.

10. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 96 και 190-192. 11. Τα Γαλλικά είχαν καθιερωθεί στην Α' τάξη από το σχολικόν έτος 1858-59 σύμ-

φωνα με μαρτυρία του εισηγητή Λ. Μελά: «Η διδασκαλία της γαλλικής γλώσσης επεξε-τάθη και εις τας πέντε τάξεις των εσωτερικών, θεωρηθείσα αναγκαία και χρήσιμος εις πάσαν καλώς ανατεθραμμένην Ελληνίδα» (περ. Πανδώρα, τ. ΙΑ', 1860-61, αρ. 248 [15 Ιουλίου 1860], σ. 195, όπου και άλλες πληροφορίες για το πρόγραμμα).

την Α' τάξη, της Ιστορίας, της Ωδικής, ενώ αντίθετα μειωμένες είναι των Μαθηματικών και των Θρησκευτικών, δ') Η Οικιακή Οικονομία διδάσκεται σαν ανεξάρτητο μάθημα στην Ε' τάξη. ε') Παρατηρούνται ανακατατάξεις ως

προς τη διδασκαλία μερικών μαθημάτων: η Κατήχησις διδάσκεται σε δύο τά-ξεις (Γ' , Δ') και η Χριστιανική Ηθική περιορίζεται στην τελευταία, η Ι σ τ ο -ρία διδάσκεται από την Α' τάξη, όχι, όμως και στην Ε' , η Καλλιγραφία επε-κτείνεται και στη Β' τάξη, ενώ η Ιχνογραφία διδάσκεται στην Γ' και η Σκια-γραφία στην Δ' , και η Ωδική αρχίζει από την Α' τάξη. Γενικά το πρόγραμμα

του 1870 δείχνει τις μεταβολές που επήλθαν μετά την αναγνώριση από το Κρά-τος του σχολείου αυτού ως Διδασκαλείου το 1861.12

4. Το επόμενο πρόγραμμα του εσωτερικού Διδασκαλείου του σχολικού έ-τους 1876-771 3 έχει άμεση σχέση με το πρόγραμμα το γενικό που περιλαμβά-νεται στον Κανονισμό του 18771 4 και παρουσιάζει ενδιαφέρον, διότι από τη μια καταγράφει τις συγκεκριμένες ώρες κατά τις οποίες διδάσκονται τα Χειρο-τεχνήματα («Εργόχειρον» τα αναφέρει) —στοιχείο που μπορούμε να το αξιο-ποιήσουμε και για τα προηγούμενα προγράμματα— και από την άλλη περιγρά-φει αναλυτικά τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων, πράγμα που δεν γίνεται στο πρόγραμμα του 1877.

Ως προς τις διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο αυτά προγράμματα παρα-τηρούμε τα εξής: α') Τα Μαθηματικά, Φυσιογν<οστικά, Καλλιγραφία και Ιχνο-γραφία στο πρόγραμμα του 1877 παρουσιάζονται αυξημένα κατά 2 ώρες το κα-θένα. β') Η Γεωγραφία, Ιστορία και Οικιακή Οικονομία παρουσιάζουν μείω-ση κατά 1 ώρα το καθένα και η Ωδική κατά 3. γ ' ) Η Γυμναστική, ενώ κατά το πρόγραμμα του 1877 διδάσκεται σε όλες τις τάξεις από 1 ώρα, στο πρόγραμμα 1876-77 διδάσκεται στις 4 πρώτες τάξεις «καθ' ορισθησομένας ημέρας και ώρας»" και δ') η καταγραφή 5 ωρών κατά τάξη για τα Χειροτεχνήματα στο πρόγραμμα 1876-77.

Έ τ σ ι , συνυπολογίζοντας και τις ώρες της Γυμναστικής και των Χειροτε-χνημάτων, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος παρουσιάζει πολύ μικρή αύξηση στο πρόγραμμα του 1877.

Ως προς το προηγούμενο πρόγραμμα του 1870, το πρόγραμμα του 1877 παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρό-νος είναι αυξημένος κατά 13 ώρες (ποσοστό 9,3%). β') Η αύξηση αυτή οφεί-λεται κυρίως στην Καλλιγραφία και Ιχνογραφία (10 ώρες) και τα Παιδαγωγικά

12. Βλ. Εισαγωγή: Γ15 (τ. Α', σ. 34) και Γ6-7 (τ. Β', σ. 40-43). 13. Βλ. Γ9 (τ. Β', σ. 48-52) και Πίνακα Γ22.

30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

γικά (3 ώρες), γ ' ) Αυξημένα επίσης κατά 2 ώρες είναι και τα Μαθηματικά και Φυσιογνωστικά, αλλά η αύξηση αυτή εξουδετερώνεται από τη μείωση κατά 2

των ωρών της Γυμναστικής και κατά 1 των Ελληνικών και της Ωδικής. Το πρόγραμμα αυτό του 1877 το συγκρίνει με το σχεδόν σύγχρονο του

πρόγραμμα του Διδασκαλείου των αρρένων του 1878,1 5 η Σ . Ζιώγου-Καρα-στεργίου, η οποία συγκεφαλαιώνοντας παρατηρεί σχετικά με το Διδασκαλείο των θηλέων: « Ο κατάλογος των μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας δεί-χνει καθαρά το διπλό σκοπό του σχολείου αυτού, ότι δηλαδή επιδιώκει να δώσει μαζί με την καθαρά επαγγελματική και κάποια γενικότερη μόρφωση στις μα-θήτριές του: μαζί με τη δασκάλα να μορφώσει και την "οικοδέσποινα". Το σχο-λείο δηλαδή συνεχίζει να λειτουργεί με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων για τις δυο κατηγορίες των μαθητριών του και αποτελεί έτσι επαγγελματικό και σχολείο γενικής παιδείας μαζί».1 6

Επίσης, το πρόγραμμα αυτό του Διδασκαλείου της Φ.Ε. μπορεί να συγ-κριθεί με το αντίστοιχο του Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κωνσταντινουπόλεως,

το οποίο αναγνωρίστηκε ως «ισοβάθμιον τω εν Αθήναις Άρσακείω Διδασκα-λείο») το 1879" μάλιστα το υπουργικό έγγραφο αναγνώρισης απερίφραστα γνω-ματεύει ότι «εν τω Ζαππείω διδάσκονται τω όντι κύκλος μαθημάτων ευρύτε-ρος και πληρέστερος των εν τω Αρσακείω Διδασκαλείω διδασκομένων».17

και πράγματι, τόσο από την άποψη του εβδομαδιαίου χρόνου, όσο και κυ-ρίως από την άποψη των διδασκομένων μαθημάτων και του περιεχομένου τους είναι σαφής η υπεροχή του προγράμματος του Ζαππείου Παρθεναγωγείου και κατά συνέπεια αντικειμενική η διαπίστωση του Υπουργού Παιδείας.

5. Το επόμενο πρόγραμμα του σχολικού έτους 1882-83 αναφέρεται σε Δι-δασκαλείο με 6 τάξεις,18 όπως αυτό διαμορφώθηκε ύστερα από το διάταγμα

της 24 Απριλίου 1881 που καθόριζε τη διδασκαλία των παιδαγωγικών μαθη-μάτων στα Διδασκαλεία της Φ.Ε. 1 9 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προ-γράμματος αυτού20 είναι τα ακόλουθα: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος —συμπεριλαμβανομένων και των ωρών του Εργοχείρου— κινείται στα ίδια σχε-δόν επίπεδα με του προηγούμενου προγράμματος, β') Α π ό τα μαθήματα του

15. Βλ. Γ12 (τ. Β', σ. 61-63) και Πίνακα Π . 16. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 152-155. 17. Βλ. Γ14, όπου και το πρόγραμμα του Ζαππείου Παρθεναγωγείου του 1885 (τ.

Β', σ. 85-92). 18. Για τη διαφοροποίηση που παρουσιάζει η χρονική διάρκεια του Διδασκαλείου

βλ. Εισαγωγή: Γ15-17 (τ. Α', σ. 34-35). 19. Βλ. Γ17 (τ. Β', σ. 96-99). 20. Βλ. Γ21 (τ. Β', σ. 105-109) και Πίνακα Γ24.

16

προηγούμενου προγράμματος απουσιάζει η Γυμναστική, η οποία όμως προ-φανώς θα διδασκόταν σε ιδιαίτερες ώρες. γ ' ) Τα Χειροτεχνήματα ( = « Ε ρ γ ό -χειρον») εμφανίζονται με συγκεκριμένο, και μάλιστα υψηλό ποσοστό, δ') Με-γάλη αύξηση εμφανίζουν τα Παιδαγωγικά γενικά (θεωρία και ασκήσεις) σύμ-φωνα με το διάταγμα του 1881. ε') Αύξηση σημαντική εμφανίζουν και τα Φυ-σιογνωστικά, τα οποία διδάσκονται σε όλες τις τάξεις και όχι μόνο στις δύο τελευταίες, όπως συνέβαινε με το προηγούμενο πρόγραμμα, στ') Η διδα-κτέα ύλη περιγράφεται αρκετά αναλυτικά.

6. Το πρόγραμμα του επόμενου σχολικού έτους 1883-842 1 αναφέρεται σε Διδασκαλείο με 5 πάλι τάξεις και κινείται στα ίδια σχετικά επίπεδα με το προηγούμενο, αλλά με τις εξής ιδιαίτερες επισημάνσεις: α') ο συνολικός εβδο-

μαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά υψηλότερος- β') επανεμφανίζεται η Γυμναστι-κή, και μάλιστα με αυξημένες κατά πολύ τις ώρες διδασκαλίας της σε σύγ-κριση με προηγούμενα προγράμματα - και γ ' ) ως προς τη διδακτέα ύλη, είναι όμοια με του προηγούμενου προγράμματος, με προσαρμογή των τάξεων κατά σειρά ύστερα από την αφαίρεση της Α' τάξεώς του (δηλαδή η Β' τάξη του 1882-83 γίνεται η Α' του 1883-84 κ.ο.κ.).

7. Το πρόγραμμα του σχολικού έτους 1887-882 2 αναφέρεται σε Διδασκα-λείο με 4 τάξεις, όπως είχε διαμορφωθεί από το σχολικό έτος 1884-85. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα εξής: α') Ο συ-νολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μειωμένος από το προηγούμενο, β') Τα περισσότερα μαθήματα εμφανίζουν επίσης μείωση του ποσοστού συμ-μετοχής τους στο εβδομαδιαίο χρόνο, ενώ αύξηση παρουσιάζουν κυρίως τα Ελληνικά και τα Φυσικομαθηματικά, γ ' ) ιδιαίτερη σημασία έχουν οι οδηγίες

για τις γραπτές εκθέσεις που συνοδεύουν το πρόγραμμα και που από το επό-μενο σχολικό έτος 1888-89 επεκτείνονται και στον τρόπο διδασκαλίας της ελ-ληνικής γλώσσας.2 3

Οι ίδιες τάσεις παρατηρούνται και σε επόμενα προγράμματα, όπως φαί-νεται από τον Πίνακα Γ27.

8. Το πρόγραμμα του σχολικού έτους 1892-93''4 είναι το τελευταίο για τη μορφή που είχε ως τότε το Διδασκαλείο και δεν παρουσιάζει ουσιώδεις

21. Βλ. Γ23 (τ. Β', σ. 112-115) και Πίνακα Γ25. 22. Βλ. Γ29 (τ. Β', σ. 131-136) και Πίνακα Γ26. 23. Βλ. Γ32 (τ. Β', σ. 143-146).


διαφορές τόσο από το πρόγραμμα του 1887-88 όσο και από τα επόμενα, εκτός από μια τάση που είχε αρχίσει να διαγράφεται από τα προηγούμενα χρόνια, την σταδιακή δηλαδή αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου.

9· Το πρόγραμμα του 1893 αναφέρεται σε Διδασκαλεία με 2 τάξεις και έχει άμεση σχέση με το πρόγραμμα του εννεαταξίου πλήρους Παρθεναγω-

γείου.25 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακό-λουθα: α') Στην ουσία είναι το πρόγραμμα των δύο τελευταίων τάξεων του προηγούμενου τετραταξίου Διδασκαλείου με ιδιαίτερη έμφαση στα Παιδαγω-γικά και Φιλοσοφικά μαθήματα που καταλαμβάνουν περίπου το 30% του συνο-λικού εβδομαδιαίου χρόνου- (άλλωστε και στον πρόλογο του διατάγματος, με

το οποίο καθιερώνεται το πρόγραμμα, περιγράφεται σαφέστατα και πολύ χα-ρακτηριστικά ο σκοπός της εκπαίδευσης των «Ελληνίδων νεανίδων και διδα-σκαλισσών»). β') Από τα μαθήματα του προηγούμενου προγράμματος απου-σιάζουν τα Γαλλικά, η Κοσμογραφία και η Οικιακή Οικονομία που διδάσκον-ται στο Παρθεναγωγείο, γ ' ) Α π ό τα μαθήματα που διδάσκονται αύξηση πα-ρουσιάζουν κυρίως τα Παιδαγωγικά, Θρησκευτικά και η Μουσική, δ') Ως προς

τη διδακτέα ύλη, αξιοσημείωτη είναι η κατά εξαντλητικό τρόπο αναλυτική πε-ριγραφή της.

10. Το πρόγραμμα του 18972 6 αναφέρεται σε Διδασκαλεία με 3 τάξεις, ρύθμιση που έμεινε σταθερή ως την ίδρυση των πολυταξίων Διδασκαλείων το 1924. Τα βασικά χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος κινείται στα ίδια—αναλογικά—επίπε-δα με του προηγούμενου προγράμματος, β') Επανεμφανίζονται τα Γαλλικά

και η Κοσμογραφία, ενώ η Καλλιγραφία συνενώνεται με την Ιχνογραφία, γ ' ) Τα μαθήματα που παρουσίαζαν αύξηση στο προηγούμενο πρόγραμμα, εμφανί-

ζουν τώρα αισθητή μείωση, δ') Η Ψυχολογία αποδεσμεύεται από τη συνδιδα-σκαλία της με τα Παιδαγωγικά.

11. Το 1902 δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα2 7 που τα κυριότερα χαρακτη-ριστικά του είναι τα ακόλουθα: α') Τα μαθήματα κατατάσσονται σε τρεις ενό-τητες: «εγκύκλιος παίδευσις, παιδαγωγική παίδευσις, τεχνική παίδευσις και πρακτική», β') Το πρόγραμμα αναφέρεται στα μαθήματα των δύο πρώτων ενο-τήτων, ενώ για τα μαθήματα της τρίτης ενότητας αφήνεται η κατάρτιση του προγράμματος στο Διοικητικό Συμβούλιο της Φ.Ε. γ ' ) Τα μαθήματα είναι τα

25. Βλ. Γ37 (τ. Β', σ. 168-179) και Πίνακα Γ29. 26. Βλ. Γ40 (τ. Β', σ. 188-190) και Πίνακα Γ30.


ίδια, εκτός από την Κοσμογραφία η οποία έχει απαλειφθεί, ενώ έχει προστεθεί και η Ιστορία της Τέχνης (ως «κλάδος» των Ελληνικών) και επανεμφανιστεί η Οικιακή Οικονομία στην τρίτη ενότητα. δ') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρό-

νος —χωρίς βέβαια τις ώρες των Τεχνικών μαθημάτων— είναι σχεδόν ίδιος με του προηγούμενου προγράμματος, ε') Ως προς το χρόνο των διαφόρων μαθη-

μάτων, αυξημένος εμφανίζεται στα Φιλοσοφικά, Ελληνικά, Μαθηματικά και Γεωγραφία, ενώ μειωμένος είναι των Παιδαγωγικών και Φυσιογνωστικών. στ') Σε αντίθεση με το προηγούμενο πρόγραμμα, η διδακτέα ύλη περιγράφεται

αρκετά αναλυτικά. Έντονη κριτική στο πρόγραμμα αυτό άσκησε ο Δ. Γληνός το 1913 στη

Γενική εισηγητική Έκθεση των Νομοσχεδίων Τσιριμώκου,28 ενώ το Διοικη-τικό Συμβούλιο της Φ.Ε. σε υπόμνημά του προς το Υπουργείο Παιδείας το 1912, ανάμεσα στα άλλα, προτείνει: «Είνε ανάγκη λοιπόν να περιληφθώσι κα-

τά το προσήκον μέτρον εν τω προγράμματι αι πρακτικαί γνώσεις, όσαι ευκταίον κρίνεται να διοχετευθώσιν εις το γυναικείον δημοτικόν σχολείον, το εφεξής προορισμόν έχον ου μόνον την διδασκαλίαν των γραμμάτων, αλλά και την α-γάπην προς την φύσιν να διεγείρη και την επιτηδειότητα προς την οικιακήν χειροτεχνίαν να αναπτύσση, χειροτεχνίαν ουχί περιωρισμένην εντός των αχρή-στων ως τα πολλά εργων της επιδείξεως αλλά εξαπλουμένην επί των παραγω-γωγικών τοιούτων, και αναλόγων, ως είρηται, προς τας συνθήκας των εκαστα-χού σχολείων».29

12. Τα επόμενα προγράμματα, από το 1914 μέχρι το 1929, περιλαμβά-νονται στην ενότητα Α (Διδασκαλεία αρρένων), όπου και έχουν σημειωθεί ορι-σμένες σχετικές παρατηρήσεις.30

13. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στον Πίνακα Γ32, παρατηρούμε τα εξής: Στα πρώτα κυρίως προγράμματα αλλά και σ' εκείνο του 1902 δεν μπορούμε να υπολογίσουμε επακριβώς τον

εβδομαδιαίο χρόνο εξαιτίας της μη αναγραφής του χρόνου των Τεχνικών μαθη-

28. Βλ. Το τεύχος Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια υποβληθέντα κατά την Β' Σύνοδον της ΙΘ' περιόδου εις την Βουλήν υπό Ιωάννου Δ. Τσιριμώκου, Υπουργού επί των Εκκλη-

σιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1913, σ. 14-16' επίσης Φίλιππος Ηλιού (επιμ.), Δημήτρης Γληνός: Άπαντα. Τόμος Β' 1910-1914, Αθήνα 1983, σ. 213-

217. 29. Βλ. «Υπόμνημα του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

εν Αθήναις 1 Ιουλίου 1912» στον τόμο: Τα υπό του Διοικητικού Συμβουλίου της εν Αθή-ναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας πεπραγμένα κατά τα έτος 1911-1912, Αθήνα 1913, σ. 20.

30. Βλ. σχετικά Γ62, 91-98 (τ. Β', σ. 260-265, 375-417) και Πίνακες Γ9, 12-13, καθώς και παραπάνω, Επισκόπηση: Α9 και 12.

μαθημάτων, και επομένως ισχύουν οι παρατηρήσεις που έχουν γίνει προηγουμένως στην εξέταση των επιμέρους προγραμμάτων, αλλά και εκείνες που έχουν ση-

μειωθεί στην παρ. 13 της ενότητας Α' της Επισκόπησης.

14. Στον Πίνακα Γ33 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρο-λογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προ-

γράμματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που περιλαμβάνονται στο πρώτο πρόγραμμα τα Γαλλικά

απουσιάζουν από το πρόγραμμα του 1893. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστη-καν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι, κατά σειρά, το 1870 εμφανίστη-καν τα Παιδαγωγικά, η Κοσμογραφία (που απουσιάζει προσωρινά από τα προγράμματα του 1893 και 1902) και η Γυμναστική (που απουσιάζει προσω-ρινά από το πρόγραμμα του 1882-1883), το 1882-83 τα Φιλοσοφικά, το 1914

η Υγιε ινή και Νοσηλευτική και τα Γεωπονικά, και το 1924 η Πολιτειακή αγωγή.

15. Στον Πίνακα Γ34 φαίνονται οι μεταβολές κάθε μαθήματος, οι οποίες όμως δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν εξαιτίας της διαφορετικής μορφής

που είχαν κατά καιρούς τα Διδασκαλεία. Πάντως με τη βοήθεια του Πίνακα Γ32 μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη κάθε μαθήματος. Η γενική εικόνα, λοιπόν, είναι ότι κανένα μάθημα δεν παρουσιάζει σταθερότητα και ότι

το ποσοστό συμμετοχής του στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο παρουσιάζει αυ-ξομειώσεις.

16. Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Γ35 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—,31 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α')

Τα Φιλολογικά μαθήματα, ξεκινώντας από ποσοστό 45,8% κατέχουν την 1η θέση ως το 1902 (εκτός των ετών 1883-84, 1893, 1897 που υποχωρούν στη 2η) με μείωση του ποσοστού τους, το οποίο όμως επανέρχεται σχεδόν το 1902,

ενώ από το 1914 και μετά βρίσκονται στη δεύτερη θέση με αρκετά χαμηλό ποσο-στό (η τελική μείωση του ποσοστού είναι 19,8%). β') Τα Πρακτικά μαθήματα,

ξεκινώντας από τη 2η θέση και υποχωρώντας στο αμέσως επόμενο πρόγραμμα στην 4η, επανέρχονται σ' αυτήν και αφού το 1897 περνούν στην πρώτη θέση

(το 1893 στην 3η), υποσκελίζουν τα Φιλολογικά ως το τέλος αυξάνοντας ταυτό-χρονα το ποσοστό τους, που έχει τελική αύξηση 13,6%. γ ' ) Τα Παιδαγωγικά ξεκινώντας το 1870 με πολύ χαμηλό ποσοστό εναλλάσσονται στην 3η και 4η θέση στα πρώτα προγράμματα με την Ξένη γλώσσα και έπειτα με τα Φυσικο-

31. Βλ. Την ομαδοποίηση για τα Διδασκαλεία αρρένων, ενότητα Λ, υποσημ. 45.

Φυσικομαθηματικά, εκτός από την «έκρηξη» του 1893, όπου υψώνονται στην 1η θέση, και τη 2η θέση του 1902" η τελική αύξηση του ποσοστού τους είναι 8%, αφού ενδιάμεσα έφτασε το 25%. δ') Τα Φυσικομαθηματικά, εκτός από την αισθητή μείωσή τους το 1893, όπου υποχωρούν στην τελευταία θέση, κινούνται μεταξύ του 10-13% ως το 1914 και μόνο στα προγράμματα του 1924 παρου-σιάζουν αισθητή αύξηση, ε') Η Ξένη γλώσσα, ενώ στα πρώτα προγράμματα κατέχει τη 2η και 3η θέση με ποσοστό πάνω από 10%, μετά το 1897. στ')

Τα Γενικά μαθήματα ακολουθούν σχεδόν παράλληλη πορεία με την Ξένη γλώσ-σα καταλήγοντας στην 5η θέση.

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 8. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει

καταγραφεί σε κάθε Πίκανα προγράμματος— σημειώνουμε τα ακόλουθα: α') Τα Ελληνικά κατέχουν σταθερά την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα, εκτός του 1893 όπου υποχωρούν στη 2η. β') Στη 2η θέση βρίσκονται ως το 1883-84 τα Γαλλικά, στο επόμενο πρόγραμμα τα Χειροτεχνήματα και από το 1892-93 και μετά τα Παιδαγωγικά, τα οποία μάλιστα το 1893 περνούν στην 1η θέση.

γ ' ) Στις υπόλοιπες θέσεις εναλλάσσονται διάφορα μαθήματα (Αριθμητική, Χει-ροτεχνήματα, Μουσική, Φυσιογνωστικά κ.ά.). δ') Αρκετά μαθήματα κατέχουν

την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, κυρίως στις χαμηλότε-ρες θέσεις.

Γ'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ

1. Για το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών της Ενώσεως των Ελληνίδων και για το διάστημα 1897-1900 κατά το οποίο λειτούργησε ως μονοετές δεν έχουμε

συγκεκριμένο ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα. Έχουμε όμως ορισμένα στοι-χεία για τα διδασκόμενα σ' αυτό μαθήματα:

α') Το διάταγμα της 11 Ιουνίου 1898,1 το οποίο καθορίζει σε ποιά μαθή-ματα εξετάζονταν οι υποψήφιες νηπιαγωγοί για να πάρουν επίσημο δίπλωμα νηπιαγωγού. Σύμφωνα λοιπόν με το άρθρο 3 του διατάγματος, «αι επί πτυχία> νηπιαγωγού υποψήφιοι εξετάζονται εις τας γενικάς αρχάς της παιδαγωγικής, εις την θεωρίαν της μεθόδου Fröbel,2 εις την υγιεινήν και την νοσηλείαν των παίδων, και ιδία εις τα εν τοις παιδικοίς κήποις διδασκόμενα,3 ήτοι πραγματο-γνωσίαν, άσματα, ρυθμικά παίγνια, εργασίας και παιδιάς».

β') Η Καλλιρρόη Παρρέν, στον απολογισμό του έργου της «Ενώσεως των Ελληνίδων» κατά τον πρώτο χρόνο της δράσεώς της, αναφερόμενη στο

Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών γράφει τα εξής: «Διδασκαλείον Νηπιαγωγών και Παιδονόμων μετ' Οικοτροφείου. Από α'. Σεπτεμβρίου 1897 εν οικία Ισχο-

μάχου Οδ. Καποδιστρίου αρ. 28 (Οδ. Πατησίων) Διευθύντρια Ουρανία Λέκα. Διδασκόμενα Μαθήματα· 1) Θεωρία της Νηπιαγωγικής Μεθόδου. 2) Τεχνι-κά και καλλιτεχνικά μαθήματα. 3) Παίγνια και εργασία'. Νηπιαγωγείων. 4) Γυμναστική και Ρυθμικά παίγνια. 5) Άσματα Νηπιαγωγείων. 6) Υγιεινή

και Νοσηλευτική των παίδων. 7) Κοπτική. 8) Πράξις εν τοις Νηπιαγωγείοις».4

Η ίδια για το σχολ. έτος 1898-99 γράφει: «[...] και μέχρι τέλους Οκτωβρίου [1898] αι μαθήτριαι ήσαν ήδη είκοσι, ων πέντε οικότροφοι, 6 ημίτροφοι και 9 εξωτερικαί, διαιτώμεναι μεν εις το Παρθεναγωγείον της Ελβετίδος Κας Τρίτ-

τεν και επιβλεπόμεναι υπό της Διευθυντρίας του Διδασκαλείου Κας Ουρ. Λέκα, διδασκόμεναι δε υπό καθηγητών και διδασκάλων τα εξής μαθήματα: Γενικήν

1. Βλ. Γ43 (τ. Β', σ. 197-198). 2. Για τον Friedrich Fröbel (1782-1852) και το παιδαγωγικό του σύστημα βλ. Π.

Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη, Νηπιαγωγική, τ. Α', Αθήνα 1977, σ. 49-74. 3. Για το πρόγραμμα των νηπιαγωγείων βλ. Το Β. διάταγμα της 30 Απριλίου 1896,

ΕτΚ, αρ. 68, τχ. Α'/23 Μαΐου 1896. 4. Λογοδοσία της Ενώσεως των Ελληνίδων κατά το Α' αυτής έτος συνταχθείσα υπό

Καλλιρρόης Παρρέν, Γεν. Γραμματέως της Ενώσεως των Ελληνίδων. Έτος 1897, Αθήνα 1898, σ. 78.

Παιδαγωγικήν, θεωρίαν της Φροεβελιανής μεθόδου, Πραγματογνωσίαν, Υ γ ι -εινήν, θεωρίαν των Φροεβελιανών παιγνίων και εργασιών, Ιχνογραφίαν και Ζωγραφικήν, Τεχνικάς και καλλιτεχνικάς εργασίας, ραπτικήν και κοπτικήν

ασπρορρούχων και φορεμάτων, Ωδικήν, Ρυθμικά παίγνια και τα της Γυμνα-στικής, ανόργανον και ενόργανον γυμναστικήν, ιστορίαν και Παιδαγωγίαν της γυμναστικής, φυσικήν και ανθρωπολογίαν. Πρακτικάς δ' εφαρμογάς διδασκα-λίας καθ' εκάστην εν τε τω Νηπιαγωγείω και εν τω γυμναστηρίω - έτι δε την Γαλλικήν ανά μίαν ώραν καθ' εκάστην».5

2. Για το χρονικό διάστημα 1900-1908, κατά το οποίο το Διδασκαλείο αποτελούνταν από 2 ενιαύσιες τάξεις, έχουμε τα ακόλουθα στοιχεία ως προς

τα διδασκόμενα μαθήματα: α') Στο άρθρο 4 του διατάγματος της 2 Ιουνίου 1904, με το οποίο ανα-

γνωρίζεται το Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών, αναγράφονται τα διδασκόμενα μαθήματα που είναι «η ψυχολογία, η διδακτική, η παιδαγωγική, η θεωρία της μεθόδου του Φροιβέλου, η υγιεινή ιδία των παίδων και τα εν τοις παιδικοίς κή-ποις διδασκόμενα, ήτοι πραγματογνωσία, ωδική, ρυθμικά παίγνια, χειροτεχνία

και παιδιαί, κατανεμόμενα εις τας δύο αυτού τάξεις».6

β') Στη λογοδοσία του Εκπαιδευτικού Τμήματος της «Ενώσεως των Ε λ -ληνίδων» για τα έτη 1901-1902 καταγράφονται στοιχεία για το διδακτικό προ-σωπικό του Διδασκαλείου, καθώς και για τα διδασκόμενα μαθήματα.7

3. Με την προσθήκη και τρίτης τάξης στο Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών της «Ενώσεως των Ελληνίδων» το 1908, δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα και για τις τρεις τάξεις, όπου περιγράφεται με αρκετές λεπτομέρειες η διδακτέα

ύλη των διαφόρων μαθημάτων.8 Το κύριο βάρος «πέφτει» στη διδασκαλία του Φροεβελιανού συστήματος, στη Γυμναστική, τη Μουσική και στα Τεχνικά-Καλλιτεχνικά μαθήματα, ενώ ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αρκετά υψηλός.

4. Μετά την ίδρυση κρατικών Διδασκαλείων νηπιαγωγών και την ανα-γνώριση ως Ισοτίμου του όμοιου της «Ενώσεως των Ελληνίδων» με το Β. Ν.

5. Ο.π. [υποσημ. 4], σ. 225-226. Επισημαίνεται ότι συμπεριλαμβάνονται και τα μα-θήματα της τάξεως των Γυμναστριών (βλ. σχετικά παρακάτω, ενότητα Ε, παρ. ").

6. Βλ. Γ47 (τ. Β', σ. 216-217). 7. Ένωσις Ελληνίδων, Λογοδοσία του Εκπαιδευτικού τμήματος: 1901 και 1902, Α-

θήνα 1903, σ. 32 κ.ε. 30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

διάταγμα της 26 Αυγούστου 1914,9 δημοσιεύτηκε το πρώτο «επίσημο» πρό-γραμμα.1 0 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα α-κόλουθα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος κατά τάξη είναι πολύ υψηλός (7 ώρες ημε-

ρήσια διδασκαλία), β') Η διδακτέα ύλη των μαθημάτων περιγράφεται αρκετά αναλυτικά. γ ' ) Σύμφωνα με το διάταγμα της 8 Ιουνίου 1915,11 τα Νηπιαγω-

γικά διαιρούνται σε επιμέρους μαθήματα στα οποία και βαθμολογούνται χωρι-στά οι μαθήτριες (Α' τάξη: α') Ψυχολογία, β') Φρεβελιανό σύστημα" Β' τάξη:

α') Φρεβελιανό σύστημα, β') Διδακτική, γ ' ) Πρακτική διδασκαλία), όπως επί-σης και η Καλλιγραφία και Ιχνογραφία.

5. Το 1919 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα του ανώτερου τμήματος του Δι-δασκαλείου των νηπιαγωγών Καλλιθέας, στο οποίο γίνονταν δεκτές ύστερα

από εξετάσεις πτυχιούχοι νηπιαγωγοί και διδασκάλισσες.12 Σε σύγκριση με το πρόγραμμα του κατώτερου τμήματος, το πρόγραμμα αυτό: α') έχει μικρό-

τερο εβδομαδιαίο χρόνο- β') από τα μαθήματα έχει προστεθεί η Γαλλική γλώσσα και έχουν αφαιρεθεί τα Θρησκευτικά, Φυσιογνωστικά, Οικιακή Οικονομία, Υ -

γιεινή και Γυμναστική, δίνεται δηλαδή μεγαλύτερη βαρύτητα στα μαθήματα ειδικότητας και στη μεθοδολογία τους.

6. Τέλος, το 1920, ύστερα από τη μετατροπή των Διδασκαλείων των νη-πιαγωγών σε τριτάξια,13 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα.1 4 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει τα ίδια μαθήματα, με τη διαφορά ότι η διδακτέα ύλη απλώνεται

σε τρεις τάξεις, των οποίων ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι μικρότερος (μέσος όρος κατά τάξη 35 ώρες).

9. Βλ. άρθρα 9 και 10 του διατάγματος, στο Γ58 (τ. Β', σ. 250-255)' βλ. επίσης Γ60 (τ. Β', σ. 258). Πβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326).

10. Βλ. Γ63 (τ. Β', σ. 266-269) και Πίνακα Γ37. 11. Βλ. υποσημ. 2 του Πίνακα Γ37. 12. Βλ. Γ74, 76 (τ. Β', σ. 305-307, 312-315), και Πίνακα Γ38. 13. Βλ. Γ80 (τ. Β', σ. 335-336).


Δ'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

1. Το πρώτο πρόγραμμα που δημοσιεύτηκε, μετά την ψήφιση του ιδρυτι-κού νόμου 572/1914,1 είναι της Α' τάξεως για το σχολικό έτος 1915-16.2

Στην ουσία πρόκειται για ωρολόγιο πρόγραμμα, αφού δεν αναφέρεται τίποτε σχετικό με τη διδακτέα ύλη, προφανώς όμως η έλλειψη αυτή αναπληρωνόταν

από το κείμενο του νόμου, όπου περιγράφονταν τα διδακτέα μαθήματα.

2. Τον επόμενο χρόνο —1916— δημοσιεύτηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα του Διδασκαλείου, συμπεριλαμβανομένης και της Α' τάξεως.3 Στο πρόγραμμα

αυτό ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι Ισομερώς κατανεμημένος στις τρεις τάξεις, ενώ η διδακτέα ύλη κάθε μαθήματος περιγράφεται εξαντλητικά. Εξάλλου, στο πρόγραμμα της Α' τάξεως έχουν προστεθεί νέα μαθήματα (Ανάγνωση

γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού περιεχομένου, Σιδηρουργία, Τεχνικά σχέδια) και έχουν διαφοροποιηθεί οι ώρες διδασκαλίας των άλλων μαθημάτων.

3. Ένα χρόνο αργότερα, το 1917, δημοσιεύτηκε διάταγμα με τροποποιή-σεις στο προηγούμενο πρόγραμμα.4 Οι τροποποιήσεις αφορούσαν: α') την προ-σθήκη στη Β' τάξη του μαθήματος «Ειδική διδακτική των τεχνικών μαθημά-TOJV» (ώρες 3) και β') τη μείωση των ωρών των Διδακτικών ασκήσεων της Γ' τάξεως από 8 σε 6. Έτσι, ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος αυξάνει κατά 1 ώρα, ενώ ο χρόνος της Β' τάξεως γίνεται 39 ώρες και της Γ' 34.

4. Το 1920 με το νόμο 2242 το Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μετασχηματίζεται σε τετρατάξιο,5 και δημοσιεύεται το σχετικό εκτελεστικό διά-ταγμα.6 Σύμφωνα μ' αυτό, «το αναλυτικόν και ωρολόγιον πρόγραμμα των δι-δακτέων μαθημάτων και των ασκήσεων καταρτίζεται υπό του συλλόγου των διδασκόντων. Υπόκειται δε εις την έγκρισιν του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου,

1. Βλ. Γ65 (τ. Β', σ. 271-276)' πβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326). 2. Βλ. Γ68 (τ. Β', σ. 280-289) και Πίνακα Γ40. 3. Βλ. Γ60 (τ. Β', σ. 290-297) και Πίνακα Γ41. 4. Βλ. Γ70 (τ. Β', σ. 298) και Πίνακα Γ42. 5. Βλ. Γ78 (τ. Β', σ. 327-330). Σημειώνεται ότι η Α' τάξη του τετραετούς Διδα-

σκαλείου είχε λειτουργήσει από το σχολικό έτος 1919-1920. 6. Βλ. Γ83 (τ. Β', σ. 350-353).

όπερ δύναται και να τροποποιήση αυτό» (παρ. 3, αρθρου 5 του διατάγματος). Εξάλλου, στις παρ. 1 και 2 του ίδιου άρθρου δίνεται το γενικό πλαίσιο της

διδασκαλίας των μαθημάτων, των οποίων οι διδακτικές ώρες κυμαίνονται από 2-6 ώρες εβδομαδιαίως.

Με βάση, λοιπόν, τις προηγούμενες διατάξεις κατασκευάσαμε τον Πίνακα Γ43, ο οποίος δείχνει την κατανομή των μαθημάτων στις 4 τάξεις, χωρίς φυ-σικά τις ώρες διδασκαλίας τους, αφού τέτοιες δεν αναφέρονται στο διάταγμα.

5. Κατά το σχολικό έτος 1922-23 με το Β. διάταγμα της 22 Οκτωβρίου 19227 αφαιρέθηκαν από τα διδασκόμενα στο Διδασκαλείο μαθήματα όλα τα γενικά μαθήματα (Ελληνικά, Ιστορία, Φυσικομαθηματικά, Υγιεινή, Ωδική

και Γυμναστική) και από τα ειδικά μαθήματα η Στενογραφία και η Κοπτι-κή-γυναικεία χειροτεχνία, με την αιτιολογία ότι «δύνανται, λαμβανομένου υπ' όψιν, του σκοπού του Διδασκαλείου, να χαρακτηρισθώσιν ως δευτερεύοντα μα-θήματα».

6. Το 1923 με το Ν. διάταγμα της 2 Ιουνίου8 το Διδασκαλείο της Τεχνι-κής Εκπαιδεύσεως μετασχηματίστηκε σε εξατάξιο και μετονομάστηκε σε Τε-χνικό Διδασκαλείο,9 πρόγραμμα όμως δεν δημοσιεύτηκε ως την κατάργησή του

το 1926. Προφανώς κι αφού ως την κατάργησή του λειτούργησαν μόνο οι τρεις πρώτες τάξεις εφαρμόστηκαν οι προηγούμενες διατάξεις. Το μόνο πρόγραμμα

που δημοσιεύτηκε είναι εκείνο των δύο ενιαυσίων τμημάτων, της μετεκπαιδεύ-σεως των διδασκάλων των τεχνικών μαθημάτων και της συμπληρώσεως της τεχνικής μορφώσεως των πτυχιούχων δημοδιδασκάλων (Β. διάταγμα της 15 Δεκεμβρίου 1923 - ΕτΚ, αρ. 20, τχ . Α ' /31 Ιανουαρίου 1924), το οποίο όμως εξ αντικειμένου αποκλείουμε από τη συλλογή.

7. Βλ. Γ85 (τ. Β', σ. 355-356). 8. Βλ. Γ87 (τ. Β', σ. 360-363). 9. Βλ. σχετικές λεπτομέρειες στην Εισαγωγή: Γ24 (τ. Α', σ. 38-39).

Ε'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ

1. Το πρώτο πρόγραμμα είναι της προσωρινής σχολής γυμναστών που λειτούργησε το θέρος του 1884. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό,1 οι σπουδα-στές παρακολουθούσαν σε εβδομαδιαίο χρόνο 30 ωρών θεωρητικά μαθήματα σε ποσοστό 40% και ασκούνταν πρακτικά σε ποσοστό 60%.

2. Το 1893 δημοσιεύτηκε διάταγμα με το οποίο —βάσει του νόμου ΑΧΗ'/ 1887 «περί του κεντρικού γυμναστηρίου»2— προβλεπόταν η ίδρυση ειδικής γυμναστικής σχολής, διάρκειας ενός και μισού σχολικού έτους, καθώς και τα διδακτέα μαθήματα,3 η σχολή όμως αυτή δε λειτούργησε. Τα προβλεπόμενα μαθήματα ήταν : Ιστορία της γυμναστικής, Παιδαγωγία της γυμναστικής, Πειραματική φυσική, Φυσιολογία, Ανατομία και Υγιεινή, περιγραφή των γυ-μναστικών μηχανημάτων, καθώς και πρακτικές ασκήσεις.

3. Το 1897 λειτούργησε η ιδρυμένη από το 1893 ειδική γυμναστική σχο-λή, με νέο όμως κανονισμό - πρόγραμμα,4 κατά πολύ πλουσιότερο από εκείνο

του 1893. Η διδασκαλία ήταν θεωρητική και πρακτική· η πρακτική κατελάμ-βανε το μεγαλύτερο ποσοστό του εβδομαδιαίου χρόνου.

4. Τον επόμενο χρόνο —1898— δημοσιεύτηκε νέος κανονισμός- πρόγραμ-μα της ειδικής γυμναστικής σχολής,5 με τα ίδια μαθήματα αλλά με αυξημένο

τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας.

5. Με το διάταγμα της 10 Αυγούστου 1899 καθορίστηκε το πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών (που είχε ιδρυθεί με το νόμο (ΒΧΚΛ'/1899). Το

πρόγραμμα αυτό6 σε γενικές γραμμές κινείται στο ίδιο περίπου πλαίσιο του προηγούμενου προγράμματος, με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') Απουσιά-ζουν τα μαθήματα της Πειραματικής φυσικής και των Στρατιωτικών ασκήσεων.

1. Βλ. Γ25 (τ. Β', σ. 118-120) και Πίνακα Γ44. 2. Βλ. Γ30 (τ. Β', σ. 137-138). 3. Βλ. Γ38 (τ. Β', σ. 180-185). 4. Βλ. Γ41 (τ. Β', σ. 191-193) και Πίνακα Γ45. 5. Βλ. Γ44 (τ. Β', σ. 199-202) και Πίνακα Γ4Γ>.

6. Βλ. Γ45α (τ. Β', σ. 205-209) και Πίνακα Γ4 7

β') Η Κολυμβητική διδάσκεται από την αρχή. γ ' ) Οι ασκήσεις αποκτούν ιδιαί-τερη βαρύτητα, και δ') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι κάπως αυξημένος, και αν υπολογίσουμε και τις ώρες των δοκιμαστικών ασκήσεων (που δεν αναφέρονται

ακριβώς), τότε έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου.

6. Το 1909 με το νόμο ,ΓΥΛΗ' 7 —που τροποποιούσε το νόμο ,ΒΧΚΑ'/ 1899— ορίστηκαν νέα μαθήματα για τη Σχολή Γυμναστών, και τον επόμενο χρόνο δημοσιεύτηκε νέος οργανισμός - πρόγραμμα της Σχολής,8 με το οποίο δόθηκε βαρύτητα στη λεγόμενη σουηδική γυμναστική.

7. Για το πρόγραμμα της τάξης των γυμναστριών του Εκπαιδευτικού Τμήματος της «Ενώσεως Ελληνίδων» που ιδρύθηκε το 1897 εχουμε τα ακό-λουθα στοιχεία:

α') Το διάταγμα της 30 Μαΐου 1898, με το οποίο καθορίζονται τα σχε-τικά με τις εξετάσεις υποψηφίων γυμναστριών, ορίζει τα μαθήματα στα οποία εξετάζονται οι υποψήφιες, που είναι: από τα θεωρητικά, η ιστορία της γυμνα-

στικής, η παιδαγωγία της γυμναστικής, η υγιεινή, η φυσική και η φυσιολογία, και από τα πρακτικά η άσκηση των ίδιων των υποψηφίων στην ανόργανη και

ενόργανη γυμναστική και η διδασκαλία από τις υποψήφιες μικρών μαθητριών στις παιδιές και γυμναστικές ασκήσεις με ασματα.9

β') Στον απολογισμό του έργου της «Ενώσεως Ελληνίδων» κατά τον πρώτο χρόνο της δράσεώς της, η Καλλιρρόη Παρρέν γράφει για την τάξη των γυμναστριών: «Διδασκόμενα μαθήματα. Γυμναστική άνευ και μετά οργάνων. Γυμναστική Ρυθμική μετά οργάνων. Γυμναστική των παιδιών, ρυθμικά παί-γνια. Θεωρητικά μαθήματα. Ιστορία της Γυμναστικής, Ανθρωπολογία και Υ-γιεινή. Άσματα Γυμναστικής και Ρυθμικών παιγνίων».1 0

γ ' ) Στον απολογισμό του Εκπαιδευτικού Τμήματος της «Ενώσεως των Ελληνίδων», για τα έτη 1901 και 1902 γράφονται τα ακόλουθα:

« Η τάξις των γυμναστριών απετελείτο κατά το 1901 εκ 40 μαθητριών και κατά το 1902 εκ 46 μαθητριών. Εδιδάχθησαν δε κατά τα σχολικά έτη

1901 και 1902 λίαν επιτυχώς υπό του Κου Ζούττερ. Α π ό του Σεπτεμβρίου

7. Βλ. Γ50 (τ. Β', σ. 227-228). 8. Βλ. Γ52 (τ. Β', σ. 233-237) και Πίνακα Γ48. 9. Βλ. Το άρθρο του διατάγματος, στο Γ42 (τ. Β', σ. 194-196).

10. Λογοδοσία της Ενώσεως των Ελληνίδων κατά το Α' αυτής έτος συνταχθείσα υπό Καλλιρρόης Παρρέν, Γεν. Γραμματέως της Ενώσεως των Ελληνίδων. Έτος 1897,

Αθήνα 1898, σ. 79. Τα ίδια μαθήματα αναφέρονται και σε ένα άρθρο με τον τίτλο «Αι γυμνάστριαι της Ενώσεως των Ελληνίδων», δημοσιευμένο στην Εφημερίδα των Κυριών,

έτ. IB', αρ. 535, 7 Ιουνίου 1898, σ. 4.

όμως 1902 ανέλαβε την τάξιν των γυμναστριών ο επί διετίαν εν Γερμανία και Σουηδία την γυμναστικήν των θηλέων ιδιαιτέρως μελετήσας γυμναστής Κος I. Χρυσάφης, όστις ετροποποίησε τας εν τη τάξει ταύτη ασκήσεις κατά το σύ-στημα της Σουηδικής γυμναστικής. Συνεπεία τούτου εγκατελείφθησαν εντε-λώς τα τέως κατά την γυμναστικήν των θηλέων εν χρήσει όργανα, αι κορύναι δηλαδή, οι αλτήρες και οι κοντοί, επεκράτησαν δ' ελεύθεραι ασκήσεις, δι' ων,

αντί πάσης βιαίας στρατιωτικής και αθλητικής ασκήσεως, κατορθούται απ' ε-ναντίας δι' ελαφρών και πλαστικών κινήσεων και στάσεων η αρμονική διάπλα-σις και επίρρωσις του γυναικείου σώματος, άνευ καταστροφής της φυσικής

αυτού χάριτος. Το Σουηδικόν σύστημα εισήγαγεν από του Σεπτεμβρίου 1902 και ο Κος Ζούττερ εις τας τάξεις του γυμναστηρίου. Αι μαθήτριαι της τάξεως των γυμναστριών, πλην των ανωτέρω ασκήσεων,

εδιδάχθησαν και αυτήν την διδασκαλίαν της γυμναστικής, ην κατ' αμφότερα τα έτη ταύτα κατά τας εξετάσεις αυτών εξήσκησαν εν τω Λαϊκώ Νηπιαγωγείω

εις τα παιδία της τάξεως του Προτύπου. Ενώ δε κατά το 1901 ησκήθησαν και εδίδαξαν ενώπιον της εξεταστικής επιτροπής χάριν του εις το πτυχίον του Νη-

πιαγωγού εγγραφομένου βαθμού της γυμναστικής, κατά το σχολικόν έτος 1901-1902 προητοιμάσθησαν και θεωρητικώς διά τας επί πτυχίω γυμναστρίας εξετά-σεις. Προς τούτο εδιδάχθησαν και θεωρητικά μαθήματα, ήτοι υπό του Κου Α. Κουρτίδου την ιστορίαν της γυμναστικής και υπό των ιατρών Κών Μ. Καλαπο-θάκη και Α. Κατσίγρα την υγιεινήν και την φυσιολογίαν».11

δ') Σύμφωνα με τον Εσωτερικό κανονισμό του Εκπαιδευτικού τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων του 1908, το ωρολόγιο πρόγραμμα της τάξης των

γυμναστριών ρυθμίστηκε ως εξής: Θεωρητική διδασκαλία (Υγιεινή, Ανθρωπολογία, Φυσική, Ιστορία της

Γυμναστικής και Παιδαγωγική της Γυμναστικής) ώρες 6 την εβδομάδα. Ωδι-κή (άσματα Γυμναστικής και ρυθμικών παιγνίων) ώρες 3 την εβδομάδα. Πρα-κτικές ασκήσεις ώρες 6 την εβδομάδα. Ασκήσεις ρυθμικών παιγνίων ώρες 2

την εβδομάδα.

8. Το 1918 με το νόμο 1406 ' 2 η Σχολή των Γυμναστών μετασχηματί-στηκε σε τριτάξιο Διδασκαλείο της Γυμναστικής. Ό π ω ς σημειώνει ο Φιλ. Καρβελάς, διευθυντής του, «ηυξήθησαν τα μαθήματα προστεθέντος του προ-σκοπισμού, της μηχανικής των κινήσεων, της ορθοπεδικής και μαλάξεως, ηυ-

11. Ένωσις Ελληνίδων, Λογοδοσία του Εκπαιδευτικού τμήματος: 1901 και 1902, Αθήνα 1903, σ. 22-23. Βλ. και παραπάνω, ενότητα Γ, παρ. 1.

12. Βλ. Γ72 και 11 (τ. Β', σ. 300-303 και 316-326).

ηυξήθησαν αι ώραι διδασκαλίας και ελειτούργησε συγχρόνως ίδιον τμήμα θηλέων προς καταρτισμόν επίσης καλών γυμναστριών».13

Το Διδασκαλείο της Γυμναστικής λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920, οπότε και μετασχηματίστηκε σε διτάξιο14 (μέχρι το σχολικό έτος 1928-29).

Σχετικά με την ύπαρξη συγκεκριμένου ωρολογίου και αναλυτικού προ-γράμματος του Διδασκαλείου της Γυμναστικής μέχρι το τέλος της περιόδου

που εξετάζουμε, και η έρευνα και οι διάφορες μαρτυρίες15 συγκλίνουν στην ά-ποψη ότι δεν υπήρξε επίσημο κείμενο τέτοιου προγράμματος. Έ τ σ ι , τα μόνα

επίσημα κείμενα που μας δίνουν ένα περίγραμμα λειτουργίας του Διδασκαλείου είναι τα διατάγματα που αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο προάγονται και

απολύονται οι μαθητές του Διδασκαλείου. Τα διατάγματα αυτά είναι: της 24 Ιουνίου 1919 —που κανόνιζε τα σχετικά με την προαγωγή και απόλυση των

μαθητών και των μαθητριών κατά το σχολικό έτος 1918-1919, της 24 Ιου-νίου 1920 —που ρύθμιζε τα θέματα τα σχετικά με την προαγωγή και απόλυση

των μαθητών του Διδασκαλείου, και το όμοιο της 4 Ιουνίου 1923.1 6

Με βάση λοιπόν αυτά τα διατάγματα, κατασκευάσαμε δύο Πίνακες: α') τον Γ49 —που δείχνει τα διδασκόμενα και εξεταζόμενα μαθήματα στο τμήμα

αρρένων του τριτάξιου Διδασκαλείου17 και β') τον Γ 50 —που δείχνει την κατα-νομή των μαθημάτων και στα δύο τμήματα του διτάξιου Διδασκαλείου, όπου

τα περισσότερα μαθήματα διδάσκονται στη Β' και τελευταία τάξη, και επομέ-νως ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας θα ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος από

τον αντίστοιχο της Α' τάξεως.

13. Φιλ. Καρβελάς, «Σύντομος ιστορική επισκόπησις του Διδασκαλείου της Γυμνα-στικής και η λειτουργία αυτού κατά το σχολικόν έτος 1929-1930», στον τόμο: Διδασκα-λείον Γυμναστικής. Επετηρίς 1929-30, Αθήνα (1930), σ. 11.

14. Βλ. Γ84 (τ. Β', σ. 354). 15. Μαρτυρία του Τρ. Καρατασάκη, πρώην Γενικού Επιθεωρητή ΜΕ και μαθητή —το

1927—του Διδασκαλείου της Γυμναστικής. Ίσως, πάντως, στο Αρχείο του Διδασκαλείου να υπάρχει κάτι σχετικό, αλλά παρά την αναζήτησή μας δεν μπορέσαμε να το εντοπίσουμε

ακόμη. 16. Βλ. Γ81 και 86 (τ. Β', σ. 337-344 και 357-359). 17. Στα διδασκόμενα και εξεταζόμενα κατά το σχολικό έτος 1918-19 μαθήματα δεν πε-

ριλαμβάνονται η «Ορθοπεδική και θεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κινησιοθεραπεία» και ο «Προσκοπισμός» που περιλαμβάνονται στο διάταγμα του 1920.

ΣΤ'. ΕΙΔΙΚΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

Η προσπάθεια που έγινε κατά καιρούς να «ειδικοποιηθούν» τα Διδασκα-λεία με τη δημιουργία Υποδιδασκαλείων για το προσωπικό των μουσουλμανι-κών σχολείων, Διδασκαλείου για τη μόρφωση των καθηγητών της Γαλλικής Γλώσσας και Αγροτικών Διδασκαλείων δεν υλοποιήθηκε ποτέ και έτσι τα σχετικά κείμενα περιλαμβάνονται στη συλλογή εδώ «για την ιστορία».1

1. Βλ. λεπτομέρειες στην Εισαγωγή και στα κείμενα Γ75, 77, 79, 80 (τ. Β', σ. 308-311, 316-326, 331-334, 335-336).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Ρ Ι Ζ Α Ρ Ε Ι Ο Σ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Η ΣΧΟΛΗ — Ι Ε Ρ Α Τ Ι Κ Α ΣΧΟΛΕΙΑ (ΣΧΟΛΕΣ)

17

I

ΠΙΝΑΚΕΣ

Π I Ν Α Κ Α Σ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1844 Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο %


Α Β Γ Δ Ε

Ιερά ιστορία 2 — — — — 2 , 1 , 6 , Κατήχησις — 3 — — — 3 i 2,5 j

1 Ηθική του Ευαγγελίου Θεολογικά — 3 — — 3 *28 2,5 ' 23,1 Ρητορική τέχνη — — 3 — — 31 2,5 ί Κατ' ήθος απαγγελία — — — 2 — 2 ι 1,6 1

Εκκλησιαστική μουσική 4 3 4 4 — 15 12,4 2 Ελληνική γλώσσα 10 10 12 12 — 44 36,3 3 Λατινική γλώσσα 4 4 5 6 — 19 15,7 4 Γενική ιστορία — 2 2 — — 4 3,3 5 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 5,0 6 Στοιχειώδη Μαθηματικά Αριθμητική 3 — — — — 3 1 6 5,0

Άλγεβρα — 3 — — ·— 3 J 7 Γαλλική γλώσσα — — 3 — — 3 2,5 8 Εβραϊκή γλώσσα — — — 4 — 4 3,3 9 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Τεχνικά 4 — — — — 4 1 7 3,3 1 5,8

Ιχνογραφία — 3 — — — 3 J 2,5 J 10 Εισαγωγή εις τας Αγίας Γραφάς της Παλαιάς τε και Καινής Διαθήκης — — — — * 11 Εκκλησιαστική ιστορία — — — — * 12 Δογματική Θεολογία και Χριστιανική Ηθική — — — — * 13 Ποιμαντορική και το περί των ιερών κανόνων της Εκκλησίας — — — — * 14 Η περί τους Αγίους πατέρας φιλολογία — — — — *

Σ ύ ν ο λ ο 29 30 34 28 121 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Θεολογικά, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Τεχνικά, 5α Γεωγραφία, 5β Στοιχειώδη Μαθηματικά, 7α Γενική ιστορία, 7β Εβραϊκή γλώσσα, 9 Γαλλική γλώσσα.

Π Η Γ Η : Κανονισμός 1844: Κείμενο Δ2 (τ. Β ' , σ. 425-429).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 18-52


Α Β Γ Δ Ε

Ιερά ιστορία 2 — — — — 2 Εκκλησιαστική ιστορία — — — 2-3 2 4-5 Κατήχησις — 3 — — — 3 Περί τους αγίους Πατέρας φιλολογία — — — — 3 3 Εισαγωγή εις τας Αγίας Γραφάς — — — 2 — 2

1 Ερμηνευτική των Αγίων Γραφών Θεολογικά — — — — 4 4 46-47 33,6 Δογματική θεολογία — — — — 4 4 /

Ηθική του Ευαγγελίου — — 2 — — 2 I Ρητορική τέχνη — — 2 — — 2 1 Κατ' ήθος απαγγελία — — — — — — I Ποιμαντορική — — — — 3 3 /

Εκκλησιαστική μουσική 4 3 3 3 4 17 2 Ελληνική γλώσσα 10 10 12 12 — 44 31,4 3 Λατινική γλώσσα 5 5 5 6 — 21 15,0 4 Γενική ιστορία — 3 3 — — 6 4,3 5 Γεωγραφία 2 3 2 — — 7 5,0

Αριθμητική 3 — — — — 3 \ 6 Στοιχειώδη Μαθηματικά Άλγεβρα — 3 — — — 3 Γ 11 7,8

Γεωμετρία — — 3 — — 3 ί Τριγωνομετρία — — — 2 — 2 '

7 Στοιχειώδης Φιλοσοφία — — — 4 — 4 2,9

Γαλλική γλώσσα2 — — — [3] [3] [6] — Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Τεχνικά2 [2] — — — — [2] [5] — Ιχνογραφία — [3] — — — [3]

Σ ύ ν ο λ ο 26 30 32 31-32 20 139-140 100,0 [28] [33] [34-35] [3] [150-151]

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Στοιχειώδη Μαθηματικά, 5 Γεω-γραφία, 6 Γενική ιστορία, 7 Στοιχειώδης φιλοσοφία.

2. «...εάν μένη ικανός χρόνος». ΠΗΓΗ: Κανονισμός 1852: Κείμενο Δ3 (τ. Β', σ. 430-434).



Α Β Γ Δ Ε

α) Θ ε ο λ ο γ ι κ ά Ιερά ιστορία 3 — — — — 3

Ιερά κατήχησις — 3 — — — 3 1 Εισαγωγή εις τας αγίας Γραφάς και ερμηνεία αυτών — — 3 3 4 1 0 1 Δογματική — — — — 4 4 F

1 Χριστιανική ηθική — — — — 3 3 ) 47 32,0 Εκκλησιαστική ιστορία — — — 3 3 6 I Ομιλητική μετ' ασκήσεων, λειτουργική και τα λοιπά της ποιμαντικής — — — — 4 4 1 Εκκλησιαστική μουσική 5 3 3 — — 11 J

Ανάγνωσις πατέρων — — 1 1 1 3 β) Ε γ κ ύ κ λ ι α

2 Ελληνική γλώσσα 10 10 12 2 10 1 43 29,2 3 Λατινική γλώσσα 5 5 5 5 1 21 14,3 4 Γενική ιστορία — 3 3 — — 6 4,1 5 Γεωγραφία 2 3 2 — — 7 4,8

Αριθμητική 3 — — — — 3 \ Άλγεβρα — 3 — — — 3 f 11

Στοιχειώδη Μαθηματικά Γ ε ω μ ε τ ρ ί α _ _ 3 _ _ _ _ _ 3 I 7,8

Τριγωνομετρία — — — 2 — 2 ' 7 Στοιχειώδης Φιλοσοφία — — — 3 — 3 2,0 8 Στοιχειώδης Φυσική — — — 3 3 3 2 , 0 9 Γαλλική γλώσσα — — — 3 — 6 4,1

(10) Καλλιγραφία - Ιχνογραφία3 [2 + 2] [2] — — — [6] — (11) Κατ' ήθος απαγγελία - γύμνασις εις την νεωτέραν γλώσσαν3 — — * — — — —

Σ ύ ν ο λ ο 28 30 32 33 24 147 100,0 [32] [32] [153]

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Στοιχειώδη Μαθηματικά, 5 Γεωγραφία' 6α Γενική ιστορία, 6β Γαλλική γλώσσα, 8α Στοιχειώδης Φιλοσοφία, 8β Στοιχειώδης Φυσική.

2. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες της Ρητορικής. 3. «...εάν μένη χρόνος ικανός».

ΠΗΓΗ: Κανονισμός 1867: Κείμενο Δ8 (τ. Β', σ. 449-454).

Π Ι Ν Α Κ A Σ 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1890-1891

Α Β Γ Δ Ε Σύνολο % α/α Μ α θ ή μ α τ α 1

I 1 2 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2

1 Ελληνικά I 2 I 2 12 12 12 12 7 8 3 3 46 47 29,1 27,6 2 Λατινικά 4 4 4 4 4 4 4 4 2 2 18 18 11,4 10,6 3 Θεολογικά 3 3 4 4 3 4 6 6 15 15 31 32 19,6 18,8 4 Ιστορικά 2 3 2 2 2 2 — — — — 6 7 3,8 4,1 5 Φιλοσοφικά — — — — — — 3 3 2 2 5 5 3,2 2,9 6 Φυσικά — — — — — — — — 3 3 3 3 1,9 1,8 7 Μαθηματικά 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 15 14 9,5 8,3 8 Γεωγραφικά 1 1 1 1 1 1 — — — — 3 3 1,9 1,8 9 Ανάγνωσις πατέρων3

[1] [1] [1] [1] [1] [1] [1] [1] — — — — — —

10 Γαλλικά — — 3 3 3 3 3 3 3 3 12 12 7,6 7,1 11 Μουσικά 3 ο ο 3 3 2 3 1 — — — 9 9 5,7 5,3 12 Γυμναστική 2 3 2 3 2 3 2 3 2 3 10 15 6,3 8,8 13 Καλλιγραφία — 2 — 1 — 1 — 1 — — — 5 — 2,9

Σ ύ ν ο λ ο 30 34 34 36 32 36 29 31 33 33 158 170 100,0 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: α) Χειμερινό εξάμηνο: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Μαθηματικά, 5 Γαλλικά, 6 Γυμνα-στική, 7 Μουσική, 8 Ιστορικά, 9 Φιλοσοφικά, 10α Γεωγραφικά, 10β Φυσικά, β) Θερινό εξάμηνο: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Γυμναστική, 5 Μαθηματικά, 6 Γαλλικά, 7 Μουσική, 8 Ιστορικά, 9α Καλλιγραφία, 9β Φιλοσοφικά, 11α Γεωγραφικά, 11β Φυσικά.

2 . 1 = Χειμερινό εξάμηνο. 2 = Θερινά εξάμηνο. 3. Συνυπολογίζεται στα Θεολογικά μαθήματα. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα χειμερινού και θερινού εξαμήνου 1890-91: Κείμενο Δ9 (τ. Β ' , σ. 455-460).

ΠIΝΑΚΑΣ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους 1891-92


Α

Τ

Β

ά ξ ε ι ς

Γ Δ Ε Σύνολο y /ο

1 Ελληνικά 12 12 11 12 10 57 31,1 2 Λατινικά 4 4 4 4 3 19 10,4

3 Θεολογικά2 2 4 4 6 9 25 13,6 4 Ιστορικά 3 2 2 2 2 11 6.0

5 Φιλοσοφικά — — — 3 2 5 2,7

6 Φυσική ιστορία — — 2 — — 2 I 6

3,3 Φυσική — — — 2 2 4 Ι

7 Μαθηματικά 3 3 3 3 I 3 13 7,1

8 Γεωγραφικά 1 2 1 — — 4 2,2 9 Γαλλικά 2 3 3 3 3 14 7,7

10 Μουσική 4 3 2 — — 9 4,9 11 Γυμναστική 2 2 2 2 2 10 5,5 12 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 3 2 — — — 5 1 10 5,5

Ιχνογραφία — — 2 2 1 5 ! [13] Ανάγνωσις πατέρων2

[1] [1]

Σ ύ ν ο λ ο 36 37 36 39 35 183 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Γαλλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Ιστορικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9 Μουσική, 10 Φυσικά, 11 Φιλοσοφικά, 12 Γεωγραφικά.

2. Στα Θεολογικά μαθήματα υπολογίζεται και η «Ανάγνωσις πατέρων». 3. Κοσμογραφία. ΠΗΓΗ: Πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους 1891-1892: Κείμενο ΔΙΟ

(τ. Β', σ. 461-463).

ΠIΝΑΚΑΣ 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα του σχεδίου 1893α


Α Β Γ Δ Ε

1 Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά

1 Ιερά Ιστορία 3 — — — — 3 ' 2 Ιερά Κατήχησις — 3 — — — 3 3 Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας — 1 — — — 1 4 Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς 3 — — — — 3 | 5 Γραφική Αρχαιολογία — 2 — — — 2 , 6 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — 3 3 2 8 I 7 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 3 3 2 8 1 8 Εκκλησιαστική Ιστορία — — 3 3 1 7 1 9 Πατρολογία — — 2 — — 2 J

10 Ιστορία των Δογμάτων — — — 3 — 3 gg 38,6

11 Συμβολική — — — 2 — 2 ) 12 Χριστιανική Αρχαιολογία — — 2 — — 2 j 13 Απολογητική — — 2 — — 2 -, 14 Δογματική — — — 3 1 4 ] 15 Αντιρρητική — — — 2 — 2 \ 16 Ηθική — — — — 2 2 1 17 Ομιλητική — — — 3 2 5 1 18 Κατηχητική — — — — 2 2 ( 19 Ποιμαντική — — — — 2 2 ι 20 Λειτουργική — — — — 2 2 1 21 Κανονικόν δίκαιον — — — — 3 3 1 22 Παιδαγωγική — — — — 2 < 2 1,1

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4α Γερμα-νικά, 4β Γυμναστική, 4γ Λατινικά, 7 Ιστορία, 8 Φιλοσοφικά, 9α Γεωγραφία, 9β Ε κ -κλησιαστική μουσική, 11α Εβραϊκά, 11β Μαθηματικά, :11γ Φυσικά (Φυσική Ζωολογία και Ανθρωπολογία), 14 Παιδαγωγικά.


Τ ά ξ ε ι ς α / α Μ α θ ή μ α τ α

Σύνολο % A B Γ Δ Ε

Β. Ε γ κ ύ κ λ ι α

23 Ελληνικά 9 9 3 2 1 24 13,6 24 Λατινικά 3 3 2 1 1 10 5,7 25 Εβραϊκά 2 2 — _ — 4 2,3

26 Γαλλικά 3 3 2 2 1 11 6,3

27 Γερμανικά — 2 3 3 2 10 5,7

28 Φιλοσοφικά — 2 2 2 2 8 4,5

29 Μαθηματικά 2 2 — — — 4 2,3 30 Φυσική 2 — — — — 2 1,1 31 Γεωγραφία — 2 2 2 — 6 3,4 32 Ζωολογία και Ανθρωπολογία 2 — — ___ — 2 1 ,1

33 Ιστορία 3 3 3 — - - 9 5,1 34 Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 2 — — 6 3,4 35 Γυμναστική 2 2 2 2 2 10 5,7

Σ ύ ν ο λ ο 36 38 36 36 30 176 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 2 Οκτωβρίου 1893: Κείμενο Δ11 (τ. Β ' , σ. 464-479).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893β


Α Β Γ Δ Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1 Ιερά Ιστορία 3 — — — — 3 j 2 Ιερά Κατήχησις — 3 — — — 3 | Ι 3 Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας — — 2 — — 2 |

\

4 Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς — 2 — — — 2 \ 5 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — — 3 3 f

6 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 2 3 3 8 1 7 Εκκλησιαστική Ιστορία — — 3 3 — 6 I r 8 Πατρολογία — — — 2 — 2 ι { 53 32,9 9 Δογματικόν Φροντιστήριον — — — — 2 2

10 Απολογητική — — — — 2 2 /

11 Δογματική — — — 3 — 3 12 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 2 2 2 — — 6

13 Η θ ι κ ή Χριστιανική — — — — 2 2 14 Ομιλητική — — 3 3 6 ί 15 Ποιμαντική — — — 1 1 16 Λειτουργική

Β. Εγκύκλια

2 2 1

17 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία I 1 1 1 — 4 2,5 18 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 1 — 2

1 3 1,9 19 Λογική — — — 1 — 1 ) 20 Ελληνικά 1 0 1 0 8 6 2 36 22,4 21 Λατινικά 3 3 — — — 6 3,7 22 Εβραϊκά — — 1 2 — 3 1,9 23 Γαλλικά 3 3 3 3 3 15 9,3 24 Μαθηματικά 3 2 2 3 — 10 6,2

25 Φυσική ιστορία Φυσικά — 2 — — — 2 1 4 2,5

26 Φυσική — — 2 — 2 ) 27 Γεωγραφία 2 2 2 — 6 3,7 28 Ιστορία 3 3 3 — 12 7,5 29 Εκκλησιαστική Μουσική 1 1 1 1 — 4 2,5 30 Γυμναστική 1 1 1 1 1 5 3,1

Σ ύ ν ο λ ο 32 35 34 36 24 161 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Ιστο-ρία, 5 Μαθηματικά, 6α Γεωγραφία, 6β Λατινικά, 8 Γυμναστική, 9α Εκκλησιαστική μου-σική, 9β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9γ Φυσικά, 12α Εβραϊκά, 12β Φιλοσοφικά.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 3 Δεκεμβρίου 1893: Κείμενο Δ12 (τ. Β', σ. 480-489).



Α Β Γ Δ Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1 Ιερά Ιστορία 3 — — — — 3 i 2 Ιερά Κατήχησις — 3 — — — 3 3 Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας — — 1 — — 1 4 Ε ι σ α γ ω γ ή κλπ. ε ις Γραφάς — 2 — — — 2 ι 5 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — — — 3 3 ι 6 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 2 3 3 8 7 Εκκλησιαστική Ιστορία — — 3 3 — 6 1 8 Πατρολογ ία — — — — 2 2 Ί 9 Δογματικόν Φροντιστήριον — — — — 2 2 \ 62 36,5

10 Απολογητική — — — — 2 2 J 11 Δογματ ική — — — 3 — 3 ] 12 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 2 2 2 2 2 1 0 13 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων — — 2 2 2 6 ί 14 Ηθική Χριστιανική — — — — 2 2 ν

ι 15 Ομιλητική — — — 3 3 6 16 Ποιμαντ ική — — — — 1 1 17 Λειτουργική — — — — 2 2 !

Β. Εγκύκλια

18 Ψυχολογ ία Φιλοσοφικά — — 1 1 — 2 1 3 1,8

19 Λογική — — — 1 — 1 ] 20 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 1 1 1 1 — 4 2,4 21 Ελληνικά 10 10 8 6 2 36 21,2 22 Λατιν ικά 3 3 — — — 6 3,5 23 Εβραϊκά — — 2 2 — 4 2,4 24 Γαλλικά 3 3 3 3 3 15 8 ,8 25 Μαθηματ ικά Μαθηματ ικά 3 2 2 2 — 9 Ì 1 0 5,6 26 Κοσμογραφία — — — 1 — 1 ) 27 Φυσική Φυσικά — — 2 — — 2

1 5 2,9 28 Φυσική ιστορία 2 1 — — — 3 ι 29 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 3,5 30 Ιστορία 3 3 3 — — 9 5,3 31 Εκκλησιαστική Μουσική 1 1 1 1 1 5 2,9 32 Γυμναστική 1 1 1 1 1 5 2,9

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 36 35 31 170 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Μ α -θηματικά, 5 Ιστορία, 6α Γεωγραφία , 6β Λατιν ικά, 8α Γυμναστική, 8β Εκκλησιαστική μουσική, 8γ Φυσικά, 11α Εβραϊκά, 11β Καλλιγραφία και Ι χνογραφία , 13 Φιλοσοφικά.

Π Η Γ Η : Β. δ ιάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1894: Κείμενο Δ 1 3 (τ. Β ' , σ. 490-494) .

ΠIΝΑΚΑΣ 9. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1895


Α Β Γ Δ Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1 Ιερά Ιστορία 3 — — — — 3 , 2 Ιερά Κατήχησις — 3 — — — 3 Ι 3 Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας — — 1 — — I I 4 Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς — 2 — — — 2 · 5 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — — — 3 3 V 6 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 2 3 3 8 1 7 Εκκλησιαστική Ιστορία — — 3 3 — 6 y 8 Πατρολογία — — — — 2 2 J 9 Δογματικόν Φροντιστήριον — — — — 2 2 , 62 34,8

10 Απολογητική — — — — 2 2 ^

11 Δογματική — — — 3 — 3 ; 12 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 2 2 2 2 2 10 Ι 13 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων — — 2 2 2 6 Ι 14 Ηθ ική Χριστιανική 2 2 V 15 Ομιλητική — — — 3 3 6 I 16 Ποιμαντική — — — — 1 1 1 17 Λειτουργική — — — — 2 2 '

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Μα-θηματικά, 5 Φυσικά, 6 Ιστορία, 7α Γεωγραφία, 7β Λατινικά, 9α Γυμναστική, 9β Εκ-κλησιαστική μουσική, 11α Εβραϊκά, 11β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11γ Φιλοσοφικά.


Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α θ ή μ α τ α Σύνολο %

Α Β Γ Δ Ε

Β. Ε γ κ ύ κ λ ι α

18 Ψυχολογία Φιλοσοφικά _ _ _ _ _ 2 1 3 1 4 2,3 19 Λογική — — — — 1 1 J 20 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 1 1 1 1 — 4 2,3 21 Ελληνικά 10 10 8 6 2 36 20,2 22 Λατινικά 3 3 — — — 6 3,4 23 Εβραϊκά — — 2 2 — 4 2,3 24 Γαλλικά 3 3 3 3 3 15 8,4 25 Μαθηματικά Μαθηματικά 3 3 2 3 — 11 1 12 6,7 26 Κοσμογραφία — — — — 1 1 J

27 Φυσική Φυσικά — — 3 1 1 5 1 5,6 28 Φυσική ιστορία 3 2 — — — 5 J 10 29 Γεωγραφία 2 2 2 — — 6 3,4 30 Ιστορία 3 3 3 — — 9 5,0 31 Εκκλησιαστική Μουσική 1 1 1 1 1 5 2,8 32 Γυμναστική 1 1 1 1 1 5 2,8

Σ ύ ν ο λ ο 35 36 36 36 35 178 100,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 8' β) Β. διάταγμα 15 Δεκεμβρίου 1895: Κείμενο Δ15 (τ. Β' , σ. 497-498).



Α Β Γ Δ Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά

1 Ιερά Κατήχησις κατ' έκτασιν 3 — — — — 3 j 2 Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας — 1 — — — 1 j 3 Εισαγωγή εις Παλαιάν Διαθήκην 3 — — — — 3 ί 4 Εισαγωγή εις Καινήν Διαθήκην — 3 — — — 3 \ 5 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης 2 3 2 2 1 101 6 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — 3 3 3 1 10 1 7 Εβραϊκή Αρχαιολογία — 2 — — — 2 I 8 Εκκλησιαστική Ιστορία — — 3 3 1 7 \ 9 Πατρολογία — — 2 — — 2 Γ

10 Χριστιανική Αρχαιολογία — — 2 — — 2 L 70 41,9 11 Ιστορία Δογμάτων — — — 2 — 2 1 12 Συμβολική — — 2 — — 2 ) 13 Απολογητική — — 2 — — 2 \ 14 Δογματική — — — 3 1 4 1 15 Πολεμική η Αντιρρητική — — — — 2 2 \ 16 Χριστιανική Ηθική — — — — 2 2 I 17 Ομιλητική — — — 2 1 3 1 18 Κατηχητική — — — 2 1 3 ( 19 Λειτουργική — — — — 2 2 ί 20 Ποιμαντική — — — — 2 2 » 21 Κανονικόν Δίκαιον — — — — 3 3 |

Β. Φ ι λ ο λ ο γ ι κ ά

22 Ελληνική φιλολογία 8 7 4 3 1 23 13,7 23 Λατινική φιλολογία 3 3 2 2 1 11 6,6 24 Γαλλική γλώσσα 3 2 2 1 1 9 5,4 25 Γερμανική γλώσσα — — — 3 3 6 3,6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική φιλολογία, 3 Λα-τινική φιλολογία, 4 Γυμναστική, 5α Γαλλική γλώσσα, 5β Ιστορία, 7 Εκκλησιαστική μου-σική, 8α Γερμανική γλώσσα, 8β Μαθηματικά, 10α Φιλοσοφικά, 10β Φυσικά (Φυσική στοιχειώδης + Κοσμογραφία και Γεωλογία), 12 Ιχνογραφία, 13 Παιδαγωγικά.



Α Β Γ Δ Ε

Γ. Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά

26 Στοιχειώδης Ψυχολογία τ — — — — 2 "ι 27 Λογική Φιλοσοφικά — 1 — — — 1 } 5 -'Ì,0 28 Ιστορία της Φιλοσοφίας — — 2 — — 2> 29 Παιδαγωγική — — — — 2 2 1,2

Δ. Π ρ α γ μ α τ ι κ ά

30 Φυσική στοιχειώδης 3 — — — — 3 1,8 31 Γεωμετρία 1 Μαθηματικά 2 — 2 — — 4 ) 6 3,6 32 Άλγεβρα — 2 — —- — 2 J 33 Κοσμογραφία και Γεωλογία — — — 2 — 2 1,2 34 Ιστορία 3 3 3 — — 9 5,4

Ε. Τ ε χ ν ι κ ά 35 Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 2 1 1 8 4,8 36 Γυμναστική 2 2 2 2 2 10 6,0 37 Ιχνογραφία 1 1 1 — — 3 1,8

Σ ύ ν ο λ ο 37 35 36 31 28 167 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Σεπτεμβρίου 1897: Κείμενο Δ16 (τ. Β', σ. 499-516).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1 1900


Α Β Γ Δ Ε


1 Ιστορία της Π.Δ . και Γεωγραφία I

της Ιεράς Γης 3 — — — — η 2 Ιστορία της Καινής Διαθήκης — 3 — — — 3 1 I 3 Ιερά Κατήχησις — — 2 — > 4 Εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας — — 1 —

5 Εισαγωγή εις την Π. Διαθήκην — — 2 - - — 2 6 Εισαγωγή εις την Κ. Διαθήκην — — 2 — — 2 1 7 Ερμηνεία Π. Διαθήκης εκ του εβραϊκού — — — 3 2 5 Ι 8 Ερμηνεία Κ. Διαθήκης — — 3 2 2 7 I 9 Εβραϊκή Αρχαιολογία — — — 2 — 2 \ 49 33 ,6 2

10 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 3 5 1 11 Πατρολογία — — — — 2 2 1 12 Δογματική — — — — 3 3 13 Χριστιανική Ηθική — _ _ — 2 2 ί 14 Ομιλητική ( = Ρητορική) και τα j

κυριώτατα της Κατηχήσεως — — — 3 — 3 Ι 15 Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων — — — — 3 3 { 16 Ποιμαντική — — — — 2 * 17 Λειτουργική — — — — 2 2

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3α Γαλ-λική γλώσσα, 3β Λατινική γλώσσα, 5α Γυμναστική, 5β Μαθηματικά, 7α Ιχνογραφία, 7β Φυσικά, 9α Εκκλησιαστική μουσική, 9β Ιστορία, 11 Γεωγραφία, 12α Εβραϊκή γλώσσα, 12β Φιλοσοφικά.

2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 59 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 10 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων».

Π I Ν Α Κ Α Σ 1 1 (συνέχεια)


Α Β Γ Δ Ε

Β. Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι κ ά

1. Φιλολογικά 18. Ελληνική γλώσσα 9 9 8 8 6 40 22,7 19 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 2 2 2 2 2 10 — 20 Λατινική γλώσσα 2 2 2 2 2 1 0 1 12 6,8 21 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων — — — 1 1 2 J 22 Γαλλική γλώσσα 3 8 2 2 2 12 6,8 23 Ε β ρ α ϊ κ ή γλώσσα — — 2 — — 2 1,1

2. Φιλοσοφικά 24 Ψυχολογία 1 Φιλοσοφικά — — — 1 — 1 1 2 1,1 25 Λογική J — — — — 1 1 1

3. Πραγματικά 26 Φυσική Ιστορία 2 — — — 3 1 7 4,0 27 Φυσική πειραματική και στοιχεία χημείας — — 2 2 — 4 J 28 Θεωρητική Αριθμητική 3 — — — — 3 ] 29 Επιπεδομετρία — 3 2 — — 5 J 10 5,7 30 Ά λ γ ε β ρ α 1 31 Στερεομετρία και Κοσμογραφία — — — 2 — 2 J 3 32 Γεωγραφία 2 1 — — — 6 1,7 33 Ιστορία 2 2 2 — — 3,4

Γ. Τεχνικά

34 Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 1 1 — 6 3,4 35 Γυμναστική 3 3 2 2 — 10 5,7 36 Ιχνογραφία 2 2 1 1 1 7 4,0

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 36 36 36 176 100,0

ΠΗΓΉ: Β. διάταγμα 2 Σεπτεμβρίου 1900: Κείμενο Δ18 (τ. Β ' , σ. 522-536).



Α Β Γ Δ Ε


1 Ιστορία της Π.Δ. και Γεωγραφία , της Ιεράς Γης 3 — — — — 3 ι

2 Ιστορία της Καινής Διαθήκης — 3 — — — 3 ί 3 Ι ερά Κατήχησις — — 2 — — 2 4 Εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας — — 1 — — 1 I 5 Εισαγωγή εις την Π. Διαθήκην — — 1 — — I j 6 Εισαγωγή εις την Κ. Διαθήκην — — 1 — — 1 ! 7 Ερμηνεία Π . Διαθήκης εκ του εβραϊκού — — — 3 2 5 \ 8 Ερμηνεία Κ. Διαθήκης — — 2 2 2 6 i

9 Εβραϊκή Αρχαιολογία — — — 1 — 1 ' 44 32,02

10 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 3 5 L 11 Πατρολογία _ _ _ _ _ _ 2 2 ' 12 Δογματική — — — — 3 3 \ 13 Χριστιανική Ηθική — — — — 2 2 1 14 Εκκλησιαστική Ρητορική — — — 2 — 2 ,· 15 Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων— — — — 3 3 ι 16 Ποιμαντική — — — — 2 2 17 Λειτουργική — — — — 2 2

Β. Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι κ ά 1. Φιλολογικά

18 Ελληνική γλώσσα 9 9 8 7 6 39 23,0 19 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 2 2 2 2 2 10

20 Λατινική γλώσσα 2 2 2 2 1 9 1 11 6,5 21 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων — — — 1 1 2 J 22 Γαλλική γλώσσα 3 3 2 2 2 12 7,1 23 Εβραϊκή γλώσσα — — 2 — — 2 1,2

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική γλώσσα, 4 Λατινική γλώσσα... (τα υπόλοιπα όπως στον Πίνακα 11).




Α Β Γ Δ Ε

2. Φιλοσοφικά

24 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — — 1 — 1 I 2 1,2

25 Λογική — — — — 1 1 Ì

3. Πραγματ ικά 26 Φυσική Ιστορία 1 2 — — — 3 } 27 Φυσική πειραματική Φυσικά

7 4 ,1

και στοιχεία χημείας — 2 2 — 4 J

28 Θεωρητική Αριθμητική 3 — — — — 3 1 29 Επιπεδομετρία Μαθηματικά 1 — 3 2 — — 5 J 10 5,9 30 Ά λ γ ε β ρ α ] 31 Στερεομετρία ]

και Κοσμογραφία — — — 2 — 2 J 32 Γεωγραφία 2 1 — — — 3 1,8 33 Ιστορία 2 2 2 — — 6 3,6

Γ . Τ ε χ ν ι κ ά

34 Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 1 1 — 6 3,6 35 Γυμναστική 3 3 2 2 — 10 5,9 36 Ιχνογραφία 2 2 1 1 1 7 4,1

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 33 33 35 169 100,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 1 Γ β) Β. δ ιάταγμα 21 Ιανουαρίου 1906: Κείμενο Δ 2 0 (τ. Β ' , σ. 540).



Α Β Γ Δ Ε


1 Ιστορία της Π.Δ. και Γεωγραφία j της Ιεράς Γης 2 — — — — 2 I

2 Ιστορία της Κ.Δ. και Γεωγραφία I της Ιεράς Γης — 2 — — — 2 :·

3 Ιερά Κατήχησις — — 2 — — 2 I 4 Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην — — 1 — — 1 1 5 Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην — — 1 — — 1 J 6 Ερμηνεία Π . Διαθήκης εκ του Εβραϊκού — — — 2 1 3 \ 7 Ερμηνεία Κ. Διαθήκης εκ του Εβραϊκού — — 2 2 2 6 f 8 Εβραϊκή Αρχαιολογία — — — 1 — 1 36 27,62

9 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 2 4 I 10 Πατρολογία — — — — 2 2 11 Δογματική — — — — 3 > , 12 Χριστιανική Ηθική — — — — 2 2 1 13 Ομιλητική — — — 2 — 2 ] 14 Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων— — — — 3 3 . 15 Ποιμαντική — — — — 1 l i 16 Λειτουργική — — — — 1 1 Ι


1. Φιλολογικά 17 Ελληνική γλώσσα 9 9 9 7 6 40 25,6 18 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 1 1 1 2 2 7 — 19 Λατινική γλώσσα 1 2 2 2 2 2 10 Ί 12 7,7 20 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων} — — — 1 1 2 )

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για τα οποία ακολουθούμε προηγούμενους Πίνακες ως προς την παρουσίασή τους στον Πίνακα εδώ) : 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3α Γαλλική γλώσσα, 3β Λατινική γλώσσα, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7 Φυ-σικά, 8α Εκκλησιαστική μουσική, 8β Ιστορία, 10 Ιχνογραφία, 11 Γεωγραφία, 12 Φιλο-σοφικά, 13 Εβραϊκή γλώσσα.




Α Β Γ Δ Ε

21 Γαλλική γλώσσα 3 3 2 2 2 12 7,7 22 Εβραϊκή γλώσσα — — 1 — — 1 0,7

2. Φιλοσοφικά 23 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 — — 1 '

1 2 1,3 24 Λογική — — — 1 — 1 I

3. Πραγματικά 25 Φυσική Ιστορία 1 2 — — — 3

1 7 4,5 26 Φυσική πειραματική και στοιχεία χημείας — — 2 2 — 4 ι 27 Θεωρητική Αριθμητική 3 — — — — 3 28 Επιπεδομετρία / Μαθηματικά 3 2 — — 5 1 1 0 6,4 29 Άλγεβρα ί J 30 Στερεομετρία ι

και Κοσμογραφία — — — 2 — 2 Ι 31 Γεωγραφία 2 1 — — — 3 1,9 32 Ιστορία 2 2 2 — — 6 3,8

Γ . Τ ε χ ν ι κ ά

33 Εκκλησιαστική Μουσική 2 2 1 1 — 6 3,8 34 Γυμναστική 2 2 2 2 1 9 5,8 35 Ιχνογραφία 1 1 1 1 1 5 3,2

(36) Γεωπονία εις τα διαλείμματα

Σ ύ ν ο λ ο 30 30 32 32 32 156 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 7 Φεβρουαρίου 1907: Κείμενο Δ21 (τ. Β' , σ. 541-545).

Π I Ν Α Κ A Σ 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1910


Α Β Γ Δ Ε


1 Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης 1 — — — — 1 . 2 Ιστορία της Καινής Διαθήκης — 2 — — — 2 i 3 Ι ε ρ ά Κατήχησις — — 2 — — 2 ' 4 Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην — — 1 — — 1 ί 5 Ε ισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην — — 1 — — 1 1 6 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — — 2 2 4 < 7 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 2 2 2 6 I 8 Ι ε ρ ά Γεωγραφία 1 — — — — 1 ' 35 25 2 2

9 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 2 4 I 10 Πατρολογία — — — — 2 2 * 11 Δογματική — — — — 3 3 \ 12 Χριστιανική Ηθική — — — — 2 2 Ι 13 Ομιλητική - - - - 2 — 2 ' 14 Ομιλητικόν Φροντιστήριον — — — — 3 3 I 15 Λειτουργική — — — — 1 1 "

Β. Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι κ ά 1. Φιλολογικά

16 Ελληνική γλώσσα ( = Ε λ λ η ν ι κ ά ) 9 9 8 7 6 39 23,9 17 Ανάγνωσις Ελλήνων Εκκλησιαστικών

Πατέρων 1 1 1 1 2 6 18 Λατινική γλώσσα ( = Λατινικά) 2 3 2 3 10 -ι 19 Ανάγνωσις Λατίνων Εκκλησιαστικών > 3 13 8,0

Πατέρων > 3 J

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για την παρουσίασή τους στον Πίνακα εδώ ακολουθούμε προηγούμενους Πίνακες): 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική

γλώσσα, 4 Λατινική γλώσσα, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7α Εκκλησιαστική μουσική, 7β Ιστορία, 7γ Τεχνικά, 10 Φυσικά, 11α Γεωγραφία, 11β Εβραϊκή γλώσσα, 11γ Φιλο-σοφικά.

2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 41 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 6 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων Εκκλησιαστικών Πατέρων».



Α Β Γ Δ Ε

20 Γαλλική γλώσσα 4 4 2 2 2 14 8,6 21 Εβραϊκή γλώσσα — — 2 — — 2 1,2

2. Φιλοσοφικά 22 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 — — i l 2 1,2 23 Λογική — — — 1 — 1 J

3. Πραγματικά 24 Ιστορία 2 2 2 2 — 8 4,9 25 Γεωγραφία 2 — — — 2 1,2 26 Γεωμετρία — Ι 3 ΐ 2 — — 5 | 27 Άλγεβρα — i l J 28 Αριθμητική 3 — — — — 3 ι 29 Τριγωνομετρία Μαθηματικά — — — Ί 2 — >10 6,1 30 Κοσμογραφία — — — > 2 ·* 31 Πειραματική φυσική — — 2 1 2 2 ι 32 Χημεία Φυσικά — — — / 2 | 7 4,3 3 Φυσική ιστορία 1 2 — — — 3 J

Γ. Τεχνικά 34 Εκκλησιαστική μουσική 2 2 2 2 — 8 4,9 35 Καλλιγραφία Τεχνικά 1 - ~ - 1 ] 8 36 Ιχνογραφία 1 2 2 1 1 7 J 37 Γυμναστική 2 2 2 2 1 9 5,6

Σ ύ ν ο λ ο 32 32 34 33 32 163 100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Δεκεμβρίου 1910: Κείμενο Δ22 (τ. Β', σ. 546-550).


Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α ο η μ α τ α1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1 Ιστορία Π. Διαθήκης και Γεωγραφία

της Αγίας Γης 2 — — — — 2 \ 2 Ιστορία της Καινής Διαθήκης — 2 — — — 2 I 3 Ιερά Κατήχησις — — 2 — — 2 . 4 Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην — — 1 — — 1 1 5 Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην — — 2 — — 2 1 6 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — — 2 2 4 \ 7 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — — 4 2 6 1 8 Εκκλησιαστικόν Δίκαιον — — — — 1 1 , 38 27,12

9 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 2 4 1 10 Πατρολογία — - 2 2 ' 11 Δογματική, Απολογητική και Συμβολική — — — — 4 4 j 12 Χριστιανική Ηθική — — — — 2 2 I 13 Ομιλητική — — — 2 — 2 ' 14 Ομιλητικόν Φροντιστήριον και ανάγνωσις

εκκλησιαστικών ρητόρων — — — — 2 2 1

15 Ποιμαντική — — — — 1 1 1 16 Λειτουργική — — — — 1 1 /


1. Φιλολογικά 17 Ελληνική γλώσσα 9 9 8 7 6 39 22,0 18 Ανάγνωσις Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων 2 2 2 2 2 10 — 19 Λατινική γλώσσα 3 3 2 2 2 12 6,8 20 Γαλλική γλώσσα 4 4 3 3 2 16 9,1 21 Εβραϊκή γλώσσα — — 2 — — 2 1,1

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που η παρουσίασή τους εδώ γίνεται με βάση τον Πίνακα 14): 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική γλώσσα, 4α Εκκλησια-

στική μουσική, 4β Λατινική γλώσσα, 6 Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Ιστορία, 9 Ιχνο-γραφία και Καλλιγραφία, 10 Φυσικά, 11 Φιλοσοφικά, 12α Γεωγραφία, 12β Εβραϊκή γλώσσα.

2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 48 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 10 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων».



Α Β Γ Δ Ε

2. Φιλοσοφικά 22 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 2 — — 2 1 3 1,7 23 Λογική — — — 1 — I J

3. Πραγματικά 24 Φυσική ιστορία — — — 3 ί 25 Φυσική πειραματική Φυσικά > 7 4,0

και στοιχεία Χημείας — — 2 2 — 4 J 26 Θεωρητική Αριθμητική 3 — — — — 3 \ 27 Επιπεδομετρία Μ α θ η μ α τ ι κ ά — 3 2 — — 5 / 10 5,6 28 Άλγεβρα ' 29 Στερεομετρία — — — 2 — 2 L

και Κοσμογραφία ' 30 Γεωγραφία 2 — — — — 2 1,1 31 Ιστορία 3 3 3 — — 9 5,1

Γ. Τ ε χ ν ι κ ά

32 Εκκλησιαστική Μουσική 3 3 3 2 1 12 6,8 33 Γυμναστική 2 2 2 2 1 9 5,1 34 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 2 2 2 2 — 8 4,5

Σ ύ ν ο λ ο 36 35 38 35 33 177 100,0

ΠΗΓΗ: Κείμενο Δ24 (τ. Β', σ. 553-554).


Τ ά ξ ε ι ς α 2 β 2


Α Β Γ Δ α 2 Ε β 2 Σύνολο % Σύνολο %

1 Ιερά Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής \ αναγνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Π .Δ . 2 — — — — — 2 1 2 ί

2 Ι ε ρ ά Ιστορία της Καινής Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής 1 Ι αναγνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Κ.Δ. — 3 — — — — 3 1 3

3 Ι ε ρ ά Κατήχησις — 2 — — — — 2 ' 21 4 Εισαγωγή και ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — 3 2 — 3 5 ' 8 1 5 Εισαγωγή και ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 3 2 — 4 5 9 ] 6 Εκκλησιαστική ιστορία — — — 2 2 3 4 36 18,1 4 ( 46 23,6 7 Δογματική — — — — 3 3 3 1 8 Χριστιανική ηθική — — — 2 — — 2 ; 2 1 9 Εκκλησιαστική ρητορική — — — 2 2 4 \ 4 Γ

10 Λειτουργική — — 2 — — — 2 I 2 / 11 Τελετουργική - - — 2 2 , 2 I 12 Ποιμαντική και κανονικόν δίκαιον — — — — 2 2 1 2 1 13 Ερμηνεία Πατέρων — — — — — 3 — ; 3 , 14 Ελληνικά 9 9 7 7 6 38 19,1 38 19,5

15 Λατινικά 3 2 2 1 — 4 8 4,0 12 6,2 16 Γαλλικά 3 3 2 2 — 2 10 5,0 12 6,2

17 Ιστορία 2 2 2 2 — — 8 4,0 8 4,1 18 Γεωγραφία 2 2 — — — — 4 2,0 4 2,0 19 Μαθηματικά 3 3 2 2 — — 10 5,0 10 5,1 20 Φυσικά, Γεωπονικά και Υγιεινή 3 3 3 3 2 2 — 16 8,0 14 7,2 21 Παιδαγωγική Ψυχολογία και Λογική — — 4 — — — 4 } 4 ]

6,4 22 Παιδαγωγικά — — — — 14 — 14 \ 23 11,6 9 23 Διδακτική — — — 5 — — 5 J 5 J 1 24 Μουσική και Ωδική 4 3 3 3 2 — 15 7,6 3 6,6 25 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 3 2 1 1 1 — 8 4,0 7 3,6 26 Χειροτεχνία 2 2 2 1 1 — 8 4,0 7 3,6 27 Γυμναστική 3 3 3 3 3 15 7,6 15 7,7

Σ ύ ν ο λ ο 39 39 39 40 42 38 199 100 ,0 195 100 ,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α) Ιεροδιδασκαλικό τμήμα: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Παιδαγωγικά, 4 Φυσικά, 5α Γυμνα-στική, 5β Μουσική και Ωδική, 7α Γαλλικά, 7β Μαθηματικά, 9α Ιστορία, 9β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9γ Λατινικά, 9δ Χειροτεχνία, 13 Γεωγραφία, β) Προπαρασκευαστικό τμήμα: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γυμναστική, 4 Φυσικά, 5 Μουσική και Ωδική, 6α Γαλλικά, 6β Λατινικά, 8 Μαθηματικά, 9 Παιδαγωγικά, 10 Ιστορία, 11α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11β Χειροτεχνία, 13 Γεωγραφία (Βλ. και υποσημειώσεις 3 και 5 του πίνακα Δ19).

2. α = Ιεροδιδασκαλικόν τμήμα. β = Προπαρασκευαστικόν τμήμα.

3. Οι ώρες που βρίσκονται στο μέσο των δύο στηλών είναι κοινές «εν αμφοτέροις τοις τμήμασι». Π Η Γ Η : Β. Διάταγμα 19 Οκτωβρίου 1 9 1 8 : Κείμενο Δ27 (τ. Β ' , σ. 564-580) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 17. Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1927- '28

Τ ά ξ ε ι ς α 1 β 1

α/α Μ α θ ή μ α τ α Α Β Γ Δ α 1 Ε β 1 Σύνολο % Σύνολο %

1 Ιερά ιστορία της Π . Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής ανα- \ 1 γνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Π . Δ . 2 — — — — — 2 1 2

2 Ιερά ιστορία της Καινής Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής ανα-γνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Κ.Δ . — 3 — — — — 3 I 3

3 Ιερά Κατήχησις — 2 — — — — 2 ; 2 4 Εισαγωγή και ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης — — 3 2 — 3 5 ι 8 1 5 Εισαγωγή και ερμηνεία Καινής Διαθήκης — — 3 2 — 4 5 1 9 1

6 Εκκλησιαστική Ιστορία — — — 2 2 2 4 I i Ι 7 Δογματική _ _ _ _ _ 3 3 1 3 6 17,9 3 ! 4 6 23 ,6 8 Χριστιανική ηθική — — — 2 — — 2 \ 2 ' 9 Εκκλησιαστική ρητορική — — — 2 2 4 / 4 \

10 Λειτουργική — — 2 — — — 2 I 2 1 11 Τελετουργική — — — — 2 2 1 2 12 Ποιμαντική και κανονικόν δίκαιον — — — — 2 2 2 I 13 Ερμηνεία Πατέρων — — — — — 3 — ' 3 '

14 Ελληνικά 9 9 7 7 6 38 18,9 38 19 ,5

15 Λατινικά 3 2 2 1 — 4 8 4,0 12 6,2

16 Γαλλικά 3 3 2 2 — 2 10 5,0 12 6,2

17 Ιστορία 2 2 2 2 — — 8 4,0 8 4,1

18 Γεωγραφία 2 2 — — — — 4 2,0 4 2,0

19 Μαθηματικά 3 3 2 2 — — 10 5,0 10 5,1 20 Φυσικά 3 3 3 1 2 12 12 21 Υγιεινή — — — 1 1 — 16 8,0 1 14 7,2 22 Γεωπονικά — — — 1 1 — 2 1 23 Παιδαγωγικά — — — — 14 — 14 ι 24 Παιδαγωγική, Ψυχολογία και Λογική — — 4 — — — 4 23 11,4 4 9

4,6

25 Διδακτική — — — 5 — — 5 . 5 26 Εκκλησιαστική Μουσική και Ωδική 4 3 3 3 2 — 15 7,4 13 6,6

27 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 3 2 1 1 1 — 8 4,0 7 3,6 28 Χειροτεχνία 2 2 2 1 1 — 8 4,0 7 3,6

29 Γυμναστική 3 3 3 3 3 15 7,4 15 7,7 30 Κώδιξ εισφορών — — — — 2 — 2 1,0 — —

Σ ύ ν ο λ ο 39 39 39 40 44 38 201 100 ,0 195 100 ,0

1. α = Ιεροδιδασκαλικόν τμήμα. β = Προπαρασκευαστικόν τμήμα.

2. Οι ώρες που βρίσκονται στο μέσο των δύο στηλών είναι κοινές «εν αμφοτέροις τοις τμήμασι». Π Η Γ Η : «Πρόγραμμα των μαθημάτων της Σχολής» που υπάρχει στο: Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, Επετηρίς του σχολικού

έτους 1 9 2 7 - 1 9 2 8 , εν Αθήναις 1928.


Πρόγραμμα Σύνολο εβδομαδιαίων

ωρών

Μεταβολή ± ως προς το 1844

Μεταβολή ± ως προς το αμέσως προηγούμενο Πρόγραμμα Σύνολο

εβδομαδιαίων ωρών Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

1844 121 — — — —

1852 140 + 19 + 15,7 + 19 + 15,7

1867 147 + 26 + 21,5 + 7 + 5,0

1893α 176 + 55 + 45,5 + 29 + 19,7

1893β 161 + 40 + 33,1 - 1 5 — 8,5

1894α 170 + 49 + 40,5 + 9 + 5,6

1894β 178 + 57 + 47,1 + 8 + 4,7

1897 167 + 46 + 38,0 —11 — 6,2

1900 176 + 55 + 45,5 + 9 + 5,4

1906 169 + 48 + 39,7 — 7 — 4,0

1907 156 + 35 + 28,9 —13 — 7,7

1910 163 + 42 + 34,7 + 7 + 4,5

1912 177 + 56 + 46,3 + 14 + 8,6

1918α 199 + 78 + 64,5 + 22 + 12,4

1927 201 + 80 + 66,1 + 2 + 1,0

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες προγραμμάτων.

ΠIΝΑΚΑΣ 19. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος

Προγράμματα 1844 1852 1867 1893α 1893β 1894 1895 1897

Μαθήματα Ώ ρ ε ς % Ώρες %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς -% Ώρες % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς %

Θεολογικά 28 23,1 47 33,6 47 32,0 68 38,6 53 32,9 62 36,5 62 34,8 70 41,9 Ελληνικά 44 36,3 44 31,4 43 29,2 24 13,6 36 22,4 36 21,2 36 20,2 23 13,7 Λατινικά 19 15,7 21 15,0 21 14,3 10 5,7 6 3,7 6 3,5 6 3,4 11 6,6 Γαλλικά 3 2,5 — — 6 4,1 11 6,3 15 9,3 15 8,8 15 8,4 9 5,4 Εβραϊκά 4 3,3 — — — — 4 2,3 3 1,9 4 2,4 4 2,3 — —

Γερμανικά — — — — — 10 5,7 — — — — — — 6 3,6 Παιδαγωγικά 2 1,1 2 1,2 Φιλοσοφικά — — 4 2,9 3 2,0 8 4,5 3 1,9 3 1,8 4 2,3 5 3,0 Φυσικά — — — — 3 2,0 4 2,3 4 2,5 5 2,9 10 5,6 54 3,0 Μαθηματικά (και 6 5,0 11 7,8 11 7,5 4 2,3 10 6,2 10 5,9 12 6,7 6 3,6

Κοσμογραφία) Γεωγραφία 6 5,0 7 5,0 J 4,8 6 3,4 6 3,7 6 3,5 6 3,4 __ __

Ιστορία 4 3,3 6 4,3 6 4,1 9 5,1 12 7,4 9 5,3 9 5,0 9 5 ,4 Εκκλησιαστική Μουσική" 6 3,4 4 2,5 5 2,9 5 2,8 8 4,8

Καλλιγραφία και 7 5,8 — — — — — 4 2,5 4 2,4 4 2,3 3 1,8 Ιχνογραφία

Χειροτεχνία Γυμναστική 10 5 3,1 5 2,9 5 2,8 10 6,0 Κώδιξ εισφορών

Σ ύ ν ο λ ο 121 100,0 140 100,0 147 100,0 176 170 161 100,0 170 100,0 178 100,0 167 100,0

α. Στα τρία πρώτα προγράμματα συμπεριλαμβάνεται στα Θεολογικά μαθήματα.

Π Ι Ν Α Κ Α 19 (συνέχεια)

Προγράμματα 1900 1906 1907 1910 1912 1918α1 1918β* 19272

Μαθήματα Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες % Ώρες /ο Ώρες /ο Ώρες V /ο

Θεολογικά 59 33,6 54 32,0 43 27,6 41 25,2 48 27,1 36 18,1 46 23,6 36 17,9 Ελληνικά 40 22,7 39 23,0 40 25,6 39 23,9 39 22,0 38 19,1 38 19,5 38 18,9 Λατινικά 12 6,8 11 6,5 12 7,7 13 8,0 12 6,8 8 4,0 12 6,2 8 4,0 Γαλλικά 12 6,8 12 7,1 12 7,7 14 8,6 16 9,1 10 5,0 12 6,2 10 5,0

Εβραϊκά 2 1,1 2 1,2 1 0,7 2 1,2 2 1,1 — — — — _ Γερμανικά Παιδαγωγικά 21 10,6 7 3,6 21

23 10,4

Φιλοσοφικά 2 1,1 2 1,2 ο 1,3 2 1,2 3 1,7 23 1,0 23 1,0 21 23 1,0

Φυσικά 7 4,0 7 4,1 7 4,5 7 4,3 7 4,0 165 8,0 145 7,2 16® 8,0 Μαθηματικά (και

Κοσμογραφία) 10 5,7 10 5,9 10 6,4 10 6,1 10 5,6 10 5,0 10 5,1 10 5,0 Γεωγραφία 3 '1,7 3 1,8 3 1,9 2 1,2 2 1,1 4 2,0 4 2,0 4 2,0 Ιστορία 6 3,4 6 3,6 6 3,8 8 4,9 9 5,1 8 4,0 8 4,1 8 4,0

Εκκλησιαστική Μουσική 6 3,4 6 3,6 6 3,8 8 4,9 12 6,8 15 7,6 13 6,6 15 7,4 Καλλιγραφία και

Ιχνογραφία 7 4.0 7 4,1 5 3,2 8 4,9 8 4,5 8 4,0 7 3,6 8 4.0 Χειροτεχνία _ _ — — — — — — — — 8 4,0 7 3,6 8 4,0 Γυμναστική 10 5,7 10 5,9 9 5,8 9 5,6 9 5,1 15 7,6 15 7,y 15 7,4

Κώδιξ εισφορών 2 1,0

Σ ύ ν ο λ ο '176 100,0 169 100,0 156 100,0 163 100,0 177 100,0 199 100,0 195 100,0 201 100,0

1. 19'18œ = Ιεροδιδασκαλικό τμήμα' 19183 — Προπαρασκευαστικό τμήμα. 2. 1927 — Ιεροδιδασκαλικό τμήμα. 3. Οι 2 ώρες αντιστοιχούν στη Λογική, ενώ οι άλλες 2 ώρες της Παιδαγωγικής ψυχολογίας υπολογίζονται στα Παιδαγωγικά. 4. Έχουν προστεθεί και οι 2 ώρες της Κοσμογραφίας και Γεωλογίας. 5. Συμπεριλαμβάνονται και οι ώρες της Γεωπονίας και Υγιεινής.

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

ΠIΝΑΚΑΣ 2 0 . Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα

Μ α θ ή μ α τ α 1844 1852 1867 1893α 1893β 1894α 1894β 1897 1900 1906 1907 1910 1912 1918α 1927 Σύνολο

Θεολογικά 28 + 19 — + 21 —15 + 9 — + 8 —11 —5 —11 —2 + 7 —12 — + 8 Ελληνικά 44 — —1 —19 + 12 — — —13 + 17 —1 + 1 —1 — — 1 — — 6

Λατινικά 19 + 2 — —11 — 4 — — + 5 + 1 —1 + 1 + 1 — 1 — 4 — —11 Γαλλικά 3 — 3 —3 + 5 + 4 — — — 6 + 3 — — + 2 + 2 — 6 — + 7

Εβραϊκά 4 — 4 — + 4 — 1 + 1 — — 4 + 2 — — 1 + 1 — — 2 — — 4 Γερμανικά — — — + 10 —10 — — + 6 — 6 — — — — — — —

Παιδαγωγικά _ — — + 2 — 2 — — + 2 — 2 — — — — + 21 — + 21 Φιλοσοφικά — + 4 —1 + 5 — 5 — + 1 + 1 — 3 — — — + 1 — 1 — + 2 Φυσικά — — + 3 + 1 — + 1 + 5 — 5 + 2 — — — — + 9 — + 16 Μαθηματικά (και Κοσμογραφία) 6 + 5 — — 7 + 6 — + 2 — 6 + 4 — — — — — — + 4 Γεωγραφία 6 + 1 — — 1 — — — — 6 + 3 — — —1 — + 2 — — 2 Ιστορία 4 + 2 — + 3 + 3 —3 — — — 3 — — + 2 + 1 — 1 — + 4 Εκκλησιαστική μουσική — — — + 6 — 2 + 1 — + 3 — 2 — — + 2 + 4 + 3 — + 15

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 7 — 7 — — + 4 — — — 1 + 4 — — 2 + 3 — — — + 1 Χειροτεχνία — + 8 — + 8 Γυμναστική — — — + 10 — 5 — — + 5 — — —1 —1 — + 6 — + 15 Κώδιξ εισφορών — + 2 + 2

Σύνολο μεταβολής — + 19 + 7 + 29 —15 + 9 + 8 —11 + 9 —7 —13 + 7 + 14 + 22 + 2 + 80


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2 1 . Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-

μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν Πρόγραμμα Πρόγραμμα

Θεολογικά Φιλο-λογικά

Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά

Φυσικο-μαθηματικά

Ξένες Πρακτικά γλώσσες

1844 23,1 55,3 — 10,0 5,8 5,8

1852 33,6 50,7 2,9 12,8 — —

1867 32,0 47,6 2,0 14,3 4,1

1893α 38,6 24,4 5,6 8,0 14,3 9,1

1893β 32,9 33,5 1,9 12,4 11,2 8,1

1894 36,5 30,0 1,8 12,3 11,2 8,2

1895 34,8 28,6 2,3 15,7 10,7 7,9

1897 41,9 25,7 4,2 6,6 9,0 12,6

1900 33,6 32,9 1,1 11,4 7,9 13,1

1906 32,0 33,1 1,2 11,8 8,3 13,6

1907 27,6 37,1 1,3 12,8 8,4 12,8

1910 25,2 36,8 1,2 11,6 9,8 15,4

1912 27,1 33,9 1,7 10,7 10,2 16,4

1918α 18,1 27,1 11,6 15,0 5,0 23,2

1918(3 23,6 32,3 4,6 14,3 6,2 21,5

1927 17,9 26,9 11,4 15,0 5,0 23,8


ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 9 Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Εκκλησιαστικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Θεολογικά 2. Φιλολογικά 3. Παιδαγωγικά 4. Φυσικομαθηματικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Πρακτικά

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα ιερατικών σχολείων 1856


Α Β Γ Δ

Ιερά κατήχησις - / 6 — 5 — 8 \ Ιερά ιστορία 6 1 - — 5 — 8 Εκκλησιαστική ιστορία — — — 6 6

1 Ερμηνεία θείων γραφών Θεολογικά — — — 3 3 ( 4 7 42 ,3 Γεωγραφία αγίων τόπων — 5 — — 5 ι Χριστιανική ηθική — — — 3 3

Εκκλησιαστική μουσική 3 3 3 3 12 Ι Τελετουργικόν — — — 2 2

2 Αρχαία ελληνική γλώσσα 13 13 13 9 4 8 43 ,3 3 Πολιτική ιστορία — 4 — — 4 3,6 4 Πολιτική γεωγραφία 3 — — — 3 2,7 5 Αριθμητική 2 2 1 — 5 4 ,5 6 Στοιχειώδεις γνώσεις Φυσικής — — 2 — 2 1 ,8 7 Στοιχειώδης Γεωπονία — — — 2 2 1,8

(8) Καλλιγραφία2 * * * — — —

(9) «Σύνθεσις εν τη καθ' ημάς γλώσση»2 — — — * — —

Σ ύ ν ο λ ο 27 27 29 28 111 100 ,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Θεολογικά, 3 Αριθμητική, 4 Πολιτική ιστορία, 5 Πολιτική γεωγραφία, 6α Στοιχειώδης γεωπονία, 6β Στοιχειώδεις γνώσεις Φυσικής.

2. Βλ. άρθρο 5 του Εσωτερικού κανονισμού: Κείμενο Δ6. Π Η Γ Ε Σ : α) Β. διάταγμα 27 Οκτωβρίου 1856 (ως προς τη σειρά των μαθημάτων):

Κείμενο Δ5 (τ. Β', σ. 438 - 4 4 0 ) ' β) Απόφαση 2689/30 Απριλίου 1857: Κείμενο Δ6 (τ. Β', σ. 441-444).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα ιερατικών σχολών 1911

Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α ο η μ α τ α 1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ

Ιερά ιστορία Π . και Κ. Διαθήκης 3 — — — 3 Ιερά Γεωγραφία 1 — — — 1 ϊ Ιερά Κατήχησις — 2 — — 2 1

Χριστιανική Ηθική _ — — 2 2 Ι Εκκλησιαστική Ιστορία — 3 2 — 5 Ι

1 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων Θεολογικά 1 1 1 — 3 1 30 25,6 Εισαγωγή εις την Π. Ι

και Κ. Διαθήκην — 3 — — 3 1 Δογματική — — 2 — 2 1

Ερμηνεία των ιερών γραφών — — 3 3 6 ] Κανονικόν Δίκαιον — — — 1 1

Ομιλητική — — — 2 2

2 Ελληνικά 1 0 9 9 9 37 31,0 3 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 1

Μ 2 1,7

Λογική — 1 J Θεωρητική Αριθμητική 3 — — — 3 1 4 Επιπεδομετρία Μαθηματικά — 2 — 1

3 7 6,0

Άλγεβρα και Τριγωνομετρία — — 2 — 2 J 5 Κοσμογραφία — — — — 1 0,9

Ζωολογία 1 — — — h 6 Φυσική Φυσικά — 2 — — 2

5 4,2 Φυσική πειραματική — — 2 — 2 J

7 Γεωγραφία 2 2 — — 4 3,4 8 Ιστορία 3 2 2 — 7 6,0

Ιστορία της Παιδαγωγικής — — 2 — 2 1 9 Παιδαγωγική Παιδαγωγικά — — 2 —

2 6 5,1

Διδακτική — — — 2 2 J 10 Υγιεινή — — — 1 1 0,9 11 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 1 — — — 1 0,9 12 Γυμναστική 2 2 2 1 7 6,0 13 Εκκλησιαστ ική Μουσική 3 2 2 2 9 7,7

Σ ύ ν ο λ ο 30 30 32 25 117 1 0 0 , 0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Εκκλησιαστ ική μουσική,,4α Γυμναστική, 4β Ιστορία, 4γ Μαθηματικά, 7 Παιδαγωγικά, 8 Φυσικά, 9 Γεω-γραφία, 10 Φιλοσοφικά, 11α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11β Κοσμογραφία, 11γ Υγιεινή.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1911: Κείμενο Δ23 (τ. Β' , σ. 551-552).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα διετούς τμήματος ιερατικών σχολών 1920


Α Β

Ι ε ρ ά ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης ι 3 — 3 Ιερά ιστορία της Καινής Διαθήκης 3 3 Ι Κατήχησις 2 — 2

f

1 Χριστιανική Ηθική Θεολογικά — 2 2 • 2 2 29,4 Εκκλησιαστική Ιστορία 3 3

6Ι i Λειτουργική 2 2 4 Διοίκησις της Εκκλησίας — 2 2 I

2 Αρχαία Ελληνικά Ελληνικά 7 6 1 3 ] l i s 20,0 Νέα Ελληνικά 1 1 2 j ι

3 Ιστορία 2 2 4 5,3 4 Γεωγραφία 2 2 4 5,3 5 Μαθηματικά 4 2 6 8 , 0 6 Φυσικά 4 3 7 9,3 7 Μουσική 3 4 7 9,3 8 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 4(2 + 2) 2 6 8 , 0 9 Χειροτεχνία — 2 2 2,7

10 Γυμναστική 1 1 2 2,7

Σ ύ ν ο λ ο 38 37 75 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3α Μουσική, 3β Φυσικά, 5α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5β Μαθηματικά, 7α Γεωγραφία, 7β Ιστορία, 9α Γυμναστική, 9β Χειροτεχνία.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 25 Ιουλίου 1920: Κείμενο Δ29 (τ. Β' , σ. 584-590).

ΠIΝΑΚΑΣ 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα τετραετούς τμήματος ιερατικών σχο-λών 1921


Α Β Γ Δ

Ιερά ιστορία της I I . Διαθήκης 3 — — — 3 Ιερά ιστορία της Κ. Διαθήκης — 3 — — 3 Ιερά γεωγραφία ι 1 — — — 1 Ιερά κατήχησις — 2 — — 2

Ερμηνεία I I . Διαθήκης μετ' εισαγωγής ι — — 3 — 3 ι Ερμηνεία Κ. Διαθήκης ' μετ ' εισαγωγής

— — — 3 3

Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 1 1 2 — 4 1 Εκκλησιαστική ιστορία Θεολογικά — 3 3 — 6 ! 41 34,5

Δογματική — — 2 — 2 Χριστιανική Η θ ι κ ή — — 2 2 Ποιμαντική και Κανονικον

Δίκαιον — — — 3 3 Ομιλητική και Ομιλητικά

Φροντιστήρια — — 3 3 Λειτουργική

-— — 2 2

Τελετουργική — — 2 2 Απολογητική — — 2 2

2 Ελληνικά 10 9 9 8 1 36 30,2 3 Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 — ] 2 1,7

Λογική — — — 1 ι ] Θεωρητική αριθμητική 3 — — — 3 ί 4 Επιπεδομετρία [Μαθηματικά — 2 — — 2 7 5,9 Κοσμογραφία — — 2 — 2 J

5 Φυσική πειραματική Φυσικά — 2 — — 2 1 4 3,4 Φυτολογία — — 2 — 2 J

6 Γεωγραφία 2 2 — — 4 3,4 7 Ιστορία 3 2 3 — 8 6,7 8 Εκκλησιαστική Μουσική 3 3 Ο Ο 2 11 9,2 9 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 2 1 — — 3 2,5

10 Γυμναστική 1 1 1 — 3 2,5

Σ ύ ν ο λ ο 29 31 31 28 119 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Εκκλησιαστική μουσική, 4 Ιστορία, 5 Μαθηματικά, 6α Γεωγραφία, 6β Φυσικά, 8α Γυμναστική, 8β Καλ-λιγραφία και Ιχνογραφία, 10 Φιλοσοφικά.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Σεπτεμβρίου 1921: Κείμενο Δ30 (τ. Β' , σ. 591-593).

I I


Α'. ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

1. Το πρώτο πρόγραμμα της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής ρυθμί-στηκε από το κεφάλαιο Β' του πρώτου κανονισμού της του 1844.1 Ό π ω ς παρατηρεί ο Χρυσ. Α. Παπαδόπουλος «η Σχολή προσελάμβανεν ευθύς αμέσως τύπον τελείου ελληνικού Γυμνασίου και Ιερατικής Σχολής, αλλά συγκεντρού-μενα εν τη ε' αβεβαία τάξει τα θεολογικά μαθήματα δεν ηδύναντο να κατα-στήσωσι πρωτεύοντα και επικρατούντα τον χαρακτήρα Ιερατικής Σχολής, εφ' όσον μάλιστα ο μαθητής από της δ' τάξεως ήδη είχεν ανοικτήν την θύραν εις το Πανεπιστήμιον».2 Εξάλλου, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Οργανισμού «η μεν πρώτη [τάξις] είναι προπαρασκευαστική διά τους μη διδαχθέντας πάντα

τα του Ελληνικού σχολείου μαθήματα" αι δε ανώτεραι τρεις αντιστοιχούσι προς τας τρεις τάξεις του γυμνασίου με την διαφοράν, ότι η ιερά κατήχησις

και η ιερά ιστορία θέλουν διδάσκεσθαι εν αυτή πλατύτερον».3

Πράγματι, από τον πίνακα του ωρολογίου προγράμματος4 διαπιστώνουμε ότι: α') πάνω από τα 3/4 των ωρών του εβδομαδιαίου χρόνου για τις 4 τάξεις

καταλαμβάνουν τα Θεολογικά και Φιλολογικά μαθήματα' β') η Ελληνική γλώσ-σα, πρώτο στην ιεράρχηση των μαθημάτων, καταλαμβάνει περισσότερο από

το 1/3 των ωρών του εβδομαδιαίου χρόνου- γ ) τα άλλα «εγκύκλια» μαθήματα (Γεωγραφία, Μαθηματικά, Γαλλικά κτλ.) διδάσκονται ελάχιστες συγκριτικά ώρες. Εξάλλου, για τα Θεολογικά μαθήματα επισημαίνουμε ότι δεν γνωρί-ζουμε τον ακριβή αριθμό των ωρών διδασκαλίας τους στην ε' τάξη" μπορούμε όμως, με βάση το επόμενο πρόγραμμα, να υποθέσουμε ότι διδάσκονταν τον ίδιο περίπου αριθμό ωρών.

Ως προς τα μαθήματα, παρατηρούμε ότι από τα προβλεπόμενα από το άρθρο 7 του Οργανισμού5 απουσιάζει η «στοιχειώδης φιλοσοφία» και εμφανί-

ζονται — αν και μη προβλεπόμενα — η Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, καθώς και η Εβραϊκή γλώσσα «κατά την διάταξιν της Διαθήκης του Ριζάρη».6

1. Βλ. Δ2 (τ. Β', σ. 426-429). 2. Χρυσόστομος Α. Παπαδόπουλος, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής

επί τη εβδομηκονταπενταετηρίδι αυτής, Αθήνα 1919, σ. 7(1. 3. Βλ. Δ1 (τ. Β', σ. 423). 4. Βλ. Πίνακα ΔΙ. 5. Ο.π. [υποσημ. 3], 6. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 69.

2. Ο κανονισμός του 1852 καθόρισε και νέο πρόγραμμα.7 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι: α') ο ακριβής καθορισμός

των ωρών διδασκαλίας των Θεολογικών μαθημάτων στην Ε' τάξη" β') η πρώτη θέση στην Ιεράρχηση των μαθημάτων των Θεολογικών- γ ' ) η παρουσία στο πρόγραμμα του μαθήματος της Στοιχειώδους Φιλοσοφίας, και αντίθετα η απου-σία του μαθήματος της Εβραϊκής γλώσσας" δ') η προαιρετικότητα των Γαλ-λικών και της Καλλιγραφίας -Ιχνογραφίας" ε' ) η ελαφρά αύξηση των ωρών

των Λατινικών και της Ιστορίας, και η μεγαλύτερη των Μαθηματικών. Γενικά, κατά τον Χρ. Παπαδόπουλο, στο πρόγραμμα αυτό «ενισχύθη το θεολογικόν μέρος αυτού ουσιωδέστατα, η δε των μαθημάτων διάταξις κατά τάξεις εγένετο

ακριβεστέρα και σκοπιμωτέρα. Προφανώς το νέον πρόγραμμα εσκόπει να ενισχύση τον εκκλησιαστικόν της εν τη Σχολή εκπαιδεύσεως χαρακτήρα».8

3. Το πρόγραμμα του 1867 —πού βασίζεται σε νέο Οργανισμό και Κα-νονισμό9— είναι σχεδόν το ίδιο με το προηγούμενο, με ελάχιστες διαφορές: α') Εμφανίζεται νέο μάθημα, η «Στοιχειώδης Φυσική»" β') τα Γαλλικά ξανα-γίνονται υποχρεωτικά· γ ' ) η Ελληνική γλώσσα και η Φιλοσοφία μειώνονται

ανεπαίσθητα. Έ τ σ ι , το σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου εμφανίζεται ελαφρά αυξημένο.

Το πρόγραμμα αυτό ίσχυσε ως το 1893. Αν το συγκρίνουμε, με το πρό-γραμμα του έτους 1890-911 θα παρατηρήσουμε ορισμένες μεταβολές: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αύξημένος· β') αυξημένες εμφανίζονται οί ώρες των Ελληνικών, της Ιστορίας, των Φιλοσοφικών, των Μαθηματικών

και των Γαλλικών, ενώ μειωμένες των Θεολογικών (τα οποία μάλιστα υπο-χωρούν στη 2η θέση έναντι των Ελληνικών) και της Γεωγραφίας" γ ') εμφανί-ζεται το μάθημα της Γυμναστικής αλλά και της Καλλιγραφίας ως υποχρεωτικό.

Αλλά διαφορές υπάρχουν και μεταξύ των δύο προγραμμάτων του ίδιου σχολικού έτους : Το πρόγραμμα του θερινού εξαμήνου είναι περισσότερο αυ-ξημένο από το αντίστοιχο του χειμερινού, κυρίους με την αύξηση των ωρών

της Γυμναστικής και της διδασκαλίας της Καλλιγραφίας. Εξάλλου, και το πρόγραμμα του χειμερινού εξαμήνου του σχολικού έτους

1891-92, με ακόμα αυξημένο τον εβδομαδιαίο χρόνο, δείχνει τις διαφοροποιή-σεις πού υπέστη το πρόγραμμα του 1867 μέσα σε μιά εικοσιπενταετία."

7. Βλ. Δ3 (τ. Β', σ. 430-434) και Πίνακα Δ2. 8. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 83. 9. Βλ. Δ7-8 (τ. Β', σ. 445-454) και Πίνακα Δ3. 10. Βλ. Δ9 (τ. Β', σ. 455-460) και Πίνακα Δ4. 11. Βλ. Δ10 (τ. Β', σ. 461-463) και Πίνακα Δ5.

4. Το 1893 δημοσιεύονται δύο οργανισμοί και δύο προγράμματα: το πρώτο πρόγραμμα, βασισμένο στον Οργανισμό του Οκτωβρίου (υπουργός ó Ά θ . Ευταξίας),12 δείχνει τον επιστημονικό χαρακτήρα πού προσελάμβανε η Σχολή. Το πρόγραμμα όμως αυτό, όπως και ο αντίστοιχος Οργανισμός, δεν εφαρμόστηκαν «αντιστάντων των Συμβούλων της Σχολής, δεν παρέμεινε δ' εν

τη Α ρ χ ή ο Υπουργός». 1 3

Το δεύτερο και ισχύσαν πρόγραμμα, βασισμένο στον Οργανισμό του Δεκεμβρίου (υπουργός ο Δ. Καλλιφρονάς),14 συγκρινόμενο προς το αμέσως προηγούμενο παρουσιάζει μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου, πού οφείλεται

στην αφαίρεση ορισμένων μαθημάτων, τόσο Θεολογικών όσο και «εγκυκλίων». Συγκρινόμενο όμως προς το πρόγραμμα του 1867 παρουσιάζεται αύξημένο κατά 14 ώρες. Ειδικότερα, αύξηση των ωρών διδασκαλίας έχουμε στα Θεολο-γικά μαθήματα, στα Γαλλικά, την Ιστορία και στα Εβραϊκά και τη Γυμνα-στική" αντίθετα, μείωση έχουμε στην Ελληνική γλώσσα και στα Λατινικά (στα τελευταία η μείωση ξεπερνά το 75%). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός οτι το μάθημα της Εκκλησιαστικής μουσικής αποδεσμεύεται από τα Θεολο-γικά και κατατάσσεται πλέον στα «εγκύκλια» μαθήματα, όπως επίσης και

το ότι για πρώτη φορά τα μαθήματα χωρίζονται σε πρωτεύοντα (Θεολογικά, Ελληνικά, Γαλλική γλώσσα) και δευτερεύοντα (τα υπόλοιπα).15

5. Το επόμενο χρόνο—1894—δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα,1 6 το όποιο είναι ελαφρά τροποποιημένο σε σύγκριση με του 1893β: α') ο συνολικός εβδο-μαδιαίος χρόνος είναι αυξημένος κατά 9 ώρες (ποσοστό 5,6%)" β') η αύξηση αύτη παρουσιάζεται κυρίως στα Θεολογικά μαθήματα (ιδιαίτερα στην Α ν ά -γνωση Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων), γιατί η κατά 1 ώρα αύξηση των Εβραϊκών, των Φυσικών και της Εκκλησιαστικής μουσικής αντισταθμίζε-ται από την κατά 3 ώρες μείωση της Ιστορίας.

Αλλά τον αμέσως επόμενο χρόνο —1895— τροποποιείται το ωρολόγιο πρόγραμμα με αύξηση των ωρών των Φυσικών (κατά 5 ώρες), των Μαθημα-τικών (κατά 2) και των Φιλοσοφικών (κατά I ) 1 7 .

6. Το 1897 δημοσιεύτηκε νέος Οργανισμός και νέο Πρόγραμμα1 8 της

12. Βλ. Δ11 (τ. Β', σ. 464-479) και Πίνακα Δ6. 13. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 152. 14. Βλ. ΔΙ2 (τ. Β', σ. 480-489) και Πίνακα Δ7. 15. Σύμφωνα με το άρθρο 18 του Οργανισμού (βλ. Δ12). 10. Βλ. ΔΙ3 (τ. Β', σ. 490-494) και Πίνακα Δ8. 17. Βλ. ΔΙ4-15 (τ. Β', σ. 495-498) και Πίνακα Δ9.


Σχολής από τον Υπουργό Α θ . Ευταξία, ο οποίος σε μακρά έκθεση του —πού προηγούνταν του Β. διατάγματος— αιτιολογούσε τις μεταβολές πού εισήγε

στη Σχολή. Το πρόγραμμα αυτό ομοιάζει προς εκείνο του 18931 9 πού είχε συνταχθεί

επί υπουργίας του ίδιου του Υπουργού, η σύγκριση όμως θα γίνει προς το αμέσως προηγούμενο.20 Έ τ σ ι : α') τα μαθήματα στο νέο πρόγραμμα διαιρούν-ται σε πέντε ενότητες, πού περιλαμβάνουν συγγενή επιστημονικώς: Θεολογικά, Φιλολογικά, Φιλοσοφικά, Πραγματικά και Τεχνικά' β') ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος είναι κατά 11 ώρες μειωμένος, όμως στα επιμέρους μαθήματα υπάρχουν αυξομειώσεις ωρών, τις οποίες μπορούμε να παρατηρήσουμε στον Πίνακα Δ19.

Στην ίδια ενότητα ανήκει και το πρόγραμμα του «προπαιδευτικού τμήμα-τος της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής», πού εφαρμοζόταν στους υπο-τρόφους «εκ Ζαγορίου» και «εκ κληροδοτημάτων και της άνω Ηπείρου». 2 1

7. Το πρόγραμμα του 1900 βασίζεται στον νέο Οργανισμό του ίδιου έτους,2 2 με τον οποίο «επανήλθεν η Σχολή εις το προ του 1893 καθεστώς, αποκατασταθέντος του προτέρου αυτής τύπου»2 3 . Κι αυτό φαίνεται από το

ότι αφαιρέθηκαν τα Παιδαγωγικά και Γερμανικά, μειώθηκαν οι ώρες των Θεολογικών μαθημάτων, των Φιλοσοφικών και της Εκκλησιαστικής μουσικής, ενώ αντίθετα αυξήθηκαν οι ώρες των «εγκυκλοπαιδικών» κυρίως μαθημάτων

(Ελληνικών, Γαλλικών, Φυσικών, Μαθηματικών, Ιχνογραφίας). Ώ ς προς τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων, στο πρόγραμμα του σχολικού

έτους 1902-1903— πού δημοσιεύεται εδώ αμέσως μετά το Β. διάταγμα— γίνεται λεπτομερής αναγραφή των διδασκομένων κειμένων Ελλήνων και Λα-τίνων συγγραφέα« και Πατέρων της Εκκλησίας, καθώς επίσης και αναλυτι-κότερη περιγραφή της διδακτέας ύλης Ορισμένων μαθημάτων.

8. Το επόμενο πρόγραμμα του 19062 4 διαφέρει ως προς το προηγούμενο μόνο στη μείωση των ωρών διδασκαλίας ορισμένων μαθημάτων: των Θεολο-γικών κατά 5 ώρες, της Ελληνικής γλώσσας κατά 1 και της Λατινικής επίσης κατά 1.

19. Ο.π., υποσημ. 12. 20. Ο.π., υποσημ. 17. 21. Βλ. Δ17 (τ. Β', σ. 517-520). 22. Βλ. Δ18 (τ. Β', σ. 522-536) και Πίνακα Δ11. 23. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 161-162.


9. Το πρόγραμμα του 19072 5 αφαιρεί το μάθημα της Εγκυκλοπαίδειας της Θεολογίας και προσθέτει τη Γεωπονία πού διδάσκεται στα διαλείμματα"

επίσης ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 13 ώρες, πού οφείλεται κυρίως στη μείωση των ωρών των Θεολογικών μαθημάτων (κατά 11) και της

Ιχνογραφίας (κατά 2), ενώ η κατά 1 ώρα μείωση της διδασκαλίας των Ε β ρ α ϊ -κών και της Γυμναστικής αντισταθμίζεται από την αντίστοιχη αύξηση των

ωρών της Ελληνικής και της Λατινικής γλώσσας.

10. Και το επόμενο πρόγραμμα του 19102 6 κινείται στο ίδιο με τα προ-ηγούμενα «κλίμα»' απλώς μόνο παρουσιάζει μικρή αύξηση του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου «επί ζημία μάλλον του θεολογικού αυτού μέρους».27

11. Για το πρόγραμμα του 19122 8 ο Χρ. Παπαδόπουλος σημειώνει: «Επε ιδή αι από του 1900 γενόμενα1, εν τω προγράμματι των μαθημάτων με-ταβολαί είτε αφήρεσαν μαθήματά τινα θεολογικά είτ' εμείωσαν τας ώρας της διδασκαλίας αυτών ανεθεωρήθη το πρόγραμμα τω 1912, εισήχθησαν εις αυτό

τα μαθήματα Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, Ποιμαντική, Απολογητική, Συμβο-λική και ενισχύθη η ανάγνωσις των συγγραμμάτων των Πατέρων της Ε κ κ λ η -σίας».29 Έ τ σ ι , ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 14 ώρες (από τις όποιες 7 είναι των Θεολογικών μαθημάτων και 4 της

Εκκλησιαστικής Μουσικής).

12. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου πού εξετάζουμε είναι του έτους 1918. Το πρόγραμμα αυτό έχει πολύ μεγάλες διαφορές από τα προηγού-

μενα, αφού είναι προσαρμοσμένο στη νέα μορφή πού έχει η Σχολή (Ιεροδιδα-σκαλείο), όπως όριζε ο νέος Οργανισμός (βάσει του Ν. 1432/1918).3 0 Ειδι-κότερα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι κατά πολύ αυξημένος (τμήμα ιερο-διδασκαλικό : ώρες 22 η ποσοστό 12,% — τμήμα προπαρασκευαστικό: ώρες 18 η ποσοστό 10,2%)' β') ως προς το ιεροδιδασκαλικό τμήμα η αύξηση οφείλεται κυρίως στα Παιδαγωγικά, Φυσικά, Χειροτεχνία, Γυμναστική και

Μουσική (μειωμένα εμφανίζονται τα Θεολογικά, Γαλλικά, Λατινικά κυρίως)·

25. Βλ. Δ21 (τ. 13', σ. 541-545) και Πίνακα Δ13. 26. Βλ. Δ22 (τ. Β', σ. 546-550) και Πίνακα 14. 27. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 165. Η παρατήρηση αυτή ισχύει για τις τροποποιήσεις

πού έγιναν στο πρόγραμμα από το 1906 κ.ε. 28. Βλ. Δ24 (τ. Β', σ. 553-554) και Πίνακα ΔΙ 5. 29. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 184-185. 30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

γ ') ως προς το προπαρασκευαστικό τμήμα η αύξηση των ωρών οφείλεται κυ-ρίως σε μαθήματα «εγκυκλοπαιδικά» (Φυσικά, Χειροτεχνία, Γυμναστική κλπ.3 1) .

Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με εκείνο πού ίσχυσε κατά το σχολικό έτος 1927-283 2 παρατηρούμε ότι σ' αυτό το τελευταίο τα Γεωπονικά και η

Υγιε ινή διδάσκονται χωριστά από τα Φυσικά στη Δ' και Ε' τάξη (τμήμα ιεροδιδασκαλικό), καθώς επίσης ότι έχει προστεθεί και ένα νέο μάθημα:

«Κώδιξ εισφορών».33

Τέλος, ως προς το αναλυτικό πρόγραμμα αξιοσημείωτη είναι η πολύ λε-πτομερής περιγραφή της διδακτέας ύλης των διαφόρων μαθημάτων.

13. Παρατηρώντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως κατα-γράφεται στον Πίνακα Δ18, παρατηρούμε τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος παρουσιάζει μία ανοδική τάση, πού στο τελευταίο πρόγραμμα

της περιόδου έχει υπερκαλύψει το ποσοστό του 50% (με αφετηρία το 1844) η το έχει πλησιάσει (με αφετηρία το 1852, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και οι ώρες των Θεολογικών μαθημάτων)· β') οι αυξομειώσεις πού παρατη-

ρούνται μεταξύ διαφόρων προγραμμάτων οφείλονται κυρίως στην εμφάνιση ή απάλειψη μαθημάτων (Γερμανικών, Παιδαγωγικών, Γυμναστικής κλπ.) '

γ ') γενικά ο εβδομαδιαίος χρόνος κατά μέσο όρο είναι πάρα πολύ υψηλός σε όλα τα προγράμματα (44 ώρες εβδομαδιαίας διδασκαλίας από το 1893 και μετά).

14. Ο Πίνακας Δ19 παρουσιάζει συγκεντρωτικά την εξέλιξη του ωρο-λογίου προγράμματος και τη συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα. Α π ό την εξέταση του πίνακα αυτού εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Τα μαθήματα πού απαντούν σε όλα τα προγράμματα είναι

τα: Θεολογικά, Ελληνικά, Λατινικά, Μαθηματικά, Ιστορία, Εκκλησιαστική μουσική (πού στα 3 πρώτα προγράμματα συμπεριλαμβάνεται στα Θεολογικά),

η Γεωγραφία (πού τυπικά απουσιάζει από το πρόγραμμα του 1897) και τα Γαλλικά (πού μόνο στο πρόγραμμα του 1852 τυπικά απουσιάζει)· β') από τα μαθήματα πού εμφανίστηκαν στο πρώτο πρόγραμμα του 1844 και απαλείφθη-καν οριστικά η προσωρινά κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων είναι τα Εβραϊκά, τα οποία απουσιάζουν από τα προγράμματα των ετών 1852, 1867, 1897 και 1918 και μετά, και η Καλλιγραφία-Ιχνογραφία, πού δεν συμπερι-λαμβάνεται στα προγράμματα 1852 εως και 1893α' γ ' ) ορισμένα μαθήματα

31. Βλ. λεπτομέρειες στον Πίνακα Δ20. 32. Βλ. Πίνακα Δ17. 33. Για το μάθημα αυτό βλ. Γ95 και Πίνακα Γ13.

εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι τα Γερμανικά εμ-φανίζονται σε 2 μόνο προγράμματα (1893α και 1897), τα Παιδαγωγικά επίσης

στα ίδια προγράμματα, και από το 1918 και μετά (ύστερα από τη μετατροπή της σχολής σε ιεροδιδασκαλείο), η Χειροτεχνία από το 1918, η Γυμναστική από το 1893α, ο Κώδιξ εισφορών από το 1927 και τα Φιλοσοφικά από το

1852 και μετά.

15. Ο Πίνακας Δ20 παρουσιάζει τις μεταβολές κάθε μαθήματος στην εξέλιξη των προγραμμάτων. Έ τ σ ι : α') για κανένα μάθημα ο χρόνος δεν μένει

σταθερός" β') τελική μείωση παρουσιάζουν τα μαθήματα Ελληνικά, Λατινικά και Γεωγραφία - γ ') τα άλλα μαθήματα αυξάνουν το χρόνο τους.

16. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Δ21 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί34 — παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Στα περισσότερα προγράμματα την 1η θέση κατέχουν τα Φιλολογικά μα-θήματα (έκτος από τα προγράμματα των ετών 1893α, 1894, 1895, 1897 και 1900 όπου περνούν στη 2η θέση υπέρ των Θεολογικών), αλλά με μία τάση μείωσης του ποσοστού συμμετοχής τους στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο πού

σε ορισμένα προγράμματα φτάνει σε ποσοστό πάνω από 50% του αρχικού· β') Τα Θεολογικά μαθήματα στα περισσότερα προγράμματα κατέχουν τη 2η

η 3η θέση και σε 5 μόνο την 1η (βλ. παραπάνω, α), ενώ το ποσοστό τους από το 1906 και μετά αρχίζει να μειώνεται, με σημαντικότατη μείωση από το 1918 και έπειτα (εξαιτίας κυρίως της αύξησης των Παιδαγωγικών - Φιλοσο-φικών και των Πρακτικών μαθημάτων), γ ') Τα Φυσικομαθηματικά, εκτός από δύο περιπτώσεις (1893α και 1897), παρουσιάζουν μία κάποια σταθερότητα (το άνοιγμα του ποσοστού είναι μόνο 5%), με ανοδική τάση στα τελευταία προγράμματα. δ') Ανοδική τάση εμφανίζουν και τα Πρακτικά μαθήματα, πού

από το 1918 και μετά περνούν στη 2η θέση με ποσοστό πάνω από 20%, σε

αντίθεση με τις ξένες γλώσσες, πού ύστερα από μία άνοδο στα πρώτα προ-γράμματα καταλήγουν στο 5%, ποσοστό μικρότερο και από το αρχικό. ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται τα Παιδαγωγικά - Φιλοσοφικά, εκτός από τα προ-γράμματα του 1918 και μετά, όπου το ποσοστό αυξάνει σημαντικά εξαιτίας

της προσθήκης πολλών ωρών στα Παιδαγωγικά (λόγω του νέου χαρακτήρα πού παίρνει η Σχολή).

34. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Θεολογικά, β') Φιλολογικά (Ελ-ληνικά, Λατινικά, Ιστορία), γ') Παιδαγωγικά - Φιλοσοφικά, δ') Φυσικομαθηματικά (Μα-θηματικά και Κοσμογραφία, Φυσικά, Γεωγραφία), ε') Ξένες γλώσσες (Γαλλικά, Εβραϊκά,

Γερμανικά) και στ') Πρακτικά (Εκκλησιαστική μουσική, Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, Χειροτεχνία, Γυμναστική, Κώδιξ εισφορών).

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων παρουσιάζεται κα-λύτερα στη γραφική παράσταση 9.

Εξάλλου, από την Ιεράρχηση των μαθημάτων πού έχει καταγραφεί σε κάθε πίνακα προγράμματος παρατηρούμε τα εξής ως προς τα 5 πρώτα μαθή-ματα: α') Την 1η θέση κατέχουν τα Θεολογικά σε όλα τα προγράμματα εκτός

από τα προγράμματα του 1844 και του 1918α, όπου υποχωρούν στη 2η θέση· β') Τα Ελληνικά βρίσκονται σταθερά στη 2η θέση, εκτός από τα δύο προανα-φερθέντα προγράμματα, όπου κατέχουν την 1η θέση. γ ' ) Την 3η θέση μοιρά-ζονται τα Γαλλικά και τα Λατινικά, και μόνο το 1918 υποχωρούν υπέρ των Παιδαγωγικών και δ') στην 4η και 5η θέση εναλλάσσονται τα Μαθηματικά,

η Γεωγραφία, η Ιστορία, τα Φυσικά και η Γυμναστική.

Β'. Ι Ε Ρ Α Τ Ι Κ Α ΣΧΟΛΕΙΑ - Σ Χ Ο Λ Ε Σ

1. Το πρώτο πρόγραμμα των Ιερατικών Σχολείων ρυθμίστηκε από τον Εσωτερικό Κανονισμό λειτουργίας τους. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό,3 5

το 85,6% του εβδομαδιαίου χρόνου καταλαμβάνουν η Αρχαία Ελληνική γλώσσα, πού κατέχει την 1η θέση στην Ιεραρχία των μαθημάτων, και με μικρή διαφορά τα Θεολογικά μαθήματα- τον εναπομένοντα ελάχιστο χρόνο τον μοι-ράζονται τα υπόλοιπα «κοσμικά» μαθήματα. Επιπλέον, δύο μαθήματα, η Καλλιγραφία και η «Σύνθεσις εν τη καθ' ημάς γλώσση» διδάσκονται και

ασκούνται σ' αυτά οι σπουδαστές «καθ' ώρας υπό του σχολάρχου οριζομένας», καθώς επίσης και κάθε Κυριακή γίνεται επί 2ωρο μελέτη ιερών κειμένων.36

2. Το επόμενο πρόγραμμα είναι του 1911.37 Στο πρόγραμμα αυτό: α') έχει μειωθεί κατά πολύ ο χρόνος των δύο πρώτων μαθημάτων —Ελληνικών

και Θεολογικών— (ποσοστό και των δύο 57,2%) - β') η μείωση αυτή Οφείλεται στην προσθήκη και άλλων «κοσμικών» μαθημάτων (Γυμναστική, Υγιεινή,

Φιλοσοφικά, Παιδαγωγικά, Κοσμογραφία) και στην απόσπαση της Εκκλη-σιαστικής μουσικής από τα Θεολογικά μαθήματα, όπως επίσης και στην αύ-ξηση του χρόνου διδασκαλίας ορισμένων «παλαιών» μαθημάτων (Μαθηματι-κών, Ιστορίας, Γεωγραφίας, Φυσικών).

Αξιοσημείωτη εδώ είναι η προσθήκη των Φιλοσοφικών και Παιδαγωγι-κών μαθημάτων, με τα οποία οι σπουδαστές αποκτούσαν κάποια στοιχειώδη

35. Βλ. Δ5-6 (τ. Β', σ. 438-444) και Πίνακα Δ22. 36. Βλ. άρθρο 5 και 16 του Εσωτερικού Κανονισμού, εδώ Δ6 (τ. Β', σ. 443-444). 30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

παιδαγωγική μόρφωση, αφού μπορούσαν να διοριστούν και δημοδιδάσκαλοι.

3. Ύστερα από τη διαρρύθμιση των Ιερατικών Σχολών Τριπόλεως και Ά ρ τ α ς το 1919,38 δημοσιεύθηκαν τα δύο επόμενα χρόνια νέα προγράμματα:

το 1920 το πρόγραμμα του διετούς τμήματος και το 1921 το πρόγραμμα του τετραετούς τμήματος.

Στο πρόγραμμα του διετούς τμήματος3 9 τα Θεολογικά και Ελληνικά μα-θήματα, κατέχοντας την 1η και 2η θέση αντίστοιχα στην Ιεραρχία των μαθη-μάτων, συγκεντρώνουν σχεδόν το 50% του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου,

και το το υπόλοιπο 50% μοιράζονται όλα τα υπόλοιπα «εγκύκλια» μαθήματα. Εξάλλου, ως προς τη διδακτέα ύλη παρατηρούμε ότι αυτή βασίζεται κατά

πολύ στο πρόγραμμα του Γυμνασίου του 19144 0 , κι αυτό γιατί στο διετές τμήμα γίνονταν δεκτοί απόφοιτοι της γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου.

Και στο πρόγραμμα του τετραετούς τμήματος4 1 τα Θεολογικά μαθήματα και τα Ελληνικά κατέχουν την 1η και 2η θέση αντίστοιχα, συγκεντρώνοντας

μάλιστα τα 2/3 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου και περιορίζοντας όλα τα υπόλοιπα μόνο στο 1/3. Εκείνο πάντως πού είναι αξιοσημείωτο, είναι ότι ο

εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μικρότερος σε σχέση με εκείνον του δι-ετούς τμήματος (ο μέσος όρος κάθε τάξεως είναι 30 ώρες, ενώ στο διετές 37.5 ώρες).

4. Τέλος, μετά τον μετασχηματισμό των Ιερατικών σχολών σε ιερο-διδασκαλεία κατά το πρότυπο της Ριζαρείου Σχολής4 2 δεν εκδόθηκε Ιδιαίτερο πρόγραμμα, αλλά ίσχυσε εκείνο των μαθημάτων της Ριζαρείου Σχολής.

38. Βλ. Δ28 (τ. Β', σ. 581-583). 39. Βλ. Δ29 (τ. Β', σ. 584-590) και Πίνακα Δ24. 40. Βλ. σχετικά Α99 (τ. Α', σ. 606-628). 41. Βλ. Δ30 (τ. Β', σ. 591-593) και Πίνακα Δ25. 42. Βλ. Δ31 και 32 (τ. Β', σ. 594-599).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ E'

ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ

I


ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Πετριτσείου Σχολής 1900


Α Β Γ

1 Νέα Ελληνική γλώσσα 6 6 5 17 16,8 2 Γαλλική γλώσσα 5 5 4 14 13,9 3 Αγγλική γλώσσα 4 4 3 11 10,9 4 Αριθμητική Εμπορική 3 2 — 5 5,0 5 Λογιστική και καταστιχογραφία — 3 3 6 5,9 6 Εμπορική γεωγραφία 3 2 — 5 5,0 7 Στοιχεία εμπορικού δικαίου —

— 6 6 5,9 8 Εμπορευματολογία — 4 2 6 5,9 9 Στοιχεία πολιτικής ή δημοσίας Οικονομίας — 2 2 2,0

10 Εμπορική αλληλογραφία — — 3 3 2,9 ί 1 Ιστορία Ελληνική αρχαία και νεωτέρα 2 — __ 2 2,0 12 Ιστορία του εμπορίου — 2 2 2,0 13 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 4 — — 4 1 8 7,9

Καλλιγραφία — 2 2 4 J 14 Γυμναστική 5 5 4 14 13,9

Σ ύ ν ο λ ο 32 35 34 101 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Νέα Ελληνική γλώσσα, 2α Γαλλική γλώσσα, 2β Γυμναστική, 4 Αγγλική γλώσσα, 5 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 6α Εμπορευματολογία, 6β Λογιστική και Καταστιχο-γραφία, 6γ Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου, 9α Αριθμητική Εμπορική, 9β Εμπορική Γεω-γραφία, 11 Εμπορική αλληλογραφία, 12α Ιστορία, 12β Ιστορία του εμπορίου, 12γ Στοι-χεία πολιτικής ή δημοσίας Οικονομίας.

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου: Κείμενο Ε12 (τ. Β', σ. 623-626).

1 Θρησκευτικά 1 1 — — 2 1 ,3 2 Ελληνικά 4 4 3 — 11 7,3 3 Μαθηματικά 5 5 4 4 18 11,8 4 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 2 2 — 6 4,0 5 Εμπορευματολογία — — 2 2 4 2,6 6 Γαλλικά 5 5 4 4 18 11,8 7 Αγγλικά 4 4 5 5 18 11,8 8 Γερμανικά 4 4 5 5 18 11 ,8 9 Γενική ιστορία 2 2 2 — 6 4,0

10 Ιστορία του Εμπορίου — — — 2 2 1,3 11 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,fi 12 Εμπορικά (Εμποριολογία \

και Λογιστική) Εμπορικά 2 2 2 Ο ο 9 ' 18 11,8 13 Αλληλογραφία και i

πρακτικαί ασκήσεις 1 — 2 2 5 9 ' 14 Πολιτική Οικονομία — — — 2 2 1,3 15 Εμπορικόν Δίκαιον — — — Ο 3 2,0 16 Καλλιγραφία 2 2 — — 4 2,7 17 Στενογραφία — — 2 1 3 2,0 18 Γυμναστική 3 3 3 3 12 7,9

Σ ύ ν ο λ ο 36 38 38 40 152 100 ,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Αγγλικά, 1β Γαλλικά, 1γ Γερμανικά, 18 Εμπορικά, 1ε Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7 Ελληνικά, 8 Γεωγραφία, 9α Ιστορία, 9β Φυσικά, 11α Εμπορευματολογία, 11 β Καλλιγραφία, 13α Εμπορικό Δίκαιο, 13β Στενο-γραφία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του Εμπορίου, 15γ Πολιτική Οικονομία.

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 11 Σεπτεμβρίου 1903: Κείμενο Ε16 (τ. Β', σ. 635-638).

Π I Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1903


Α Β Γ Δ

ΠIΝΑΚΑΣ 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής 1903


Λ Β

1 Θρησκευτικά I — 1 1,3 2 Ελληνικά 4 4 8 10,3 3 Μαθηματικά 5 5 10 12,8 4 Φυσικά 3 3 6 7,7 5 Γαλλικά 6 6 12 15,4 6 Αγγλικά 5 5 10 12,8 7 Γενική ιστορία 2 2 4 5,1 8 Γεωγραφία 3 2 5 6,4 9 Εμπορικά (Εμποριολογία και Λογιστική 2 3 5 ] 12 15,4

Αλληλογραφία και Πρακτικαί ασκήσεις) 3 4 7) 10 Καλλιγραφία 2 2 4 5,1 11 Γυμναστική 3 3 6 7,7

Σ ύ ν ο λ ο 39 39 78 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Γαλλικά, 1β Εμπορικά, 3α Αγγλικά, 3β Μαθηματικά, 5 Ελληνικά, 6α Γυμναστική, 6β Φυσικά, 8 Γεωγραφία, 9α Γενική ιστορία, 9β Καλλιγραφία, 11 Θρησκευτικά.

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 7 Νοεμβρίου 1903: Κείμενο Ε18 (τ. Β', σ. 640-641).

1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7

2 Ε λ λ η ν ι κ ά 5 4 2 2 13 9,4

3 Μαθηματικά 3 3 3 3 12 8,6

4 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία ) 2 2 — 6 4,3

δ Εμπορευματολογία — — 2 2 4 2,9

6 Γαλλικά 5 4 3 4 16 11,5

7 Αγγλ ικά — 5 5 4 14 10,1

8 Γερμανικά 4 4 4 4 16 11,5

9 Γενική ιστορία 3 — — — 3 2,2

10 Ιστορία του Ε μ π ο ρ ί ο υ — — — 1 1 0,7

11 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 5,0

12 Ε μ π ο ρ ι κ ά (εμποριολογία, λογιστική, αλληλογραφία και πρακτικαί ασκήσεις) 3 4 5 6 18 12,9

13 Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιο-νομίας, φορολογικής νομοθεσίας και ιδία τελωνειακής νομοθεσίας — — — 3 3 2,2

14 Εμπορικόν δίκαιον — — — 3 3 2,2

15 Καλλιγραφία 3 3 3 1 10 7,2

16 Γυμναστική 3 3 3 3 12 8,6

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 34 37 139 100 ,0

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ώ ν : Στενογραφία — — 2 2 4

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2α Γαλλικά, 2β Γερμανικά, 4 Αγγλικά, 5 Ελληνικά, 6α Γυμναστική, 6β Μαθηματικά, 8 Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 10 Φυσικά, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 12β Εμπορικό δίκαιο, 12γ Πολι -τική Οικονομία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 7 Σεπτεμβρίου 1906: Κείμενο Ε 1 9 (τ. Β', σ. 642-643) .



Α Β Γ Δ

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής 1908


Α Β Γ

1 Θρησκευτικά 1 — — 1 1,1 2 Ελληνικά 4 4 2 10 11,1 3 Μαθηματικά 4 4 4 12 13,3 4 Φυσικά 3 3 2 8 8,9 5 Εμπορευματολογία — 2 2 2,2

6 Γεωγραφία 2 2 1 5 5,6

7 Ιστορία 2 2 — 4 4,5 8 Ιστορία εμπορίου — — 1 1 1,1 9 Εμπορικά (εμποριολογία, επιστολογραφία,

λογιστική ) 2 4 6 12 13,3 10 Γαλλικά 4 4 4 12 13,3 11 Αγγλικά 5 5 6 16 17,8 12 Καλλιγραφία 3 2 2 7 7,8

Σ ύ ν ο λ ο 30 30 30 90 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Αγγλικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 2γ Μαθηματικά, 5 Ελληνικά, 6 Φυσικά, 7 Καλλιγραφία, 8 Γεωγραφία, 9 Ιστορία, 10 Εμ-πορευματολογία, 11α Θρησκευτικά, 11β Ιστορία του Εμπορίου,

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 16 Σεπτεμβρίου 1908: Κείμενο Ε20 (τ. Β', σ. 644-645).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909»


Α Β Γ Δ


2 Ελληνικά 5 4 2 2 13 9,6

3 Μαθηματικά 3 3 3 3 12 8,9

4 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 2 2 — 6 4,4

5 Εμπορευματολογία — — 2 2 4 3,0

6 Γαλλικά 5 4 3 4 16 11,9

7 Αγγλικά — 5 5 4 14 10,4

8 Γερμανικά 4 4 4 4 16 11,9


10 Ιστορία του εμπορίου — — — 1 1 0,7

11 Γεωγραφία 2 2 2 ι 7 5,2

12 Εμπορικά (έμποριολογία, λογιστική, αλ-ληλογραφία και πρακτικαί ασκήσεις) 3 4 5 6 18 13,3

13 Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιο-νομίας, φορολογικής νομοθεσίας και ίδια τελωνειακής νομοθεσίας — — — 3 3 2,2


15 Καλλιγραφία 3 3 2 1 9 6,7

16 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,7

Σ ύ ν ο λ ο 34 33 32 36 135 100 ,0

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Στενογραφία — — 2 2 4 2 'Ιταλικά 3 3 3 3 12

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2α Γαλλικά, 2β Γερμανικά, 4 Αγγλικά, 5 Ελληνικά, 6 Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 10 Φυσικά, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 12β Εμπορικό Δίκαιο, 12γ Πο-λιτική Οικονομία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου.

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 4' β) Β. διάταγμα 29 Οκτωβρίου 1908: Κείμενο Ε21 (τ. Β', σ. 646)· γ) Β. διάταγμα 15 Δεκεμβρίου 1909: Κείμενο Ε22 (τ. Β', σ. 647).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 7. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1915-1916 »

Τ ά ξ ε ι ς α/α Μαθήματα1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ


2 Ε λ λ η ν ι κ ά 6 6 3 3 18 12,5

Μαθηματικά 3 3 3 3 12 8,3

4 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 2 2 — 6 4,2


6 Γαλλικά 5 4 3 4 16 11,1

7 Αγγλικά — 5 5 4 14 9,7

8 Γερμανικά 4 4 4 4 16 11,1


10 Ιστορία του εμπορίου — — — 1 1 0,7

11 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,9

12 Εμπορικά (εμποριολογία, λογιστική, αλ-ληλογραφία και πρακτικαί ασκήσεις) 3 4 5 6 18 12,5

13 Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιο-νομίας, φορολογικής νομοθεσίας και ιδία τελωνειακής νομοθεσίας — — — 3 3 2,1


15 Καλλιγραφία 3 3 2 1 9 6,2

16 Στενογραφία — — 2 2 4 2,8

17 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,2

Σ ύ ν ο λ ο 35 35 35 39 144 100 ,0

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ό : ' Ιταλικά 3 3 3 3 12

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ι α Ελληνικά, 1β Εμπορικά, 3α Γαλλικά, 3β Γερμανικά, 5 Αγγλικά, G Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 10 Φυσικά, 11α Εμπορευματολογία, 11 β Στενογραφία, 13α Εμπορικό δίκαιο, 13β Ιστορία, 13γ Πολιτική οικονομία, 16α Θρησκευτικά, 16β Ιστορία του εμπορίου.

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 6' β) Β. διάταγμα 13 Απριλίου 1915: Κείμενο Ε27 (τ. Β ' , σ. 654-655) · γ) Β. διάταγμα 7 Απριλίου 1916: Κείμενο Ε 2 9 (τ. Β', σ. 658) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα της κοινοτικής Εμπορικής σχολής Χίου 1916


Α Β Γ Δ


2 Ελληνικά 5 5 4 4 18 12,7

3 Μαθηματικά 3 3 3 3 12 8,5

4 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 2 2 2 8 5,6


6 Γαλλικά 5 5 5 5 20 14,1

7 Αγγλικά 5 5 4 4 18 12,7

8 Γενική Ιστορία 2 2 2 — 6 4,2

9 Ιστορία του Εμπορίου — — — 2 2 1,4

10 Γεωγραφία 2 2 2 2 8 5,6

11 Ε μ π ο ρ ι κ ά (εμποριολογία, λογιστική, αλ-ληλογραφία, ασκήσεις) 3 4 5 6 18 12,7

12 Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας και Δημο-σιονομίας, Φορολογική νομοθεσία και

ιδία τελωνειακή νομοθεσία — — 2 2 4 2,8

13 Εμπορικόν Δίκαιον — — 2 2 4 2,8

14 Καλλιγραφία 2 2 1 1 6 4,2

15 Δακτυλογραφία — 1 1 1 3 2,1

16 Γυμναστική 3 3 2 2 10 7,1

Σ ύ ν ο λ ο 33 34 37 38 142 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Γαλλικά, 2α Αγγλικά, 2β Ελληνικά, 2γ Εμπορικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7α Γεωγραφία, 7 β Φυσικά, 9α Ιστορία, 9β Καλλιγραφία, Hoc Εμπορευματολογία, 11β Εμπορικό Δίκαιο, 11γ Πολιτική Οικονομία, 14 Δακτυλογραφία, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Αυγούστου 1916: Κείμενο Ε30 (τ. Β', σ. 659-660) .



Α Β Γ Δ

Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά :

1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Ελληνικά 5 5 3 3 16 11,3 3 Μαθηματικά 4 3 3 3 13 9,2 4 Φυσική (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 2 2 — 6 4,2 5 Εμπορευματολογία — — 2 2 4 2,8 6 Γαλλικά 5 4 3 4 16 11,3 7 Αγγλικά — 5 5 4 14 9,9 8 Γερμανικά 3 4 4 4 15 10,6 9 Γενική ιστορία 3 — —

— 3 2,1 10 Ιστορία του Εμπορίου — — — 1 1 0,7. 11 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,9 12 Εμπορικά (Εμποριολογία, Λογιστική αλ-

ληλογραφία, Ασκήσεις) 3 4 5 6 18 12,7 13 Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας και Δημο-

σιονομίας (και ιδία φορολογικά και τε-λωνειακά) 2 2 4 2,8

14 Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου και του απο-τελούντος την βάσιν αυτού μέρους του

Αστικού Δικαίου — — 2 2 4 2,8 15 Καλλιγραφία 2 2 1 1 6 4,2 16 Δακτυλογραφία 1 1 1 2 5 3,5 17 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,3

Σ ύ ν ο λ ο 34 34 37 37 142 100,0

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Ιταλικά 3 3 3 3 12 2 Στενογραφία — — 2 2 4

16

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2α Γαλλικά, 2β Ελληνικά, 4 Γερμανικά, 5 Αγγλικά, 6 Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9α Καλλιγραφία, 9β Φυσική, 11 Δακτυλογραφία, 12α Εμπορευματολογία, 12β Εμπορικό Δίκαιο, 12γ Π ο -λιτική Οικονομία, 15 Ιστορία, 16α Θρησκευτικά, 16β Ιστορία του Εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1916: Κείμενο Ε32 (τ. Β', σ. 662-665) .


Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α ο η μ α τα1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ

β) Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά :

1 Ιταλικά 3 3 3 3 12 2 Στενογραφία — — 2 2 4

16

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2 Γαλλικά, 3 Ελληνικά, 4α Αγ-γλικά, 4β Γερμανικά, 6 Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8α Γεωγραφία, 8β Καλλιγραφία, 10 Φυσικά, 11α Δακτυλογραφία, 11β Εμπορευματολογία, 11γ Εμπορικό Δίκαιο, 118 Ιστο-ρία, 11ε Πολιτική Οικονομία, 16α Θρησκευτικά, 16β Ιστορία του Εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 31 Οκτωβρίου 1919: Κείμενο Ε34 (τ. Β' , σ. 667-671) ,

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά :

1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Ελληνικά 5 5 3 3 16 11,1 3 Μαθηματικά 4 3 3 3 13 9,0 4 Φυσικά (Φυσική ιστορία, Φυσική πειραμα-

ματική, Χημεία) 2 2 2 6 4,1 5 Επορευματολογία — — 2 2 4 2,8 6 Γαλλικά 5 4 4 4 17 11,8 7 Αγγλικά — 5 5 4 14 9,7 8 Γερμανικά 3 4 3 4 14 9,7 9 Γενική ιστορία 2 2 — — 4 2,8

10 Ιστορία του Εμπορίου — — — 1 1 0,7 11 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,9 12 Εμπορικά (εμποριολογία, λογιστική, αλλη-

λογραφία, ασκήσεις) 4 4 5 6 19 13,2 13 Στοιχεία πολιτικής οικονομίας και δημο-

σιονομίας (και ιδία φορολογικά και τε-λωνειακά) 2 2 4 2,8

14 Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου και του απο-τελούντος την βάσιν αυτού μέρους του

αστικού δικαίου — — 2 2 4 2,8 15 Καλλιγραφία 3 2 1 1 7 4,9 16 Δακτυλογραφία — 1 1 2 4 2,8 17 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,2

Σ ύ ν ο λ ο 34 36 37 37 144 100,0



Α Β Γ Δ

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Ελληνικά 6 5 4 3 18 12,8 3 Μαθηματικά 4 4 4 4 16 11,3 4 Εμπορευματολογία (μετά των στοιχείων

της Φυσικής ιστορίας και Χημείας) 2 2 2 2 8 5,7 5 Φυσική πειραματική 1 1 — — 2 1,4 6 Γαλλικά 6 5 5 5 21 14,9 7 Αγγλικά — 6 6 6 18 12,8 8 Γενική ιστορία 2 2 — 4 2,8 9 Ιστορία του Εμπορίου — — — I 1 0,7

10 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 5,0 Εμποριολογία 2 2 1 1

6 1 11 Εμπορικά Λογιστική και ασκήσεις 2 2 3 4 11 [ 19 13,5 Αλληλογραφία — — 1 1 2 J

12 Εμπορικόν Δίκαιον — — 2 2 4 2,8 13 Πολιτική Οικονομία — — 1 2 3 2,1 14 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία 3 2 2 1 8 5,7 15 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,4

Υγιεινή [2 ώρας | 34 35 35 35 139

16 Ασκήσεις εργαστηρίου — — 1 1 2 1,4

Σ ύ ν ο λ ο 34 35 36 36 141 100,0

β) Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Γερμανικά 3 3 3 3 12 2 Ιταλικά 3 3 3 3 12 3 Τουρκικά 3 3 3 3 12 4 Στενογραφία — — 3 3 6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Γαλλικά, 2 Εμπορικά, 3α Αγγλικά, 3β Ελ-ληνικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7α Εμπορευματολογία, 7β Καλλιγρα-φία και Δακτυλογραφία, 9 Γεωγραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Εμπορικό Δίκαιο, 12 Π ο -λιτική Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Φυσική πειραματική, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 16 Αυγούστου 1920: Κείμενο Ε36 (τ. Β ' , σ. 675-677).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 2 . Ω ρ ο λ ό γ ι ο πρόγραμμα αρρένων 1921


Α Β Γ Δ

π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Ελληνικά 6 6 5 4 21 14,9 3 Μαθηματικά 4 4 4 3 15 10,6 4 Εμπορευματολογία (μετά των στοιχείων

της Φυσικής ιστορίας και Χημείας) 2 2 2 2 8 5,7 5 Φυσική πειραματική 1 1 __ — 2 1,4 6 Γαλλικά 6 5 5 5 21 14,9 7 Αγγλικά — 5 6 6 17 12,1 8 Γενική ιστορία 2 2 — — 4 2,8 9 Ιστορία του Εμπορίου — — — 1 1 0,7

10 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 5,0 Εμποριολογία 2 2 1 1 6 1

11 Εμπορικά Λογιστική και ασκήσεις 2 2 3 4 11 19 13,5 Αλληλογραφία — — 1 1 2 J

12 Εμπορικόν Δίκαιον — — 2 2 4 2,8 13 Πολιτική Οικονομία — — 1 2 3 2,1 14 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία 3 2 1 1 7 5,0

15 Γυμναστική 3 2 2 2 9 6,4 και Υγιεινή [2 ώρας]

34 35 35 35 139 16 Ασκήσεις εργαστηρίου — — 1 1 2 1 , 4

Σ ύ ν ο λ ο 34 35 36 36 141 100,0

β) Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Γερμανικά 3 3 3 3 12 2 Ιταλικά 3 3 3 3 12 3 Τουρκικά 3 3 3 3 12 4 Στενογραφία — — 3 3 6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Γαλλικά, 1β Ελληνικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Εμπορευματολογία, 8α Γεω-γραφία, 8β Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Εμπορικό Δίκαιο, 12 Πολιτική Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Φυσική πειραματική, 15α Θρη-σκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 15 Αυγούστου 1921: Κείμενο Ε38 (τ. Β', σ. 679-683) .


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1921


Α β Γ Δ

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Ελληνικά 6 6 5 4 2 1 14,5 3 Μαθηματικά 4 4 3 3 1 4 9,7 4 Εμπορευματολογία (μετά των στοιχείων

της Φυσικής ιστορίας και Χημείας) 2 2 2 2 8 5,5 5 Φυσική πειραματική 1 1 — — 2 1 , 4 6 Γαλλικά 6 5 5 5 2 1 14,6 7 Αγγλικά — 5 6 6 1 7 11,8 8 Γενική ιστορία 2 1 1 — 4 2,8 9 Ιστορία του Εμπορίου — — — 1 1 0,7

1 0 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,9 Εμποριολογία 2 2 2 2 8 1

11 Εμπορ ικά Λογιστική και ασκήσεις 2 2 2 2 8 1 8 12,5 Αλληλογραφία — — 1 1 2 J

12 Εμπορικόν Δίκαιον — — — 2 2 1,4 13 Πολιτική και Οικιακή Οικονομία — — 1 2 3 2,1 14 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία 3 2 2 — 7 4,9 15 Γυμναστική 2 2 2 2 8 5,5 16 Υγιεινή και Νοσηλευτική — 1. 1 — 2 1,4 17 Χειροτεχνία 2 1 1 — 4 2,8 18 Οικιακή παιδαγωγική — — — 2 2 1,4

35 36 36 35 1 4 2

19 Ασκήσεις εργαστηρίου — — 1 1 2 1,4

Σ ύ ν ο λ ο 35 36 37 36 1 4 4 100,0

β) Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Γερμανικά 3 3 3 3 1 2

2 Ιταλικά 3 3 3 3 1 2

3 Τουρκικά 3 3 3 3 1 2

4 Στενογραφία — — 3 3 6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Γαλλικά, 1β Ελληνικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6α Γυμναστική, 6β Εμπορευματολογία, 8α Γεωγραφία, 8β Καλ-λιγραφία και Δακτυλογραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Χειροτεχνία, 12 Πολιτική και Οικιακή Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Εμπορικό Δίκαιο, 13γ Οικιακή Παιδαγωγική, 13δ Υγιεινή και Νοσηλευτική, 13ε Φυσική πειραματική, 18α Θρησκευτικά, 18β Ιστορία του Εμπορίου.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 15 Αυγούστου 1921: Κείμενο Ε38 (τ. Β', σ. 679-683).

Π I Ν Α Κ Α Σ 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1922


Λ Β Γ Δ


1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 Εμποριολογία

2 Εμπορικά Λογιστική 3 4 5 6 18 12,3 Αλληλογραφία

3 Εμπορευματολογία — _ 2 3 5 3,4 4 Ελληνικά 6 6 5 4 21 14,4 5 Μαθηματικά 4 4 4 3 15 10,3 6 Γαλλικά 5 5 4 5 19 13,0 7 Αγγλικά — 5 5 6 16 11,0

Φυσική ιστορία 8 Φυσικά Πειραματική Φυσική και 3 3 2 — 8 5,5

Στοιχεία Χημείας 9 Γεωγραφία 2 2 2 1 7 4,8

10 Γενική ιστορία 2 2 _ — 4 2,7 11 Ιστορία του Εμπορίου — — 2 2 1,4 12 Εμπορικόν Δίκαιον - — 2 2 4 2,7 13 Πολιτική Οικονομία — — 2 2 4 2,7 14 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία 3 2 1 ι 7 4,8 15 Γυμναστική και Υγιεινή 3 2 2 2 9 6,2

32 35 36 37 140 16 Στενογραφία — — 3 3 6 4,1

Σ ύ ν ο λ ο 32 35 39 40 146 100,0


1 Γερμανικά 3 3 4 4 14 2 Ιταλικά 2 2 3 3 10 3 Τουρκικά 2 2 3 3 10

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγ-γλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Φυσικά, 8α Γεωγραφία, 8β Καλλιγραφία

και Δακτυλογραφία, 10 Στενογραφία, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 12β Εμ-πορικό Δίκαιο, 12γ Πολιτική Οικονομία, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 29 Ιουλίου 1922: Κείμενο Ε40 (τ. Β', σ. 748-751) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 15. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1922

Τ ά ξ ε ι ς α/α ΛΙ α ο η μ α τ α 1 Σύνολο %

Α Β Γ Δ

α) Υποχρεωτικά:

1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 Εμποριολογία

2 Εμπορικά Λογιστική 3 3 5 5 1 6 11,1 Αλληλογραφία

3 Εμπορευματολογία — — 2 2 4 2,8 4 Ελληνικά 6 5 5 4 2 0 13,9 5 Μαθηματικά 4 4 3 3 1 4 9,7 6 Γαλλικά 5 4 4 5 1 8 12,5 7 Αγγλικά — 5 4 4 1 3 9,0

Φυσική ιστορία 8 Φυσικά Πειραματική Φυσική και 2 3 2 — 7 4,9

Στοιχεία Χημείας 9 Γεωγραφία •2 2 1 1 6 4,2

10 Γενική ιστορία 2 2 — — 4 2,8 11 Ιστορία του Εμπορίου — — __ 2 2 1,4 12 Εμπορικόν Δίκαιον — — 1 1 2 1,4 13 Πολιτική και Οικιακή Οικονομία — — 2 2 4 2,8 14 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία 3 2 2 2 9 6,2 15 Χειροτεχνία (κοπτική, ραπτική, εργόχειρον) 2 2 2 2 8 5,5 16 Γυμναστική και υγιεινή (και στοιχεία

νοσηλευτικής) 2 2 3 3 1 0 6,9

32 34 36 36 1 3 8

17 Στενογραφία — 3 3 6 4,2

Σ ύ ν ο λ ο 32 39 39 1 4 4 100,0


1 Γερμανικά 3 3 4 4 1 4

2 Ιταλικά 2 2 3 3 1 0

3 Τουρκικά 2 2 3 3 1 0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Ε μ π ο ρ ι κ ά , 4 Μαθη-ματικά, 5 Αγγλικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Χει-ροτεχνία, 9 Φυσικά, 10α Γεωγραφία, 10β Στενογραφία, 12α Εμπορευματολογία, 12β Γε-νική ιστορία, 12γ Πολιτική και Οικιακή Οικονομία, 15α Εμπορικό Δίκαιο, 15β Ιστορία

του Εμπορίου, 17 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 29 Ιουλίου 1922: Κείμενο Ε40 (τ. Β', σ. 748-751).

ΠIΝΑΚΑΣ 1 6 . Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1925


Λ Β Γ Δ

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά I — — — 1 0,7 2 Νεοελληνικά (εκθέσεις-ασκήσεις) 1 5 5 3 2 151 21 14,8 3 Αρχαία Ελληνικά 1 1 2 2 6J 4 Γενική ιστορία 2 2 — — 4 2,8 5 Ιστορία του Εμπορίου — — 1 1 2 1,4

Εμπορική Αριθμητική 6 Στοιχεία Γεωμετρίας 4 4 4 3 15 10,6

Στοιχεία Άλγεβρας Οικονομική Άλγεβρα

Μετά στοιχείων Φυσικής ιστορίας 2 — — — 2 ι 7 » » Χημείας — 2 1 — % f 14 9,8

Εμπορευματολογία — — 2 3 5 ί

και Φυσική πειραματική 2 1 1 — 4 ]

8 Γενική, Φυσική, Μαθηματικά,

Εμπορική-Οικονομική 2 2 2 1 7 4,9

9 Γαλλικά 5 5 4 5 19 13,4

Αγγλικά — 5 5 6 16 11,3

Εμποριολογία 2 2 1 1 g \

11 Λογιστική και ασκήσεις 2 2 3 4 Μ , 19 13,4 Αλληλογραφία — — 1 1 2 ^

12 Εμπορικόν Δίκαιον — — 2 2 4 2,8

13 Πολιτική Οικονομία — — 2 2 4 2,8

I. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: I (Αρχαία και Νέα) Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Εμπορευματολογία, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Γεωγραφία, 9α Γενική ιστορία, 9β Εμπορικό Δίκαιο, 9γ Πολιτική Οικονομία, 98 Στενογραφία, 13α Ιστορία του Εμπορίου, 13β Υγιεινή, 15 Θρησκευτικά.


Τ ά ξ ε ι ς α/a Μ α θ ή μ α τ α Σύνολο % Α Β Γ Δ

14 Καλλιγραφία 3 2 1 1 1 1 1 0 7,1 Δακτυλογραφία 2 1 I ]

J 15 Στενογραφία — 1 1 2 4 2,8

Γ 16 Χειροτεχνία — — — — — —

17 Υγιεινή 1 1 — — 2 1,4

Σ ύ ν ο λ ο 34 36 36 36 142 100,0


1 Γερμανική 3 3 3 3 12

2 Ιταλική 2 2 3 3 10

3 Σερβική 2 2 3 3 10

η καθ' ομάδας

Α' ομάς Β' ομάς

Γερμανική 3 3

Ιταλική 3 3

Σερβική 3 3

Π Η Γ Η : Π . διάταγμα 30 Δεκεμβρίου 1925: Κείμενο Ε41 (τ. Β' , σ. 752-761).

ΠIΝΑΚΑΣ 17. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1925


Α Β Γ Δ

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά 1 — — — 1 0,7 2 Νεοελληνικά (εκθέσεις-ασκήσεις) 5 5 3 2 15 21 14,8 3 Αρχαία Ελληνικά 1 1 2 2 6 4 Γενική ιστορία 2 2 — — 4 2,8 5 Ιστορία του Εμπορίου — — 1 1 2 1,4

Εμπορική Αριθμητική 6 Στοιχεία Γεωμετρίας 4 4 3 3 14 9,9

Στοιχεία Άλγεβρας Οικονομική Άλγεβρα

Μετά στοιχείων Φυσικής ιστορίας 2 — — — 2 \ 7 » » Χημείας — 2 1 — 3 f 12 8,4

Εμπορευματολογία — — 2 2 4 1 και Φυσική πειραματική 1 1 1 — 3 1

8 Γενική, Φυσική, Μαθηματική, Εμπορική-Οικονομική 2 2 2 1 7 4,9

9 Γαλλικά 5 4 4 5 18 12,7 10 Αγγλικά — 5 4 4 13 9,2

Εμποριολογία 2 1 I I 5 \ 11 Λογιστική και ασκήσεις 2 2 3 4 11 18 12,7

Αλληλογραφία — — 1 I 2 ^

Ι. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 (Αρχαία και Νέα) Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 4 Μαθηματικά, 5 Αγγλικά, 6 Εμπορευματολογία, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Χειροτεχνία, 9 Γεωγραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Πολιτική Οικονομία,

10γ Στενογραφία, 13α Εμπορικό Δίκαιο, 13β Υγιεινή, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά.



Εμπορικόν Δίκαιον — — 1 2 3 2,1 Πολιτική Οικονομία — — 2 2 4 2,8

Καλλιγραφία

Δακτυλογραφία

3

2

2 I 1 I

1 1 I 10 7,1

Στενογραφία — 1 ι 2 4 2,8

Χειροτεχνία 2 2 2 2 8 5,6

Υγιεινή — 1 1 1 3 2,1

Σ ύ ν ο λ ο 34 36 36 36 142 100 ,0


1 Γερμανική 3 3 3 3 12

2

3

Ιταλική

Σερβική

2

2

2

2

3

3

3

3

10

10


Α' ομάς Β' ομάς

Γερμανική 3 3

Ιταλική 3 3

Σερβική 3 3

Π Η Γ Η : Π. διάταγμα 30 Δεκεμβρίου 1925: Κείμενο Ε41 (τ. Β', σ. 752-761)

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 18. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχο-λών αρρένων 1928

Τ ά ξ ε ι ς Μ α θ ή μ α τ α * Σύνολο %

Α Β Γ Δ Ε


(Γραμματική και ασκήσεις 3 2 1 — — \

Συντακτικόν 1 2 2 - - Γ 38 21,2 Εκθέσεις 2 2 1 1 1 k

Κείμενα1 5 4 4 4 3 * Θρησκευτικά 1 1 I 2 I 2 — 3 1,7 Τεχνική Ιστορία 2 2 1 — — 5 2,8

Ιστορία Εμπορίου — — — 1 1 2 1 ,1 Εμπορική Αριθμητική 4 3 2 1 1 J

Στοιχεία Πρακτικής Γεωμετρίας 1 — — — — > 18 10,1

Στοιχεία Αλγέβρας — — 2 2 2 ^ Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας 2 2 — — — \

» » Πειραματικής — 2 2 1 — / 18 10,1 » » Χημείας — — 2 1 — » Εμπορευματολογίας — — — 2 2 1

Ασκήσεις Εργαστηριακαί — — — 1 1 !

Γενική Φυσική \

Μαθηματική Εμπορική 2 2 2 1 1 8 4,5

Οικονομική

Γαλλικά 4 4 4 4 5 21 11,7

Αγγλικά — — 5 5 5 15 8,4

* Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Μα-θηματικά, 5 Αγγλικά, 6α Γυμναστική, 6β Φυσικά, 8 Γεωγραφία, 9 Καλλιγραφία, 10 Γε-νική Ιστορία, 11α Εμπορευματολογία, 11β Εμπορικόν Δίκαιον, 11γ Στενογραφία, 14α Θρη-σκευτικά, 14β Πολιτική Οικονομία, 16α Ασκήσεις Εργαστηρίου, 16β Δακτυλογραφία, 16γ Ιστορία του Εμπορίου. (Οι 18 ώρες της Εμπορευματολογίας επιμερίζονται ως εξής : 12 Φυσικά, 4 Εμπορευματολογία, 2 Ασκήσεις εργαστηρίου.)

Παρατηρήσεις : 1. Εν οις και καθήκοντα πολίτου. 2. Η Γ και Δ των αρρένων θα συνδιδάσκωνται υπο τυπον διαλέξεως κατά Σάββατον.


Τ ά ξ ε ι ς α / α Μ α θ ή μ α τ α Σύνολο %

Α Β Γ Δ

Εμποριολογία — 2 2 1 — ]

Λογιστική και Ασκήσεις — 2 2 4 5 ( 20 11,2

Αλληλογραφία — — — 1 1 ί

Στοιχε ία Εμπορικού Δικαίου3 — — — 2 2 4 2,2

» Πολιτικής Οικονομίας 4 — — — 1 2 3 1.7 » Οικιακής Οικονομίας

Καλλιγραφία 3 2 1 — — 6 3,3

Δακτυλογραφία — — — 1 1 2 1,1

Στενογραφία — — 1 1 2 4 2,2

Χειροτεχνία — Γυμναστική

Υγιεινή νοσηλευτική

3 3 2 2 2 12 6,7

Σ ύ ν ο λ ο 33 35 37 38 37 179 100,0

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά :

1 Γερμανική γλώσσα — 3 3 3 3 12 2 Ιταλική » — 2 2 3 3 10

3 Σερβική » — 2 2 3 3 10


Α ' ομάς Β' ομάς Γ ' ομάς Σύνολον

Γερμανική γλώσσα 3 3 4 10

Ιταλική » 2 3 4 9 Σερβική » 2 3 4 9

3. Ως επίσης νομοθεσίας συνεταιρισμών, Ναυτικού Δικαίου κτλ. 4. Οικονομολογικών. Π Η Γ Η : Π . διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε45 (τ. Β ' , σ. 772-778).

22

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 19. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχο-λών θηλέων 1928


Α Β Γ Δ Ε


* Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Μα-θηματικά, 5 Αγγλικά, 6 Γυμναστική, 7α Φυσικά, 7β Χειροτεχνία, 9 Γεωγραφία, 10 Καλ-λιγραφία, 11 Γενική ιστορία, 12α Θρησκευτικά, 12β Στενογραφία, 12γ Υγιεινή, 15α Δακτυ-λογραφία, 15β Εμπορευματολογία, 15γ Οικιακή Οικονομία, 18 Εμπορικό Δίκαιο, 19α Α-σκήσεις εργαστηρίου, 19β Ιστορία του εμπορίου. Παρατηρήσεις :

1. Εν οις και καθήκοντα πολίτου. 2. Η Δ και Ε των θηλέων θα συνδιδάσκωνται υπό τύπον διαλέξεως κατά Σάββατον. 3. Κατά 15ήμερον.

Γραμματική και ασκήσεις 3 2 1 — - ) Συντακτικόν 1 1 1 — I 34 19,2 Εκθέσεις 2 2 1 1

1 ( Κείμενα1 4 4 3 4 3 ! Θρησκευτικά 1 1 1 I 2 I 2 4 2,3 Τεχνική Ιστορία 2 2 1 — — 5 2,8 Ιστορία Εμπορίου — — — 1 — 1 0,5

Εμπορική Αριθμητική 4 2 2 1 1 ) Στοιχεία Πρακτικής Γεωμετρίας — 1 Γ

ί 16 9,0

» Αλγέβρας — _ 1 2 2 \

Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας 2 1 — — » » Πειραματικής — 2 2 1

Ì U 7,9

» » Χημείας — — 1 1 ί » Εμπορευματολογίας — — — 2 1 \

Ασκήσεις Εργαστηριακαί — — — — I 3

Γενική Φυσική ) Μαθηματική Εμπορική ' 2 2 1 1 1 7 4,0

Οικονομική


Τ ά ξ ε ι ς α/α Μαθήματα Σύνολο

Α Β Γ Δ

Γαλλικά 4 4 4 4 4 20 11,3

Αγγλικά _ _ 5 4 5 14 7,9

Εμποριολογία — 2 1 1 — i

Λογιστική και Ασκήσεις — 2 2 3 4 y 18 10,2

Αλληλογραφία — — 1 1 1 »

Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου4 — — — 1 1 2 1,1

» Πολιτικής Οικονομίας — — — — — — —

» Οικιακής Οικονομίας — — — 1 2 3 1,7

Καλλιγραφία 3 2 1 — — 6 3,4

Δακτυλογραφία — — 1 1 1 3 1,7

Στενογραφία — — 1 1 2 4 2,3

Χειροτεχνία5 2 2 2 2 2 10 5,6

Γυμναστική 3 3 2 2 2 12 6,8

Υγιεινή νοσηλευτική — — 1 1 2 6 4 7 2,3

Σ ύ ν ο λ ο 33 35 36 37 37 177 100,0

4. Ως επίσης νομοθεσίας συνεταιρισμών, Ναυτικού Δικαίου κτλ. 5. Ιχνογραφία, κοπτική, ραπτική, επιδιορθώσεις ειδών ιματισμού, πυρογραφία, χειρο-

τεχνήματα και άλλα. 6. Συμπεριλαμβανομένης και της υγιεινής. 7. Υπό ιατρού γυναικός. Π Η Γ Η : Π . διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928 : Κείμενο Ε45 (τ. Β' , σ. 772-778).

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά : 1 Γερμανική γλώσσα — 3 3 3 3 12

2 Ιταλική » 2 2 3 3 10

3 Σερβική » — 2 2 3 3 10


Α' ομάς Β' ομάς Γ ' ομάς Σύνολον Γερμανική γλώσσα 3 3 4 10 Ιταλική » 2 3 4 9

Σερβική » 2 3 4 9

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχολών αρρένων 1928


Α Β Γ

Θρησκευτικά 1 1 1 3 2,8 Γραμματική και Ασκήσεις 2 2 1 5 \ Συντακτικόν » » 1 1 1 3 22 20,8

Εκθέσεις 2 2 1 5 I Κείμενα νεοελληνικά 3 3 3 9 '

Ιστορία 2 2 1 5 4,7

(Αριθμητική 4 4 4 12 ^ 13 12,3

Πρακτική Γεωμετρία 1 — — 1 ^

Εμποριολογία1 2 1 1 4 ί Λογιστική και Ασκήσεις 2 4 4 10 > 16 15,1

Αλληλογραφία — 1 1 2 J Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας 2 1 — 3

» » Πειραματικής 1 2 — 3 \ » » Έμπορευματολογίας2 — — 3 3 Γ 16 15,1 » Γεωγραφίας 2 2 2 6 ί » Υγιεινής — — 1 1 /

Υγιεινή και νοσηλευτική — — — —

Καλλιγραφία 3 2 2 7 Ί Δακτυλογραφία — 1 2 3 9,4 Χειροτεχνία — — — — >

Γυμναστική 3 3 3 9 8,5 Γαλλικά 3 4 5 12 11,3

Σ ύ ν ο λ ο 34 36 36 106 100,0

Παρατηρήσεις : 1. Εν αυτή θα εξετάζωνται συνοπτικώτατα και απλούστατα τα κυριώτατα σημεία

του Εμπορικού Δικαίου, ως και τα περί συνεταιρισμών, εργατική, νομοθεσίας και τελω-νειακής τοιαύτης.

2. Όλως στοιχειωδώς πραγματογνωστικώς με βαθυτέραν εξέτασιν των κυρίων προϊ-όντων της περιφερείας εκάστης Σχολής.

* Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Εμπορικά, 2β Φυσικά, 4 Μα-θηματικά, 5 Γαλλικά, 6 Τεχνικά, 7 Γυμναστική, 8 Ιστορία, 9 Θρησκευτικά.

Π Η Γ Η : Π. διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε45 (τ. Β', σ. 772-778).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχολών θηλέων 1928


Α Β Γ

Παρατηρήσεις : 1. Εν αυτή θα εξετάζωνται συνοπτικώτατα και απλούστατα τα κυριώτατα σημεία

του Εμπορικού Δικαίου, ως και τα περί συνεταιρισμών, εργατικής νομοθεσίας και τελω-νειακής τοιαύτης.

2. Όλως στοιχειωδώς πραγματογνωστικώς με βαθυτέραν εξέτασιν των κυρίων προϊ-όντων της περιφερείας εκάστης Σχολής.

3. Διδακτέα υπό γυναικός ιατρού εφ' όσον τούτο είναι δυνατόν. * Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Εμπορικά, 2β Φυσικά, 4 Τε-

χνικά, 5α Γαλλικά, 5β Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8 Ιστορία, 9 Θρησκευτικά. ΠΗΓΗ: Π. διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε45 (τ. Β', σ. 772-778).

Θρησκευτικά 1 1 1 3 2,8 Γραμματική και Ασκήσεις 2 2 1 5 ) Συντακτικόν » » 1 1 1 3! ' 22 20,4

ι Εκθέσεις 2 2 1 5| >

Κείμενα νεοελληνικά 3 3 3 9, I Ιστορία 2 2 1 5 4,6

Αριθμητική 4 3 4 11 Ì 1 2 11,1 Πρακτική Γεωμετρία — 1 — 1 J

Εμποριολογία1 2 1 1 4 ] Λογιστική και Ασκήσεις 2 4 4 10 16 14,8

Αλληλογραφία — 1 1 2 J

Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας 3 — — 3 » » Πειραματικής 1 1 — 2 / » » Έμπορευματολογίας2

— — 2 2 ) 16 14,8 » Γεωγραφίας 2 2 2 6 ) » Υγιεινής — — — — \

Υγιεινή και νοσηλευτική3 — 1 2 3

Καλλιγραφία 3 2 1 61 Δακτυλογραφία — 1 2 Ί 15 13,9 Χειροτεχνία 2 2 2 6 J Γυμναστική 3 2 2 7 6,5 Γαλλικά 3 4 5 12 11,1

Σ ύ ν ο λ ο 36 36 36 108 100,0

ΠIΝΑΚΑΣ 22. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου

Μεταβολή ± Μεταβολή ± ως Προγράμματα Σύνολο ως προς το 1903 προς το αμέσως προηγούμενο*

εβδομαδιαίων ωρών Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

1903 152 — — — —

1906 139 —13 — 8,6 —13 — 8,6

«1909» 135 —17 —11,2 — 4 — 2,9

«1915-16» 144 — 8 - 5,3 + 9 + 6,7

1916 142 —10 — 6,6 — 2 — 1,4

1919 144 — 8 — 5,3 + 2 + 1,4

1920 141 —11 — 7,2 — 3 — 2,1

1921α 141 —11 - 7,2 — —

1921Θ 144 — 8 — 5,3 + 3 + 2,1

1922α 146 — 6 — 3,9 + 5 + 3,5

1922Θ 144 — 8 — 5,3 — —

1925α 142 —10 — 6,6 — 4 - 2,7

1925Θ 142 —10 — 6,6 — 2 - 1,4

1928α 179 -1-27 + 17,8 + 37 + 26,1

1928Θ 177 + 25 + 16,4 + 35 + 24,6

* Σημείωση: Στα διπλά προγράμματα (αρρένων-θηλέων) η μεταβολή υπολογίζεται, ως προς το αμέσως όμοιο προηγούμενο.


Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23. Εξέλιξη του OMO λογίου προγράμματος

1903 1906 «1909» «1915-16» 1916 1919 1920 Προγράμματα

Μ α θ ή μ α τ α Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς %

Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

Θρησκευτικά 2 1,3 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 Ελληνικά 11 7,3 13 9,4 13 9,6 18 12,5 16 11,3 16 11,1 18 1 2 , 8

Μαθηματικά 18 11,8 12 8,6 12 8,9 12 8,3 13 9,2 13 9,0 16 •11,3 Φυσικά 6 4,0 6 4,3 6 4,4 6 4,2 6 4,2 6 4,1 2 1,4

Εμπορευματολογία 4 2,6 4 2,9 4 3,0 4 •2,8 4 2 , 8 4 2 , 8 8 5,7 Γαλλικά 18 11,8 16 11,5 16 11,9 16 11,1 16 11,3 17 11,8 21 •14,9

Αγγλικά 18 11,8 14 10,1 14 10,4 14 9.7 14 9,9 14 9,7 18 12 ,8 Γερμανικά 18 11,8 16 11,5 16 11,9 16 11,1 15 10,6 14 9,7 — —

Γενική Ιστορία 6 4,0 3 2 2 3 2 , 2 3 2 , 1 3 2 , 1 4 2,8 4 2 , 8

Ιστορία του Εμπορίου 2 1,3 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 Γεωγραφία η 4,6 7 5,0 7 5,2 7 4,9 ^ 4,9 ^ 4,9 7 5,0

Εμπορικά 18 11,8 18 12,9 18 13,3 18 12,5 18 12,7 19 13,2 19 13,5 Εμπορικόν Δίκαιον 3 2 , 0 3 2 ,2 3 2 , 2 3 2 , 1 4 2 ,8 4 2 , 8 4 2,8

Πολιτική Οικονομία 2 1,3 Ο 2 , 2 3 2 2 3 2 , 1 4 2 , 8 4 2,8 3 2 , 1

Οικιακή Οικονομία Καλλιγραφία 4 2,7 10 7,2 9 6,7 9 6,2 6 4,2 7 4,9 1 8 5,71 Δακτυλογραφία 5 3,5 4 2,8 J ) Στενογραφία 3 2,0 — — — — 4 2 , 8 — — _ — — —

Χειροτεχνία Οικιακή Παιδαγωγική — —

Γυμναστική 12 7,9 12 8 , 6 9 6,7 9 6,2 9 6,3 9 6 , 2 7 5,0 Υγιεινή 2 1,4 Ασκήσεις εργαστηρίου 2 1,4

Σ ύ ν ο λ ο 152 100,0 139 100,0 135 100,0 144 100,0 142 100,0 144 100,0 141 100,0


1921 1922 1925 1928

Προγράμματα Μ α θ ή μ α τ α αρρένων θηλέων αρρένων θηλέων αρρένων θηλέων αρρένων θηλέων

Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώρες % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς % Ώ ρ ε ς %

Θρησκευτικά 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 1 0,7 3 1,7 4 2,3 Ελληνικά 21 14,9 21 14,5 21 14,4 20 13,9 21 14,8 21 14,8 38 21,2 34 19,2 Μαθηματικά 15 10,6 14 9,7 15 10,3 14 9,7 15 10,6 14 9,9 18 10,1 '16 9,0 Φυσικά 2 1,4 2 1Λ 8 5,5 " 4,9 9 6,3 9 6,3 12 6,8 10 5,7

Εμπορευματολογία 8 5,7 8 5,5 5 3,4 4 2,8 5 3,5 Ο 2,1 4 2,2 3 1,7 Γαλλικά 21 14,9 21 14,6 19 13,0 18 12,5 19 13,4 18 12,7 21 11,7 20 11,3

Αγγλικά 17 12,1 17 11,8 16 1-1,0 13 9,0 16 11,3 13 9,2 15 8,4 14 7,9 Γερμανικά — — — — — — — — — — — — — — —

Γενική Ιστορία 4 2,8 4 2,8 4 2.7 4 2,8 4 2,8 4 2,8 5 2,8 5 2,8 Ιστορία του Εμπορίου •I 0,7 1 0,7 2 1,4 2 1,4 2 1,4 2 1,4 2 1,1 1 0,5

Γεωγραφία 7 5,0 7 4,9 7 4,8 6 4,2 7 4,9 7 4,9 8 4,5 7 4,0 Εμπορικά 19 13,5 18 12,-5 18 12,3 16 11,1 19 13,4 18 12,7 20 11,2 18 10,2

Εμπορικόν Δίκαιον 4 2,8 ο 1,4 4 2,7 9 1,4 4 2,8 3 2,1 4 2,2 2 1,1 Πολιτική Οικονομία Ο 2,1 3 2,1 4 2,7 4 2,8 4 2,8 4 2,8 3 1,7 — —

Οικιακή Οικονομία — — — __ — — — — 3 1,7 Καλλιγραφία η 5,0 4,9 4,8 9 6,2 10 7,1 1 10 7,1 6 3 , 3 6 3,4 Δακτυλογραφία I 2 •1,1 3 1,7 Στενογραφία — — — — - 6 4,1 6 4,2 4 2,8 4 2,8 4 2,2 4 2,3 Χειροτεχνία — — 4 2,8 — — 8 5,5 — — 8 5,6 — — 10 5,6 Οικιακή Παιδαγωγική — — - 2 1,4 — - — — — — — — — — — — —

Γυμναστική 7 5,0 8 5,5 7 4,8 8 5,5 — 12 6,7 12 6,8 Υγιεινή 2 1,4 2 1,4 2 1,4 2 1,4 2 1,4 3 2,1 — — 4 2,3 Ασκήσεις εργαστηρίου 2 1,4 2 1,4 — — — — 2 1,1 1 0,5

Σ ύ ν ο λ ο 141 100,0 144 100,0 •146 100,0 144 100,0 142 100,0 142 100,0 179 100,0 177 100,ι


Μ α θ ή μ α τ α

Θρησκευτικά 2 —1 —

Ελληνικά 11 + 2 + 5 —2 — + 2 + 3 + 3

Μαθηματικά 18 —6 — + 1 — + 3 —1 2

Φυσικά 6 — _ — — —4 — - -

Εμπορευματολογία 4 — — — — — -•1-4 — —

Γαλλικά 18 —2 — + 1 + 4 — —

Αγγλικά 18 —4 _ _ _ _ _ _ — + 4 —1 —1

Γερμανικά 18 —2 — —1 —1 —14 - - —

Γενική ιστορία 6 —3 — + 1 — — —

Ιστορία του Εμπορίου 2 —1 — - - — — —

Γεωγραφία 7 — — — — —

Εμπορικά 18 — — - f - 1 — — —1

Εμπορικόν Δίκαιον 3 — — — + 1 — — — —2

Πολιτική Οικονομία 2 + 1 —1 1 —

Οικιακή Οικονομία — — — —

-Καλλιγραφία 4 + 6 —1 — —3 f i I —3 - 1 J -- 1

Δακτυλογραφία — — + 5 — ι I — —

Στενογραφία 3 —3 — + 4 —4 — — - 1 - 6 + 6

Χειροτεχνία — — — - t - 4

Οικιακή Παιδαγωγική — _ — + 2

Γυμναστική 12 - 3 — — — —2 — + 1

Υγιε ινή — — _ - h 2 — —

Ασκήσεις εργαστηρίου _ — - + 2 — - -

Σύνολο μεταβολής — —13 —4 + 9 —2 + 2 — 3 — - + 3

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 24. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα

Π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ α 1903 1906 1909 1915- 1916 1919 1920 1921 1916


Π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ α 1922 1925 Σύνολο 1928 Σύνολο

Μ α θ ή μ α τ α

Θρησκευτικά — —1 -1-2 + 8 + 1 + 2

Ελληνικά — —ι -j- ι i-lO -1-17 + 13 + 27 + 2 3

Μαθηματικά — __ — _;> _ 4 + 3 -1-2 — —2

Φυσικά + 5 -ri + 2 r 3 + 3 -f-i + 6 + 4

Εμπορευματολογία —3 —4 —1 4 1 —1 —1 —1

Γαλλικά —2 —lì + 1 — 4-2 • |- 2 + 3 + 2

Αγγλικά —1 —4 —2 —5 —1 + 1 —3 —4

Γερμανικά — — — —18 — — —18

Γενική ιστορία — — 2 : 1 -hl —1

Ιστορία Εμπορίου I 1 + ι _ — — —1 — —1

Γεωγραφία —1 + 1 __ + 1 — + 1

Εμπορικά —1 2 + 1 + 2 ί-1 + 1 — + 2 - -

Εμπορικον Δίκαιον — __ 1 + 1 — — —1 I I —1

Πολιτική Οικονομία + 1 ι -I ι — + 2 —1 —4 + 1 - 2 Οικιακή Οικονομία — — — — + 3 + 3 Καλλιγραφία + 2 I - I + 1 I + 6 I —1 I 1-4 -

Δακτυλογραφία — — — — — + 5 — —

Στενογραφία —2 2 ί-1 - - - : ι - - —

Χειροτεχνία — — + 8 — + 2 f i o — + 4

Οικιακή Παιδαγωγ. - - 2 — - — —

Γυμναστική — - 7 - 8 — 12 + 12 ! 12 —

Υγιεινή τ 1 -Γ 2 + 3 —2 + 1 -1-4

Ασκήσεις εργαστ. —2 2 — -ί 2 + 1 -1-2 + 1

Σύνολο μεταβολής ! 5 — —4 —2 —10 —10 -Ì-37 4-35 + 27 1-25

ΠΗΓΗ: Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 25. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις ^ κ^ιτα^ομή)

Μ Α Ο Η Μ Α Τ Α Πρόγραμμα


Νομικά-Εμπορικά



1903 12,6 18,4 15,1 35,4 12,6 5,9

1906 12,3 15,8 17,3 33,1 15,8 5,7

«1909» 12,5 16,3 17,7 34,2 13,4 5,9

«1915-1916» 15,3 15,3 16,7 31,9 15,2 5,6

1916 14,1 16,2 18,3 31,8 14,0 5,6

1919 14,6 15,9 18,8 31,2 13,9 5,6

1920 16,3 18,4 18,4 27,7 13,5 5,7 α . 13,4 17,7 18,4 27,0 12,8 5,7

1921

0. 18,0 16,6 16,0 26,4 17,4 5,6 α . 18,5 19,2 17,7 24,0 15,1 5,5

1922

ο. 18,1 17,4 15,3 21,5 22,8 4,9 α . 19,0 20,4 19,0 24,7 11,3 5,6

1925

ο. 19,0 18,3 17,6 21,9 17,6 5,0 α . 25,1 19,1 15,1 20,1 14,4 6,2

1928

ο. 22,5 16,4 13,0 19,2 22,6 6,3



Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Εμπορικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Ξένες γλώσσες 2. Νομικά - Εμπορικά 3. Πρακτικά 4. Φυσικομαθηματικά 5. Φιλολογικά

6. Γενικά

I I


1. Στην πρώτη φάση της Εμπορικής Εκπαίδευσης έχουμε την εμφάνιση εμπορικών μαθημάτων στα γυμνάσια. Έ τ σ ι το 1856 με Β. διάταγμα και

υπουργική απόφαση προστίθενται εμπορικά μαθήματα στο γυμνάσιο Σύρου ως εξής: Εμπορική γεωγραφία (Β' τάξη), Διπλογραφία ( = Λογιστική) (Γ'

τάξη) και Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου (Δ' τάξη).1 Σύμφωνα με το άρθρο 3 της υπουργικής απόφασης «η περίοδος εκάστου εμπορικού μαθήματος, τρις ή τετράκις της εβδομάδος διδασκομένου επί μόνον σχολαστικόν έτος διαρκεί».2

Η ίδια ρύθμιση ισχύει και για το γυμνάσιο Πατρών από το 1857.3

Το 1859 έχουμε νέα ρύθμιση για το γυμνάσιο Σύρου: Με υπουργική από-φαση, που προκλήθηκε ύστερα από αναφορά του γυμνασιάρχη Σύρου και του καθηγητή των εμπορικών μαθημάτων, ορίστηκαν επιπλέον 2 ώρες στην Α' γυμνασίου όπου θα διδάσκονται «αι προκαταρκτικαί αρχαί περί εμπορίου και εμπορευμάτων».4

Αλλά το 1864 έχουμε νέα και διαφορετική ρύθμιση για το γυμνάσιο Σύρου: Με υπουργική απόφαση, στηριγμένη σε γνωμοδότηση «του συλλόγου

των εν Σύρω καθηγητών περί διαχωρισμού των εμπορικών μαθημάτων από των γυμνασιακών», ορίζεται ότι τα εμπορικά μαθήματα θα διδάσκονται επί

ένα έτος σε ιδιαίτερη τάξη, στην οποία μπορούν να φοιτούν τόσο μαθητές των Β', Γ' και Δ' τάξεων του γυμνασίου όσο και ακροατές «αδεία του γυμνασιάρχου

ή του αρμοδίου καθηγητού».5

Εμπορικά, επίσης, μαθήματα διδάσκονταν και στα Επτάνησα: Σύμφωνα με το εκπαιδευτικό σύστημα που ίσχυε σ' αυτά πριν από την Ένωση , ανάμεσα στα μαθήματα που διδάσκονταν στα λύκεια (ενδιάμεση βαθμίδα μεταξύ του

δημοτικού ( = «προκαταρκτικού») και του γυμνασίου) των νησιών Κέρκυρας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Λευκάδας υπήρχαν «επιπρόσθετα» και: «κατα-στιχογραφία, διπλογραφική και απλογραφική ( = λογιστικά)» και «επιστολο-γραφία και εμπορική λογιστική».6 Το καθεστώς όμως αυτό καταργήθηκε μετά

1. ΒΛ. Ε1 και 2 (τ. Β', σ. 603-605). 2. Κατά τον Γ. Χασιώτη οι ώρες διδασκαλίας των εμπορικών μαθημάτων κατανέμον-

ται ως εξής : Β' 3, Γ' 2, Δ' 3" πβ. G. Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs depuis la Prise de Constantinople par le Turcs. [jusqu'à: nos jours, Παρίσι, Ernest. Leroux, 1881, σ. 292).

3. Βλ. E3 και 4 (τ. Β', σ. 606-607). Βλ. Ε5 (τ. Β', σ. 608-609).

5. Βλ. Ε6 (τ. Β', σ. 610-611). 6. Βλ. άρθρο 10 του νόμου «περί Παιδείας εν Επτανήσω τεθέντος εις ενέργειαν από

την Έ ν ω σ η με το νόμο ΡΗ' /1865 , ο οποίος στην § 2 του άρθρου 4 προέβλεπε μεν ότι «Εις το εν Κερκύρα Γυμνάσιον θέλουσι προς τοις άλλοις διδάσκεσθαι η Α γ γ λ ι κ ή και Ιταλική γλώσσα και το εμπορικόν δίκαιον κατά τους περί τούτων οργανισμούς» αλλά σε βάση προαιρετική, όπως αποδεικνύεται από σχετική υπουργική έγκύκλιο.7

Ακόμα, εμπορικά μαθήματα, αλλά σε προαιρετική βάση, φαίνεται ότι διδάσκονταν και στο Βαρβάκειο Λύκειο, τότε που λειτουργούσε ως Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο, όπως αποδεικνύεται από μία εγκύκλιο του 18838 και από μία άλλη του 1884, με την οποία παρεχόταν η άδεια σε ιδιώτη να διδάσκει

εμπορικά νυκτερινά μαθήματα στο Γυμνάσιο Τρικκάλων.9

2. Το 1900 συστάθηκε τριτάξιος Εμπορ ική Σχολή στο Ληξούρι της Κεφαλληνίας. Στο πρόγραμμα εμφανίζονται δύο ξένες γλώσσες που καταλαμ-βάνουν σχεδόν το 1/4 του συνόλου των ωρών (25 η ποσοστό 24,8%), τα Ε μ π ο -ρικά και Νομικά μαθήματα (ποσοστό 22,6%). Επ ίσης στα μαθήματα γενικής μόρφωσης δίνεται εμπορικός χαρακτήρας (π.χ. Αριθμητική Εμπορική , Ε μ π ο -ρική γεωγραφία κτλ.), ενώ εκείνο που προξενεί κατάπληξη είναι ότι διδάσκε-ται μ ό ν ο η Νέα Ελληνική γλώσσα (και μάλιστα σε πολύ μεγάλο ποσοστό: 16,8%) και καθόλου η Αρχαία Ελληνική. 1 0

3. Το 1901 ιδρύθηκε τριτάξιος Εμπορ ική Σχολή στην Αθήνα και δημο-σιεύτηκε το πρόγραμμα της Α' τάξεως. Συγκρίνοντας τα ιδρυτικά Διατάγματα

της Εμπορικής Σχολής Ληξουρίου και Αθήνας ως προς τα διδακτέα μαθή-ματα,1 1 παρατηρούμε ότι στην Εμπορική Σχολή της Αθήνας προβλέπονται επιπλέον τα μαθήματα Φυσικά, Γερμανικά και Ιχνογραφία, ενώ όλα τα άλλα

του 1857» στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτ. IB', αρ. 533, Αθήνα 1 Αυγούστου 1864, σ. 441-445.

7. «[...] όπου δε υπάρχουσι διδάσκαλοι και άλλων νεωτέρων γλωσσών, οίον της Αγ-γλικής και Ιταλικής, η σπουδή αυτών δεν θεωρείται παρά του υπουργείου ούτε είνε υπο-χρεωτική, διά ταύτα θέλουσι διδάσκεσθαι αύται μόνον εις εκείνους των μαθητών οίτινες επιθυμούσιν, και κατά τάξεις ανεξαρτήτους της τακτικής του Γυμνασίου διαιρέσεως, εις

ώρας δηλ. καθ' ας να μη παραβλάπτηται η των υποχρεωτικών και εγκυκλίων μαθημάτων διδασκαλία. Το αυτό παρατηρούμεν και περί της διδασκαλίας των εμπορικών μαθημάτων»'

υπ' αριθ. 935/3 Φεβρουαρίου 1866 υπουργική εγκύκλιος (Παρίσης, τ. Α', σ. 331-332 και Κλάδος, τ. Β', σ. 330). Βλ. και Ε7α-β (τ. Β', σ. 612-613).

8. Βλ. Α48 (τ. Α', σ. 235-236). 9. Βλ. Ε10 (τ. Β', σ. 617-618).

10. Βλ. Ε12 (τ. Β', σ. 623-626) και Πίνακα ΕΙ. Εμπορικά μαθήματα διδάσκονταν από παλιά στην Πετρίτσειο Σχολή (βλ., λογουχάρη, τα διατάγματα 27 Ιουνίου 1867, 18

Ιανουαρίου 1869, 12 Ιανουαρίου 1871). 11. Άρθρο 2 των αντίστοιχων διαταγμάτων (βλ. Ε12 και 13, τ. Β', σ. 623 και 627).

είναι ίδια (από τα οποία επισημαίνουμε τη Νέα Ελληνική γλώσσα). Εξάλλου, ως προς το πρόγραμμα της Α' τάξεως,1 2 σημειώνουμε ότι σε γενικές γραμμές

έχουν την ίδια κατεύθυνση με ελαφρές αποκλίσεις: α') Ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος είναι κατά 4 ώρες μεγαλύτερος στο πρόγραμμα της Εμπορικής Σχολής της Αθήνας, β') Στο ίδιο πρόγραμμα τα Εμπορικά μαθήματα διδά-σκονται 3 ώρες, η Φυσική και Χημεία 2 ώρες, η Γεωγραφία 2, οι Ξένες γλώσ-σες 12 (3x4) , η Γυμναστική 3, ενώ στο πρόγραμμα της Εμπορικής Σχολής

του Ληξουρίου τα Εμπορικά μαθήματα αντιπροσωπεύονται μόνο από την Εμπορική γεωγραφία (3 ώρες), οι Ξένες γλώσσες διδάσκονται 9 ώρες (5-4),

η Γυμναστική 5 ώρες, και η Νέα Ελληνική γλώσσα και η Καλλιγραφία και Ιχνογραφία από 1 ώρα επιπλέον.

4. Το πρώτο «επίσημο» —μετά την ψήφιση του νόμου «περί συστάσεως εμπορικών σχολών»13 —πρόγραμμα είναι εκείνο του 1903.1 4 Χαρακτηριστικά

αυτού του προγράμματος είναι: α') Ο αρκετά αυξημένος —σε σύγκριση με το πρόγραμμα του Γυμνασίου15— εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας, β') Η εμ-φανής προτίμηση προς τη διδασκαλία ξένων γλωσσών (3 ξένες γλώσσες που συγκεντρώνουν 54 ώρες, δηλαδή περισσότερο από το 1/3 του συνολικού εβδομα-διαίου χρόνου), γ ' ) Τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα ακολουθούν σε αρκετά μεγάλη απόσταση, στα οποία αν προστεθούν και τα Νομικά μαθήματα, τότε

τα «εξειδικευμένα» αυτά μαθήματα πλησιάζουν το 1/5 του συνολικού εβδομα-διαίου χρόνου, δ') Φυσιολογικό ποσοστό κατέχουν τα Μαθηματικά, ενώ τα Ελληνικά —που δεν διδάσκονται στην τελευταία τάξη— βρίσκονται σε πολύ μικρή απόσταση. Ειδικά για το μάθημα αυτό σημειώνουμε τα ακόλουθα: Σε σχέδιο νόμου που είχε εισαγάγει στη Βουλή τον Ιανουάριο του 1902 ο υπουρ-γός Α. Μομφερράτος, μεταξύ των διδασκομένων μαθημάτων περιλαμβανόταν

και «η καθαρεύουσα νέα Ελληνική γλώσσα», διατύπωση που υιοθέτησε σε τροπολογία του και ο προηγούμενος υπουργός Σ. Στάης (ο οποίος όμως στο διάταγμα του 1901 είχε αποδεχθεί τον όρο «νέα ελληνική γλώσσα»).1 6 Κατά

τη συζήτηση του σχεδίου νόμου1 7—που τελικά δεν ψηφίστηκε — έγινε πολύς και ζωηρός λόγος γύρω από το θέμα της γλώσσας, πράγμα βέβαια πολύ φυσικό

12. Βλ. Ε14 (τ. Β', σ. 630-631). 13. Βλ. Ε15 (τ. Β', σ. 632-633). 14. Βλ. ΕΙ6-17 (τ. Β', σ. 635-639) και Πίνακα Ε2. 15. Για το πρόγραμμα του Γυμνασίου βλ. Α90 (τ. Α', σ. 433-435) και Πίνακα Α29. 16. Το σχέδιο νόμου και τις τροπολογίες βλ. στο Παράρτημα της Εφημερίδος των

Συζητήσεων της Βουλής της Γ' Συνόδου της ΙΕ' Βουλευτικής Περιόδου, σ. 23-24, 80, 82. 17. Ή συζήτηση κράτησε πέντε συνεδριάσεις (31/1-11/2/1902)' βλ. Εφημερίς των

Συζητήσεων της Βουλής: Περίοδος Ι Ε ' - Σύνοδος Γ', Αθήνα 1902, σ. 175 κ.ε.

αφού μόλις λίγους μήνες πριν είχαν συμβεί τα περίφημα «Ευαγγελικά» του Νοεμβρίου 1901.1 8

Ε δ ώ όμως πρέπει να επισημάνουμε το εξής: Ενώ σύμφωνα με το άρθρο 5 του διατάγματος της 11 Σεπτεμβρίου 1903 έπρεπε να εκδοθεί άλλο διάταγμα

που θα καθόριζε λεπτομερέστερα «τα του προγράμματος και τα της μεθόδου διδασκαλίας των μαθημάτων»19 , δυστυχώς παρά τις έρευνές μας δεν μπορέ-σαμε να εντοπίσουμε «αναλυτικό πρόγραμμα» νωρίτερα από το 1921. Έ τ σ ι

ως τότε περιοριζόμαστε στην εξέταση των ωρολογίων προγραμμάτων.

5. Το 1903 ιδρύθηκε η «Αχιλλοπούλειος Εμπορική Σχολή» και δημο-σιεύτηκε το πρόγραμμα των δύο πρώτων τάξεων.20 Συγκρίνοντας το πρόγραμ-μα αυτό με εκείνο των αντίστοιχων τάξεων του γενικού προγράμματος των

Εμπορικών Σχολών,2 1 παρατηρούμε ότι: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι ελαφρά αυξημένος· β') απουσιάζουν τα Γερμανικά από την Αχιλλοπού-λειο Σχολή" γ ' ) αυξημένες είναι οι ώρες των Εμπορικών (διπλάσιες), των Γαλλικών-Αγγλικών-Φυσικών (από 2) και της Γεωγραφίας (1), και δ') τα Θρησκευτικά δεν διδάσκονται στη Β' τάξη.

6. Το 1906 δημοσιεύτηκε νέο ωρολόγιο πρόγραμμα.2 2 Το πρόγραμμα αυτό παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 13 ώρες από του προηγούμενου προγράμματος, β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια, έκτος από τη Στενογραφία η οποία γίνεται μά-θημα προαιρετικό, γ ' ) Μείωση ωρών εμφανίζουν τα μαθήματα Μαθηματικά,

Αγγλικά, Γαλλικά, Ιστορία, Γερμανικά και Θρησκευτικά (τα οποία περιορίζονται

18. Για τα «Εύαγγελι(α)κά» βλ. Εμμανουήλ I. Κωνσταντινίδης, Τα Ευαγγελικά: το πρόβλημα της μεταφράσεως της Αγ. Γραφής εις την νεοελληνικήν και τα αιματηρά γεγο-νότα του 1901, Αθήνα 1975.

19. Βλ. Ε16 (τ. Β', σ. 636). Σημειώνουμε ότι στην προκήρυξη διαγωνισμού για τη, συγγραφή διδακτικών βιβλίων μέσης εκπαιδεύσεως και στο αντίστοιχο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...»

που δημοσιεύτηκε το 1907 γίνεται αναφορά στη συγγραφή βιβλίων για τις Εμπορικές Σχολές και περιγράφεται με αρκετές λεπτομέρειες η ύλη διαφόρων μαθημάτων (Αριθμητική

Εμπορική, Εμπορευματολογία, Ιστορία του Εμπορίου, Γεωγραφία Εμπορική, Εγχει-ρίδιον Εμποριολογίας, Εγχειρίδιον Λογιστικής, Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας, Στοιχεία

Εμπορικού Δικαίου, Μέθοδος Γαλλική, Γερμανική, Αγγλική). Τα σχετικά βλ. στο κείμενο Λ91 (τ. Α', σ. 436-563) και στην παρ. 14 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου.

20. Βλ. ΕΙ8 (τ. Β', σ. 640-641) και Πίνακα Ε3. 21. Βλ. υποσημ. 14. 22. Βλ. Ε19 (τ. Β', σ. 642-643) και Πίνακα Ε4. Για τη Στενογραφία γενικότερα

και την καθιέρωσή της στην Ελλάδα βλ. Δημήτριος I. Πλαγιάννης, Η Εκατονταετηρίς της Στενογραφίας εν Ελλάδι, Αθήνα 1962.

ζονται μόνο στην Α' τάξη), δ') Αντίθετα αύξηση παρουσιάζουν η Καλλιγραφία, η Πολιτική Οικονομία και τα Ελληνικά, τα οποία μάλιστα απλώνονται και στις τέσσερις τάξεις, ε') Οι Ξένες γλώσσες και εδώ συγκεντρώνουν το 1/3 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, ακολουθούν τα Εμπορικά γενικώς μαθή-

ματα, ενώ τα Ελληνικά προηγούνται των Μαθηματικών.

7. Το 1908 η Αχιλλοπούλειος Εμπορική Σχολή μεταρρυθμίζεται σε τριτάξια και δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα και των τριών τάξεων.2 3 Συγκρίνον-τας το πρόγραμμα αυτό με εκείνο των αντίστοιχων τάξεων του γενικού προ-γράμματος των Εμπορικών Σχολών,2 4 παρατηρούμε ότι: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μικρότερος, γεγονός που οφείλεται κυρίως στην απου-σία των Γερμανικών και της Γυμναστικής, β') Αυξημένες είναι οι ώρες των Μαθηματικών, Φυσικών, Αγγλικών, Ιστορίας, και μειωμένες ελάχιστα των

Ελληνικών, της Καλλιγραφίας και της Γεωγραφίας, γ ' ) Τα Εμπορικά και τα Γαλλικά έχουν τον ίδιο αριθμό ωρών, άλλα διαφορετική κατανομή, και

δ') η Ιστορία του Εμπορίου διδάσκεται στην Γ' τάξη.

8. Ώ ς «Πρόγραμμα 1909» θεωρούμε το ωρολόγιο πρόγραμμα, όπως διαμορφώθηκε το 1909, ύστερα από ρυθμίσεις που αφορούν τη διδασκαλία ορι-σμένων μαθημάτων.25 Ο πίνακας του προγράμματος αυτού στηρίζεται στον πίνακα του προγράμματος 1906, στον οποίο εντάξαμε τις ρυθμίσεις που ανα-φέρονται στην προαιρετική διδασκαλία της Ιταλικής γλώσσας και στις ώρες διδασκαλίας της Καλλιγραφίας και της Γυμναστικής, που είναι μειωμένες σε σύγκριση με το 1906. Η μείωση αυτή επέφερε και ανακατάταξη των ίδιων μαθημάτων στην Ιεράρχηση: έτσι στην 6η θέση προωθούνται τα Μαθηματικά,

ενώ η Γυμναστική υποχωρεί στην 7η, όπου προωθείται και η Καλλιγραφία.

9. Στη συλλογή των κειμένων ακολουθούν ορισμένα διατάγματα, που ρυθμίζουν τη διδασκαλία ορισμένων μαθημάτων σε συγκεκριμένες Εμπορικές Σχολές: η Ι ταλ ική γλώσσα προαιρετικό και υποχρεωτικό μάθημα, η Αλβανική

και η Τουρκική γλώσσα προαιρετικά μαθήματα, εισαγωγή του μαθήματος της Νομισματικής και Μετρολογίας.26

10. "Οπως με το «Πρόγραμμα 1909», έτσι και ως «Πρόγραμμα 1915-1916» θεωρούμε εκείνο που διαμορφώνεται ύστερα από ρυθμίσεις που αφορούν

την κατά τάξεις χρονική διανομή των Ελληνικών και την ένταξη της Στενο-

23. Βλ. Ε20 (τ. Β', σ. 644-6Ì5) και Πίνακα Ε5. 24. Βλ. υποσημ. 22. 25. Βλ. Ε21 και 22 (τ. Β', σ. 646-647), και Πίνακα Ε6. 26. Βλ. Ε23-26 (τ. Β', σ. 648-653) και Ε31 (τ. Β', σ. 661).

γραφίας στα υποχρεωτικά μαθήματα των Εμπορικών Σχολών.2 7 Με τις ρυθμί-σεις αυτές ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος εμφανίζεται αυξημένος —ως προς τον προηγούμενο — κατά 9 ώρες, ενώ σημειώνονται και ανακατατάξεις στην Ιεράρχηση των μαθημάτων, όπου τα Ελληνικά από την 5η θέση προωθούνται

στην 1η (μαζί πλέον με τα Εμπορικά) και η Στενογραφία τοποθετείται στην ίδια θέση με την Εμπορευματολογία.

11. Το 1916 δημοσιεύτηκε νέο εκτελεστικό διάταγμα του νόμου του 1903, το οποίο ρύθμισε εξαρχής τα προβλήματα των Εμπορικών σχολών και καθιέ-

ρωσε νέο ωρολόγιο πρόγραμμα.2 8 Το πρόγραμμα αυτό σε γενικές γραμμές ομοιάζει με το προηγούμενο, με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') Ο συνολι-

κός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 2 ώρες. β') Υπάρχουν αυξο-μειώσεις ωρών σε ορισμένα μαθήματα (αυξημένα κατά 1 ώρα είναι τα Μαθη-ματικά, η Πολιτική Οικονομία και το Εμπορικό Δίκαιο, καθώς επίσης και

η Καλλιγραφία που διδάσκεται τώρα σε όλες τις τάξεις, ενώ αντίθετα μειωμένα είναι τα Ελληνικά κατά 2 ώρες και τα Γερμανικά κατά 1 ώρα), γ ' ) Αντί

της Στενογραφίας (που γίνεται μάθημα προαιρετικό) διδάσκεται ως υποχρεω-τικό η Δακτυλογραφία (που και αύτη γίνεται μάθημα προαιρετικό με το διά-ταγμα της 16 Νοεμβρίου 1916).29

Εδώ κατατάσσουμε και το ωρολόγιο πρόγραμμα της κοινοτικής εμπορι-κής σχολής Χίου που δημοσιεύτηκε ένα μήνα πρίν.3 0 Τα δύο αυτά προγράμματα έχουν τον ίδιο αριθμό ωρών εβδομαδιαίας διδασκαλίας, αλλά αρκετές διαφορο-ποιήσεις ως προς τις ώρες διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων. Έ τ σ ι , γε-νικά οι ώρες των περισσότερων μαθημάτων στο πρόγραμμα του 1916 είναι μειωμένες σε σύγκριση με το πρόγραμμα της σχολής της Χίου, πράγμα που όμως αντισταθμίζεται με την ύπαρξη του μαθήματος των Γερμανικών τα άλλα μαθήματα είναι κοινά και στα δύο προγράμματα.

12. Το 1919 με το νέο εκτελεστικό διάταγμα του νόμου του 1903 δημο-σιεύεται και νέο ωρολόγιο πρόγραμμα,3 1 το οποίο σε γενικές γραμμές επανα-λαμβάνει το προηγούμενο, με τις εξής μόνο διαφοροποιήσεις: α') Ο συνολικός

εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται ελαφρότατα αυξημένος (κατά 2 ώρες), β') Αύξηση ωρών εμφανίζουν τα Γαλλικά, τα Εμπορικά, η Καλλιγραφία και

η Ιστορία (κατά 1 ώρα το καθένα)' μάλιστα το τελευταίο μάθημα τώρα εκτεί-

27. Βλ. Ε27 και 29 (τ. Β', σ. 654-655 και 658), και Πίνακα Ε7. 28. Βλ. Ε32 (τ. Β', σ. 662-665), και Πίνακα Ε9. 29. Βλ. Ε33 (τ. Β', σ. 666). 30. Βλ. Ε28 και 30 (τ. Β', σ. 656-657 και 659-660), και Πίνακα Ε8. 31. Βλ. Ε34 (τ. Β', σ. 667-671) και Πίνακα Ε10.

εκτείνεται στις δύο πρώτες τάξεις, γ ' ) Αντίθετα μείωση κατά 1 ώρα εμφανίζουν τα Γερμανικά και η Δακτυλογραφία, η οποία δεν διδάσκεται τώρα στην Α'

τάξη και δ') επανέρχεται ως υποχρεωτικό μάθημα η Δακτυλογραφία.

13. Τον επόμενο χρόνο — 1920—δημοσιεύεται νέος νόμος που ρυθμίζει τα θέματα της Μέσης Εμπορικής Εκπαίδευσης, καθώς και εκτελεστικό αυτού του νόμου διάταγμα, το οποίο καθορίζει νέο ωρολόγιο πρόγραμμα.3 2 Το νέο

αυτό πρόγραμμα έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Τα Γερμανικά μετα-τίθενται πλέον στα προαιρετικά μαθήματα, στα οποία προστίθενται και τα Τουρκικά, β') Η Καλλιγραφία και η Δακτυλογραφία αποτελούν ενιαίο μάθημα, γ ' ) Εμφανίζονται ως νέα μαθήματα η Υγιεινή, η οποία συνδιδάσκεται με τη Γυμναστική, και οι Ασκήσεις εργαστηρίου, που διδάσκονται στις δύο τελευ-ταίες τάξεις, δ') Η διδασκαλία της Εμπορευματολογίας επεκτείνεται σε όλες τις τάξεις, ενώ η Φυσική περιορίζεται στις δύο πρώτες, αλλά ο συνολικός

αριθμός ωρών και των δύο μαθημάτων παραμένει ο ίδιος, ε') Αυξημένες εμ-

εμφανίζονται οι ώρες των δύο ξένων γλωσσών (κατά 4 ώρες η καθεμιά), των Μαθηματικών (κατά 3) και των Ελληνικών (κατά 2), ενώ μειωμένες είναι της Καλλιγραφίας-Δακτυλογραφίας (κατά 3) και της Πολιτικής Οικονομίας (κατά 1)· και στ') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος τελικά εμφανίζει μικρή μείωση (κατά 3 ώρες).

14. Το 1921 με τον Οργανισμό των Δημοσίων Εμπορικών σχολών δη-μοσιεύεται και νέο πρόγραμμα.3 3 Το νέο αυτό πρόγραμμα παρουσιάζει ιδιαί-τερο ενδιαφέρον για δύο κυρίως λόγους: πρώτον, διότι καθιερώνει για πρώτη φορά ιδιαίτερο ωρολόγιο πρόγραμμα για τις Εμπορικές σχολές θηλέων —που έχουν στο μεταξύ δημιουργηθεί—, και δεύτερον, διότι δημοσιεύεται —πάλι

για πρώτη φορά— αναλυτικό πρόγραμμα «μετά των σχετικών οδηγιών διά την μεθοδικήν διδασκαλίαν των μαθημάτων» . 3 4

Το ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολών αρρένων είναι σχεδόν όμοιο με το προηγούμενο, με τη διαφορά ότι τα Ελληνικά παρουσιάζονται αυξημένα κατά 3 ώρες, οι οποίες όμως αντισταθμίζονται από τη μείωση κατά 1 ώρα των Μαθη-ματικών, Αγγλ ικών και της Καλλιγραφίας-Δακτυλογραφίας, έτσι που ο συνολι-κός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας παραμένει αμετάβλητος.

Στο πρόγραμμα των σχολών θηλέων παρατηρούμε: α') την εμφάνιση νέων ιδιαίτερων μαθημάτων—Χειροτεχνία, Οικιακή Παιδαγωγική—και την αύτονόμηση της Υγιεινής που παίρνει την ονομασία «Υγιεινή και Νοσηλευτική

32. Βλ. Ε35-36 (τ. Β', σ. 672-677) και Πίνακα El l. 33. Βλ. Ε38 (τ. Β', σ. 679-683) και Πίνακες Ε12-13. 3'.. Βλ. Ε39 (τ. IV, σ. 681-747).

τική»" β') τη μείωση των ωρών ορισμένων μαθημάτων (Μαθηματικά 1, Ε μ π ο -ρικά 1, Εμπορικό Δίκαιο 2, Γυμναστική 1)" και γ ' ) τη —σύμφωνα με τα προ-ηγούμενα— αύξηση κατά 3 ώρες του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου.

Εξάλλου το αναλυτικό πρόγραμμα διακρίνεται για τη λεπτομερέστατη περιγραφή της «διδακτέας ύλης» κάθε μαθήματος, για το οποίο αφιερώνονται

τρεις ενότητες: «Σκοπός, Διδακτέα ύλη, Μεθοδολογικαί οδηγίαι». Αξίζει πάντως να επισημάνουμε τη σημασία που δίδεται στη νέα ελληνική γλώσσα

και στις εκθέσεις.

15. Και τα δύο νέα προγράμματα του 1922 —αρρένων και θηλέων35 — παρουσιάζουν τα ακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά: α') Τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα προωθούνται στη σειρά και τοποθετούνται αμέσως μετά τα Θρη-σκευτικά, εκτοπίζοντας έτσι τα Ελληνικά στην τέταρτη θέση. β') Η Στενο-γραφία γίνεται υποχρεωτικό μάθημα σε ορισμένες σχολές (γι' αυτό και υπο-λογίζεται στο σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου), ενώ αφαιρούνται οι Ασκήσεις εργαστηρίου, γ ' ) Ανακατανέμονται οι ώρες των Φυσικών και της Εμπορευμα-τολογίας υπέρ των πρώτων, με αποτέλεσμα η δεύτερη να περιοριστεί πάλι

στις δύο ανώτερες τάξεις. Ώ ς προς τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας το πρόγραμμα των σχολών

αρρένων, με ορισμένες αυξομειώσεις σε διάφορα μαθήματα, παρουσιάζεται αυξημένο κατά 5 ώρες, ενώ το αντίστοιχο των θηλέων δεν έχει καμία βέβαια

μεταβολή, εμφανίζει όμως αξιοσημείωτες αυξομειώσεις ωρών σε αρκετά μα-θήματα.3 6

Το αναλυτικό πρόγραμμα είναι το ίδιο με το προηγούμενο, σύμφωνα με ρητή διάταξη του διατάγματος37 .

16. Με το διάταγμα του 1925, που ρύθμιζε για άλλη μιά φορά τα θέματα λειτουργίας των εμπορικών σχολών, έγινε νέα κατανομή των διδασκομένων μαθημάτων.3 8 Και τα δύο νέα προγράμματα παρουσιάζουν τα ακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά: α') Τα μαθήματα χωρίστηκαν σε μεγάλες ενότητες, όπως φαίνεται από τους σχετικούς πίνακες, καθώς επίσης και σε πρωτεύοντα, δευτε-ρεύοντα, τριτεύοντα.39 β') ορισμένων μαθημάτων οι ώρες διδασκαλίας κατα-

35. Βλ. Ε40 (τ. Β', σ. 748-751) και Πίνακες 1314-15. 36. Βλ. τον Πίνακα Ε24. 37. Άρθρο 7 του διατάγματος. 38. Βλ. Ε41 (τ. Β', σ. 752-761) και Πίνακες Ε16-17. 39. Για τη διάκριση των μαθημάτων σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα, αλλά και σε

υποχρεωτικά και προαιρετικά βλ. Χαράλαμπος Νούτσος, Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευ-σης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1937), Αθήνα 1979, σ. 95-96 και 87-88 αντίστοιχα.

κατανεμήθηκαν σε διάφορους κλάδους (Νέα και Αρχαία Ελληνικά, Αριθμητική-Γεωμετρία-Άλγεβρα κτλ.), γ ' ) Τα Ελληνικά επανήλθαν στη δεύτερη —μετά

τα Θρησκευτικά—θέση εμφάνισης των μαθημάτων, δ') Απουσιάζει από το ωρολόγιο πρόγραμμα η Γυμναστική — για την οποία όμως γίνεται ειδική ρύ-

θμιση4 0 —, η Υγιεινή διδάσκεται αυτοτελώς, ενώ στα προαιρετικά μαθήματα η Σερβική γλώσσα αντικαθιστά την Τουρκική, και ε') ο συνολικός εβδομαδιαίος

χρόνος είναι ο ίδιος για τις σχολές αρρένων και θηλέων. Σε σχέση με τα αντίστοιχα προηγούμενα προγράμματα του 1922, το πρό-

γραμμα των αρρένων παρουσιάζεται μειωμένο κατά 4 ώρες και των θηλέων κατά 2. Η μείωση όμως αυτή είναι εικονική, διότι αν αφαιρεθούν οι ώρες

της Γυμναστικής σε αρκετά άλλα μαθήματα οι ώρες είναι αυξημένες (π.χ. στο πρόγραμμα αρρένων: Καλλιγραφία-Δακτυλογραφία + 3 ώρες, Εμπορικά + 1 ?

Εμπορευματολογία + 1, και στο πρόγραμμα θηλέων: Εμπορικά -)- 2 ώρες, Ελληνικά - Γεωγραφία - Εμπορευματολογία - Εμπορικό Δίκαιο - Καλλιγρα-φία - Δακτυλογραφία + 1 ώρα στο καθένα).

17. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου που εξετάζουμε είναι του 1928}

το οποίο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δύο κυρίους λόγους: α') διότι αναφέρε-ται σε πεντατάξιες πλέον εμπορικές σχολές (η μετατροπή αυτή αναφέρεται στις εμπορικές των νέων χωρών, ενώ της υπόλοιπης Ελλάδας παραμένουν τετρα-τάξιες),41 και β') διότι έχουμε και νέου τύπου εμπορικές σχολές, τις τριτάξιες πρακτικές εμπορικές σχολές, που άρχισαν να δημιουργούνται από το 1922.4 2

Και πρώτα το πρόγραμμα των πεντατάξιων σχολών: Το πρόγραμμα αυτό4 3 κατ' ουσίαν είναι σχεδόν όμοιο με το προηγούμενο,

διότι η Α' τάξη δεν είναι παρά «προπαρασκευαστική» σύμφωνα με το διάταγμα, και τα μαθήματα που διδάσκονται δεν είναι από εκείνα που χαρακτηρίζουν τις

εμπορικές σχολές (Εμπορικά, Εμπορευματολογία, Νομικά), αλλά είναι κυρίως μαθήματα που έχουν «προπαρασκευαστικό» απλώς χαρακτήρα και πλησιάζουν προς τα μαθήματα της Γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου. Ώ ς προς τις άλλες τέσσερις τάξεις, το πρόγραμμα ακολουθεί σε γενικές γραμμές τη δομή του προηγούμενου με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') τα Θρησκευτικά επεκτεί-νονται σε δύο ακόμα τάξεις· β') επανέρχεται το μάθημα της Γυμναστικής μέσα στο κανονικό ωρολόγιο πρόγραμμα" γ ' ) οι Ασκήσεις εργαστηρίου επίσης επανέρχονται ως κλάδος της Εμπορευματολογίας" δ') η Δακτυλογραφία και

η Καλλιγραφία διδάσκονται σε ιδιαίτερες ώρες και ε') ο συνολικός εβδομαδιαίος

40. Βλ. § 3 του άρθρου y του διατάγματος. 41. Βλ. Ε42 και 44 (τ. Β', σ. 762-763 και 770-771). 42. Βλ. Η43 (τ. Β', σ. 764-769). 43. Βλ. Ε45 (τ. Β', σ. 772-778) και Πίνακες Ε18-19.

χρόνος —εξαιρουμένης της Α' τάξεως— παρουσιάζει μικρή αύξηση σε σχέση με του προηγούμενου προγράμματος. Οι προηγούμενες παρατηρήσεις ισχύουν και για το πρόγραμμα των σχο-

λών θηλέων, στο οποίο η αύξηση των ωρών των Θρησκευτικών και της Χειρο-τεχνίας επέφερε μείωση των ωρών των Εμπορικών και Νομικών μαθημάτων.

Εξάλλου, ως προς τα προγράμματα των πρακτικών εμπορικών σχολών44

μπορούμε να τα θεωρήσουμε σαν «μικρογραφία» των αντίστοιχων προγραμ-μάτων των πεντατάξιων σχολών, όπου υπάρχουν όλα τα μαθήματα, αλλά εν-ταγμένα μέσα στο γενικό πλαίσιο της πρακτικής διδασκαλίας τους.

18. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγρά-φεται στον Πίνακα Ε22, —στον οποίο δεν περιλαμβάνονται τα προγράμματα μεμονωμένων Σχολών4 5 —, παρατηρούμε τα εξής: α') Με αφετηρία το πρό-γραμμα του 1903, όπου πράγματι ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός, όλα τα υπόλοιπα προγράμματα των τετρατάξιων Εμπορικών σχολών εμφανί-ζουν μία πτωτική τάση ως προς τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας, η οποία

στο πρόγραμμα του 1925 αντιπροσωπεύει ποσοστό 6,6%. β') Τη μεγαλύτερη μείωση παρουσιάζει το «πρόγραμμα 1909» (μείωση 17 ώρες, ποσοστό 11,2%)

και τη μικρότερη το πρόγραμμα του 1922 (μείωση 6 ώρες στις σχολές αρρένων, ποσοστό 3,9%). γ ' ) Ανάλογη μείωση παρουσιάζεται και στα προγράμματα

των σχολών θηλέων, δ') Στα περισσότερα προγράμματα («1915-16» - 1925) ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος κυμαίνεται μεταξύ 141 και 146 ωρών, με

ελάχιστες αυξομειώσεις μεταξύ τους. ε') Φυσικά, το πρόγραμμα του 1928 εμφανίζεται με αυξημένο τον εβδομαδιαίο χρόνο, αλλά αυτό δικαιολογείται

διότι τότε οι Εμπορικές σχολές είναι πεντατάξιες. στ') Ούτως ή άλλως, ο

εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα τα προγράμματα είναι πολύ υψηλός και επιβε-βαιώνει μια τάση που παρατηρείται και στα άλλα σχολεία Μ.Ε.

19. Στον Πίνακα Ε23 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρο-λογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προ-

γράμματα. Α π ό την εξέταση του πίνακα αυτού εξάγουμε τα ακόλουθα συμπε-ράσματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρώτο πρόγραμμα του 1903 και

απαλείφθηκαν οριστικά ή προσωρινά κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων είναι τα Γερμανικά, τα οποία από το πρόγραμμα του 1920 και μετά παύουν

να διδάσκονται ως υποχρεωτικό μάθημα και γίνονται προαιρετικό, η Στενο-

44. Βλ. Πίνακες Ε20-21. 45. Το ίδιο ισχύει και για τους επόμενους Πίνακες.

γραφία που ύστερα από εναλλαγές μεταξύ υποχρεωτικού και προαιρετικού, από το πρόγραμμα του 1922 και μετά οριστικοποιείται ως υποχρεωτικό, και η Γυμναστική, η οποία απουσιάζει από τα υποχρεωτικά μαθήματα μόνο στο

πρόγραμμα του 1925, φαινομενικά όμως, γιατί διδάσκεται με ειδική ρύθμιση46, γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι, η Δακτυλογραφία εμφανίζεται ως υποχρεωτικό μάθημα στο πρόγραμμα

του 1916, άλλα από το πρόγραμμα του 1920 μέχρι και του 1925 αποτελεί ενιαίο μάθημα με την Καλλιγραφία, ενώ στο πρόγραμμα του 1928 αυτονομεί-

ται εκ νέου" η Υγιεινή πρωτοεμφανίζεται στο πρόγραμμα του 1920 και διδά-σκεται σε ώρες παρμένες από τη Γυμναστική (στις σχολές αρρένων, από τις

οποίες απουσιάζει στο πρόγραμμα του 1928), ενώ στις σχολές θηλέων εμφα-

νίζεται με την ονομασία «Υγιεινή και Νοσηλευτική»" οι Ασκήσεις εργαστη-ρίου εμφανίζονται στα προγράμματα 1920 και 1921, και ύστερα στο πρόγραμ-μα του 1928. δ') Στις σχολές θηλέων εμφανίζονται και ειδικά μαθήματα: Χειροτεχνία (από το 1921 και μετά), Οικιακή Οικονομία (από το 1921) σε συνδιδασκαλία με την Πολιτική Οικονομία, αλλά με πλήρη αυτονόμηση και υποκατάσταση της Πολιτικής Οικονομίας στο πρόγραμμα του 1928, και Οικιακή Παιδαγωγική (μόνο στο πρόγραμμα του 1921).

20. Ως προς την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα ο Πίνακας Ε24 δείχνει τις μεταβολές κάθε μαθήματος. Στον Πίνακα αυτόν παρατηρούμε ότι: α') ο χρόνος που διατίθεται για κάθε μάθημα μένει σχεδόν αμετάβλητος

ως το 1925 μόνο στη Γεωγραφία και τα Θρησκευτικά (μετά το 1906)' β') στα υπόλοιπα. μαθήματα ο χρόνος αυξομειώνεται κατά διαστήματα' γ ' ) τελική

αύξηση παρουσιάζουν τα Ελληνικά (που σχεδόν διπλασιάζουν το χρόνο), τα Φυσικά μαζί με την Εμπορευματολογία, η Καλλιγραφία-Δακτυλογραφία (που υπερδιπλασιάζουν το χρόνο), τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα, ενώ τελική μείωση έχουν τα Μαθηματικά, τα Αγγλικά και η Ιστορία.

21. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Ε25 — όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί47 —, παρατηρούμε τα ακόλου-θα:4 8 α') Η κατηγορία των Ξένων γλωσσών κατέχει την 1η θέση σε όλα τα

46. Ό.π., υποσημ. 40. 47. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Φιλολογικά (Ελληνικά, Ιστορία,

Ιστορία του Εμπορίου)" β') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Φυσικά, Εμπορευματο-λογία)' γ') Νομικά-Εμπορικά (Εμπορικά, Εμπορικό Δίκαιο, Πολιτική Οικονομία)' δ') Ξένες γλώσσες (Γαλλικά, Αγγλικά, Γερμανικά)' ε') Πρακτικά (Καλλιγραφία, Δακτυλο-γραφία, Στενογραφία, Χειροτεχνία, Γυμναστική, Υγιεινή, Ασκήσεις εργαστηρίου) και στ') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία).

48. Οι παρατηρήσεις αναφέρονται στα προγράμματα των σχολών αρρένων' για τις

προγράμματα (έκτος του 1928 που υποβιβάζονται στη 2η υπέρ των Φιλολο-γικών), αλλά με συνεχή πτωτική τάση" έτσι, η απώλεια του χρόνου έως το 1925 είναι 10,7% και το 1928 15,3%. β') Η κατηγορία των Νομικών και

Εμπορικών μαθημάτων ξεκινώντας από την 3η θέση σταθεροποιείται στη 2η ως το 1921, το 1922 περνά στην 4η, στην οποία και καταλήγει το 1928 ύστερα από την άνοδό της στην 3η το 1925, σημειώνοντας αύξηση του ποσοστού συμ-

μετοχής της στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο συνολικά 3,9% (1903-1925) αλλά επανερχόμενη στο αρχικό ποσοστό 15,1% με το πρόγραμμα του 1928.

γ ' ) Τα Φιλολογικά μαθήματα παρουσιάζουν μία συνεχή αύξηση του ποσοστού τους (ως το 1925 αύξηση 6,4% και το 1928 12,5%), ενώ η θέση τους από 4η το 1903 ανεβαίνει στην 1η το 1928. δ') Τα Φυσικομαθηματικά ξεκινώντας

από τη 2η θέση, ως το 1919 παρουσιάζουν κάποια μείωση, η οποία όμως στα επόμενα προγράμματα μεταστρέφεται σε αύξηση με αιχμή το πρόγραμμα του 1925, όπου επανέρχονται στη 2η θέση" το άνοιγμα πάντως μεταξύ του μικρό-τερου (το «1915-16») και του μεγαλύτερου (το 1925) ποσοστού είναι 5,1%. ε') Η κατηγορία των Πρακτικών μαθημάτων, σταθεροποιούμενη στην 4η θέση, παρουσιάζει αυξομειώσεις του ποσοστού της: μεγαλύτερο το 15,8% του προ-γράμματος του 1906 και μικρότερο 11,3% του 1925 (φυσικά στα προγράμματα

των σχολών θηλέων το ποσοστό των μαθημάτων αυτών είναι αρκετά αυξημένο εξαιτίας της ύπαρξης ειδικών μαθημάτων). στ') Τα Γενικά μαθήματα, κατέ-

χοντας την τελευταία θέση, παρουσιάζουν μια σταθερότητα στο ποσοστό τους (με άνοιγμα περίπου μιας εκατοστιαίας μονάδας).

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 10. Α λ λ ά και η ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει κατα-

γραφεί σε κάθε πίνακα προγράμματος— μάς οδηγεί στα ακόλουθα γενικά συμπεράσματα: α') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση

στην εκάστοτε ιεραρχία (π.χ. στο πρόγραμμα του 1903 5 μαθήματα βρίσκον-ται στην πρώτη θέση), β') Κανένα μάθημα δεν κατέχει την ίδια σταθερή θέση σε όλη την εξέλιξη των προγραμμάτων, εκτός από τα Θρησκευτικά που βρίσκονται, μαζί με την Ιστορία του Εμπορίου, στην τελευταία θέση έως και

το πρόγραμμα του 1925. γ ' ) Στις πρώτες θέσεις εναλλάσσονται τα Εμπορικά, Γαλλικά και Ελληνικά, ακολουθούν τα Αγγλικά, τα Μαθηματικά και η Γυμνα-στική, ενώ αρκετά σταθερή είναι η Γεωγραφία.

σχολές θηλέων υπάρχουν ορισμένες διαφοροποιήσεις, με κυριότερη το αυξημένο ποσοστό των Πρακτικών μαθημάτων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ'

ΕΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΝΑΥΤΙΚΑ — ΑΣΤΙΚΑ — ΓΕΩΡΓΙΚΑ

I


Π I Ν Α Κ Α Σ 1 . Ω ρ ο λ ό γ ι ο πρόγραμμα Ναυτικού τμήματος της Π ε τ ρ ι τ σ ε ί ο υ Ε μ π ο ρ ι κ ή ς σχολής Ληξουρίου 1901

1 Μαθηματικά 6 (') 12 16,9

2 Ναυτιλία και ναυτικοί υπολογισμοί 6 6 12 16,9

3 Ονοματολόγιον και πρακτικαί ασκήσεις 6 — 6 8,5

4 Κυβερνητική — 4 4 5,6

5 Γεωγραφία 3 6 8,5

6 Φυσική 3 6 8,5 7 Ελληνικά 3 6 8,5

8 Αγγλικά 3 9 12,6

9 Ναυτικόν Δίκαιον — 4 4 5,6

10 Πρακτικά μαθήματα — 6 6 8,5

Σ ύ ν ο λ ο 33 38 71 100,0

1. Για το πρόγραμμα της Α' τάξεως, που ήταν κοινό με του Εμπορικού τμήματος, βλ. Μέρος Πρώτο, Ε12 και Μέρος Δεύτερο, Πίνακα ΕΙ .

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 26 Οκτωβρίου 1901: Κείμενο ΣΤ12 (τ. Β', σ. 867-870) .

Τ ά ξ ε ι ς 1

α/α Μ α θ ή μ α τ α Σύνολο % Β Γ

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων 1914


Α Β Γ

1 Θρησκευτικά 2 2 2 6 5,3 2 Ελληνικά ( = «Αρχαία Ελληνικά,

Νέα Ελληνικά, Συνθέσεις») 8 9 8 25 21,9 3 Ιστορία 2 2 2 6 5,3 4 Γεωγραφία 2 2 2 6 5,3 5 Φυσικοϊστορικά. Ανθρωπολογία και Υγιεινή 2 2 2 6 5,3 6 Φυσικά ( = «Χημεία και Φυσική») 2 2 1 5 4,3 7 Μαθηματικά 3 3 3 9 7,9 8 Οικιακή Οικονομία

και Οικιακή Παιδαγωγική — — 2 2 1,7 9 Ιχνογραφία 2 2 2 6 1 5,3 ί

10 Καλλιγραφία 1 — — 1 U 0,8 ! 14,0 11 Χειροτεχνία 3 3 3 9 J 7,9 J 12 Ωδική 3 3 3 9 7,9 13 Γυμναστική 3 3 3 9 7,9 14 Γαλλικά 5 5 5 15 13,2

Σ ύ ν ο λ ο 38 38 38 114 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Τεχνικά, 3 Γαλλικά, 4α Γυ-μναστική, 4β Μαθηματικά, 4γ Ωδική, 7α Γεωγραφία, 7β Θρησκευτικά, 7γ Ιστορία, 78 Φυσικοϊστορικά, 11 Φυσικά, 12 Οικιακή Οικονομία και Οικιακή Παιδαγωγική.

ΠΗΓΗ: Απόφαση 15 Νοεμβρίου 1914: Κείμενο ΣΤ15 (τ. Β', σ. 878-885).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολι-κού έτους 1917-18


α/α Μ α θ ή μ α τ α Α Β Γ

α β α β α β α β

1 Θρησκευτικά 1 1 1 1 1 1 3 3 2 Ελληνικά 6 6 6 6 6 6 18 18 Ο Ιστορία 1 2 1 2 1 2 3 6 4 Γεωγραφία 1 1 1 1 1 1 3 3 5 Φυσικοϊστορικά 1 2 1 2 1 2 3 6 6 Φυσικά 1 2 1 2 1 1 3 5 7 Μαθηματικά 2 2 2 2 2 2 6 6 8 Οικιακή Οικονομία και Παιδαγωγική — — — 1 2 1 2 9 Ιχνογραφία 1 2 1 2 1 2 3 6

10 Καλλιγραφία 1 1 — — — — 1 1 11 Χειροτεχνία 2 3 2 3 2 3 6 9 12 Ωδική 2 2 2 2 2 2 6 6 13 Γυμναστική 3 2 3 2 3 2 9 6 14 Γαλλικά 3 4 3 4 3 4 9 12

Σ ύ ν ο λ ο 25 30 24 29 25 30 74 89

α = Χειμερινή περίοδος (Δεκέμβριος - Ιανουάριος - Φεβρουάριος) β = Εαρινή περίοδος (Μάρτιος - Απρίλιος - Μάιος)

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 25 Δεκεμβρίου 1917: Κείμενο ΣΤ16 (τ. Β', σ. 886).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολι-κού έτους 1918-19


α/α Μ α θ ή μ α τ α Α Β Γ

α β α β α β α β

1 Θρησκευτικά 1 1 1 1 1 1 3 3 2 Ελληνικά 6 6 6 6 6 6 18 18 3 Ιστορία 2 1 2 1 2 1 6 3 4 Γεωγραφία 1 1 1 1 1 1 3 3 5 Φυσικοϊστορικά 2 1 2 1 2 1 6 3 6 Φυσικά 2 1 2 1 1 1 5 3 7 Μαθηματικά 2 2 2 2 2 2 6 6 8 Οικιακή Οικονομία και Παιδαγωγική — — — — 2 1 2 1 9 Ιχνογραφία 2 1 2 1 2 1 6 3

10 Καλλιγραφία 1 1 — — — — 1 1 11 Χειροτεχνία 3 2 3 2 3 2 9 6 12 Ωδική 2 2 2 2 2 2 6 6 13 Γυμναστική 2 2 2 2 2 2 6 6 14 Γαλλικά 4 3 4 3 4 3 12 9

Σ ύ ν ο λ ο 30 24 29 23 30 24 89 71

α = Φθινοπωρινή και εαρινή περίοδος (Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος-Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος).

β = Χειμερινή περίοδος (Δεκέμβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος). ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 15 Σεπτεμβρίου 1918: Κείμενο ΣΤ19 (τ. Β', σ. 897).

ΠΙΝΑΚΑΣ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αβερωφείου Μέσης Γεωργικής Σχο-λής 1918

Τ ά ξ ε ι ς α/α Μ α θ ή μ α τ α Σύνολο

Α Β Γ

1 Πρακτική αριθμητική 3 / - — — Ιέ 2 Γεωμετρία 21- — — 1 3 Φυσική πειραματική 2 — — 2 4 Βοτανική 2 — — 2 5 Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία 2 / - — — 1 fi Γενική πειραματική Χημεία 2 — — 2

7 Ζωοτεχνία/Γενική Ζωοτεχνία/Ειδική Ζωοτεχνία... 2 - / 3 3 h 5 8 Γενική γεωργία 1 2 / - — 2

9 Στοιχεία τοπογραφίας - / 3 — — Π 10 Στοιχεία υδραυλικής και οικοδομικής - β — — 1

11 Αρχαί μηχανικής - / 2 _ — 1

12 Ελληνικά 2 / - — — 1

13 Αρχαί πολιτικής Οικονομίας και Γεωργικού Δικαίου — — 1

14 Γεωργική μηχανολογία — 3 / - — Ιέ 15 Δενδροκομία/Δενδροκομία ειδική, δασική... — 2 3 / - 3* Hi Εδαφολ., Λιπασματολογία και στοιχεία γεωργίας — - / 3 — 1* 17 Ειδική γεωργία — - / 3 2 / - 2 2 18 Γαλακτοκομία και Τυροκομία — 3 / - — l ì 19 Οινοποιία — 3 / - — li 20 Γεωργική Βιομηχανία _ 3 / - — Η 21 Αμπελουργία — - / 3 — Η 22 Μελισσοκομία και σηροτροφία — ~/2 — 1 23 Γεωργική Οικονομία — ~/2 2/- 2

24 Κηπουρική και ανθοκομία — 2/- — 1

25 Γεωργική εντομολογία — — 2/- 1

26 Γεωργική φυτοπαθολογία — — 2/- 1 27 Πεταλωτική, κτηνιατρική κλπ. — - - 2 / - 1 28 Γεωργική Λογιστική — — 2 / - 1 29 Πρακτικαί ασκήσεις 24 24 24/42 81

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 126

ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 23 Αυγούστου 1918: Κείμενο ΣΤ18 (τ. Β', σ. 889-896).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1920


Α Β Γ

1 Πρακτική αριθμητική 3 / - — — Η 2 Γεωμετρία 2 / - — — 1 3 Φυσική πειραματική και μετεωρολογία 2 — — 2 4 Βοτανική 2 — — 2 5 Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία 2/1 — — l i 6 Γενική πειραματική Χημεία 3/2 — — 2έ 7 Ζωοτεχνία/Γενική και ειδική ζωοτεχνία 2 2 2/~ 5 8 Γεωργία και Γενική και Ειδική - β 2 3 h 4έ 9 Στοιχεία τοπογραφίας ~/3 — — l i

10 Αρχαί μηχανικής — — 1 11 Ελληνικά 2 — — 2 12 Γεωργική μηχανολογία — 3 / - — Η 13 Δενδροκομία — 2 2 / - 3 14 Γεωλογία, Εδαφολογία, Λιπασματολογία — 2 — 2 15 Γαλακτοκομία και Τυροκομία — 2/1 — Η 16 Οινοποιία — 3 / - — η 17 Γεωργικαί Βιομηχανίαι — 2 / - — 1 18 Αμπελουργία — - / 3 — Η 19 Γεωργική εντομολογία — - / 2 — 1 20 Πολιτική Οικονομία — "/2 — 1 21 Μελισσοκομία — - / ι — à 22 Σηροτροφία — -η — i 23 Γεωργική Οικονομία — — 2/3 2} 24 Γεωργική φυτοπαθολογία — — 2 / - 1 25 Γεωργική Λογιστική... — — 2 2 26 Ελαιοκομία — — 2 / - 1 27 Δασονομία — — - / 2 1 28 Κηπουρική, Ανθοκομία — — - / 3 Η 29 Πτηνοτροφία — — - / 3 H 30 Κτηνιατρικής στοιχεία και πεταλωτική — — 2/1 Η 31 Υδραυλική και Οικοδομική — — 1/2 Ü 32 Γεωργική νομοθεσία —

— - / 2 1 33 Πρακτικαί ασκήσεις 24 24 24 72

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 126


Π I Ν Α Κ Α Σ 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπε-λουργικής Σχολής Πατρών 1921


Α Β Γ

1 Ιχνογραφία - / 2 — — 1 2 Ελληνικά 2 — — 2

3 Πρακτική Αριθμητική 3 / - — — Η 4 Γεωμετρία 2 h — — 1

5 Φυσική πειραματική 2 — — 2

0 Γενική Χημεία 2 — — 2

7 Βοτανική 3 — — 3 8 Ζωολογία και εντομολογία 2 — — 2

9 Γεωολογία και ορυκτολογία 2/1 — — l i 10 Κλιματολογία και εδαφολογία - / 2 — — 1

11 Δενδροκομία - / 2 3 2 6

12 Γενική Μηχανική — 21- — 1

13 Χωρομετρία — 2 — 2

14 Αμπελουργία — 2 2 4

15 Γεωργία (Γενική και Ειδική) — 2 2 / - 3

16 Κτηνοτροφία και Πτηνοτροφία — - / 2 2 / - 2

17 Οινολογία — 2 - / 2 3

18 Ελαιοκομία/Ελαιουργία — - / 2 2 / - 2

19 Εντομολογία — 2/- — 1

20 Μελισσοκομία — - / 2 — 1

21 Σηροτροφία — 2 / - — 1

22 Πολιτική Οικονομία — 1 — 1

23 Σχεδιογραφία πάρκων και κήπων — — - / 2 1

24 Υδραυλική — — 2 / - 1

25 Κηπουρική — — 2 2

26 Ανθοκομία — — - / 2 1 27 Γαλακτοκομία — — ι /~ i 28 Γεωργική Οικονομία — — 2 2

29 Γεωργική Λογιστική — — 1 1

30 Γεωργική Νομοθεσία — — - / I 1 2" 31 Συσκευή, διατήρησις και επεξεργασία... — — - / 2 1

32 Πρακτικαί ασκήσεις 24 24 24 72

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 126


Π I Ν Α Κ Α Σ 8 . Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1925


Α Β Γ

1 Μαθηματικά Ι» — — 3 2 Φυσική και μετεωρολογία 2 — — 2 3 Χημεία 3 — — 3 4 Βοτανική 2 — — 2

5 Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία 1 — — 1

6 Ορυκτολογία και Γεωλογία 1 — — 1

7 Γεωργική μηχανική 2 2 2 6 8 Ιχνογραφία 1 — — 1

9 Γεωργία 1 3 ο Ο 7

10 Ζωοτεχνία 2 2 2 6 11 Δενδροκομία/Δενδροκομία, Κηπουρική, Ανθοκομία — 2 2 4 12 Αμπελουργία, Ελαιουργία — 2 — 2

13 Γεωργικαί Βιομηχανίαι — 2 1 3 14 Γαλακτοκομία... — 2 — 2 15 Γεωργική Εντομολογία — 1 _ 1 16 Μελισσοκομία-Σηροτροφία — 1 — 1 17 Πολιτική Οικονομία — 1 __ 1 18 Γεωργική Οικονομία — —

2 2 19 Γεωργική Λογιστική — — 2 2 20 Εγκυκλοπαίδεια δικαίου και Γεωργ. Νομοθεσία — — 1 1 21 Φυτοπαθολογία — — 1 1 22 Στοιχεία Κτηνιατρικής και Πεταλωτικής — — 2 2 23 Πρακτικαί ασκήσεις 18 18 18 54

Σ ύ ν ο λ ο 36 36 3 6 108

ΠΗΓΗ: 11. διάταγμα 9 Ιουλίου 1925: Κείμενο ΣΤ26 (τ. Β', σ. 926-933).

Π I Ν Α Κ Α Σ 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπε-λουργικής Σχολής Πατρών 1926


Α Β Γ

1 Φυσική Γεν. Μηχανική και Μετεωρολογία 3 — — 3 2 Χημεία 2 — — 2 3 Ζωολογία και Εντομολογία 3 — — 3 4 Γεωργικά μαθήματα 2 — — 2 5 Χωρομετρία 1 — — 1 6 Γεωλογία και Ορυκτολογία 1 — — 1 7 Βοτανική 3 — — 3 8 Ζωοτεχνία/Ζωοτεχνία και Πτηνοτροφία 2 2 — 4 9 Γεωργική Μηχανολογία 1 — — 1

10 Γεωργική Χημεία — 2 — 2 11 Δενδροκομία — 2 3 5 12 Οινολογία — 2 1 3 13 Ελαιουργία/Ελαιοκομία — 1 1 2 14 Αμπελουργία — 2 2 4 15 Γεωργία (Γενική και Ειδική) — 3 1 4 16 Σηροτροφία — 1 — 1 17 Μελισσοκομία — 1 — 1 18 Πολιτική Οικονομία — 1 — 1 19 Γαλακτοκομία και Τυροκομία — 1 — 1 20 Υδραυλική — — 1 1 21 Κηπουρική — — 2 2 22 Ανθοκομία και σχεδιογραφία πάρκων — — 1 1 23 Φυτοπαθολογία — — 1 1 24 Γεωργική Οικονομία — — 2 2 25 Γεωργική Λογιστική και Νομοθεσία — — 1 1 26 Στοιχεία Κτηνιατρικής και Πεταλωτικής — — 1 1 27 Συσκευή και διατήρησις οπωρών... — — 1 1 28 Πρακτικαί ασκήσεις1 24 24 24 72

Σ ύ ν ο λ ο 42 42 42 126

1. Όπως προβλέπονται από το διάταγμα της 31. Αυγούστου 1921: Κείμενο ΣΤ25 (τ. Β', σ. 922-925).

ΠΗΓΗ: Π. διάταγμα 6 Σεπτεμβρίου 1926: Κείμενο ΣΤ28 (τ. Β', σ. 939-940).

I I

Ε Π I Σ Κ Ο Π Η Σ Η

Α'. Ν Α Υ Τ Ι Κ Α Σ Χ Ο Λ Ε Ι Α

1. Στην αρχική φάση της λειτουργίας των Ναυτικών σχολείου δεν μπο-ρούμε να μιλούμε για ιδιαίτερα προγράμματα, αλλά για διδασκαλία ορισμένων θεωρητικών ναυτικών μαθημάτων. "Ετσι:

α') Σύμφωνα με το διάταγμα διορισμού διδασκάλου της Ναυτικής στα Ελληνικά σχολεία Σύρου και Ναυπλίου της 31 Ιουλίου (12 Αυγούστου) 1837,1

τα θεωρητικά ναυτικά μαθήματα διδάσκονταν και στις τρεις τάξεις του Ε λ λ η -νικού σχολείου ως εξής:

α' τάξη: «Η αριθμητική μέχρι των λογαρίθμων» β' » : « Η γεωμετρία μετά στερεομετρίας και επιπέδου και σφαιρικής

τριγωνομετρίας» γ ' » : « Η ναυτιλία εν γένει, επίπεδος, σφαιρική και ναυτική».

Φυσικά, όσοι παρακολουθούσαν τα ναυτικά μαθήματα, ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούν και τα υπόλοιπα μαθήματα του Ελληνικού σχολείου, εκτός

από τα Μαθηματικά, τα Λατινικά και τα Γερμανικά. β') Ύστερα από τη μεταβολή των όρων της λειτουργίας των ναυτικών

σχολείων,2 δημοσιεύτηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας,3 περισσότερο σύμφωνο με τις απαιτήσεις του κράτους για τη χορήγηση διπλώματος εμπορο-πλοιάρχου. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν: Αριθμητική, Γεωμετρία, Γεωγραφία, Υδρογραφία, Ναυτιλία, Ναυτική Αστρονομία και Κυβερνητική.

2. Το πρόγραμμα των πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων ναυτικών σχο-λών του νόμου ΑΛΘ'/1882 είναι πολύ αναλυτικό και λεπτομερειακά όσον αφορά

τη διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων, τα οποία είναι ίδια και για τα δύο είδη σχολών, αλλά με περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα για τις δευτεροβάθμιες. Οι τίτλοι των μαθημάτων: Μαθηματικά, Γεωγραφία, Φυσική, Ναυτική, Κυ-βερνητική, Ναυτικό Δίκαιο, Ελληνικά και Γαλλικά.3"

1. Βλ. ΣΤ2 (τ. Β', σ. 785-786). 2. Βλ. ΣΤ7 (τ. Β', σ. 811) και Εισαγωγή: ΣΤ2 (τ. Α', σ. 59-60). 3. Βλ. ΣΤ8 (τ. Β', σ. 812-815).

3α. Βλ. ΣΤ 11 [7] (τ. Β', σ. 834-864).

3. Με την ίδρυση ναυτικού τμήματος στην Πετρίτσειο Εμπορική Σχολή Ληξουρίου δημοσιεύτηκε και ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα.4 Τα μαθή-ματα που διδάσκονταν ήταν θεωρητικά και πρακτικά, περισσότερο σύγχρονα

και απαραίτητα για μέλλοντες πλοιάρχους. Αξίζει να τονιστεί η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας «και ίδια ασκήσεις εις σύνταξιν εκθέσεων περί

ναυτικών συμβάντων και εις την σύνταξιν ημερολογίων πλοίων».

4. Στο νόμο ,ΓΨΚΒ'/1910, που προέβλεπε την ίδρυση Σχολής Εμπορο-πλοιάρχων στον Πειραιά αλλά δεν λειτούργησε, καταγράφονταν τα διδακτέα μαθήματα, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο και για τη Ναυτική Σχολή που προβλε-πόταν από το διάταγμα της 14 Σεπτεμβρίου 1925 αλλά που δεν λειτούργησε κι αυτή.5

Β'. Α Σ Τ Ι Κ Α ΣΧΟΛΕΙΑ ΘΗΛΕΩΝ

1. Το ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα των Αστικών σχολείων ρυθμί-στηκε με την απόφαση 34514 της 15 Νοεμβρίου 1914.6 Τα κυριότερα γνωρί-σματα του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομα-διαίος χρόνος διδασκαλίας είναι πολύ μεγάλος, και υπερβαίνει μάλιστα τον

αντίστοιχο του προγράμματος του 1914 για το Ελληνικό σχολείο.7 β') Εκτός από την Καλλιγραφία, που διδάσκεται μόνο στην Α' τάξη, και την Οικιακή

Οικονομία, που διδάσκεται μόνο στην Γ' τάξη, όλα τα άλλα μαθήματα διδά-σκονται και στις τρεις τάξεις, γ ' ) Η διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων περιγράφεται αρκετά αναλυτικά και σε αρκετά σημεία ομοιάζει με την αντί-στοιχη του Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου.

2. Το πρόγραμμα αυτό ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε αναλλοίωτο, εκτός από μία τροποποίηση της διδακτέας ύλης των Μαθηματικών

το 1919,8 η οποία περιγράφεται με πολλές λεπτομέρειες, ενώ παρέχονται και οδηγίες για τον τρόπο διδασκαλίας της. Επίσης θυμίζουμε ότι λόγω των εκ-

τάκτων περιστάσεων καθορίστηκε ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα και για τα Αστικά σχολεία κατά τα σχολικά έτη 1917-18 και 1918-19.9

4. Βλ. ΣΤ1-2 (τ. Β', σ. 867-870) και Πίνακα ΣΤ1 . 5. Βλ. ΣΤ 13 και 27 (τ. Β', σ. 871-874 και 934-938). 6. Βλ. ΣΤ 15 (τ. Β', σ. 878-885) και Πίνακα ΣΤ2. 7. Βλ. Α99 (τ. Α', σ. 606-615) και Πίνακα Α36. 8. Βλ. ΣΤ21 (τ. Β', σ. 902-905). 9. Βλ. ΣΤ16 (τ. Β', σ. 886) και Πίνακα ΣΤ3 (για το σχολικό έτος 1917-18) και ΣΤ19

και Πίνακα ΣΤ4 (για το σχολικό έτος 1918-19).

Γ' . Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Α Σ Χ Ο Λ Ε Ι Α

1. Το πρώτο πρόγραμμα που αναφέρεται σε Μέση Γεωργική Σχολή συν-τάχθηκε το 1918, αμέσως μετά τη μετατροπή της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής σε τριτάξια Μέση, και επεκτάθηκε και στη Γεωργική Σχολή Θεσσαλο-νίκης που το 1919 μετατράπηκε και αυτή σε Μέση.

Τα βασικότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αύτοϋ10 είναι τα ακό-λουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας, αρκετά υψηλός, κατανέμεται μεταξύ θεωρητικών μαθημάτων και πρακτικών ασκήσεων ως εξής:

οι πρακτικές ασκήσεις γίνονται επί 81 ώρες (ποσοστό 64,3%) και τα θεωρητικά μαθήματα διδάσκονται επί 45 ώρες (ποσοστό 35,7%). β') Η κατανομή αυτή κατά τάξεις παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα: στις δύο πρώτες τάξεις, για

τις πρακτικές ασκήσεις αφιερώνονται 24 ώρες την εβδομάδα (ποσοστό 57,1%) και για τα θεωρητικά μαθήματα 18 ώρες (ποσοστό 42,9%)· στην τρίτη τάξη το βάρος πέφτει στις πρακτικές ασκήσεις (33 ώρες κατά μέσο όρο και στα

δύο εξάμηνα — ποσοστό 78,6%), οι οποίες απορροφούν όλο τον εβδομαδιαίο χρόνο του β' εξαμήνου. γ ' ) Στις δύο πρώτες τάξεις τα περισσότερα θεωρητικά μαθήματα διδάσκονται ανά εξάμηνο, ενώ στην τελευταία τάξη όλα διδάσκονται στο α' εξάμηνο. δ') Λίγων μόνο θεωρητικών μαθημάτων ο χρόνος διδασκαλίας εκτείνεται σε 2 ή 3 τάξεις" των περισσότερων η διδασκαλία ολοκληρώνεται σε ένα εξάμηνο η σπανιότερα σε ολόκληρο σχολικό έτος. ε') Οι πρακτικές ασκή-σεις συνεχίζονται και το καλοκαίρι επί 5 ώρες ημερησίως.

2. Το 1920 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα,1 ' το οποίο κινείται σχεδόν στα ίδια πλαίσια με το προηγούμενο, εκτός κυρίως από τις πρακτικές ασκήσεις στην Γ' τάξη, οι οποίες γίνονται όπως και στις δύο πρώτες τάξεις. Η νέα

αυτή ρύθμιση έχει ως αποτέλεσμα, η κατανομή του χρόνου μεταξύ θεωρητικών μαθημάτων και πρακτικών ασκήσεων να είναι ενιαία και για τις τρεις τάξεις

αλλά και συνολικά (ποσοστό 42,9% και 57,1% αντίστοιχα).

3. Το 1921 δημοσιεύτηκε πρόγραμμα της Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών,1 2 το οποίο κινείται στα πλαίσια των δύο προηγούμενων προγραμμάτων, με βασική διαφοροποίηση το είδος των μαθη-μάτων, τα οποία εδώ είναι προσανατολισμένα στην ειδικότητα της Σχολής.

10. Βλ. ΣΤ 18 (τ. Β', σ. 889-896) και Πίνακα ΣΤ5. 11. Βλ. ΣΤ24 (τ. Β', σ. 912-921) και Πίνακα ΣΤ6.

4. To 1925 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα για τις Μέσες Γεωργικές Σχολές, το οποίο ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που έξετάζουμε.13 Το πρόγραμμα αυτό, αρκετά διαφοροποιημένο από τα δύο προηγούμενα (του 1918 και 1920), έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδα-σκαλίας είναι μειωμένος κατά 18 ώρες (ποσοστό 14,3%)' η μείωση αυτή οφεί-λεται αποκλειστικά στην ελάττωση του χρόνου των πρακτικών ασκήσεων (από 24 ώρες κατά τάξη περιορίστηκαν σε 18). β') Τα θεωρητικά μαθήματα συγχω-νεύτηκαν, και διδάσκονται τώρα όλα σε ετήσιο κύκλο, καταργηθέντων των

εξαμήνων.

5. Τέλος, το 1926 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα της Μέσης Δενδροκομι-κής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών, το οποίο μεταβάλλει τα διδασκόμενα θεωρητικά μαθήματα καθώς και τις ώρες διδασκαλίας τους.1 4 Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, τα θεωρητικά μαθήματα δεν διδάσκονται κατά εξάμηνο αλλά

σε ετήσια βάση,. όπως συνέβη και με τις άλλες Μέσες Γεωργικές Σχολές (πρό-γραμμα 1925). Για τις πρακτικές ασκήσεις το διάταγμα δεν κάνει καμία ανα-φορά, γ ι ' αυτό και σιωπηρά θεωρούμε ισχύουσα τη διάταξη του προγράμματος

του 1921 της ίδιας Σχολής.

12. Βλ. ΣΤ25 (τ. Β', σ. 922-925) και Πίνακα ΣΤ7. 13. Βλ. ΣΤ26 (τ. Β', σ. 926-933) και Πίνακα ΣΤ8. 14. Βλ. ΣΤ28 (τ. Β', σ. 939-940) και Πίνακα ΣΤ9.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1833 Νοεμβρ. 21 (Δεκεμβρ. 3)

1834 Φεβρ. 6 (18)

Ιουλ. 5 (17)

1836 Δεκεμβρ. 15 (27)

Δεκεμβρ. 31

(12 Ιανουαρ. 1837)

»

1837 Ιουλ. 31

(Αύγ. 12)

1838 Φεβρ. 21

Δεκεμβρ. 14 (26)

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Β.Δ.

Β.Δ.

Β.Δ.

Β Δ . (= Νόμος)

Β.Δ.

Ανακ.

Β.Δ.

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί συστάσεως Γυμνα-σίου εις Ναύπλιον

Νόμος περί δημοτικών σχολείων [ ίδρυση Δι-δασκαλείου ]

Περί διδασκαλίας της κα-τηχήσεως εις τα σχο-λεία

Περί αστυνομίας της εμ-πορικής ναυτιλίας

Περί του διοργανισμού και της τάξεως των μα-

θημάτων των ελληνι-κών σχολείων και γυ-μνασίων

Περί του κανονισμού των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων

Περί προσθέσεως διδα-σκάλου της ναυτικής

εις τα Ελληνικά σχο-λεία Σύρου και Ναυ-πλίας

Ειδοποίησις περί των σπουδαζόντων ναυτών

Περί συστάσεως Ναυτ ικού Σχολείου εις Ύδραν

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 79-80

Β' 9-14

Α' 81

Β' 781-784

Α' 82-83

Α' 84-109

Β' 785-786

Β' 788

Β' 789

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α' 12· Γ ' 85-86

Α' 12, 23· Γ ' 225

Γ ' 86

Α' 58, 60

Α' 13-14· Γ ' 13-17, 86-91

Α' 58- Γ ' 379

Α' 58

Α ' 58


1842

Νοεμβρ. 21

1843

Ιανουαρ. 25 (Φεβρ. 6)

Φεβρ. 26 (Μαρτ. 10)

Σεπτ. 24

1844

Απριλ. 29

1848

Αυγ. 13

1850

Νοεμβρ. 24

1851

Μαρτ. 14

» 24

1852 Σεπτ. 9

Οκτωβρ. 18

ΕΙΔΟΣ

Κανον.

Β.Δ.

Β.Δ.

Β.Δ.

Εγγρ.

Εγκ.

Β.Δ.

Κανον.

Εγγρ.

Εγγρ.

Β.Δ.

ΤΙΤΛΟΣ

Κανονισμός του εν Αθή-ναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε-ταιρίας

Περί του οργανισμού της εν Αθήναις Ριζαρείου

Εκκλησιαστικής Σχο-λής

Περί οικοδομής Γυμνα-σίου ( Λυκείου) του 1. Βαρβάκη

Περί συστάσεως ναυτικής σχολής εις Σύρον

Κανονισμός της Ριζα-ρείου Εκκλησιαστικής Σχολής

Περί τακτικής παραδόσε-ως των ιερών μαθημά-των

Περί εξετάσεων των Εμ-ποροπλοιάρχων

Κανονισμός του εν Αθή-ναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε-ταιρίας

Περί της περιόδου των μαθημάτων εν τοις Γυμνασίοις

Κανονισμός Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχο-

λής Περί εξετάσεως των Ελ-

λήνων εμποροπλοιάρχων

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 23-25

Β' 421-424

Α' 681-683

Β' 787

Β' 425-429

Α' 110-111

Β' 790-794

Β ' 2 6 - 2 8

Α' 112-113

Β' 430-434

Β' 795-796


Α' 34- Γ' 186, 238-239

Α' 43· Γ' 303

Α' 21

Α' 58

Γ' 261, 303

Γ' 89-90

Α' 58

Α' 34· Γ' 187, 239

Γ' 90

Γ' 262-263, 304

Α' 58

ΤΙΤΛΟΣ

Περί αποστολής προγραμ-μάτων Γυμνασίων και

Ελληνικών σχολείων, και εν γένει περί της

εσωτερικής τακτοποιή-σεως των παιδευτηρίων

Περί τακτικού εκκλησια-σμού των μαθητών κα-

τά τας Κυριακάς και εορτάς

Περί εσωτερικής τάξεως του Διδασκαλείου

Κανονισμός τον Β. Διδα-σκαλείου

Περί κανονισμού των εξε-τάσεων των Δημοδιδα-σκάλων

Περί εμπορικών μαθημά-των

Διατάξεις αφορώσαι εις την εκτέλεσιν του ανω-

τέρω Β. Διατάγματος Περί Ιερατικών Σχολείων Περί τον κανονισμού των

Ιερατικών Σχολείων

[Έναρξη του μαθήματος της Πειραματικής Φυ-

σικής ] Εσωτερικός κανονισμός

των Ιερατικών Σχο-λείων

Περί της παραδοχής των μαθητών εν τε τοις Ελ-

λην. σχολείοις και γυ-μνασίοις, και περί απο-λυτηρίων εξετάσεων

Περί μεθόδων διδασκαλίας

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 114-121

Α' 122-123

Β' 29

Β' 30-39

Β' 15-22

Β' 603

Β' 604-605 Β' 435-437

Β' 438-440

Α' 124

Β' 441-444

Α' 125-126

Α' 127-128


Γ' 18-21, 91-94

Γ ' 90

Γ ' 228

Γ ' 228

Γ ' 228

Α' 49· Γ ' 351

Α' 49· Γ ' 351 Α' 45

Α' 45· Γ ' 296, 310

Γ ' 87 Γ ' 296, 310

Γ ' 90

Γ ' 90


1855 Αυγ. 31

1856 Μαρτ. 3

» 20

» 25

Ιουν. 8

» 18

Ιουλ. 10

Σεπτ . 27 Οκτωβρ. 27

1857

Φεβρ. 28

Απριλ. 30

Ιουν. 11

1857 Ιουλ. 17

ΕΙΔΟΣ

Εγκ. Αποφ.

Εγκ.

Β.Δ.

Κανον.

Β.Δ.

» Εγγρ.

Ν. ,ΤΞΖ' Β.Δ.

Εγγρ.

Απόφ.

Εγκ.

Εγκ.

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α ΕΙΔΟΣ Τ Ι Τ Λ Ο Σ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο Ε Π Ε Ξ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

1857

Αυγ. 3

» 12

» 14

» 27

Σεπτ. 15

Οκτωβρ. 19

» »

1859

Οκτωβρ. 9

1861 Οκτωβρ. 13

1862 Ιουλ. 1

Δεκεμβρ. 8

Περί εισαγωγής εμπορι-κών μαθημάτων εν τω γυμνασίω Πατρών

Περί ελληνικής θεματο-γραφίας

Περί της εν τοις Ελληνι-κοίς σχολείοις διδασκα-λίας της τε αρχαίας και

της νεωτέρας Ελληνι-κής γλώσσης

Περί εισαγωγής εμπορι-κών μαθημάτων εν τω

γυμνασίω Πατρών Περί αποστολής προγράμ-

ματος μαθηματικών Εσωτερικός κανονισμός

των Γυμνασίων και των Ελληνικών Σχολείων Οδηγίαι προς εφαρμογήν

του εσωτερικού κανονι-σμού των ελληνικών σχολείων και γυμνα-σίων

Περί διδασκαλίας του εμ-πορικού δικαίου εν τη πρώτη τάξει του γυμνα-σίου Σύρου

Περί των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισ-σών

[Ερωτήματα για απάν-τηση σχετικά με τη λειτουργία των σχολεί-ων ]

Περί εισαγωγής εν μεν τω Εθνικώ Πανεπι-στημίω της οπλασκίας.

Εν δε τοις κατωτέροις

Β' 606 Α' 49· Γ' 351

Α' 129-131 Γ' 90-91

Α' 132-133 Γ' 91

Β' 607 Α' 49· Γ' 351

Α' 134-142

Α' 143-147 Α' 13

Α' 148-153 Α' 13

Β' 608-609 Α' 50· Γ' 351

Β' 40-41 Α' 34· Γ' 240

Α' 154-162 Α' 91

Β.Δ.

Εγκ. »

»

»

»

»

Εγκ.

Β.Δ.

Εγγρ.

Ψήφ.


1862

1864 Σεπτ. 10

1865 Δεκεμβρ. 20

1866 Φεβρ. 3

Ιουλ. 12

1867 Απριλ. 8

» »

» 11

Μαΐου 11

Ιουν. 23

Σεπτ. 2

Οκτωβρ. 7

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

εκπαιδευτηρίοις της γυ-μναστικής

Περί κανονισμού των εις τα γυμνάσια παραδιδο-

μένων εμπορικών μα-θημάτων

Περί διοργανώσεως της εκπαιδεύσεως κατά την

Επτάνησον

Περί της εν Επτανήσω εκπαιδεύσεως οδηγίαι

Περί του ότι μαθήματα μη οριζόμενα υπό του νό-μου, ούτε εις το πρό-γραμμα καταχωριζόμε-να δεν είναι υποχρεωτι-κά τοις μαθηταίς

Περί ναυτικής διδασκαλί-ας

Περί κανονισμού των δι εμποροπλοιάρχους ναυ-τικών σχολείων

Περί συστάσεως πέντε ναυτικών σχολείων

Περί του Αρσακείου ως διδασκαλείου διδασκα-λισσών

Περί του μαθήματος της ποιητικής

Περί Αποστολής προγραμ-μάτων των Γυμνασίων και Ελληνικών σχο-λείων Οργανισμός της εν Αθή-ναις Ριζαρείου Εκκλη-

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 163-164

Β' 610-611

Α' 165-166· Β' 6 1 2

Α' 167-170' Β' 613

Α' 171

Β' 811

Β' 812-815

Β ' 8 1 6

Β' 42-43

Α' 172

Α' 173-183


Γ' 93-94

Α' 50· Γ ' 351

Α' 14-15· Γ' 351-352

Γ' 351-352

Γ' 94

Α' 59· Γ ' 379

Α' 59· Γ' 379

Α' 59

Α' 34· Γ ' 240

Γ' 94

Γ ' 22-24, 94-96

ΕΙΔΟΣ

Απόφ.

Ν. ΡΗ' Εγγρ. »

Β.Δ.

Εγκ.

Β.Δ.

»

Εγγρ.

Απόφ.

Β.Δ.

ΕΙΔΟΣ

Απόφ.

Εγκ.

Απόφ.

Εγκ. »

Κανον.

Β.Δ.

Εγκ. »

»

Εγκ.

Εγκ.

ΤΙΤΛΟΣ

εκκλησιαστικής Σχολής Κανονισμός της Ριζαρείου

Εκκλησιαστικής Σχο-λής

Περί διορθώσεως των πλημμελώς εχόντων εν τοις γυμνασίοις και

Ελλ. σχολείοις Κανονισμός του εν Αθή-

ναις δημοσίου γυμνα-στηρίου

[Προσθήκη μαθημάτων ] [Καθορισμός ωρών διδα-

σκαλίας της Πολιτικής γεωγραφίας στα Γυ-μνάσια ]

Κανονισμός των Παρθενα-γωγείων της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρίας

Περί στρατιωτικών ασκή-σεων των μαθητών

Περί στρατιωτικών ασκή-σεων των μαθητών

Οδηγίαι περί των στρα-τιωτικών ασκήσεων των μαθητών

Περί των ιερών μαθημά-των και της βαθμολο-γίας των μαθητών

Περί γραπτών γυμνασμά-των εν τοις γυμνασίοις

και εν τοις ελλ. σχο-λείοις

Περί διδασκαλίας των ιε-ρών μαθημάτων

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 445-44.8

Β' 449-454

Α' 184-187

Α' 188-189

Α' 190

Α' 191

Β' 44-47

Α' 192-193

Α' 194-195

Α' 196-198

Α' 199-200

Α' 201-202

Α' 203


Α' 44· Γ 304

Α' 44· Γ' 264-265, 304

Γ' 96

Γ' 96

Γ' 25-27, 96

Γ' 25-27, 96

Γ' 188, 239-240

Γ' 25-27, 96

Γ' 25-27, 96

Γ' 25-27, 96

Γ 97

Γ' 95

Γ' 97


1867

» 9

1868 Σεπτ. 25

Οκτωβρ. 14

1870 Ιουν. 18

Σεπτ. 17

1871

Φεβρ. 18

Μαρτ. 25

Απριλ. 8

Μαΐου 31

1872 Αυγ. 17

1873 Σεπτ. 3


1874 Αυγ. 3U

1875 Μαΐου 27

1876 Νοεμβρ. 5

1877 Μαΐου 11

Οκτωβρ. 25

1878 'Γανουαρ. 1.1

Μαΐου 2 5

Αυγ. 23

1879 Ιουλ. 3 - 4

ΤΙΤΛΟΣ

Περί διδασκαλίας άρχων της Φυσικής

Περί του μαθήματος της Φυσικής

Στρατιωτικός κανονισμός των μαθητών των γυ-

μνασίων του κράτους Πρόγραμμα των επί το

σχολικόν έτος 1876-77 διδαχθησομένων μαθη-μάτων εν τω εσωτερι-κώ διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Ε-ταιρίας

Κανονισμός των Παρθενα-γωγείων της Φιλεκπαι-δευτικής Εταιρίας

Περί διακοπής των στρα-τιωτικών ασκήσεων

Κανονισμός του εν Θεσσα-λονίκη Διδασκαλείου

Περί συστάσεως του Δι-δασκαλείου εν Αθήναις

Περί κατανομής των δι-δακτέων μαθημάτων εν τω Διδασκαλείω

Περί οργανιστικού του Διδασκαλείου και του προτύπου

Περί αναγνωρίσεως του εν Κωνσταντινουπόλει

Ζαππείου Παρθεναγω-γείου ως ισοβάθμιου τω

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο

Α' 204

Α' 205

Α' 206-221

Β' 48-52

Β' 53-56

Α ' 2 2 2

Β' 64-79

Β' 57-60

Β' 61-63

Β' 80-84


Γ' 97

Γ ' 97

Γ' 25-27, 96

Γ' 189-190, 240-241

Γ' 191-192, 240-241

Γ ' 25-27

Γ' 161, 230-231

Α' 26· Γ' 229

Γ ' 159-160, 229-231, 241

Γ' 230

ΕΙΔΟΣ

Εγκ.

Εγκ.

Κανον.

Κανον.

Εγκ.

Κανον.

Ν. ΧΘ'

Β.Δ.

»

Απόφ.

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

εν Αθήναις Αρσακείω Διδασκαλείο)

Περί τροποποιήσεως του από 25 Μαΐου 1878 Β.Δ. Περί κατανομής

των μαθημάτων εις τας 3 τάξεις του εν Αθή-ναις Διδασκαλείου

Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του

θήλεος φύλου εν Κων-σταντινουπόλει, ιδρυ-θέντος τω 1875 (ανε-γνωρισμένου υπό της

Ελληνικής Κυβερνήσε-ως ισοβαθμίου τω Αρ-σακείω)

Περί συστάσεως διδασκα-λείων εν Πελοποννήσω

και Επτανήσω Οδηγίαι περί των εξετά-

σεων Περί γυμναστικής

Περί διδασκαλίας των παιδαγωγικών μαθημά-των και των εξετάσεων

των υποψηφίων διδα-σκαλισσών εν τοις Παρ-θεναγωγείοις της Φι-λεκπαιδευτικής Εταιρί-ας

Περί εφαρμογής των δι-επόντων την δημοσίαν εκπαίδευσιν νόμων και

κανονισμών εν ταις προσαρτηθείσαις και προσαρτωμέναις επαρ-χίαις

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 85-86

Β' 93

Β' 87-92

Β' 94-95

Α' 223 Α' 224-22Î

Β' 96-99

Α' 226


Α' 34· Γ' 241

Γ' 162-163, 231

Γ' 241

Α' 26

Γ' 97 Γ' 25-27, 97

Α' 34-35- Γ' 241

Α' 15


1879

» 16

» »

1880 Μαΐου 6

» 28

Σεπτ. 22

1881 Απριλ. 24

Αυγ. 31

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Κανον.

Ν. ,ΩΝΘ'

Εγκ.

Β.Δ.

Β.Δ.

»

ΤΙΤΛΟΣ

Περί συστάσεως διδασκα-λείου εν Θεσσαλία

Περί συστάσεως εν Π ε ι -ραιεί δημοσυντηρήτου γυμνασίου

Περί συστάσεως εμπορι-κών ναυτικών σχολών

Περί τροποποιήσεως και προσθήκης διατάξεων αναφερομένων εις τα Διδασκαλεία

Περί των διδακτικών βι-βλίων της μέσης και κατωτέρας εκπαιδεύσε-ως


Περί διδασκαλίας των ιε-ρών μαθημάτων εν τοις Έλλην, σχολείοις

Περί διδακτικών βιβλίων της μέσης και κ α τ ω τ έ -

ρας εκπαιδεύσεως Περί εξετάσεων Καθηγη-

τών και Διδασκάλων ναυτικών μαθημάτων ε-μπορικών ναυτικών σχο-λών

Περί ε ξ ε τ ά σ ε ω ν υποψη-φίων καθηγητών και διδασκάλων του εμπο-ρικού ναυτικού

Περί αναστολής της ισ-χύος του άρθρου 11 του

από 22 Α π ρ ι λ ί ο υ 1881 Β. Διατάγματος

Περί της Ε π ι τ ρ ο π ή ς προς εξέτασιν των καθηγη-

τών κλπ. των εμπορι-κών ναυτικών μαθημά-των


ΚΕΙΜΕΝΟ

Β ' 100

Β' 614-615

Β' 817-820

Β' 101-102

Α' 259

Β' 821-823

Α' 227

Α' 259

Β' 827-831

Β' 832

Β' 103-104

Β' 833


Α' 26

Α' 51

Α' 60-62· Γ' 379

Γ' 231

Γ 98 Α' 61

Γ' 97

Γ 98

Α' 61

Α ' 61

Α' 35

Α' 61


1882 Ιουν. 2

» 16

» 22 » »

» »

Αυγ. 19

Σεπτ. 2

» 4

» 7

» »

» 17

» 29

Οκτωβρ. 28

ΕΙΔΟΣ

Ν. ΑΙΒ'

Ν. 4-ΙΔ'

Ν. ΑΛΘ'

Ν. 4Μ'

Ν. ΑMB'

Β.Δ.

»

Β.Δ.

»

»

»

»

»

ΤΙΤΛΟΣ

εν Βόλω και Ιθάκη Περί γυμναστηρίων

Περί εγκρίσεως προγράμ-ματος των εν ταις εμ-

πορικαίς ναυτικαίς σχο -λαίς διδασκομένων μα-θημάτων

Περί καθηκόντων των δι-ευθυντών των εμπορι-κών ναυτικών σχολών

και περί κανονισμού τούτων

Πρόγραμμα των επί τα σχολικόν έτος 1882-83 διδαχθησομένων μαθη-μάτων εν τοις Δ ιδασκα-λείοις της Φιλεκπαιδευ-τικής Εταιρίας

Περί τροποποιήσεως τον άρθρον 2 τον από 19 Αυγούστου 1882 Β. διατάγματος περί συ-στάσεως εμπορικών ναυτικών σχολών

Περί καταρτίσεως του γυ-μνασίου Πειραιώς κατά

τον Α Ι Δ ' νόμον Περί γυμναστηρίων

Περί γυμναστικής των μαθητών των ελληνι-κών σχολείων

Περί γυμναστικής των μαθητών των παρά γυ-μνασίοις ελλ . σχολείων

Κερί εισαγωγής των στρα-τιωτικών ασκήσεων εις

τα γυμνάσια και ελλη-νικά σχολεία

Περί της διδασκαλίας των ξένων γλωσσών


Β' 824 Α' 228-229

Β' 834-864

Β' 825-826

Β' 105-109

Β' 824-825

Β' 616 Α' 230

Α' 230

Α ' 232

Α ' 233-234

Α' 235-236


Α' 61

Γ ' 25-27, 97

Α ' 61· Γ ' 379

Α' 61

Γ ' 193, 241-242

Α ' 6 1

Α' 51

Γ ' 25-27, 97

Γ 25-27, 97

Γ 25-27, 97

Γ ' 25-27, 96

Γ ' 97, 352

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α

1882

Νοεμβρ. 22 Δεκεμβρ. 17

» 31

1883 Ιανουαρ. 12

» 18

» »

» 24

» 29

Μαρτ. 31

Απριλ. 12

ΕΙΔΟΣ

ΒΔ Απόφ.

Β.Δ.

Β.Δ.

»

Εγκ . Β.Δ.

Εγκ.

Ν . ΑΡΙΘ'

Εγκ.

ΤΙΤΛΟΣ

Περί εισαγωγής των στρα-τιωτικών ασκήσεων εις

τα Διδασκαλεία τον Κράτους

1/ρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-84 διδαχθησομένων μαθη-μάτων εν τοις Π ρ ο τ ύ -

ποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτική,

Εταιρίας

Περί υποδιδασκάλων Περί απουσιών των μαθη-

τών εκ των στρατιωτι-κών ασκήσεων Περί έγγραφης και εξετά-σεων μαθητών εν τοις

εκπαιδευτηρίοις της μέ-σης εκπαιδεύσεως Περί εγγραφής και εξετά-σεων μαθητών εν τοις

εκπαιδευτηρίοις της μέ-σης εκπαιδεύσεως

Περί προσωρινής σχολής γυμναστών

Πρόγραμμα των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και

τοις γυμνασίοις διδα-κτέων μαθημάτων

Περί συντάξεως του προ-γράμματος διδακτέο»· μαθημάτων εν τοις εκ-παιδευτηρίοις της μέ-σης εκπαιδεύσεως

Περί διορθώσεως προ-γραμμάτων ελληνικών σχολείων

Περί της διδασκαλίας των

ελληνικών Περί εμπορικών μαθημά-

των


Β' 110-111

Β' 112-115

Β' 116-11;

Α' 237-238

Α' 239

Α' 240-242 Β' 118-120

Α' 243-256

Α' 257-259

Α' 260-262

Α' 263

Β' 617-618


Γ 231

Γ 194, 242

Α' 27

Γ' 97

Γ' 97

Γ' 97 Α' 39-40-Γ' 216, 252

Γ' 28-34, 97-98

Γ' 98

I1' 98

Γ' 98

Γ 352


1883 » 14

1884 Απριλ. 17

» 21

Μαΐου .11

» 22

Ιουν. 9

» 23

» 27

Σεπτ. 7

» 27

» 29

Ε Ι Δ Ο Σ

Β.Δ.

Ν. ΑΡΠΕ' Εγκ.

Β.Δ.

Εγκ.

Β.Δ.

»

Εγκ. » Εγγρ. »


1884

Οκτωβρ. 1

» 8

Νοεμβρ. 21

» 25

1885 Ιουλ. 26

» 30

Αυγ. 31

[Κατ' Αύγουστ.]

Σεπτ. 28

Νοεμβρ. 20

1886 Φεβρ. 12

» 21 Απριλ. 30

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί διδασκαλίας των στρατιωτικών ασκήσε-ων των μαθητών Περί στρατιωτικών ασκή-σεων εν τοις Διδασκα-λείοις

Περί των διδακτέων τεμα-χίων νεωτέρων Ελλή-

νων λογογράφων και ποιητών

Στρατιωτικός κανονισμός των μαθητών των γυ-

μνασίων του Κράτους

[Αναγνώριση του Ομη-ρείου Παρθεναγωγείου Σμύρνης ]

Περί του δημοσυντηρήτου γυμνασίου Πειραιώς

Περί τροποποιήσεως του από 23 Ιουνίου 1884

προγράμματος των μα-θημάτων των Ελληνι-κών σχολείων και γυ-μνασίων

Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγω-

γείου εν Κωνσταντινου-πόλει, ιδρυθέντος τω 1875 Περί στρατιωτικών ασκή-

σεων Περί αναβολής των στρα-

τιωτικών ασκήσεων

Περί γενικού επόπτου των στρατιωτικών ασκήσε-ων

Περί ναυτοδιδασκάλων Οι μαθηταί της τετάρτης

τάξεως Γυμνασίου δεν

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 264-266

Β' 121-122

Α' 267-270

Α' 271-278

Β' 123-124

Β' 619-620

Α' 279-282

Β' 90-92

Α' 283-284

Α' 285

Α' 286-287 Β' 865-866


Γ' 98

Γ' 231

Γ' 98

Γ 98

Α' 35

Α' 51

Γ 33-34, 98-99

Γ" 241

Γ' 99

Γ' 99

Γ' 99 Α ' 61

ΕΙΔΟΣ

Εγκ.

» »

Κανον .

Απόφ.

Ν. ΑΣΞΒ'

Β.Δ.

Κανον .

Εγκ. »

Β.Δ.

» Εγκ.


1886

Σεπτ. 5

» 29

Οκτωβρ. 3

» 6 » »

» 31

1887 Σεπτ. 28

Δεκεμβρ. 20

» »

ΤΙΤΛΟΣ

υποχρεούνται να εξετα-σθώσιν εις τα ιερά

Περί κατανομής των μα-θημάτων και των ωρών

της διδασκαλίας εν τοις Διδασκαλείοις

Περί μεταβολής εν τω Β. διατάγματι της 31 Αυ-

γούστου 1885 περί του προγράμματος των εν τοις γυμνασίοις διδα-σκομένων μαθημάτων

Περί κοινοποιήσεως του ανωτέρω Διατάγματος

Περί ιδρύσεως Λυκείου Περί προγράμματος των

διδακτέων μαθημάτων εν τω Βαρβακείω Λυ-

κείω

Περί του προγράμματος των εν τοις Ελληνικοίς

σχολείοις και τοις γυ-μνασίοις διδακτέων μα-θημάτων

Περί σχηματισμού τάξεως επαναλήψεως των εν

τω Λυκείω διδασκομέ-νων μαθημάτων

Περί κεντρικού γυμναστη-ρίου

Περί γυμναστών και βοη-θών της γυμναστικής

και διδασκάλων της καλλιγραφίας και ιχνο-γραφίας

Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-88 διδαχθησομένων μαθη-μάτων εν τε τοις Προ-τύποις και τοις Διδα-σκαλείοις της Φιλεκ-παιδευτικής Εταιρίας...


Α ' 2 8 8

Β' 127-130

Α' 289

Α' 290 Α' 677-681

Α' 685-694

Α' 291-297

Α' 695-696

Β' 137-138

Α' 298-299

Β' 131-136


Γ' 99

ΓΊ64-165,231-232

Γ' 99

Γ' 99

Α' 21-22· Γ' 147

Γ' 129, 147-148

Γ' 35-38, 99-100, 147-148

Α' 22, 149-150

Α' 40- Γ' 252

Γ' 100

Γ' 195, 196, 242

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Β.Δ.

Εγκ.

Β.Δ.

Απόφ.

»

Β.Δ.

Ν. ΑΧΗ'

Ν. ΑΧΙΑ'



Σεπτ. 13

1889 Μαρτ. 22

» 29

Απριλ. 30


Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί εξετάσεων επί πτυ-χίω των υποψηφίων δι-δασκαλισσών

Περί κατανομής των μα-θημάτων και ωρών της διδασκαλίας εν τοις δι-δασκαλείοις

Περί του τρόπου της δι-δασκαλίας της Ελληνι-κής γλώσσας εν ταις τάξεσι του Διδασκαλεί-ου [της Φιλεκπ. Ε-ταιρίας ]

Περί των στρατιωτικών ασκήσεων εν τοις γυ-

μνασίοις Περί των στρατιωτικών

ασκήσεων Περί του χρόνου των

στρατιωτικών ασκήσε-ων εν τοις γυμνασίοις

Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων

εν τω Βαρβακείω Λυ-κείω

Πρόγραμμα των εν τη Εκκλησιαστική Ριζα-

ρείω Σχολή κατά το χειμερινόν εξάμηνον του σχολικού έτους 1890-91 διδαχθησομένων μαθη-μάτων Πρόγραμμα των εν τη

Εκκλησιαστική Ριζα-ρείω Σχολή κατά το θερινόν εξάμηνον του σχολικού έτους 1890-91 διδαχθησομένων μα-θημάτων

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 152-154

Β' 139-142

Β' 143-146

Α' 300-301

Α' 302

Α' 303

Α' 697-704

Β' 455-457

Β' 458-460


Α' 35

Γ ' 166-167, 232

Γ' 242

Γ' 100

Γ' 100

Γ ' 100

Γ' 130, 148-149

Γ' 266, 304

Γ ' 266, 304

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Β.Δ.

Ν. ΑΨΚΓ '

Εγγρ.

Β.Δ.

Απόφ.


1891 Απριλ. 12

» 14

Ιουλ. 13

1892 Ιουλ. 22

Αυγ. 6

Οκτωβρ. 27

1893 Απριλ. 7

ΤΙΤΛΟΣ

Περί εγγραφής και εξετά-σεων των μαθητών γυ-μνασίων και ελληνικών σχολείων Εγκύκλιος ερμηνευτική

του περί εγγραφής και εξετάσεων των μαθη-

τών Β. Διατάγματος της 12 Απριλίου 1891


ρείω Σχολή κατά το χειμερινόν εξάμηνον του σχολικού έτους 1891-92 διδαχθησομένων μα-θημάτων

Σχέδιον νόμου περί συ-στάσεως εμπορικής σχολής εν Πειραιεί και περί καταργήσεως του αυτόθι γυμνασίου

Περί συστάσεως υποδιδα-σκαλείων

Περί της υπό των ανωτέ-ρων ιδιωτικών Παρθε-ναγωγείων του Κράτους μορφώσεως των δημο-διδασκαλισσών

Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1892-93 διδαχθησομένων μαθη-μάτων εν τοις Προτύ -

ποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας...

Περί του οργανισμού των υποδιδασκαλείων και

των μετ' αυτών συνημ-μένων προτύπων γραμ-ματείων

Ε Π Ε Ξ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

Γ' 100

Γ' 100

Γ' 267, 304

Α' 53-54

Α' 27· Γ ' 232

Α' 35

Γ' 197, 242-243

Γ 168, 232-233

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Εγκ.

Σ.Ν.

Ν. ,ΒΟΘ'

Β.Δ.

Β.Δ.


Α' 304-305

Α' 306-307

Β' 461-463

Β' 621-622

Β' 147-150

Β' 151-152

Β' 155-159

Β' 160-167


1893 Αυγ. 6

» 12

» 20

Σεπτ. 29

Οκτωβρ. 2

Δεκεμβρ. 3

1894 Αυγ. 2

Σεπτ. 21

ΕΙΔΟΣ

ΒΔ

Απόφ.

Β.Δ.

»

»

»

Απόφ.

Β.Δ.

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί μεταρρυθμίσεως τον άρθρου 7 του Β. διατά-γματος της 6 Οκτω-βρίου 1886 περί ιδρύ-σεως Λυκείου

Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων

εν τω Βαρβακείω Λυ-κείω

Περί ωρολογίου και ανα-λυτικού προγράμματος

των μαθημάτων των πλήρων παρθεναγωγεί-ων και των διδασκα-λείων των θηλέων

Περί κανονισμού του κεν-τρικού γυμναστηρίου

και περί της ειδικής γυμναστικής σχολής

Περί οργανισμού της Εκ-κλησιαστικής Ριζαρεί-ου Σχολής


Περί τροποποιήσεως του από 31 Οκτωβρίου 1886 προγράμματος

των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και γυμνασί-οις διδακτέων μαθημά-των

Περί τροποποιήσεως του 11ου άρθρου του από 3 Δεκεμβρίου 1893 Β. διατάγματος περί ορ-γανισμού της Εκκλη-σιαστικής Ριζαρείου Σχολής και του προ-σηρτημένου ωρολογίου

των μαθημάτων

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 684

Α' 705-714

Β' 168-179

Β' 180-185

Β' 464-479

Β' 480-489

Α' 308-310

Β' 490-494


Γ' 150

Γ' 131, 149-150

Α' 35· Γ ' 198, 243

Α' 40· Γ' 252

Α' 44· Γ' 268-269, 305

Α' 44· Γ' 270, 305

Γ' 35, 99

Γ ' 271-273, 305


1895 Νοεμβρ. 13

Δεκεμβρ. 15

1896 Ιουν. 18

Αυγ. 23

» »

Νοεμβρ. 7

1897 Σεπτ. 9

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί ορισμού των εδρών των μαθημάτων της

Εκκλησιαστικής Ρι-ζαρείου Σχολής

Περί τροποποιήσεως του ωρολογίου των εδρών

της Ριζαρείου Εκκλη-σιαστικής Σχολής

Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού

Παρθεναγωγείου μετ οικοτροφείου, ιδρυθέν-τος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτι-κής Εταιρίας και ανα-γνωρισθέντος ισοβαθμί-ου τω Αρσακείω...

Περί αναγνωρίσεως ως δι-δασκαλείων θηλέων των υπό της Φιλεκπαιδευτι-κής Εταιρείας συντη-ρουμένων εκπαιδευτη-ρίων εν Αθήναις, Πά-τραις και Κέρκυρα

Περί προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχο-λείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημά-των

Περί γραπτών γυμνασμά-των των μαθητών των γυμνασίων και ελλην. σχολείων Εγκύκλιοι οδηγίαι περί του τρόπου διδασκαλίας

των μαθημάτων


ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 495-496

Β' 497-498

Β' 124-126

Β' 186-187

Α' 311-322

Α' 323-326

Α' 327-340

Β' 499-516


Γ' 305

Γ ' 272-273, 305

Α' 35

Γ ' 39-43, 100

Γ ' 100

Γ' 100 Α' 44· Γ ' 274-275, 305-306

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

Κανον.

Β. Δ

»

»

Εγκ.

Β.Δ.


1897 » 11

Οκτωβρ. 20

Νοεμβρ. 11

» 13

» 17

Δεκεμβρ. 14

1898 Ιανουάρ. 12

Φεβρ. (;)

Μαΐου 30

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί προγράμματος των εν τοις ελλην. σχολείοις

και τοις γυμνασίοις δι-δακτέων μαθημάτων

Περί συμπληρώσεως τον Από 9 Σεπτεμβρίου

1897 οργανισμού της Εκκλησιαστικής Ρι-

ζαρείου Σχολής Περί προγράμματος μα-

θημάτων διδασκαλείου θηλέων

Περί της διδασκαλίας των μαθημάτων του προ-παιδευτικού τμήματος

της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής

Περί τροποποιήσεως του Από 11 Σεπτεμβρίου 1897 Β. διατάγματος,

περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελλην. σχολείοις και γυμνασίοις διδακ-τέων μαθημάτων

Κανονισμός της εν Αθή-ναις ιδρυμένης ειδικής γυμναστικής σχολής

Περί εφαρμογής των οδη-γιών της διδασκαλίας

των εν τοις γυμνασίοις και ελληνικοίς σχολεί-

οις διδακτέων μαθημά-των κατά τα Από 9 Σεπτεμβρίου και 17 Νοεμβρίου π.ε. προ-γράμματα

Περί γυμνασιακών εκ-δρομών

Περί εξετάσεως υποψη-φίων γυμναστριών

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 341-369

Β' 517-520

Β' 188-190

Β' 520-521

Α' 370-374

Β' 191-193

Α' 375-377

Α' 378-382

Β' 194-196


Γ' 44-46, 51-52, 100-103

Γ ' 306

Α' 35· Γ ' 199, 243

Γ ' 306

Γ ' 45-46, 51-52, 101

Α' 40· Γ ' 217, 252

Γ ' 101-103

Γ' 101

Α' 40· Γ ' 253

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

» » »

»

»

Εγκ.

»

Β.Δ.


1898 Ιουν. 11

Οκτωβρ. 6

» 9

Δεκεμβρ. 11

1899 Φεβρ. 16

ΛΙαρτ. 22

Ιουλ. 10

Αυγ. 10

Νοεμβρ. 20

» »

ΤΙΤΛΟΣ

Περί εξετάσεως υποψη-φίων νηπιαγωγών

Περί εκκλησιασμού και θρησκευτικής μορφώ-σεων των μαθητών

Συμπληρωματικός κανο-νισμός των γυμνασίων

και ελληνικών σχολείων Κανονισμός της εν Αθή-

ναις Ειδικής Γυμναστι-κής Σχολής

Περί εισαγωγής της διδα-σκαλίας του μαθήματος

της ελληνικής γραμμα-τολογίας εν τοις γυμνα-σίοις τον Κράτους

Περί ορισμού θρησκευτι-κών μαθημάτων από 1 Σεπτεμβρίου 1899 εν τοις ελληνικοίς σχο-λείοις

Περί γυμναστικής και γυ-μναστικών και αθλητι-κών αγώνων

Περί οργανισμού της Σχο-λής των Γυμναστών

Περί της διδασκαλίας της Γυμναστικής εν τοις σχολείοις της Δημοτι-κής και Μέσης Εκπαι-δεύσεως και εν τοις Δι-δασκαλείοις εκατέρου φύλου

Περί του αναλυτικού προ-γράμματος της Γυμνα-στικής εν τοις σχολείοις

της Δημοτικής και Μέ-σης Εκπαιδεύσεως

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 197-198

Α' 383-384

Α' 386-389

Β' 199-205

Α' 390-392

Α' 393-395

Α' 396-397

Β' 205-209

Α' 398-410

Α' 411-422


Α' 36· Γ ' 247

Γ' 101

Α' 13

Γ ' 218, 252

Γ' 103

Γ' 103

Γ ' 232

Γ' 219, 252-253

Γ' 103

Γ ' 103

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Εγκ.

»

Β.Δ.

Β.Δ. »

Ν. ,ΒΧΚΑ'

Β.Δ.

» »


1900 Σεπτ. 2

» 21

» »

Οκτωβρ. 19

1901 Ιουν. 8

Ιουλ. 20

» 27

Αυγ. 10

Οκτωβρ. 22

Τ Ι Τ Λ Ο Σ


Περί τροποποιήσεως των από 11 Σεπτεμβρίου

1897 και 17 Νοεμβρίου 1897 Β. διαταγμάτων περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχο-λείοις και Γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων

Περί συστάσεως εμπορι-κής Σχολής εν Ληξου-ρίω

Περί εκκλησιασμού των μαθητών

Περί ιδρύσεως εν Αθήναις Εμπορικής Σχολής

Περί μεταρρυθμίσεως και προσθήκης άρθρων του Β. διατάγματος της 8

Ιουνίου ε.ε. περί ιδρύ-σεως εν Αθήναις Εμ-πορικής Σχολής

Περί του προγράμματος των μαθημάτων της

1ης τάξεως της εν Α-θήναις ιδρυθείσης Εμ-πορικής Σχολής

Περί συστάσεως εν Πά-τραις Εμπορικής σχο-λής εκ τριών τάξεων κλπ.

Περί τροποποιήσεως κλπ. άρθρων τον Β. διατάγ-ματος της 20 Νοεμ-βρίου 1899 περί διδα-σκαλίας της Γυμναστι-κής

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 522-531

Α' 423-430

Β' 623-626

Α' 384-385

Β' 627-628

Β' 628-629

Β' 630-631

Β' 631

Α' 431-432


Α' 44· Γ' 276-279, 306

Γ 47-48, 51-52, 103-104

Α' 54-55· Γ' 317, 352-353

Γ' 101

Α' 55· Γ' 352-353

Α' 55

Γ ' 353

Α' 55

Γ ' 103

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

»

»

»

»

» »

Β.Δ.

»


1901 » 26

1902 Ιουλ. 6

Σεπτ. 10

1903 Ιουν. 9

Ιουλ. 22

Σεπτ. 6

» 11

» »

Νοεμβρ. 7

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί συστάσεως ιδίου ναυτικού τμήματος εν

τη Πετριτσε ίω Εμπο-ρική Σχολή Ληξουρίου

Περί προγράμματος μα-θημάτων Διδασκαλείου θηλέων


ρείω Σχολή κατά το σχολικόν έτος 1902-1903 διδαχθέντων μα-θημάτων

Περί συστάσεως Ιερατι-κής Σχολής εν Άρτη

και περί οργανισμού αυτής

Περί συστάσεως εμπορι-κών σχολών

Περί τροποποιήσεως των από 11 Σεπτεμβρίου 1897, 17 Νοεμβρίου 1897, 22 Μαρτίου 1899 και 21 Σεπτεμβρίου 1900 Β. Διαταγμάτων περί κανονισμού τον προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολεί-οις και γυμνασίοις δι-δακτέοι μαθημάτων

Περί εκτελέσεως του περί εμπορικών σχολών, ,ΒΑ' νόμου

Περί συστάσεως εμπορι-κών σχολών εν Αθή-ναις και Πάτραις Περί συστάσεως Αχιλλο-πουλείου εμπορικής Σχολής εν Τσαγκαράδα

του δήμου Μυρεσίου του νομού Μαγνησίας

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 867-870

Β' 210-215

Β' 533-536

Β' 537-539

Β' 632-633

Α' 433-435

Β' 635-638

Β' 639

Β' 640-641


Α' 62-63· Γ' 367, 380

Γ 200-201, 243-244

Γ' 306

Α' 45

Α' 55· Γ' 353

Γ' 49-52, 104

Γ ' 318, 353-354

Γ' 353-354

Γ 319. 354

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

»

Ν. , Β Α '

Β.Δ. » » »


1904 Ιουν. 2

1905 Ιουν. 30


Σεπτ . 7

Οκτωβρ. 5

Νοεμβρ. 27

1907 Φεβρ. 7

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί αναγνωρίσεως του υπό της Ενώσεως των

Ελληνίδων ιδρυθέντος Διδασκαλείου Νηπια-γωγών

Περί τροποποιήσεως του από 30 Μαΐου 1898

Β. διατάγματος περί εξετάσεως υποψηφίων γυμναστριών

Περί τροποποιήσεως του προγράμματος των μα-θημάτων της Εκκλη-σιαστικής Ριζαρείου Σχολής

Περί της κατά τάξεις χρονικής διανομής των μαθημάτων εν ταις εμ-

πορικαίς σχολαίς Περί κανονισμού του προ-

γράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων

Περί συμπληρώσεως του από 5 Οκτωβρίου 1906

Β.Δ. περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχο-

λείοις και γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων

ως προς την διδασκα-λίαν των θρησκευτικών και γαλλικών εν τω γυμνάσιω

Περί τροποποιήσεως άρ-θρων του εν ισχύ ι οργα-νισμού της Εκκλησιαστικής

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 216-217

Β' 196

Β' 540

Β' 642-643

Α' 436-456

Α' 564-565


Α' 37· Γ ' 248

Α' 40

Γ ' 278-279, 306

Γ ' 320, 354-355

Γ' 53-55, 104-105

Γ ' 53-55, 104

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ. » »

»

»

»

»


1907

Ιουλ. 5

Δεκεμβρ. 20

1908 Μαρτ. 4

Ιουν. 5

» »

Σεπτ. 16

» 17

ΤΙΤΛΟΣ

στικής Ριζαρείου Σχο-λής Αριθ. 10210. Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγ-γραφήν διδακτικών βι-

βλίων προς χρήσιν των σχολείων της μέσης εκ-παιδεύσεως αμφοτέρων

των φύλων Περί ασκήσεως εις την

σκοποβολήν των μαθη-τών Γυμνασίων, ελλη-

νικών σχολείων κλπ.

Αριθ. 3423. Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγ-γραφήν διδακτικών βι-

βλίων της μέσης εκ-παιδεύσεως κλπ.

[Πρόγραμμα Διδασκα-λείου Νηπιαγωγών της

Ενώσεως των Ελλη-νίδων]

[Πρόγραμμα τάξεων Γυ-μναστριών της Ενώ-σεως των Ελληνίδων]

Περί μεταρρυθμίσεως του από 7 Νοεμβρίου 1903

Β. διατάγματος περί συστάσεως Αχιλλοπου-λείου εμπορικής σχολής

εν Τσαγκαράδα του δή-μου Μυρεσίου του νο-μού Μαγνησίας

Περί τροποποιήσεως του άρθρου 2 του από 2

Ιουνίου 1904 Β.Δ. περί αναγνωρίσεως του υπό

της Ενώσεως των Ελ-ληνίδων ιδρυθέντος Δι-δασκαλείου Νηπιαγω-γών

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 541-545

Α' 457-523

Α' 566-567

Α' 523-524

Β' 219-224

Β' 225-226

Β' 644-645

Β ' 2 1 8


Γ' 280-281, 307

Γ' 105, 150

Γ' 104

Γ' 105

Γ ' 208, 248

Γ' 321, 355

Α' 37

ΕΙΔΟΣ

Απόφ.

Β.Δ.

Απόφ.

Κανον.

»

Β.Δ.

»



» 29

1909 Ιουν. 23

Οκτωβρ. 8

Νοεμβρ. 27

» »

Δεκεμβρ. 15

1910 Απριλ. 1

» 9

Μαΐου 10

ΤΙΤΛΟΣ

Περί εξετάσεων των Ελ-λήνων εμποροπλοιάρ-χων κλπ.

Περί διδασκαλίας της Ι-ταλικής γλώσσης εν

τ α ι ς Ε μ π ο ρ ι κ α ι ς Σ χ ο -λαίς

Περί κανονισμού τον προ-γράμματος της διδα-κτέας γυμναστικής εν τοις σχολείοις της δη-μοτικής και μέσης εκ-παιδεύσεως

Περί διδασκαλίας εν τοις Γυμνασίοις νεοελληνι-κών αναγνωσμάτων και στοιχειωδών γνώσεων χημείας

Περί τροποποιήσεως των εδαφίων β' και δ' του 1ου άρθρου του ΤΞΖ' νόμου περί Ιερατικών σχολείων

Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του ,ΒΧΚΑ' νόμου «περί γυμναστικής κλπ.»

Περί κανονισμού της κατά τάξεις χρονικής διανο-μής των μαθημάτων καλλιγραφίας και γυ-μναστικής εν ταις εμ-

πορικαίς σχολαίς

Περί του εν Αθήναις Δι-δασκαλείου της Δημο-τικής Εκπαιδεύσεως

Περί Σχολής εμποροπλοι-άρχων

Περί οργανισμού της Σχο-λής Γυμναστών

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 797-810

Β' 646

Α' 568-599

Α ' 6 0 0

Β' 437

Β' 227-228

Β' 647

Β' 229-232

Β' 871-874

Β' 233-237


Α' 58

Γ' 322, 355

Γ' 104-105

Γ' 55-56, 105

Α' 45

Α' 40· Γ' 253

Γ' 322, 355

Α' 28·Γ 233

Α' 63- Γ' 380

Γ' 220, 253

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

» » »

Ν. ΓΥΛΕ' (3435)

Ν. ΓΥΛΗ' (3438)

Β.Δ.

Ν. , Γ Χ Β ' (3692)

Ν. ,ΓΨΚΒ' (3722) Β.Δ.



Δεκεμβρ. 9

1911

Απριλ. 15

Ιουλ. 22

Αυγ. 28

Οκτωβρ. 8

»

» 11

ΤΙΤΛΟΣ

Περί κατανομής των μα-θημάτων και των ωρών

της διδασκαλίας εν τη κατωτάτη τάξει τον δι-

δ α σ κ α λ ε ί ο υ της δημοτι-κής εκπαιδεύσεως

Περί αντικαταστάσεως των άρθρων 10 και 11 του εν ισχύι οργανισμού τ η ς Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς

Ρ ι ζαρε ίου Σχολής

Περί ορισμού ως υπο-χρεωτικού μαθήματος

της Ιταλ ικής γλώσσης εν τη Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχο-λή Σύρου

Περί ορισμού ως προαιρε-τικών μαθημάτων της διδασκαλίας της Α λ β α -νικής και Τουρκικής γλώσσης εν τη Εμπο-ρική Σχολή Κερκύρας Αριθ. 16778. Προκήρυξις διαγωνισμού προς σ υ γ -γραφήν διδακτικών βι-βλίων της μέσης εκ-παιδεύσεως

Περί των διδακτέων μα-θημάτων εν ταις Ιερα-τικαίς Σχολαίς

Περί κατανομής των μα-θημάτων και των ωρών διδασκαλίας εν ταις τά-ξεσι του Διδασκαλείου

της δημοτικής εκπαι-δεύσεως

Περί διδαχής εν τη Ε μ π ο -ρική Σχολή Κερκύρας

της Ιταλικής γλώσσης ως προαιρετικού μαθή-

ματος

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 238-239

Β' 546-550

Β' 648

Β' 649

Α' 524-563

Β' 551-552

Β' 240-243

Β' 651


Γ' 169, 233

Γ' 282-283, 307

Γ' 355

Γ' 355

Γ 105

Γ' 297, 310-311

Γ' 170-171, 233

Γ' 355

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

»

»

Απόφ.

Β.Δ. »

»


1912 Μαρτ. 21

Ιουν. 14

» 27

Αυγ. 21

1913

Αυγ. 17

» 31

Σεπτ. 5

Οκτωβρ. 3

1914 Μαρτ. 9

ΤΙΤΛΟΣ

Περί μη διακοπής του μα-θήματος της γυμναστι-κής προ της 20 Μαΐου εκάστου έτους

Περί εισαγωγής εν τη εν Αθήναις Εμπορική

Σχολή του μαθήματος της Νομισματικής και

Μετρολογίας κλπ. Περί εξομοιώσεως των

γυμναστών προς τους λοιπούς λειτουργούς της μέσης εκπαιδεύσεως

Περί ορισμού των ωρών της διδασκαλίας των

μαθηματικών εν τω Βαρβακείω Λυκείω, του

αριθμού των διδασκόν-των τα μαθηματικά εν τω αυτώ Λυκείω κλπ.

[ Πρόγραμμα Ριζαρείου Σχολής 1912 \

Περί συστάσεως και λει-τουργίας τριών έτι μο-νοταξίων διδασκαλείων αρρένων

Περί ιδρύσεως κατά το σχολικόν έτος 1913-14 τριών μονοταξίων δι-δασκαλείων αρρένων

Περί ορισμού των εδρών των συσταθέντων μονο-

ταξίων διδασκαλείων αρρένων

Περί ορισμού των εν τοις μονοταξίοις διδασκαλεί-οις των αρρένων διδα-χθησομένων μαθημάτων κλπ.

Περί κυρώσεως του περί συστάσεως μονοταξίων


Α' 601

Β' 652-653

Α' 602-603

Α' 715-716

Β' 553-554

Β' 244-246

Β' 246

Β' 247

Β' 248


Γ' 105

Γ' 355

Γ ' 105

Γ ' 131-132, 150

Γ 284-285, 307

Α' 29· Γ ' 233-234

Γ ' 233

Γ ' 233

Γ ' 174, 233

ΕΙΔΟΣ

Εγκ.

Β.Δ.

Εγκ.

Β.Δ.

»

Απόφ.

»

Ν. 169


1914

Αυγ. 19

Αυγ. 26

Σεπτ. 8

» 17

Οκτωβρ. 5

» 6

Οκτωβρ. 6

ΤΙΤΛΟΣ

διδασκαλείων αρρένων και τροποποιήσεως δια-

τάξεων τινων τον νό-μου ,ΓΧΒ' περί τον εν Αθήναις διδασκα-λείου της δημοτικής εκ-παιδεύσεως Β. Διατάγ-ματος

Περί του προσωπικού των σχολείων της δημοτι-κής και μέσης εκπαι-δεύσεως των νέων χω-ρών, κλπ.

Περί ιδρύσεως διδασκα-λείων εκατέρου των φύ-λων προς μόρφωσιν δι-δασκάλων της δημοτι-κής εκπαιδεύσεως

Περί χορηγίας αδείας εις την Φιλεκπαιδευτικήν

Εταιρ ίαν ιδρύσεως α-στικών σχολείων θη-λέων

Περί διατηρήσεως, ανα-γνωρίσεως και ιδρύσεως διδασκαλείων αρρένων και θηλέων

Περί αναγνωρίσεως ως Ισοτίμου προς τα τον Κράτους διδασκαλεία

του εν Αθήναις (Καλ-λιθέα) διδασκαλείου

των νηπιαγωγών της Ενώσεως των Ελλη-νίδων κλπ.

Περί προσαρτήσεως τά-ξεως εις τα διδασκαλεία αρρένων προς διδασκα-λίαν φιλοσοφικών κλπ. μαθημάτων

Περί ορισμού των εν τοις διδασκαλείοις διδασκο-μένων μαθημάτων, ω-

ρών διδασκαλίας, κλπ.

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 249

Α' 604-605

Β' 250-255

Β' 875-877

Β' 256-257

Β' 258

Β' 259

Β' 260-265


Α' 29

Α' 15

Α' 29, 36-37· Γ' 234, 249-250

Α' 63-64

Α' 29· Γ' 234

Γ' 234, 249

Α' 30· Γ' 234

Γ 172-173, 175, 234, 244

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Ν.Δ.

Β.Δ.

»

»

» »


1914

» 31

» »

Νοεμβρ. 13

» 15

» 17

Δεκεμβρ. 31


» »

Μαρτ. 11

ΤΙΤΛΟΣ

Περί προγράμματος των μαθημάτων των [διδα-σκαλείων ] νηπιαγωγεί-ων [= νηπιαγωγών ] Περί προγράμματος των μαθημάτων του ελλη-νικού σχολείου και του γυμνασίου Περί κυρώσεως του από 26 Αυγούστου ε.έ. Β. διατάγματος «περί ι-δρύσεως διδασκαλείων εκατέρου των φύλων

προς μόρφωσιν διδα-σκάλων της δημοτικής εκπαιδεύσεως» Περί προγράμματος των αστικών σχολείωv θη-λέων

Περί κυρώσεως του από 19 Αυγούστου ε.ε. Β.Δ.

«περί του προσωπικού των σχολείων της δη-

μοτικής και μέσης εκ-παιδεύσεως των νέων χωρών» Περί ιδρύσεως εν Αθή-ναις διδασκαλείου της τεχνικής εκπαιδεύσεως

Περί διδασκαλίας φιλοσο-φικών και παιδαγωγι-κών μαθημάτων εν τω διδασκαλείω θηλέων Θεσσαλονίκης κατά το έτος 1914-1915 Περί προσθήκης μαθήμα-τος εις τα εν διδασκα-λείοις διδασκόμενα

Περί επεκτάσεως εις τας Γενικός Διοικήσεις Μα-κεδονίας, Ηπείρου, νή-σων Αιγαίου πελάγους,


Β' 266-269

Α' 606-628

Β' 270

Β' 878-885

Α' 629

Β' 271-274

Β' 277-278

Β' 279


Γ' 209, 249

Γ' 57-60, 106-115, 151

Α' 29

Γ' 368, 380

Α' 15 Α' 38· Γ 250

Γ 234

Γ' 175

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

Ν. 381

Απόφ.

Ν. 402

Ν. 572

Β.Δ.

» »


1915

Απριλ. 13

Σεπτ. 16

» 21


Απριλ. 7

Μαΐου 28

ΤΙΤΛΟΣ

Κρήτης και την Διοίκη-σιν της Σάμου της εν

τη παλαιά Ελλάδι υφι-σταμένης νομοθεσίας περί εμπορικών σχο-λών Περί κανονισμού της κατά τάξεις χρονικής διανο-μής του μαθήματος των ελληνικών εν ταις Εμ-

πορικαίς σχολαίς και του μαθήματος της νο-

μισματικής και μετρο-λογίας εν τη Εμπορική σχολή Αθηνών και πε-ρί ορισμού του επιμι-σθίου του διδάσκοντος νομισματικήν και με-τρολογίαν εν τη Εμπο-ρική σχολή Αθηνών

Περί αφομοιώσεως της εν Χίω Κοινοτικής Εμπο-ρικής Σχολής προς τας δημοσίας εμπορικός σχολάς του Κράτους και διαχειρίσεως της πε-ριουσίας αυτής

Περί εφαρμογής του νό-μου 572 «περί ιδρύσεως

εν Αθήναις διδασκα-λείου της τεχνικής εκ-παιδεύσεως»

Περί ορισμού ωρών δι-δασκαλίας εν τοις σχο-λείοις της μέσης εκ-παιδεύσεως κλπ.

Περί διδασκαλίας εν ταις εμπορικαίς σχολαίς της

στενογραφίας Περί επεκτάσεως της ισ-

χύος των κειμένων δια-τάξεων περί μέσης και

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 634

Β' 654-655

Β' 656-657

Β' 280-289

Α' 630-631

Β' 658


Α' 55

Γ' 323, 355-356

Γ ' 356

Γ ' 212, 250

Γ ' 114

Γ' 323, 355-356

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Ν. 671

Β.Δ.

»

»

»


1916

Αυγ. 21

Σεπτ. 16

» 21

Οκτωβρ. 14

Νοεμβρ. 16

1917

Απριλ. 4

Οκτωβρ. 9

Δεκεμβρ. 18

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

δημοτικής εκπαιδεύσε-ως κλπ. εις την Βόρειον

Ήπειρον Περί των προσόντων των εν τη κοινοτική εμπορι-κή σχολή Χίου διδα-σκόντων και κανονι-σμού των μαθημάτων αυτής

Περί μεταρρυθμίσεως της διδασκαλίας μαθημά-των εν τη Εμπορική Σχολή Αθηνών

Περί εκτελέσεως του νό-μου ,Β^Α' «περί συ-στάσεως Εμπορικών σχολών»

Περί του προγράμματος των εν τω διδασκαλείω της τεχνικής εκπαιδεύ-

σεως διδασκομένων μα-θημάτων

Περί διδασκαλίας ως προ-αιρετικού μαθήματος

της δακτυλογραφίας εν ταις δημοσίαις εμπορι-καίς σχολαίς

Περί εξετάσεων κτλ. του διδασκαλείου της τε-χνικής εκπαιδεύσεως

Περί μεταρρυθμίσεως και συμπληρώσεως διατά-ξεών τίνων του νόμου 572 «περί ιδρύσεως δι-δασκαλείου της τεχνι-κής εκπαιδεύσεως»

Περί τροποποιήσεων εις το πρόγραμμα των εν

τω διδασκαλείω της τεχνικής εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημά-των


Α' 632-633

Β' 659-660

Β ' 661

Β' 662-665

Β' 290-297

Β' 666

Β' 283-289

Β' 275-276

Β' 298

Ε Π Ε Ξ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

Α' 15

Γ' 324, 356

Γ' 355

Γ' 325, 356

Γ' 213-214, 250

Γ' 356

Γ' 250

Α' 38

Π 214, 250

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

»

»

»

»

Ν. 940

»


1917 » 25

1918 Απριλ. 10

» 16

» 30

Αυγ. 23

Σεπτ. 7

» 15

Οκτωβρ. 8

» 19

Δεκεμβρ. 15

ΤΙΤΛΟΣ

Περί ορισμού (ηρών διδα-σκαλίας των διαφόρων μαθημάτων εν τοις σχο-λείοις τον Κράτους κα-

τά το σχολικόν έτος 1917-1918 κλπ.

Περί της εν Λαρίση Αβε-ρωφείου μέσης Γεωργι-κής Σχολής

Περί οργανισμού της Ρι-ζαρείου Εκκλησιαστι-κής Σχολής και του Ιε-ρατικού Φροντιστηρίου

Περί διδασκαλείου της γυ-μναστικής

Περί κατατάξεως, σπου-δών και καθηκόντων

των μαθητών της Αβε-ρωφείου Μέσης Γεωρ-γικής Σχολής Λαρίσης

Περί οργανισμού της Ρι-ζαρείου Εκκλησιαστι-κής Σχολής

Περί εγγραφών, εξετάσε-ων και ωρών διδασκα-λίας εν τοις σχολείοις

της μέσης εκπαιδεύσε-ως κατά το σχολικόν έτος 1918-1919

[Ειδικό ωρολόγιο πρό-γραμμα ελληνικών σχο-λείων ]

Περί προγράμματος των μαθημάτων της Ριζα-ρείου Εκκλησιαστικής Σχολής

Περί συμπληρώσεως του νόμου 381 ως προς τα περί λειτουργίας ανω-τέρου τμήματος εν τω διδασκαλείω των νηπια-γωγών Καλλιθέας

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 634-638, 717, Β' 299,

Β' 887-888

Β' 555-557

Β' 300-303

Β' 889-895

Β' 561-563

Α' 639-643, 718· Β' 304,

Α' 644-645

Β' 564-580

Β' 305-307


Γ' 61, 114, 369, 886 381

Α' 67

Α' 45· Γ' 307

Α' 40-42· Γ' 254

Α' 67· Γ' 371, 381

Α' 45- Γ 307

Γ' 62-63, 114, 370, 897 381

Γ' 114

Γ' 286-287, 307

Γ' 249

ΕΙΔΟΣ

Ν. 940

Ν.1278

Ν. 1432

Ν. 1406

Β.Δ.

»

»

Εγκ.

Β.Δ.

Ν . 1 6 1 2


1918 Δεκεμβρ. 17

» »

1919

Ιανουαρ. 3

» 16

Μαρτ. 14

Ιουν. 24

» »

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί προσθήκης εδαφίου εις το πρόγραμμα των μαθημάτων τον ελλη-νικού σχολείου

Περί τροποποιήσεως και προσθήκης εδαφίων εις

το Β.Δ. της 15 Σεπτεμ-βρίου 1918 «περί εγ-γραφών, εξετάσεων κτλ. εν τοις σχολείοις

της μέσης εκπαιδεύσε-ως»

Περί συστάσεως υποδιδα-σκαλείων προς μόρφω-σιν υποδιδασκάλων διά

τα Μουσουλμανικά σχο-λεία

Περί προγράμματος των μαθημάτων του ανωτέ-ρου τμήματος των διδα-σκαλείων των νηπιαγω-γών

Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του από 23 Αυγούστου 1918 Β.Δ. «περί κατατάξε-ως, σπουδών και καθη-κόντων των μαθητών

της Αβερωφείον Μέ-σης Γεωργικής Σχολής Λαρίσης»

Περί κανονισμού της προ-αγωγής και απολύσεως

των μαθητών αμφοτέ-ρων των τμημάτων του διδασκαλείον της γυ-μναστικής κατά το σχο-λικόν έτος 1918-1919

Περί κωδικοποιήσεως των εις την μέσην εκπαί-δευσιν αναγομένων δια-

ΚΕ1ΜΕΝΟ

Α' 646-647

Α' 648

Β' 308-309

Β' 312-315

Β' 896

Β' 339-344


Γ' 59-60, 106-115

Γ' 62-63, 114

Α' 30, 43- Γ' 256

Γ' 210, 249

Γ' 371, 381

Γ' 221, 255

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

»

Ν. 1627

Β.Δ.

»

»

»


1919

Ιουλ. 31

Αυγ. 19

» 24

Σεπτ. 23

Οκτωβρ. 31

Νοεμβρ. 21


ΤΙΤΛΟΣ

τάξεων ( = Νόμοι 1242 Α', 1242 Β')

Περί λειτουργίας εν Θεσ-σαλονίκη Μέσης Γεωρ-γικής Σχολής

Περί μεταρρυθμίσεως του προγράμματος των εν τοις αστικοίς σχολείοις

των θηλέων και τοις ανωτέροις ή γυμνασια-

κοίς παρθεναγωγείοις διδασκομένων μαθημα-τικών

Περί αφομοιώσεως των εν τω κράτει δημοσίων

γυμνασιακών ή ανωτέ-ρων παρθεναγωγείων προς τα αστικά σχολεία

των θηλέων, ως προς το πρόγραμμα των μαθη-μάτων και τας ισχυού-σας διατάξεις περί ει-σαγωγής, προαγωγής, απολύσεως και προσόν-τος των μαθητριών αυτών

Περί συμπληρώσεως του Ν.Δ. της 31 Ιουλίου 1919 περί λειτουργίας

εν Θεσσαλονίκη Μέσης Γεωργικής Σχολής

Περί εκτελέσεως του νό-μου ,Β^Α' «περί συ-στάσεως εμπορικών σχολών»

Περί διαρρυθμίσεως των Ιερατικών σχολών Τρι-

πόλεως και Άρτης

Περί μέσων γεωργικών σχολών και κυρώσεως

των από 31 Ιουνίου

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 649-656' Β' 316-326.

557-560

Β' 898-899

Β' 902-905

Β' 906-907

Β' 900-901

Β' 667-671

Β' 581-583


Γ' 254-255

Γ' 380

Α' 64

Α' 67

Γ' 326, 356-357

Α' 45· Γ ' 311

ΕΙΔΟΣ

Ν.Δ.

Απόφ.

Β.Δ.

Ν.Δ.

Β.Δ.

»

Ν. 1956


1920

Μαΐου 4

Ιουν. 24

» »

» »

» »

» »

» »

» 25

Ιουλ. 25

ΤΙΤΛΟΣ

και 23 Σεπτεμβρίου 1919 νομοθετικών δια-ταγμάτων

Περί προσθήκης της Τουρ-κικής γλώσσης ως προ-

αιρετικού μαθήματος εν τη Εμπορική Σχολή

Ηρακλείου Περί τροποποιήσεως δια-

τάξεών τινων του νό-μου 572 «περί Διδα-σκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως»

Περί μεταρρυθμίσεως του Βαρβακείου Λυκείου

Περί ιδρύσεως διδασκα-λείου προς μόρφωσιν καθηγητών της Γαλλι-κής γλώσσης

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 908-911

Β' 650

Β' 327-380

Α' 719-722

Β' 331-334

Β' 335-336

Α' 657

Β' 337-344

Β' 672-674

Β' 584-590

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ

Α' 67

Γ' 355

Α' 38· Γ' 250

Α' 22-23, 150

Α' 30, 43· Γ ' 255

Α' 31, 43-Γ' 249, 255

Γ' 114

Γ' 221, 255

Α' 55-56· Γ' 357

Γ' 298, 311

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Ν. 2242

Ν. 2244

Ν. 2246

Ν. 2476

Β.Δ.

Ν . 2 2 6 1

Β.Δ.

συμπληρώσεως διατά-ξεων τίνων των νόμων 2145 και 1242β' «περί δημοτικής εκπαιδεύσε-ως» [Αγροτικά Διδα-σκαλεία]

Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των νό-μων ,ΒΧΚΑ', ,ΓΥΛΗ' «περί γυμναστικής κλπ.»

Περί του τρόπου προαγω-γής των μαθητών της

Α' και Β' τάξεως του τμήματος των αρρένων

του Διδασκαλείου της Γυμναστικής

Περί Μέσης Εμπορικής Εκπαιδεύσεως

Περί καθορισμού του ω-ρολογίου και αναλυτι-

κού προγράμματος των μαθημάτων των εν Τρι-πόλει και Άρτη ιερα-τικών σχολών

Ν. 2249 Περί τροποποιήσεως και


1920 Αυγ. 7

» 16

Σεπτ . 10

» 21

1921 Φεβρ. 1

Αυγ. 15

» 31

Σεπτ . 23

1922 Φεβρ. 20

Τ Ι Τ Λ Ο Σ


των μαθητών των γενι-κών μέσων γεωργικών σχολών

Περί εκτελέσεως του νό-μου 2261 «περί Μέσης

Εμπορικής Εκπαιδεύ-σεως»

Περί προγράμματος των μαθημάτων του κατω-τέρου τμήματος των Δι-δασκαλείων Νηπιαγω-γών

Περί λειτουργίας του Δι-δασκαλείου της Τεχνι-κής Εκπαιδεύσεως και περί εισιτηρίων και επί πτυχίω εξετάσεων, προ-αγωγών κλπ. των μα-θητών αυτού

Περί προσθέσεως του μα-θήματος της Ιταλικής γλώσσης ως προαιρετι-κού εις την Εμπορικήν Σχολήν Χανίων

Περί οργανισμού των Δη-μοσίων Εμπορικών Σχολών

Περί ιδρύσεως και λει-τουργίας εν Πάτραις Μέσης Δενδροκομικής

και Αμπελουργικής Σχολής

Περί Ιερατικών Σχολών και προγράμματος των εν αυταίς διδασκομένων

μαθημάτων

Αναλυτικόν πρόγραμμα των εν ταις Εμπορικαίς

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 912-919

Β' 675-677

Β' 345-349

Β' 350-353

Β' 678

Β' 679-683

Β' 922-925

Β' 591-593


Γ ' 372, 381

Γ ' 327

Γ ' 211, 249

Γ ' 215, 250-251

Γ ' 328-329, 357-358

Α' 67- Γ ' 373, 375, 382

Α' 45· Γ ' 299, 311

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ. » »

» » » » »

Εγκ.


1922

Ιουλ. 29

Οκτωβρ. 6

» 22

Νοεμβρ. 25

1923 Ιουν. 4

Ιουλ. 2

» 27

Οκτωβρ. 11

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

καις Σχολαίς διδασκο-μένων μαθημάτων

Περί του διδακτικού προ-σωπικού και του προ-γράμματος των μαθη-μάτων των Δημοσίων

Εμπορικών Σχολών Περί παρατάσεως προθε-

σμίας προς επανεξέτα-σιν των κατά το τέλος τον λήξαντος σχολικού έτους απορριφθέντων μαθητών μέχρι 15 Οκ-τωβρίου 1922 [Το Δι-δασκαλείο της Γυμνα-στικής διτάξιο ]

Περί των κατά το αρξά-μενον σχολικόν έτος εν τω Διδασκαλείο) της Τεχνικής Εκπαιδεύσε-ως μαθημάτων

Περί προγράμματος των μαθημάτων του Βαρβα-κείου Λυκείου και των προς τούτο ομοτίμων πρακτικών Λυκείων, δημοσίων και ιδιωτι-κών

Περί εξετάσεων μαθητών και μαθητριών του Δι-

δασκαλείου της Γυμνα-στικής

Περί καθορισμού της λει-τουργίας του εν Αθή-ναις Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσε-ως μετονομαζομένον εις Τεχνικόν Διδασκαλείον

Περί ιδρύσεως μονοταξίων διδασκαλείων

Περί του εν Αθήναις Μα-ρασλείου Διδασκαλείου

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 684-747

Β' 748-751

Β' 354

Β' 355-356

Α' 723-751

Β' 357-359

Β' 360-363

Β' 364-367

Β' 368-370


Γ' 357-358

Γ ' 330-331, 358

Γ ' 255

Γ ' 251

Γ ' 133, 150-151

Γ ' 222, 255

Α' 38-39· Γ ' 251

Α' 31· Γ ' 234

Α' 31

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ.

Ν.Δ.

Β.Δ.

Απόφ.

Β.Δ.

Ν.Δ.

»

»


1924 Ιανουάρ. 4

Φεβρ. 2

» 29

Αυγ. 5 » »

Οκτωβρ. 16

1925 Ιουλ. 9

Σεπτ. 13

» 14

Νοεμβρ. 13

ΤΙΤΛΟΣ

Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως τον «πε-ρί κατατάξεως σπον-δών και καθηκόντων

των μαθητών των Γε-νικών μέσων Γεωργι-κών Σχολών» Β.Δ. της 7 Αυγούστου 1920

Περί τον προγράμματος των Μονοταξίων Διδα-

σκαλείων [Διδασκαλία της Υγιει-

νής στα Γυμνάσια ] Περί τον προσωπικού των

σχολείων Θράκης Περί Διδασκαλείων της

Δημοτικής Εκπαιδεύ-σεως

Περί καθορισμού του προ-γράμματος των εν τη πρώτη τάξει των πεντα-ταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων της Δη-μοτικής Εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημά-των


των μαθητών των γενι-κών μέσων γεωργικών σχολών

Περί καθορισμού του προ-γράμματος των εν τη δευτέρα τάξει των πεν-ταταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων της Δη-μοτικής Εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημά-των

Περί Ναυτικής Εκπαι-δεύσεως

Περί αναλυτικού προγράμματος

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 920-921

Β' 371-374

Α' 667-668

Β' 309-311

Β' 375-381

Β' 382-387

Β' 926-933

Β' 388-393

Β' 934-936


Γ' 372, 381

Γ ' 180, 234

Γ ' 114

Α' 30, 43

Α' 31-33

Γ ' 176-179, 235, 244

Α' 68· Γ ' 374, 382

Γ ' 176-179, 235, 244

Α' 63· Γ ' 380

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ. »

Εγκ.

Ν. 3179

Ν. 3182 Π.Δ. Π.Δ.

»

Ν.Δ.

Π.Δ.


1925

Δεκεμβρ. 30


Σεπτ . 6

» 16

1927 Φεβρ. 3

Απριλ. 12

Μαΐου 14

ΤΙΤΛΟΣ

ματος της σωματικής αγωγής και της στρα-

τιωτικής προπαιδεύσε-ως των Σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως

Περί λειτουργίας των Μέ-σων Εμπορικών Σχο-λών

Περί τροποποιήσεως της υπ' αριθ. 44598 Υπουρ-

γικής αποφάσεως «περί προγράμματος των μα-θημάτων του Βαρβα-κείου Λυκείου κλπ.»

Περί τροποποιήσεως Β.Δ. 31 Αυγούστου 1921

«περί ιδρύσεως και λει-τουργίας εν Πάτραις Μέσης Δενδροκομικής

και Αμπελουργικής Σχολής»

Κώδιξ περί στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων

Περί καθορισμού του προ-γράμματος των εν τη τρίτη τάξει των πεντα-ταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων της δη-μοτικής εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημά-των

Περί διδασκαλίας εις τα διδασκαλεία του κώδι-κος στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων κλπ.

Περί εγγραφών, εξετάσε-ων κλπ. εν τοις σχολεί-οις της μέσης εκπαι-

Κ.Ε1ΜΕΝΟ

Α' 658-660

Β' 752-761

Α' 752

Β' 939-940

Β' 401

Β' 394-399

Β' 400-401. 402-405


Γ' 114

Γ 332-335, 358-359

Γ ' 133, 150

Γ ' 375, 382

Γ' 177

Γ 176-179, 235, 244

, Γ ' 308

ΕΙΔΟΣ

Π . Δ .

»

»

Ν.Δ.

Π.Δ.

»

»


1927

Ιουν. 11

Σεπτ. 20

» 27

Οκτωβρ. 7

» 17

Νοεμβρ. 11

» 12

1928

Σεπτ. 21

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

εκπαιδεύσεως [Αντιστοιχία τάξεων ]

Περί Ναυτικής Εκπαι-δεύσεως Περί μετατροπής τετρα-ταξίων Εμπορικών Σχολών εις πεντατα-ξίους Περί καθορισμού διδακτέ-ας ύλης εις την τετάρ-την τάξιν των πεντατα-ξίων [και εξαταξίων] διδασκαλείων

Περί Γεωργικών σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως

Περί κυρώσεως του από 10 Μαρτίου 1926 Ν.Δ. «περί καταργήσεως Ιε-ρατικών Σχολών κλπ.»

Περί οργανισμού των Δη-μοσίων Ιερατικών Σχο-λών

Περί κυρώσεως και τρο-ποποιήσεως του Ν.Δ.

της 10 Σεπτεμβρίου 1926 «περί τροποποιή-σεως και συμπληρώσε-ως των κειμένων περί ιδιωτικής εμπορικής εκ-παιδεύσεως διατάξεων

και προσθήκης ετέρων τοιούτων περί εμπορι-κής εκπαιδεύσεως εν γένει»

Περί μετατροπής των τε-τραταξίων Εμπορικών Σχολών των νέων χω-ρών εις πενταταξίους

και καταργήσεως προσ-θέτων εδρών των λοι-πών σχολών


Α' 661-662

Β' 936-938

Β' 762-763

Β' 406-411

Β' 941-943

Β' 594-595

Β' 596-599

Β' 764-769

Β' 770-771


Α' 69

Α' 63· Γ' 380

Α' 57· Γ' 359

Γ' 176-179, 235, 244

Α ' 6 8

Γ' 311

Α' 46· Γ' 311

Α' 56· Γ' 359

Α' 57· Γ' 359

ΕΙΔΟΣ

Ν.Δ. Π.Δ.

»

Ν.Δ.

»

Π.Δ.

Ν.Δ.

Π.Δ.


1928 » 28


» 25

Μαρτ. 22

Αυγ. 20

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

Περί καθορισμού των δι-δακτέων εν ταις πεντα-ταξίοις μέσαις εμπορι-καίς σχολαίς και εν ταις τριταξίοις πρακτικαίς τοιαύταις μαθημάτων

Περί κυρώσεως του από 7 Οκτωβρίου 1927 Ν.Δ.

«περί γεωργικών σχο-λείων Μέσης Εκπαι-δεύσεως»

Περί καθορισμού των δι-δακτέων μαθημάτων εις

τα πεντατάξια διδα-σκαλεία

Περί διδασκαλίας της υ-γιεινής εις τα σχολεία

του Κράτους Περί προγράμματος διδα-

σκαλίας της υγιεινής εις τα σχολεία του Κρά-

τους

ΚΕΙΜΕΝΟ

Β' 772-778

Β' 944

Β' 412-416

Α' 663-666· Β' 417, 600

Α' 668-673


Γ' 336-341, 359-360

Α ' 6 8

Γ' 176-179, 235, 244

Γ' 114

Γ ' 114

ΕΙΔΟΣ

Π.Δ.

Ν. 3790 Π.Δ.

Ν.Δ.

Π.Δ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α' Π Η Γ Ε Σ

Π Η Γ Ε Σ ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ

Αρχείον της Βουλής (των ετών 1912-1927). Αρχείον Μαρασλείου Διδασκαλείου (απόκειται στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία).

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ: α) Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείον. 11 L. Γραμ-ματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833-1862) II. Παιδείας Β' και Γ'. Γυ-μνάσιον και Ελληνικόν Σχολείον: φ. 5, 6, 7 και 8. Δ' Δημοτική Εκπαίδευσις: φ. 9 και 10. Η' Υποτροφίαι: φ. 19-24. Θ' Επιστημονικαί Εταιρείαι: φ. 25. IB' Διδασκαλείον: φ. 28. β) Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη: Υπουργείον Εκ-κλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: φ. 132 (1833-1862) και φ. 176 (1862-1878). γ) Μικραί Συλλογαί: Αρχείον Φιλίππου Ιωάννου.

Αρχείο Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου. Κεφαλαιώδης καταγραφή των Ευ-ρεθέντων 1833-1935. (Βλ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου», Τετράδια Εργασίας 9 (Μέρος Β'), ΕΙΕ/ΚΝΕ, υπό έκδοση.

Ιστορικόν Αρχείον Δήμου Πειραιώς: Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς, τ. 13ος (1883-1889).

Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος: Τμήμα Χειρογράφων: Αρχεία Κ. Ασωπίου, Γυμνα-σιάρχου Παυλίδου, Θ. Φαρμακίδου.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ Π Η Γ Ε Σ

Γενικά

Αρχείον της Βουλής της Α' Συνόδου της Β' Βουλευτικής Περιόδου, τ. 2ος, Αθήνα 1930. Βλαχογιάννης Ιωάννης (επιμ.), Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας. Γ' Χιακόν

Αρχείον, τ. Ε', Αθήνα 1910.

Εκθέσεις Υπουργών και Επιθεωρητών σχολείων (με χρονολογική σειρά)

1839: I. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη), αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, Κατάλογοι Οθω-νικού Αρχείου, 111, L, φ. 9.

1856: (Χαράλαμπος Χριστόπουλος). Έκθεσις περιληπτική προς την Α. Μεγαλειότητα τον Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κ. Χ. Χριστο-

πούλου περί της εν Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήνα 1856. (Βλ. και

Ε τ Κ , αρ. 16/8 Μαΐου 1856.)

1857: (Χαράλαμπος Χριστόπουλος). Γενική έκθεσις προς την Α. Μεγαλειότητα του Υ-πουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κ. Χ. Χριστο-πούλου περί της καταστάσεως της δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολια-κόν έτος 1855-1856, μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήνα 1857. (Βλ. και ΕτΚ, αρ. 8/3 Απριλίου 1857.)

1863: Ε. Δεληγεώργης, «Έκθεσις του Υπουργού της Δημ. Εκπαιδεύσεως προς την Εθνοσυνέλευσιν», Παράρτημα της Επισήμου Εφημερίδος της Συνελεύσεως του

αριθμού 39 τόμου Α ' , Αθήνα 1863, σ. 23-27. 1864: Αθ. Πετσάλης, «Έκθεσις του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαι-

δεύσεως υπουργού προς την A.M. τον Βασιλέα περί της μέσης εκπαιδεύσεως», Ε-φημερίς των Φιλομαθών, έτ. IB', αρ. 512, 1 Ιανουαρίου 1864, σ. 273-275.

1865: Βασίλειος Κ. Νικολόπουλος, «Έκθεσις προς την Α. Μ., περί των Εκκλησιαστι-κών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημε-ρίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ', αρ. 558, 1 Μαΐου 1865, σ. 641-647, και αρ. 559, 8 Μαΐου 1865, σ. 649-651.

1866: Δημήτριος Δρόσος, «Τη Αυτού Μεγαλειότητι τω Βασιλεί. Έκθεσις περί της κα-ταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από του 1863 μέχρι τούδε», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΔ', αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866, σ. 1090-1102.

1866: Γ(ρηγόριος) Γ. Παππαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. ΙΣΤ', 1865-1866, σ. 183-186 και 231-235.

1868: Αναστάσιος Μαυρομιχάλης. Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα περί της κατα-στάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως από του 1866 άχρι τέλους Δεκεμβρίου 1868, Αθήνα 1869 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΖ',

αρ. 690-691, 15 Ιανουαρίου 1869.

Συλλογές νόμων, τεκμηρίων κτλ.

Ιωάννης Αρχιμανδρίτης, Λεξικογραφική κωδικοποίησις ισχυούσης Εκπαιδευτικής Νο-μοθεσίας, 3 τ., Κέρκυρα 1951.

Γεώργιος Βενθύλος, Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, τ. Α', 1833-1883. Α-θήνα 1884" τ. Β', 1883-1884, Αθήνα 1887' τ. Γ', 1887-1892, Αθήνα 1892' τ. Δ' (τεύχος Α') 1893-1898, Αθήνα 1898.

Αλέξης Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τ. Α' 1821-1894, Αθήνα 1973" τ. Β' 1895-1967, Αθήνα 1974.

Θεόδωρος Π. Δηλιγιάννης - Γ. Κ. Ζηνόπουλος, Ελληνική Νομοθεσία (από του 1833 μέ-χρι του 1875), τ. ΣΤ', Αθήνα 1875, τ. Ζ', Αθήνα 1876.

(Σωκράτης Χ. Δημητριάδης), Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων διαταγών κ.λπ. από του 1833-1899 έτους, εκδοθείσα εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκ-παιδεύσεως υπό Σωκράτους Χ. Δημητριάδου, Αθήνα 1899.

Πέτρος I. Κλάδος, Ο περί Ιερατικών Σχολείων νόμος και τα προς εκτέλεσιν αυτού Β. Δια-τάγματα και Κανονισμοί κ.τλ., Αθήνα 1857.

— Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά, ήτοι Νόμοι, Διατάγματα, Εγκύκλιοι οδηγίαι κ.λπ., αποβλέποντα εις την Εκκλησίαν και την Δημοσίαν Εκπαίδευσιν εν Ελλάδι,

αδεία, του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, εκδοθέντα υπό Πέτρου I. Κλάδου, Μέρος Α' (1833-1859), Αθήνα I860" Μέρος Β' (1860-1868), Αθήνα 1869.

Κ. Χ. Λευκιάδης, Γεωργική Νομοθεσία, Αθήνα 1917. Χριστόδουλος Β. Λέφας, Εκπαιδευτικός Κώδιξ, 2 τ., Αθήνα 1924.

— Νομοθεσία Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαιδεύσεως, 2 τ., Αθήνα 1933. Αντώνιος Μαλαγαρδής, Ευρετήριον Νόμων και Διαταγμάτων (1833-1924) μετ' αναφο-

ράς περιεχομένων, Αθήνα 1924. Β. Κ. Νικολόπουλος - Α. I. Κακουλίδης, Συλλογή απάντων των Νόμων, Διαταγμάτων,

Εγκυκλίων, οδηγιών και ειδοποιήσεων των Υπουργείων..., υπό—, τ. Α' (1833-1839), Αθήνα 1859' τ. Β' (1843-1853), Αθήνα I860' τ. Γ' (1854-1860), Αθή-να 1862.

(Στέφανος Μ. Παρίσης), Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις, ήτοι Συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β' Διαταγμάτων και Εγκυκλίων

του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου υπό Στεφάνου Μ. Παρίση, τ. Α' (1833-1884), Αθήνα 1884' τ. Β' (1884-1886), Α-θήνα 1886- τ. Γ' (1886-1893), Αθήνα 1893.

Κωνσταντίνος Σιφναίος, Πανδέκται νέων Νόμων και Διαταγμάτων..., τ. Δ', Αθήνα 1929. Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: Τμήμα Δ'. Μέση

Εκπαίδευσις, Γυμναστική και Σκοποβολία, Τεύχος Α' Γυμναστική, Αθήνα 1912.

Κανονισμοί σχολείων, Προγράμματα μαθημάτων, οδηγίες διδασκαλίας κτλ.

Εσωτερικός Κανονισμός του Εκπαιδευτικού τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων. Ιδιαίτεροι κανονισμοί των Εφορειών αυτού μετά περιλήψεως περί του Φροεβελια-

νού συστήματος, Αθήνα 1909. Κανονισμός τον εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1842

και Αθήνα 1851. Κανονισμός τον εν Θεσσαλονίκη Διδασκαλείου, Αθήνα 1877. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θήλεος φύλου εν

Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875 (Ανεγνωρισμένου υπό της Ελληνικής Κυ-βερνήσεως ισοβαθμίου τω Αρσακείω), Κωνσταντινούπολη 1879.

Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875, Κωνσταντινουπολη 1885.

Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείων μετ' οικοτροφείου, ι-δρυθέντος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και αναγνωρι-

σθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω, περιλαμβάνοντος δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895.

Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, (Αθήνα 1873) και Αθήνα 1877.

Οδηγίαι περί τρόπον διδασκαλίας των μαθημάτων, Έκδοση του Υπουργείου των Εκ-κλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (Αθήνα 1896).

Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1876-1877 διδαχθησομένων εν τε τω εσωτερικώ και εξωτερικώ Διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας μαθημάτων, Αθήνα 1876.

Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Δι-δασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1882.

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Πρακτικά της εν

Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1882-1883, Αθήνα 1883 (και αυ-τοτελές τεύχος).

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-1888 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, εγκριθέν δια του υπ' αριθ. 9576/9931 εγγράφου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και

της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως», Πρακτικά της εν Αθήναις, Φιλεκπαιδευτικής Ε-ταιρίας του έτους 1886-1887, Αθήνα 1887 (και αυτοτελές τεύχος).

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1888-1889 διδαχθησομένων μαθημάτων ϊ\ι τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Πρα-κτικά της εν Α θ ή ν α ι ς Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1887-1888, Αθήνα 1888.

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1892-93 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, εγκριθέν διά του

υπ' αριθ. 13665/7598 εγγράφου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως», Της εν Α θ ή ν α ι ς Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά

το έτος 1891-92 πεπραγμένα, Αθήνα 1892.

(Νικόλαος Ράδος, επιμ.) Τα κατά την Ριζάρειον Εκκληαιαστικήν Σχολήν από της συστά-σεως αυτής μετά της εικόνος του ιδρυτού, δαπάνη της Ριζαρείου περιουσίας κατ'

έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουρ-γείου και επιμελεία Νικολάου Ράδου, εκτελεστού της Ριζαρείου Διαθήκης. Έκδο-σις Β' μετά προσθηκών μέχρι τέλους του έτους 1902, Αθήνα 1903.

Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Αναλυτικόν πρόγραμμα των εν ταις Εμπορικαίς Σχο-λαίς διδασκομένων μαθημάτων, Αθήνα 1922.

Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Στρατιωτικός Κανο-νισμός των μαθητών των Γυμνασίων του Κράτους, Αθήνα 1877.

Εφημερίδες

(Σημειώνονται οι τόμοι που χρησιμοποιήθηκαν) Αιών, έτ. Ι', αρ. 854.

Επίσημος Εφημερίς της Συνελεύσεως, τ. Α' και Δ', Αθήνα 1863. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1833-1929.

Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής: — Περίοδος Ζ', Σύνοδος Α' (11 Αυγούστου 1875 - 26 Ιανουαρίου 1876). — Περίοδος Ζ', Σύνοδος Β' (20 Σεπτεμβρίου 1876 - 19 Μαρτίου 1877). — Περίοδος Θ', Σύνοδος Β' (18 Οκτωβρίου 1882 - 29 Μαρτίου 1883). — Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Α' (25 Μαΐου 1892 - 19 Οκτωβρίου 1892). — Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Β' (29 Οκτωβρίου 1892 - 28 Απριλίου 1893).

Παράρτημα της Εφημερίδος της Βουλής: — Περίοδος Η', Σύνοδος Α' (29 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880). — Περίοδος Η', Σύνοδος Β' (9 Οκτωβρίου 1880 - 1 2 Μαρτίου 1881). — Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Α' (25 Μαΐου 1892 - 19 Οκτωβρίου 1892).

— Περίοδος ΙΕ', Σύνοδος Α' (4 Μαρτίου 1899 - 21 Ιουλίου 1899). — Περίοδος IH', Σύνοδος Γ' (30 Οκτωβρίου 1908 - 12 Μαΐου 1909).

Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος, έτος Α' (1836), έτος Γ' (1836).

Περιοδικά (Σημειώνονται οι τόμοι που χρησιμοποιήθηκαν)

Αγωγή: Επιστημονικών και Παιδαγωγικών περιοδικόν, τ. Α' 1915-1917. Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915).

Εθνική Αγωγή: Δεκαπενθήμερος επιθεώρησις, διευθ. Γ. Δροσίνης, τ. Α' 1898, τ. Β' 1901.

Εκπαίδευσις: Σύγγραμμα περιοδικόν τρις του μηνός εκδιδόμενον υπό Π. Π. Οικονόμου, έτ. Α'-Β', Αθήνα 1892-1894.

Εργασία: Δεκαπενθήμερο παιδαγωγικό περιοδικό, διευθ. Μ. Παπαμαύρος, τ. 1-3, Αθή-να 1923-1925.

Εφημερίς των Κυριών: Εβδομαδιαία, Διευθύντρια Καλλιρρόη Παρρέν, έτ. IB', Αθήνα 1898.

Εφημερίς των Φιλομαθών: Φιλολογική, Εκκλησιαστική, της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, έτ. I' 1862, έτ. IB' 1864, έτ. ΙΔ' 1866, Ιτ. ΙΖ' 1869, ΚΗ' 1880-1881.

Ναυτικά Χρονικά: Δεκαπενθήμερος Εμποροναυτική Επιθεώρησις - Πειραιεύς, έτ. ΚΗ' (Περίοδος Β') 1960, έτ. ΝΓ' (Περίοδος Β') 1983, έτ. ΝΔ' (περίοδος Β') 1984,

έτ. NE' (Περίοδος Γ') 1985. Πανδώρα: Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον δις του μηνός, τ. ΙΑ' (1860-61). Πλάτων: Σύγγραμμα περιοδικόν Παιδαγωγικόν και Φιλολογικόν εκδιδόμενον κατά μήνα,

τ. ΙΑ' (1889). Το Παιδαγωγικόν Σχολείον: Σύγγραμμα περιοδικόν προς αναμόρφωσιν της των παίδων

αγωγής και παιδείας εκδιδόμενον κατά μήνα υπό Μιλτ. Βρατσάνου, έτ. Α'-Γ', Αθήνα 1883-1887.

Β' ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Αθανασία Κ. Αβδάλη, Η «Εγκυκλοπαιδεία Φιλολογική» του Ιωάννη Πατούσα. Συμ-βολή στην Ιστορία της Παιδείας του Νέου Ελληνισμού (1710-1839), Αθήνα 1984.

Αποστόλης Ανδρέου, Η μόρφωση και η επιμόρφωση των Δασκάλων (Υλικά εργασίας), τεύχη α'-β', Θεσσαλονίκη 1987.

Θ. Ανθογαλίδου-Βασιλακάκη, Η οργάνωση της Γενικής και Επαγγελματικής Εκπαί-δευσης στην Ελλάδα πριν και μετά τη μεταρρύθμιση του 1976, <Επιστημονική

Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, «Δωδώνη»: Παράρ-τημα αρ. 12>, Ιωάννινα 1980.

Ξενοφών Αντωνιάδης, «Η ναυτική Εκπαίδευσις», Ναυτικά Χρονικά, έτ. ΚΗ' (Περί-οδος Β'), αρ. 590/349, 1 Ιανουαρίου 1960, σ. 37-52 (και ανάτυπο).

— «Η ναυτική μας παιδεία: Ιστορία και προβλήματα», Ναυτικά Χρονικά, έτ. ΝΓ' (Περίοδος Β'), αρ. 1164/922, 1 Δεκεμβρίου 1983, σ. 15-18.

Ανώτατον Εκπαιδευτικών Συμβούλιον, Πρακτικά Συνεδριάσεων 5-24 Οκτωβρίου 1931, Αθήνα (1931).

Μιχαήλ Δ. Βολανάκης, «Το πρόγραμμα των Ελληνικών σχολείων και των Γυμνασίων του Κράτους από του 1833-1915», Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημο-σίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915), σ. 453-456.

Μ. Βρατσάνος, «Σκέψεις περί των εν Ελλάδι Διδασκαλείων», Το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Γ' (1887), σ. 72-76, 102-105, 152-155, 258-262, 347-352, 410-412.

Ρ. Balachamis, Die griechische Volksschullehrerbildung, Μόναχο 1971. Γενική Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική της Εκπαιδεύσεως κατά το σχολικόν έτος

1928-1929, Αθήνα 1933. Φίλιππος Δ. Γεωργαντάς, «Τα Διδασκαλεία αλλαχού και παρ' ημίν», Εθνική Αγωγή,

τ. Α' (1898), σ. 82. Δημήτρης Γληνός: Άπαντα, Εκδοτική φροντίδα, εισαγωγή, σημειώσεις Φίλιππος Ηλιού,

τ. Α'-Β', Αθήνα 1983. (Κ. Γόντικας), Υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Εισηγητική Έκθεσις

και Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια κατατεθέντα εις την Βουλήν κατά την σννεδρίαν της 2ας Απριλίου 1929 υπό τον Υπουργού της Παιδείας Κωνστ. Β. Γόντικα, Αθήνα 1929.

G. Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours, Παρίσι 1881.

Α. II. Δελμούζος, Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο 1923-1926, Αθήνα 1929. Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα 9ον,

Η σωματική αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις των μαθητών των σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως: οδηγός του Διδασκάλου, Αθήνα 1924.

Ιωάννης Γ. Δεμοίρος, Ιστορία του Γυμνασίου Ναυπλίου, Αθήνα 1939. Ν. Δενδρινού - Αντωνακάκη, Ιστορική εξέλιξις της Επαγγελματικής Εκπαιδεύσεως,

Αθήνα 1971. Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ', Αθήνα 1977,

σ. 484-491. — «Προθέσεις των πρώτων κυβερνήσεων Βενιζέλου (1910-1913) στα Εκπαιδευτι-

κά: Ενδείξεις από νομοθετήματα», Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή τον, Αθήνα 1980, σ. 21-46.

— «Τα θέματα της εκπαίδευσης στα χρόνια του Καποδίστρια: Λαϊκές προσδοκίες και κυβερνητικές προθέσεις», Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού

και Γενικής Παιδείας, τχ. 9, Αθήνα 1986, σ. 122-126. Κ. Θ. Δημαράς, «Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837». Μελέτη Ιστορική και φιλολογική,

<Σειρά Ιστορίας του Πανεπιστημίου: 1>, Αθήνα 1987.

Διδασκαλείον Γυμναστικής. Επετηρίς 1929-30, Αθήνα (1930). Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1837. Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια υποβληθέντα κατά την Β' Σύνοδον της Ιθ' περιόδου εις την

Βουλήν υπό Ιωάννου Δ. Τσιριμώκου, υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δη-μοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1913.

Ελληνική Χρηστομάθεια ή Συλλογή τεμαχίων εκ των δοκιμωτέρων Ελλήνων πεζογράφων

και ποιητών. Μετά σχολίων γραμματικών, ιστορικών και γεωγραφικών, και μετ' επίτομων φιλολογικών και κριτικών εκθέσεων. Διηρημένη εις τόμους τρεις, προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών σχολείων, υπό Α . Ρ . Ραγκαβή. Κατ' έγκρισιν τον επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, και της επί των διδακτικών βιβλίων Επιτροπής. Αθήνησιν. Εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1844.

Ένωσις Γυμναστών, Ιωάννης Φωκιανός 1845-1896. Αναμνηστική έκδοσις επί τη συμ-πληρώσει τριακονταετίας από του θανάτου του, Αθήνα 1926.

Ένωσις των Ελληνίδων, Λογοδοσία του Εκπαιδευτικού Τμήματος (1901 και 1902), Α-θήνα 1903.

Επετηρίς Βαρβακείου ιδρύματος, Αθήνα 1961. Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (επιμ. Ν. Σμύρνης, Ηλ. Βλάχος, Β. Παπαγεωργίου), έτος Α' [και μόνο], Αθήνα 1932.

Επετηρίς Πανελληνίου Γυμναστικού Συλλόγου 1902-1903, Αθήνα 1903. Εσωτερικός κανονισμός του Εκπαιδευτικού Τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων,

Αθήνα 1909. Αθανάσιος Π. Ευταξίας, Το Υπουργείον Παιδείας. Πώς λειτουργεί σήμερον ( Α ν α τ ύ -

πωσις εκ της «Ακροπόλεως»), Αθήνα 1900. Ε. Ζάχαρης, Ιστορία, Οργάνωση και διοίκηση Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαι-

δεύσεως, Αθήνα 1982. Σιδηρούλα Ζιώγου - Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα

(1830-1893). <Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας: 2>, Αθήνα 1986. Δημ. Ζωγράφος, Η ιστορία της παρ' ημίν Γεωργικής Εκπαιδεύσεως, τ. Α', Αθήνα 1936,

τ. Β', Αθήνα 1938. I. Θωμόπουλος, «Η ιστορική πορεία του Γυμνασίου Σύρου», Χρονικά του Γυμνασίου

αρρένων Σύρου, Σύρος 1962, σ. 151-209 (και ανάτυπο). Π. Καλονάρος, «Οι καθηγηταί της Γαλλικής», Δελτίον Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης

Εκπαιδεύσεως, έτ. Θ', Περίοδος Δ', Ιανουάριος 1934, αρ. φύλλου 87, σ. 261-267.

Ν. Καραχρίστος, Η κοινωνία μας και οι διδάσκαλοι της, Επετηρίς του Μονοταξίου Διδα-σκαλείον Σερρών, Θεσσαλονίκη 1924.

Φίλ. Καρβελάς, «Σύντομος ιστορική επισκόπησις του Διδασκαλείου της Γυμναστικής και η λειτουργία αυτού κατά το σχολικόν έτος 1929-1930», Διδασκαλείον Γυμναστι-

κής. Επετηρίς 1929-30, Αθήνα (1930), σ. 7-21.

Κων. I. Κίτσος - Χαρ. Δ. Μαρινόπουλος, Ιστορία του Διδασκαλείου Πελοποννήσου και της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Τριπόλεως (1880-1970), Αθήνα 1970.

Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μάθημα των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση (1833-1932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985.

Π. Β. Κόκκοτας, «Ιστορική ανασκόπηση της διδασκαλίας των Φυσικών στη Μέση Εκπαί-δευση από το 1830 μέχρι σήμερα», Επιστημονική Σκέψη, τχ. 15 (Σεπτ. - Όκτώβρ. 1983), σ. 55-62.

Γεράσ. Κονιδάρης, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, Αθήνα 1969. Στυλ. Γ. Κορρές, «Τα κατά την ίδρυσιν του Γυμνασίου Σύρου», Επετηρίς Εταιρείας Κυ-

κλαδικών Μελετών, τ. Β' (1962), σ. 7-35.

Ελένη Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία 1827-1832. Β' Τα εκπαιδευτικά ιδρύ-ματα της Αιγίνης, Αθήνα 1972.

Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά Σχολεία (1833-1914). Γνω-στικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις. <Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας: 18>, Αθήνα 1988.

Ιωάννης Σ. Κυριαζικίδης, Η ναυτική παιδεία παρ' ημίν και αι εφ' ανώτερον δυναμικόν ανάγκαι της ελληνικής ναυτιλίας, Αθήνα 1968.

Π. Κυριαζοπούλου - Βαληνάκη, Νηπιαγωγική, τ. 1, Αθήνα 1977. Εμμανουήλ I. Κωνσταντινίδης, Τα Ευαγγελικά: Το πρόβλημα της μεταφράσεως της Άγ.

Γραφής εις την νεοελληνικήν και τα αιματηρά γεγονότα του 1901, Αθήνα 1975. Εμμ. Λαμπαδάριος, «Η ελληνική σχολική υγιεινή: Ιστορία - εξέλιξις - αποτελέσματα»,

Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ir. Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 126-172.

Δημ. I. Λάμψας, «Η μόρφωσις των δημοδιδασκάλων και τα Διδασκαλεία της Δημ. Ε κ -παιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 50.

Stavros G. Leonidas, Der Bayerische Einfluss auf das Griechischre Schulwesen in 19. Jahrhundert. Ein Beitrag azur Schulgeschicht Griechenlands, Βιέννη 1976.

Χριστόδουλος Β. Λέφας, Η εξέλιξις της νομοθεσίας της Μ. Εκπαιδεύσεως από του 1821 μέχρι σήμερον, Αθήνα 1921.

— Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942. I. Σ. Λιμπερόπουλος, Η εκπαιδευτική πολιτική της πρώτης δημοκρατικής Κυβερνή-

σεως, Αθήνα 1925. Σοφοκλής Δ. Λώλης, Η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή ως εκπαιδευτικόν ίδρυμα, Α-

θήνα 1982. Π. Μανιτάκης, 100 χρόνια νεοελληνικού αθλητισμού, Αθήνα 1962. Γκέοργκ Λούντβιχ Μάουρερ, Ο Ελληνικός Λαός (μετάφραση Όλγας Ρομπάκη), Αθήνα

1976. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, 5 τόμοι, Αθήνα 1967-1968. Β. Μελάς, Η Γεωργική Εκπαίδευσις εν Ελλάδι καθ' όλα αυτής τα στάδια, Αθήνα 1932. Θεμ. Μιχαλόπουλος, «Περί της καταστάσεως του εν Αθήναις Διδασκαλείου. Υπόμνημα

προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν κον Γ. Θεοτόκην», Πλάτων, τ. ΙΑ' (1889), σ. 243-266.

Ιω. Γ. Μιχαλόπουλος, «Εισαγωγή», Στατιστικοί της Δημοσίας Εμπορικής Εκπαιδεύ-σεως εν Ελλάδι κατά τα σχολικά έτη 1910/11 - 1920/21 (Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας: Διεύθυνσις Στατιστικής), Αθήνα 1922, σ. ε'-ιε'.

Μιχαήλ Παν. Μιχαλόπουλος, Το Μονοτάξιον Διδασκαλείον Σπάρτης και η δημοδιδασκα-λική μόρφωσις, Αθήνα (1927).

Ελένη Μπελιά, Η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδι-στριακήν περίοδον (1828-1832), Αθήνα 1970.

Κώστας Η. Μπίρης, Ιστορία του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (μέχρι της ιδρύσεως των Ανωτάτων Σχολών), Αθήνα 1956.

Γ. Μπρης (επιμ.), Επετηρίς Βαρβακείου Ιδρύματος, Αθήνα 1961.

Δημήτριος Γ. Μωραΐτης, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Αθήνα3 1953. Χ. Νούτσος, Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973),

Αθήνα 1979. Ο Εν Αθήναις προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος, Έκθεσις των κατά

το 1876 και 1877 πεπραγμένων, Αθήνα 1878, σ. 53-58. — Η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήνα 1970.

Βασ. Ορφανός, «Στοιχεία για τη διάδοση του συστήματος Froebel στα ελληνικά νηπια-γωγεία κατά το 19ο αιώνα», Συνάντηση, τχ. 6 (1985), σ. 68-78.

Γεώργιος Ν. Παλαιολόγος, Τις η προσήκουσα παρ' ημίν διδασκαλική παίδευσις, Αθήνα 1927.

— Προς καλυτέραν Μέσην Εκπαίδευσιν : Tà προβλήματα της Μέσης Εκπαιδεύσεως— Η ενδεικνυομένη μεταρρύθμισις αυτής, Αθήνα 1929.

I. Πανταζίδης, Γυμνασιακή Παιδαγωγική, Αθήνα 1889. Χρυσόστομος Α. Παπαδόπουλος, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής επί τη

εβδομηκονταπενταετηρίδι αυτής, Αθήνα 1919. Θ. Γ. Παπακωνσταντίνου, Πολιτιστική κληρονομιά και νεοελληνική εκπαιδευτική τακτι-

κή. Προβλήματα μεταδόσεως της παραδόσεως εις τα σχολεία Μέσης Γενικής Εκ-παιδεύσεως, Αθήνα 1981.

— Σκοποί και πολιτισμικές επιλογές στη νεοελληνική μέση εκπαίδευση, Αθήνα 1985. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό - Ιστορία της Ανωτάτης μας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1970. Καλλιρρόη Παρρέν, Λογοδοσία της Ενώσεως των Ελληνίδων κατά το Α' έτος αυτής,

Αθήνα 1897. Ευάγγελος Παυλίνης, Ιστορία της Γυμναστικής, Αθήνα 1958.

Εμμανουήλ Π. Περσέλης, Σταθμοί στην εξέλιξη της σχολικής θρησκευτικής άγωγής και Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ανάτυπο από το περιοδικό Θεολο-γία, τ. ΝΗ' (1987).

Γεώργιος Πυργιωτάκης, Προβλήματα στην ιστορία της εκπαιδεύσεως των δασκάλων στ à πρώτα πενήντα χρόνια μετά την απελευθέρωση (1828-1878), Αθήνα 1981.

— «Ξεκίνησε σωστά το εκπαιδευτικό σύστημα \η,Επιστημονικό Βήμα (των Λειτουρ-γών της Δημοτικής Εκπαίδευσης), έτ. 29ο, τχ. 2 (Δεκ. 1983 - Γεναρ. Φλ. 1984), σ. 9-26.

Α. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α'-Β', Αθήνα 1894-1895. Γιάννης Ρέντζος, Γεωγραφική Εκπαίδευση, Αθήνα 1984. Ριζάρειος Εκκλησιαστική Παιδεία, τ. Α' - Γ', Αθήνα 1978-1984. Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, Επετηρίς του σχολικού έτους 1927-1928, Αθήνα 1928.

Αλέξανδρος Γ. Σαρής, «Σύντομος ιστορία του Βαρβακείου (Πρακτικού) Λυκείου... 1886-1960», Επετηρίς Βαρβακείου ιδρύματος, Αθήνα 1961, σ. 65-119.

Σ. Χ. Σελιανίτης, «Γεωργική Εκπαίδευσις», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαιδεία, τ. Α', σ. 735-739.

Ιωάννης Ν. Σκουτερόπουλος, Η άξια των μονοταξίων Διδασκαλείων και το μονοτάξιον Διδασκαλείον Αθηνών κατά το σχολικόν έτος 1924-1925, Αθήνα 1925.

Σ. Στουραΐτης, «Η διδασκαλία της Αρχαίας εις τα Ελληνικά σχολεία», Εθνική Αγωγή , έτ. Δ' (1901), σ. 339-341.

Τα υπό του Διοικητικού Συμβουλίου της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας πεπραγ-μένα κατά το έτος 1911-1912, Αθήνα 1913.

Αχιλλεύς Τζάρτζανος, Οδηγίαι προς μεθοδικήν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνικοίς σχο-λείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων. Μέρος Α' τεύχος Α' Θρησκευ-τικά και Αρχαία Ελληνικά, Αθήνα 1913 (21927).

Σ. Γ. Τζουμελέας - Π. Δ. Παναγόπουλος, Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήνα 1933.

Φ. Τζωρτζάκη, «Το Νεοελληνικό μάθημα στη Μέση Παιδεία», Αφιέρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 405-424.

Βασίλειος Ιω. Τόγιας, Το μάθημα των Νέων Ελληνικών ατή Μέση Εκπαίδευση. Ιστο-ρική θεώρηση (1833-1967), τ. Α', Θεσσαλονίκη 1988.

Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των εκ-παιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Αθήνα 1977.

Χρ. Φράγκος, «Οι σκοποί του μαθήματος των Νέων Ελληνικών και η θέση του στο αναλυ-τικό πρόγραμμα», Πρακτικά Β' Παιδαγωγικού Συνεδρίου εν Θεσσαλονίκη ( 13-15 Σεπτεμβρίου 1962). Προβλήματα ανακύπτοντα εκ της διδασκαλίας των Νέων Ελ-ληνικών, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 47-62.

Θ. Χαραλαμπίδης, Οι κυριότεροι σταθμοί της εκπαιδευτικής πολιτικής της Ελλάδος ( 1821-1971), Αθήνα 1971.

Κ. Χειμάρρας, «Διδασκαλείον Γυμναστικής», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Β', σ. 169-170.

Δημ. Π. Χιουρέας - Κων. Γ. Αφένδρας, Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευσις εις την Ελλάδα, Αθήνα 1962.

Χρηστομάθεια ελληνική διηρημένη εις τόμους τρεις ή μέρη πέντε, συνερανισθείσα υπό Θ. Φαρμακίδου, και εκδοθείσα δαπάνη του Β. Βιβλιοπωλείου προς χρήσιν των Ελλη-νικών σχολείων. Εν Αθήναις, εκ της βασιλικής τυπογραφίας 1837.

Χρονικά του Γυμνασίου αρρένων Σύρου (εκδίδοται μερίμνη του γυμνασιάρχου αρρένων Μάρκου Πελοποννησίου, επιμελεία του καθηγητού I. Θωμοπούλου), Σύρος 1962.

I. Ε. Χρυσάφης, Η σωματική αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις της νεότητος και η ενδεικνυομένη οργάνωσις αυτών (Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δη-

μοσίας Εκπαιδεύσεως: Παράρτημα 15ον), Αθήνα 1925.

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Γ Ε Ν Ι Κ Ο Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Το Ευρετήριο που ακολουθεί είναι προσανατολισμένο στο βασικό περιεχόμενο της τρί-τομης αυτής εργασίας —τα προγράμματα—, και κατά συνέπεια περιέχει λήμματα που εξυ-πηρετούν κυρίως το σκοπό της έκδοσης της.

Η ευρετηρίαση (που δεν περιλαμβάνει τους Πίνακες του τρίτου τόμου) έγινε, κατά το μεγαλύτερο μέρος, με την παραδοσιακή μέθοδο και ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια σχετικού προγράμματος για υπολογιστή που είχαν την καλοσύνη να ετοιμάσουν ειδικά —με την ευ-γενική μεσολάβηση του κ. Αλέξη Δημαρά— οι συνάδελφοι κ. Ντίνος Βατικιώτης και Σπύ-ρος Μολφέτας: τους ευχαριστώ θερμά.

Αβέρωω Γεώργιος Β' 887, 909 Αγγλία Α' 401-402

αγγλικά - αγγλική γλώσσα Α' 166-167, 235, 475-476, 523, 678, 680 — Β' 124, 125, 231, 376, 383, 386, 389-390 392, 395, 398, 407, 409, 612, 621, 623, 624, 625, 627, 630, 632, 635, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 720-722, 749, 750, 753, 755, 757, 774, 867, 869, 870, 872 — Γ' 352, 354, 355, 357, 361

αγρονομία Β' 9, 11 αγωγή του πολίτου Γ ' 112

αγωνιστική Β' 228, 234, 300, 320' αγω-νιστική και παιδιαί Β' 338, 339, 340, 341, 358, 359" σχολική- Α' 658-659· βλ. και «παιδιαί»

Αδριανός Κωνστ. Ντ. Β' 747 Αθανασάκης I. Β' 899, 901 Αθανασιάδης Α. Α' 226 Αθανάσιος ο Μέγας Β' 567 Αθανασούλας Β' 49, 50, 51 Αθήνα passim

Αθηναϊκή Σχολή Εμπορική και Βιομη-χανική Α' 51 Αθήναιος Α' 243, 291, 312

Αίγινα Α' 1 2 Αϊδίνιο Λάρισας Α' 64-65

Αιλιανός Α' 99, 177, 243, 291, 312 — Β' 4'il, 451 — Γ 93

Αινιάν Δ. Α' 244, 270 Αισχίνης Α' 181-182, 528 — Β' 427, 433,

452, 511 — Γ' 93 Αισχύλος Α' 100, 175, 391, 528 — Β' 211,

412, 428, 434, 453, 512, 567 Αισώπειοι μύθοι, μύθοι Αισώπου Α' 177,

243, 291, 311, 353, 439 — Β' 48 — Γ' 83, 93, 109

Ακαδημαϊκό Γυμναστήριο Α' 409 — Β' 203, 208, 227, 303· βλ. και Κεντρικό Γυμναστήριο

Ακαδημίες Παιδαγωγικές Α' 31, 33' βλ. και Παιδαγωγική Ακαδημία

αλβανικά - αλβανική γλώσσα Β' 649 — Γ' 355

άλγεβρα Α' 86-87, 89, 101, 120, 138, 141, 251, 253, 295, 296, 319, 321, 348, 365 372, 373, 428, 451-453, 495-497 (βι-βλία), 546-548 (βιβλ.), 620-621, 691, 693, 695, 701-704, 710-713, 715, 720, 731, 732-733, 733-734, 735-736, 751 — Β' 71,140, 239, 241, 390, 395, 427, 433, 453, 456, 459, 463, 475, 485, 491, 510, 511, 516, 526, 527, 531, 634, 535, 542, 543, 545, 547-549, 552 554, 570-571, 572, 588, 630, 632, 715 716, 754, 773, 817-818, 836-837, 868, 869 — Γ' 111, 149, 359- βλ. και μα-θηματικά

Αλεξανδρής Απ. Γ. Α' 601, 602, 603,

604 —Β' 238-240, 243, 367, 546, 550-552

αλληλοδιδακτική μέθοδος Β' 28, 52 — Γ' 226· αλληλοδιδασκαλία Β' 25

Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Α' 36 Αμαριώτου Μ. Γ' 225 Αμβρόσιος Β' 452, 535

αμπελουργία Β' 892, 915, 923, 928, 940 Άμφισσα Α' 12

«ανάγνωσις» Α' 86, 178, 180-183, 252, 254, 281, 282, 294-296, 318, 319, 320 321, 330, 343, 434, 616, 617, 618, 619 620, 686, 687, 700, 701, 702, 703, 708, 710, 711, 724, 726, 727 — Β' 9, 11, 17, 69-71, 87, 88, 89, 91, 108, 114, 115,128, 133, 155-158,171,172 220, 240-243, 260-261, 262, 264, 383, 385-386, 388-389, 391, 394-395, 397-398, 406, 412, 455, 456, 458, 459, 461 462, 475, 476, 528, 529, 543, 544, 565 566, 567, 584-585, 587 — Γ' 107-110-«έπιτροχάδην»· Α' 330-331, 345 — Γ' 110· πρόχειρος Α' 175 — Γ 94· βλ. και αρχαία ελληνικά, ελληνικά

«ανάγνωσις» γαλλικών βιβλίων τεχνολογι-κού περιεχομένου Β' 292, 294, 296, 297 — Γ' 250

«ανάγνωσις» νεωτέρων Ελλήνων λογογρά-φων (πεζογράφων) και ποιητών (και ξένης λογοτεχνίας) Α' 244, 245, 247, 260, 261, 267-270, 281, 283, 292-293, 309, 313, 314, 316, 356, 441-442, 470-471, 529, 685, 686, 697-699, 705-707, 724-726 —Β' 58, 61-63, 70,108, 112, 113, 115, 127,131, 139, 148, 239, 240, 241, 242, 243, 261, 262 264, 266-267, 312-313, 326, 346, 383, 385, 389, 391, 395, 398, 406-407, 412, 565, 566, 567, 568, 585, 588, 704, 706, 707, 708, 773, 777—Γ' 98, 232· βλ. και νέα ελληνικά

«ανάγνωσις» Πατέρων Β' 453, 454, 455-460, 463, 484, 485, 488, 490-493, 509 510, 511, 512, 513, 518, 519, 525,526-529, 531, 533-536, 541-545, 546, 550, 551, 552, 553, 565-567, 569, 585, 588 591, 592 —Γ' 305, 307

Αναστασιάδης Λεόντιος Α' 80

ανατομία - ανατομική Β' 119, 138, 181-184, 192, 200, 201, 203, 205, 206, 228, 234, 338, 339, 340, 342· ανατο-μία και υγιεινή — Γ' 252' ανατομική

του ανθρώπου και ιστολογία — Β' 300, 301, 320, 358· πλαστική ανατομία — Β' 361

Ανδρέου Α. Γ' 226 Ανδριάς Γ. Β' 616 Άνδρος Α' 12

ανθοκομία Β' 79, 923, 929, 940 ανθρωπολογία Α' 86-87, 89, 93, 98 — Β'

57, 58, 113, 132, 140, 220, 221, 226, 457, 474, 479, 518, 520 — Γ' 248, 253, 254' ανθρωπολογία και υγιεινή Β' 242, 281, 881

Αντιβασιλεία Α' 11-12, 79-81 — Β' 9, 14

«αντιγραφαί» Β' 88, 89 αντιρρητική Β' 473, 476, 479, 501, 510,

512, 515 Αντωνιάδης Α. Β' 131, 709 Αντωνιάδης Π. Α' 51 Αντωνόπουλος Γ. Γ' 97 Αντωνόπουλος Σ. Κ. Α' 282 Ανώτατη Εκπαίδευση Α' 56-57, 64 Ανωτάτη Σχολή Εμπορικών Σπουδών

Α' 56 Ανωτέρα Γεωπονική Σχολή Α' 56, 64,

67 — Β' 909 «ανώτερον σχολείον» Φ.Ε. Α' 34 — Γ'

238 απαγγελία - αποστήθιση - απομνημόνευση

ποιημάτων κτλ. Α' 86, 127, 128, 245, 247, 248, 249, 292, 293, 309, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 344, 353, 354, 438-440, 607, 609, 616, 617, 618, 619, 623, 624, 685, 686, 697, 698, 705, 706 — Β' 45, 50, 69, 87, 88, 89, 126,139, 220, 223, 224, 428, 433, 443, 453, 514, 518, 519, 565, 566, 585 — Γ' 90, 108

απλογραφική Γ' 351" βλ. και διπλογραφία, λογιστική

Απολλόδωρος Α' 281, 291, 311 — Β' 386, 879 απολογητική Β' 473, 475, 479, 483, 480,

488, 492, 493, 510, 511, 515, 553, 593 —Γ' 307

Αποστόλης Αποστόλης Ν. Α' 682 Αποστολίδης Μ. Γ' 92 Αποστολίδης Ν. Χ. Β' 666 Αργυριάδης I. Β' 502 Αργυρόπουλος Π. Α' 114, 118-119, 245-

246, 268, 666 Αργυρός Α. Α' 661, 662 — Β' 394, 399-

401 αριθμητική Α' 79, 85-89, 93, 101, 116,

118-119, 120, 128, 135, 137, 141, 177-179, 282, 313, 315, 317, 348, 363-364, 426-427, 449-450, 452-453, 690, 693, 698-700, 703, 704, 706-8, 712, 713, 715, 720, 730-731, 732, 751 — Β' 9, 11, 16, 17, 26, 28, 44, 45, 49, 50, 53-55, 57, 58, 62, 71, 90 ,105,106 108, 112, 113, 114, 127, 131, 132, 134, 155, 156, 158, 162, 163, 165, 169,172, 220, 309, 427, 432, 439, 442 451, 472, 484, 490, 507, 518, 520, 531 538, 547, 570, 572, 621, 682, 777, 785, 800, 801, 802, 814, 851, 868, 869, 881-882, 902-903, 903-904,— Γ 86, 94, 149, 226, 238, 239, 246, 359, 379" θεωρητική Α' 249, 251, 294 295, 318, 319, 364, 371-372, 427, 428 451, 494-495 (βιβλία), 545-546 (βι-βλίο), 620, 621, 690, 695, 700, 703, 709, 712, 713 —Β' 87, 88, 90, 139-140, 390, 455, 458, 462, 485, 491, 519, 520, 526, 533, 542, 545, 548, 551, 554, 592—Γ' 111, 149· πρακτική Α' 245, 247, 248, 292, 313, 363-364, 426, 449-450, 492-494 (βιβλία), 543-545 (βιβλίο), 610, 611, 690, 698, 699, 706-707 —Β' 24, 27, 148, 240, 261, 283, 326, 384, 386, 461, 526, 533, 542, 548, 585-586, 588, 630, 790, 792 876, 891, 914, 992 — Γ' 111· βλ. και μαθηματικά

Αριστοτέλης Α' 254, 281, 347, 354, 440, 440, 528, 616, 726 — Β' 243, 264, 383 391, 565, 567, 584, 706 — Γ' 110

Αριστοφάνης Α' 528 — Γ' 90 Άρμανσπεργ Α' «0-81, 83, 109 — Ρ,' Γι,

784

αρμενική γλώσσα Β' 125 Αρριανός Α' 250, 295, 319, 528, 616,

687, 701, 710, 724 — Β' 87, 391, 565, 584 — Γ' 110

Αρσάκειον εν Αθήναις Διδασκαλείον, Παρθεναγωγείον Α' 42-43, 47, 56, 85, 86, 123-124 —Β' 96-99, 123-124, 219 — Γ' 241

Άρτα Α' 15, 45 — Β' 537, 538 αρχαία ελληνικά, αρχαία ελληνική γλώσσα

Α' 16, 85-89, 93, 98 99-102,104,116, 130-33, 155-6, 158, 174, 186, 242, 262, 291-296, 308-309, 314,352-355, 368, 423-424, 430, 437-441, 456, 526 -529 (βιβλία), 607-608, 609, 616, 617, 618-619, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 645, 678, 679, 685-687, 695, 708, 720, 724, 725, 726, 727, 751 —Β' 9, 17, 23-25, 26-28, 87-89, 125, 131-133, 143-144, 238-239, 251, 260-261,262, 264, 322, 332, 376, 383, 386, 388-389, 391, 394-395, 397, 398, 406, 412, 423, 426, 427-428, 432, 433, 434, 439, 441, 442, 443, 447, 451-452, 453, 454, 474-476, 507, 511-512, 514, 538, 565-567, 584-585, 587-588, 704-705, 706-707, 707-708, 754, 876, 879 — Ι ν 86, 87, 88, 91, 92, 94, 95, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 118, 119, 121, 122, 148, 149, 150, 152, 153, 226, 227, 230, 232,238, 239, 310, 352, 359" βλ. και ανάγνωσις, γραμμα-τική, γραμματολογία, ελληνικά, ερμη-νεία, θέματα, θεματογραφία, συντακτικό

αρχαιολογίας στοιχεία Β' 220, 223 Αρχοντείον της Παιδείας Α' 165 Ασία Α' 49

ασκήσεις: γεωπονικές Β' 376' γραπτές Α' 118, 129-130, 156, 178, 182, 201, 202, 304, 358, 608, 609, 610, 616, 617-618, 624, 625, 645 — Β' 63, 88, 89, 108, 115, 156, 165, 383, 386, 389, 398, 442, 566, 585, 588, 754, 773, 777 — Γ' 94, 95, 104, 107, 253" γυμναστι-κές (αγωνιστικές, αθλητικές, σωματι-κές) Α' 88, 103, 189, 398, 402, 403, 404, 405 — Β' 192, 195, 200, 201, 203

206, 207, 209 — Γ' 114, 253' διδακτι-κές Β' 165, 169, 177, 187, 189, 243, 248, 296, 297, 298, 363, 373-374 -Γ' 250· «εις το ελληνιστί γράφειν» Β' 456, 457, 459, 460, 462, 486, 492·

εργαστηρίου Β' 676, 680, 681, 682, 773 — Γ' 357, 358, 359, 361- θεματο-γραφικές Α' 175, 249, 251, 252, 294-296, 320, 618, 619 — Β' 51, 157, 211, 214, 456, 459, 462· ορθογραφικές Α' 178, 244, 245, 247, 281, 291-293, 308-309, 312, 314, 324, 356, 434, 435 438, 441-442, 456, 685, 686, 697-699, 705-707 — Β' 44, 45, 48, 49, 53, 54, 69, 70, 105-107, 112-114, 131, 132, 155, 220, 455, 458, 461, 760, 848 856, 861 — Γ' 99· παιδαγωγικές Β' 89, 214· πρακτικές Β' 183, 184, 192-193, 201, 226, 234, 273, 327, 328, 332 352, 414, 562, 892, 916, 924, 929 — Γ' 232, 252, 254, 381, 382· προφορι-κές Α' 99" στρατιωτικές βλ. στρατιωτι-κές ασκήσεις' συγγραφικές Β' 139, 140, 165, 172, 514 —Γ' 232· φροντιστη-ριακές Β' 414-415, 476, 512

άσματα (εκκλησιαστικά, λαϊκά, νηπίων κτλ.) Β' 148, 165, 197, 203, 206, 207, 220, 326 — Γ' 106, 247, 253· βλ. και μουσική, ωδική

αστικά σχολεία θηλέων Α' 29, 37, 63, 70, 605, 635, 636, 640, 641, 650, 651, 654, 661, 662, 663, 670 — Β' 254, 670, 682, 875-877, 878-885, 886, 897, 902-905 — Γ' 368-381 · βλ. και προ-γράμματα

αστρονομία (-ική) Β' 867, 869 Ασώπιος Κ. Α' 79-80, 248, 268, 682,

— Β' 106, 113 ατμομηχανικά Β' 818, 822, 850-851, 872,

Αυγερινός Α. Δ. Α' 190 — Β' 85, 86, 93 Αυγουστίνος Β' 428, 433, 452, 475, 492,

536 Αυστρία Α' 401

Αχιλλόπουλος Ευάγγελος Κ. Β' 640, 644 Αχιλλόπουλος Σοφοκλής Κ. Β' 640, 644

Ahn μέθοδος Β' 533, 534 Andrieux Α' 25ο Augier Α' 253

Βακαλόπουλος Γ. Β' 105-108, 133 Βακχυλίδης Α' 528 Βαλαλάς I. Β' 371, 374 Βαλασόπουλος I. Α' 204 Βαλαωρίτης Αριστ. Α' 244, 246, 268,

270, 314, 317, 724, 725 — Β' 70, 709 Βαλτινός Ελ. Α' 226 Βαρβάκειο γυμνάσιο - ελληνικό σχολείο

Α' 681 Βαρβάκειο Λύκειο Α' 21-22, 55, 58-59,

227, 235, 237, 474, 500, 502, 509, 615 637, 642, 650, 675-684, 685, 695-696, 697, 705, 708, 713, 715-716, 719-722, 723, 751, 752 —Β' 199, 274, 275, 617 — Γ' 114, 125-143,147, 148, 150 352· βλ. και προγράμματα

«Βαρβάκειον κληροδότημα» Α' 59, 677 Βαρβάκης Ιωάννης Α' 21, 58, 677, 681.

682, 683, 695, 719 — Β' 274 Βασιλειάδης Σπ. Ν. Α' 245, 246, 248,

267-269, 317, 725 Βασίλειος ο Μέγας Α' 120 — Β' 62, 87,

140, 262, 427, 432, 442, 452, 455, 456, 458, 459, 474, 585, 491, 511, 535 567 — Γ' 89, 93

Βασιλείου Φ. Β' 354 «Βασιλικόν Ναυτικόν Σχολείον» Α' 683 Βαυαρία Α' 14 «βαφή» Α' 103" βλ. και ζωγραφική Βελέντζας Ν. Β' 595, 762, 763, 764, 769,

943 Βελλιανίτης Θ. Β' 311, 375, 381 «Βενεδέτη εγκόλπιον νέων» Β' 709 Βενθύλος I. Α' 80 Βενιαμίν και Ιωαννίδου συλλογή Β' 536 Βενιζέλος Ελευθ. Α' 605, 666 — Β' 245,

255 Βενιζέλος Θ. Β' 155, 156 Βενιζέλος Μ. Α' 288 Βεργίλιος βλ. Βιργίλιος Βερναρδάκης Δ. Ν. Α' 245, 248, 267-270

— Β' 70 Βηλαράς I. Α' 316, 317, 725 βιβλιογνωσία Β' 503, 509, 510, 511 βιβλιοδετική τέχνη Β' 79 Βιέννη Γ' 88 Βιζυηνός Γ. Α' 313, 316, 317, 725

Βικέλας Δ. Α' 245, 269, 317, 724 — Β' 709

βιολογία Β' 384, 390, 393, 399, 407-408 Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία

Ρουσσοπούλου Α' 51 Βιργίλιος (και Βεργίλιος) Α' 99-100, 121,

183, 254, 281, 297, 322, 359, 425, 445, 625 —Β' 428, 434, 453, 457, 457, 460, 463, 511, 529, 536, 544, 569

Βιτύνα Γορτυνίας Α' 64 Βίων Α' 120 —Γ' 90 Βιώνης Γ. Β' 49, 50, 51 Βλάχος Άγγ. Α' 247, 269, 312, 313, 314,

315, 317 — Β' 172 Βλάχος Αλέξ. I. Β' 454 Βλάχος Σ. Β' 430 Βοζίκης Χ. Κ. Β' 634 Βόζος Ιωάννης Παντ. Α' 681 Βολανάκης Μ. Γ' 106 Βολταέρος Α' 689, 700, 701, 709, 710 —

Β' 52· βλ. και Voltaire βομβυκοτροφία Β' 9, 11· βλ. και σηρο-

τροφία βοτανική Α' 251, 333 — Β' 57, 72, 87, 88,

90, 114, 128, 264, 497, 891, 914, 922, 928, 939 — Γ' 227, 235

Βοτανικός κήπος Αθηνών Α' 64 Βουδούρης Β. Α' 385, 430, 432 — Β' 530,

626, 629, 631, 870 Βουκερίδης Β' 710 Βούλγαρης Γ. Δ. Α' 225 Βούλγαρης Δ. Γ. Α' 164 Βούλγαρης Κ. Β' 363, 370 Βούλγαρις Ευγένιος Α' 244, 245, 270 Βούλγαρις Σπ. Α' 244 Βουλπιώτης Δ. Α' 237, 238, 239, 240,

242,243, 256, 257, 259, 260, 262, 263, 267, 270, 271, 278, 289, 681, 696 — Β' 116, 117, 118, 120, 130, 142, 617, 618

ΒουρλούμηςΠ. Α' 666 — Β' 770, 771, 772, 778, 899, 901

Βρατσάνος M. Ι" 231 Βυζάντιος Αλεξ. Α' 247, 268 Βυζάντιος Σπ. Δ. Α' 244, 246, 268, 270,

31 6 — Γ' 92

Balachamis Ρ. Γ' 229

Balzac Α' 254 Banville Th. de A' 255 Barbier A' 253 Barthélémy A' 251 Baude C. B' 296 Béranger A' 252, 361, 447, 565, 626 Boilau A' 253, 565, 626, 690, 703, 712 Boirac E. A' 562 Bourlotos S. Γ' 228 Bossuet A' 183, 254, 690, 702, 711 — B'

460, 463, 536, 550 Bourgeois Léon A' 401 «Bowen and Schnell» B' 721 Brandt Κ. A' 531 Buffon A' 251

Γαβριηλίδης Β. Β' 710 γαλακτοκομία - τυροκομία Β' 892, 915,

924, 928, 940 Γαλάνης Εμμ. Β' 52 Γαλαξείδι Α' 60 Γαλλία Α' 17, 400-401 — Β' 332 γαλλικά (γαλλική γλώσσα) Α' 30, 40, 79,

80, 85-89, 93, 98, 101-102, 105, 119-121, 158, 167, 176,178-183, 242, 247, 249, 250, 251, 253, 254, 281, 293-297, 307, 315, 318, 319, 321, 322, 324, 339, 348,359-361, 368, 423, 426, 430, 433-435, 445-447, 456, 473-474 (βιβλία), 532 (βιβλίο), 612-613, 614, 625-627, 628, 635, 636,637, 640, 641, 642, 645, 655,678, 680, 689-690, 693, 695, 698-704, 706, 707, 709-714, 728 -730, 751 — Β' 23-25, 26-28, 44-46, 48-52, 53-55, 87-89, 90-92, 105-109, 112-115, 124, 125, 130, 131-134, 142, 156-158, 169, 189, 212,214, 221, 222, 224, 229, 231,239, 241-243, 251, 254, 261, 262, 264, 313, 322, 324, 331-3.34, 360, 376, 383-384,386, 389, 392, 395, 398, 407, 409, 423, 428, 434, 448, 453, 454, 456, 457, 459-463, 474-477, 479, 484-488, 490-493, 510, 511, 512, 515, 518-520, 526-529, 531, 533-536, 542-545, 547-550, 553, 562, 569, 580, 596, 621, 623,624-625, 627, 630, 632, 635, 636, (141, 642, 645, 659, 663, 664, 669, 670, 676, 680,

681,717-720, 749, 750, 753, 755, 757, 765, 766, 773,777, 817, 821, 842, 848, 851, 856, 861, 872, 876, 883-885 — Γ' 85, 87, 88, 92, 94, 95, 96, 98, 100, 103,104,112,115,118,119,121,122, 123,147,148,149,150,152, 226, 228, 233,236, 238, 239, 243, 245, 246, 248, 249, 303-310, 354-359, 361, 362, 379,

γενικά μαθήματα Β' 327, 332, 352, 355, — Γ' 119, 120, 121, 153, 228, 236, 237, 246, 251, 361, 362

Γεννάδιος Γεώργιος Α' 12, 244 — Β' 48, 49, 112, 155 — Γ' 92

Γεννάδιος I. Α' 682 Γεράκης Γ. Α' 118 — Β' 49, 50, 51, 105,

106, 107 Γερμανία Α' 17, 36, 400 — Γ' 254· Γερ-

μανική αυτοκρατορία Α' 401 γερμανικά - γερμανική γλώσσα Α' 58, 79-

80, 103, 235, 474-475 (βιβλία), 678, 680 —Β' 125, 229, 231, 376, 383, 386, 389-390, 392, 395, 398, 407, 409 474-477, 479, 503,510, 512, 513, 515, 621, 627, 630, 632, 636, 642, 663, 669, 675, 676, 679, 681, 748, 751, 753 756, 757, 772, 786 — Γ 85, 306, 308, 309, 352, 354-357, 360, 361, 379

Γερμανός (Μητροπολίτης Αθηνών) Β' 469 Γεροκωστόπουλος Αχ. Α' 304-307 γεωγραφία (και γεωγραφικά) Α' 79, 85-

89, 93, 98, 101-102, 118-119, 128, 178-9, 190, 191, 245, 247, 248, 250, 251, 280, 282,292-294, 307, 309, 313, 315, 317, 319, 320, 336-337, 362-363, 368, 430, 435, 448-449, 456, 489-492 (βιβλία), 538-543 (βιβλία), 612, 614, 631, 635, 636, 640, 641, 645, 678, 687-688, 693, 697, 701, 703, 704, 705-707, 709, 710, 712, 713, 720, 748-749, 751 — Β' 9, 11, 16, 17, 24, 26, 27, 28, 44, 45, 48-51, 53-54, 57, 58, 61, 62, 73, 87, 88, 90, 105-107, 112-114, 131-133, 140, 148, 155, 156, 158,163, 165, 169,174-175, 189, 213, 214, 229, 242, 243, 251, 261, 262-263 309, 322, 326, 332,360, 376, 390, 396, 399, 410, 423, 426, 427, 428, 432, 433, 439, 442, 447, 451, 452, 455, 456

458, 459, 461, 462, 474, 475,479, 484, 485, 489,491, 493, 507, 519, 526, 527, 531, 533-534,542, 545, 547, 548, 551, 554, 570, 580, 585, 588,592, 627, 630, 632, 636, 641, 642,660, 663, 664, 668, 669, 670, 676, 680, 681,727-732, 750-753, 765, 774, 777, 790, 792, 800, 801 810, 814, 818, 822, 827, 837-838, 842-843, 851-852, 856-857,867, 869, 870, 872, 876, 880, 915 — Γ' 85-86, 87, 92, 94, 96, 98, 99, 101, 105, 111, 115, 117-119,122, 123, 147, 149, 150, 152,153, 226, 231,232, 236, 238, 240, 244, 303, 304, 308-310, 353-355, 359, 361, 362, 379· μαθηματική Α' 176, 183, 363, 449, 612, 687, 688— Β' 52, 93, 108,114, 453 — Γ ' 9 2 , 95,117, 231· μαθηματική και φυσική (μαθη-ματικοφυσική, φυσικομαθηματική) Α' 101-102, 121, 313, 748-749 — Β' 25, 28, 442, 475, 507, 519, 520 — Γ' 87, 88, 117· φυσική Α' 190, 320, 612, 687-688 — Β' 90 — Γ 92· βλ. και κο-σμογραφία

γεωγραφία Αγ. Γραφής (αγ. τόπων, ιερά γεωγραφία) Β' 439, 442, 451, 455 458, 490, 501, 509, 525, 526, 531,533, 538, 541, 544, 546, 547, 551, 591

γεωλογία Α' 251, 295, 320, 333, 366, 454, 506 (βιβλία), 555-557 (βιβλ.), 720 —Β' 140, 156, 189, 213, 241, 263, 390, 396, 399,502-503, 510, 512, 516, 527, 534,542, 548, 551, 576, 923, 928, 939

γεωμετρία Α' 86-87, 89, 93, 119, 136, 139, 141-2, 179, 248, 251, 253, 254, 282, 293, 295, 296,317, 319, 321, 348, 364-365, 372-373, 427-429, 451-452, 494 (βιβλία) 497-500 (βιβλία), 502-503 (βιβλία), 545 (βιβλ.), 548-551 (βιβλίο), 610, 611, 621, 690-691, 693, 695, 700-704, 708-713, 715, 720, 731-732, 733, 734, 736-737, 751 — Β' 11, 24, 28, 45, 51, 55, 57, 58, 62, 71, 90, 114, 128, 133, 140, 157, 169, 172-173, 188, 189, 239, 240, 261, 272, 283, 309, 392, 396, 433, 453, 457, 459, 460, 461, 463, 474, 484, 490,

510, 516, 526, 547, 548, 549, 571, 572, 586, 588-589,632, 714, 754, 765, 773, 777, 786,814, 817, 834-836, 856, 868, 869, 876, 881-882, 885,891, 903, 904-905, 914, 922— Γ' 111, 149, 226, 359, 379· αναλυτική Α' 712, 713, 715, 720, 737-738, 751- μηχανική Α' 720' παραστατική Α' 715, 720, 735, 737, 751· περιγραφική Α' 691, 693, 703, 704, 712, 713, 714- βλ. και μαθημα-τικά

γεωπονικά Α' 64, 66 — Β' 140, 141, 229, 239, 241, 242, 243, 245, 248, 251, 261, 263, 264-265, 278,309, 322, 367, 373, 376, 379, 390, 396, 399, 408, 410, 415, 440, 443, 541, 545, 572, 577, 578, 580, 596, 881— Γ 233, 236, 245, 307, 308

Γεωργαντάς Φίλιππος Α' 25 Γεωργαντής Μ. Β' 355 γεωργία (γενική-ειδική) Β' 57, 58, 891,

892, 914, 915, 923, 928, 929, 939, 940 — Γ ' 226, 227, 228

Γεωργιώδης Δ. Β' 157 γεωργικά γυμνάσια βλ. γυμνάσια γεωργικά γεωργικά επιμελητήρια Α' 65 γεωργικά μαθήματα Α' 68 — Β' 941, 942 γεωργικές σχολές (σχολεία) : μέσες Α' 64,

65, 67, 68, 70 —Β' 908-921, 922, 924, 926-933, 941-944 — Γ' 372,

374, 381-382· Αβερώφειος Γεωργική Σχολή Λαρίσης Α' 65, 67 — Β' 887-896, 898, 909-910—Γ' 371, 381· Μέση Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης Α' 67 — Β' 898-901, 909 — Γ' 381· Μέ-ση Δενδροκομική και Αμπελουργική Σχολή Πατρών Α' 67 — Β' 922-925, 939-940 — Γ ' 373, 375, 382· πρακτι-κές Α' 64, 66· Αθηνών Α' 65· Κασ-σαβετείας Α' 64· Λάρισας Α' 64, 65· Τίρυνθας Α' 65· βλ. και προγράμματα

γεωργική βιομηχανία Β' 892, 915, 928, 929

γεωργική εκπαίδευση Α' 64, 65, 67, 69 γεωργική εντομολογία Β' 892, 915, 923,

928 γεωργική λογιστική Β' 892, 915, 924, 929,

940

γεωργική μηχανική - μηχανολογία Β' 891, 915, 928, 929, 939

γεωργική νομοθεσία Β' 915, 924, 929, 940

γεωργική οικονομία Β' 892, 915, 924, 929, 940

γεωργική φυτοπαθολογία Β' 892, 915, 929

γεωργικοί σταθμοί Α' 64-65 Γεωργούλης Κ. Γ' 103 Γιαβάσης Γ. Β' 355 Γιαννακίτσας Ιω. Α' 633 Γιαννόπουλος Χρ. Β' 616 Γκινάκας I. II. Α' 80 Γληνός Δ. Α' 29 — Γ' 102, 244 γλωσσικά μαθήματα Γ' 100 γνωμικά Γ' 89, 90, 93 Γονατάς Σ. Β' 363, 367, 370 Γόντικας Κ. Α' 70, 663, 666, 673 — Β'

357, 359, 360, 363, 364, 367, 368, 370, 412, 416, 417, 600, 944

Γουμπούρος Αρσένιος Β' 49, 50 Γούναρης Δ. Π. Α' 633 — Β' 634, 658 γραμματική Α' 85-86, 91, 93, 101, 104,

116, 118, 133, 155, 174, 177-180, 244-245, 247-249, 261, 291-295, 308, 309, 312-314, 316, 324, 329-330, 342, 344, 352, 353, 438-440, 466-468, 526-527 (βιβλ.), 607, 608-609, 685, 686, 697-700, 705-708 — Β' 11, 24, 25, 26, 27, 44, 48, 49, 50, 53-55, 61, 69-70, 91, 105, 106, 112, 127, 128, 131, 139, 148, 155, 171, 172, 326, 385-386, 389, 391, 426, 432, 433, 441, 442, 451, 452, 455, 461, 484, 490, 507, 518, 519, 547, 551-552, 565, 566, 585, 587, 682, 704, 705, 706, 708, 760, 773, 777, 842, 856 — Γ' 89, 91, 102, 108, 113, 226, 232, 238

γραμματολογία Α' 16, 252, 254, 280, 281, 295, 296, 319-321, 345-346, 390-392, 469-470, 528-529, 616, 617, 618, 619, 620 — Β' 46, 70, 89, 91, 92, 114,115, 133, 139-141,169,189,211, 214, 239, 261, 262, 264,312, 313, 383. 386, 389, 392, 395, 398, 407,412, 704, 706, 708,

712 — Γ' 98, 99, 103, 110, 113, 115, 232

γραμματουργία Α' 98 γραμμογραφία Β' 220 γραφή Β' 9 «γραφικόν υφος» Α' 98, 201 Γρηγόριος ο Θεολόγος (η Ναζιανζηνός) Β'

62, 427, 428, 432, 434, 442, 452, 453, 474, 485,491, 511, 566, 567, — Γ'93

Γρηγόριος ο Νύσσης Β' 457, 460, 492, 567

Γρίβας Αλ. Β' 899, 901 Γυμνάσια (-ιο) passim· βλ. και προγράμ-

ματα —Αθηνών Α' 124 — Γ' 85 — Αιγίου Α' 264 — γαλλικό Α' 131 — γερμανικό Α' 131 — Κερκύρας Α' 51, 60, 1 65 — Β' 612

— Γ' 352 — κλασικό Α' 53-54, 68, 720, 721 —

Γ' 151 — Ληξουρίου (Πετρίτσειο) Α' 54 —

Β' 623-624 — Μεσολογγίου Α' 1'2 — Ναυπλίου Α' 12, 47, 79 — Γ' 85,

93 — Πατρών Α' 49 — Β' 606, 607, 617

— Γ' 351 — Πειραιώς Α' 18, 51-54, 288 — Β'

614-615, 616, 619-620, 621-622 — Σύρου Α' 12, 47, 49-51, 264 — Β'

603, 604-605, 607, 608-609, 610-611, 617 — Γ' 351

— Τρικκάλων Β' 617-618 — Γ' 352 — Χαλκίδος Α' 171 — γεωργικά Α' 68 — Β' 941-944

γυμνασιακά η ανώτερα Παρθεναγωγεία βλ. Παρθεναγωγεία γυμνασιακά η ανώ-τερα

γυμνασιακές εκδρομές Α' 378-382 — Γ' 101, 114

γυμνάσματα γραπτά (γραφικά, έγγραφα) Α' 90, 91, 96, 98, 100, 102, 105, 120-121, 129-130, 133, 158, 180-181, 186 201-202, 304, 306, 323-326, 344-345, 608, 679 —Β' 87, 88, 443-444, 705, 707, 708 — Γ' 87, 90,100,107

γυμναστήριο (-ια) Α' 164, 228-9, 230, 231, 232, 298 ,396 ,397 ,409 -410 — Γ' 96104

γυμναστικά μηχανήματα (όργανα) Β' 182-184, 192, 200, 201, 203, 206, 207, 209 — Γ' 94, 252

γυμναστική (μάθημα) Α' 39-40, 73, 163-4, 224-5, 227, 228, 231, 232,245, 247, 249, 250, 252, 260-261, 292-295, 313, 315, 318, 320, 321, 322,367, 368, 396, -492, 423, 429, 430, 431-435, 456, 567, 568-599, 601, 602-3, 614, 615, 627, 628, 631, 635, 636, 637, 640, 641 642, 657, 658, 678, 693, 694, 698-701, 704, 706-709, 711, 713, 720,750, 7 5 1 — Β ' 11, 44, 45, 49-52, 54, 55, 57, 58, 62, 63, 78, 87, 90, 91, 95, 113-115, 118-119, 125, 126,128, 132, 133, 140, 141, 148, 156-159, 165, 169, 178-179,180-185,189,190,192,193, 195, 200, 201, 203, 205-208, 214, 215, 221-223, 225, 230, 239, 241-243, 245, 248, 251, 262, 263, 265, 269, 272, 278, 281, 285, 293, 294, 296, 297, 301, 309, 317, 320, 322, 326, 327, 332, 338, 339, 349, 352, 355, 358, 361, 367, 373, 376, 385, 387, 390-391, 393, 397, 399, 409, 410 415-416, 455-463, 474-477, 479, 484-487, 489, 491-494, 510, 511-513, 516, 518-520, 526-529, 531,533-536,542-545, 547-550,551, 552, 554, 579, 580, 587, 590, 592, 596, 623, 625, 626, 627 630, 632, 636, 641, 643, 647, 660, 663, 668, 669, 676, 677, 680, 681, 747, 749, 750, 753, 754, 756, 757-758, 765, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ'87, 94, 96, 9 7 , 9 8 , 1 0 0 , 1 0 3 , 1 0 4 , 114, 117-122, 147, 148, 152,153, 226, 228, 230, 231, 232, 235, 236, 237, 239-242, 245, 247-249, 251, 253, 254, 255, 304, 305, 307, 309, 310, 353, 355, 357-359, 361, 362· και υγιεινή Β' 129, 141· γυμναστικοί - αθλητικοί

αγώνες Α' 396, 406' βλ. και ασκήσεις: γυμναστικές, σουηδική γυμναστική, σωμασκία

γυμναστική παιδαγωγία - παιδαγωγική

Β' 119, 137-138, 181-183, 192, 194, 195, 200, 201, 203, 205-207, 226, 228, 233, 234, 300, 301, 320, 338-343, 358, 359 — Γ ' 248, 252, 253, 254

Γυμναστική Σχολή (θηλέων) Α' 40 — Β' 225-226· βλ. και προγράμματα' τά-ξις γυμναστριών

Chailley - Bert Joseph Β' 719 Chateaubr iand A' 251, 564, 626 Chenier André A' 253, 361, 447, 565,

626, 690, 703, 712 Cherbulier V. A' 255

Coppée Fr. A' 252, 361, 447 Corneille A' 183, 255, 690, 702, 711,

730· βλ. και Κορνήλιος Couyba Ch. M. B' 292

δακτυλογραφία B' 660, 663, 666, 668, 669, 676, 680, 681, 745-747, 750, 753-755, 757, 765, 774, 777 — Γ 356 357, 359, 361

Δαμασκηνός Α. A' 204 Δαμιανός Ν. A' 316, 317 Δαρειώτης Κ. Α' 165-6 — Β' 612, 613 δασοκομία Β' 915 Δελενάρδου Ελίζα Α' 49 Δεληγεώργης Eπ. Α' 18, 24, 164 Δελμούζος Αλέξανδρος Α' 31 Δεμερτζής Κ. Α' 605 — Β' 255 Δεμοίρος I. Γ' 85 δενδροκομία Β'9 , 11, 57, 58, 79, 891,

892, 915, 923, 928, 929, 940 Δένδιας Β' 709 Δέφνερ Μ. Β' 52, 533, 534 Δηλιγιάννης Θ. Π. Α' 62, 222, 282 — Β'

57, 60, 61, 63, 80, 84 Δημακόπουλος Φ. Β' 616 Δημαράς Αλέξης Α' 14, 21 — Γ' 91, 98,

105 Δημητσανα Α' 12 Δήμιτσας Μαργαρ. Β' 49, 50, 51, 105,

106, 107, 131, 132,

δήμοι: Ερμουπόλεως Α' 33' Μυρεσίου Μαγνησίας Β' 640, 644· Πειραιώς Α' 52-54

Δημοσθένης Α' 100, 120, 181-2, 252, 295, 319, 320, 347, 348, 355, 440, 441, 528, 617, 618, 620, 687, 702, 711, 7'25, 726 — Β' 62, 69, 70, 88, 89, 90, 91, 128, 140, 189, 211, 240, 394, 427, 433, 452, 456, 459, 485, 491, 511, 527, 528, 534, 543, 548, 551-552, 566, 587 — Γ' 89, 93

«δημοτελείς εξετάσεις» Γ' 85 δημοτική γλώσσα Α' 73 διάλεκτοι Β' 427" αττική Α' 159, 175,

342, 352, 438, 439, 617— Β' 383, 386, 389, 397 — Γ 108, 109· δωρική Α' 120· ιωνική Α' 119, 175

Διαμαντίδης Δ. Α. Α' 605 — Β' 255 Διαμαντόπουλος Α. Α '164 διάταγμα*

— 22 Μαρτίου 1833: Α' 11 — 22 Νοεμβρίου (3 Δεκεμβρίου) 1833:

Α' 12 — 25 Μαρτίου 1835: Α' 12 — 10/22 Ιουλίου 1835: Α' 33 — 19 Αυγούστου 1835: Α' 12 — 1 Σεπτεμβρίου 1835: Α' 12 — 3 Ιανουαρίου 1865: Α' 52 — 16 Δεκεμβρίου 1867: Α' 58 — 9 Ιανουαρίου 1870: Α' 58 — 9 Απριλίου 1871: Α' 58 — 12 Σεπτεμβρίου 1872: Α' 25 — 2 και 28 Μαΐου 1880: Α' 58 — 23 Μαρτίου 1882: Α' 58 — 29 Μαΐου 1894: Α' 58 — 6 Ιουλίου 1897: Α' 58 — 28 και 31 Αυγούστου 1897: Α' 65 — 10 Σεπτεμβρίου 1903: Α' 65 — 17 Σεπτεμβρίου 1914: Α' 44 — 17 Φεβρουαρίου 1915: Α' 15 — 14 Ιουλίου 1917: Α' 67 — 31 Δεκεμβρίου 1922: Α' 38

Διγενής Ακρίτας (έπος) Β' 395 Δίγκας Δ. Α' 634, 639, 643, 644, 646,

* Περιλαμβάνονται εκείνα για τα οποία γίνεται αναφορά χωρίς να καταχωρίζεται το περιεχόμενο τους.

647, 648, 649, 656, 657, 717, 718, 719, 722 —Β' 276, 298-300, 303-305, 307-309, 312, 315, 316, 327, 330, 331, 334-337, 339, 344, 345, 349 350, 353, 355, 557, 561, 563, 564, 580, 581, 583, 584, 590, 886, 897, 899, 902, 905-907

διδακτέα ύλη Γ' 88, 96, 98, 112, 113, 114, 115, 234, 235, 239, 240, 242, 243, 248, 249, 250, 252, 308, 311

διδακτικά βιβλία Α' 95, 108, 109, 115, 161, 186, 257, 258-259, 262, 457-563 — Γ ' 92, 98, 105, 106, 111, 114, 225" βλ. και εγχειρίδια

διδακτική - διδακτικά κτλ. Α' 107, 407 — Β' 11, 46, 55, 63, 92, 97, 109, 115, 126, 129, 133, 134, 140, 141, 157, 158, 165, 189, 214, 216, 220, 223, 242, 245, 248, 262, 263, 265, 298, 313, 327, 328, 333, 347, 360-361, 367, 371-372, 408, 413-414, 552, 578, 580 — Γ' 226, 227, 248, 249

ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

Γενικά Α' 23-43, 64, 169, 226, 397, 403, 408, 409, 410, 566, 605, 638, 642, 650, 663, 664, 665, 666, 671-672 —Β' 7-417, 504, 556 —Γ' 111,155-256, 259

Αρρένων

—Αθηνών: Α' 23-25, 26, 28-30, 44, 163, 402 —Β' 9, 12-22, 29, 30-39, 40, 41, 57-60, 93, 229-232, 256 — Γ' 226, 228, 229, 230, 232, 233 — Αίγινας: Α' 402 —Επτανήσου: Β' 94-95, 97, 98 — Γ '

231 —Ηρακλείου: Β' 256 — Θεσσαλίας: Β' 100 — Γ ' 231 — Θεσσαλονίκης: Α' 29 — Β' 250 —Ιωαννίνων: Α' 29 — Β' 256 — Κοζάνης: Α' 29 — Β' 256 — Λαμίας: Α' 29 — Β' 256 — Σάμου: Β' 256 — Σερρών: Α' 29 — Τριπόλεως: Α' 29 — Β' 94-95— Γ'

231, 256 Θηλέων

—Αθηνών: Α' 29-30 — Β' 186, 256, 322 —Ηρακλείου: Α' 29 — Θεσσαλονίκης: Α' 29 — Β' 256,

277-278 — Κερκύρας: Α' 29 — Β' 186, 256, 322 — Κοζάνης: Β' 322 — Λαρίσης: Α' 29 — Β' 256, 322 — Πατρών: Α' 29 — Β' 186, 256, 322 — Πειραιώς: Α' 29-33 — Β' 256 Βλ. και Διδασκαλεία Φ.Ε." προγράμ-ματα

Διδασκαλεία αγροτικά Α' 31, 43—Β' 335-336 — Γ 256

Διδασκαλεία «ειδικά» Α' 43 — Γ' 256 Διδασκαλεία νηπιαγωγών Α' 36-38, 41,

70, 642, 672 — Β' 216-224, 225, 253-255, 258, 266-269, 305-307, 312-316, 323-325, 336, 345-349 — Γ' 247-249

Διδασκαλεία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Β' 23-28, 42-56, 85, 143-146, 186-190, 250 — Γ' 238

Διδασκαλείο γεωργικού σταθμού Β' 378 Διδασκαλείο για τη μόρφωση καθηγητών

της γαλλικής γλώσσας Α' 30-31, 43 — Β' 331-334 —Γ' 256

Διδασκα>είο Γυμναστικής Α' 39-42, 70, 658 — Β' 300-303, 319-321, 337-344, 354, 357-359 —Γ' 252-255

«Διδασκαλείον διδασκαλισσών» Α' 34 — Β' 42-43

Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης Β' 64-79— Γ' 230

Διδασκαλείο Μαράσλειο· βλ. Μαράσλειο Διδασκαλείο

Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως Α' 22, 719, 721

Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως ( = Τεχνικό Διδασκαλείο) Α' 38-39, 672 — Β' 271-276, 280-298, 316-319, 327-330, 350-353, 355-356, 360-363 — Γ' 250-251· βλ. και προγράμματα

«διδασκαλοδιδακτήριον» Β' 13

διεθνές σηματολόγιο Β' 800, 801, 807, 872

διήγημα (-am) Β' 220, 222, 223 δίκαιο Α' 623 — Β' 251, 262, 279, 322,

661, 740, 872 — Γ' 112 Διογένης Λαέρτιος Α' 177, 243, 291, 311

— Γ' 93 Διόδωρος ο Σικελιώτης Α' 180, 528 — Β'

107, 108, 113, 115, 442 — Γ' 89 διοίκηση της Εκκλησίας Β' 587 Διομήδης Αλ. Δ. Α' 605 — Β' 246, 255,

354, 899, 901 Διομήδης Κυριάκος Αν. Α' 258 Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς Γ' 89 διπλογραφία Α' 47 — Β' 603, 604, 606,

607, 610, 621, 623, 627 — Γ' 351· βλ. και λογιστική

δογματική (και δογματική θεολογία, δογ-ματικόν φροντιστήριον) Β' 423, 429, 434, 440, 447, 454, 457, 460, 463, 473, 476, 479, 484, 486, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 529, 531, 536, 544, 546, 550, 553, 564, 580

Δομεστίνης Ν. Β' 787 Δοξιάδης Α. Α' 666 — Β' 354, 363, 370,

921 Δραγάτσης Ιάκωβος Β' 616 Δραγούμης Ν. Α' 246, 268, 269 Δραγούμης Σ. Α' 289, 681, 696 —Β' 130,

142 Δροσίνης Γ. Α' 313, 316, 317 — Β' 709 Δρόσος Δ. Α' 51, 171, 191

Daudet Α. Α' 253, 361, 447 Delavigne Casimir A' 253, 565 De Lisle Leconte A' 255 Diderot A' 250 Dumas Al. A' 250 (P.), 251 (f.)

εβδομαδιαίος χρόνος (ωράριο) διδασκαλίας Γ' 87, 88, 91, 94, 97, 98, 99, 100, 103, 105, 106, 115, 118-122, 147, 151, 153 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 238-245, 248-250, 252, 253, 255, 303-311, 353-362, 380-382

εβραϊκά (εβραϊκή γλώσσα) Α' 101, 102 — Β' 424, 428, 448, 465, 468, 474, 475, 477, 479, 484, 485, 487, 488, 492, 493, 501, 503, 510, 511, 525,

527, 531, 534, 543, 545, 547, 549, 553 — Γ' 303, 304, 305, 307, 308, 309

εβραϊκή αρχαιολογία Β' 474, 501, 503, 509, 511, 515, 525, 528, 531, 535, 540, 543, 544 εγκύκλια μαθήματα Α' 167-169 — Β' 474,

484, 502-503 —Γ' 303, 305, 311-«εγκύκλιος παίδευσις, προπαιδεία» Α' 112, 169 — Β' 210-213, 214 — Γ' 243

Εγκυκλοπαιδεία Α' 86, 99 — Γ' 88, 89" εγκυκλοπαιδεία του Ιακωβσίου Γ' 89, 226

εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας Β' 473, 474, 479, 483, 485, 488, 491, 493, 509 511, 515, 525, 527, 531, 534, 541 — Γ' 307

εγκυκλοπαιδικά μαθήματα Β' 525-526, 547 — Γ' 306, 308

εγκυκλοπαιδισμός Γ' 230 εγχειρίδια Α' 128· Παπανικολάου Β' 50,

51 εδαφολογία - λιπασματολογία Β' 892, 915'

κλιματολογία και εδαφολογία Β' 923 Έδεσσα Α' 38

εθνογραφία Γ' 89, 226 Εϊδεκ Κ. Α' 80-81 — Β' 14

Ειδικά μαθήματα Β' 327, 332, 352, 355 — Γ' 228, 251

Ειδικά σχολεία επαγγελματικής Εκπαί-δευσης Α' 57-69 — Β' 779-944 — Γ' 363-382- Βλ. και αστικά σχολεία θη-λέων, γεωργικά σχολεία, ναυτικά σχο-λεία, προγράμματα

Ειδική γυμναστική σχολή Α' 40 — Β' 180 -185, 190-193, 199-202, 204 — Γ' 252

«εισαγωγή εις τας Ιεράς (αγίας, θείας) Γραφάς (Π. και Κ. Διαθήκην» Β' 58, 423, 429, 434, 447, 452, 456, 459, 462, 473, 474, 479, 483, 485, 489, 491, 493, 503, 509, 510, 511, 515, 525, 527, 531, 534, 540, 542, 544, 546, 548, 551, 553, 564, 580

έκθεση ιδεών (και εκθέσεις, εκθέσεις ιδεών) Α' 100, 104, 129, 133, 156, 159, 176, 183, 247, 248, 318, 324, 686, 697-699, 705-707 — Β' 11, 24, 27, 28, 44, 45, 46, 48-52, 53-55, 87, 88, 89, 90,

91, 105-108, 112-115, 126, 131-133, 134-136,144-146, 148, 155-158,162, 172, 211, 214, 220,221, 238-239, 261, 262, 264, 312, 313, 326, 412, 486, 512, 551, 552, 664, 670, 677, 682, 704, 706, 707, 708, 711-712, 754, 760, 773, 777, 848, 861, 867 — Γ' 95, 242, 358, 380

εκκλησιασμός Α' 122, 383-385 — Γ' 90, 101

εκκλησιαστική ιστορία Α' 203, 252, 280, 295, 319, 338, 351, 374, 394, 433, 607, 615, 701, 710 —Β' 58, 62, 87, 88, 90, 93, 113, 128, 132, 139, 156, 170, 188, 211, 423, 429, 434, 439, 442-443, 447, 453, 457, 460, 463, 473 475, 479, 483, 485, 488, 491-493, 501 503, 509, 511, 512, 515, 525, 528, 531, 535, 536, 538, 543, 544, 546, 549, 550, 551, 553, 564, 580, 584, 587, 592 — Γ' 106, 149, 231

εκκλησιαστική μουσική Β' 140, 141, 220-222, 224, 229,239, 241-243, 245, 248,

251, 261, 263, 265, 279, 322, 367, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 423, 427, 428, 429, 432, 433, 434, 439, 442, 443, 451, 452, 453, 454, 474, 475, 477, 479, 484-487, 489, 491, 492, 494, 510, 511-513, 516, 519, 520, 526-528, 531, 533-535, 538, 542, 543, 545, 547-549, 551, 552, 554, 562, 592, 593, 596 — Γ ' 227, 233, 234, 305-310

εκκλησιαστική ρητορική Β' 139, 220, 525, 528, 535, 543, 564, 580

εκκλησιαστικό δίκαιο Β' 553 — Γ' 307 ελαιοκομία - ελαιουργία Β' 915, 923, 924,

928, 940 ελληνικά Α' 22, 117, 118-121, 174, 177-

181,183, 201, 243-245,247, 249, 250, 252, 253, 258,261, 263, 279-281, 307, 311-321, 324, 327-331, 345, 352-357, 368, 392, 410, 434, 435, 437-443, 466-471 (βιβλία), 607-610, 614, 615-620, 628, 644, 645, 678, 693, 697-704, 705-711, 713, 720 — Β' 44-46, 48-52, 53-55, 58, 61-63, 66, 69-71, 90-92, 105-108, 112-115, 126, 127,

128,139-141, 155-158,162,163,165, 169,171-172,188,189, 211, 229, 240 -243, 260, 262, 264, 266-267, 365, 383,385-386, 388-389, 391-392, 394-395, 397-398, 406-407, 409, 412, 455-463, 477, 479, 484-487, 488, 490-493, 500, 510, 515, 525, 526-529, 531, 533-536, 540,541-545,547-550, 551-552, 553, 564-568, 580,584-585, 587-588, 591, 592, 593, 635, 636, 641, 642, 645, 652, 654, 659, 663, 664, 667, 669, 670, 676, 677, 680, 681, 682, 683, 703-712, 749, 750, 753, 754, 757, 773, 775, 777, 800, 801, 802, 817, 821, 842, 848, 856, 861, 869, 870, 872, 879-880, 885, 891, 914, 922 —Γ' 85, 87, 88, 90, 92, 102, 106, 107, 147, 148, 150, 152, 229, 232, 233, 236, 237, 241, 242, 244, 246, 251, 304-306, 308-11, 353, 355-359, 361, 362, 379· βλ. και αρ-

χαία ελληνικά, νέα ελληνικά Ελληνικά σχολεία passim

—Αθηνών Γ' 85 — Ναυπλίου Α' 58, 79 — Β' 785-786

— Γ' 90, 379 — Σύρου Α' 58 — Β' 785-786 — Γ'

379 ελληνική γλώσσα (αρχαία-νέα) Α' 79-80,

85, 98, 104, 106, 128, 131, 132, 133, 158, 172, 174, 245, 247, 262, 292, 309, 353, 357, 607 — Β' 23, 24, 26, 57, 70, 71, 121, 251, 253, 254, 308, 312-313, 322, 323, 324, 326, 332, 346-347, 352, 355 — Γ' 88, 107, 109, 113, 226, 242, 303, 304, 305, 307

«Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Α' 36 Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος Γ' 226, 238

Εμπειρίκος Γ. Β' 354 Εμπειρίκος Ε. Α' 61 — Β' 798, 802

εμπορευματολογία Β' 621, 623, 625, 627, 632, 635, 636, 642, 645, 659, 663, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 699-703, 749, 750, 753-755, 765, 773, 777 — Γ' 354, 356-359, 361

εμπορικά, εμπορικά μαθήματα Α' 47, 49-51, 168, 235, 513-523 — Β' 229, 272, 285, 295, 296, 317, 604, 605, 606,

607, 608, 609, 610-611, 614-615, 617-618, 630, 636, 637, 641, 642, 645, 660, 663, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 685-699, 749, 750, 753, 755, 757, 765, 774, 777, 821 — Γ' 233, 351-356, 358-362

εμπορικά εκπαιδευτήρια Α' 48-49, 51 εμπορικές γνώσεις Α' 56

Εμπορικές σχολές Α' 41, 46-57, 70, 474, 475, 509, 513, 514, 516, 518, 519, 520, 522, 523, 566 — Β' 233, 601-778 — Γ' 104, 313-362 —Αθηνών: Α'57 — Β'627-629, 630-

631, 639, 652-653, 654-655, 661, 675, 679, 748, 762, 770, 771 — Γ' 352, 353

—Αχιλλοπούλειος Τσαγκαράδας Β' 640-641, 644-645 —Γ' 319, 321, 354, 355

— «Παναγή Βαλλιάνου» Αργοστολίου Β' 762, 771

— Βόλου Β' 748, 762, 771 —Ηρακλείου Β' 650, 675, 679, 748,

762, 770 — Θεσσαλονίκης Β' 675, 679, 748,

762, 770, 771 —Ιωαννίνων Β' 762, 770 — Καβάλας Β' 748, 762, 770 — Καλαμών Β' 762, 771 — Κερκύρας Β' 649, 651, 675, 679,

748, 762, 771 — Κοζάνης Β' 770, 771 — Ληξουρίου Κεφαλληνίας (=Πετρί-

τσειος) Α' 51, 62 — Β' 623-626, 867-870 —Γ' 317, 352, 353, 367, 380

— Νέου Καρλοβασίου Σάμου Β' 770, 771

— Ξυλοκάστρου Κορινθίας Β' 748 — Γιατρών Β' 631, 639, 675, 679,

748, 762, 771 — Πειραιώς Α' 52-54 — Β' 621-622,

675, 679, 748, 762, 771 — Πύργου Β' 675, 679, 748 — Σύρου Β' 648, 675, 679, 748, 762,

771 — Χαλκίδας Β' 748 — Χανίων Β' 678, 679, 748, 770, 771

— Χίου (κοινοτική) Β' 656-657, 659-660, 664, 670, 762, 770 — Γ' 324, 356 εμπορικές ναυτικές σχολές Α' 61-62 — Β'

816, 817-820, 821-864- βλ. και ναυ-τικά σχολεία - σχολές

εμπορική αλληλογραφία Β' 621, 623, 625, 627, 632, 636, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681-693, 698-699, 719, 749, 753, 755, 774, 777, 872· «επιστολογραφία» Γ' 351

εμπορική αριθμητική Β' 625, 630, 632, 713-714, 714-715, 715-716, 754, 765, 773 — Γ' 352, 354

εμπορική - οικονομική γεωγραφία Β' 603, 604, 606, 607, 610, 621, 623, 625, 632, 755, 757, 765, 774, 872 —Γ' 351, 352, 353, 354

εμπορική εκπαίδευση Α' 15, 47-48, 51,

54, 57 - Γ' 351 εμπορική επιστήμη Α' 54 εμπορική μάθηση Α' 54 εμπορική ναυτιλία Β' 781-784- βλ. και

ναυτιλία εμπορικό δίκαιο Α' 166 — Β' 242, 603,

604, 605, 607, 608-609, 610,612, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 660, 663, 668, 669, 676, 680, 681, 740-742, 750, 753, 755, 757, 774, 777 — Γ' 351, 354

«Εμπορικόν Εκπαιδευτήριον» Α' 51 εμπορικό ναυτικό Α' 61-62-63 — Β' 787

«Εμπορικόν πτυχίον» Α' 49 — Β' 611 εμποριολογία Β' 632, 641, 642, 645, 660,

663, 669, 680, 681, 685-693, 697, 749, 750, 753, 755, 773, 774, 777· εγχειρίδιο Γ' 354

εμποροδιδάσκαλοι Α' 51 εμποροπλοίαρχοι Α' 57-58, 60-61 — Β'

790-794, 795-796 Έννιγκ Α' 49 εντομολογία βλ. γεωργική εντομολογία

Ένωσις των Ελληνίδων Α' 36-37, 40 — Β' 216, 218, 219, 254, 258, 302, 306, 324 — Γ' 247, 248, 253, 254

«εξήγησις» Α' 99, 120, 244-5, 291, 292, 308, 312, 313, 328, 685, 686, 697, 698, 705-706 —Β' 25, 28, 44-46,

426, 427, 432, 441, 442, 451, 452 — Γ' 112

επαγγελματικά σχολεία κατώτερα Α 70 επαγγελματική εκπαίδευση Α' 55 επαγγελματική μόρφωση Α' 71 επαγγελματική σχολή Α' 64

Επαρχίες προσαρτώμενες Α' 226 επιγράμματα Α' 183 — Γ' 89, 90

Επίκτητος Α' 727 — Β' 432, 442, 567 επιπεδομετρία Α' 101,120, 253, 295, 296

319, 321, 451-453, 690-691, 700, 701 -702, 709, 710 —Β' 188, 189, 456, 462, 486, 492, 511, 527, 531, 534, 535, 542, 543, 545, 551, 554, 592, 869

Επιστημονικά μαθήματα Α' 678 Επτάνησα Α' 15, 26, 28, 165, 167, 169-

170 —Β' 613 — Γ' 351 εργασίες Β' 197 — Γ' 101, 108, 113· ερ-

γαστήρια Α' 28, 72 έργόχειρα(-ο) Β' 49-52, 87-89, 90-92,

105-109, 112-115, 125, 130, 142, 221, 222, 224 — Γ ' 238, 240, 241, 242· και ραπτική Β' 44, 45, 54· βλ.

και χειροτεχνία - χειροτεχνήματα ερμηνεία Α' 175, 280, 281, 291-293, 311-

312, 313, 316, 318, 319, 327-328, 343, 345, 353-355, 439-441, 607, 608, 609, 617, 618, 619, 685-687, 697, 705, 724, 725, 726-727 — Β' 17, 58, 87-89, 105, 106, 108, 112-115, 127, 128,131-133,155-157,171,172,188, 189, 211, 214, 240-243, 260-261, 262, 264, 383, 386, 391, 394-395, 397-398, 406, 412, 427-428, 433, 434, 452 453, 455-463, 474, 484-486, 490-492, 511, 512, 518, 519, 565-568, 584, 587, 842, 848, 856, 861— Γ' 108-110

ερμηνεία χριστιανικών κειμένων (Αγ. Γραφής, πατέρων κτλ.) Α' 249, 251-252, 280, 294, 318, 351, 384, 437, 615, 700, 708, 723-724—Β' 25,28, 46, 48-51, 55, 105, 106, 112-114, 129, 140, 141, 155, 170, 171, 211, 220, 221, 223, 260, 262, 264, 266, 423, 429, 434, 439, 443, 447,452-454, 457, 460, 462, 473-475, 476, 479, 483, 485, 486, 488, 491, 492, 493, 500-

501, 503, 509-512,515, 518, 519, 525, 527, 528, 531, 534-536, 538, 540, 543, 544, 546, 548, 549, 551, 552, 553, 564, 565, 580, 584, 587, 592 — Γ' 306, 310

Ερόλδος Α' 80 Ερωτόκριτος Β' 395, 412 Εσπερία (Ευρώπη) Α' 24, 400 — Β' 362,

378, 628, 652, 668, 887· βλ. και Ευ-ρώπη

«Ευαγγελικά» Γ' 354 Εϋμάνος Α' 80

Ευριπίδης Α' 100, 175, 183, 253, 254, 296, 321, 355, 391, 441, 528, 618-619, 620, 703, 711, 727 —Β' 189, 211, 242, 406, 428, 434, 453, 511, 549, 567, 708 — Γ' 89, 90

Ευρώπη Α' 49, 53-54, 125, 127, 391· βλ. και Εσπερία

Ευταξίας Αθ. Α' 44, 341, 350, 369, 396-398, 408, 410, 411, 422, 684, 705, 714 —Β' 168, 179, 180, 185, 203, 205, 209, 464, 469, 478, 499, 505, 515, 634, 654, 655 — Γ' 103, 305, 306

Ευταξίας I. Β' 469 Ευτρόπιος Α' 120

Erckmann Chatran A' 361, 447

Fénélon A' 250· βλ. και Φενελών Flaubert A' 254 Florian A' 250, 689, 701 France Anatole A' 565 Froebel Friedtrich B' 267, 347 —Γ' 247'

μέθοδος Β' 197, 216

Gautier Th. A' 255 Grote G. A' 391 Guizot A' 690, 703, 712 Gurlitt L. A' 532 Guyau B' 718 Gymnasium A' 14

Ζαβιτσιάνος Κ. A' 666 Ζαγγογιάννης Δημήτριος Γ' 101, 102,

103 Ζαγόριον Β' 466, 467, 482, 507, 509,

517, 523 —Γ' 306

Ζαίμης Αλ. Β' 595, 769, 943 Ζαΐμης Θ. Α. Α' 164 — Β' 591, 593,

608, 609 Ζαΐμης Παναγ. Θρ. Α' 600 — Β' 227,

228, 437, 647 Ζάκυνθος Α' 172, 681 — Γ' 351 Ζαλοκώστας Γ' Α' 245, 246, 269, 270,

312, 313, 724 —Β' 70 Ζαμπέλιος Ιω. Α' 248, 267-268, 726 Ζαμπέλιος Σπ. Α' 246, 247, 267-269 Ζάππας Κωνστ. Β' 86 Ζάππειο Παρθεναγωγείο Α' 34 — Β' 85-

92 — Γ' 241 Ζαχαριάδης Κ. Α' 258 Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα Γ' 225,

229, 238, 241 Ζούττερ Γ' 253, 254 Ζυγομαλάς Α. Α' 279, 282, 283, 284 —

Β' 123, 124, 619, 620 Ζύγουρας Ξ. Β' 157 ζωγραφική (και ζωγραφία) Α' 85, 93,

103 — Β' 11, 54, 55, 87-89, 214, 215, 220-222, 224, 254, 313, 314, 324, 327, 328, 351, 352, 361 — Γ' 248

Ζωγράφος Χρηστάκης Γ. Β' 634 ζωολογία Α' 176, 181, 249, 280, 294,

319, 333, 366, 454, 505-506 (βιβλία), 554-555 (βιβλ.), 622, 692, 720 — Β' 51, 55, 57, 62, 72, 87, 90, 107, 113, 128, 132, 140, 155, 189, 239, 241, 264, 407-408, 474, 479, 497, 507, 526, 533, 542, 548, 551, 574, 575, 590, 880-881 — Γ' 95, 227' και γενι-κή εντομολογία Β' 891, 892, 923, 928, 929' βλ. και γεωργική εντομολο-γία

ζωοτεχνία Β' 248, 265, 278, 891, 892, 914, 915, 928, 929' και πτηνοτροφία Β' 940' βλ. και πτηνοτροφία

Ζωχιός Γ. Α' 60

ηθική Α' 86-87, 89, 93 — Β' 62, 244, 248, 261, 265, 479' κοινωνική και πο-λιτειακή Β' 229' του Ευαγγελίου Β' 423, 428, 433' φιλοσοφική Α' 623-Β' 89 —Γ' 112' βλ. και χριστιανική ηθική

Ημιγυμνάσια Α' 15, 68, 69, 605, 637,

639, 640, 641, 642, 650, 651, 654, 661 — Β' 941

Ήπειρος Α' 15 — Β' 380, 634, 943" ανω Ήπειρος Β. 509, 517 — Γ ' 306' Βό-ρεια Ήπειρος Α' 15, 632-633

Ηρόδοτος Α' 99, 175, 182, 252, 295, 347, 354, 357, 440, 528, 616, 687, 702, 711, 724 — Β' 52, 61, 62, 88, 91, 108, 114, 133, 156, 158, 189, 240, 260, 383, 428, 433, 442, 452, 456, 459, 462, 518, 527, 534, 543, 552, 565, 584, 585 —Γ' 89, 90

«ηρωελεγειον» Α' 159 Ηρώνδας Α' 528 Ησίοδος Α' 100 — Β' 428, 434, 453,

528

Hamburger S. Β' 720 Haukol Β' 49, 50, 52 Hildner A' 33 Hill Fr. A' 36 Hugo V. A' 255, 361, 447, 565, 626,

627, 690, 703, 712

θέματα A' 176, 180-183 247, 686 — Β' 463, 526-528,533-534,541-543, 547-549, 551-552, 565 — Γ' 95' και εκ-θέσεις (ιδεών) Α' 249, 251, 252, 254, 294-296, 686, 687, 700-703, 708, 710-711 — Β' 127-129' βλ. και έκθε-ση ιδεών, αρχαία ελληνικά, ελληνικά, θεματογραφία, νέα ελληνικά

θεματογραφία Α' 119, 129-131, 183, 318-321, 686, 687 —Β' 25, 28, 45, 46, 87, 88, 90, 91, 133, 427, 432, 433, 442, 452, 566, 567, 848 — Γ' 86" βλ.

και ασκήσεις: θεματογραφικές Θέογνις Β' 567 — Γ' 90 Θεόκλητος (Αρχιεπίσκοπος Μαντινείας)

Β' 469

Θεόκριτος Α' 120, 175, 183, 253, 296, 528, 619, 726 — Γ' 110

Θεολογία Α' 101 — Β' 429, 465, 470, 481, 500

Θεολογικά (μαθήματα) Α' 43, 45 — Β' 447, 448, 455-463, 473-474, 477, 483-484, 487, 500-502, 509-510, 525,

533-536, 546, 561-562, 564-565, 585, 587, 596 — Γ' 303-311

Θεολογική Σχολή Πανεπιστημίου Αθη-νών Α' 43, 45-46, 157, 677, 679 — Β' 424, 466, 504, 556, 558, 559, 560' Θεολογική Σχολή ανωτέρα Α' 44

Θεοτόκης Γ. Ν. Α' 289, 300, 301, 302, 303, 385, 296, 397, 430, 432, 681, 696 —Β' 130, 142, 203, 530, 626, 629, 631, 870

Θεοτόκης Νικηφόρος Α' 244, 269, 270, 470, 529

Θεοφιλας Αναστάσιος Α' 22 Θεόφραστος Α' 178, 243, 281, 618, 726,

— Β' 389, 395, 567 — Γ' 110 Θεοχάρης Ν. Γ. Β' 14 Θεσσαλία Α' 15, 26, 28 — Β' 100 Θεσσαλονίκη Α' 28, 37 — Β'247, 250,

254, 258, 324, 559 θετικές επιστήμες Α' 22-23, 719, 724 —

Γ' 148 θεωρητικά μαθήματα Β' 236, 283, 285,

286, 337-334, 358 — Γ' 253, 380, 381, 382

«θεωρία των περί τον λόγον τεχνών - επι-στημών» Α' 98, 102 — Γ' 91

Θήρα Α' 12 Θουκυδίδης Α' 120, 181-3, 250, 252, 253,

295, 296, 319-321, 355, 440, 441, 528, 617, 618, 619, 686, 687, 701, 702, 703, 709, 711, 725 — Β' 52, 69, 70, 88, 89, 91, 92, 108, 114, 126, 127, 128, 133, 189, 211, 428, 433, 452, 459, 463, 485, 491, 511, 518, 527, 528, 534, 535, 543, 548, 549, 552, 566, 567, 587 — Γ' 89, 90, 93, 226

Θράκη Α' 659 — Β' 309, 380, 943 θρησκευτικά Α' 245, 247, 248, 249, 251

252, 279-280, 289-290, 291-296, 313, 315, 317, 318, 319, 321, 325, 337-339, 346-347, 350-352, 370-371, 375, 393-395, 423,433-434, 436-437, 457-466, 525, 606-607, 615, 635, 636, 640, 641, 678, 679,687, 693, 697-701, 704, 705-708, 710,713, 723-724, 751, — Β ' 58, 61, 62, 66-67, 105-107, 112-114, 128, 129, 131-133, 139-141, 148, 155-158, 162, 163, 104, 169, 170

-171, 188, 189, 229, 238, 240-242, 251, 253, 260, 262, 264, 266, 322, 323, 326, 345-346, 360, 376, 382, 385, 388, 391, 394, 397, 406, 409, 412, 526-527, 541, 542, 632, 635, 641, 642, 645, 659, 663, 667, 669, 676, 680, 681, 684-685, 749, 750, 753, 754, 757, 765, 773, 777, 876, 878-879, 885 —Γ' 87, 94, 98, 99, 101-104, 106, 115, 118, 119, 122, 123, 147, 148, 149, 152, 153, 226, 233, 236, 237, 239, 240, 243, 249, 354, 358-362' βλ. και ιερά

θρησκευτική μόρφωση Α' 383-384 Θυσία του Αβραάμ Β' 412

ιερά Α' 281, 288, 368, 430, 435, 456, 614, 628, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 644, 645, 654, 655, 720, 721 —Β' 90-92, 210-211, 214, 220, 221, 223' ιερά γράμματα Α' 110 —Γ' 89' βλ. και θρησκευτικά

ιερά γεωγραφία βλ. γεωγραφία αγίας Γρα-φής

ιερά ιστορία (και ιερά ιστορία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης, Ιστορία της Καινής Δια-θήκης) Α' 85-89, 93, 118, 119, 177-178, 203, 245, 247, 292, 313, 315, 351, 370-371, 374, 393, 395, 437, 606, 607, 687, 697, 698, 705, 706 — Β' 11, 16, 17, 24, 26, 27, 44, 48, 49, 53, 54, 57, 61, 105, 112, 128, 139, 140, 210-211, 326, 423, 426, 432, 439, 442, 447, 448, 451, 455, 458, 401, 471, 473, 474, 479, 483, 488, 490, 493, 507, 518, 519, 525, 526, 527, 531, 533-534, 538, 541, 542, 544, 546-548, 551, 553, 564, 580, 584, 587, 591, 592 — Γ' 226, 238, 303

ιερά μαθήματα Α' 44, 117, 176, 180-183, 186, 199, 203, 223, 227, 337-338 — Β' 443, 507, 621 — Γ' 97, 102

ιεραρχία - ιεράρχηση μαθημάτων Γ' 88, 92, 95, 119, 121, 147, 150, 152, 236, 237, 239, 246, 303, 309-311, 350, 362

Ιερατικά σχολεία - σχολές Α' '27, "29, 43, 44, 45-46, 166, 176, 663, 664, 665, 666, 673 —Β' 233, 380, 435-444, 465, 551-552, 557-560, 591-599 — Γ' 296-299, 303, 310-311' ιερατι-κή σχολή Άρτας Β' 537-539, 581-590 —Γ' 311' Κερκύρας Α' 166' Τριπόλεως Α' 29, 45-46 — Β' 249, 581-590 —Γ' 311· βλ. και ιεροδιδα-σκαλεία

ιερατικό φροντιστήριο Β' 555-557, 559, 560 Ιεροδιδασκαλεία Α' 33, 45-46, 70 — Β' 557, 560 — Γ' 307, 309' ιεροδιδασκα-λείο της Μονής Βελλά Β' 380' Σά-μου Β' 323 Ιεροκλέους αστεία Α' 243, 281 — Γ' 92 Ιεροσπουδαστήριο Α' 15, 165

ιματιουργική Β' 214, 215' βλ. και χειρο-τεχνία - χειροτεχνήματα

Ιόνιοι Νήσοι Α' 165, 169' βλ. και Επτά-νησα

Ιόνιος Ακαδημία Α' 165 Ιούλιος Καίσαρ Α' 93, 99, 120, 181, 251,

295, 358, 359, 425, 444, 531, 624 — Β' 427, 433, 452, 456, 462, 485, 491, 507, 519, 527, 534, 542, 548, 568 — Γ' 113

Ιουστίνος Α' 99, 120, 281 — Β' 451 Ιπποκράτης Γ' 89, 90 Ισοκράτης Α' 99, 119, 179-180, 249-250,

294, 295, 318, 319, 347, 528, 686, 699, 700, 701, 707, 708, 710 —Β' 61, 87, 90, 113, 127, 131, 133, 139, 148, 155, 188, 211, 427, 433, 442, 452, 471, 484, 490, 518, 527, 542, 543, 547, 548, 551, 565, 584, 704, 707, 775 — Γ' 89, 90, 93

ιστιοποιΐα - ιστοποιΐα Β' 818, 822, 829, 872

ιστορία (και ιστορικά) Α' 79, 85-89, 93, 98, 99, 100-102, 105, 119-121, 128-9, 174-6, 178-183, 242, 247, 248, 250, 251, 253, 254, 258, 280, 281, 292-297, 307, 309-310, 313, 315, 317, 319, 320, 321, 322, 331-333, 348-349, 361-362, 368, 423, 426, 430, 435, 'ι47-448, 456, 476-489 (βιβλία), 523

(βιβλία), 532-538 (βιβλία), 612, 614, 623, 628, 634, 635, 636, 649, 641, 642, 645, 655, 678, 688-9, 693, 695, 698-704, 706-707, 708, 709-713, 720, 727, 751—Β' 9, 11 ,16 ,17 , 24, 25, 26, 27, 28, 44, 45, 48-51, 53-55, 57, 58, 61, 62, 73-75, 87-89, 90-92, 105-109, 112-115, 126, 128, 129, 131-133, 140, 141, 155-158, 163, 165, 169, 173-174,189, 212, 214, 220-223, 239, 242, 251, 261, 262, 264, 309, 322, 326, 327, 332, 352, 355, 360, 376, 384, 386, 390, 392, 395, 398, 407, 409, 422, 427, 428, 433, 439, 442, 447, 452, 453, 455, 456, 458, 459, 461-463, 471-472, 474, 475, 477, 479, 484-487, 489, 490, 491, 494, 507, 510, 511, 512, 516, 518-520, 526, 527, 531, 533-535, 538, 542, 543, 545, 547-549,551, 552, 554, 569, 580, 585, 588, 592, 623, 625, 627, 630, 632, 635, 641, 642, 645, 660, 663, 667, 669, 676, 680, 681, 732-735, 750, 753, 754, 757, 765, 773, 777, 876, 880, 885 — Γ' 85-88, 92, 94, 98, 99, 101, 103, 105, 111, 112, 115, 119, 122, 147-150, 152, 153, 226, 230, 231, 236, 238, 240, 251, 304, 305, 308-310, 354-356, 361

ιστορία της γυμναστικής Β' 119, 137, 181, 182, 183, 191-192, 194, 195, 200, 201, 203, 205, 206, 226, 301, 320, 338, 339, 340, 342, 358, 359' — Γ' 248, 252, 253, 254' βλ. και γυ-μναστική

ιστορία των Δογμάτων Β' 473, 475, 479, 501, 503, 509, 512, 515' βλ. και δογ-ματική

ιστορία ελληνικής φιλολογίας βλ. Γραμ-ματολογία

ιστορία εμπορικής ναυτιλίας και ναυτικού εμπορίου Β' 872' βλ. και εμπορική ναυτιλία, ναυτιλία

ιστορία του εμπορίου Β' 621, 623, 625, 627, 632, 636, 642, 643, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 736-739, 750, 753, 754, 757, 773 —Γ' 354, 355, 361, 362

ιστορία της Παιδαγωγικής Β' 414, 552 — Γ' 231 βλ. και παιδαγωγικά

ιστορία του πολιτισμού Β' 229, 243 ιστορία της τέχνης Β' 189, 211-212, 214,

272, 285, 296, 297, 317, 327, 328, 332, 333, 352, 361 — Γ' 112, 244

ιστορία της φιλοσοφίας Β' 476 510, 512, 515' βλ. και γραμματολογία, φιλο-σοφικά

ιστοριογραφία Α' 252, 254, 280, 319 — Β' 139' βλ. και γραμματολογία

Ιταλία Α' 401 ιταλικά - ιταλική γλώσσα Α' 166-167,

235 —Β' 125, 231, 612, 633, 646, 648, 651, 664, 675, 676, 678, 679, 681, 748, 751, 753, 755, 756, 772 — Γ' 352, 355

ιχνογραφία (και σχεδιογραφία) Α' 119, 245, 247, 249, 292, 293, 313, 315, 367, 368, 370, 373-374,423, 429, 430, 435, 455, 456, 512-513 (βιβλία), 563 (βιβλ.), 613-614, 615, 635, 636, 637, 640, 641, 645, 678, 679, 692-693, 694, 695, 698-704, 706-709, 711-714, 720, 750, 751 — Β' 9, 24, 26, 27, 45, 50-52, 54, 55, 57, 58, 62, 63, 77, 87-89, 90-92, 94-95, 105-108, 112-115,125,129,132-133,141,148, 156, 157, 159, 165, 169, 178, 189, 214, 215, 220-222, 224, 243, 254, 261, 263, 265, 272, 275, 278, 281, 283, 285, 306, 313, 314, 324, 326, 348, 351, 372-373, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 427, 432, 433, 451, 452, 463, 485, 486, 492, 510, 511, 516, 519, 520, 526, 528, 531, 533, 535, 542-545, 547-550, 587, 590, 621, 623, 625, 633, 876, 882, 885, 922, 928 — Γ' 86, 92, 95, 98, 113, 117, 147, 148, 151, 152, 153, 226, 227, 238-240, 243, 248, 249, 303, 304, 306-309, 352, 353' ελευθέρα Β' 281, 287, 291, 293, 295, 296, 314, 317, 327, 328, 351, 361' προβολική (και γεωμετρική) Β' 281, 291, 293, 297, 317, 327, 328, 351' προοπτική Β' 281, 291, 293, 297, 317, 327, 328' και καλλιγραφία Β'

128, 140, 141, 189, 230, 239, 241, 242, 245, 248, 251, 269, 309, 322, 367, 376, 427, 461, 462, 484, 485, 488, 491, 493, 518, 520, 526-528, 533, 534, 551, 554, 579, 580, 592, 630 — Γ' 230-231, 236' βλ. και καλ-λιγραφία, σκιαγραφία, σχεδιογραφία

Ιωάννης Δαμασκηνός Β' 457, 460, 567 Ιωάννης Χρυσόστομος Α' 118 177-8— Β'

24, 62, 87, 139, 155-158, 262, 426, 427, 432, 441, 442, 451, 452, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 474, 484, 485, 490, 491, 492, 511, 518, 519, 533, 565, 566, 585, 588 — Γ ' 93

Ιωαννίδης Θεμιστ. Β' 49 Ιωάννινα Α' 28, 37 — Β' 247 Ιωάννου Φιλ. Α' 246, 269

Jacobs Φρειδερίκος Γ' 88 Jerusalem W. Α' 562 Jevons Stanley A' 563 Julius Μ. Α. Β' 294

καθαρεύουσα Α' 133, 176 —Γ' 95' βλ. και ελληνική γλώσσα

καθήκοντα (έμπορο)πλοιάρχου Β' 790, 794, 800, 801, 807-810, 872, 873

Καλαμάτα Α' 12 Καλαποθάκης Μ. Γ' 254 Κάλβος Ανδρ. Α' 726 Καλλιγάς Π. Α' 227, 248, 268 — Β' 104,

354, 659, 660, 823, 831-833 καλλιγραφία Α' 79, 85-89, 118-119, 178-

9, 186, 245, 281, 292, 293, 313, 315, 367, 370, 373-374 430, 435, 455, 456, 511-512 (βιβλία), 563 (βιβλ.), 614, 615, 635, 636, 637, 640, 641, 645, 678, 692, 693, 698, 699, 704, 706, 707, 713, 720—Β' 11, 17, 24, 26, 27, 44, 45, 49-51, 54, 55, 62,77-78, 87, 90-92, 95, 105-107, 112-114, 125, 132, 148, 156, 165, 169, 178, 214, 215, 220, 254, 261, 263, 265, 272, 275, 278, 281, 283, 285, 286, 287, 291, 294, 295, 297, 306, 313, 314, 317, 324, 326, 327, 328, 348, 351, 352, 361, 373, 385, 387, 393, 432, 440, 443, 451, 458-460, 533, 534, 542

-545, 547, 548, 587, 590, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 637, 641, 643, 645, 647, 652, 660, 663, 664, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 744-745, 750, 753-755, 757, 765, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ' 86, 87, 92, 95, 98, 101, 113, 115, 117, 147, 148, 150, 152, 153, 226, 238, 239, 240, 243, 249, 303, 304, 308-310, 353, 355, 356, 357, 359, 361, 380" βλ. και ιχνο-γραφία

Καλλιθέα (Αττικής) Β' 258, 324, 325 Καλλίμαχος Β' 434, 453 καλλιτεχνία Β' 89, 91' ιστορία Β' 169 Καλλιφρονάς Δ. Α' 164, 308, 310 — Β'

196, 480, 488, 490, 493 — Γ' 305 Καλλιφρονάς Μ. Α' 154 — Β' 429, 430

Καμπούρογλους Δ. Α' 316 Κανακάρης Θ. Α' 697, 704 Κανάρης Κ. Α' 164 — Β' 787 Κανελλόπουλος Εύθ. Β' 354 Κανναβός I. Β' 944 Κανονικόν Δίκαιον Β' 474, 476, 479, 502,

504, 510, 512, 515, 552, 564-565, 580, 592

Καντακουζηνός Β' 709 Καποδίστριας Α' 12, 64 Καραϊσκάκης Σ. Α' 225 Καράπαυλος Ν. Α' 385, 430 — Β' 626,

629 Καρασούτσας I. Α' 245, 246, 258, 268-

270, 313, 314, 317· γραμματική Β' 131-132

Καρατασάκης Τρ. Γ' 255 Καρβελάς Φιλ. Γ' 254 Κασσαβέτειος και Τριανταφυλλίδειος Πρα-

κτική Γεωργική Σχολή Α' 66 Κασσαβέτης Α. Α' 64 Κασσιανή Α' 618 — Β' 567 — Γ' 109 Καστοριά Α' 38 Κατακουζηνός Αλέξ. Α' 312, 314, 315 καταστιχογραφία Α' 47 — Β' 89, 92,

223, 623, 625, 627, 632, 876, 905 — Γ' 351' βλ. και διπλογραφία, λογιστι-κή

Κατεβαίνης Χ. Σ. Α' 258 Κατερέλου - Ζαπανιώτη Αναστασία Ρ'

103

κατηγορίες μαθημάτων Γ 88, 119 κατήχησις (και ιερά κατήχησις, κατήχησις

Πλάτωνος) Α' 79, 81, 85-86, 88-89, 93, 101-102, 105, 119, 120, 121, 128, 1 79-181, 203, 293, 317, 338-339, 346, 351, 393-395, 433, 437, 687, 699, 707 —Β' 9, 11, 16, 17, 24, 26, 27, 45, 50, 51, 54, 55, 57, 58, 62, 88, 91, 106, 107, 113, 128, 131, 140, 156, 170, 189, 211, 326, 423, 427, 433, 439, 442, 447, 448, 451, 456, 459, 462, 471, 473, 474, 479, 483, 484-485, 488, 491, 493, 502, 507, 509, 510, 515, 525, 527, 531, 534, 538, 543, 544, 546, 548, 551, 553, 564, 580, 584, 592 —Γ' 85, 86, 95, 226, 238, 240, 303' κατηχητική Β' 423, 474, 476, 479, 501, 504, 510, 512, 515, 525, 535, 540

Κάτουλλος Α' 100 Κατσίγρα Άννα Α' 668 — Γ' 254 Καφαντάρης Γ. Β' 656, 657, 769, 896,

899, 901, 908, 911, 912, 919 Κέβης ο Θηβαίος Α' 178 —Β' 432, 451

— Γ' 93 Κεντρικό Γυμναστήριο Α' 40, 188-189,

224, 228-229, 403 — Β' 137-138, 180-185, 207' βλ. και Ακαδημαϊκών Γυμναστήριον

«Κεντρικόν Σχολείον» Α' 12 Κέρκυρα Α' 15, 26, 35, 45, 165-6 — Β'

60, 96, 97, 98 — Γ' 231, 351 Κεφαλληνία Α' 51, 60, 191 — Γ' 351,

352 κηπουρική Β' 9, 11, 62, 63, 79, 130, 142,

221, 223, 224, 923, 929, 940 — Γ' 229, 230· και ανθοκομία Β' 892, 915' κηπουρικής και δενδροκομίας πρακτικές γνώσεις Β' 129" βλ. και

ανθοκομία, γεωργία, δενδροκομία Κικέρων Α' 99, 100, 120, 121, 181-183,

252, 254, 280, 281, 296, 297, 321-322, 347, 359, 425, 445, 531, 624, 625 — Β' 428, 433, 456, 462, 474, 511, 527, 528, 534, 535, 542, 543, 548, 549, 568, 569

Κίρκος Μ. Β' 595, 769 κλάδοι μαθημάτων Γ' 87, 99, 100, 101,

115, 152, 238, 244 Κλάδος Π. Α' 155-6, 160-161, 170, 185,

187 κλασικά μαθήματα Α' 17, 125, 169' κλασ-

σικές γλώσσες Α' 71, 98· κλασικές γνώσεις Α· 16, 20' κλασικές σπουδές Α' 15, 125, 132· κλασική εκπαίδευση Α' 54, 175' κλασική φιλολογία Α' 98" κλασικοί συγγραφείς Α· 98, 99, 106, 175, 342-343 — Β' 423, 448 — Γ' 306

Κλέανδρος Γ' 90 Κοζάνη Α' 38 Κυϊντιλιανός Α' 100 Κοκκώνης I. Γ' 92, 225, 227 Κολοσούκας Α' 52 κολυμβητική και κωπηλασία Β' 192, 200,

201, 203, 206, 207, 228, 234, 300, 301, 320, 358, 359 — Γ' 253

Κόνδης Γ. Α' 47 Κονδυλάκης Ιω. Α' 725 Κονδύλης Π. Β' 158 Κοντογόνης Κωνστ. Β' 48, 49, 50 Κοντογούρης Α. Α' 285-287 — Β' 865,

866 Κοντόσταυλος A.A. Α' 256' Β' 120 κοπτική και ραπτική Β' 221, 222, 224 —

Γ' 247, 248, 251' βλ. και εργόχειρα, χειροτεχνία - χειροτεχνήματα

Κοραής Αδ. Α' 244, 269, 270 Κόρκ Χρ. Γ' 225 Κορνήλιος Α' 361, 447, 565, 626' βλ. και

Corneille Κορνήλιος Νέπως Α' 93, 120, 180, 249,

279, 294, 318, 319, 624 — Β' 426, 432, 451, 459, 485, 491, 507, 519, 520, 527, 534, 542, 548, 568 — Γ' 113

Κορομηλάς Ανδρέας Γ' 93 Κορομηλάς Δ. Β' 246 Κορομηλάς Λ. Α. Α' 524 Κοσμάς Α' 618 — Β' 567 — Γ' 109 «κοσμικά» μαθήματα Γ' 310 κοσμογραφία Α' 254, 293, 296, 317, 321,

372, 429, 430, 435, 452, 453, 456, 500 (βιβλία), 551-552 (βιβλ.), 620, 621, 628, 631, 687, 688, 695, 703, 712, 713, 715, 720, 738-739, 751 — Β' 46, 55, 73, 88, 91, 133, 141, 157,

190, 241, 262, 332, 376, 407, 457, 460, 463, 484, 486, 492, 494, 497, 510, 512, 516, 526, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 554, 571-572, 592, 818, 822, 827, 870 — Γ' 98, 115, 117-119, 122,123, 147, 148, 150, 152, 153, 230, 231, 232, 236, 239, 243, 244, 245, 309, 310" και ναυτιλία Β' 800, 801, 803-804, 869, 872' βλ.

και γεωγραφία, ναυτιλία Κοσσονάκος Κ. Β' 160, 167, 621, 622 Κουμουνδούρος Α. Α' 164, 226 Κούνδουρος I. Β' 936 Κουντουριώτης II. Α' 632, 662, 666, 673,

752 —Β' 311, 374, 381, 387, 393, 399, 401, 411, 416, 595, 599, 761, 763, 769, 771, 778, 921, 933, 936, 938, 940, 943, 944

Κουρτίδης Α. Γ' 254' Κουρτίδου αναγνω-σματάριον Α' 317

Κούρτιος Ρούφος Α' 624 — Γ' 113 Κοφινάς Γ. Β' 363, 367, 370, 936 Κοφινιώτης Ιω. Β' 155 Κρέμος Γεώργιος Β' 616, 832 Κρήτη Α' 15, 32 — Β' 634 Κρητικός Αθ. Β' 616 Κριεζής Α. Γ. Α' 83, 109 — Β' 784, 785,

786, 788-791, 795, 796 Κρίσπης Ν. Β' 463 Κριτοβουλίδης Πλάτων Β' 709 Κροκίδας Σ. Β' 354 Κρυστάλλης Κ. Α' 724 κτηνιατρική βλ. πεταλωτική κτηνοτροφία και πτηνοτροφία Β' 923, 924 Κυβέρνηση:

— Βάλβη Δ. Α' 288 — Βενιζέλου Ελ. Α' 601, 602, 604,

606, 629, 634, 639, 644, 646, 648, 649, 657, 663, 715, 717, 718, 719— Β' 238, 240, 244, 248, 249, 250, 256, 259, 260, 266, 270, 271, 277, 279, 280, 298, 299, 300, 304, 305, 308, 312, 316, 327, 331, 335, 345, 346, 350, 371, 412, 417, 546, 551, 555, 557, 561, 564, 581, 584, 600, 648, 649, 651, 652, 656, 667, 672, 675, 770, 772, 875, 878, 886, 8.S7, 889, 897, 898, 902, 906, 908, 912

— Βούλγαρη Δ. Α' 122, 124, 125, 127 129, 132, 134, 143, 148, 171, 184, 188, 204 —Β' 29, 30, 435, 438, 441, 603, 604, 606, 607

— Γόνατα Σ. Α' 723 — Β' 357, 360, 364, 368

— Γούναρη Δ. Β' 591, 654, 679, 684, 922

— Δεληγεώργη Ε. Α' 191, 201, 203 — Δηλιγιάννη Θ. Α' 279, 283, 285,

286, 304, 306, 311, 323, 327 — Β' 123, 186, 495, 497, 537, 619, 865

— Δραγούμη Σ. Β' 229, 232, 871 — Ζαΐμη Α. Α' 370, 375, 378, 383,

386, 390, 393, 661 — Β' 188, 191, 194, 197, 199, 210, 394, 400, 406 517, 594, 596, 659, 662, 762, 764, 941

— Ζαΐμη Θ. Α' 190 — Θεοτόκη Γ. Α' 396, 398, 411, 423,

431, 436, 564, 566, 568 — Β' 203, 205, 216, 522, 540, 541, 623, 627, 630, 642, 644, 646, 867

— Καλογεροπούλου Ν. Β' 661, 678 — Κανάρη Κ. Β' 610 — Κολοκοτρώνη I. Α' 154 — Κονδύλη Γ. Β' 939 — Κουμουνδούρου Α. Α' 172, 173,

192, 194, 196, 199, 206, 226 — Β' 42, 57, 61, 80, 85, 93, 96, 445, 449, 811, 812, 816

— Κουντουριώτη Γ. Α' 110 — Κριεζή Α. Α' 112 —Β' 421, 430,

790 — Κροκίδα Σ. Β' 354, 355 — Λάμπρου Σ. Β' 290, 666 — Μαυροκορδάτου Α. Α' 114 — Β'

425 — Μαυρομιχάλη Κ. Α' 600 — Β' 227,

647 — Μιαούλη Β' 40, 608 — Μιχαλακοπούλου Α. Β' 382 —Όθωνος Β' 785, 788, 789 — Πάγκαλου Θ. Α' 39, 658, 752 — Β'

388, 752, 926, 934 — προσωρινή Α' 163, 164, 224, 228,

231, 402, 403 — Γ' 94 -Ράλλη Δ. Α' 341, 432 — Β' 499,

632, 635, 639, 640 — Ρούφου Μ. Α' 165, 167, 169 — Β'

612, 613 — Σκουλούδη Σ. Α' 630, 632 — Β'

658 — Σοφούλη Θ. Β' 375 — Σωτηροπούλου Σ. Α' 705 — Β' 168

180, 464 — Τριανταφυλλάκου Ν. Β' 748 — Τρικούπη Χ. Α' 53, 205, 223, 224,

227, 228, 230, 231, 232, 233, 235, 237, 239, 240, 243, 257, 260, 263, 264, 267, 271, 289, 290, 291, 298, 300, 302, 303, 308, 677, 685, 695, 697 —Β' 94, 100, 101, 103, 110, 116, 118, 121, 127, 137, 139, 147, 151, 160, 480, 490, 614, 616, 617, 621, 817, 821

κυβερνητική (εμπορικών πλοίων) Α' 61 — Β' 790, 793-794, 800, 801, 805-807, 815, 818, 822, 829, 839-841, 845-848, 853-856, 858-861, 865, 868, 869, 872, 873 —Γ' 379

Κύθηρα Α' 54 κύκλοι μαθημάτων Β' 98 Κύμη Α' 60 Κυπριανός Β' 492, 535 Κυριακόπουλος Δ. Α' 258 — Β' 131 Κυριάκος Αναστ. Δ. Β' 51, 52, 105, 106,

107, 156, 157 Κύριλλος Β' 484, 490, 534 κωδικοποίηση νομοθεσίας Α' 649-656 —

Β' 316-326 κώδιξ στρατιωτικών και ναυτικών εισφο-

ρών και ναυλώσεων Β' 400-405 — Γ' 308, 309

Κωλέττης I. Β' 14 Κωνσταντινίδης Γ. Β' 52

Kipper Ρ. Γ' 225

Λακτάντιος Β' 443, 447, 452, 492, 536 Λάκων Β. Α' 258 — Β' 133, 457, 463 Λαμία Α' 1 2 Λαμπαδάριος Εμμ. Α' 668 — Γ' 111 Λαμπρίδης Β' 710 Λαμπρινάκης Βασίλειος Β' 7 10 Λάμπρος Σπυρ. ΙΤ. Β' 289, 290, 297

Λάμψας Δ. Α' 28 Λάντσας Β' 51, 52 Λάρισα Α' 26, 65 — Β' 887, 889, 909 —

Γ' 231 Λάσκαρης Δημήτριος Β' 832 Λασκαρίδου Αικατερίνη Α' 36 Λασσάνης Γ. Α' 83, 109 — Β' 784 λατινικά (λατινική γλώσσα) Α' 16, 22,

49, 58, 68, 79-80, 85-89, 93, 98, 99-102, 104, 116, 119-121, 155, 176, 179-183, 242, 249, 251, 252-254, 258, 279-282, 293-297, 307, 317-319, 324, 339-340, 342-343, 357-359, 368,410, 423, 424-425, 430, 435, 443-445, 456, 471-477 (βιβλία), 529-532 (βιβλία), 619, 623-625, 628,631, 635, 636, 641, 642, 678, 679, 708, 720 — Β' 332, 423, 426, 427, 424, 432, 433, 434, 447, 451, 452, 453, 454, 455-463, 474-477, 479, 484-485, 487, 488, 490, -493, 500, 507, 510, 515, 525, 526-529, 531, 533-536, 540, 541-545, 547-550, 553, 568-569, 580, 605, 611, 786, 942 — Γ' 85, 86, 88, 95, 96, 98, 99, 100, 103, 104, 113, 115, 118, 119, 121-123, 147, 304-310, 379

Λεβάδεια Α' 263 λειτουργική Α' 249, 279 — Β' 58, 62, 91,

113, 128, 140, 171, 211, 447, 454, 456, 459, 462, 474, 476, 479, 484, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 545, 546, 550, 553, 564, 580, 584, 587, 593 — Γ' 98, 106

Λέκα Ουρ. Γ' 247 Λευκάδα Γ' 351 Λεφας Χρ. Α' 26, 28-30 — Γ' 225, 229,

230 Λεωνίδας Σ. Α' 14 Ληξούρι Α' 51 — Γ' 352 Λιβαθινόπουλος Ριχ. Α' 058, 660, 752 λογική Α' 102, 105, 121, 159, 183, 254,

297, 307, 322, 367, 455, 562-563 (βι-βλ.), 623, 712, 713, 728, 751 — Β' 58, 62, 67-68, 89, 92, 97, 115, 126, 128, 134, 140, 158, 176, 213, 244, 248, 457, 460, 475, 484,486, 488, 492, 493, 497, 510, 511, 515, 526, 529,

531, 536, 543, 545, 547, 549, 552, 554, 578, 580, 593 — Γ' 92, 95, 112, 149' βλ. και φιλοσοφικά

λογιστική (και ασκήσεις) Β' 9, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 693-698, 749, 750, 753, 755, 774, 777, 876, 905 —Γ' 111, 351' εγχειρίδιο Γ' 354· βλ. και καταστιχογραφία

Λομβάρδος Κ. Α' 34, 225, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236 256, 696 —Β' 100, 101, 102, 103, 104, 110, 111, 120, 614, 615, 616, 817, 820, 823, 831-833

Λόντος Α. Χ. Β' 610, 611 Λουκιανός Α' 118-119, 177-8, 249-250,

294, 295, 318, 528, 618, 686, 687, 698, 700, 706, 708, 725 — Β' 24, 87, 171, 188, 389, 398, 879 — Γ' 89, 93, 110

Λουκρήτιος Α' 100 Λύκεια (-ο) Α' 15, 21, 22, 23, 81, 83,

169-170 — Βαρβάκειο· βλ. Βαρβάκειο λύκειο — Ζακύνθου, Ιθάκης, Κερκύρας, Κε-

φαλληνίας, Κυθήρων, Λευκάδος, Παξών Α' 165

— Πρακτικά βλ. Πρακτικά λύκεια «λυκειακή μάθησις» Α' 169 Λυκούδης Εμμ. Β' 709 Λυκούργος Α' 120, 250, 295, 319, 424,

440, 617 — Β' 69, 90, 189, 211, 456, 511, 527, 543, 551, 566, 587 — Γ' 93, 226

Λυσίας Α' 119, 179-180, 249, 294, 347, 348, 354, 440, 528, 616, 686, 700, 701, 708, 710, 724 —Β' 69, 87, 90, 113, 383, 391, 452, 462, 484, 490, 507, 518, 527, 542, 547, 551, 565, 584, 704, 708 — Γ' 93, 226

La Bruyère A' 252 Lafontaine A' 250, 252, 565, 626, 690,

703, 712 Lamart ine A' 251, 255, 565, 626 Lamennais A' 250 Landgraf Gustav A' 471-472, 530 Laprade Victor de A' 253

Lateinische Schule A' 14 Lebrun Gh. Α' 252 Liard A' 563 Lhomond A' 318, 322, 358, 425, 444,

623 —Β' 518, 526, 533, 541, 548, 568 — Γ' 113

L'Isle Rouget de A' 253

M. A. A' 317 Μαγγίνας T. A' 164 Μαζαράκης A. B' 595, 943 μαθηματικά A' 58, 79, 80, 98, 101-102,

104-106, 134-142, 176, 180-183, 242, 245, 247, 248, 249, 251, 253, 254,258, 279, 281, 282, 292-296, 313, 315, 317, 318, 319, 321, 324-225, 334-336, 348, 363-365, 368, 371-373, 374, 410, 423, 426-429, 430, 433-435, 449-453, 456, 492-503 (βιβλία), 451-552 (βιβλία), 610-611, 614, 620-621, 628. 631, 634, 645, 636, 637, 640, 641, 642, 645, 678, 679, 695, 708, 715-716, 720, 730-738, 751 — Β' 71, 88, 90, 92, 105-108, 112-114, 127, 128, 131-133, 139-140, 155-158, 212, 214, 229, 239-241, 251, 261, 272, 281, 285, 291, 293, 296, 317, 322, 332, 351, 360, 365, 376, 384, 386, 390, 392, 395-396, 398, 407, 409, 423, 448, 455-463, 472, 479, 484, 488, 493, 497, 507, 526-528, 533-535, 542, 543, 548, 549, 570-571, 580, 585-586, 588-589, 623, 627, 632, 635, 636, 637, 641, 642, 645, 659, 663, 664, 667, 669, 670, 676, 677, 680, 681, 682, 683, 713-717, 749, 750, 753, 754, 757, 773, 777, 786, 822, 835-837, 842, 851, 856, 867-868, 869, 872, 881-882, 885, 902-905, 928 — Γ' 85-88, 92, 94, 98, 100, 101, 103, 104, 108, 110, 111, 115, 118, 119, 121, 122, 147-150, 152, 153, 235, 236, 240, 241, 244, 303-306, 308-310, 353-358, 361, 362, 379, 380" βλ. και άλγεβρα,

αριθμητική, γεωμετρία, επιπεδομε-τρία, στερεομετρία, τριγωνομετρία

Μακεδονία Α' 15, 32 — Β' 380, 634, 943

Μακκάς Γ. Α' 668 Μαλανδρίνος Χρήστος Β' 119 Μανέτας Θ. Α' 666 Μανέτας II. Α' 289, 290, 291, 297, 298,

299, 677, 681, 685, 694, 695, 696 — Β' 127, 130, 137, 138, 139, 142, 154

Μανουηλίδης Φ. Β' 936 Μανσόλας Δρ. Α' 83, 109 —Β' 784 «Μαρασλειακά» Α' 31 Μαράσλειο Διδασκαλείο Α' 28-29, 31 —

Β' 229-232, 238-244, 250, 281, 368-370, 378-379, 380, 556, 558—Γ' 234

Μαρασλής Γ. Α' 28 Μαρής Γ. Α' 666 Μαρκοράς Γερ. Α' 726 Μάρκος Αυρήλιος Β' 406 Μάουρερ Γκ. Λ. Α' 12, 80-81 — Ρ,' 14 Μαυροκορδάτος Α. Β' 14 Μαυροκορδάτος Δ.Σ. Α' 201, 202—Β' 165 Μαυροκορδάτος Ν. Α' 223, 224, 225 —

Β' 94, 95, 238 Μαυρομιχάλης Α. Α' 19, 59, 110-111,

184, 187, 188, 189, 282 Μαυρομιχάλης Κ. Π. Β' 537, 539 Μαυρομιχάλης Π. Β' 370, 678 Μέγας Α. Α' 668 μεθοδολογία της Θεολογίας Β' 509, 511 Μελάς Λ. Γ' 239 Μελέαργος Γ' 90 μελισσοκομία, μελισσοτροφία Β' 9, l i ,

915, 923, 940' και σηροτροφία Β' 892, 928" βλ. και σηροτροφία

Μένανδρος Α' 528 Μερλόπουλος Π. Β' 595, 769, 943 Μεσολόγγι Α' 12 Μεσολωράς Ιω. Β' 616 Μεταξάς I. Β' 595, 769, 943 μεταφράσεις Α' 99-100, 105, 121, 129-

130, 358-359, 425, 445 — Β' 709-710 —Γ' 107

μεταφυσική Β' 476 μετεωρολογία Β' 872, 939 μετρική Α' 119, 120-121 — Β' 453, 460,

463 — Γ' 113 Μηλιαράκης Σ. Β' 105, 106, 155, 156 Μηνιάτης Ηλίας Α' 529 Μητσόπουλος Ηρ. Β' 51, 52 μηχανική (γεωργική) Β' 891, 914, 923,

928, 989' μηχανική και φυσιολογία των (γυμναστικών) ασκήσεων Β' 301, 320, 338, 339, 340, 342, 358 — Γ' 254' βλ. και ασκήσεις γυμναστικές

Μιαούλης Α. Β' 871, 874 Μίλησης Γ. Α' 26, 206, 221 Μίσιος Μ. Β' 363, 367, 370 Μιχαλακόπουλος Ανδρ. Α' 605 — Β' 246,

255, 652, 653, 656, 657, 769, 889, 895 Μιχαλόπουλος Ιω. Γ. Α' 55-56 Μιχαλόπουλος Θεμ. Γ' 232 Μιχελιδάκης Α. Α' 630, 631, 632, 633 «μνημονικαί επιστήμαι» Α' 128 Μολιέρος Α' 361, 447, 565, 627, 730' βλ.

και Molière Μομφερράτος Α. Α' 390-395 — Β' 199,

202, 210, 215 —Γ' 353 Μοναρχίδης Α. Α' 682 Μοναστήριο Β' 559 Μόσχος Α' 120 — Γ' 90 μουσική (θεωρητική, οργανική, φωνητική)

Α' 85, 93, 103, 171 — Β' 9, 11, 25, 26, 27, 28, 46, 49-51, 52, 56, 57, 58, 62, 63, 76-77, 87-89, 94, 109, 125, 128, 129, 140, 141, 189, 190, 200, 201, 214, 215, 224, 229, 239, 241, 242, 243, 251, 254, 261, 263, 265, 309, 322, 324, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 428,455-459, 461, 462, 518, 520, 578, 580, 587, 590, 876 — Γ' 94, 226, 230, 231, 233, 235, 236, 237-239, 243, 246, 248, 307' βλ.

και άσματα, εκκλησιαστική μουσική, ωδική

Μουσουλμανικά σχολεία Α' 30, 43 — Β' 308, 310-311, 326

μουσουλμανική Θρησκεία Β' 308, 310 Μουστοξύδης Α. Α' 246, 268 Μπαλάκμπασης Α. Β' 769 Μπαλτατζής Γ. Β' 634 Μπασιάς Τυπάλδος Α. Α' 62 — Β' 661'

662, 664 Μπενάκης Εμμ. Α. Β' 648, 649, 651 Μπιζάνης Νικ. Α. Β' 405 Μπουμπούλης Γ. Α' 226 μυθολογία Γ' 89 Μυτιλήνη Α' 15 Μωραΐτης Δημήτριος Α' 39 — Γ' 230

Mably Α' 253 Maistre Xavier de A' 250 Massillon A' 183 Mérimée Prosper A' 253, 361, 447, 565,

626 Michaud A' 361, 447 Michelet Jules A' 254 Millevoye A' 252 Molière A' 255, 690, 703, 712' βλ. και

Μολιέρος Montesquieu A' 253, 255, 361, 447, 565,

627 689, 701, 710 Montessori B' 347 Musset Alfred de A' 361, 447

Ναδίρης A. A' 258 Νάκος Λ. B' 939, 940 Ναξτς A' 12 Ναυπλία A' 681 Ναύπλιο A' 12, 23, 33, 79-81 — B' 788,

789 — Γ' 85, 225 ναυτικά μαθήματα A' 58-59, 60-61 — Β'

788, 818, 822, 868, 870 —Γ' 379 ναυτικά σχολεία-σχολές: Α' 57, 59-60,

61, 63 —Β' 811, 812-815 —Γ' 379-380' Αργοστολίου Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865' Βόλου Β' 824' Γαλα-ξειδίου Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865'

Ερμουπόλεως Σύρου Α' 60, 61 — Β' 787, 816, 821, 865' Θήρας Β' 82Γ

Ιθάκης Β' 824' Ναυπλίου Α' 58 — Β' 789' Πατρών Β' 821' Πειραιώς Β' 821, 871-874, 934, 937' Σπετσών Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865' Ύδρας Α' 58, 60-61 —Β' 789, 816, 821, 865' βλ. και εμπορικές ναυτικές σχολές, ναυτική εκπαίδευση, προγράμματα

ναυτικές γνώσεις Α' 58 ναυτική Α' 60 — Β' 789, 839, 844-845,

849-850, 852-853, 858 — Γ' 379 ναυτική αστρονομία Β' 790, 793, 815 —

Γ' 379' βλ. και αστρονομία(-ική) ναυτική διδασκαλία Α' 58-59 —Β' 811,

812-815 ναυτική εκπαίδευση Α' 57-58, 63 — Β'

934-938 ναυτική επιστήμη Α' 683 ναυτική ονοματολογία (ναυτικό ονοματολόγιο

λόγιο) Β' 800, 801, 804-805, 818, 822, 829, 808, 809, 872

ναυτική τέχνη Α' 57 ναυτικοί υπολογισμοί Β' 800, 801, 802-

803, 867, 869, 872, 873 ναυτικό δίκαιο Β' 8:18, 822, 861-864, 868,

869, 872 - Γ' 379 ναυτιλία Α' 61 — Β' 786, 814-815, 818,

822, 827, 865, 867, 869, 872, 873 — Γ' 379' βλ. και εμπορική ναυτιλία, ιστορία της ναυτιλίας

ναυτοδιδάσκαλοι, ναυτικής διδάσκαλοι Α' 58, 60, 61 — Β' 788, 865-866

Νέα Διαθήκη Α' 178 νέα ελληνικά - νέα ελληνική Α' 86-87, 93,

313, 314, 316, 324, 356-357, 368, 424, 430, 433-435, 441-443, 456, 470 -471, 529, 607, 608, 609, 615-616, 618, 619, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 720-724, 725, 726, 7 5 1 — Β ' 261, 262, 264, 360, 376, 383, 385-386, 389, 391-392, 398, 406-407, 412, 565-568, 621, 623, 624, 625, 627, 630, 632, 703-704, 705-706, 707-708, 709-712, 754, 765, 790, 792, 867, 876, 879 —Γ' 86, 87, 88, 97-101, 103, 104, 106-108, 117-119, 121 -123, 148, 150-153, 227, 228, 229, 238, 352, 353, 358, 359, 380' βλ. και «ανάγνωσις» νεωτέρων Ελλήνων λο-γογράφων και ποιητών, ελληνικά, ελ-

ληνική γλώσσα Νεγροπόντης Μ. Β' 672, 674, 899 Νέες Χώρες Α' 15, 57, 628, 629, 639,

640, 641, 642, 650 — Β' 560 Νεκτάριος Πενταπόλεως Β' 536 νεοελληνικά αναγνώσματα Α' 260, 262,

423, 470-471, 529, 600 — Γ' 105, 107, 117

νηπιαγωγικά Β' 46, 223, 253, 254, 267, 306, 313, 322, 324, 347 — Γ' 247, 248, 249

νησιά Αιγαίου πελάγους Α' 32 — Β' 634, 943

Νικολαΐδης Λεβαδιεύς Δ. I. Α' 80 Νικολαΐδης Μ. Β' 50, 51, 52, 108, 113,

131, 133 Νικολούδης Θ. Β' 406, 411, 594, 595,

596, 599, 769, 943 νομικά Β' 673, 755, 757, 774 — Γ' 352,

353, 359-362 νομισματική και μετρολογία Β' 652, 654-

655, 661 —Γ' 355 νομοθεσία (και ιστορία) δημοτικής εκπαι-

δεύσεως — Β' 101, 134, 141, 158, 229, 245, 248, 251, 264, 265, 313, 322, 372, 376, 415

νόμος: — ΛΖ'/1846: Α. 64 — 1857: Α' 15 — ,ΑΩ',Ε'/1891: Α' 64 — ,ΒΥΞΕ'/1897: Α' 64 — ,ΒΩΛΕ'/1901 : Α' 65 — ,ΓΠΑ' (3901)/1911: Α' 65 — 853/1917: Α' 67 — 1067/1917: Α' 15 — 1808/1919: Α' 67 — 1844/1920: Α' 56 — 2180/1920: Α' 67 — 2191/1920: Α' 56 — 4368/1929: Α' 31, 33 — 5802/1933: Α' 33

Βλ. και διάταγμα νοσηλευτική των παίδων Β' 220, 223' νο-

σηλευτική και παιδοκομία — Β' 301, 320, 359' βλ. και υγιεινή

Νούτσος Χ. — Γ' 119

Napoléon I. Α' 254 Nodier Ch. A' 252, 253

ξένες γλώσσες Α' 15, 18, 56, 235, 342, 343, 678-679, 689 — Β' 395, 398, 407, 409, 423, 447, 503, 632, 633, 668, 669-670 —Γ' 86, 112, 119-122, 148, 151, 153, 236, 245, 246, 309, 352, 353, 357, 361

Ξενοφών Α' 99-100, 118-119, 178, 180, 249, 252, 254, 279,280, 292-294, 313, 316, 318, 319, 347, 353, 354, 355, 357, 439, 440, 443, 528, 617, 620, 686, 698, 699, 700, 701, 706, 707, 708, 710, 725 —Β' 24, 50, 51, 61, 69, 70, 87, 88, 90, 106, 107, 108, 113, 115, 126, 131,132,133,139,141,155, 156, 158, 165, 171, 188, 211, 214,

260, 386, 388-389, 397, 398, 427, 432 442, 451, 455, 456, 458, 459, 461, 462, 471, 484, 485, 490, 491, 507, 518, 519, 526, 527, 533, 534, 541, 547, 548, 551, 587, 704, 706, 707, 775, 879 —Γ' 89, 90, 93, 110

ξυλοτεχνία-ξυλουργική Β' 281, 285, 287, 288, 292, 294, 295-6, 297' βλ. και χειροτεχνία-χειροτεχνήματα

Οβίδιος Α' 93, 99-100, 121, 182, 252, 280, 296, 321, 359, 445, 624 — Β' 434, 474, 535, 543

οδηγίες διδασκαλίας Α' 258, 327-340, 375-377 —Γ' 87, 95, 96, 100, 101, 108, 234

Όθων Α' 11, 16 — Β' 424 οικιακά έργα Β' 251, 253, 254, 268, 306,

314, 322, 323, 324, 347-348, 876 οικιακή οικονομία (και οικιακά) Α' 635,

637, 640, 641 —Β' 26, 28, 46, 52, 55, 88, 89, 90, 91, 108, 115, 133, 157, 169, 214, 251, 253, 261, 268, 322, 323, 347-348, 376, 397, 408, 410, 680 681, 749, 750, 753, 774, 876, 882, 885 — Γ' 234, 236, 239, 240, 243, 244, 249, 361, 380

οικιακή παιδαγωγική Β' 169, 680, 681, 876, 882, 885-357, 361' βλ. και οικια-κή οικονομία, παιδαγωγική

Οικονομίδης Γ. Ν. Β' 48, 49, 50 οικονομικά Β' 157

Οικονομόπουλος Γ. Α. Α' 377, 382, 389 Οικονόμου Κων-νος Α' '245, 268, 269 οινολογία-οινοποιΐα Β' 892, 923, 928,

940 Ολύμπιος Δημ. Α' 258 Ομήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης Α' 35

— Β' 123-126 Όμηρος Α' 181-2, 250, 252, 253, 295,

296, 319, 320, 321, 328, 348, 355, 441, 528 — Β' 55, 69, 70, 140, 141, 188, 189, 383, 428, 434, 453, 463, 474, 486, 492, 511, 527, 429, 543, 544, 567 — Γ' 89' ομηρικοί ύμνοι Α Ί 0 0 — Γ' 900.

Ομήρου Ιλιάς Α' 99, 120, 183, 244, 252, 254, 295, 296, 320, 321, 355, 441,

618, 619, 620, 687, 702, 703, 711, 726, 727 —Β' 52, 62, 88, 91, 126, 128, 133, 211, 241, 262, 389, 394, 395, 457, 534, 536, 549, 566, 567, 708 — Γ' 90, 110

Ομήρου οδύσσεια Α' 99, 119, 182, 250, 254, 295, 296, 319, 355, 440, 617, 618, 620, 686, 687, 701, 703, 710, 711, 725 — Β' 25, 61, 69, 88, 91, 108, 114, 126, 127, 133, 157, 211, 240, 261, 383, 389, 391, 397, 398, 457, 534, 535, 548, 566, 587, 708 — Γ' 89, 90, 110

Όμηρος Π. Β' 123

ομιλητική - ομιλητικό φροντιστήριο Β' 447, 454, 457, 460, 463, 473, 476, 479, 484, 486, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 529, 531, 535, 544, 546, 549, 550, 552, 553, 593

οπλασκία - οπλομαχία - οπλομαχητική Α' 163, 693, 694, 703, 704, 711, 712, 713 —Β' 101, 128, 129, 130, 141, 142, 192, 200, 201, 203, 206, 207, 228, 234, 300, 320, 338, 339, 340, 358, 359 —Γ' 231

Οράτιος Α' 100, 121, 183, 254, 281, 297, 322, 359, 425, 445, 625 — Β' 428, 434, 453, 460, 475, 502, 512, 529, 536, 544, 549

ορυκτολογία Α' 251, 333, 555-556, 678, 692, 693, 703, 704, 711, 712, 713, 720 —Β' 57, 88, 91, 114, 128, 131, 140, 158, 189, 213, 241, 263, 384, 387, 392-393, 497, 527, 534, 542, 551, 576-577, 881, 923, 928, 939 — Γ' 90' βλ. και γεωλογία

Ορφανίδης Θ. Α' 245, 246-7, 268, 269 Ορφανοτροφείο Αίγινας Α' 64 Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα Β' 273, 318

-319

Ουεργίλιος - Ουιργίλιος βλ. Βιργίλιος

Παγανέλης Σπ. Α' 726 — Β' 709 Πάγκαλος Θ. Β' 936 «Παίγνια» Β' 222' ρυθμικά παίγνια Β'

197, 217, 220-222, 224, 226, 254 — Γ' 247, 248, 253

παιδαγωγικά (-η) Α' 44, 635, 637, 640,

641 — Β' 11, 46, 52, 55, 58, 62, 63, 66, 68-69, 89, 92, 97, 108-109, 114, 115, 126, 128, 129, 133, 134, 140, 141, 148, 157, 158, 164, 169, 175-177, 189, 197, 213-214, 216, 220-223, 229, 231, 243, 245,248, 251, 262, 263, 265, 301, 308, 320, 322, 326, 327, 328, 329, 332, 333, 352, 358, 359, 360, 367, 372, 376, 408, 412-413, 474, 476, 479, 504, 510, 512, 515, 552, 578 —Γ' 102, 106, 229. 231, 232, 233, 236, 237, 239, 240-241, 242-248, 306-310· «παιδαγωγική παί-δευσις» Β' 213-214 — Γ ' 243' παιδα-γωγική ψυχολογία Β' 277, 313, 578, 580

Παιδαγωγικά μαθήματα Α' 29, 31, 34, — Β' 96-99, 187, 253, 259, 277, 555, 558, 562, 596 —Γ' 233, 234, 236, 237, 245

Παιδαγωγική (επιστήμη) Α' 74, 148, 153, 375 —Β' 94, 504 — Γ' 230

Παιδαγωγική Ακαδημία Β' 368, 380, 381' βλ. και Ακαδημίες Παιδαγωγι-κές

Παιδαγωγικό φροντιστήριο Α' 680 «παιδιαί» Α' 405-406 — Β' 192, 195,

197, 203, 205, 214, 217, 228, 231, 234, 300, 301, 320, 342, 343, 376 — Γ' 114, 247, 248, 253

παιδικοί κήποι Β' 197, 216-217 — Γ' 247, 248

«παιδοτροφείον» Β' 10 Πάικος Α. Α' 112-113, 683 Παλαιά Διαθήκη Α' 177 παλαιοντολογία Α' 720 Παλαμάς Κ. Α' 317 Παμπούκης Χ. Α' 47-48

Παναγιωτόπουλος Α. Α' 370, 374, 375, 377, 378, 382, 383, 384, 386, 389 — Β' 188, 190, 191, 194-198, 229, 232, 233, 237, 517, 519, 521, 936

Πανελλήνιος Γυμναστικός Σύλλογος Α' 40 Πανεπιστήμιο Α' 12, 14, 19, 22-23, 40,

43, 49, 51, 82-83, 84-85, 93, 97, 105, 1 12, 125, 157, 160, 163,189, 262, 328, 396, 405, 407, 651, 652, 654, 677, 678, 720 —Β' 378, 424, 429,

448, 504, 530 — Γ ' 108, 303" «Παι-δευτήριον» Α' 18

Πανταζίδης I. Β' 469 — Γ' 91, 95 Παπαγιαννόπουλος Ν. Β' 155, 156, 158

Παπαδάτος Δ. Α' 666 Παπαδιαμάντης Αλ. Α' 724, 725 — Β'

709 Παπαδόπουλος Α. Β' 709 Παπαδόπουλος Χρύσ. Α. Γ' 303, 304,

307 Παπαμάρκου Χαρίσιος Γ' 230

Παπαμιχαλόπουλος Ν. Α' 226 — Β' 96, 99

Παπαναστασίου Α. Β' 595, 899, 943 Παπανδρέου Γ. Β' 363, 367, 370

Παπανικολάου Μαρία Β' 355 Παπαρρηγόπουλος Δ. Α' 245, 246, 248,

267-269 Παπαρρηγόπουλος Κ. Α' 244, 246, 248,

267-270 Παπαχρήστου Δ. Β' 354 Παππαδόπουλος Γ. Γ. Α' 50

Παππάς Κωνσταντίνος Α' 47 Παράσχος Αχ. Α' 245, 247, 268-270,

312, 316, 317, 725 παράφραση Α' 353-355, 438-441 — Β' 25 Παρθεναγωγεία γυμνασιακά η ανώτερα

Α' 15, 37, 605, 637, 640, 641, 650, 651, 654, 661, 662, — Β' 254, 323, 876, 877, 902-905, 906-907

Παρθεναγωγεία ιδιωτικά Α' 35— Β' 151-152

Παρθεναγωγεία πλήρη Α' 35, 40— Β' 168-179, 216, 219, 220 — Γ' 243

Παρθεναγωγεία (-ο) Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Α' 34-35 — Β' 53, 96-99,

103-104, 142· βλ. και Διδασκαλεία: Διδασκαλεία Φ.Ε.

Παρθεναγωγείο Hill Α' 33 Παρρέν Καλλιρρόη Γ' 247-248, 253

Πάτρα Α' 12, 35, 49, 55, 66, 67 — Β' 60 πατρολογία Β' 473, 475, 479, 483, 486,

488, 492, 493, 509, 511, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 546, 550, 553

Πατσόπουλος Δ. Β' 156, 157 Παυλίδης Γεώργιος Α' 124 Παυλίνης Ε. Γ' 96

Παυσανίας Α' 619 —Γ' 110 Πειραιάς Α' 52, 63 — Β' 538, 621-622,

871-874, 934 Πελοπόννησος Α' 26, 28 περιλήψεις Α' 100, 129 Περραιβός Χ. Α' 244, 269 Πεταλάς Α. Β' 617-618 πεταλωτική, κτηνιατρική Β' 892, 915,

929, 940 Πετμεζάς Α. Γ. Α' 192, 193, 194, 195,

196, 197, 199, 200, 225 Πετρίδης Δ. Α' 311, 322, 323, 326, 327,

340 —Β' 186, 187, 495-498 Πετρίδης Π. Α' 666 Πετρίτσης Στάμος Α' 55 — Β' 623 Πετρόπουλος Χρ. Β' 469 Πετρουπολις Α' 683 Πετσάλης Αθ. Α' 19 — Γ' 228 Πίνδαρος Α' 100, 528 - Β' 428, 434,

453, 502, 512 πλαστική Β' 220, 221, 223, 224, 361' και

γυψουργία Β' 272, 275, 285, 287, 292, 294, 296, 297, 317, 327' και ξυλοτε-χνία Β' 281

Πλάτων Α' 100, 121, 181-183, 252, 253-4 281, 295, 296, 320, 321, 355, 392, 441, 618, 619, 687, 702, 711, 726 — Β' 24, 51, 63, 69, 70, 88, 89, 91, 107, 108, 114, 126, 128, 133, 157, 164, 171, 172, 189, 211, 241, 242, 243, 261, 262, 264, 389, 394, 406, 412, 427, 433, 452, 459, 462, 463, 474, 485, 491, 511, 527, 528, 534, 535, 542, 543, 548, 549, 552, 566, 567, 708 — Γ ' 89, 93, 226

Πλάτων Μητροπολίτης Μόσχας Α' 120-121

Πλαύτος (Plautus) Α' 100 Πλούταρχος Α' 99, 119-120, 177, 179,

181, 183, 243, 247, 253, 291, 293, 296, 311, 319, 320, 347, 528, 616, 617, 686, 699, 703, 707, 711, 724, 725 — Β' 24, 51, 63, 87, 90, 107,113, 126, 128, 132, 140, 141, 158, 164, 171, 172, 188, 189, 240-241, 242, 261, 262, 383, 389, 391, 426, 427, 432, 441, 442, 451, 452, 527, 542, 548, 551, 565, 566, 567, 585, 710,

879 —Γ' 89, 93, 110, 226 πλωτική Β' 790, 792-793 ποιήματα Β' 171, 172 ποιητές (βουκολικοί, δραματικοί, λυρικοί

κτλ.) Α' 99, 100, 121, 128, 159, 172, 175, 176, 321, 355, 528, 618, 726 — Β' 25, 89, 91, 92, 115, 126, 428, 453, 511, 529, 544, 552, 567 — Γ' 90, 93, 94, 109, 110

ποιητική, ποιητική τέχνη και μετρική Α' 98, 120-121, 172 — Β' 70, 428, 434, 453 —Γ' 94

ποιμαντική - ποιμαντορική Β' 423, 429 434, 440, 447, 473, 476, 479, 484, 488, 493, 500, 512, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 545, 553, 564, 580, 592 —Γ' 307

Πολέμης I. Α' 316 πολεμική βλ. αντιρρητική πολιτειακή αγωγή Β' 376, 415 — Γ' 235,

236, 245" βλ. και αγωγή του πολίτου πολιτειακή ηθική Β' 229, 242' βλ. και

ηθική

Πολίτης Νικόλαος Γ' 98 πολιτική οικονομία Β' 89, 229, 239, 242,

251, 261, 322, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 642, 660, 663, 668, 669, 676, 680, 681, 742-744, 749, 750, 753, 755, 757, 774, 915, 923, 929, 940— Γ' 233, 235, 236, 354-357, 36Γ

και γεωργικό δίκαιο Β' 891 Πολύαινος Α' 243 Πολύβιος Α' 181, 528 — Β' 87 Πολυζωΐδης Α. Β' 785, 786 Πολυλάς I. Α' 725

Πολυτεχνείο (Πολυτεχνική Σχολή, Εθνι-κό Μετσόβειο Πολυτεχνείο) Α' 22, 57, 680, 713, 720 — Γ' 148

Πονηρόπουλος Ευστ. Β' 616 «πορείαι» Β' 192 Ποτλής Μ. Β' 40-41 Πούλιος Χ. Β' 156 «πραγματικά» μαθήματα Β' 502-503, 510

526, 547 — Γ' 306 πραγματογνωσία Β' 197, 217, 220, 223

— Γ' 247, 248 Πρακτικά Λύκεια Α' 21, 23, 31, 69, 663-

664, 670-671, 720, 721, 722, 723, 751

— Β' 362, 364, 365, 369, 380 — Γ' 150, 153' βλ. και Βαρβάκειο Λύκειο

πρακτικά μαθήματα Α' 15, 29, 31 — Β' 236 ,253 ,259 , 337-344, 358,359 — Γ' 119, 120, 121, 236, 243-245, 253, 309, 361, 362, 380

πρακτικά σχολεία (-ές) Α' 20, 54 Πραστός Α' 12 «προακαδημαϊκή παίδευσις» Α' 20 προγράμματα: ' Αστικών σχολείων Β' 878-

886, 897, 902-905 — Γ' 368-370 380-381" Βαρβακείου Λυκείου-Πρα-κτικών Λυκείων Α' 675-752 — Γ' 125-143- Γεωργικών σχολείων Β' 889-896, 912-933, 939-940 — Γ' 371-375, 381-382- Διδασκαλείων Β' 7-417 — Γ' 155-256' Ελληνικών σχολείων - Γυ-μνασίων Α' 77-673 —Γ' 9-123' Εμ-πορικών σχολών Β' 601-778 — Γ' 313-362· Ναυτικών σχολείων Β'781-874 — Γ 367, 379-380- Ριζαρείου

Εκκλησιαστικής Σχολής - Ιερατικών Σχολών Β' 419-600 — Γ' 257-311

«προκαταρκτικαί αρχαί περί εμπορίου και εμπορευμάτων» Α' 50 — Γ' 351

«προκαταρκτική τάξις» Β' 336 « Προκαταρκτικόν Σχολείον Αρσάκειον-

Τοσίτσειον» Β' 53 «προπαρασκευαστικαί γνώσεις» Α' 20 προπαρασκευαστικές σχολές Α' 46 — Β'

598-599' προπαρασκευαστική τάξη Α' 22 — Β' 556, 558' προπαρασκευα-στική τεχνική σχολή Β' 273, 318

προσαρτημένα σχολεία Β' 378-379 προσαρτημένη τάξη (=μονοτάξιο Διδα-

σκαλείο) Α' 29-30 38 — Β' 253-254, 259, 265, 279, 367 — Γ' 234

προσευχή Α' 87, 100, 122-123 —Γ' 90 προσκοπισμός Β' 300, 320, 338, 39, 358,

359, 376 — Γ' 254, 255 προτεχνολογικά σχολεία Α' 17-18

Πρωτοπαπαδάκης Π. Ε. Β' 634 πτηνοτροφία Β' 915 Πυθαγορικά αποσπάσματα-επιστολές Β'

428, 433 — Γ' 90 Πυργιωτάκης Γ. Γ' 225 Πύργος Α' 12 Πύργος Γ. Α' 39

Pascal Α' 253, 565, 627 Passow (συλλογή) Β' 70 Pécaut Ε. Β' 296 Perrault Α' 250 Pichat Α' 255 Pitman's Commercial Reader Β' 721 Pottin Β' 51, 52

Quinet Edg. A' 253

Ραγκαβής 725, 726, — Β' 70 Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος Α' 14, 244,

245, 246, 248, 267-270, 312, 313, 315, 316, 317 725, 726 — Β' 172 — Γ' 90, 92

Ραζέλος Πέτρος Β' 48 Ρακίνας Α' 361, 447, 565, 626' βλ. και

Racine Ρακτιβάν Κ. Δ. Α' 605 — Β' 246, 255,

899, 901 Ράλλης Δ. Γ. Α' 203, 205, 227, 633 —

Β' 104, 823, 831-833 Ράλλης I. Δ. Β' 679, 683, 684 Ράνδας Λεων. Β' 49, 50, 51 Ρέινεκ Αριστείδης Β' 832 Ρενιέρης Μ. Α' 248, 268 Ρέντης Κ. Β' 936 Ρέπουλης Εμμ. Α' 605 — Β' 246, 255,

887, 888, 899, 901 Ρήγας Φεραίος Α' 470, 529 ρήτορες-ρητορική Α' 18, 99, 121, 159,

252, 320, 528 — Β' 70, 423, 428, 433, 452, 463

Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Α' 43-46 —Β' 419-434, 445-536, 540-550, 553-580, 582, 583, 600 — Γ' 257-311' τμήμα παιδαγωγικό Α' 45' τμή-μα προπαιδευτικό Β' 517-521, 565, 569 — Γ' 306' τμήμα προπαρασκευα-στικό ( = θεολογικό) Α' 45 — Γ' 307, 308' βλ. και προγράμματα

Ριζάρης Γεώργιος Α' 43 — Β' 421, 422, 425, 445, 446, 449, 467, 469, 470, 480, 481, 495, 505, 506, 522, 530, 561 — Γ' 303

Ριζάρης Μάνθος Α' 43 — Β' 421-422, 446, 470 481, 506, 522, 561

Ρίζος I. Α' 83, 109, 683 — Β' 421, 424, 784 — Γ' 89

Ρικάκης Α. Α' 226 Ροΐδης Εμμ. Α' 725 Ρομπότης Π. Α' 258 Ρούφος Γ. Β' 817, 820, 821, 823-826,

831, 832, 834 Ρούφος Λ. Κ. Β' 748, 751 Ρούφος Μ. Α' 164, 167-170, 227 ρυθμολογία Β' 361 ρωμαϊκή φιλολογία Α' 174 Ρωμανός (ο μελωδός) Α' 618 — Β' 567—

Γ' 109 Ρωμανός Α. Α' 385, 530 — Β' 530, 626,

629, 631, 870 Ρώμη Α' 398 Ρωσσία Α' 401 ρωσσική γλώσσα Β' 503

Raaf Η . de Α' 562 Rabier Α' 563 Racine Α' 183, 255, 690, 702, 711, 730'

βλ. και Ρακίνας Rat isbonne Louis A' 250 Real Schülen A' 17 Reinhard Karl A' 528, 531 Renan E. Α' 255, 565, 626 Riemann - Goelzer A' 472-473 Rollin Charles Α' 253 Rousseau J . J . A' 253, 565, 627, 690,

702, 711

Σάββας Κ. A' 668 Σακελλαρόπουλος Λ. Β' 363, 367, 370 Σακελλαρόπουλος Σ. Α' 258 Σαλλούστιος Γάιος Α' 100, 120, 182,

280, 296, 321, 425, 445 — Β' 427, 433, 459, 474, 549

Σάμος Α' 15 —Β' 634 Σαχτούρης Κωνσταντίνος Β' 832 Σεβαστοπούλειος Εργατική Σχολή Β'

273, 318 Σεμιτέλος Δ. Α' 258 σερβική γλώσσα Β' 753, 755, 756, 772 —

Γ' 359 Σέρρες Α' 38 Σεχιώτης Γ. Β' 752, 761 σηροτροφία Β' 915, 923, 940

Σιδερή εκδόσεις Β' 710 Σιδερής Γ. Β' 363, 367 σιδηροτεχνία Β' 292, 294, 296, 297' σι-

δηρουργία Γ' 250 Σιμόπουλος Α. Ν. Α' 385, 430, 432 — Β'

530, 626, 629, 631, 870 Σίμος Σ. Β' 901 Σιμωνίδης Α' 528 — Γ' 90 Σιώτης I. Α' 723, 751 — Β' 354, 355,

356 Σκανδιναυικές χώρες Α' 401 Σκαραμαγκάς Λουκάς Α' 681, 683 «σκηνογραφία» Γ' 149 «σκιαγραφία» Β' 25, 27, 28, 45 — Γ' 240·

βλ. και ζωγραφική ιχνογραφία σκοποβολή (-ία) Α' 566-567, 631, 659,

720, 750, 751 —Β' 228, 230, 233, 234, 239, 241-243, 245, 248, 251, 262, 263, 265, 272, 281, 293, 294, 296, 297, 300, 317, 320, 322, 338, 339, 340, 341, 358, 359, 376, 391, 393, 397, 409, 410, 415 — Γ' 97, 104, 114

Σκουλούδης Στέφ. Α' 633 — Β' 147, 150, 151, 152

Σκουτερόπουλος Ιωάννης Α' 28 Σκούφος Φρ. Α' 244, 269, 270, 529 Σκύρος Α' 12 σλαβωνική γλώσσα Β' 448 Σμάαλτς Α' 83, 109 — Β' 14, 784 Σμάιλς Β' 710 Σμίτ Αιμίλ. Β' 48 Σμολένσκης Α. Α' 193 Σολωμός Δ. Α' 725, 726 Σόλων Β' 406, 567 — Γ' 90 Σουηδία Β' 302 — Γ' 254 σουηδική γυμναστική Α' 40 — Γ' 105,

253, 254' βλ. και γυμναστική Σούτσος Αλ. Α' 245, 246, 248, 268-270,

313 —Β' 70 Σούτσος Π. Α' 245, 269, 270, 313, 316,

— Β' 70 Σοφοκλής Α' 100, 175, 183, 253, 254,

296, 321, 355, 391, 441, 528, 618, 687, 703, 711, 727 — Β' 172, 211, 243, 264, 412, 428, 434, 453, 457, 460, 463, 474, 486, 492, 511, 536, 549, 567, 708 —Γ' 90

Σοφούλης Θ. Α' 666 Σπαθάκης Α. Β' 52, 133, 134, 157, 158 Σπαθάρης Ανδρέας Α' 258 Σπάρτη Α' 12, 398 Σπένσερ Χ. Β' 710 Σπέτσες Α' 60 Σπυρίδης Κ. Α' 668 — Β' 382, 387, 650,

667, 671, 672, 674, 675, 677, 899, 901

Στάης Σ. Ε. Α' 54, 385, 423, 430, 431, 432, 568, 599 — Β' 216, 217, 218, 522, 530, 623,626-631,644-646, 867, 870 —Γ' 353

Σταμούλης Κ. Β' 926, 933, 936 Σταυρίδης Δ. Α' 80 Στενογραφία Β' 317, 327, 342, 355, 633,

636, 639, 643, 658, 664, 668, 669, 675, 676, 679, 681, 748, 750, 753, 755, 757, 774, 775 —Γ' 251, 354, 355-356, 358, 360-361

στερεομετρία Α' 101, 121, 254, 296, 321, 365,452-3, 691, 702, 711, 734 — Β' 189, 512, 528, 531, 535, 543, 545, 554, 786, 869

Στεφανόπουλος Α. Α' 436, 456, 457, 523, 524, 564, 567 —Β' 540, 541, 545, 642, 643

Στοβαίος Α' 243, 291, 312 — Γ' 89, 93, 94

Στοκχόλμη Β' 302 Στράβων Α' 118, 178, 619, 726 — Β'

442 — Γ' 93, 110 στρατιωτικές ασκήσεις Α' 192-193, 194-

198, 222, 233-234, 237-238, 253, 255, 264-266, 283-287, 296, 297, 300-303, 403, 407, 678 —Β' 110-111, 121-122, 192, 200, 201, 251, 262, 263, 265, 322 — Γ 96, 98, 99, 100, 117, 148, 231, 252' επόπτης στρατιωτικών ασκήσεων Α' 286-287, 300-301 —99, 100

στρατιωτικές σχολές Α' 22 — Β' 233 — Γ' 148

στρατιωτική «παίδευσις» Α' 194, 234, 286, 658-660 —Β' 228, 230, 233, 234, 300, 320, 338, 339, 340, 341, 358, 359 —Γ' 114

στρατιωτικός κανονισμός των μαθητών

των γυμνασίων Α' 206-221, 271-278 — Γ 96

Στράτος Ν. Α. Β' 246, 634 Στρέιτ Γ. Α' 605 — Β' 254 «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών

Γραμμάτων» Γ' 230 «Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βι-

βλίων» Β' 709-710 συμβολική Β' 473, 475, 479, 501, 503,

510, 512, 515, 553 — Γ' 307 συνδιδακτική μέθοδος Β' 52 Συνέσιος Β' 428, 434, 453 σύνθεση, συνθέσεις, συνθέσεις ιδεών (και

σύνταξη, σύνθεση φράσεων, συνθετικές ασκήσεις) Α' 86-87, 89-100, 105, 119, 129, 133, 245, 292,309, 312, 314, 316, 319, 320, 321, 331, 344-345, 356-357, 442-443, 607, 608, 609-610, 616, 617, 618, 619-620, 645, 685, 724, 725, 726 — Β' 58, 89, 240-243, 267, 346-347, 351, 383, 392, 395, 407, 428, 433-434, 443, 453, 463, 526-528, 583, 534, 541-543,547-549,565-568, 585,588, 879-880 —Γ' 88, 94, 107, 310

Συντακτικό (και στοιχεία συντάξεως, σύν-ταξη, συντακτικοί κανόνες) Α' 119-120,133,155,179-180, 247-249, 251, 280, 291-296, 308, 313, 314, 316, 318, 319, 329, 342, 352, 353-355, 438 -441, 468-469 (βιβλία), 527-528 (βι-βλίο), 608, 609, 616, 617, 685-687, 700, 701, 706-708,710,724-725, 726, — Β' 24, 25, 27, 28, 45, 46, 50, 51, 53-55, 61, 62, 69, 70, 90, 106-108, 127, 128,131,139,155,156,171,172, 383, 385-386, 391, 397-398, 427, 432, 433, 442, 451, 452, 456, 458, 462, 484, 485, 490, 491, 507, 518, 519, 526, 527, 533, 534, 541, 542, 547, 548, 551, 565, 566, 585, 588, 704-705, 706-707,708, 773, 777, 842, 848, 856 — Γ' 108, 113, 115, 226, 231

σύνταξη (συγγραφή) ημερολογίου ναυτι-κού πλοίου Β' 800, 801, 803, 818, 822, 827, 872, 873

Σύρος Α' 12, 33, 45, 49-51, 60 — Β' 60, 787 — Ι" 351

συσκευή προϊόντων Β' 924, 940 σχεδιογραφία (σχεδιογραφήματα, σχημα-

τογραφία) Α' 22, 693, 695, 720 — Β' 54, 327, 328, 351, 352, 361, 923, 940' βλ. και ζωγραφική, ιχνογραφία

Σχινάς Κ. Δ. Α' 809, 682 — Β', 14 σχολεια(-ον) : επαγγελματικής μορφώσεως

Α. 72" κλασικά Α' 54, 71" κορασιών Β' 9, 12 — Γ' 238" τεχνικά - επαγγελ-ματικά Α' 57" εργασίας Α' 39" του λαού Α' 12 — Β' 9" πρότυπον Β' 13, 79

Σχολή Γυμναστριών Α' 40 — Β' 302 Σχολή Εμποροπλοιάρχων Α' 61, 63'

Πειραιώς Α' 63 Σχολή των Βιομηχάνων Τεχνών Α' 22,

396, 405, 695 Σχολή Γυμναστών: 1882 Α' 39" 1884

Α' 403 — Β' 118-120— Γ' 252" 1899, Α' 40-41, 406-407, 409, 566 — Β' 203-209, 227-228, 233-237,302 — Γ' 104, 252, 253, 254" βλ. και ει-δική "γυμναστική σχολή, προγράμματα

Σωκράτης Α' 254, 281 σωμασκία Α' 1 8 8 — Β ' 9" «σωματικαί

γυμνασίαι» Α' 402 — Β' 9" σωματική αγωγή Α' 658-660" βλ. και ασκήσεις

γυμναστικές, γυμναστική σωματολογία Α' 176— Β' 72-73, 93, 128,

189, 410 —Γ' 231, 235" σωματο-λογία του παιδός και ψυχολογία 13' 396, 410" βλ. και υγιεινή

Sand G. A' 254 Schullehrerseminarium Β' 13 Ségur comte de A' 361, 447 Sévigné Mme de A' 251 Short Stories (έκδ. Chambers) Β' 721 Staël Mme de A' 251, 565, 626 St. Pierre Bernardin de A' 251, 565,

626, 689, 701

Ταβουλάρης A. B' 936 Ταϊγάνρογον (Ταϊγανρόκ) A' 681, 683 Τάκιτος A' 100, 121, 183, 254, 281, 297,

322 —B' 453, 463, 475, 502, 511, 528, 543, 549

Τανταλίδης Ηλ. Α' 248, 267-269, 312, 313, 314, 315

«Τάξις των Γυμναστριών» Β' 194-196, 225-226 —Γ' 248, 253-254

«τάξις επαναλήψεως» Α' 22, 695-966 — Γ' 149

τελετουργική - τελετουργικό Β' 443, 564, 580, 593

Τερτίπης Κ. Β' 922, 925 Τερτουλιανός Β' 492 τεχνικά, τεχνικά μαθήματα Α' 31, 38-39,

511-513, 631, 678, 679, 720— Β' 112, -115, 126, 132-134, 156-159, 220, 253, 254, 259, 275, 285, 287, 319, 323, 327-329, 352,510, 526, 547, 555, 558, 526, 596, 755, 757, 774, 777 — Γ' 98, 101, 103, 117, 118, 119, 122, 123, 147, 148, 233, 244, 247, 248, 250, 306" τεχνικά σχέδια Β' 272, 285, 288, 291, 293, 295, 297, 317 —Γ' 250" «τεχνικαί εργασίαι» Β' 221,222, 224" «τεχνική παίδευσις και πρακτική» Β' 214, 215 — Γ ' 243

τεχνική - επαγγελματική εκπαίδευση Α' 57, 72" σχολή ανώτερη Α' 23, 720

τεχνολογία Β' 271-272, 281, 285, 290-291, 293, 295, 296, 316-317, 621

Τζάρτζανος Αχιλλέας Γ' 102, 103 Τζωρτζάκη Φ. Γ' 86 Τήνος Α' 12 Τίρυνθα Α' 64, 66 Τέτος Λίβιος Α' 100, 182, 252, 281, 296,

347, 359, 425 —Β' 433, 452, 459, 511, 527, 534, 543

Τομπάζης Γ. Α' 256 — Β' 120 τοπογραφίας στοιχεία Β' 891, 914 τουρκική γλώσσα Β' 308, 310, 649, 650,

675, 676, 677, 679, 681, 748, 751 — Γ' 355, 357, 359

Τουρκοβασίλης Θ. Β' 595, 769, 943 Τράκας Κ. Β' 355 Τραυλός Παναγιώτης Α' 681, 683 Τριανταφυλλάκος Ν. Β' 634 τριγωνομετρία Α' 101, 121, 141-142,

254, 296, 365, 373, 429, 452-453, 500-502, 691, 695, 712, 713, 715, 720, 734-735, 736, 751 —Β' 434, 453, 547, 549, 552, 786, 818, 842, 856, 868, 869 — Γ' 149, 379

Τρικούπης Σπ. Α' 244, 269, 270, 315 — Β' 425, 429

Τρικούπης Χ. Α' 53, 225, 227, 233, 234, 256, 266, 278, 289, 300, 301, 303, 681, 696 —Β' 104, 110, 111, 120, 121, 122, 130, 142, 823, 831-833

Τρίπολη Α' 12, 26, 45, 66 — Γ' 231 Τρίττεν Γ' 247 Τσακάλης Επαμεινώνδας Β' 832 Τσαλδάρης II. Β' 634 Τσαμαδός Ν. Α' 385, 430, 432 — Β' 530

626, 629, 631, 870 Τσιριμώκος I. Δ. Α' 604, 605, 606, 628,

629, 715, 716 —Β' 244, 246-250, 255-260, 265, 266, 269-271, 277-280, 282, 388, 393, 875, 877, 878, 885, 898, 899, 936· νομοσχέδια Τσιριμώ-κου Γ' 244

Τσόκκε Β' 165 Τυρταίος Β' 406

Teubner (εκδόσεις) Α' 180-183, 249-252, 279, 294, 295, 616, 617, 686-687 — Β' 127, 128

Thiers Fr. A' 253, 361, 447, 565, 627 «Third Royal Reader» Β' 720 Towers - Clark (έκδ.) Β' 721 Tromp Β' 51

υγιεινή A' 176, 611, 614, 621, 622, 628, 663-673,720, 751, 752 — Β' 58, 62, 63, 89, 92, 93, 138,169, 181-184, 192, 194, 195, 1 9 7 , 1 9 9 - 2 0 1 , 203, 205, 206, 216, 220, 222, 223, 226, 228, 229, 234, 245, 248, 264, 265, 278, 285, 292-293, 294, 296, 297, 301, 320, 327, 352, 355, 358, 360, 396, 408, 410, 417, 552, 572, 577-578, 580, 600, 675, 676-677, 679, 680, 747, 749, 750, 753, 755, 757, 775, 777 — Γ' 111, 114, 117, 150, 229, 231, 232, 235, 236, 247-249, 251, 253, 254, 308, 310, 357, 359, 361' και νοσηλευ-τική Β' 251, 253, 264, 268, 309, 322, 323, 348, 679, 681, 749, 750, 753, 757, 774, 777, 876 — Γ' 245, 247, 357-358, 361' και πρώτες βοήθειες Β' 367, 372, 376' των έργαστηρίο>ν και

των επαγγελμάτων Β' 272, 317" υ-γειονολογικά (παιδολογικά) μαθήματα

Α' 663, 664, 666, 668 Ύδρα Α' 12, 58, 60 — Β' 789

υδραυλική και οικοδομική Β' 891, 915, 923, 940

υδρογραφία Β' 814 — Γ' 379 Υπάτη Α' 12 Υποδιδασκαλεία Α' 27-28, 30, 43, 605

—Β' 147-150, 161-167, 308-311, 325-326 — Γ ' 232-233, 256

υποδιδάσκαλοι(-ος) Α' 27, 43— Β' 11, 12, 116-117, 559 —Γ' 232, 233

«ύφος εις το ελληνικόν» Α' 100 — Γ' 87

Vanier Β' 52 Vigny Alfred de A' 361, 447 Villemain A' 253, 690, 703, 712 Volmerange A' 33 Voltaire A' 250, 255, 361, 446, 564, 626

Waldeck A. A' 528, 531 Wartenberg W. A' 532

Φαβρικέζης B' 49, 50, 51, 52 Φαιδρός A' 251, 295, 320 Φαρμακίδης Θεόκλητος Γ' 88, 89, 90, 92 Φαρμακόπουλος Θ. Κ. Α' 433, 435 — Β'

632, 633, 635, 638-641 Φενελών Α' 689, 700, 709 — Β' 51 Φέρμπος II. I. Α' 316, 317 Φιλαγρίου αστεία Α' 243 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Α' 33-36, 63,

665 —Β' 40, 48, 53, 85, 86, 96-99, 123-124, 129-130,142, 151, 186-188, 256, 322, 375, 875, 878 — Γ' 238, 241, 244

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία εν Σμύρνη Β' 123-124

«Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» Α' 33 Φιλιάτες Α' 38 Φιλολογικά μαθήματα Β' 525-526, 547

— Γ' 119, 120, 148, 151, 153, 236, 245, 303, 306, 309, 361, 362

φιλοσοφικά (και φιλοσοφία) Α' 98, 102, 104, 159, 176, 181-183, 253, 254, 258, 281, 296, 297, 321, 322, 367, 368, 430, 435, 455, 456, 561-563

(βιβλία), 622, 628, 635, 636, 640, 642, 720, 727-728 — Β' 62, 66, 67-68, 128, 251, 253, 261, 322, 376, 423, 434, 448, 453, 463, 474, 477, 478, 479, 487, 497, 535, 536, 549—Γ' 85, 92, 95, 101, 112, 117, 119, 122, 123, 147, 149, 152, 153, 229, 236, 243, 244, 245, 303-306, 310

Φιλοσοφικά μαθήματα Α' 29 — Β' 253, 259, 277, 502, 504, 510, 526, 547 — Γ' 234, 309

Φιλοσοφική προπαιδεία Β' 213, 214, 254, 308, 313, 324, 332

Φιλοσοφική Σχολή Α' 68, 157, 677, 680 — Β' 424, 942

Φλογαΐτης Θ. Α' 288 Φλώρινα Α' 38 φορολογική νομοθεσία και ιδία τελωνειακή

νομοθεσία Β' 660 Φραγκίστας Επαμ. Α' 258 Φραγκλίνος Βενιαμίν Β' 709 Φρειδερίκος Κ. Β' 469 Φρειδερίκος Περ. Α' 601, 603 φροεβελιανά δώρα και παίγνια Β' 220,

221, 223, 267, 347 — Γ' 247, 248' φροεβελιανές εργασίες Β' 220, 221, 222, 224 — Γ' 247, 248' φροβελιανές παιδονόμοι Α' 36' φροεβελιανή θεω-ρία Β' 220, 221, 223 — Γ' 247, 248' φρεβελιανό σύστημα Β' 267, 313, 347 — Γ' 248, 249

φυσικά - φυσική Α' 18, 74, 79, 80, 85, 93, 98, 101, 102, 105, 159, 182-183, 204-205, 280, 293, 317, 333-334, 349, 365-366, 368, 430, 435, 454-455, 456, 503-511, 552-561, 611,614,621,628, 634, 635, 636, 637, 640,641, 642, 645, 654, 655, 678, 679, 692, 693, 700, 702, 704, 708, 711-714, 720, 739-748, 751-752— Β' 9,11, 57, 58, 61-63, 72, 88, 89, 105-108, 128, 129, 140, 141, 169, 179, 192, 194, 195, 213, 214, 226, 281, 332, 408, 440, 442, 448, 453, 460, 463, 474, 479, 484, 485, 488, 491, 493, 497, 511, 516, 526-528, 533-535, 542, 545, 548, 549, 551, 572-578, 580, 586-587, 589, 621, 627, 630, 632, 635, 636, 641,

642, 645, 659, 663, 664, 668, 669, 670, 723-727, 750, 754, 755, 757, 777, 818, 822, 838,843-844,848-849, 852, 857, 867, 869, 870, 876, 881, 885, 939 — Γ' 85, 87, 94, 95, 98-101, 111,117,118,119,121, 122, 123,147 -150, 153, 226, 231, 239, 248, 253, 254, 305-310, 352-355, 357, 358, 361, 379' και μετεωρολογία Β' 928' βλ. και φυσική ιστορία, φυσική πειραματική, φυσικοϊστορικά, φυσικομαθηματικά, φυσικοτεχνία, φυσιογνωσία - φυσιο-γνωστικά, φυσιολογία, φυτολογία

φυσική ιστορία Α' 79, 85-89, 93, 98, 101-2, 105, 116, 118, 176, 181, 247, 249, 251, 258, 280, 292, 294, 295, 307, 315 319,320, 333, 365-366, 454, 503-504, (βιβλία), 552-553 (βιβλ.), 611, 631, 678, 691-692, 693, 699, 700, 701, 702 704, 707-710, 713, 739-741, 742-743, 745-746, 751 — Β' 45, 55, 58, 72, 87, 88, 105,128, 169, 175, 189, 241, 261, 263, 264, 462, 484, 485, 489, 491, 494, 497, 526, 531, 547, 553, 574-577, 578, 589-590, 632, 635, 642, 659, 663, 668, 669, 670, 680, 681, 750, 753-754, 757, 765, 773, 777, 876 — Γ' 89, 95, 111, 115, 117, 227

φυσική πειραματική Α' 86-87, 89, 120-121, 124, 204, 205, 253, 254, 296, 297, 321, 322, 504-505 (βιβλία), 506-509 (βιβλία), 622, 720, 751 — Β' 25, 46, 52, 55, 91, 93, 108,114, 133, 157, 182, 189, 200, 201, 239, 241, 263, 264, 283, 384, 386-387,390, 392, 396, 398, 457, 510, 526, 527, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 553, 592, 669, 676, 680, 681, 682, 724-725, 726-727, 750, 753, 755, 765, 773, 777, 872, 881, 891, 914, 922, — Γ' 97, 117, 239, 252

φυσικοϊστορικά Α' 635, 636, 640, 641, 720 —Β' 880-881, 885

φυσικομαθηματικά Α' 22 — Β' 327, 352, 355—Β' 474, 477, 487 — Γ' 119, 120, 148, 151, 153, 236, 237, 242, 245-246, 251, 309, 361, 362' φυσικομα-θηματικές γνώσεις Α' 18' φυσικομα-

φυσικομαθηματικές επιστήμες Α' 157 φυσικοτεχνία Β' 271, 281, 285, 316 φυσιογνωσία-φυσιογνωστικά Α' 247, 248,

292, 293, 315, 317, 333-334, 553-554, 611 —Β' 113 ,114 , 115,126, 131-134, 155-158, 229, 251, 253, 268, 309, 322, 323, 347, 360, 376, 384, 386-387, 390, 392-393, 396, 398-399, 407-408, 410, 415, 723-724 — Γ' 86, 98, 115, 117, 236, 237, 239-242, 244, 246, 249' φυσιογρα-φία Β' 24-27, 140, 141 —Γ' 239

φυσιολογία Β' 119, 138, 181-184, 192, 194, 195, 199-201, 203, 205, 206, 228, 234, 300, 301, 320, 338, 339, 340, 342, 358, 551, 880-881 — Γ' 252, 253, 254

φυτολογία Α' 295, 320, 366, 454, 506 (βιβλία), 555 (βιβλ.), 622, 691-692, 720 — Β' 55, 106, 107, 131, 140, 156, 189, 241, 407-408, 519, 520, 527, 534, 542, 548, 574-575, 575-576, 590, 592, 881

Φωκιανός Ιωάννης Α' 39 — Β. 119 — Γ' 96

Χάλκη Α' 53 Χαλκίδα Α' 12, 45 Χαραλάμπης Α. Β' 354 Χαριτάκης Κ. Α' 668 Χασιώτης Γ. Γ' 351 Χατζάκος Μ. Α' 633 Χατζηκυριάκος Α. Β' 363, 367, 370, 934,

936 Χατζιδάκης I. Γ. Α' 258 — Β' 133, 155,

156, 158, 455, 456, 457, 459 Χατζίσκος Δ. Α' 154 χειρισμός εργαλείων Β' 272, 317 χειροτεχνία - χειροτεχνήματα Α' 39, 631,

635, 637, 640, 642, 646-647, 648, 720 — Β' 24, 25, 26, 27, 28, 45, 46, 55, 126, 132-134, 156-159, 169, 177, 189, 190, 217, 230, 239, 241-243, 245, 248, 251, 254, 262, 263, 265, 268, 272, 278, 281, 285, 287, 292, 294, 295, 297, 306, 309, 314, 317, 322, 324, 327, 328, 348, 355, 361, 367, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397,

399, 409, 410, 415, 579, 580, 590, 679, 681, 749, 750, 753, 755, 757, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ' 106, 107, 233, 236, 238-240, 242, 244, 246, 248, 251, 307, 309, 357,360, 361' βλ. και εργόχειρα, κοπτική και ραπτική

χημεία Α' 16, 18, 79, 98, 105, 159, 190, 254, 281, 289-290, 293, 317, 333-334, 366, 504-505 (βιβλία), 509-511 (βιβλία), 558-561 (βιβλία), 600, 622, 678, 692, 693, 703, 704, 711, 712, 713, 714, 720, 742, 744-745, 748, 751 — Β' 58, 63, 72, 89, 90, 109, 115, 126, 134, 141, 158, 169, 179, 189, 213, 241, 261, 281, 283, 384, 387, 392-393, 396, 399, 526, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 573, 574, 575, 578, 587, 589, 630, 632, 635, 642, 659, 663, 668, 669, 676, 680, 681, 725-726, 750,754, 753, 773, 754, 876, 881, 885, 891, 914, 923, 928, 939, 940 — Γ' 96, 98, 99, 105, 111, 117, 150, 233, 353' χημικοτεχνία Β' 271, 281, 285, 316

χορός Β' 87-89, 90, 91, 125, 220, 233, 234, 300, 301, 320, 338-343, 358, 359, 876

Χρηστομάθεια Α' 308, 353' γαλλική Α' 180-182, 360, 625" Καρασούτσα Β' 106, 107, 112-115' Γ. Ν. Οικονομίδου Β' 48, 49, 50' Ραγκαβή Α' 118-119, 177-179 —Γ' 92, 93' Φαρμακίδου Β. 23, 24 — Γ' 92, 93" Ν. Φωσκίδου Β' 48, 49, 105, 106, 112

Χρηστομάνος Α. Α' 666 Χρηστομάνος Αν. Κ. Α' 258 χριστιανική αρχαιολογία Β' 473, 475, 479,

501, 504, 509, 511 χριστιανική ηθική Α' 176, 182-183, 203,

251, 279, 296, 321, 339, 352, 371, 434, 437, 615, 700, 708 — Β' 25, 26, 27, 28, 46, 52, 55, 58, 89, 92, 93, 107, 114, 129, 133, 141, 157, 171, 189, 406, 429, 439, 443, 447, 454, 457, 460, 463, 476, 484, 486, 488, 492, 493, 510, 5Ι2, 515, 525, 529, 531, 535, 544, 546, 550, 552, 553,

564, 580, 587, 592 — Γ' 95, 149, 240 Χριστόπουλος Άθ. Α' 316, 725 Χριστόπουλος Ν. Α' 668 Χριστόπουλος Χαρ. Α' 16, 19, 21, 48, 58,

122-9, 131-134, 142-3, 147-148, 153, 172-3, 177 —Β' 22, 29, 30, 39, 42, 43, 435, 437, 438, 440, 441, 444, 445, 448, 449, 454, 603-607, 811, 812, 814-816

Χρυσαφής I. Γ' 96, 254 Χρυσοβέργης Γ. Α' 47 χωρομετρία Β' 923, 939

Ψαράς Περ. Α' 258 Ψαλμωδός Β' 428, 434, 453

Ψαρριανοί Α' 683 ψυχολογία (και ψυχολογία εμπειρική) Α'

121, 182, 253, 296, 307, 321, 367, 455, 561-562 (βιβλίο), 622, 711, 713, 727-728, 751 — Β' 58, 62, 67, 88, 91, 92, 97, 114, 128, 133, 140, 157, 175-176, 189, 213, 216, 220, 222, 229, 242, 244, 248, 261, 265, 367, 371,

408, 410, 457, 460, 463, 475, 484-486, 488, 492, 493, 497, 510, 511, 515, 526, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 553, 592 — Γ' 92, 95, 112, 149, 226, 243, 248, 249' βλ.

και φιλοσοφικά

ωδική Α' 614, 615, 628, 635, 636, 637, 640, 641, 642, 720, 721 — Β' 24, 25, 44, 45, 46, 54, 55, 57, 87-89, 90-92, 105-108, 112-115, 126, 128, 129, 132 -134, 140, 141, 156-159, 169, 178, 189, 190, 192, 206, 214, 215, 217, 220-222, 224, 226, 229, 239, 241-243, 245, 248, 251, 261, 263, 265, 269, 270, 278, 279, 301, 314, 320, 322, 327, 338-343, 348-349, 352, 355, 361, 367, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 562, 580, 596, 883, 885 — Γ' 106, 113, 117-120, 122, 123, 152, 153, 238, 240, 241, 248, 251, 254' βλ. και

άσματα, μουσική

DAVID ANTONIOU

LES P R O G R A M M E S DE L ' E N S E I G N E M E N T S E C O N D A I R E

(1833-1929) vol. I-II1

RÉSUMÉ

L'object if de cet ouvrage est de rassembler et de présenter de m a -nière cohérente, a u t a n t que possible, le matér ie l disséminé et difficile à t rouver , don t on dispose a u j o u r d ' h u i (p rovenant d 'Archives, du Jou r -nal Officiel, de Réglementa t ions , de Collections etc.). P a r la suite, une codification est effectuée par t y p e d'école, afin de rendre ces in fo rma-tions faci lement accessibles, de donner aux lecteurs la possibilité d '«é tu-dier» l 'histoire de l ' ense ignement secondaire, d 'en t irer des conclusions utiles et, enfin, d 'of f r i r aux chercheurs dans le domaine éducat i f , un outi l qui p e r m e t t r a une meilleure compréhension des effor ts successifs fournis pa r l ' é t a t grec, en vue d 'une t r a n s f o r m a t i o n du sys tème d 'enseignement .

Ce matér ie l fai t allusion à la période d a t a n t de l 'arr ivée du roi O thon (1833) à la veille de la première ré forme effective d 'éduca t ion (1929). Il renferme les lois fondatr ices des divers types d'écoles de l ' ense ignement secondaire (publiques ou reconnues par l 'E t a t ) a p p a r t e n a n t à t ou t e région hellénique libre. De surcroît , il comprend les horaires et p rog rammes d 'ense ignement détaillés en vigueur d u r a n t t ou t e cet te période, et les cir-culaires-directives a y a n t t r a i t à l ' enseignement des matières.

L 'ensemble de l 'ouvrage présenté en trois volumes, s 'ar t icule comme sui t : précédé par une in t roduc t ion qu i—sans vouloir ê t re une histoire de l 'enseignement secondaire de la période 1833-1929— décrit la façon dont cet ouvrage s 'est organisé, cons t i t uan t ainsi le cadre his tor ique dans lequel s ' insèrent tou tes les rég lementa t ions legislatives se r a p p o r t a n t aux divers types d'écoles et aux p rogrammes d 'ense ignement de cet te pé-riode. Le corpus de l 'ouvrage se divise en deux part ies . La première —intitulée «Les textes»— présente le matér ia l numéro té par chapi t res selon le t y p e d'école et pa r ordre chronologique; pins par t icul ièrement , les six chapi t res de cel te part ie compor ten t le matériel qui renvoit , par

ordre d ' appar i t ion , aux types d'écoles su ivants : 1. Écoles helléniques — Gymnases , 2. Lycée Varvakeio— Lycées professionnels, 3. Écoles Nor-males, 4. Écoles Ecclésiastiques, 5. Écoles de Commerce, 6. Écoles spé-cialisées d 'ense ignement professionnel(écoles de la marine, écoles urbaines, écoles agricoles). T o u t ce matér ie l , ainsi que l ' in t roduct ion, est compris dans les deux premiers volumes de l 'ouvrage. La deuxième par t ie qui occupe le troisième volume, int i tu lée «La lecture», divisée en a u t a n t de chapi t res que la première par t ie , renferme:

a) Des t ab leaux ana ly t iques et de synthèse de tous les horaires des p rogrammes de la première par t ie , où appa ra î t la par t ic ipat ion de chaque cours dans la durée hebdomada i re d 'enseignement . Ces t ab leaux indi-quen t également l 'ordre d ' appar i t ion de chaque cours, la hiérarchisat ion des cours par p rogramme, de même que l 'évolut ion de la durée hebdo-mada i re pa r t ype d'école, par mat iè re et par catégorie de matières, pré-sentée de façon récapi tu la t ive pour tou te la période.

b) Un examen synopt ique des données comprises dans ces t ab leaux . Enf in , ce t te deuxième par t ie propose un tab leau chronologique de tous les textes , afin de pouvoir suivre sys t éma t iquemen t la format ion et l 'évolut ion des écoles du second degré.

L ' éd i t eur de cet ouvrage pense que cet te oeuvre de documenta t ion en t rois volumes, convenab lement exploitée pa r ses lecteurs et chercheurs, cons t i tuera un point de dépar t dans la recherche de l 'histoire de l ' édu-cat ion sur le premier siècle de l ' é ta t néohellénique.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Η « Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Η »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ - ΓΥΜΝΑΣΙΑ 9-123

I. ΠΙΝΑΚΕΣ 11-82

Α1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1836 13 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα διταξίου Ελληνικού σχολείου 1836 14 3. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα

του 1836 15-16 4. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1836 με βάση τον

εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους 17 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1855 18 6. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-

μα του 1855 19-20 7. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1855 21 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1867 22 9. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-

μα του 1867 23 10. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1867 24 11. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1870-1883» 25-26 12. Ιεράρχηση μαθημάτων του «προγράμματος 1870-1883» 27 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1884 28-29 14. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-

μα του 1884 30-31 15. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1884 32 16. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1885 33 17. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1885 34 18. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1886 35

19. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-μα του 1886 36-37

20. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1886 38 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1896 39-40 22. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμ-

μα του 1896 41-42 23. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1896 43 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897α 44 25. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1897β 45 26. Ιεράρχηση μαθημάτων των προγραμμάτων 1897α-1897β 46 27. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1900 47 28. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1900 48 29. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1903 49 30. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1903 50 31. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων στα προγράμματα 1897α-

1903 51-52 32. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906 53 33. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1906 54 34. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909 (=τροποποίηση του προγράμ-

ματος 1906) 55 35. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1909 56 36. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1914 57 37. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1914 58 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 ( = τροποποίηση του προγράμ-

ματος 1914) 59 39. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1918 60 40. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1917-1918 61 41. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1918-1919 62-63 42. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο 64 43. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Γυμνάσιο 65 44. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο και

Γυμνάσιο 66 45. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος: Ελληνικό σχολείο 67-68 46. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος: Γυμνάσιο 69-70 47. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος: Ελληνικό σχολείο

και Γυμνάσιο 71-72 48. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό

σχολείο 73 49. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Γυμνάσιο 74

50. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο 75

51. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Ελληνικό σχολείο 76

52. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Γυμνάσιο 77

53. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθη-μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο 78

Γραφική παράσταση 1. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ε λ -ληνικό σχολείο και Γυμνάσιο 79

Γραφική παράσταση 2. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων: Ελληνικό σχολείο 80

Γραφική παράσταση 3. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων: Γυμνάσιο 81

Γραφική παράσταση 4. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων 82

II. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 83-123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΒΑΡΒΑΚΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ — ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΛΥΚΕΙΑ 1 2 5 - 1 5 3

I. ΠΙΝΑΚΕΣ 127-143

Β1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1886 129 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1890 130 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893 131 4. Τροποποιημένο —ως προς τα μαθηματικά— ωρολόγιο πρό-

γραμμα 1912 132 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1922 133 6. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 134 7. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων 135 8. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 136 9. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος των 4 ανωτέρων τά-

ξεων 137 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 138 11. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα των 4 ανω-

τέρων τάξεων 139 12. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-

των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) 140

13. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κα-τανομή)

Γραφική παράσταση 5. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου του Βαρβακείου Λυκείου — Πρακτικών Λυκείων κατά κα-τηγορίες μαθημάτων

Γραφική παράσταση 6. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων στις 4 ανώτερες τάξεις του Βαρ-βακείου Λυκείου

II. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

Γ1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1878 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης 1877 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1879 (=τρο-

ποποίηση του προγράμματος του 1878) 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1886 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1888 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Υποδιδασκαλείων 1893 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Μαρασλείου Διδασκαλείου

1910 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μαρασλείου Διδασκαλείου 1911 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων «εκατέρου των φύλων»

1914 10. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων αρρένων

1913 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα προσαρτημένης τάξεως 1914 12. Πρόγραμμα πενταταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182/1924) 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα εξαταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182/

1924) 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων 1923 15. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 16. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 17. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-

των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)

141

142

143

145-153

155-256

157-222

159-160 161

162-163 164-165 166-167

168

169 170-171

172-173

174 175

176-177

178-179 180 181 182 183

184

Γραφική παράσταση 7. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Δι-δασκαλείων αρρένων κατά κατηγορίες μαθημάτων 185

19. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1842 186 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1851 187 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1870 188 22 .Ωρολόγ ιο πρόγραμμα εσωτερικού Διδασκαλείου της Φ.Ε.

κατά το σχολικόν έτος 1876-77 189-190 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1877 191-192 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους

1882-83 193 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1883-84 194 26. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους

1887-88 " 195 27. Συνοπτικά ωρολόγια προγράμματα Διδασκαλείου Φ.Ε. 196 28. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων της Φ.Ε. σχολικού έτους

1892-93 197 29. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1893 198 30. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1897 199 31. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1902 200-201 32. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 202 33. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 203-204 34. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 205 35. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-

των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) 206 Γραφική παράσταση 8. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Δι-

δασκαλείων θηλέων κατά κατηγορίες μαθημάτων 207 36. Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών 1908 208 37. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων των Νηπιαγωγών 1914 209 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα ανωτέρου τμήματος Διδασκαλείων των

Νηπιαγωγών 1919 210 39. Ωρολόγιο πρόγραμμα κατωτέρου τμήματος Διδασκαλείων

των Νηπιαγωγών 1920 211 40. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Διδασκαλείου της Τεχνικής

Εκπαιδεύσεως κατά το σχολικόν έτος 1915-16 212 41. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαι-

δεύσεως 1916 213 42. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαι-

δεύσεως 1917 214 43. Διδασκόμενα μαθήματα κατά τάξεις στο Διδασκαλείο Τε-

χνικής Εκπαιδεύσεως (1920) 215

44. Πρόγραμμα της προσωρινής σχολής Γυμναστών 1884 45. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ειδικής γυμναστικής σχολής 1897 46. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Ειδικής γυμναστικής σχολής

1898 47. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών 1899 48. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών 1910 49. Διδασκόμενα μαθήματα στο τριτάξιο Διδασκαλείο της Γυ-

μναστικής 1920 50. Διδασκόμενα μαθήματα στο διτάξιο Διδασκαλείο της Γυ-

μναστικής 1923


Α'. Διδασκαλεία αρρένων Β' . Διδασκαλεία θηλέων Γ' . Διδασκαλεία Νηπιαγωγών Δ' . Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως Ε ' . Διδασκαλείο της Γυμναστικής Σ Τ ' . Ειδικά Διδασκαλεία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ — ΙΕΡΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (ΣΧΟΛΕΣ)

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

Δ1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1844 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1852 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1867 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1890-1891 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους

1891-92 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα του σχεδίου 1893α 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893β 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1894 9. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1895

10. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1900 12. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1905 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1907 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1910

216 217

218 219

220

221

222

223-256

225-237 238-246 247-249 250-251 252-255

256

257-311

259-295

261 262-263 264-265

266

267 268-269

270 271

272-273 274-275 276-277 278-279 280-281 282-283

15. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1912 16. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 17. Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1927-1928 18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 19. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος 20. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 21. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-

των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Γραφική παράσταση 9. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των

Εκκλησιαστικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ιερατικών σχολείων 1856 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ιερατικών σχολών 1911 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα διετούς τμήματος Ιερατικών σχολών

1920 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα τετραετούς τμήματος Ιερατικών σχο-

λών 1921


Α'. Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Β'. Ιερατικά Σχολεία-Σχολές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

Ε1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Πετριτσείου Σχολής 1900 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1903 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής

1903 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής

1908 6. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909» 7. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1915-1916» 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα της κοινοτικής Εμπορικής σχολής

Χίου 1916 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1916

10. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1919 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1920

284-285 286-287 288-289

290 291-292

293

294

295 296 297

298

299

310-311

303-310 310-311

313-362

315-348

317 318

319 320

321 322 323

324 325 326 327

12. Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1921 328 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1921 329 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1922 330 15. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1922 331 16. Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1925 332-333 17. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1925 334-335 18. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχολών

αρρένων 1928 336-337 19. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχο-

λών θηλέων 1928 338-339 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχο-

λών αρρένων 1928 340 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχο-

λών θηλέων 1928 341 22. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 342 23. Εξέλ ιξη του ωρολογίου προγράμματος 343-344 24. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 345-346 25. Εξέλ ιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημά-

των (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) 347 Γραφική παράσταση 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των

Εμπορικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων 348


ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ' ΕΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: ΝΑΥΤΙΚΑ - ΑΣΤΙΚΑ - ΓΕΩΡΓΙΚΑ 3 6 3 - 3 8 2

I. ΠΙΝΑΚΕΣ 365-375 ΣΤ1 . Ωρολόγιο πρόγραμμα Ναυτικού τμήματος της Πετριτσείου

Εμπορικής σχολής Ληξουρίου 1901 367 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων 1914 368 3. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχο-

λικού έτους 1917-1918 369 4. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχο-

λικού έτους 1918-1919 370 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αβερωφείου Μέσης Γεωργικής Σχο-

λής 1918 371 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1920 372 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουρ-

γικής Σχολής Πατρών 1921 373

8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1925 374 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουρ-

γικής Σχολής Πατρών 1926 375


Α' . Ναυτικά σχολεία 379-380 Β' . Α σ τ ι κ ά σχολεία θηλέων 380-381 Γ' . Γεωργικά σχολεία 381-382

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 3 8 3 - 4 2 4

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 425-436

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 4 3 7 - 4 7 4

RÉSUMÉ 475-476

Ο ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΔΑΥΙΔ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (1833-1929)

ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ - Α. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ O.E.

ΦΩΤΟΜΑΡΑ 54 - Ν. ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΛ. 92.38.933- 92.36.675

ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 1989 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ

ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΒΑΣΩΣ ΚΥΡΙΑΖΑΚΟΥ

TA ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 1833-1929 ΤΡΙΤΟΣ...

Documents

Transcript of TA ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 1833-1929 ΤΡΙΤΟΣ...