TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ...

10
58 TEYXOΣ 19 TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ THΣ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ Aφιέρωμα Φωτο: Γ. Γιαννόπουλος

Transcript of TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ...

Page 1: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

58

TEYXOΣ 19

TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ THΣ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ

AφιέρωμαΦ

ωτο

Γ Γι

αννό

πουλ

ος

59ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

ιατί να ασχοληθούμε με τη Σαντάλ Μουφ σήμερα και γιατί συγκεκρι-μένα εδώ στην Ελλάδα Αυτά τα δύο ερωτήματα είναι ίσως τα βασι-κότερα από αυτά που καλείται να απαντήσει ένα αφιέρωμα σαν καιαυτό που ακολουθεί στις σελίδες του παρόντος τεύχους του Ένεκεν Ηδημιουργία αυτού του αφιερώματος στη γνωστή Βελγίδα θεωρητικό τηςριζοσπαστικής δημοκρατίας σχεδιάστηκε επrsquo αφορμή της κυκλοφο-ρίας του τελευταίου της βιβλίου με τίτλο Επί του πολιτικού και σταελληνικά από τις εκδόσεις Εκκρεμές σε μετάφραση Αλέξανδρου Κιουπ-κιολή Στο πλαίσιο αυτό φιλοξενούμε τη μετάφραση ενός πρόσφατουάρθρου της Μουφ που πλαισιώνεται από δύο κριτικά δοκίμια σχετικάμε το έργο της από τον μεταφραστή των βιβλίων της στα ελληνικά καιλέκτορα στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Αλέξανδρο Κιουπ-κιολή και τον αναπληρωτή καθηγητή στο ίδιο τμήμα και δοκιμιογράφοΝικόλα Σεβαστάκη

Το παρόν σύντομο εισαγωγικό σημείωμα φιλοδοξεί να αποτελέσει μίαεύληπτη κριτική εισαγωγή στον συλλογισμό της Μουφ mdashένα τρόποντινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο κριτικού διαλόγου που συνθέ-τουν τα κείμενα που ακολουθούνmdash εστιάζοντας σε κεντρικές έννοιεςπου αναδεικνύονται στο έργο της και επιχειρώντας μία πρώτη σύνδεσημε τις τρέχουσες πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις1

Αλλά ας επιστρέψουμε στο αρχικό μας ερώτημα γιατί να ασχολη-θούμε με ένα έργο πολιτικής θεωρίας σαν κι αυτό της Μουφ Τι μπο-ρούμε να αποκομίσουμε από αυτό σήμερα ειδικά που ο χώρος τηςφιλοσοφίας και της θεωρίας φαίνεται να απαξιώνεται περνώντας στα-διακά σε δεύτερη μοίρα Μετά από το πρώτο laquoμούδιασμαraquo που ίσωςνα προκαλεί στον περισσότερο κόσμο (εντός και εκτός ακαδημαϊκών αι-θουσών εντός και εκτός πολιτικών χώρων κοκ) ο τρέχων εγχώριος καιδιεθνής δημοσιονομισμός αυτή η σκοτεινή ομπρέλα του laquoδεν υπάρχειάλλη λύσηraquo που τείνει να σκεπάσει κάθε περιθώριο δημιουργικούανατρεπτικού και ριζοσπαστικού θεωρητικοπολιτικού στοχασμού (καιαναστοχασμού) ανάγοντας τέτοιου είδους προσπάθειες σε περιττέςlaquoακαδημαϊκίστικες πολυτέλειεςraquo ή ακόμα και laquoδιανοουμενισμόraquo ηανάγκη θεωρητικοποίησης και ανάλυσης της τρέχουσας κοινωνικοπο-

Γ

1 Για μια ιδιαίτερα κατατοπιστική και σαφώς πιο ολοκληρωμένη κριτική παρουσίαση και πραγ-μάτευση του επιχειρήματος της Μουφ βλ Γ Σταυρακάκης laquoΠρόλογοςraquo στο Chantal Mouffe Τοδημοκρατικό παράδοξο μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής Πόλις Αθήνα 2004 σελ 7-59

Γιώργος Κατσαμπέκης

λιτικής και οικονομικής πραγματικότητας προβάλει ξανά αποκτώνταςιδιαίτερα κρίσιμη σημασία Απέναντι στις κατηγορίες για laquoαναχώρησηraquoαπό το πεδίο της (πολιτικής) δράσης και ενός κάποιου πραξιακού βο-λονταρισμού που ενδέχεται να προσάπτουν ορισμένοι κύκλοι σε τέ-τοιες τάσεις καλό θα ήταν να θυμόμαστε ότι και η παραγωγή (χρήσιμηςαναλυτικά) θεωρίας είναι τελικά (πολιτική) πράξηδράση και σε ορι-σμένες περιπτώσεις μάλιστα εξόχως ριζοσπαστική Όπως σημειώνει καιη Μουφ η πολιτική θεωρία laquoέχει να παίξει έναν ιδιαίτερα κρίσιμο ρόλοστην κατανόηση της σημερινής δυσάρεστης κατάστασής στην οποίαέχουμε περιέλθειraquo2 και άρα μας βοηθά να την αλλάξουμε θα συμ-πληρώναμε εμείς παραφράζοντας τη γνωστή φράση του Μαρξ Μέσααπό μία τέτοια επίπονη προσπάθεια μέσα από την τριβή με μια θεω-ρία που δεν φοβάται να laquoλερώσει τα χέρια τηςraquo στο πεδίο της πολιτι-κής και κοινωνικής πραγματικότητας οι απαντήσεις τελικά δεν είναιαπίθανο να αρχίσουν να προκύπτουν αβίαστα καθώς αρχίζουμε να κά-νουμε σταδιακά κάποια βήματα κατανόησης και κριτικής ανταλλαγήςεντός αλλά και (βασικότερα) εκτός της τρέχουσας ηγεμονικής πλαι-σίωσης Αφού ξεφύγουμε έστω και λίγο από τον ασφυκτικό εναγκαλισμότου σημερινού ηγεμονικού λόγου της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποί-ησης Προς τούτη την κατεύθυνση είναι που μας παροτρύνει να κινη-θούμε το έργο της Μουφ παρέχοντάς μας και τα ανάλογα χρήσιμαεφόδια προς την κατανόηση της ενδεχομενικής και άρα επισφαλούςφύσης του σημερινού παγιωμένου πολιτικοκοινωνικού και οικονομικούπαγκόσμιου συστήματος νοήματος των αποκλεισμών εναλλακτικώνδυνατοτήτων που οδήγησαν σε αυτή την παγίωση και τελικά την επε-ξεργασία των προοπτικών διεξόδου από αυτό το σύστημα προς τη θε-μελίωση μιας νέας ηγεμονίας στη βάση ενός συλλογικού σχεδίουχειραφέτησης στηριζόμενου στις κεντρικές στο έργο της αρχές laquoισό-τητα και ελευθερία για όλουςraquo

Αλλά πρινκαι για να επικεντρωθούμε στην επικαιρότητα του έργουτης Μουφ όπως βεβαίως και μιας συγκεκριμένης τάσης της σύγχρονης(ριζοσπαστικής) πολιτικής θεωρίας που καθορίζεται από το πρόταγματης laquoριζοσπαστικής και πλουραλιστικής δημοκρατίαςraquo3 νομίζω πωςθα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να αποτολμήσουμε μια σύντομη σχηματική

E N E K E N

60

TEYXOΣ 19

2 Βλ laquoArticulated Power Relationsraquo Markus Miessen in conversation with Chantal Mouffe1022007 (httproundtablekeinorgnode545)3 Αναφερόμαστε εδώ στη θεωρητική και ερευνητική τάση που βαφτίστηκε Σχολή του Έσσεξlaquoγονείςraquo της οποίας θεωρούνται οι Ερνέστο Λακλάου και Σαντάλ Μουφ με laquoιδρυτικό έργοraquo το

εισαγωγή στο εννοιολογικόορολογικό σύμπαν και σε ορισμένα βασικάπυρηνικά στοιχεία που συνθέτουν την επιχειρηματολογία της Μουφ

Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο λοιπόν για την υπεράσπιση των αμ-φισημιών και των παραδοξοτήτων της σύγχρονης δημοκρατίας πουασκεί κριτική τόσο στο φιλελεύθερο laquoνεο-συμβολαιακό μοντέλοraquo τηςδίκαιης κοινωνίας του Τζον Ρωλς όσο και στο laquoδιαβουλευτικό μοντέλοraquoδημοκρατίας του Γιούργκεν Χάμπερμας4 αλλά και στον Τρίτο Δρόμοπου ευαγγελίζονται ο Άντονι Γκίντενς και ο Ούλριχ Μπεκ 5 Ωστόσο ταlaquoβέληraquo της κριτικής της Μουφ κατευθύνονται εξίσου και προς τις νεο-μαρξιστικές προσεγγίσεις (βλ Χαρτ και Νέγκρι ή Βίρνο) που προ-τάσσουν το όραμα μιας laquoαπόλυτης δημοκρατίαςraquo και την άνοδο τουlaquoαμεσοπολιτικούraquo παρακάμπτοντας με διαφορετικό τρόπο την ανε-κρίζωτη διάσταση του ανταγωνισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες καιπροβάλλοντας έτσι μιαν ακόμη όψη του μεταπολιτικού οράματος6 Ηπροσήλωση στη συναίνεση και η απομάκρυνση από τη συγκρουσιακήδιάσταση της πολιτικής με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όπως υποστη-ρίζει η Μουφ εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία Η διο-λίσθηση για παράδειγμα διαφόρων ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικώνκομμάτων τα τελευταία χρόνια προς τον χώρο του (νεο)φιλελεύθερουκέντρου7 έχει αφήσει ανοιχτό τον χώρο για την άνοδο της λαϊκιστικήςακροδεξιάς άνοδος που σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από ξε-νοφοβία ρατσισμό βία και όχι μόνο

Η δημοκρατία σύμφωνα με τη Μουφ πρέπει να γίνεται κατανοητήως η νομιμοποίηση και μετουσίωση του πολιτικού ανταγωνισμού καιόχι ως ένα σύστημα επίτευξης συμβιβασμών και laquoμέσων λύσεωνraquo ως

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

61ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (Hegemony and socialist strategy Verso London amp NewYork 1985) Οι θεωρητικοί που κατά κάποιον τρόπο εντάσσονται σε αυτή τη σχολή σκέψης χαρα-κτηρίζονται από την προνομιακή θέση που αποδίδουν στην έννοια του λόγου (discourse) ως ανα-λυτικής κατηγορίας όπως αυτή ορίζεται μέσα από μια συνθετική και κριτική συνδιαλλαγή με τησύγχρονη κοινωνική και κοινωνιολογική θεωρία την αποδόμηση τον μεταδομισμό τη μετα-ανα-λυτική φιλοσοφία και την ψυχανάλυση Ενδεικτικά ορισμένοι από αυτούς που θα μπορούσαμε ναεντάξουμε στη συγκεκριμένη σχολή είναι οι Αλέτα Νόρβαλ [Aletta Norval] Ντέιβιντ Χάουαρτ[David Howarth] Ιάσωνας Γλυνός και Γιάννης Σταυρακάκης4 Για την κριτική της Μουφ σε Ρωλς και Χάμπερμας βλ Chantal Mouffe Το Δημοκρατικό Πα-ράδοξο σελ 164-183 και 192-198 αντίστοιχα5 Για την κριτική της Μουφ σε Γκίντενς και Μπεκ βλ Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 45-776 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 130-140 Βλ επίσης το άρθρο της laquoΗ κριτική ως αντι-ηγεμο-νική παρέμβασηraquo που παρουσιάζεται στο παρόν τεύχος7 Με χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Ευρώπη τους Νέους Εργατικούς του Τόνι Μπλερ αλλάκαι τους Σοσιαλδημοκράτες του Γκέρχαρντ Σρέντερ

ένα σύστημα παραγωγής συναινέσεων mdashούτε βεβαίως και ως ένα σύ-στημα του οποίου την απόλυτη πραγμάτωση ένα τελικό laquoκλείσιμοraquoθα έπρεπε να περιμένουμε ήκαι να επιδιώκουμε Η συναίνεση (τουλά-χιστον με την τρέχουσα ηγεμονική μορφή της) στην πολιτική χαρακτη-ρίζεται ως ανεπιθύμητη αφού laquoη Δημοκρατία νομιμοποιεί τον πολιτικόανταγωνισμό και ποτέ δεν υπόσχεται την τελική του επίλυσηraquo8 μιαςκαι η τελική του επίλυση συνεπάγεται και την έξοδο από το πολιτικότην αυτοδιάψευση της Δημοκρατίας Τα τελευταία χρόνια σύμφωναμε τη Μουφ η (σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά έχεισυμφιλιωθεί με τη σημασία του πλουραλισμού και των φιλελεύθερωνδημοκρατικών θεσμών αλλά ταυτόχρονα εγκατέλειψε και κάθε προ-σπάθεια μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηγεμονικής τάξης (order)9Αντιθέτως έχει μετατραπεί σε laquoκαλολαδωμένο γρανάζιraquo της τάξηςαυτής Και οι συνέπειες αυτής της μετακίνησης θεοποίηση της συ-ναίνεσης εξασθένιση της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά μετακίνηση προςτο κέντρο ατόνηση ήκαι δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμούΚαι το βασικό ερώτημα επομένως που προκύπτει σύμφωνα με τηΜουφ είναι το εξής Πώς θα μπορούσε η πολιτική θεωρία να συμβά-λει στην υπέρβαση του τωρινού αδιεξόδου

Εκείνο που αντιπροτάσσει είναι αυτό που ονομάζει laquoαγωνιστικό πλου-ραλισμόraquo (agonistic pluralism) τον οποίο συγκρίνει και αντιπαρα-βάλλει με τις διαφορετικές μορφές του laquoδιαβουλευτικού μοντέλουraquoδημοκρατίας (deliberative democracy) που περιγράφονται στα έργατων Ρωλς και Χάμπερμας όπως και σε οποιαδήποτε θεωρία laquoτρίτουδρόμουraquo (Γκίντενες-Μπεκ) και θέτει απέναντι στο όποιο συναινετικό-διαχειριστικό μοντέλο εν γένει

Τι είναι όμως ο αγωνιστικός πλουραλισμός Αυτό που υποστηρίζει ηΜουφ είναι ότι η αντίθεση φίλος-εχθρός δεν είναι η μόνη μορφή πουείναι δυνατό να λάβει ο ανταγωνισμός ο οποίος τελικά ενδέχεται να εκ-δηλωθεί και με άλλους τρόπους (ενδεχομένως στρεβλωτικούς) Ανα-πτύσσοντας τον συλλογισμό της κάνει διάκριση μεταξύ δύο μορφώνανταγωνισμού του καθαυτό ανταγωνισμού (του laquoωμούraquo agrave la Σμιτ αν-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 19

8 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογό του ο Γιάννης Σταυρακάκης στο Chantal MouffeΤο δημοκρατικό παράδοξο σελ 12 Ο οποίος και συνεχίζει laquoΚάτι τέτοιο δεν θα ήταν απλώς αδύ-νατο αλλά και στρατηγικά επικίνδυνο Όταν ο ανταγωνισμός απωθείται και η πολιτική καταλήγειμια τυπική διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς τότε ο ανταγωνισμός μετατίθεταιαλλού με ιδιαίτερα επικίνδυνες συνέπειεςraquo9 Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 198

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 2: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

59ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

ιατί να ασχοληθούμε με τη Σαντάλ Μουφ σήμερα και γιατί συγκεκρι-μένα εδώ στην Ελλάδα Αυτά τα δύο ερωτήματα είναι ίσως τα βασι-κότερα από αυτά που καλείται να απαντήσει ένα αφιέρωμα σαν καιαυτό που ακολουθεί στις σελίδες του παρόντος τεύχους του Ένεκεν Ηδημιουργία αυτού του αφιερώματος στη γνωστή Βελγίδα θεωρητικό τηςριζοσπαστικής δημοκρατίας σχεδιάστηκε επrsquo αφορμή της κυκλοφο-ρίας του τελευταίου της βιβλίου με τίτλο Επί του πολιτικού και σταελληνικά από τις εκδόσεις Εκκρεμές σε μετάφραση Αλέξανδρου Κιουπ-κιολή Στο πλαίσιο αυτό φιλοξενούμε τη μετάφραση ενός πρόσφατουάρθρου της Μουφ που πλαισιώνεται από δύο κριτικά δοκίμια σχετικάμε το έργο της από τον μεταφραστή των βιβλίων της στα ελληνικά καιλέκτορα στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Αλέξανδρο Κιουπ-κιολή και τον αναπληρωτή καθηγητή στο ίδιο τμήμα και δοκιμιογράφοΝικόλα Σεβαστάκη

Το παρόν σύντομο εισαγωγικό σημείωμα φιλοδοξεί να αποτελέσει μίαεύληπτη κριτική εισαγωγή στον συλλογισμό της Μουφ mdashένα τρόποντινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο κριτικού διαλόγου που συνθέ-τουν τα κείμενα που ακολουθούνmdash εστιάζοντας σε κεντρικές έννοιεςπου αναδεικνύονται στο έργο της και επιχειρώντας μία πρώτη σύνδεσημε τις τρέχουσες πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις1

Αλλά ας επιστρέψουμε στο αρχικό μας ερώτημα γιατί να ασχολη-θούμε με ένα έργο πολιτικής θεωρίας σαν κι αυτό της Μουφ Τι μπο-ρούμε να αποκομίσουμε από αυτό σήμερα ειδικά που ο χώρος τηςφιλοσοφίας και της θεωρίας φαίνεται να απαξιώνεται περνώντας στα-διακά σε δεύτερη μοίρα Μετά από το πρώτο laquoμούδιασμαraquo που ίσωςνα προκαλεί στον περισσότερο κόσμο (εντός και εκτός ακαδημαϊκών αι-θουσών εντός και εκτός πολιτικών χώρων κοκ) ο τρέχων εγχώριος καιδιεθνής δημοσιονομισμός αυτή η σκοτεινή ομπρέλα του laquoδεν υπάρχειάλλη λύσηraquo που τείνει να σκεπάσει κάθε περιθώριο δημιουργικούανατρεπτικού και ριζοσπαστικού θεωρητικοπολιτικού στοχασμού (καιαναστοχασμού) ανάγοντας τέτοιου είδους προσπάθειες σε περιττέςlaquoακαδημαϊκίστικες πολυτέλειεςraquo ή ακόμα και laquoδιανοουμενισμόraquo ηανάγκη θεωρητικοποίησης και ανάλυσης της τρέχουσας κοινωνικοπο-

Γ

1 Για μια ιδιαίτερα κατατοπιστική και σαφώς πιο ολοκληρωμένη κριτική παρουσίαση και πραγ-μάτευση του επιχειρήματος της Μουφ βλ Γ Σταυρακάκης laquoΠρόλογοςraquo στο Chantal Mouffe Τοδημοκρατικό παράδοξο μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής Πόλις Αθήνα 2004 σελ 7-59

Γιώργος Κατσαμπέκης

λιτικής και οικονομικής πραγματικότητας προβάλει ξανά αποκτώνταςιδιαίτερα κρίσιμη σημασία Απέναντι στις κατηγορίες για laquoαναχώρησηraquoαπό το πεδίο της (πολιτικής) δράσης και ενός κάποιου πραξιακού βο-λονταρισμού που ενδέχεται να προσάπτουν ορισμένοι κύκλοι σε τέ-τοιες τάσεις καλό θα ήταν να θυμόμαστε ότι και η παραγωγή (χρήσιμηςαναλυτικά) θεωρίας είναι τελικά (πολιτική) πράξηδράση και σε ορι-σμένες περιπτώσεις μάλιστα εξόχως ριζοσπαστική Όπως σημειώνει καιη Μουφ η πολιτική θεωρία laquoέχει να παίξει έναν ιδιαίτερα κρίσιμο ρόλοστην κατανόηση της σημερινής δυσάρεστης κατάστασής στην οποίαέχουμε περιέλθειraquo2 και άρα μας βοηθά να την αλλάξουμε θα συμ-πληρώναμε εμείς παραφράζοντας τη γνωστή φράση του Μαρξ Μέσααπό μία τέτοια επίπονη προσπάθεια μέσα από την τριβή με μια θεω-ρία που δεν φοβάται να laquoλερώσει τα χέρια τηςraquo στο πεδίο της πολιτι-κής και κοινωνικής πραγματικότητας οι απαντήσεις τελικά δεν είναιαπίθανο να αρχίσουν να προκύπτουν αβίαστα καθώς αρχίζουμε να κά-νουμε σταδιακά κάποια βήματα κατανόησης και κριτικής ανταλλαγήςεντός αλλά και (βασικότερα) εκτός της τρέχουσας ηγεμονικής πλαι-σίωσης Αφού ξεφύγουμε έστω και λίγο από τον ασφυκτικό εναγκαλισμότου σημερινού ηγεμονικού λόγου της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποί-ησης Προς τούτη την κατεύθυνση είναι που μας παροτρύνει να κινη-θούμε το έργο της Μουφ παρέχοντάς μας και τα ανάλογα χρήσιμαεφόδια προς την κατανόηση της ενδεχομενικής και άρα επισφαλούςφύσης του σημερινού παγιωμένου πολιτικοκοινωνικού και οικονομικούπαγκόσμιου συστήματος νοήματος των αποκλεισμών εναλλακτικώνδυνατοτήτων που οδήγησαν σε αυτή την παγίωση και τελικά την επε-ξεργασία των προοπτικών διεξόδου από αυτό το σύστημα προς τη θε-μελίωση μιας νέας ηγεμονίας στη βάση ενός συλλογικού σχεδίουχειραφέτησης στηριζόμενου στις κεντρικές στο έργο της αρχές laquoισό-τητα και ελευθερία για όλουςraquo

Αλλά πρινκαι για να επικεντρωθούμε στην επικαιρότητα του έργουτης Μουφ όπως βεβαίως και μιας συγκεκριμένης τάσης της σύγχρονης(ριζοσπαστικής) πολιτικής θεωρίας που καθορίζεται από το πρόταγματης laquoριζοσπαστικής και πλουραλιστικής δημοκρατίαςraquo3 νομίζω πωςθα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να αποτολμήσουμε μια σύντομη σχηματική

E N E K E N

60

TEYXOΣ 19

2 Βλ laquoArticulated Power Relationsraquo Markus Miessen in conversation with Chantal Mouffe1022007 (httproundtablekeinorgnode545)3 Αναφερόμαστε εδώ στη θεωρητική και ερευνητική τάση που βαφτίστηκε Σχολή του Έσσεξlaquoγονείςraquo της οποίας θεωρούνται οι Ερνέστο Λακλάου και Σαντάλ Μουφ με laquoιδρυτικό έργοraquo το

εισαγωγή στο εννοιολογικόορολογικό σύμπαν και σε ορισμένα βασικάπυρηνικά στοιχεία που συνθέτουν την επιχειρηματολογία της Μουφ

Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο λοιπόν για την υπεράσπιση των αμ-φισημιών και των παραδοξοτήτων της σύγχρονης δημοκρατίας πουασκεί κριτική τόσο στο φιλελεύθερο laquoνεο-συμβολαιακό μοντέλοraquo τηςδίκαιης κοινωνίας του Τζον Ρωλς όσο και στο laquoδιαβουλευτικό μοντέλοraquoδημοκρατίας του Γιούργκεν Χάμπερμας4 αλλά και στον Τρίτο Δρόμοπου ευαγγελίζονται ο Άντονι Γκίντενς και ο Ούλριχ Μπεκ 5 Ωστόσο ταlaquoβέληraquo της κριτικής της Μουφ κατευθύνονται εξίσου και προς τις νεο-μαρξιστικές προσεγγίσεις (βλ Χαρτ και Νέγκρι ή Βίρνο) που προ-τάσσουν το όραμα μιας laquoαπόλυτης δημοκρατίαςraquo και την άνοδο τουlaquoαμεσοπολιτικούraquo παρακάμπτοντας με διαφορετικό τρόπο την ανε-κρίζωτη διάσταση του ανταγωνισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες καιπροβάλλοντας έτσι μιαν ακόμη όψη του μεταπολιτικού οράματος6 Ηπροσήλωση στη συναίνεση και η απομάκρυνση από τη συγκρουσιακήδιάσταση της πολιτικής με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όπως υποστη-ρίζει η Μουφ εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία Η διο-λίσθηση για παράδειγμα διαφόρων ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικώνκομμάτων τα τελευταία χρόνια προς τον χώρο του (νεο)φιλελεύθερουκέντρου7 έχει αφήσει ανοιχτό τον χώρο για την άνοδο της λαϊκιστικήςακροδεξιάς άνοδος που σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από ξε-νοφοβία ρατσισμό βία και όχι μόνο

Η δημοκρατία σύμφωνα με τη Μουφ πρέπει να γίνεται κατανοητήως η νομιμοποίηση και μετουσίωση του πολιτικού ανταγωνισμού καιόχι ως ένα σύστημα επίτευξης συμβιβασμών και laquoμέσων λύσεωνraquo ως

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

61ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (Hegemony and socialist strategy Verso London amp NewYork 1985) Οι θεωρητικοί που κατά κάποιον τρόπο εντάσσονται σε αυτή τη σχολή σκέψης χαρα-κτηρίζονται από την προνομιακή θέση που αποδίδουν στην έννοια του λόγου (discourse) ως ανα-λυτικής κατηγορίας όπως αυτή ορίζεται μέσα από μια συνθετική και κριτική συνδιαλλαγή με τησύγχρονη κοινωνική και κοινωνιολογική θεωρία την αποδόμηση τον μεταδομισμό τη μετα-ανα-λυτική φιλοσοφία και την ψυχανάλυση Ενδεικτικά ορισμένοι από αυτούς που θα μπορούσαμε ναεντάξουμε στη συγκεκριμένη σχολή είναι οι Αλέτα Νόρβαλ [Aletta Norval] Ντέιβιντ Χάουαρτ[David Howarth] Ιάσωνας Γλυνός και Γιάννης Σταυρακάκης4 Για την κριτική της Μουφ σε Ρωλς και Χάμπερμας βλ Chantal Mouffe Το Δημοκρατικό Πα-ράδοξο σελ 164-183 και 192-198 αντίστοιχα5 Για την κριτική της Μουφ σε Γκίντενς και Μπεκ βλ Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 45-776 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 130-140 Βλ επίσης το άρθρο της laquoΗ κριτική ως αντι-ηγεμο-νική παρέμβασηraquo που παρουσιάζεται στο παρόν τεύχος7 Με χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Ευρώπη τους Νέους Εργατικούς του Τόνι Μπλερ αλλάκαι τους Σοσιαλδημοκράτες του Γκέρχαρντ Σρέντερ

ένα σύστημα παραγωγής συναινέσεων mdashούτε βεβαίως και ως ένα σύ-στημα του οποίου την απόλυτη πραγμάτωση ένα τελικό laquoκλείσιμοraquoθα έπρεπε να περιμένουμε ήκαι να επιδιώκουμε Η συναίνεση (τουλά-χιστον με την τρέχουσα ηγεμονική μορφή της) στην πολιτική χαρακτη-ρίζεται ως ανεπιθύμητη αφού laquoη Δημοκρατία νομιμοποιεί τον πολιτικόανταγωνισμό και ποτέ δεν υπόσχεται την τελική του επίλυσηraquo8 μιαςκαι η τελική του επίλυση συνεπάγεται και την έξοδο από το πολιτικότην αυτοδιάψευση της Δημοκρατίας Τα τελευταία χρόνια σύμφωναμε τη Μουφ η (σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά έχεισυμφιλιωθεί με τη σημασία του πλουραλισμού και των φιλελεύθερωνδημοκρατικών θεσμών αλλά ταυτόχρονα εγκατέλειψε και κάθε προ-σπάθεια μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηγεμονικής τάξης (order)9Αντιθέτως έχει μετατραπεί σε laquoκαλολαδωμένο γρανάζιraquo της τάξηςαυτής Και οι συνέπειες αυτής της μετακίνησης θεοποίηση της συ-ναίνεσης εξασθένιση της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά μετακίνηση προςτο κέντρο ατόνηση ήκαι δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμούΚαι το βασικό ερώτημα επομένως που προκύπτει σύμφωνα με τηΜουφ είναι το εξής Πώς θα μπορούσε η πολιτική θεωρία να συμβά-λει στην υπέρβαση του τωρινού αδιεξόδου

Εκείνο που αντιπροτάσσει είναι αυτό που ονομάζει laquoαγωνιστικό πλου-ραλισμόraquo (agonistic pluralism) τον οποίο συγκρίνει και αντιπαρα-βάλλει με τις διαφορετικές μορφές του laquoδιαβουλευτικού μοντέλουraquoδημοκρατίας (deliberative democracy) που περιγράφονται στα έργατων Ρωλς και Χάμπερμας όπως και σε οποιαδήποτε θεωρία laquoτρίτουδρόμουraquo (Γκίντενες-Μπεκ) και θέτει απέναντι στο όποιο συναινετικό-διαχειριστικό μοντέλο εν γένει

Τι είναι όμως ο αγωνιστικός πλουραλισμός Αυτό που υποστηρίζει ηΜουφ είναι ότι η αντίθεση φίλος-εχθρός δεν είναι η μόνη μορφή πουείναι δυνατό να λάβει ο ανταγωνισμός ο οποίος τελικά ενδέχεται να εκ-δηλωθεί και με άλλους τρόπους (ενδεχομένως στρεβλωτικούς) Ανα-πτύσσοντας τον συλλογισμό της κάνει διάκριση μεταξύ δύο μορφώνανταγωνισμού του καθαυτό ανταγωνισμού (του laquoωμούraquo agrave la Σμιτ αν-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 19

8 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογό του ο Γιάννης Σταυρακάκης στο Chantal MouffeΤο δημοκρατικό παράδοξο σελ 12 Ο οποίος και συνεχίζει laquoΚάτι τέτοιο δεν θα ήταν απλώς αδύ-νατο αλλά και στρατηγικά επικίνδυνο Όταν ο ανταγωνισμός απωθείται και η πολιτική καταλήγειμια τυπική διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς τότε ο ανταγωνισμός μετατίθεταιαλλού με ιδιαίτερα επικίνδυνες συνέπειεςraquo9 Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 198

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 3: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

λιτικής και οικονομικής πραγματικότητας προβάλει ξανά αποκτώνταςιδιαίτερα κρίσιμη σημασία Απέναντι στις κατηγορίες για laquoαναχώρησηraquoαπό το πεδίο της (πολιτικής) δράσης και ενός κάποιου πραξιακού βο-λονταρισμού που ενδέχεται να προσάπτουν ορισμένοι κύκλοι σε τέ-τοιες τάσεις καλό θα ήταν να θυμόμαστε ότι και η παραγωγή (χρήσιμηςαναλυτικά) θεωρίας είναι τελικά (πολιτική) πράξηδράση και σε ορι-σμένες περιπτώσεις μάλιστα εξόχως ριζοσπαστική Όπως σημειώνει καιη Μουφ η πολιτική θεωρία laquoέχει να παίξει έναν ιδιαίτερα κρίσιμο ρόλοστην κατανόηση της σημερινής δυσάρεστης κατάστασής στην οποίαέχουμε περιέλθειraquo2 και άρα μας βοηθά να την αλλάξουμε θα συμ-πληρώναμε εμείς παραφράζοντας τη γνωστή φράση του Μαρξ Μέσααπό μία τέτοια επίπονη προσπάθεια μέσα από την τριβή με μια θεω-ρία που δεν φοβάται να laquoλερώσει τα χέρια τηςraquo στο πεδίο της πολιτι-κής και κοινωνικής πραγματικότητας οι απαντήσεις τελικά δεν είναιαπίθανο να αρχίσουν να προκύπτουν αβίαστα καθώς αρχίζουμε να κά-νουμε σταδιακά κάποια βήματα κατανόησης και κριτικής ανταλλαγήςεντός αλλά και (βασικότερα) εκτός της τρέχουσας ηγεμονικής πλαι-σίωσης Αφού ξεφύγουμε έστω και λίγο από τον ασφυκτικό εναγκαλισμότου σημερινού ηγεμονικού λόγου της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποί-ησης Προς τούτη την κατεύθυνση είναι που μας παροτρύνει να κινη-θούμε το έργο της Μουφ παρέχοντάς μας και τα ανάλογα χρήσιμαεφόδια προς την κατανόηση της ενδεχομενικής και άρα επισφαλούςφύσης του σημερινού παγιωμένου πολιτικοκοινωνικού και οικονομικούπαγκόσμιου συστήματος νοήματος των αποκλεισμών εναλλακτικώνδυνατοτήτων που οδήγησαν σε αυτή την παγίωση και τελικά την επε-ξεργασία των προοπτικών διεξόδου από αυτό το σύστημα προς τη θε-μελίωση μιας νέας ηγεμονίας στη βάση ενός συλλογικού σχεδίουχειραφέτησης στηριζόμενου στις κεντρικές στο έργο της αρχές laquoισό-τητα και ελευθερία για όλουςraquo

Αλλά πρινκαι για να επικεντρωθούμε στην επικαιρότητα του έργουτης Μουφ όπως βεβαίως και μιας συγκεκριμένης τάσης της σύγχρονης(ριζοσπαστικής) πολιτικής θεωρίας που καθορίζεται από το πρόταγματης laquoριζοσπαστικής και πλουραλιστικής δημοκρατίαςraquo3 νομίζω πωςθα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να αποτολμήσουμε μια σύντομη σχηματική

E N E K E N

60

TEYXOΣ 19

2 Βλ laquoArticulated Power Relationsraquo Markus Miessen in conversation with Chantal Mouffe1022007 (httproundtablekeinorgnode545)3 Αναφερόμαστε εδώ στη θεωρητική και ερευνητική τάση που βαφτίστηκε Σχολή του Έσσεξlaquoγονείςraquo της οποίας θεωρούνται οι Ερνέστο Λακλάου και Σαντάλ Μουφ με laquoιδρυτικό έργοraquo το

εισαγωγή στο εννοιολογικόορολογικό σύμπαν και σε ορισμένα βασικάπυρηνικά στοιχεία που συνθέτουν την επιχειρηματολογία της Μουφ

Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο λοιπόν για την υπεράσπιση των αμ-φισημιών και των παραδοξοτήτων της σύγχρονης δημοκρατίας πουασκεί κριτική τόσο στο φιλελεύθερο laquoνεο-συμβολαιακό μοντέλοraquo τηςδίκαιης κοινωνίας του Τζον Ρωλς όσο και στο laquoδιαβουλευτικό μοντέλοraquoδημοκρατίας του Γιούργκεν Χάμπερμας4 αλλά και στον Τρίτο Δρόμοπου ευαγγελίζονται ο Άντονι Γκίντενς και ο Ούλριχ Μπεκ 5 Ωστόσο ταlaquoβέληraquo της κριτικής της Μουφ κατευθύνονται εξίσου και προς τις νεο-μαρξιστικές προσεγγίσεις (βλ Χαρτ και Νέγκρι ή Βίρνο) που προ-τάσσουν το όραμα μιας laquoαπόλυτης δημοκρατίαςraquo και την άνοδο τουlaquoαμεσοπολιτικούraquo παρακάμπτοντας με διαφορετικό τρόπο την ανε-κρίζωτη διάσταση του ανταγωνισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες καιπροβάλλοντας έτσι μιαν ακόμη όψη του μεταπολιτικού οράματος6 Ηπροσήλωση στη συναίνεση και η απομάκρυνση από τη συγκρουσιακήδιάσταση της πολιτικής με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όπως υποστη-ρίζει η Μουφ εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία Η διο-λίσθηση για παράδειγμα διαφόρων ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικώνκομμάτων τα τελευταία χρόνια προς τον χώρο του (νεο)φιλελεύθερουκέντρου7 έχει αφήσει ανοιχτό τον χώρο για την άνοδο της λαϊκιστικήςακροδεξιάς άνοδος που σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από ξε-νοφοβία ρατσισμό βία και όχι μόνο

Η δημοκρατία σύμφωνα με τη Μουφ πρέπει να γίνεται κατανοητήως η νομιμοποίηση και μετουσίωση του πολιτικού ανταγωνισμού καιόχι ως ένα σύστημα επίτευξης συμβιβασμών και laquoμέσων λύσεωνraquo ως

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

61ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (Hegemony and socialist strategy Verso London amp NewYork 1985) Οι θεωρητικοί που κατά κάποιον τρόπο εντάσσονται σε αυτή τη σχολή σκέψης χαρα-κτηρίζονται από την προνομιακή θέση που αποδίδουν στην έννοια του λόγου (discourse) ως ανα-λυτικής κατηγορίας όπως αυτή ορίζεται μέσα από μια συνθετική και κριτική συνδιαλλαγή με τησύγχρονη κοινωνική και κοινωνιολογική θεωρία την αποδόμηση τον μεταδομισμό τη μετα-ανα-λυτική φιλοσοφία και την ψυχανάλυση Ενδεικτικά ορισμένοι από αυτούς που θα μπορούσαμε ναεντάξουμε στη συγκεκριμένη σχολή είναι οι Αλέτα Νόρβαλ [Aletta Norval] Ντέιβιντ Χάουαρτ[David Howarth] Ιάσωνας Γλυνός και Γιάννης Σταυρακάκης4 Για την κριτική της Μουφ σε Ρωλς και Χάμπερμας βλ Chantal Mouffe Το Δημοκρατικό Πα-ράδοξο σελ 164-183 και 192-198 αντίστοιχα5 Για την κριτική της Μουφ σε Γκίντενς και Μπεκ βλ Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 45-776 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 130-140 Βλ επίσης το άρθρο της laquoΗ κριτική ως αντι-ηγεμο-νική παρέμβασηraquo που παρουσιάζεται στο παρόν τεύχος7 Με χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Ευρώπη τους Νέους Εργατικούς του Τόνι Μπλερ αλλάκαι τους Σοσιαλδημοκράτες του Γκέρχαρντ Σρέντερ

ένα σύστημα παραγωγής συναινέσεων mdashούτε βεβαίως και ως ένα σύ-στημα του οποίου την απόλυτη πραγμάτωση ένα τελικό laquoκλείσιμοraquoθα έπρεπε να περιμένουμε ήκαι να επιδιώκουμε Η συναίνεση (τουλά-χιστον με την τρέχουσα ηγεμονική μορφή της) στην πολιτική χαρακτη-ρίζεται ως ανεπιθύμητη αφού laquoη Δημοκρατία νομιμοποιεί τον πολιτικόανταγωνισμό και ποτέ δεν υπόσχεται την τελική του επίλυσηraquo8 μιαςκαι η τελική του επίλυση συνεπάγεται και την έξοδο από το πολιτικότην αυτοδιάψευση της Δημοκρατίας Τα τελευταία χρόνια σύμφωναμε τη Μουφ η (σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά έχεισυμφιλιωθεί με τη σημασία του πλουραλισμού και των φιλελεύθερωνδημοκρατικών θεσμών αλλά ταυτόχρονα εγκατέλειψε και κάθε προ-σπάθεια μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηγεμονικής τάξης (order)9Αντιθέτως έχει μετατραπεί σε laquoκαλολαδωμένο γρανάζιraquo της τάξηςαυτής Και οι συνέπειες αυτής της μετακίνησης θεοποίηση της συ-ναίνεσης εξασθένιση της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά μετακίνηση προςτο κέντρο ατόνηση ήκαι δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμούΚαι το βασικό ερώτημα επομένως που προκύπτει σύμφωνα με τηΜουφ είναι το εξής Πώς θα μπορούσε η πολιτική θεωρία να συμβά-λει στην υπέρβαση του τωρινού αδιεξόδου

Εκείνο που αντιπροτάσσει είναι αυτό που ονομάζει laquoαγωνιστικό πλου-ραλισμόraquo (agonistic pluralism) τον οποίο συγκρίνει και αντιπαρα-βάλλει με τις διαφορετικές μορφές του laquoδιαβουλευτικού μοντέλουraquoδημοκρατίας (deliberative democracy) που περιγράφονται στα έργατων Ρωλς και Χάμπερμας όπως και σε οποιαδήποτε θεωρία laquoτρίτουδρόμουraquo (Γκίντενες-Μπεκ) και θέτει απέναντι στο όποιο συναινετικό-διαχειριστικό μοντέλο εν γένει

Τι είναι όμως ο αγωνιστικός πλουραλισμός Αυτό που υποστηρίζει ηΜουφ είναι ότι η αντίθεση φίλος-εχθρός δεν είναι η μόνη μορφή πουείναι δυνατό να λάβει ο ανταγωνισμός ο οποίος τελικά ενδέχεται να εκ-δηλωθεί και με άλλους τρόπους (ενδεχομένως στρεβλωτικούς) Ανα-πτύσσοντας τον συλλογισμό της κάνει διάκριση μεταξύ δύο μορφώνανταγωνισμού του καθαυτό ανταγωνισμού (του laquoωμούraquo agrave la Σμιτ αν-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 19

8 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογό του ο Γιάννης Σταυρακάκης στο Chantal MouffeΤο δημοκρατικό παράδοξο σελ 12 Ο οποίος και συνεχίζει laquoΚάτι τέτοιο δεν θα ήταν απλώς αδύ-νατο αλλά και στρατηγικά επικίνδυνο Όταν ο ανταγωνισμός απωθείται και η πολιτική καταλήγειμια τυπική διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς τότε ο ανταγωνισμός μετατίθεταιαλλού με ιδιαίτερα επικίνδυνες συνέπειεςraquo9 Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 198

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 4: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

εισαγωγή στο εννοιολογικόορολογικό σύμπαν και σε ορισμένα βασικάπυρηνικά στοιχεία που συνθέτουν την επιχειρηματολογία της Μουφ

Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο λοιπόν για την υπεράσπιση των αμ-φισημιών και των παραδοξοτήτων της σύγχρονης δημοκρατίας πουασκεί κριτική τόσο στο φιλελεύθερο laquoνεο-συμβολαιακό μοντέλοraquo τηςδίκαιης κοινωνίας του Τζον Ρωλς όσο και στο laquoδιαβουλευτικό μοντέλοraquoδημοκρατίας του Γιούργκεν Χάμπερμας4 αλλά και στον Τρίτο Δρόμοπου ευαγγελίζονται ο Άντονι Γκίντενς και ο Ούλριχ Μπεκ 5 Ωστόσο ταlaquoβέληraquo της κριτικής της Μουφ κατευθύνονται εξίσου και προς τις νεο-μαρξιστικές προσεγγίσεις (βλ Χαρτ και Νέγκρι ή Βίρνο) που προ-τάσσουν το όραμα μιας laquoαπόλυτης δημοκρατίαςraquo και την άνοδο τουlaquoαμεσοπολιτικούraquo παρακάμπτοντας με διαφορετικό τρόπο την ανε-κρίζωτη διάσταση του ανταγωνισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες καιπροβάλλοντας έτσι μιαν ακόμη όψη του μεταπολιτικού οράματος6 Ηπροσήλωση στη συναίνεση και η απομάκρυνση από τη συγκρουσιακήδιάσταση της πολιτικής με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όπως υποστη-ρίζει η Μουφ εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία Η διο-λίσθηση για παράδειγμα διαφόρων ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικώνκομμάτων τα τελευταία χρόνια προς τον χώρο του (νεο)φιλελεύθερουκέντρου7 έχει αφήσει ανοιχτό τον χώρο για την άνοδο της λαϊκιστικήςακροδεξιάς άνοδος που σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από ξε-νοφοβία ρατσισμό βία και όχι μόνο

Η δημοκρατία σύμφωνα με τη Μουφ πρέπει να γίνεται κατανοητήως η νομιμοποίηση και μετουσίωση του πολιτικού ανταγωνισμού καιόχι ως ένα σύστημα επίτευξης συμβιβασμών και laquoμέσων λύσεωνraquo ως

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

61ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (Hegemony and socialist strategy Verso London amp NewYork 1985) Οι θεωρητικοί που κατά κάποιον τρόπο εντάσσονται σε αυτή τη σχολή σκέψης χαρα-κτηρίζονται από την προνομιακή θέση που αποδίδουν στην έννοια του λόγου (discourse) ως ανα-λυτικής κατηγορίας όπως αυτή ορίζεται μέσα από μια συνθετική και κριτική συνδιαλλαγή με τησύγχρονη κοινωνική και κοινωνιολογική θεωρία την αποδόμηση τον μεταδομισμό τη μετα-ανα-λυτική φιλοσοφία και την ψυχανάλυση Ενδεικτικά ορισμένοι από αυτούς που θα μπορούσαμε ναεντάξουμε στη συγκεκριμένη σχολή είναι οι Αλέτα Νόρβαλ [Aletta Norval] Ντέιβιντ Χάουαρτ[David Howarth] Ιάσωνας Γλυνός και Γιάννης Σταυρακάκης4 Για την κριτική της Μουφ σε Ρωλς και Χάμπερμας βλ Chantal Mouffe Το Δημοκρατικό Πα-ράδοξο σελ 164-183 και 192-198 αντίστοιχα5 Για την κριτική της Μουφ σε Γκίντενς και Μπεκ βλ Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 45-776 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 130-140 Βλ επίσης το άρθρο της laquoΗ κριτική ως αντι-ηγεμο-νική παρέμβασηraquo που παρουσιάζεται στο παρόν τεύχος7 Με χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Ευρώπη τους Νέους Εργατικούς του Τόνι Μπλερ αλλάκαι τους Σοσιαλδημοκράτες του Γκέρχαρντ Σρέντερ

ένα σύστημα παραγωγής συναινέσεων mdashούτε βεβαίως και ως ένα σύ-στημα του οποίου την απόλυτη πραγμάτωση ένα τελικό laquoκλείσιμοraquoθα έπρεπε να περιμένουμε ήκαι να επιδιώκουμε Η συναίνεση (τουλά-χιστον με την τρέχουσα ηγεμονική μορφή της) στην πολιτική χαρακτη-ρίζεται ως ανεπιθύμητη αφού laquoη Δημοκρατία νομιμοποιεί τον πολιτικόανταγωνισμό και ποτέ δεν υπόσχεται την τελική του επίλυσηraquo8 μιαςκαι η τελική του επίλυση συνεπάγεται και την έξοδο από το πολιτικότην αυτοδιάψευση της Δημοκρατίας Τα τελευταία χρόνια σύμφωναμε τη Μουφ η (σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά έχεισυμφιλιωθεί με τη σημασία του πλουραλισμού και των φιλελεύθερωνδημοκρατικών θεσμών αλλά ταυτόχρονα εγκατέλειψε και κάθε προ-σπάθεια μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηγεμονικής τάξης (order)9Αντιθέτως έχει μετατραπεί σε laquoκαλολαδωμένο γρανάζιraquo της τάξηςαυτής Και οι συνέπειες αυτής της μετακίνησης θεοποίηση της συ-ναίνεσης εξασθένιση της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά μετακίνηση προςτο κέντρο ατόνηση ήκαι δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμούΚαι το βασικό ερώτημα επομένως που προκύπτει σύμφωνα με τηΜουφ είναι το εξής Πώς θα μπορούσε η πολιτική θεωρία να συμβά-λει στην υπέρβαση του τωρινού αδιεξόδου

Εκείνο που αντιπροτάσσει είναι αυτό που ονομάζει laquoαγωνιστικό πλου-ραλισμόraquo (agonistic pluralism) τον οποίο συγκρίνει και αντιπαρα-βάλλει με τις διαφορετικές μορφές του laquoδιαβουλευτικού μοντέλουraquoδημοκρατίας (deliberative democracy) που περιγράφονται στα έργατων Ρωλς και Χάμπερμας όπως και σε οποιαδήποτε θεωρία laquoτρίτουδρόμουraquo (Γκίντενες-Μπεκ) και θέτει απέναντι στο όποιο συναινετικό-διαχειριστικό μοντέλο εν γένει

Τι είναι όμως ο αγωνιστικός πλουραλισμός Αυτό που υποστηρίζει ηΜουφ είναι ότι η αντίθεση φίλος-εχθρός δεν είναι η μόνη μορφή πουείναι δυνατό να λάβει ο ανταγωνισμός ο οποίος τελικά ενδέχεται να εκ-δηλωθεί και με άλλους τρόπους (ενδεχομένως στρεβλωτικούς) Ανα-πτύσσοντας τον συλλογισμό της κάνει διάκριση μεταξύ δύο μορφώνανταγωνισμού του καθαυτό ανταγωνισμού (του laquoωμούraquo agrave la Σμιτ αν-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 19

8 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογό του ο Γιάννης Σταυρακάκης στο Chantal MouffeΤο δημοκρατικό παράδοξο σελ 12 Ο οποίος και συνεχίζει laquoΚάτι τέτοιο δεν θα ήταν απλώς αδύ-νατο αλλά και στρατηγικά επικίνδυνο Όταν ο ανταγωνισμός απωθείται και η πολιτική καταλήγειμια τυπική διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς τότε ο ανταγωνισμός μετατίθεταιαλλού με ιδιαίτερα επικίνδυνες συνέπειεςraquo9 Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 198

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 5: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

ένα σύστημα παραγωγής συναινέσεων mdashούτε βεβαίως και ως ένα σύ-στημα του οποίου την απόλυτη πραγμάτωση ένα τελικό laquoκλείσιμοraquoθα έπρεπε να περιμένουμε ήκαι να επιδιώκουμε Η συναίνεση (τουλά-χιστον με την τρέχουσα ηγεμονική μορφή της) στην πολιτική χαρακτη-ρίζεται ως ανεπιθύμητη αφού laquoη Δημοκρατία νομιμοποιεί τον πολιτικόανταγωνισμό και ποτέ δεν υπόσχεται την τελική του επίλυσηraquo8 μιαςκαι η τελική του επίλυση συνεπάγεται και την έξοδο από το πολιτικότην αυτοδιάψευση της Δημοκρατίας Τα τελευταία χρόνια σύμφωναμε τη Μουφ η (σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά έχεισυμφιλιωθεί με τη σημασία του πλουραλισμού και των φιλελεύθερωνδημοκρατικών θεσμών αλλά ταυτόχρονα εγκατέλειψε και κάθε προ-σπάθεια μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηγεμονικής τάξης (order)9Αντιθέτως έχει μετατραπεί σε laquoκαλολαδωμένο γρανάζιraquo της τάξηςαυτής Και οι συνέπειες αυτής της μετακίνησης θεοποίηση της συ-ναίνεσης εξασθένιση της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά μετακίνηση προςτο κέντρο ατόνηση ήκαι δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμούΚαι το βασικό ερώτημα επομένως που προκύπτει σύμφωνα με τηΜουφ είναι το εξής Πώς θα μπορούσε η πολιτική θεωρία να συμβά-λει στην υπέρβαση του τωρινού αδιεξόδου

Εκείνο που αντιπροτάσσει είναι αυτό που ονομάζει laquoαγωνιστικό πλου-ραλισμόraquo (agonistic pluralism) τον οποίο συγκρίνει και αντιπαρα-βάλλει με τις διαφορετικές μορφές του laquoδιαβουλευτικού μοντέλουraquoδημοκρατίας (deliberative democracy) που περιγράφονται στα έργατων Ρωλς και Χάμπερμας όπως και σε οποιαδήποτε θεωρία laquoτρίτουδρόμουraquo (Γκίντενες-Μπεκ) και θέτει απέναντι στο όποιο συναινετικό-διαχειριστικό μοντέλο εν γένει

Τι είναι όμως ο αγωνιστικός πλουραλισμός Αυτό που υποστηρίζει ηΜουφ είναι ότι η αντίθεση φίλος-εχθρός δεν είναι η μόνη μορφή πουείναι δυνατό να λάβει ο ανταγωνισμός ο οποίος τελικά ενδέχεται να εκ-δηλωθεί και με άλλους τρόπους (ενδεχομένως στρεβλωτικούς) Ανα-πτύσσοντας τον συλλογισμό της κάνει διάκριση μεταξύ δύο μορφώνανταγωνισμού του καθαυτό ανταγωνισμού (του laquoωμούraquo agrave la Σμιτ αν-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 19

8 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογό του ο Γιάννης Σταυρακάκης στο Chantal MouffeΤο δημοκρατικό παράδοξο σελ 12 Ο οποίος και συνεχίζει laquoΚάτι τέτοιο δεν θα ήταν απλώς αδύ-νατο αλλά και στρατηγικά επικίνδυνο Όταν ο ανταγωνισμός απωθείται και η πολιτική καταλήγειμια τυπική διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς τότε ο ανταγωνισμός μετατίθεταιαλλού με ιδιαίτερα επικίνδυνες συνέπειεςraquo9 Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 198

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 6: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

ταγωνισμού) που είναι ανταγωνισμός μεταξύ εχθρών (enemies)10 καιεκείνου που ονομάζει laquoαγωνισμόraquo (agonism)11 Ο αγωνισμός αποτελείμια σχέση όχι μεταξύ εχθρών αλλά αντιπάλων (adversaries) όπου οιαντίπαλοι ορίζονται κατά παράδοξο τρόπο ως laquoφίλοι-εχθροίraquo ως πρό-σωπα δηλαδή που είναι φίλοι γιατί μοιράζονται ένα κοινό συμβολικόπεδίο12 αλλά και εχθροί επίσης επειδή θέλουν να οργανώσουν με δια-φορετικό τρόπο το πεδίο αυτό13

Μέσα από αυτή τη λογική η Μουφ υποστηρίζει πως είναι αδύνατη η από-λυτη πραγμάτωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας αφού αυτό θα σή-μαινε αυτομάτως τη διάψευσή της mdashθα τη μετέτρεπε σε ένα αυτοδιαψευ-όμενο ιδανικό Εξrsquo ου και η παραδοξότητα του χαρακτήρα της Η από-λυτη πραγμάτωσή της θα σήμαινε ταυτόχρονα και το τέλος της Η άφιξησε έναν τελικό προορισμό μία πλήρωση του δημοκρατικού πλουραλι-στικού ιδεώδους mdashτο σημείο laquoαπόλυτη δημοκρατίαraquomdash συνεπάγεταιπως η εκδήλωση της όποιας ενδεχόμενης αντίθεσης ή εναλλακτικής πρό-τασης και η συνακόλουθη σύγκρουση θα περιθωριοποιούνταν αυτομά-τως ως παθογένειες θα εξέπιπταν σε αντιδημοκρατικές στρεβλώσεις ήτάσεις οπισθοδρομικότητας διαψεύδοντας έτσι τον δημοκρατικόπλου-ραλιστικό χαρακτήρα της Μία αναγνωρισμένη ως τέλεια δημοκρατίαπαύει να είναι πλουραλιστική14 Η ανοιχτότηταέκθεση της πλουραλι-στικής δημοκρατίας στη διαρκή αμφισβήτηση στη διαρκή πάλη γιατους όρους οργάνωσης και λειτουργίας της είναι μια σκιά που την ακο-λουθεί ως κατάρα και ευλογία μαζί αφού συνιστά τη συνθήκη (τον όρο)και το όριο της ανάπτυξής της

Πέρα όμως από το εξαιρετικά πλούσιο και πολύπτυχο θεωρητικό υπό-βαθρο και τη φιλοσοφικήθεωρητική διάσταση του έργου της η Μουφείναι μία θεωρητικός της συγχρονίας και της τριβής με την εμπειρικήπραγματικότητα και όχι της laquoαποστειρωμένηςraquo θεωρίας η ίδια μάλι-στα επιδιώκει να καταδείξει αυτή τη διάσταση του έργου της συμπερι-λαμβάνοντας μελέτες εμπειρικών περιπτώσεων στις παρεμβάσεις της

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

63ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

10 Μεταξύ προσώπων τα οποία δεν έχουν κανένα κοινό συμβολικό πεδίο να μοιραστούν11 Βλ Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 188 και Chantal Mouffe laquoDeliberativeDemocracy or Agonistic Pluralismraquo εκδ Wien Institute for Advanced Studies Vienna 200012 Εδώ η κοινή βάση είναι οι βασικές ηθικοπολιτικές αρχές της δημοκρατίας laquoισότητα και ελευ-θερία για όλουςraquo Chantal Mouffe Το δημοκρατικό παράδοξο σελ 18913 Όπ σελ 183-191 14 Βλ Markus Miessen laquoArticulated Power Relationsraquo ό π

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 7: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

που αναδεικνύουν την επικαιρότητα των στοχασμών της15 H τρέχουσαερευνητική της εργασία εντάσσεται πιο συγκεκριμένασε σrsquo ένα ευρύτεροπλαίσιο θεωρητικών και εμπειρικών επεξεργασιών οι οποίες επικεντρώ-νονται στα συμπτώματα απο-πολιτικοποίησης ήκαι απο-δημοκρατικοποί-ησης που παρατηρούνται στις σύγχρονες (δυτικές) δημοκρατίες Με άλλαλόγια στα σημάδια ανάδυσης της λεγόμενης laquoΜεταδημοκρατίαςraquo16

Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο των συμπτωμάτων της laquoΜεταδημοκρα-τίαςraquo όπου τείνει να επικρατήσει μια μεταπολιτική συναίνεση στο κέν-τρο χωρίς το στοιχείο της σύγκρουσης και της αρνητικότητας όπου ηπολιτική μετατρέπεται σε ένα laquoκλειστό παιχνίδιraquo για λίγους που διε-ξάγεται πίσω από laquoκλειστές πόρτεςraquo και laquoσκοτεινά παραβάνraquo17 γίνε-ται και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επίκαιρη ανάλυση της Μουφσχετικά με την ανάδυση της λαϊκιστικής δεξιάς ως φορέα αναπολιτι-κοποίησης και επανενεργοποίησης των πολιτικών παθών

Τα παραδείγματα της ακροδεξιάς ανόδου απέναντι στη μεταδημο-κρατική παρέκκλιση των τελευταίων ετών πολλά ο Χάιντερ στην Αυ-στρία ο Λεπέν στη Γαλλία ο Μπλόχερ στην Ελβετία ο Μπόσι στηνΙταλία ο Καρατζαφέρης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Μουφ η άνοδοςτου δεξιού και ακροδεξιού λαϊκισμού συνδέεται άμεσα με τη μεταπο-λιτική συναίνεση στο κέντρο που έχει απονευρώσει τον δημοκρατικόορίζοντα των δυτικών κοινωνιών Μέσα από τη μετατόπιση των βασικώνπολιτικών παρατάξεων προς το κέντρο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλεςσυνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στον (ακρο)δεξιό λαϊκισμό να αυτο-προβάλλεται ως η μόνη πραγματικά εναλλακτική πολιτική δύναμη πουεκφράζει τον laquoλαόraquo απέναντι στο laquoσικέraquo παιχνίδι του laquoκατεστημένουraquoτης laquoπολιτικής ολιγαρχίαςraquo και των δυνάμεων της παγκοσμιοποιημέ-νης αγοράς18 Ο (ακρο)δεξιός λαϊκιστικός λόγος παρουσιάζεται έτσι ωςη μοναδική φωνή που τάσσεται ενάντια στο laquoκατεστημένοraquo τη laquoνέατάξη πραγμάτωνraquo και την πρωτοκαθεδρία της οικονομίας της αγοράςεπί της πολιτικής Σημαντική εδώ όπως σημειώνει η Μουφ είναι η ευ-

E N E K E N

64

TEYXOΣ 19

15 Βλ πχ το κεφάλαιο για την άνοδο του δεξιού νεολαϊκισμού και πιο συγκεκριμένα για την πε-ρίπτωση του Χάιντερ στην Αυστρία στο Δημοκρατικό Παράδοξο σελ 217-24616 Ορισμένοι από τους σύγχρονους θεωρητικούς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα είναι ο ΚόλινΚράουτς ο Ζακ Ρανσιέρ ο Σλάβοϊ Ζίζεκ ο Ρίτσαρντ Ρόρτυ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν17 Βλ Κόλιν Κράουτς Μεταδημοκρατία μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολής εκδ Εκκρεμές Αθήνα 200618 Βλ σχετικά και Σλάβοϊ Ζίζεκ Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού εκδ ScriptaΑθήνα 2003 σελ 180-181 Jacques Ranciere Το μίσος για τη δημοκρατία μτφρ Βίκυ Ιακώβουεκδ Πεδίο Αθήνα 2009

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 8: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

θύνη που έχουν σε αυτή τη διαδικασία τα μεγάλα ευρωπαϊκά σοσιαλ-δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα τα οποία σταδιακά τα τελευ-ταία χρόνια μετατόπισαν τους άξονες άσκησης πολιτικής τουςάλλαξαν τις στοχεύσεις τους και τα ιδεολογικά πλαίσια αναφοράς τουςπροσάρμοσαν τον λόγο τους συμβιβαζόμενα όλο και περισσότερο μετην ανοιχτήελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα να είναι πλέον και αυτάμέρος του συστήματος που κάποτε αντιμάχονταν ήκαι επιδίωκαν ναlaquoδιορθώσουνraquo Επιπλέον ο νεολαϊκιστικός λόγος έχει και ένα πολύ χρή-σιμο laquoεργαλείοraquo το οποίο με προθυμία έχει απολέσει η απέναντι πλευράκαι δεν είναι παρά η εκμετάλλευση και ανάδειξη των συλλογικών παθώνmdashη παθιασμένη ανάδειξη σύγχρονων αγωνιών και διακυβευμάτων η εμ-πλοκή σε ζητήματα συλλογικής συναισθηματικής επένδυσηςmdash ταοποία και απωθεί (ίσως και δαιμονοποιεί) η σύγχρονη μεταπολιτική συ-ναίνεση Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των παθών στην πολιτική ζωή και μηδειλιάζοντας να εμπλακεί με αυτά ο συγκεκριμένος λόγος υπόσχεταιστο ακροατήριό του καταφύγια ταυτοτικής ολοκλήρωσης ως αντί-δρασηαπάντηση στη σύγχρονη μετανεωτερική αποδιάρθρωση και ρευ-στοποίηση των συλλογικών ταυτοτήτων και την επικράτηση τηςατομικιστικής κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού

Ποιος ο ρόλος των παθών όμως και για ποια πάθη μιλάμε Μιλάμεγια εκείνες τις laquoσυναισθηματικές δυνάμεις που βρίσκονται στη ρίζατων συλλογικών μορφών ταύτισηςraquo19 από τη μικρότερη πιθανή όπωςαυτή που συνιστά μία παρέα ή μια μικρή κοινότητα ως τη μεγαλύτερηως τώρα γνωστή περίπτωση συλλογικής ταύτισης το έθνος20 Πάθη ταοποία όπως υποστηρίζει η Μουφ παίζουν καθοριστικό ρόλο όσοναφορά την οπτική μας για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών καιτη συντήρηση και ανατροφοδότηση των πολιτικών ανταγωνισμών αφούόπως σημειώνει laquoδεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη δημοκρατική πο-λιτική ζωή αν δεν αναγνωρίσει τα πάθη ως κινητήρια δύναμη στο πολι-τικό πεδίοraquo21 Όταν λοιπόν τα πάθη δεν βρίσκουν τρόπους ναεκφραστούν πολιτικά μέσω διαύλων μετουσίωσής τους σε ιδεολογικο-πολιτικές συγκρούσεις στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων κοινωνικώνκινημάτων κλπ22 όταν απωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας ως πα-

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

65ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

19 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 3320 Βλ Chantal Mouffe Politics and Passions the stakes of Democracy Centre for the Study ofDemocracy University of Westminster London 200221 Chantal Mouffe ό π σελ 822 Από laquoανταγωνιστικέςraquo δηλαδή σε laquoαγωνιστικέςraquo κατευθύνσεις

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 9: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

θολογικά συμπτώματα προς εξάλειψη τότε ενδέχεται να βρουν άλλεςδιεξόδους οδηγώντας ενδεχομένως στην ενίσχυση της νεολαϊκιστικήςακροδεξιάς στην ανάδυση ξενοφοβικών ρατσιστικών συνδρόμων ή καιστο ξέσπασμα της τυφλής βίας ή ακόμα και στην άνοδο και εξάπλωσητης τρομοκρατίας

Αξίζει λοιπόν κατά τη γνώμη μου να δώσουμε τη δέουσα προσοχή στοθεωρητικό πλαίσιο και τις αναλύσεις της Μουφ αφού μας παρέχει ταεργαλεία για τη διερεύνηση και κατανόηση τόσο των σύγχρονων δη-μοκρατικών πολιτικών συστημάτων γενικότερα όσο και για μια διεισ-δυτική ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας στην Ελλάδα τηνΕυρώπη και τον κόσμο Ο σημιτικός εκσυγχρονισμός του ΠΑΣΟΚ τηςπεριόδου 1996-2004 και το laquoβελούδινοraquo πέρασμα στον διάδοχο νεο-καραμανλικό μεταρρυθμισμό του laquoμεσαίου χώρουraquo της ΝΔ μέχρι το2009 επιβεβαιώνουν νομίζω με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τα περί σύγ-κλισης των βασικών πολιτικών δυνάμεων στις δυτικές δημοκρατίες καιτο ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών δεξιάς και αριστεράς ελέωμιας θεοποιημένης συναίνεσης στο (νεοφιλελεύθερο) κέντρο Η συγ-καιρινή άνοδος του ακροδεξιού νεολαϊκιστικού ΛΑΟΣ του Γιώργου Κα-ρατζαφέρη γύρω στο 200023 που κατακεραυνώνει τις αποξενωμένεςαπό τον λαό πολιτικές ελίτ και το laquoσικέraquo πολιτικό παιχνίδι μεταξύ τωνδύο μεγάλων κομμάτων τις laquoυπόγειες συνωμοσίεςraquo εις βάρος του λαούκαι άλλα σχετικά συναφή παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως τον μο-ναδικό γνήσιο εκφραστή της λαϊκής αγανάκτησης ενισχύει ακόμα πε-ρισσότερο τα επιχειρήματα περί των συνεπειών αυτής της συναίνεσηςστο κέντρο που στερεί από τον πολίτηψηφοφόρο την επιλογή ανά-μεσα σε πραγματικά διαφορετικές εναλλακτικές προτάσειςλύσεις Ηέκρηξη του ελληνικού Δεκέμβρη του 2008 επίσης μόνο απρόσμενη καιξένη απέναντι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δεν θα μπορούσε να χα-ρακτηριστεί Όταν η Μουφ μιλάει για την εκτόνωση των συλλογικώνπαθών προς διάφορες κατευθύνσεις και την αναζήτηση διεξόδων απότα διάφορα αποκλειόμενα υποκείμενα με απρόβλεπτες συνέπειες κάτιτέτοιο δεν θα μπορούσε να εννοεί άραγε Πώς αλλιώς θα μπορούσαμενα φανταστούμε μία τέτοια laquoδιέξοδοraquoεκτόνωση Εδώ αλήθεια δεν εί-χαμε να κάνουμε με τη βίαιη εξωτερίκευση μιας οργής μιας δυσφο-ρίας που χρόνια τώρα απωθούνταν με διαφόρους τρόπους ελλείψει

E N E K E N

66

TEYXOΣ 19

23 Με τον σημιτικό εκσυγχρονισμό να βρίσκεται στο μέσο του κύκλου του και τη ΝΔ να έχει ήδηπεράσει στη λογικήστρατηγική του laquoμεσαίου χώρουraquo

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης

Page 10: TΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ TH Σ ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ · tΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ... τινά πρώτο σκαλί μετάβασης στο πεδίο

πολιτικών διαύλων διαμεσολάβησης των συλλογικών παθώνσυναισθη-μάτων ελλείψει πραγματικών εναλλακτικών επιλογών Η σημερινήτέλος απόλυτη κυριαρχία του δόγματος TINA (there is no alternative)στην Ελλάδα την Ευρώπη και τον λοιπό κόσμο (με ελάχιστες εξαιρέ-σεις) με την ευλαβική υπόκλιση απέναντι στον ιδιότυπο σχεδόν φυσικό(όπως μας παρουσιάζεται) ορθολογισμό των περίφημων laquoαγορώνraquo καιτην απόλυτη υπεροχή της οικονομίας της αγοράς επί της πολιτικής δενθα μπορούσε να ιδωθεί ως ο τελευταίος σπασμός αυτής της σαθρήςηγεμονίας που επιχειρεί απεγνωσμένα να αυτοπαρουσιαστεί και να επι-βληθεί εκ νέου ως αναπόδραστη φυσική τάξη Ο μονόδρομος τηςlaquoεθνικής σωτηρίαςraquo μέσω του περιβόητου μνημονίου και των laquoειδι-κώνraquo της τρόικας που επιχειρεί να παρουσιάσει ως αντικειμενικά ανα-γκαία και μοναδική λύση η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δείχνει να αγνοεί ήνα απωθεί (σκοπίμως) τη διάσταση της πολιτικής ως διαδικασίας απο-φάσεων και επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς και υποβιβάζειτην άσκησή της σε διαχειριστικό καθήκον (σε management) Η σχετικήδιατύπωση της Μουφ σε αυτό το σημείο θίγει ακριβώς αυτό το πρό-βλημα και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη laquoΤα πολιτικά ζητήματα δεν είναι τε-χνικά θέματα που θα πρέπει να λυθούν από ειδικούς Τα καθαυτάπολιτικά ζητήματα απαιτούν από μας να επιλέξουμε ανάμεσα σε συγ-κρουόμενες εναλλακτικές δυνατότητεςraquo24

Τα ερωτήματα λοιπόν είναι σίγουρα πολλά και επίμονα Η επαφή καιτριβή με ένα έργο κριτικής κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας όπως αυτότης Μουφ μπορεί να μην έρχεται να βάλει καμία τελεία και παύλα στηνερμηνεία και απάντησή τους όμως μας δίνει σίγουρα τα εφόδια για μιαδημιουργική διαδικασία διερεύνησης και εμπλοκής προβάλλοντας μά-λιστα με επιτακτικό τρόπο το αίτημα για ρήξη με και απεγκλωβισμόαπό τον σημερινό φαύλο κύκλο της ασθμαίνουσας νεοφιλελεύθερηςηγεμονίας της συναίνεσης

Το αγωνιστικό μοντέλο της Σαντάλ Μουφ

67ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣΜΑΡΤΙΟΣ 2011

24 Σαντάλ Μουφ Επί του πολιτικού σελ 17

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης από όπου έλαβε και το Μεταπτυχιακό του Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Πολιτική Ανά-λυση Σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Ταερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ανάλυση πολιτικού λόγου (με έμφαση στη με-λέτη του λαϊκισμού και της μετα-δημοκρατίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες) καθώς και γενι-κότερα με θέματα σύγχρονης πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης