ΠΑΝΑΓΗ Γ. ΛΕΚΑΤΣΑ

ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ * Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΜΟΝΟΜΑΧΩΝ ·

Ε Κ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ι Ο Ι Κ Ο Ι

ΙΩΑΝ. & Π. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Α Θ Η Ν Α Ι — Σ Τ Ο Α Α Ρ Σ Α Κ Ε Ι Ο Υ

1 9 4 5

Ήτανε, λέει, θράκας άπό μιά νομαδική φυλή1, μπορεϊ άπ° oùxè; πού πολεμούσαν τούς Ρωμαίους δταν δάνθύιχατος "Αππιος Κλαύδιος μάταια προσπαθούσε νά δποτάξει τούς άτίθασσους, περίφημους γιά τήν άντρείχ χους λαού; τή; Θράκης. Καβάλλχ σ' άνεμόποδχ άλογα Ιφευγαν μπρός στόν όγκο τοΟ ρωμαϊκού στρατοΟ, γιά νά έφορμήσουν δστερα Ανα-πάντεχα, ν' Αποσυνθέσουν τΙς γραμμές, νά κόψουν tà περάσματα, ν' άνα-ατιτώσουν τους κατχυλισμούς, νά κχταστρέψουν τΙς έφοδιοπομπές xal νά έξαφανιοτοΰνε μέ τήν Ιδια γρηγοράδα. Πέθανε ί "Αππιος Κλαύδιος χωρίς νά καταφέρει νά δαμάσει τόν άντίπαλο πού δέν βρισκόταν πουθενά γιά νά καταστραφή χι ήταν παντοΟ σάν ήΐελε νά καταστρέψει. Ό νέος στρατηγός Γναίος Σκριβώνιος παράτησε τούς θράκες θέλοντας καί μή χι άνοιξε μέ τού; Δάρδανους χαινούργιο πόλεμο — μ' Ενα λαό πού κατοικούσε άπό τή Βόρεια Μακεδονία ω; τόν "Ιστρο. Ό Σπάρτακος μέ πλήθος θράκες συμπο-λεμιστές ήρθε νά πολεμήσει σύμμαχος καί φίλος, μά προπάντων μισθοφό-ρος, των Ρωμαίων Συγγενικό αίμα καΐ κοινά συμφέροντα μπροστά στά καταχτητικά τή; Ρώαης σχέδια ήσαν έννοιες που δέν άπασχολούααν τό μυαλό τών βάρβαρων αυτών φυλών, πού αισθάνονταν τόν πόλεμο σάν πρώτη άνάγχη. Ήταν έξάλλου καί συνήθεια τή; ρωμαϊκής πολιτικής νά έκμε-ταλλεύεται τίς έσωτεριχές διχόνοιες τών λαών, νά τούς χωρίζβι,νά τούς φέρ-νει έτσι αντιμέτωπους, νά τούς άδυνατίζει καί νά τούς δποδουλώνει. 'Αλλά μιά μέρα 6 Σπάρτακος Ιξχφανίστηκε xal πήρε τχ βουνά έπικεφαλής δμά-δας διαλεχτών πολεμιστών ν' άρχίσει Εναν άγριο κλεφτοπόλεμο μέ τούς Ρωμαίους V 'Αλλά οΕ Ρωμαίοι δέν έπαψαν xxl νά νικοΟν καΐ κάποια μέρα αιχμαλωτίστηκε κι αύτός ' κα'. πέρασε στά σίδερα νά μάθει τί στοιχίζει κανενός ή τόλμη νά τά βάνει μέ τή Ρώμη. Δεμένο; θ' άχολούθησε τό θρίαμβο τοϋ νικητή Σκριβώνιου καΐ θά έχτέϋηκε δστερα στήν άγορά μ' ίνα έπιχρυσωμένο στέμμα σχό κεφάλι. Μαζί του ήταν κι ή θράκισα γυναίκα του, μάντισχ κατά τήν παράδοση, μαινάδα τών Διονυσιακών όργιασμών, που άποτελοΟσχν τήν πρωταρχική λατρεία τών λαών τής Θράκης. Μάλιστα λένε πώς σάν έφτασε στή Ρώμη δ Σπάρτχκος κι άποχοιμήθηκε κάποια

— 5 — 2

στιγμή, ήρθε Iva φίδι να πλεχτή μέ σχήμα μυστηριακό στό πρόσωπό του' *αΙ τότε ή μάντιαα γυναίκα του προφήτεψε πώς θ' άποχτοΟσε κάποια δύναμη — μεγάλη δύναμη καΐ φοβερή, πού ώστόσο θά'φτανε σ' άτυχο τέλος*. Ήταν 6 διαλεχτότερος ατήν όμορφιά. ατή δύναμη και ατό παρά-στημα, έξαίσιο^ τύπος γιγαντόσωμος*, γ ι ' αύτό καΐ θά τόν είχαν κρύψει ατό κλουβί τής άγοράς, δπου οί πλούσιοι μόνο πλησίαζαν. Ή μεγαλοχυρά πού θά τόν Ιπερνε για σκλάβο τοΟ άνεχόρταγού της χρεβατιοΟ, θά'πρεπε να ζυγίσει σίγουρα πολύ χρυσάφι" μά 6 Ιντιμος μονομαχοτρόφος Γναΐος Λέντουλος Μπατιάτος, πού συντηροΟσε στήν Κάπουα σχολή μονομάχων xal παρακολουθούσε με ζηλότυπη έγνοια τή δουλαγορά, πρόφτασε — τόν άγόρασε για μονομάχο'. 'II Κάπουα φημιζόταν για τό έξαίρετο κλίμα της πού τόνωνε τήν ευρωστία των γυμναζόμενων κορμιών, γι ' αυτό κι έκεϊ οί σχολές των μονομάχων θ° άφθονούσαν, δπως στή Ραβέννα*. Βρισχόμαστε πραγματικά στόν τελευταΐον αιώνα πρίν άπό τή θεία 'Ενσάρκωση, δταν τό θέαμα τών μονομαχικών άγώνων είχε καταντήσει ή πιό μεγάλη ύπόθεση τής Ρώμης. Τόση ήταν τοΟ θεάματος ή σπουδαιότητα, πού λίγο άργότερα ό Αύγουστος τελειώνει τ' άπομνημονεύματά του άναφέροντας τό , ,ätειρον" έκείνο πλήθος των χρημάτων πού δαπάνησε παρουσιάζοντα; στόν δχλο μονομάχους, ναυμαχίες καΐ θηριομαχίες*. ΟΕ επαρχίες δέν άργησαν να μιμηθούν τήν κοσμοκράτειρα' τό θέατρο πού πρώτα σ' δλη τή Μεσόγειο μαρτυροΟσε τήν έξάπλωση τοΟ έλληνικοΟ πολιτ ισμού, παραμερίστηκε παντοΰ άπό τό ρωμαϊκό 'Αμφιθέατρο, άπό τό Εμβληματικό τοϋτο μνημείο τής λατινικής θηριωδίας. Μόνο στήν Ελλάδα, φαίνεται, δέν έπιασε τό θέαμα, παρά σέ πολιτείες, δπως ή Κόρινθο, περισσότερο ρωμαϊκές xal διεφθαρμένες. "Οταν οί 'Αθηναίοι προτείνανε να ιδρύσουν xal στήν πόλη τους ρωμαϊκό άμφιθέατρο, Ινας φιλόσοφος τούς άποστόμωσε, λέγοντας μόνο πώ; προτού τό χτίσουν πρέπει νά γκρεμίσουν τό βωμό τής Εύσπλα-χνίας '*. Ό λόγος του μποροΟσε νά' χε κι ίνα ύπονοούμενο, πώς, καθώς Εδειξε ή έπανάσταση τοΰ Σπάρτακου πού ξεκινούσε άπό τόν γκρεμισμένο αύτό βωμό, — έκεΐνοι πού θά τόν ξανάχτιζαν δέν θά ήσαν βέβαια οί μονομάχοι.

Μαζί μί τό Σπάρτατο βρισκόνταν μέσα στή σχολή χοΟ Λέντουλου πάνω άπό διακόσιοι μονομάχοι", θράκες, Κίλικες, Γαλάτες, Τεύτονες— δλοι άπό τις πιό γερές χαΐ πολεμόχαρες ράτσες τής οικουμένης, άλλοι μα-θητευόμενοι, άλλοι βετεράνοι πιά, μά 5λοι τους καταδικασμένοι ατήν αι-σχρή ν έπίδειξη νά παίζουν μέ τήν τέχνη καί τήν τύχη τή ζωή τους· προ-ορισμένοι να οφαγοϋν μόνο xat μόνο για νά δοΟν τά πλήθη πώς θ: απλώνε-ται ή σκιά τοΟ θάνατου στό πρόσωπό τους. Μ' άπό τά κείμενα καί τίς μνημειακέ; παράστασις μποροΟμε νά'χουμε μια πλήρη εικόνα των λογής κατηγοριών που οί διακόσοι τρόφιμοι του Λέντουλου ήσανε καταταγμένοι '*.

Ό Άνδαβάτης είχε πλήρη άμυντικά όπλισμό, μέ κύριο χαρακτηρι-στικό τό κράνος που τοΟ σκέπαζε τό πρόσωπο δλο* χτυπιέται στά τυφλά μ' δμοιο του άντίπαλο, άλλά κι' έ5ώ, μέχρι θανάτου. Ό Γαλάτης έχει άσπίδα έλλειψοειδή, ταινίες χάλκινες στά πόδια του, Ισιο σπαθί ή λόγχη στό δεξί καί γαλατικό κράνος ή σκοΟφο στό κεφάλι' ό ίδιος σάν άντίπα-λος τοΟ Διχτυοβόλου Ιχει στό κράνος του γιά έμβλημα Sva ψάρι. Ό Διμά-χαιρος πολεμούσε μέ δυο μαχαίρια, φοροΟσε χιτώνα, έπίδεσμο στό δεξί χέρι, κάλτσες ή περικνημίδες, μά δχι κράνος. Ό 'Ιππέας έχει θώρακα, κράνος κλειστό μέ όπές, έπίδεσμο στό δεξί χέρι του, μικρήν άσπίδα στρογ-γυλή καί λόγχη* καί πολεμάει μ' άντίπαλο δμοια άρματωμένο. Ό Βροχο-φόρος έχει πέτσινη ποδιά μέ ζώνη, έπίδεσμο στό άριστερό του χέρι καί με-τάλλινη ή πέτσινη έπωμίδα στόν άριστερό του ώμο* στό άριστερό κρατεί θηλειά καί στό δεξί του Sva ραβδί καμπυλωμένο. Ό Όπλομάχος είναι δ αρχαίος όπλίτης μέ τόν κλασσικό βαρύ όπλισμό, κράνος μέ μάσκα ή δχι, θώρακα, μεταλλικά μανίκι, άσπίδα καί περικνημίδες, δλος Ενας δγκος άπό μέταλλο, δ πιό δυσκολοκίνητος άπό τους μονομάχους' παρουσιάζεται βέ-βαια άργότερα, άλλά τό πρότυπό του βρίσκεται έξαρχής καί στόν Γαλάτη, στό Σαμνίτη καί στό θράκα. Ό Διχτυοβόλος, ό άντίπαλος τοΟ Γαλάτη μέ τό ψάρι στό κράνος, τοΟ Μουριιίλλο, έχει Sva δίχτυ στό δεξί — στό άρι-στερό μιά τρίαινα κι Sva μαχαίρι' δέν έχει θώρακα καί κράνος, μά χι-τώνα ή ποδιά, πλατειά ζώνη, έπίδεσμο στό άριστερό καί μιά μετάλλινη ή

— 7 — 2

πέτσινη πλάχα στόν ώμο. Ό Σαμνίτης μέ τόν κλασσικά σαμνιτιχό δπλισμό, φοράει περικνημίδα στ' άριατερό του πόδι χι έπίδεσμο στό δεξί χέρι του, κράνος στήν κεφαλή κλειστό μπροστά, μέ γύρο xat λοφίο ψηλέ, κρατεί μεγάλη άσπίδα πιό πλατειά ατό άπάνω μέρος νά φυλάει τό στήθος του καί μάχεται μέ ξίφος. Ό Κυνηγός, διάδοχος τοΟ Σαμνίτη σάν άντίπαλος τοΟ Διχτυοβόλου, φοράει κι αύτός σαμνιτιχό δπλισμό, μά χράνος χωρίς γύρο καί λοφίο. Ό θρ&χας, άντίπαλος τοΟ Σαμνίτη, άλλα χαΐ τοΟ Μουρ-μίλλο χάποτε, φοράει xat τοΟτος χλειστό χράνος μέ λοφίο ψηλέ, ποδιά μέ ζώνη γύρω στήν κοιλιά χαΐ δυό περικνημίδες' χρατάει μικρή $ μεγάλη άσπίδα στρογγυλή ή τετράγωνη χαΐ μάχεται μέ χυρτή σπάθα. Πλήθος άλλοι, ό Παιγνιάριος, μέ μιχρήν άσπίδα, γυρισμένο ραβδί χαΐ μαστίγιο, ό Προ-χλητής, μέ σαμνιτιχό δπλισμό μά μέ μιχρήν άσπίδα χάποτε καΐ μέ κοντό σπαθί, δ Γροσρομάχος, μέ κοντάρι μέ λουριά χι δμοιον άντίπαλο, 6 Σα'ι'τευτής χι δ Σκίσσορ, άπό τ ' δνομα μόνο γνωστοί, συμπλέκονται σά λεπτομέρειες ατή μεγάλη εικόνα Τό ζ(0γος πού περισσότερο άρεσε καί βρίσκεται συχνότερα απεικονισμένο στά μωσαϊκά, στ' άγαλματάχια χαΐ στ' άνάγλυφα, είναι δ Διχτυοδόλος, δ Retiarius, ιιέ τό δίχτυ καί τήν τρί-αινα, Ινάντια στόν βαρειόπλιστο Γαλάτη, τόν Murrnillo, μέ τό ψάρι στό κεφάλι. Είναι ίνα είδος κυνηγιού θαλάσσιου θεριοΟ " : Ό Διχτυοβόλος κυ-νηγάει τό πελαγίσιο τέρας, τόν δυσκολοκίνητό του άντίπαλο, χαΐ προσπα-θεί νά τόν γελάσει τάχα τραγουδώντας κάποιο πλανερό τραγούδι :

,,Νοπ te peto, piscem pet ο' Quid me fugis, Galle ?"

ΤοΟ ρίχνει ώσιόσο χάποτε τό δίχτυ, τόν περιτυλίγει, τόν καρφώνει μέ τήν τρίαινα κι δρμάει μέ τό μαχαίρι του νά τόν άποτελειώσει. "Αν δμως άστο-χήσει ρίχνοντας τό δίχτυ — άλλοίμονό του" πρέπει νά φεύγει τώρα αυτός μπρός στόν άντίπαλο, χι είναι χαμένος πια μέ τέτοια δυσανολογία στόν δπλισμό, έξόν άν βρει πάλι χαιρό νά συμμαζέψει φεύγοντας τό δίχτυ του καί νά τό ξαναρίξει στόν άντίπαλό του.

Έ βάρβαρη τούτη συνήθεια έπιχωρίαζε, σαν υποκατάστατο, φαίνεται, τών άρχαιότερων στους τάκους άνθρωποθυσιών, στήν Έτρουρία χαΐ στήν Καμπανία " . Στή Ρώμη τήν έγκαινίασαν τό 264 of ΒροΟτοι Μάριος χαΐ Δέχιμος γιά τήν κηδεία τοΟ πατέρα τους", ki άπό τα τότε οί άγώνες, συνηθίζονταν σά θέαμα χαΐ σάν έξιλαστήρια τελετή στίς έπιχήδειες τελε-τουργίες " — εϊτε άπό θέληση τής διαθήκης τοΟ νεκρόΰ εϊτε άπό τή φιλο·

— 8 — 2

δοξία xal τήν εύσέβεια τόν δικών του Ξακουστοί έμειναν οί μονομαχι-κοί αγώνες στήν κηδεία τοΟ Αέπιδου τό έτος 216 ", ci άγώνες που διοργά-νωσε τό 206 στή Νέα Καρχηδόνα γιά νά τιμήσει τή μνήαητοΟ πατέρα του 6 Σχιπίων ΙΒ καΐ οί άγώνες στήν κηδεία τοΟ Βαλέριου Λεβίνου τό 200" , τοΟ Αικίνιου τό 183 " καΐ τοΟ πατέρα τοΟ Φλαμινίνου τό 174" . Στό μνημείο τοΟ Σκαύρου στή Ιίομπηία εικονίζονται πλήθος σκηνές άπό μονομαχικούς άγώνες" είναι πιθανότατα ή εΙκόνα τών μονομχχικών άγώνων πού δόθηκαν κατά τήν κηδεία του Σκαύρου' κι ή σμίλη διάσωσε πολύτιμες λεπτομέρειες άπό τούς τρόπου; καί τα δπλα. Ένα πλήθος έπίσης άπό νεκρικούς λύχνους που βρέθηκαν, φέρνουν παράστασες τέτοιων άγώνων. Από τούς τάφους δμως γρήγορα περάσχν ατά συμπόσια κι άπ' τά συμπόσια στήν 'Αγορά καΙ τέ-λος στό 'Αμφιθέατρο, δπου μέγα διεφθαρμένο πλήΗος έτρεχε και σπρωχνό-ταν ν' άιτβλάψει τό χυνόμενο αίμα. Κι άληθινά, τέτοια φρενίτιδχ έδινε τό θέαμα, πού λογιχζόταν oiv τό σπουδαιότερο κεφάλαιο τί]ς θεραπείας το& δχλου. Κάθε σπουδαία καρριέρα άρχιζε μέ τήν παράταξη τών μονομάχων

/'στήν άρένα" καί λίγο λίγο ή άμιλλα τών χορηγών ξεπέρασε τήν άμιλλα τών μονομάχων. Τά ζεύγη πού παρχταζόντχν ν' άλληλοσφαχτοΟν περάσχν τά έκχτό, ρτάσαν τά τετρακόσια μέ τόν Καίσαρα κι ύστερα ξεχύθηκαν στό άπειρο έκεΐνο πλήθος πού άναφέρουν τά ΙΙεπραγμένα τοΟ Αύγουστου, γιά νά πληθύνουν ύστερα περισσότερο, ώσπου νά πάρουν τή μορφή στρατών καί οί έπίδειξες τήν δψη άληθινών μαχών μπρός στόν άλλόφρενο θεώμενο δχλο. 'Αναφέρεται " πώς ό Ιούλιος Καΐσιρ έδωσε μιά πλήρη πολεμική εικόνα μέ πεζικό, νχυμχχίες κι ίππομαχίες' τό μνημείο τής "Αγκυρας λέει πώς έ Αύγουστος έριξε συνολικά στό στίβο δέκα χιλιάδες γιά μονομαχίες, άλλα καί πλήθος θηριομάχους είκοσιέξι φορές— αίς κατεαφάγη &η-ρία ίγγύς ιυεισχίίια xal πενιακόσια"'*\<4' κι άργότερα ό Τραϊανός, τε-λειώνοντας τόν Δακικό πόλεμο, έρριξε γιά μιά μόνο φορά δέκα χιλιάδες μονομάχους στήν άρένχ· γιά νά σφαχτούν δλοι τους, οί άγώνες κοάτησαν έκατόν είκοσι τρεις μέρες Γιά νά συμπληρώνονται στό μεταξύ οί τρόποι τής άπόλαψης, οί μονομαχοτρόφοι ίπινοούσχν δλο χαί καινούργιους τρό-πους άμιλλας κι Ιπίδειξης κι έτσι δημιουργήθηκαν ξεχωρισ:ές κατηγορίες μονομάχων. Of μονομάχοι στήν άρχή στρατολογούνταν μέσα άπό τούςέγκλη-ματίες τοΟ κοινού δικαίου"' βμως δέ βγαίνανε άρκετοί καί παρουσιαστή-κχν οί έλεύιεροι έπχγγελμχτίες. Τό έπάγγελμχ ήταν άτιμωτικό κι οί έλεύτεροι μονομάχοι άποκλειόνταν άπό τά δημόσια λειτουργήματα 'Αλλά κι αύτοί δέν έφταναν μέ τόν καιρό καί τότε χορηγοί καί μονομαχοτρόφοι

άρχισαν νά τους στρατολογούν άνάμεσα άπό τους σκλάβους. Τό ύλικό ήταν άφθονο χι οί πιό γεροί χαί ρωμαλέοι. Γαλάτες προπαντός χαΐ Τεύτονες χαΐ θράκες μεγαλόσωμοι, προοριζόνταν έξαρχής γιά τοΟτο τό έργο. Πρώ-τα κλείνονταν σ' ειδικές σχολές νά διδαχτοΟν τό έπάγγελμα' χρωστούσαν ν' άποχτήσουν προπαντός τήν τεχνιχή γιά νά'χει ό άγώνας ένδιαφέρον. Έκεϊ τους δασχαλεύαν ειδικοί στά λογής άγωνίσιΐ,ατα δάσκαλοι " , συνή-θως βετεράνοι, βοηθούμενοι άιτό πλήθος δούλους όπλισμένους μέ μαστίγια. Ή τυραννία ήταν τόσο άπάνθρωπη, που οί δύστυχοι συχνά δέν άντεχαν χι αυτοχτονούσαν. Σ' ένα άπό τά διαμερίσματα μι£ς σχολής μονομάχων πού ξεσκεπάστηκε στή Πομπηία βρέθηκαν μιά ποδοπέδη χαί τά πτώματα τεσσά-ρων μονομάχων τους είχαν άπολησμονήσει τήν ήμέρα τής καταστροφής χαί σαβανώθηκαν έκεΐ άπό τήν καφτή βροχή τής τέφρας. Σάν έμπαιναν στό στίβο μελλοθάνατοι, χιλιάδες μάτια καρφωνόνταν πάνω τους, χιλιάδες μάτια δι-ψασμένα γι ' αγωνία καί αίμα. Στούς κάτω γύρους τά καθίσματα ατό μέγα κυ-κλικό ή τετράγωνο άμφιθεατρο καθόνταν οί έπίσημοι κι οί πλούσιοι μ* Ενα σωρό χρυσά νομίσματα στό χέρι. Οί Εστιάδες, οί παρθένες πού φυλάγαν τήν ιερή φωτιά, είχαν άνάμεσα στους πλέον έπίσημους τήν πρώτη θέση γιατί οί γυναίκες λαχταρούσαν παθιακά τό θέαμα — γυμνά καί μεγαλόπλαστα κορ-μιά νά σφάζονται — καί πλημμυρούσαν τις κερκίδες κι έβλεπαν μέ ήδονική φρικίαση στ' άβρά τους μέλη. Πιό πάνω στά ψηλά καθίσματα συνωστιζί-ταν( Βούιζε τό μέγα πλήθος σά μελισσολόι. Τό μέγα πλήθος άνυπομονοΟσε, φώναζε, ποδοκροτοΟσε, σφύριζε ώ; ν' άρχίσει ή μάχη. Κατά κανόνα άρ-χιζε ό άγώνας μ3 άναστομωμένα άρματα — μιά μάχη θεαματική πού νά κεντρίσει τήν άνυπομονησία •·• κι άμέσω; δστερα τους φέρναν τά κα-νονικά τους άρματα κι ή σάλπιγγα έδινε τό σύνθημα ν* άρχίσει ό αληθινός άγώνας. Οί μονομάχοι πολεμούσαν σέ ζευγάρια, ή τό'να Οστερα άπό τ'άλλο χωριστά, ή σύγχρονα, παραταγμένα ή σχοοπισμένα. Τό πλήθος ούρλιαζε άπό τή χαρά, παρακινούσε, έρέθιζε, γιουχάιζε, χειροκροτούσε. Απελπι-σμένα τά σπαθιά άστραπόπαιζαν, χτυπιόνταν, έσπαζαν τά κράνη, άνοίγανε τους θώρακες, σχίζαν τις σάρκες, πότιζαν τήν άμμο μέ αίμα. Πολλές φο-ρές τό πλήθος κρατούσε τήν άναπνοή" οί μονομάχοι σταύρωναν πόδι τό πόδι μ' ένωμένα δς τό χερούλι τά σπαθιά κι άναμετρούσαν τή σάν άβυσσο στιγμή, ποιός θά τήν κέρδιζε μέ μιά γοργή λευτερωμένη κίνηση νά μπή-ξει στό λαιμό τού άντίπαλου τή λάμα* καί ξάφνου κύμα άλαλαγμών χαι-ρέτιζε τό νιχητή άπό πάνω. Σάν πληγωνόταν Ενας άπ° τους δυό, άφηνε τό σπαθί καί, όρθός ή πεσμένος, στρεφόταν πρός τό πλήθος καί ζητούσε χάρη.

- 10 —

τεντώνοντας τόν δείχτη ή τόν Αντίχειρα τοΟ άριστεροΟ χεριοΟ ή xal σταυ-ρώνοντας τα χέρια του στή ράχη τ) στήν κοιλιά του. Πολλές φορές κι i νικητής πατοΟσε τό δεξί ατό στήθος του κι άναρωτοΟσε τό Αμφιθέατρο μέ τά μάτια. Οί θεατές, άν ήθελαν νά τοΟ χαρίσουν τή ζωή, σήκωναν τό δεξί μ' όρθό τόν Αντίχειρα ή άλλοιώς μέ γυρισμένο τόν Αντίχειρα προστάζαν τή θανάτωσή του. Πολλές φορές οί γνώμες διχάζονταν, άλλοι ζητούσαν νά χαρίσουν τή ζωή στόν άτυχο, άλλοι διψούσαν αίμα κι Αλαλάζαν. "Αν τότε κάποιος οίχτος μάλαζε τό νικητή κι έχανε νά πετάξει τό σπαθί — οί πλούσιοι άπό τά χαμηλά καθίσματα, σκυμένοι καταμπρό;, μέ φλογισμένα μάτια καί τρεμάμενα τά χϊίλη τους, γρυλίζοντας ,,occide", ,,ure", ,,verberα" ".^κουδούνιζαν στίς χοΟφτες τά χρυσβ νομίσματα παρακινών-τας τον νά τόν σκοτώσει* καί τότε έκεϊνος τοΟ έμπηγε τό ξίφος στό λαιμό κι όρμοΟσε νά μαζέψει τή χρυσή βροχή τών νομισμάτων. 'Αλλά κι ό νικη-τής δέν ήταν σίγουρος πώς θά'βγη άπό τό στίβο ζωντανός· γιατί προσμέ-ναν μονομάχοι έφεδρικοί, οί suppositicii, που τους κρατούσαν νά τούς Αντιτάξουνε σ' δσους νικούσαν* ένας μονομάχος Βάτων Αναγκάστηκε Από τόν Καρακάλλα νά μονομαχήσει τρείς φορές στή σειρά ώσπου σκοτώθηκε πάνω στήν τρίτη* κι ό αυτοκράτορας τόν τίμησε μέ μεγαλόπρεπη κη-δεία "Ενας δπερέτης πού παράσταινε τόν Έρμή γύριζε τήν άρένα καί δοκίμαζε μέ μιά πυραχτωμένη μετάλλινη βέργα τους χτυπημένους μονομά-χους' κι οί σκοτωμένοι ή έτοιμοθάνατοι σερνόνταν μέ τή συνοδεία κά-ποιου μεταμορφωμένου σέ Χάροντα, στόν νεκροθάλαμο, στό ,σπολιάριο' δπως τόν λέγαν Έκεϊ τά κορμιά πού σπαρταροΟσαν άχόμη δεχόνταν τό χαριστικό χτύπημα μ9 Ενα σφυρί στό κεφάλι •*. Κάτου Από τήν άμμο ένα άγαλμα, λένε " , τοΟ Κρόνου, τοΟ θεού τών δούλων, έστρεφε καταπάνω τό κεφάλι μ' Ανοιχτό τό στόμα του κι έπινε Αχόρταγα τό αίμα πού κυλούσε. Μά καί γιά τούς άνθρώπους, δσο άτιμο τό έπάγγελμα, τόσο πολύτιμο τοΟ μονομάχου τό αίμα λογιαζόταν. Ήταν τό αίμα άνθρώπων που προοριστή-καν γιά τό βίαιο θάνατο καί σά νά πούμε προσφορά ατούς χθόνιους θεούς που βρίσκονται στό τέρμα δλων τών δρόμων τοΟ θανάτου. Γι" αυτό, σάν τέλειωνε ή παράσταση, γέροι, σακάτηδες, λεπροί, παράλυτοι, άρρωστοι λογής, ριχνόνταν πάνω στά ζεστά τά πτώματα νά πιοΟνε άχόρταγα τό αίμα πού Ερεε άπό τΙς πληγές καί γιά ν' άλείψουνε μ' αύτό τά μέλη τά σακα-τεμένα •·.

Πίσω άπό τή φοβερή τούτην εικόνα τής θηριωδίας καί τοΟ αίματος

— 11 — 2

κάποιες ωχρές μορ*ές που θολά διαγράφονται, μορφές κουρασμένες άπό τήν άγωνία τοΟ θάνατου, γυναίκες, μαννάδες, θυγατέρες, φευγαλέοι 6παι-ν.γμοί τρυφερότητας, σπασμένα κλωνάρια μι£ς ευτυχίας πάντα λιγόχρονης, άνοίγουν μέ τήν παρουσία τους Ενα άλλο βάθος. Στό λιτό μνημείο ένές μονομάχου. δπου εικονίζεται ό νεκρός μαζί μέ τόν άγαπημένο σχύλλο του, άναγράρεται " πώς έφτασε στά είκοσιδύο του χρόνια* είχε μονομαχήσει δώ-δεκα φορές καί σκοτώθηκε τή δέκατη τρίτη* τό μνημείο του είχε άφιερωθή άπό τή μικρή του κόρη καί τή γυναίκα του, πού πρόφτασε νά ζήσει δίπλα του έφτά χρόνια. "Ενα άλλο μνημείο ένός μονομάχου άπό τή Μου-τίνα είκοσιτριώ χρονών, που νίκησε έφτά ιορές καί σκοτώθηκε τήν δγδοη, άφιερώνεται σ'αυτόν άπό τή γυν*ίκα του Αύρηλία καί τούς φίλους του", καί προτρέπει τους ζωντανούς νά δυσπιστούν στή Νέμεση, στή σκοτεινή τή μοίρα πού ζηλεύει τήν άνθρώπινη εύτυχία :

D. Μ. GLA.VCO Ν \TIONE MVTINBNSIS

PUGNARUM VII θ VIII VIXIT A N N O S XXIII DIES V AVRELIA MARITO B E N E M E R E N T I E T AMATORES H V I V S

PLANETAM SVVM P R O C V R A R E VOS MONEO IN N E M E S E N E FIDEM HABEATIS

SIC SVM D E C E P T V S AVE VALE

Ό δρκος χους ,,uri vinciri, verberari ferroque tiecare et quiquid aliud dominus jussisset. Tamquam legitimi gladiatores domino corporä animasque religiosissime addicimus"|<o στούς καθοσίωνε στό θάνατο κατά τό θέλημα καί τήν προσταγή τοΟ άφεντικοΟ τους. Καί πραγματικά μιά φοβερή άπάθεια μπρός στό θάνατο, πού οί φιλόσοφοι. τήν παρουσιάζουν σάν πρότυπο, χαρακτηρίζει τους άγώνες τους στό στίβο. ,,Είναι κανείς", λέει. ό Κικέρων40 ,,έστω μέτριος μονομάχος πού νά στέ-ναξε ποτέ, πού ν* άλλοιώθηχε τό πρόσωπό χου ; Είναι κανείς πού νά έχανε ποτέ κανένα χίνημα άπό δείλια ντροπερό, όχι μόνο τήν ώρα τοΟ άγώνα, μά χι δταν βρίσκεται στό χώμα ; Πού νά έπεσε ποτέ στή γή καί ν' άπο-τράβηξε τόν ταάχηλο, σάν δόθηκε άπ' τό πλήθος έντολή νά δώσει τό λαιμό του νά τόν σφάξουν |Ό Μιά σκοτεινή μοίρα σημείωνε τ* άνίερα τούτα λό-για τοΟ μεγάλου ρήτορα* γιατί δταν προγραμμένος άπό τόν Αντώνιο έπεσε στά χέρια τών φονιάδων του — ,,έοφάγη" έτσι κι αύτός ,,ιό» τράχηλο* έκ τον φοριίον ηροιιίνας" 41 |«ί 'ΰστόσο οί άδυσώπητοι έξω Ιπό χό στίβο φονιάδες άδερχωνόνχαν μές στά θολωτά,τά μεγαλόπετρα μπουντρούμια τους, ξανάβρισκαν τόν πόθο τής ζωής, χι δλα, ή λαχτάρα τής χαμένης λευτε-ριάς, τό πάθος τής έχδίχησης, ή καυχερή ντροπή τής άτιμης έπίδιιξης, άναστατώναν τις ψυχές τους. Οί συνωμοσίες λοιπόν ήσαν συχνές, χαί σά συνωμοσίες άνθρώιτων πού χαί τή ζωή τους δέ λογάριαζαν χι ή δύναμη τους ήχαν φοβερή χι όχι πιό λίγο φοβερή ή συνήθεια τοΟ αίματος χ: ή άπελπισία τους,ήσαν άληθινές θεομηνίες."Οπλα πραγματικά δέν πέρνανε στά χέρια τους, παρά σά μπαίνανε στό στίβο' ειδική φρουρά φύλαγε" άπ3 έξω τόν πύργο τής σχολής καί βαρειές δυσκολοχίνητες άμπαρωμένες πόρτες χώριζαν τούς σκλαβωμένους. Άλλά τό δρόμο τής άπολευτέρωσης δέν κό-βουν τόσο οί πόρτες καί τά σίδερα δσο οί καταδότες. Μιά συνωμοσία πού πλέχτηκε άπό τούς διακόσιους τρόφιμους τοΟ Λέντουλου μηνύθηκε άναπάνχεχα κι ή στρατιωτική τής πόλης δύναμη έφτασε έπιτόπου Μά οί συνωμότες είχαν προχωρήσει πιά κι ήταν άργά γιά νά πισωπατήσουν. Εβδομήντα44

πάνω-κάτω μέ τό Σπάρτακο έπικεφαλής άρματωθήχαν μέ μπαλτάδες, μέ

— 13 — 2

βαρειά κρεατομάχαιρα καί μέ σουβλιά πού βρήκανε στό μαγερειό, παρα-βιάσανε τΙς πόρτες, χτύπησαν καί τή φρουρά καί μές στή σύγχυση ξεφύγαν άπ' τήν πόλη. 'Η τύχη τούς ευνόησε* κάποιος θεός πού έπιδοκίμαζε τήν άνταρσία τους Ικαμε νά συναπαντήσουν κάποιες άμαξες πού μεταφέραν δπλα μονομάχων σ' άλλη πόλη49, Τά πήρανε χαρούμενοι, άρματώθηχαν μ' αύτά καί τράβηξαν γιά τό Βεζούβιο πάνω4 ' . Έχε ι κατάφεραν ν' άπο-κρούσουν τή δύναμη τής Κάπουας, πού άχολουθώντας καταπόδι άνέβηκε νά τούς χτυπήσει4 '. Πολλά άρματα άπόμειναν στόν τόπο τής σύγκρουσης, άλλα μαζ( μέ τά χορμιά πού τά σήκωναν χι άλλα σά λύτρα σωτηρίας. Οί έπαναστάτες ,,Λσα«·ο«" τά πήρανε, πετώντας, λέει ό Πλούταρχος, σάν άτιμα χαί βάρβαρα τών μονομάχων τά δπλα. Μά ό άγαθός ιστορικός μέ τήν άδυ-ναμία του νά έξιδανιχεύει τούς ήρωές του παραποιεί τά πράματα' γιατί χι αύτά χι έκεΐνα ήσαν πολύτιμα, δσο καί τό φός τους.

άρχή τοΟ φθινόπωρου τοΟ Ιτους 73. 'Ανάμεσα στούς έπαναστάτεςτήν ά-νώτε&η άρχηγία χρατοΟσε Οστερα άπό ίχλογή ή άπό τήν Ιδια τήν έπιβολή τής προσωπιχότητάς του, ό Σπάρτακος, πού φαίνεται νά βρίσκεται έπιχεφαλής χαΐ τής συνομωσίας4*. 'Ωστόσο βλέπουμε έξαρχής χαί 5υό συναρχηγούς του, μονομάχους φαίνεται παλαίμαχους, τόν Κρίξο xal τόν Οίνόμαο, Γα-λάτες4 '. Ό πρώτος, άρχηγός τών Γερμανό - γαλατών, δρδ χάμποσο χαιρό μαζί του, φοβερός στόν πόλεμο, σάν άρχηγός δμως άνίχανος μακρυά του' μά ό δεύτερος σκοτώνεται σέ μια άπ' τΙς πρώτες χιόλας μάχες". "Οπως καί νά* ναι, τό μήνυμα τής άπόδρασης άντήχησε φοβερό γιά τούς έλεύτε-ρους τών γύρω πόλεων, χαρμόσυνο γιά τούς σκλάβους καί τούς λογής ξεπεσμένους χαί προλετάριους, πού μόνο άπό τήν άναστάτωση τοΟ κόσμου πρόσμεναν ν' άλλάξει χαί τό ριζικό τους. Γιά κείνους ήταν σά ν' άγροίκη-σαν πώς σπάσαν τά κλουβιά θηριοτροφείου' τ9 άγρια θεριά μέ γυμνά τά σαγόνια χαί ματωμένα τά μάτια παραφυλάνε τούς άνύποπτους διαβά-τες στίς γωνιές, ψαχουλεύουν μέ τά ρύγχη τΙς πόρτες, προσπερνούν μ* έλαστικά πηδήματα τούς φράχτες· — μά γιά τούς άλλους ήταν σύνθημα πού άπό καιρό προσμέναν. Οί πρώτοι άμπαρωθήκανε στά κάστρα καί στά σπίτια τους, οί δεύτεροι όπλιστήκαν μ9 δ,τι προχειρότερο κι άπό παντοΟ κινούσαν νά ένωθοΟν μέ τούς άντάρτες Άπό τή μιά στήν άλλη μέρα βρέθηκαν χιλιάδες στό Βεζούβιο, δπου ό Σπάρτακος κι of άντάρτες στήσαν τό οτρατόπεδό τους. 'Από τήν έπίπεδη, τή γυμνή κορυφή τοΰ ßouvoö, τή aapακωμένη άπό τήν άρχαία καταχθόνια φλόγα, έκστατικοί οί έπαναστά-τες ξάνοιγαν τό έξαίσιο πανόραμα ένός πρωτόφαντου κόσμου πού το5ς

— 14 — 2

καλούσε νά τόν καταχτήσουν. Χρυσοπράσινες πεδιάδες, μικρέ; καί μεγά-λες πολιτείες, λιμάνια καί κύματα καί νησιά, 6λα τυλιγμένα στό έξαίσιο φως τοΟ Ιταλικού ούρανοΟ — δραμα, πού είχε βουλιάξει άπό καιρό στά βουρκωμένα βάθη τής ψυχής καί τώρα πρέβαινε μπροστά τους ξεχειλίζον-τας άπό πραγματικότητα καί δόξα. "Εκλεισαν τοΟτο τ9 δραμα στά στήθη τους κχ( μ' όρμητήριο τόν Βιζούβιο άρχισαν νά λεηλχτοΟν τήν Καμπανιά. Ή λεία μοιραζόταν τόσο Ακριβοδίκαια " , πού άκούστηκε παντοΟ καί νέα καθεμερνά προστρέχαν πλήθη, στις γραμμές τους. Κι οί έπαύλεις καί τ' άπέραντα άγροχτήματα τής Καμπανίας — (,.ntdlov eiSatuotaraxo» ιώ* άηάντω*" " (— προσφέραν πλούσια λεία. "Ητανε τόση ή έφορία αύτής τής γ ή ς " , που λογιαζόταν ή πλουσιότερη τή; 'Ιταλίας. Άνάριθμα έσπεριδο-ειδή καί λογής άλλα δέντρα φορτωμένα καρπούς Ισκιωναν τήν εύτυχισμένη έκείνη γή. χρυσίζαν άπ' τά στάχια οί κάμποι της, κι οί λόφοι κι οί πλα-γιές πρασίνιζαν άπό τ' άμπέλια της — γιατί ήταν χώρα άγαπημένη άπ' τόν Διόνυσο κι έβγαζε τά περιφημότερα κρασιά τής'Ιταλίας. Κλίμα γλυκό, αίώνια βλάστηση, τοπεΐα μαγευτικά — τή χώρα τούτη οί σκλάβοι όλημερίς τή βλέπαν καί τή δούλευαν, μά τούτη έδώ τήν όμορφιά γιά πρώτη τους φορά τήν άντικρύζαν.

ώστόσο ή Σύγκλητο πού διατηροΟσε ζωντανή τήν πείρα τών Σικελι-κών πολέμιων, δέν άδιαφόρησε στό μήνυμα τής άνταρσίας. Είδε τό πλήΗος τών έπαναστατών στήν κορυφή τοΟ σβυμένου Βεζούβιου σάν τό μαΟρο έκεΐνο σύνεφο τοΟ καπνοΟ πού άκινητώντας πάνω άπό τούς κρατήρες προ-μηνά τίς τρομερές τής γήινης φλόγας έκρηξες, σάν οί θεοί τών καταχθόνιων όργιστοΟνε. "Ενας στρατός ώς τρείς χιλιάδες έτοιμάστηκε — (,,ον ηοΐιχκή* atganàv, άλλ' δοονς if anovôfj xal παρόδω owiiefav ον νάρ πω 'Ρω-ΐιαίοι ηόλιιιον. άίλ' έπιόροιιήν t«»α καί λγιοτηοίφ »ό ÏQyo• δαοιον ήνον*ιο είναι' )|<ο " καί μ' έπικεφαλή; τόν Κ. Κλαύδιο Γκλάμπερ " στάλθηκε νά λύσει τήν Ανησυχία.Ό Σπάρτακος πού δέν είχε νά παρατάξει παρά στρατό ξαρμάτωτο κι άσύνταχτο, μάζεψε τούς δικούς του Απ' τά περίγυρα κι άπο-τραβήχτηκε στήν κορυφή τοΟ ήφαίστειου, άπ' δπου μπόρεσε κι άπόκρουσε τόν πραίτωρα μέ στα^ερήν έπιτυχία. Ή έπίπεδη έκείνη κορυφή ήταν άπαρτη, γιατί δέν είχε παρά μόνον Ινα πέρασμα, δπου οί στρατοί δέν ήταν μπορετό ν ' άναπτυχθοΟνε. Όλόγυρα ήσαν κάθετοι γκρεμοί κι ή λάβα πού έντυνε τούς βράχου; καί κρεμόταν σέ τεφρούς καί μαύρους σταλαχτΐτες έκανε τή ράχη τοΟ κατάφυτου βουνοΟ νά μοιάζει μέ τοπεΐο νεκροΟ πλανήτη, θέλοντας καί μή ό ρωμαίος στρατηγός άφήνει τις έπίθεσες καί κλείνοντας

— 15 — 2

τό μόνο πέρασμα βάλθηκε νά πολιορκήσει τους άντάρτες. Ή κορυφή ήταν όλότελα άγονη καί σύντομα έτσι ή ΙΙεΙνα, τό θεριό μέ τά αβυμένα μάτια καί τή φλογισμένη άναπνοή, θά τςύς παράδινε ατά χέρια του άποκαμωμέ-νους. Μά ή άντρεία τσΟ Σπάρτακου, χωρίς έκείνη τή στρατηγιχότητα, χωρίς τή θαυμαστή εύφυΐχ νά ξεχωρίζει καί ν9 άδράχνει σ9 δλες τΙς περί-στασες τούς κύριους τής έπιτυχίας συντελεστές καί νά τούς χρησιμοποιεί μέ θαυμαστή εύστροφία κι έτοιμότητα, δέν θά έξασφάλιζε γιά τρία χρόνια τή διάρκεια τής έπανάστασής του. Τό μάτι τό άσκημένο άπό τόν κλεφτο-πόλεμο σημάδεψε ίνα πλήθος κληματίδες" πού άνεβαίναν άπ' τά πλάγια ψάχνοντας έδώ κι έκεΐ σαν κάποια άνάταση τής φυσική; ζωής στόν πε-θαμένο έκεΐνο κόσμο. Τό σχέοιό του ήταν παράτολμο κι δμως τό μόνο πού μποροΟσε νά τούς σώσει."Ενα άπόσπασμα τοΟ Σαλλούστιου —,,°Οταν ή δύναμη μάς άντιστέκεται κάλλιο άπό σίδερο παρά άπ1 τήν πείνα νά χαθοΟμε ' " |<ο φαίνεται νά προέρχεται άπό προτροπή τοΟ Σπάρτακου, σάν πρότεινε τό σχέδιο ατούς σύντροφού; του. Μ' αύτέ; τΙς κλιματίδες έφτιασαν σκοινιά, τά γάντζωσαν ατούς βράχους τής κορφής κι* άρχίσανε μ3 αύτά νά κατεβαίνουν τούς γκρεμούς άπό τό πίσω μέρος. Στό τέλος μέ τόν ίδιο τρόπο κατεβάσανε καί τ9 άροατα χωρίς νά πάρουν είδηση ot Ρωμαίοι. Μέσα στή νύχτα πού τούς έκρυβε οί δοΟλοι πήραν γύρο τό βουνό καί πέσαν άξαφνα ατούς πολιορκητές τους. Οί φύλακες μαχαιρώθηκαν πρίν νά βγάλουνε φωνή, οί άλλοι πιάστηκαν πάνω στόν ύπνο. Οί περισσότεροι αφαχτήκαν πρίν ν' άδράξουν τ9 άρματα, πολλοί άλληλοσκοτώθηχαν μέσα στή σύγχυση κι δσοι γλυτώσαν φεύγοντας γκρεμοτσακίστηκαν πάνω στούς βράχους Τό ρωμαϊκό στρατόπεδο μ' δλες του τΙς άποσκευές καί τρεις χιλιάδες πανοπλίες πέρασε ατά χέρια τών έπαναστατών πού κέρδιζαν τήν πρώτη νίκη.

Τό κατόρθωμα τοΟτο σήκωσε τό γόητρο τών έπαναστατών καί νέα πλήθη προλετάριων καί δούλων κίνησαν νά μπούνε στίς γραμμές τους". Ιίολλές χιλιάδες έφτασε ό στρατός, έξόν άπ9 τις γυναίκες πού άκολούθησαν μ9 δχι λιγότερη λαχτάρα λευτεριάς κι άντρεία. Μά αύτό δέν ήτανε στρα-τός — ήσζν χιλιάδες που έπρεπε ν' άρματωθοΟν, νά γυμναστούν καί νά έφοδιαττοΟνε. Τό9νιωσε τούτο ό Σπάρτακος σάν πρώτο χρέος του, γι'αύτό δέν άφησε καί τ' ίρμητήριό του. "Οπως άλλοτε ό Σάλβιος, χώρισε τό στρα-τό oft τρία τμήματα, κα( ξεκινώντας άπό τόν Βεζούβιο συνέχισε τή συστη-ματική λεηλασία τής Καμπανίας. Ή λεηλασία τής ύπαιθρος έδωκε ατούς

— 16 — 2

έπαναστάτες τ' άναγκαΐα έφόδια νά έπιτεθοΟν ατίς πολιτείες. Ή Κάπουα θά'ταν έπαθλο πολύτιμο — χι 6λο τό μίσος χι δλη ή δίψα τής έχδίχησης βιαζόνταν πιά νά πνίξουν στά αΓματα τό παρελθόν της. Μά γιά πρωτόπει-ρο στρατό xat δίχως μηχανήματα ή άλωση μεγάλης πολιτείας ήτανάχατόρ-θωτο έργο. "Αλλες ώστόσο μικρότερες πολιτείες πληρώσανε τό χρέος τής Κάπουας μέ τό παραπάνω ·". Ή Νόλα άνάμεσα σ' αύτές, χτίσμα παλιό τών βασιλέων τής "Αλβας, έξανδραποδισμένη στό συμμαχιχό τόν πόλεμο χι εύτυχισμένη πάλι μέ τά χρόνια ιής ειρήνης Οστερα — πρώτη 5πόφ«ρε τή λύσσα τής σφαγής χαί τής λεηλασίας. Ή Νουχερία τό Ιδιο— πόλη πού είχε χάποτε χαί μιά δική της δουλική συνωμοσία. Τήν τύχη τους μποροΟμε νά τήν δοΟμε νά διαγράφεται στήν τύχη τοΟ Anni Forum, πού πατοΟν οί δοΟλοι άργότερα καί πού ό Σαλλούστιος·' μέ τήν έξαίσια δύναμή του περιγράφει Οί δοΟλοι. λέει, σπουδάζανε νά βροΟν τά πιό σκληρά γιά τους έλεύτερους βασανιστήρια xat τέλος δέν άποτελειώνανε τά χαταξεσχι-σμέναχι αίματόφυρτα χορμιά, μά μισοπεθαμένα τ' άφηναν στους πόνους τους χαί βάζανε *ωτιά στά σπίτια νά τά ψήσουν κιόλας. Οί ντόπιοι δοΟλοι μά-λιστα— (,,γιατί ή όργή τών βάρβαρων χι ή δουλική καχία δέν έχουν Ιερό καί δσιο") — *', συναδερφώνονταν μέ τούς έπιδρομείς,παράδιναν τ'ίφεντιχά χι άνοίγαν τούς κρυψώνες. Μάταια ό Σπάρτακος μέ προσταγές xal μέ φο-βέρες πάσχιζε νά σταματήσει τά όργια τής θηριωδίας. Κανείς δέν άκουγε — ή θεία σπονδή τοΟ αίματος έπνιγε τό λυγμό τής Εύσπλαχνίας. Τώρα που βάζανε τό γόνατο πάνω στό στήθος τών τυράννων τους, ίνας παράμορ* φος θεός πού ξέφυγε άπ1 τόν Τάρταρο, τό Μίσος, δίψα άδρόσιστη, έπινε τό αίμα, τό έπινε, χι δλο τούς τέντωνε άδειο τό ποτήρι. Είχε άποχάμει πιά ή ψυχή τους νά βογγά καί τώρζ δέν χορταίνανε τοΟ άδιχητή τό βόγγο. Of άν-τρες δλοι είχαν σφαχτή, γυμνές ατούς δρόμους of γυναίκες χι οί παρθένες βιάζονταν όμαδικά. τά σπίτια καίγονταν όλόγυρα χαί τέλος άρχιζαν ot δοΟλοι νά ξεθεμελιώνουν.

Τό μήνυμα τής καταστροφής τοΟ άντιπραίτωρα Κλαύδιου Γχλάμπερ είχε φτάσει πιά στή Ρώμη Οί φρονιμότεροι έβλεπαν ν* άνανεώνονται of συφορές τών παλαιότερων δουλικών πόλεμων κα( θά προτιμούσαν νά χάσει ή πατρίδα τους μιάν άπό τΙς πλουσιότερες έπαρχίες της παρά νά ξαναπέ-σουν α' ίνα τέτοιον έφιάλτη Τήν όλίγαρχική δμως Σύγκλητο άπασχολοΟσε περισσότερο ή πορεία τής έπανάστασης τοΟ ΜαριανοΟ έξόριατου στήν Ίσπα·

— 17 — 2

via Σερτώριου, πού δ νεαρός άκόμη ΓναΙος Ιίομπήιος πολεμούσε νά έξον-τώσει. "Αν έπικρατοΟσε δ Σερτώριος, δχι μόνο τά κεφάλια τών δλιγαρ-χικών φαινόνταν άπό τώρα κρεμασμένα ατά προστύλια, μά xal τό κέντρο τής οικουμένης θά μετατοπιζόταν άπό τήν Ιταλία στήν Ιβηρία' γιατί 6 Σερτώριος όνειροπολώντας νά μορφώσει τήν 'Ισπανία μέ τό ρω-μαϊκό πολιτισμό καί νά ιδρύσει ίνα νέο κράτος α' αύτή μ' άναβιωμέ-νες τΙς άρχαΐες άρετές που τΙς θαρροΟσε άπομαραμένες πιά στήν 'Ιταλία, είχε Ιδρύσει πλήθος τΙς ρωμαϊκές σχολές κι είχε καί Σύγκλητο συγκροτημένη άπό Ρωμαίους όμόφρονες κι έξόριστους στήν "Οσκα πού προ-όριζε γιά διάδοχο τής Ρώμης. Άπό τήν άλλη οί νέοι κι άσημότεροι φιλό-δοξοι είχαν τά βλέμματα στραμένα κατά τήν 'Ανατολή, δπου δ νέος μέ τόν Μιθριδάτη πόλεμος τούς άνοιγε λαμπρές καρριέρες. Γι' αύτό, δταν άνάθε-ααν στόν πραίτωρα Πούδλιο Βαρίνιο " ν' άντιμετωπίσει τούς άντάρτες δραστικότερα άπό τόν Κλαύδιο κι έκεΐνος ζήτησε στρατό, ή Σύγκλητο άπο-κρίθηκε πώς οί στρατοί τής Ρώμης πολεμούν μέ σοβαρούς άντίπαλους στήν 'Ισπανία, στή Μακεδονία xal στήν 'Ασία' χι έπειτα ή Σύγκλητο έχει τήν άντίληψη πώς δέν χρειάζονται περίφημες στρατηγικές έτοιμασίες γιά τέτοιο σκυλλολόϊ". Έτσι ό Βαρίνιος άναγκάστηκε νά βασιστή στίς ικανό-τητες πού πίστευαν πώς έχει. Ήταν φθινόπωρο κατά τή μαρτυρία τοΟ Σαλλούστιου, —,, tum mat(ura in aqri)s erant autu{mni frume)-ata'l,t |e> δταν μέ πρόχειρα συμμαζεμένες δέκχ fît; δεκαπέντε χιλιάδες στρατό, συναπαντήθηχε μέ τούς έπαναστάτες. 'Ανάμεσα άπό τις λιγόλογες, άποσπασματικές καί μάλιστα άντιφατικές πληροφορίες τών πηγών —(άπ' δπου κι ή μεγάλη σύγχυση γύρω άπ* αύτή τή φάση τοΟ Σπαρτάκειου πό-λεμου) —.διαγράφεται ή δραστηριότητα τών δυό στρατών, σημαδεμένη άπό μακριά σειρά άλλεπάλληλες, βχρειές καί ντροπερές άποτυχίες τών Ρω-μαίων. 'Ενώ ό Βαρίνιος, είτε άπό τή δική του τήν άνικανότητα είτε άπό τήν άπροθυμία κι άπειθαρχία τού πρόχειρου στρατοΟ, φανερωνόταν δλο καί πιό άδέξιος γιά τή μεγάλη ύπόθεση πού τοΟ έμπιστεύτηκαν, ό Σπάρ-τακος άνάπτυσσε Ικανότητες μεγάλου στρατηγοϋ καί ύπέροχου πολεμιστή, μιά θαυμαστή έτοιμότητα νά Εκμεταλλεύεται τήν κάθε κίνηση τοΟ άντί-παλου καί μιά άστραπόβολη έγκαιρη δράση. Έτσι ό Βαοίνιος, φαίνεται, άναγκάστηκε έξαρχής νά έξασθενίσει τό στρατό μοιράζοντάς τον' είτε γιατί έπρεπε νά στοιχηθή μέ τήν τριπλή διαίρεση τών άνταρτών, είτε γιά νά δη-μιουργήσει μπρός άπό τόν κύριο δγκο τού δυσκίνητου στρατοΟ δυό σώματα άλαφρόπλιστα κι εύκολοκίνητα νά έλέγχουν τόν άντίπαλο, τόν χώρισε σέ

— 19 — 2

-τρία τμήαατα : Τό κύριο σώμα τό διοικοΟσε αύτός χι άκολουθοΟαε άπό χοντά τό Σπάρτακο μέ φανερή τή πρόθεση νά τόν έξαναγκάσει νά δεχτή τή μάχη· τ' άλλο άπό τρεϊς χιλιάδες μ* έπιχεφαλής τόν δποστράτηγό του Φ&ύριο", άνάλαβε Ισως νά περιπολεί, νά κυνηγάει τά μονωμένα στίφη καί νά προστατεύει τΙς έφοδιοπομπές* τό τρίτο μέ περισσότερη φαίνεται δύναμη καί μ' έπικεφαλής τό σύμβουλό του καί ,,συνάρχοντα ' Κοσσίνιο", περιπολούσε στί( Σαλίνες, τή λουτρόπολη Ισως άνάμεσα στή Πομπηία χαί στό 'Ηράκλειο, δπου οί πλούσιοι Ρωμαίοι κι ' οί ντόπιοι είχαν χτισμένες τίς λαμπρές τους βίλλες. Ό Σπάρτακος σημάδεψε τό λάθος τοΟ Βαρίνιου καί δέ στοχάστηκε ν9 άπαρνηθή τό δώρο. Μέ ντόπιους όδηγούς χαί μέ γοργά άποαπάσματα άλαφρόπλιστων χτύπησε χαί κατάκοψε άναπάντεχα τόν Φούριο κι Οστερα μέτήν Ιδια γρηγοράδα τό άλλο σώμα στίς Σαλίνες *·. Οί πιό πολλοί στρατιώτες τοΟ Κοσσίνιου σχοτωθήχαν πρίν προλάβουνε ν' άντισταθοΟν"- ό ίδιος ό Κοσσίνιος τόσο λίγο πρόσμενε μιά τέτοια έπί-θεση, πού δταν οί δοΟλοι τοΟ κυρίευαν τό στρατόπεδο, λουζόταν σέ μιά βρύση παραπέρα. Μόλις πού πρόφτασε νά βγει άπό τό νερό καί νά ριχτή γυμνός στό δρόμο. Μά δέν προχώρησε πολύ' γιατί τόν πρόφτασαν οί δοΟ-λοι καί μέ λίγες μαχαιριές τόν άφησαν στόν τόπο'0. Οί σίγουρες αύτές, γοργές κι άστραποβόλες νίκες λιγοστέψαν τό στρατό τοΟ πραίτωρα κι ό Σπάρτακος, παρ' δλο πού δέ νίκησε ποτέ τούς δίκιους δισταγμούς του μπρός στήν ταχτική καί τόν άνώτερο όπλισμό τοΟ άντίπαλου, προσπάθησε νά μή άποφύγει νά τόν άντιμετωπίσει. Άλλά καί πάλι, φαίνεται, δέν τ' άποφάσισε δλα σέ μιά μάχη. Ή Ρώμη θά μποροΟσε νά νικιέται καί νά χάνει δσους στρατούς, γιατί μποροΟσε νά τούς άντικατασταίνει χωρίς τέλος* δμως οί δοΟλοι έπρεπε πάντα νά νικοΟν, γιατί δέν είχαν κάστρα ν3 άπο-τραβηχτοΟν, δέν είχαν σύμμαχους νά ύπολίγίζουνε κι ούτε κι άνθρώπου δπόσταση γ ι ά νά μπορέσουν Οστερα νά συνθηκολογήσουν. Ή Νίκη. ή έξαλλη 6εά, μέ τό άγριο γέλοιο καί τό φοβερόν άλαλαγμό, ή Νίκη, τό θεσπέσιο τ* δραμα τής λευτεριά; καί τής έκδίκησης, ήταν ή μόνη έγγύηση τής ζωής τους. Μά τώρχπ.ά βρισκόταν άντιμέτωπος μ3 όχτρό άχαμνό χι έπρεπε νά ξοφλά μέ τό μονότονο χυνηγητή του Άπό τό χωρίο τοΟΠλούταρχου —,,αυ-τόν δέ ιόν αιραιηγόν 5<Uaic αάχαις πολλοίς χατανωνιοάμινος11 " |<ο βγαίνει πώς φρόντισε νά τόν χχτχπονήσει πρίν μέν πλήθος νικηφόρες πάντα σΰγ-κρουσες, άψιμαχίες καί τεχνάσματα — ώσπου σέ κάπο:α μάχη άποφχσιστική τόν σύντριψε πέρα γιά πέρα. Ό ίδιος ό Βιρίνιος. φαίνεται, έδειξε μιά κάποια θέληση καί κάποια άντρεία' γύμνωσε τό σπαθί καί τόλμησε ν3άνα-

— 19 --

νιώσει τόν παληόν άγώνα τοΟ Άθηνίωνα καί τοΟ Άκύλιου* μά δίχως τύχη. Ό θράκας μονομάχος αιχμαλώτισε καί τούς ραβδούχους του καί τό Αλογο καί παραλίγο καί τόν Ιδιο".

Ιδώ ο( διήθησες τοΟ Πλούταρχου καί τοΟ ΆππιανοΟ, τών έχτενεστέ-ρων πηγών, μεταφέρονται άπότομα στήν κατοπινή φάση κι άφήνουν στό σκοτάδι πλήθος γεγονότα άπό τήν πρώτη* ώστόσο δυό άπό τήν άμεση πα-ράδοση νεότερα άποσπάσματα τοΟ Σαλλούστιου " , καλότυχο εΟρημα, μάς φανερώνουν Ενα μέρος άπ' αύτά κι άνασυσταίνουν τή συνέχεια τής δράσης. Ύστερα άπό κάποια ήττα τοΟ πραίτωρα (,,postrema fuga"), διόλου άπί-θανο τήν τελευταία κι άποφασ στική, Ενα μέρος τοΟ στρατοΟ του πού άπο-οχίσθηκε δέν ξαναγύρισε, ένώ Ενα άλλο άρνήθηκε ύπηρεσία. Ό Βαρίνιος βλέποντας τόν έαυτό του ν9 άπογυμνώνεται, Εστιιλε τόν ταμία του θορά-νιο ' · στή Ρώμη νά ζητήσει ένίσχυσες κι δπως μποροΟσε νά τόν δικαιολο-γήσει. Ό ίδιος, μέ τέσσαρες μόνον χιλιάδες πού τοΟ άπόμειναν πιστοί, Ιστησε Ενα άπόρθητο στρατόπεδο κοντά στό Σπάρτακο " , πού βρέθηκε δπως φαίνεται σ* άποκλεισμένο μέρος. ΤοΟτο θα στάθηκε έξαιρετική έπι-τυχία τοΟ πραίτωρα, γιατί μέ τέχνασμα μόνον ό θράκας κατορθώνει νά ξεφύγει. Μάζεψε άπό τΙς άψιμαχίες κάποια πτώματα, τά'στησε μέ παλού-κια γύρω στό στρατόπεδο νά μοιάζουν μέ φρουρούς " , χι άναψε καί φωτιές μεγάλες γιά νά φαίνεται πώς τίποτε δέν είχε άλλάξει στό στρατόπεδό του. Ύστερα σάν τό σχότος έπηξε χαλά, έβαλε σαλπιστή νά δίνει τά κανονικά σαλπίσματα χι αύτός μέ ψυχραιμία καί προσοχή πέρασε τό στρατό του άπαρατήρητος άπό τά πίσω μέρη. Είχαν πάψει άπό πολύ πρίν τά σαλπί-σματα, οί φλόγες τρεμοσδύνανε πάνω στά κάρβουνα πού ξεθωριάζαν άπ' τήν πρωινή δροσιά, χι άρχισε νά θαμποχαράζει πιά, σάν οί ρωμαίοι πα-ρατηρητές άνά^εραν στό στρατηγό, πώς ήταν έραο τό στρατόπεδο τών έπα-ναστατών κι αότοί οί φρουροί πού στέκονταν μέ τό κεφάλι τους γυρμένο, σχιάχτρα μοναχά, σίγουρα πτώματα παλουκωμένα. Κι άλήθεια, δ Σπάρτακος χι of δοΟλοι βρίσκονταν μακρυά, βαδίζοντας έλεύτεροςΓστρατός μέσα στούς λεύτερους όρίζοντες μέ βήματα θριαμβικά ,κι άλαλαγαούς πού προανάχρουαν τή μεγάλη έποποιία. Η έποποιία ώοτόσο άρχιζε μέ μιά διχόνοια τών έπανα-στατών " , κάποια διχόνοια πού σέ κάθε κρίσιμη'στιγμή θά δ.ακυβεύει τήν ύπόϋεσή τους. Ό Κρίξος, άρχηγός τών Γαλατών καί τών Τευτόνων δού-λων, όπχδός τών έξτρεμιστικών μεθόδων καί σκοπών, ζητούσε, σάν τόν Άθηνίωνα άλλο καιρό, νά πολεμήσουν άνοιχτά τή Ρώμη, τόν αιώνιο άντί-παλο, καί νά λεηλατήσουν τήν Ιταλία. Μα ό θράκας πού είχε πολεμήσει

— 20 — 2

δίπλα αχούς Ρωμαίους χι ένάντια τους, ήξερε πω; δ πόλεμος προαπαιτοΟσε τεχνική κι όργάνωση καί πειθαρχία. Βέβαια δ στρατός του ίριθμοΟσε πίνω άπό σαράντα χιλιάδες δούλους καί προλετάριους μά ό δεκαπλάσιος αύ· τός στρατός οδτε ήξερε νά πολεμάει οδτε ήταν όπλισμένος' ήταν μιά μάζα πολυάνθρωπη, μόνο ίκανή γιά τή σφαγή καί τή λεηλασία- μέ ξύλα γιά κοντάρια σκληρυμένα στή φωτιά κι άσπΐδες, άλλο πράμα, άπό πλεμάτια λυγαριάς ντυμένα μέ νωπά τομάρια Τ\ Ό θράκας έβλεπε καλά κι έπέμενε στό σχέδιο του : Νά τραβηχτή στ' Άπέννινα βουνά καί νά περάσει άπό τίς "Αλπες στό Βορρά έγκαταλείποντας τήν Ιταλία. "Αν είχε τό στρατό του σύμφωνο θά Επέβαλλε τήν άποψη του' είχε τριάντα άπό τίς σαράντα τόσες τίς χιλιάδες τοΟ στρατοΟ τών δούλων πού μεγάλωσε ύστερα άπ' τή νίκη ένάντια στό Βαρίνιο, ένώ ό Κρίξος μόνο δέκα ·· ' μά φαίνεται πώς κι ο! άνθρωποι τού Σπάρτακου λογάριαζαν πολύ τή λεία τής 'Ιταλίας. "Ετσι τό μόνο πού κατόρθωσε ήταν νά τούς πείσει νά περάσουν στήν άτίθασση, τήν ύποδουλωμένη κι δμως πάντα Επαναστατημένη Λευκανία. Οί άπόγονοι τοϋ μισοάγριου αύτού λαοΟ, πού μέ σκληρούς ή Ρώμη άγώνες τόν όπόταξε καί πού στόν δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο βόηθησε τόν 'Αννίβα ένάντια της, είχανε δεϊ τή γή τους νά έρημώνεται άπ' τούς πόλεμους κα! τελικά άπό τό μίσος τό όλιγαρχικό, τό φοβερό τού Σύλλα μίσος. Μέσα στίς έρμες πολιτείες χορτάριαζαν οί δρόμοι κι οί άγορές, οί κάμποι σκεπαζόνταν άπό δάση καί βαλτολιμνιές, καί θά'λεγες πω; ήταν τόπος άκατοίκητος, άν μές στ' άπέραντα λειβάδια της δέν βόσκαν άναρίθμητα κοπάδια μ' άγριάνθρω-πους βοσκούς, σά μισοσκλάβους, σά μισοληστές, δμοιους μέ τούς παληούς βοσκούς τής Σικελίας. Τ' άγρια βουνά, τά δάση τά πυκνά καί τ' άγριο-πότιμα καί τά φαράγγια καί τό μίσος τών κατοίκων της ένάντια στούς Ρωμαίους έκαναν σπουδαία τή χώρα έκείνη γιά πολέμου βάση. 'Από τήν άλλη ή έρημη Ενδοχώρα άτένιζε μεγάλες, πολυάνθρωπες καί πλούσιες πο-λιτείες πού άνθιζαν στίς παραλίες τοΟ Τάραντα καί τής "Αδριατικής κι αύτές τίς πολιτείες κινήθηκε ό Βαρίνιος, μέ τΙς Ενίσχυσες πού τού'φερε ό θοράνιος νά προστατέψει. Γοργός δμως ό Σπάρτακος είχε ριχτή στά συνοριακά βουνά τής Καμπανίας, τού Σάμνιου καί τή; Λευκανίας, πέρασε τά σιενάτοΟ Έβούρου, ρίχτηκε άριστερά τής Via Popilia στίς Nares Lucanae " , κι έπεσε τά χαράματα σέ κάποια πόλη, τό Antti Forum Παρ' δλες τίς διαταγές τοΟ Σπάρτακου νά σεβαστούν τήν πόλη ένός λαοΟ ΕχθρικοΟ πρός τούς Ρωμαίου;, οί δούλοι άποχαλινωθήκαν •». Οί άντρες βα-σανίζονταν καί σφάζονταν, βιαζόνταν οί γυναίκες κι οί παρθένες στή σειρά,

— 21 — 2

τά σπίτια καί τά χτίρια πυρπολούνταν καί γκρεμίζονταν, οί ντόπιοι δού-λοι Αδερφωμένοι μέ τούς ούρανόσταλτους έπιδρομεϊς ξεκλήριζαν τ' Αφεν-τικά καί ξεθεμέλιωναν τά πάντα. 'Απόκαμε κι ό Σπάρτακος νά φοβερίζει καί νά τούς παρακαλεί κι ηυρε Ενα τέχνασμα 81 γιά νά τούς σταματήσει : "Εστειλε κάποιους έξω άπό τήν πόλη, φαίνεται, κρυφά, γιά νά γυρίσουν τάχα τρομαγμένοι καί νά ποΟν πώς έφτασαν οί λεγεώνες. Τό τέχνασμα έπιασε, οί δούλοι δέν δυσπίστησαν, παράτησαν τό μακελλειό καί βγήκαν άπ' τήν έρμη πόλη.

έδώ τελειώνουν τά δυό νεότερα άποσπάσματα τής ίστορίας τοΟ Σαλ-λούσιιου κι έτσι δέν ξέρουμε πώς δ Βαρίνιος βρήκε σκοπιμότερο νά μετα-χειριστή τό νέο στρατό του. Ό Φλώρος, έμμεση τρίτη πηγή πού άντλεΐ κι άπό τό Σαλλούστιο κι άπό τόν Αίβιο, άμέσως Οστερα άπό τή μεγάλην ήττα τοΟ Βαρίνιου άναφέρει καί μιάν ήττα τοΟ θοράνιου·", τοΟ ταμία. Ό έπιτομέας αύτός, Αφόρητα ρητορικός κι άπρόσεχτος, είναι κατά κανόνα σφαλερός ίστορικός καί μόνο χΐς παράλληλες πληροφορίες του χρησιμο-ποιούμε* τά θλιβερά δμως παθήματα τοΟ Φούριου καί τοΟ Κοσσίνιου, μδς Αναγκάζουν νά βλέπουμε μιά τέτοια μαρτυρία μέ πιό λίγη δυσπιστία. "Οπως καί νά 'ναι, άπό τή σιωπή τών άλλων μας πηγών φαίνεται πού δ Βαρίνιος μ' δλες τις ένίσχυσες δέν [ξανατόλμησε δεύτερη μάχη* πολύ περισσότερο ποϋ ή δύναμη τοΟ Σπάρτακου Οστερα άπό τή νίκη του πέρασε τίς σαράντα χιλιάδες άπό δούλους καί προλετάριους καί Αευκανούς γιά ν* άνεβή στίς έβδομήντα άργότερα καί πάνω'" κι έτσι περιορίστηκε νά τόν παρακολουθεί, ώσπου τά πρώιμα χιόνια στά Αευκανικά βουνά τόν Αναγ-κάσαν νά ξαναγυρίσει στίς Καμπανικές πεδιάδες. Ό Σπάρτακος, άντίθετα, φαίνεται νά'χε άπό τά τώρα καταστρώσει τό παράτολμό του σχέδιο νά πλησιάσει τά παράλια τά Σικελικά καί μεταφέροντας σ' αύτά Ενα μέρος τοΟ στρατού τής έπανάστασης, νά ξεσηκώσει τΙς μεγάλες σκλαβωμένες μάζες τοΟ νησιού, πού στέναζαν κάτου Από τήν πιό αίμοβόρα τυραννία. Μέ τοΟτο Ισως τό σχέδιο ζύγωσε τή νότια τής Ιταλίας άχτή κι ' άξαφνα στράφηκε κατά τό Μεταπόντιο" πού δέ φαντάζοταν τόσο κοντά τή άγρια λαίλαπα τοΟ μίσους. Παληά Αποικία έλληνική καί μιά άπ' τΙς πιό λογίσιμες τής Αύσονίας, είχε γνωρίσει άλλο καιρό τήν άνθηση τοΟ πλούτου καί τής δύ. ναμης κι δστερα σάν τΙς άλλες πήρε τόν κατήφορο τοΟ μαρασμού κι έχασε τήν παληά της δύναμη καί λάμψη. Μεγάλες λαίλαπες, δπως οί πόλεμοι τοΟ Πύρρου καί τοΟ 'Αννίβα, πέρασαν κατοπινά Από πάνω της κι άπό χαμό σ' άλλο χαμό κατάντησε ρωμαϊκή άποικία. Οί δοΟλσι βρήκανε τΙς πόρτες

— 22 — 2

άνοιχτές καί μπήκαν μ' αύστηρές τοΟ Σπάρτακου διαταγές νά λυπηθοΟν τή δύστυχη αύτή πόλη. Bf de οί δοΟλοι δέν μποροΟσαν νά πεισθοΟν πώς στό δικό τους πόλεμο δέν έχει έφαρμογή τό άξίωμα πώς χάθε τι πού κυριεύεται μένει πολεμικό κυνήγι τοΟ στρατιώτη. Μ9 δλη λοιπόν τήν καλή πρόθεση καί μ9 δλες τΙς διαταγές τοΟ Σπάρτακου, άρχίσανε μέ τέτοιο ζήλο τή λεη-λασία καί τή σφαγή, που άπ9 δσες πολιτείες έπέσανε στά χέρια τους, τό Μεταπόντιο είχε τήν πιό μαύρη τύχη Μ' άν έτσι οί δοΟλοι κέρδιζαν τή λεία πού βρήκανε, έχανε ό Σπάρτακος τή βάση πού ζητούσε. Διωγμένοι άπό τά Ιδια τά έργα τους οί έπαναστάτες άφησαν τήν πόλη πού καιγόταν καί ξεκίνησαν νά βροΟν μιά άλλη γιά ν' άποκουμπήσουν.

Κατεβαίνοντας δ Σπάρτακος έφτασε στό θούριο, στό άπάνω στένωμα τής Βρουτιαχής χερσόνησος, πολύπαθη άρχαία πόλη. Είχε χτιστή άπό Συ-βαρίτες πάνω άπό τρισήμισυ αιώνες πρίν ··, γιά ν9 άντιχαταστήσει τή δια· βόητη Σύβαρι πού οί Κροτωνιάτες καταστρέψαν. Οί Συβαρίτες άποικοι σέ λίγο άποτελέσαν τήν κυρίαρχη άριστοκρατία κι άρχισαν νά καταδυναστεύουνε τούς άλλους άποικους, ώσπου κι αύτοί έπαναστατήσαν καί τούς σφάξανε δλους. Ύστερα άπό τήν έκατόμβη τούτη κάλεσε ό λαός καινούργιους άποι-κους, έγκαταστήσαν δημοκρατικό πολίτευμα καί καθιέρωσαν μιά ξακουστή πρωτότυπη νομοθεσία πού ή άρχαία παράδοση τήν ήξερε σάν έργο τοΟ Χα-ρώνδα. Χάρη στήν έξαιρετιχή ευφορία τής γυροχώρας της, ή πόλη άπό-χτησε τά πλούτη τής άρχαίας Σύβαρης μέ τή σειρά της. Πολεμημένη άρ-γότερα άπό τούς Λευκανούς πού έρέθιζαν τ' άμετρα πλούτη της, ζήτησε τή βοήθεια τών Ρωμαίων. Γρήγορα δμως κουρασμένη χι άπό τούς σύμμα-χους αύτούς πού ήσαν πολύ χειρότεροι άπό τούς όχτρούς, συμμάχησε μέ τόν 'Αννίβα. "Οταν χι ό νέος έχείνος σύμμαχος νιχήθηκε, ή πόλη βρίσκο-ταν σέ τέτοια παρακμή, πού ο£ Ρωμαίοι γιά νά τή συγκρατήσουν στή ζωή, έστειλαν άποικους Λατίνους νά τήν κατοικήσουν. Τό έπαναστατιχό ώστόσο πνεύμα ήταν άναμένο μές στά κάστρα της, κι άλλο καιρό ό Άθηνίων άριθμοΟσε άνάμεσα στό δουλικό της πληθυσμό καί τούς άχτήμονες Sva με-γάλο πλήθος όπαδούς του' γι9 αύτό κι δ Σπάρτακος δέν δυσκολεύτηκε νά τήν πατήσει. Παρά τήν πληροφορία δμως τοΟ Φλώρου, πώς δέν ξέφυγε καί τούτη τή λεηλασία καί τή σφαγή *', σωστό είναι νά δεχτοΟμε πώς δ Σπάρτακος κατάφερε τούς δούλους νά τή σεβαστοΟνε' γιατί καί τούτη τή φορά κι άργότερα, τήν πόλη τούτη χρησιμοποιεί γιά βάση". "Οπως κα'. νά'ναι, τό στρατόπεδό του τό έγκατάστησε έξω άπό τήν πόλη, στήν

— 23 — 2

πεδιάδα άνάμεσα στόν Κράθη χαί στό Σύβαρι, πού άπό τή μιά τήν χλεί-ναν τά βουνά χι άπό τήν άλλη τά ποτάμια. Σύμφωνα μέ τή ρωμαΐχή τέ-χνη ό Σπάρτακος όχύρωσε τό στρατόπεδο μέ τάφρο xal μέ τείχος στέρεο άπό διπλές χι ' άπό τριπλές σειρές παλούχια γεμισμένες μέ δεντροχορμούς καί χώματα xat πέτρες. Ό πραίτωρας Βαρίνιος, άν τόν παραχολουΗοΟσε άχόμη άπ9 τά Λευχανιχά βουνά, θά'βλεπε μές στή μέση τοΟ στρατόπεδου νά κυματίζει, λάφυρο xat σύμβολο, τό χόχχινο πανί πού οί δοΟλοι τοΟ είχαν πάρει. Ήταν τό στρατηγείο τοΟ Σπάρτακου, δπου συγχλίνανε τ' ά-χτινωτά χωρίσματα τών λόχων, τών σπειρών, τών λεγεώνων. 'Ολόγυρα άπό τό στρατόπεδο χαινούργιοι λίγο-λίγο ξεφυτρώνανε συνοικισμοί πού μυρμηγκιάζαν άπό πλήθη πολυάσχολων άνθρώπων··. Ήσαν λογής ίμπο ροι πού μαζεύτηκαν άπό παντοΟ καί δουλευτές, προπάντων δουλευτές τοΟ σίδερου καί τοΟ χαλκοΟ, πού έστήναν τ" άργαστήρια κι άρχιζαν τή συναυ-λία τών σφυριών μές στίς φωνές τών πουλητάδων καί στά τραγουδήματα τών γυναικών, στά παραγγέλματα τά στρατιωτικά καί στων άσπίδων τήν χλαγγή xat στά χτυπήματα τών δπλων. Έδώ άτίθασσα Λουκανέζικα άλογα στριφογύριζαν νά γκρεμίσουν τόν άναβάτη τους · \ έκεΐ μεγάλες συν-τροφιές γλεντοκοπούσαν ' γύρω άπ" τά σφαχτά πού ψήνονταν, έκεΐ στρατιώτες δοκιμάζανε τά τριπλοπύρωτα σπαθιά στίς στουρναρόπετρες, έκεΐ γιγάντια κορμιά άπ' τά δάση τά Γαλατικά, άτόφυα άρχαϊκά άγαλ-μα τα, λουζόνταν στά ποτάμια xat στίς λίμνες.. Καινούργια καραβάνια χάθε τόσο φτάναν φορτωμένα μέ τό σίδερο xat τό χαλχό πού ό Σπάρτακος άχριβοπλήρωνε στούς πειρατές καί νέες κάθε τόσο στρατιωτικές μονάδες μέ καινούργιες πανοπλίες βγαίναν ν' άσκηθοΟν στά τέλεια δπλα. 'Αλλά τό σίδερο, άλλά τό χάλκωμα καί τό κατεργασμένο τό πετσί άκριβοπληρώνον-ταν καί συνάμα χρειαζόνταν καί τΐράστια ποσά γιά μιά ένδεχόμεντ, μέ τούς κουρσάρους συμμαχία. Γι' αύτό κι ό Σπάρτακος άνησυχεΐ κι άπαγορεύει κάποτε τό πάρε-δώσε στό χρυσάφι καί στό άσήμι". θέλουν νά ποΟν πώς τάχα τό 'κανε μή λάχει καί χαθή τό φρόνημα τής λευτεριάς άπ' τό στρατό του' μά τέτο.οι φιλοσοφημένοι στοχασμοί δέν θά μπορούσαν νά περάσουν άιτό τό VOJ του Ήταν πού 4 πλούτος πού μαζεύτηκε σέ λίγο θά τούς έφευγε άπ" τά χέρια' γιατί οί έμπόροι κι οί γυναικοπουλητές κάναν χρυσές δου-λειές άνάμεσα στούς δούλους. Στό μεταξύ κατάταξε κι όργάνωσε τά πλήθη του κατά τό σύστημα τών λε/εώνων. Ή κάθε έθνότητα 5αως είχε τούς δι-κούς της άρχηγούς καί τό δικό της σύστημα κι άκόμα κάτι περισσότερο, πεποίθηοες κι άρχές γιά τούς σκοπούς τής έπανάστασης δικές της. 'Από τά

— 24 — 2

τώρα ή έπανάσταση δεχόταν μές στα σπλάχνα της τό σπέρμα της διάσπα-σης καί τής καταστροφής της- Αγκαλά κι ήταν τόσο δυνατό τό πνεύμα της πού γιά τήν ώρα τ3 άποσκέπαζε δλα Στήν Αρχή πρώτευε ή όργάνωση, ό έξοπλισμός, ή έξάσκηση, τό πνεύμα τοΟ πολέμου καί τής νίκης. Μ' Απο-σταλμένους έμπειρου; παράλληλα ό Σπάρτακο; ξεσήκωνε μιά φρενιασμένη προπαγάνδα στήν Ιταλία Άπό παντού καινούργια πλήθη προλετάριων καί σκλάβων πρόστρεχαν, σκλάβων προπάντων πού άνεβαίναν άπ' τά φρι-καλέα έργκάστουλα σά δαίμονες μές άπ' τή γής κι ό Σπάρτακος ξεχώρισε κι όργάνωσε στρατό άπό έβδομήντα πιά χιλιάδεςΜ. "Απ* τΙς άκρότερες βουνοκορφές χυτοΟσε ώσπου νά φύγει Αγωνιώντας ό Βαρίνιος, τό μέγα έκεΐνο πλήθος νά γυμνάζεται, νά στροβιλίζεται, να τραγουδά, νά πίνει καί νά διασκεδάζει. ΣτραφτοχοποΟσαν τά σπαθιά στό άσάλευτο ήλιοφώς δλη-μερνά, κι9 δταν σουρούπωνε, τό κόκκινο πανί στή μέση τοΟ στρατόπεδου λές κι άπλωνε μέ τό λυκόφωτο κι' Αγκάλιαζε στεριές καί πέλαγα σά στεφα-νόδεμα άπό αίμα.

Τό μήνυμα στό μεταξύ πώς ό Βαρίνιος ξαναγύρισε στήν Καμπανίΐ γιά νά μήν άποκλειστή άπό τά χιόνια καί τού παγετούς στά φοβερά Λευκανικά βουνά, έφτασε στή Ρώμη αντάμα μέ τΙς οιμωγές μιά; άλλης πόλης, τής Κοζέντσιας " , πιό κάτου Από τό Θούριο, πού of δούλοι τή χτυπήσαν κά-ποτε καί τήν άφάνισαν μέ τό γνωστό μας τρόπο. *Η Ρώμη τότε όλάξαφνα ένιωσε τόν κίντυνο, τώρα μονάχα, δσο παράλογος κι άν τή; φαινόταν. Ό Σπάρτακος αύτός δέν ήταν, δπω; φανταζόνταν, λήσταρχος, οί μονομάχοι αύτοί δέν ήσαν συμμορία" ήσαν στρατός πραγματικός κι έπρεπε πιά στρα-τού; πραγματικού; νά κινητοποιήσει γιά νά τού; δαμάσει. Μια στρατιά μέ τόν Πομπήιο έπικεφαλή; πολεμούσε τόν Σερτώριο στήν 'Ισπανία* άλλη στή Μικρασία μέ τό Λούκουλλο τόν Μιθριδάτη. Δυό τώρα στρατιέ; χρειά στηχε νά έτοιμα στούν νά πολεμήσουν τόν Σπάρτακο μέσα στήν Ιδια τήν 'Ιταλία. Οί δυό Οπατοι πού βγήκαν στήν άρχή τής νέας χρονιάς, δ ΓναΙος Κορνήλιος Λέντουλος ·• κι ό Λούχιος Γέλλιο; Ποπλικόλας ··, διαταχθήκαν άπό τη Σύγκλητο νά σώσουν τήν πατρίδα. Μιά στενοχώρια τοΟ δημόσιου ταμείου Αντιμετωπίστηκε μέ μέτρο δραστικό, πού Ατόνησε δμως : Προτά-θηκε ένα; νόμος νά είσπραχτοΟνε τά ποσά πού ό Σύλλας χάρισε σ' δσους Αγόρασαν περιουσίες τών προγραμμένων Οί πλούσιοι Αντιτάχθηκαν κι άνάμεσά τους άσφαλώς δ Κράσσος πού Οστερα θά πρωταγωνιστήσει*

— 25 — 2

κι έτσι τό μέτρο θ9 άπορίφθηκε ν ' άντικατασταθή μέ πλήθος μετριότερα άλλα. Ή άποστολή (ίρχή τής άνοιξης τοΟ έτους 172) τών δυό ταυτόχρονα ύπατων, ήτανε μέτρο κρισιμότατης στιγμής, κι αύτή τήν κρισιμότητα τή νιώ4αν δλοι. Γι' αύτό δέν έδωσαν, δπως βγαίνει άπό τά λεγόμενα τοΟ 'Απ-πιανοΟ '*', μιά λεγεώνα, άλλά τρείς στόν κάθε Οπιτο, έξι συνολικά πού χωριστήκαν ύστερα σέ τρείς στρατούς, δυό λεγεώνες μ' έπικ«.φαλής τό Λέν-τουλο, δυό λεγεώνες μ' Επικεφαλής τόν πραίτωρα τής προηγούμενης χρο-νιάς, τόν Κίιντο "Αρριο ι0·, τριπλός στρατός ένάντια στόν άντάρτη μονο-μάχο. Ό Γέλλιος θά τραβοΟσε καταπάνω του, ό "Αρριος θά τόν χτυποΟιε άπό τά πλευρά ή θά ένίσχυε τόν δναν ή τόν άλλο κατά τήν περίσταση στρατό, κι ό Αέντουλος θά'μπαινε μπρός γιά νά τού κόψει έτσι τό δρόμο. Οί πιό αισιόδοξοι πιστεύαν πώς ό Σπάρτακος θά συντριβόταν όπωσδή-ποτε μές στήν τανάλια πού τοΟ άνοίγαν* μά οί φρονιμότεροι μέ τρόμο άναλογίζονταν τή μετριότητα τών στρατηγών τους. "Ανθρωποι τής καρριέ-ρας, δέν παρουσιάζαν καί πολλά έχέγγυα έπιτυχίας μπροστά σέ τέτοιο άν-τίπαλο, πού κάθε κίνησή του ήταν σάν έκρηξη τής μεγαλοφυίας. Γιά τή μικρόνοια μάλιστα τοΟ ένός, τού Γέλλιου, άναφερόταν ίνα άνέκδοτο "", πρωτάκουστο στήν ίστορία : "Οντας κάποτε άνθύπατος στήν 'Αθήνα, πα-ραξενεύτηκε σάν άκουσε πώς ζούσαν τόσες φιλοσοφικές έκεΐ σχολές μ' άν-τίθετες άρχές κι άντιμαχόταν μιά τήν άλλη. Μιά τέτοια άσυμφωνία ήταν άπρέπεια κι άκοσμία γιά τήν άντίληψή του. Πρόσφερε τό λοιπόν τή μεσο-λάβησή του σά διαιτητής καί κάλεσε δλους τούς φιλόσοφους να'ρθούνε, νά τά ποΟνε μπρός στήν έδρα του καί μ' ένα πνεύμα καλής πίστης κι άμοι-βαίας κατανόησης ν' άφήσουν τις διαφορές, νά συμφωνήσουν καί νά όμο-νοήσουν καί φυσικά γελούσανε κι οί πέτρες τής 'Αθήνας στήν άνά-μνησή του'04. 'Αλλά οί μέτριοι τούτοι άνθρωποι δεχόνταν άπό τήν τύχη θαυμαστή εύκαιρία. Μιά σοβαρή διάσταση φανερωνόταν στό στρατόπεδο τών έπαναστατών κι ήταν σάν νά τούς χάριζε τή νίκη. Πραγματικά, οί έπαναστάτες έτοίμαζαν έτσι ή άλλιώς μιαν έπιχείρηιη τεράστιας έχτασης πού ό χαραχτήρας της ώστόσο μάς διαφεύγει. 'Ανάμεσα άπό τ : άποσπά-σματα τού Σαλλούστιου κι άπό τίς άφήγησες τού Πλούταρχου καί τού 'ΑππιανοΟ, βλέπει κανείς νά σχηματίζονται μέσα στό στρατόπεδο τών έπα-ναστατών δυό ρεύματα μ' άντίθετες προοπτικές ,0·, πού καταλήγουν νά τούς διασπάσουν. Στή Σικελία ή περιορισμένη χωρική έχταση κι ή σχετική όμοιογένεια τών δούλων έξασφάλιζαν στίς έπανάστασες τή βάση τής ένό-τητας καί τήν ταυτότητα σκοπών κι ελπίδων. Μά έδώ κυριαρχοΟσαν οί

— 26 — 2

βαθύτατες φυλετικές διαφορές καί μορφώθηκαν λίγο-λίγο οέ διαφορές προο-πτικής πού καταδίκαζαν σ' αύτοκατάλυση τό κίνημά τους Ή ευρωπαϊκή όμάδα πού μ' έπικεφαλής τόν Κρίξο περιλάβαινε τους Γαλάτες καί τούς Γερμανούς, ήθελε νά τραβήξει κατά τούς ύπατικούς στρατούς, νά τούς συν-τρίψει, νά λεηλατήσει τήν ίταλική χερσόνησο, κι άν τό μποροΟσε, νά έκ-πορθήσει καί τή Ρώμη. Ή άνατολική όμάδα άντίθετα τοΟ Σπάρτακου, πού περιλάβαινε τούς θράκες, Γέτες, "Ελληνες, Μικρασιάτες κι έναν άριθμό Γαλατορωμαίων πολεμιστών, ζητ&Οσε νά διασχίσουν τήν ίταλική χερσόνησο καί νά'βγουν άπ' αύτή διαβαίνοντας τΙς Άλπες. Ποιός δμως νά °ταν δ σκοπός μιάς τέτοιας έπιχείρησης — είναι ίνα ζήτημα πού άπόμεινε άλυτο στήν ιστορία. Κατά τόν Πλούταρχο πού άντλεϊ άπό τόν Σαλλούστιο, ό θρά-κας άρχηγός μέ τή φυγή του σκόπευε νά τερματίσει καί τήν έπιχείρησή του* σά θά περνούσαν τ' Άλπεια τά βουνά οί δοΟλοι θά γυρίζαν στίς πα-τρίδες τους ή δπου άλλοΟ μπορούσαν νά χαροΟν τή λευτεριά τους. 'Αντί-θετα άπό τά γραφόμενα τοΟ ΆππιανοΟ, πού στό σημείο τοΟτο Ισως ν' άντλεϊ άπό τή Λιβιανή παράδοση — (,,Σιάριαχον dt Λιά ιών 'Antv%l*a>* δρών ial ια "ÀXnna χαί & ΚεΧ'ονς άπό των ΆΙπείων έιτειyôjitvov") —, βγαί-νει περισσότερο πώς σκόπευε νά φύγει γιά τή Κελτική γιά νά όργανώσει πιθανώς μεγάλες έπιχείρησες έκείθε. "Ισως περισσότερο άπό τόν Κρίξο νά ένιωθε πώς ή ίταλική έπανάσταση δέν παρουσίαζε άνάλογη κλίμακα μέ τΙς παλιές τής Σικελίας. 'Ενώ δ Εύνους μέ τό σύνθημα τής έπανάστασης ξεσήκωνε διακόσιες μονομιάς χιλιάδες σκλάβους στό νησί, αύτός δέν μπό~ ρεσε νά ξεσηκώσει σ' δλη τή χερσόνησο μέ τΙς τεράστιες δουλομάζες παρά μόνον έβδομήντα' καί μέ στρατεύματα άπειθάρχητα κι άγύμναστα. μ' ένα στρατό πού θ' άνανεωνόταν διαρκώς, πώς θά μποροΟσε ν' άντιμετωπίζει άδιάκοπα τή Ρώμη ; Άλλά άν περνούσαν στό Βορρά — ίσως μπορούσαν νά ξεσήκωναν τους βάρβαρους, νά χτίζαν ένα κάστρο λευτεριά; κι έκείθε, άν θέλαν οί θεοί, νά ροβολούσαν ύστερα στήν 'Ιταλία. Άντίθετα, ή ίταλική χερσόνησο, μιά κι ή έπανάσταση δέν έπερνε άνάλογη έχταση, ήταν κλουβί καί κάθε χώρισμα μ:ά σίγουρη παγίδα. "Επειτα οί βάρβαροι, άνυπόμονοι, δέν έχτιμούσαν άρκετά τις άνεξάντλητες πηγές, τή μέθοδο, τή δύναμη καί τήν πολεμική τής Ρώμης τέχνη, M.à τέτοια ύπόθεση γιά τούς σκοπούς τοΟ Σπάρτακου είναι πολύ πιό πιθανή άπό τήν άποψη τής Σαλλουστιανής πα-ράδοσης πού άντιπροσωπεύει ό βιογράφος συγγραφέας' γιατί στό κάτω τής γραφής, σέ ποιές πατρίδες vi γυρνούσαν πιά, μιά κι οί πατρίδες τών πε-ρισσότερων — τί λέω ; δλων οί πατρίδες βρίσκονταν, έτσι ή άλλιώς, στά χέρια τών Ρωμαίων ;

— 27 — 2

"Οπως καί νά'ναι, ή διχόνοια αύτή πού πρωτοφανερώνεται δταν νι-κώντας τόν Βζρίνιο βγαίνουν άπό τήν Καμπανία, πέρνει τήν κρίσιμη τούτη στιγμή τόν χαραχτήοα μιδς διάστασης πού διασπάει τή δύναμή τους. Ένφ δ Σπάρτακος ριχνόταν σέ πορεία πρίς τό Βορρά άνάμεσα άπό τις βουνοκορφές, τά δψίπεδα καί τά περάσματα τών Άπεννίνων — δ Κρί ξος μέ τριάντα χιλιάδες, Γαλάτες χαί Τεύτονες, ξέκοψε άπό τήν ΐλη στρα-τιά, νά συναπαντηθή μέ τους Ρωμαίους ,0·. Ο! ρωμαϊκοί στρατοί χωρίστη-καν άνάλογα : Ό Λέντουλος έπεσε έμπρός νά *όψει τήν πορεία τοΟ Σπάρ-τακου, χι ό Γέλλιος μέ τον "Αρριο κινηθήκαν μ' άνοιχτό έλιγμό νά χτυ-πηθοΟν μέ τους Γαλάτες καί τους Γερμανούς που ό Κρίξος έφερε κι όχύ-ρωσε κοντά στό Γάργαρο'0 ', ποτάμι πάνω άπό τό θούριο, σ* Ινα λόφο. Ήταν ίνα πλήθος φοβερό άπό γιγαντόδετα κορμιά που σάλευαν ψηλούς σάν πύργους θυρεούς καί ξεθηκάρωναν τ'ς σπάθες τΙς πριονωτές, τΙς κρε-μασμένες άπ' τούς ώμους μέ άλυσσίδες. Παινολογιόνταν κατά τή συνήθεια τους'0* καί ξευτελίζαν τους άντίιταλούς σάν άναντρους πού άξίζει να φο-ρούν γυναικεία. "Αλλοι ύμνολογούσαν τούς πατέρες τους πού είχαν τ' άνά-ριθμα κεφάλια τών όχτρών παλουκωμένα γύρω στά παλάτια τους καί δέν τ' άλλάζαν μέ σαχχιά χρυσάφι. Άλλοι, σά νά μή καταδέχονταν νά πολε-μήσουν σιδερόντυτοι, πετούιανε τούς θυρεούς, γδυνόνταν χαί τούς θώρακες κι όλόγυμνοι έτρεχαν στήν πρώτη τή γραμμή μέ τή γιγάντεια μόνο σπάθα στό δεξί τό χέρι. Λόγο τό λόγο άλλορρενιάσαν, στροβιλίστηκαν χαί ρο-βολήσανέ σά χείμαρρος στήν πεδιάδα. Μάταια τά τετράγωνα πυχνώθηκαν ν' αντισταθούν, μάταια τά κοντάρια σταυρωθήκανε κι οί καταπέλτες οδρ λιαζαν τ>νάζοντας κοτρώνια, άκόντια καί μολυβένιες μπάλες. Οί σπάθες οί πριονωτές άνεβοκατεβαίναν άσταμάτητα, σπάζαν τά κράνη, άνοίγαν άπό πάνω ώς κάτου τά κορμιά, πέρνανε τά κεφάλια, σπάζαν τίς άσπίδες, έκοβαν σά σταχοχάλαμα τίς λόγχες. Ήταν άδύνατο οί Ρωμαίοι ν' άντιστα-θοΟν, ή καταιγίδα τούς συνέπαιρνε, λυνόνταν τά τετράγωνα καί σβύναν οί γραμμές, ώσπου λυθήκαν δλα κι άνεμοσκορπίσαν. Οί νικητές τούς κυνη-γήσαν δ>; τ' αντίπερα βουνά — ώσπου σκορπίστηκαν δλότελα κι έπεσε ή νύχτα νά τούς προστατέψει,0·. Ή νίκη στάθηκε περίλαμπρη γιά τούς Γα-λάτες χαί τούς Γερμανούς, μά σύναμα χι ή αιτία τής καταστροφής τους. Γυρίζοντας ριχθήκαν στό ρωμαϊκό στρατόπεδο καί βρήκαν άφθονο όλιχό γιά νά γιορτάσουν. "Οσο άντρεΐοι ήσαν στόν πόλεμο, τόσο άσυγκράτητοι καί μανιακοί γιά τό πιοτό χαί γιά τό γλέντι. Ό Γέλλιος χαί δ Άρριος " · πού τούς πρόσμεναν νά έπιτεθούν δταν ξημέρωσε, καί πού γι' αύτό όχυ-

— 28 — 2

ρώθηκαν τή νύχτα έκείνη στό βουνό, είδαν τήν άλλη μέρα έρμο τόν κάμπο. Κατάλαβαν, άκούαανε κι άπό μακρυά τά έπινίκια όργια τών σκλάβων. Τούς άφησαν — καί μόλις νύχτωσε κατέβηκαν καί ζύγωσαν μέ προσοχή τή σπαραγμένη κατασκήνωση τους. Κανείς φρουρός — δλοι κοιμόν-τουσαν βαθειά, άνέγνοιαστοι, άφοβοι, άποκαμωμένοι. Άξαφνα ό κάμπος γέμισε άπό τά σπαθιά"1 — μέ τρομερά ξεφωνητά άναπήδησαν άπό τόν Οπνο οί δοΟλοι κι έψαχναν νά βροΟνε τ' άρματα, άγωνιζόνταν μέ τά δόντια, σκόρπιζαν, σκότωναν καί σκοτώνονταν, ώσπου ή σφαγή του; συνεπήρε άλύ-πητα κι άπόκαμαν νά πολεμοΟνε. Πάνω άπ* τίς είκοσι χιλιάδες "* σφάχτη-καν άπ' τά σπαθιά πού δούλευαν μέ τά γυμνά κοραιά — οί άλλοι κυ-νηγήθηκαν ώ; τά βουνά, δπου κατάφεραν νά ξαναβρούν τό Σπάρτακο καί νά ένωθοΟν μέ τό στρατό του. Ό Κρίξος έμεινε κι αύτός άνάμεσα στους σκοτωμένους.

ό Σπάρτακος στό μεταξύ τραβοΟσε μέσα άπ' τά βουνά γιά νά ξεκόψει όλότελα άπό τό στρατό τού Γάλλιου καί τοΟ Άρριου καί νά χτυπήσει ξεμοναχιασμένο τό στρατό τοΟ Λέντουλου, πού τού'κοβε άπό μπρός τό δρόμο. Τίς λεπτομέρειες τής μεγάλης τούτης περιπέ-τειας δέν τΙς ξέρουμε' φαίνεται πώς ό Λέντουλος, είτε γιά νά κερ-δίσει αύτός τό θρίαμβο είτε γιατί είδε τό στρατό τού Γέλλιου νά ζυγώνει πιά — νόμισε τή στιγμή κατάλληλη νά πολεμήσει. Στή δεύτερη περίπτωση ή άπόφαση τοΟ Σπάρτακου θά'τανε κίνημα άστραφτερής άπελπισίας. "Οπως καί νά'ναι, ό Αέντουλος κατατροπώθηκε μέ; στα βουνά1" — κ ι δ Σπάρτακος πισωγυρνάει άπότομα κατά τού; άλλους ένωμένους δυό στρα τούς καί τούς χτυπάει. Άνάμεσα στού; πρώτους μάχονταν οί φοβεροί Γαλάτες πού γλυιώσαν πριν καί πού έχδικούνταν τώρα τή σφαγή τών άλλων. Ούρλιάζανε σαν τά θεριά, σάν πύργοι στυλωνόντανε, κι άλλοι μέ σπάθες, άλλοι μέ γιγάντεια ρόπαλα σύντριβαν τρείς καί τέσσαρους όχτρούς σέ κάθε χτύπημα καί βήμα. Σέ κάθε χτύπημά τους φώναζζν καί τ' δνομα τοΟ άδικοθάνατου συντρόφου τους κι ή λύσσα καί τό φρένιασμά τους άναβαν σέ κάθε βήμα τους καί χτύπηιΐά του; Οί άλαφρόπλισιοι άποπάνω ξέκοβαν πελώρια βράχια πού κυλούσαν παρασέρνοντας άντρες κι άλόγατα καί κομματιάζοντας γραμμές όλάκερες πού ξεψυχούσαν μέ τόν ίδιο βόγγο. Σέ λίγο τσάκισε ή άντίσταση — δλα λυθήκαν καί σκόρπισαν1". Τα στρα-τόπεδα τοΟ Αέντουλου καί τοΟ Γέλλιου καί τοΟ "Αρριου κι ένας μεγάλος άριθμός αιχμάλωτοι έμειναν λάφυρα τών δούλων. Μά ό Σπάρτακος δέν χα-σομέρησε καί ρίχτηκε ξανά γιά τό Βορρά' άλλά καί οί ύπατοι άλλόφρονοι

— 29 — 2

in" τόν τρόμο μή τραβάει κατά τή Ρώμη τήν άνυπεράσπιστη — Ανασυγ-κρότησαν τούς άτυχου; στρατούς, συνενώθηκαν καί, μαζ( κι ό πραίτωρας, ριχτή καν νά τοΟ κάψουνε τό δρόμο. Δρόμο ο£ Οπατοι καί δρόμο δ Σπάρ-τακος, τους προσπερνούσε καί τόν προσπερνούσανε, τούς ξέφευγε καί τοΟ ξεφεύγανε, τή μιά παραταζόνταν στίς ψηλές κορφές, τήν άλλη μπερδευόν-ταν μέ; στά βουνοφάραγγα, γοργοδιαβαίναν καί τοΟ πιάναν τά στενά κι αύτός σά χείμαρρος χωριζόταν, τούς περικύκλωνε καί πάλι ένώνοταν ξωπίσω τους, άγώνες τών έμπροσθοφυλακών, Αγώνες τών δπισθοφυλακών, τεράστιες πυρκαγιές δασών μέσα σιίς νύχτες νά γελάσουν τόν άντίπαλο, κυνηγητά μές στίς κατάχνιες καί στά σύννεφα τών κορυφών μάχες τιτανι-κές μέσα στίς λαίλαπες, τή μιά θαρρούσαν πώς τόν έκλειναν στά ύψίπεδα κι αύτός χανόταν στίς πεδιάδες, τήν άλλη τόν περικυκλώναν στίς βαλτολιμνιές κι αύτός δρασκέλιζε τις άψηλότερες κορφές, ώσπου τοΟ πέσανε κάπου μπροστά, τόν περικύκλωσαν καί τόν άκινητήσαν. Ό Σπάρτακος δέν δίστασε' χτύπησε καί τούς τρείς — τρίτη μεγάλη μάχη στά βουνά καί τρίτη φοβερή πανωλεθρία τών Ρωμαίων"*. Κάποια πνοή άπό τή μεγάλη τοΟ Άθηνίωνα ψυχή, σά μακρυνός άχός άπό λυγμούς σμιγμένου; μέ πολε-μικούς άλαλαγμούς καί μέ θριαμβευτικά έμβατήρια στροβιλίστηκε γοερά πά/ω άπ' τόν τόιτο' καί διάβαινε καί ξαναδιάβαινε σάν ή πνοή μιδς λαί-λαπας άπ' άλλο κόσμο.

δ δρόμος γιά τή Ρώμη τού ήταν πιά άνοιχτός κι άν τήν χτυπούσε, γυμλωμένη τώρα άπό τή δύναμή της, συντριμένη άπ' τήν κατάπληξη — ίσως μπορούσε νά τήν κυριέψει' δμω; αύτός έπέμενε πάντα στό πρώτο σχέδιό του. Μέ φοβερή ταχύτητα τραβούσε άδιάκοπα γιά τό Βορρά1", σάν κάποιο βαρύ σύννεφο κυνηγημένο άπ' τΙς ριπές τών άψηλόπνοων άκα-θόριστων άνέμων. Τό μήνυμα τών τριών περίλαμπρων νικών Απλώθηκε τρομαχτικό; Ισκιος σ' όλάκερη τή χώρα. Άπό κορφή σ' άλλη κορφή, μές άπ' τά δάση, πάνω άπ' τά όψίπεδα, περνώντας τούς άδιάβατους γκρεμούς, τά χαμηλά περάσματα καί τΙς άπάχητες άητορωλιές, κυχλογυρνώντας τΙς πλαγιές, βυθώντας μές τά βουνοφάραγγα καί πάλι δρασκελώντας τ^ς κορ-φές, περνούσε ί φοβερός στρατός σά σίφουνας, γεμάτος λαίλαπες καί Αστρο-πελέκια. "Οταν σέ κάποιο διάσελο άντιλάμπαν τά σπαθιά κι οί θώρακες, οί πολιτείες άλλόφρονες κλείναν τις πόρτες καί δλολύζαν. Ήχοι παράξε-νοι σά νά'σπαζαν ή νά σερνόνταν άλυσσίδε; έτριζαν καί προμηνούσανε τό πέρασμά του* χιλιάδες δούλοι παρατούσαν τά τσαπιά καί τά σφυριά καί πέρναν τά βουνά κι άνέβαιναν καί πρόσδεναν τό πέρασμά του. 'Αφήσανε

— 30 --

τή Αευκανία, πέρασαν τήν Καμπανία, διάβηκαν τό Σάμνιο, προσπέρασαν τή χώρα τών Έρνίκων, διάβαιναν, μπήκαν στή γή τών Πικεντίνων καί στήν Όμβρική καί ζύγωναν τήν νότια Γαλατία. Πελώριοι άετοί νυχτόη-μερα φτεροκοπούσαν άπό πάνω τους, Εμβλήματα τής λευτεριά; στημένα άνάμεσα τού αιθέρα. "Οταν ή πάχνη ή πρωινή λυνότανε, πρόβαιναν άξαφνα άπό μέσα - της σά νά γενιόνταν μέσα άπ" τούς άτμούς τής γής, κι δταν τ' άπέραντα λυκόφωτα αίματώνανε τούς ούρανού;, μοιάζανε γίγαντες όρθοί στό μέγα φώς πού σπάραζε νά βγή άπό τό παγκόσμιο αίμα. Καί νύχτα μέρα ό φοβερός στρατός Εδιάβαινε τ' 'Απέννινα, χανόταν μέσα στά περά-σματα, ξαναφαινόταν στίς κορφές καί ξεχυνόταν στίς πεδιάδες. Κι άπό κορφή σ' άλλη κορφή ζυγώναν τό Βορρά κι δθε περνούσαν Ιτριζαν, σερ-νόνταν, έσπαζαν οί άλυσσίδες. Στά σύνορα τής Νότιας Γαλατίας ό Κάσ-σιος, ό άνθύπατος τής Επαρχίας ' " , προσπάθησε ν' άντισιαθή — τοΟ κάκου* ό Σπάρτακος τόν σύντριψε καθώς συντρίβει τό σφυρί τό βότσαλο καί τό σκορπίζει. Ό μέγας Σπάρτακος άνέβαινε γιά τό Βορρά κι' δλα σκορπού· σανε στό πέρασμά του.

τραβώντας πάντα κατά τό Βορρά — έφτασε κάποτε στά τελευταία δρια τής μισημένης 'Ιταλίας, θά τά περνοΟσε, θά'φεύγε κατά τΙς Άλπες, ύστερα θά διάβαινε στήν Κελτική κι έκεΐ μέ τούς συντρόφους καί τους βάρβαρους θά στήναν τήν άκρόπολη τής λευτεριάς — ίσως καί τ' όρμητήριο γιά τήν κατάχτηση τού κόσμου. ΠρΙν άφήσουν ώστόσο τήν Ιταλία χρωστούσαν ν' άποδώσουν έπιτάφιες τιμές στούς Γερμανογαλάτες σύντροφους καί προ-παντός στόν Κρίξο, τό συναρχηγό τοΟ Σαάρτακου — τόν Ινα άπό τούς δυό μεγάλους στύλους τής άπολευτέρωσής τους. 'Ανάψανε τεράστιες φωιιές — τάχα νά κάψουν τά κορμιά πού σέπονταν στόν κάμπο τής σφαγής κα^ ν' άναπάψουν τΙς ψυχές τους. Οί βάρβαροι συντρόφοι τους όπλομαχούσαν καί χόρευαν τούς πολεμικούς χορούς, οί βάρδοι τους ύμνούσαν τά χαρί-σματα καί τήν άντρεία τών πεθαμένων " · . Οί μάντες τους έσκυβαν πάνω άπό τούς νιόσφαχτους αιχμάλωτους προσέχοντας τό καλοσήμαδο αίμα πού πηδούσε άπ' τά λαιμά καί τά συκώτια. "Αλλοι έγραφαν στούς πεθαμένους τους προγόνους νά καλοδεχτούν τούς φίλους τους — τά χάραζαν σέ πλά-κες ξύλινες"® καί τΙς πετοΟσαν ύστερα στήν Επιτάφια φλόγα. Μά ό Σπάρ-τακος πού γνώρισε τή δουλική τού Κρίξου μοίρα στόν Ιππόδρομο, σοφί-στηκε Ινα θέαμα πού νά χορτάσει έκείνη τήν ψυχή στή σκοτεινιά τοΟ κάτω κόσμου. "Οπλισε τριακόσιους — άλλοι λένε τετρακόσιους — άπό τούς ρω-μαίους αιχμάλωτους καί τούς Εχώρισε σέ ζεύγη νά μονομαχήσουν " · . Οί

— 31 — 2

δούλοι πήραν θέση σοβαροί và παρακολουθήσουν πιότερο τή φοβερή στροφή τή; τύχης Δειλά χτυπήσαν τά σπαθιά, δισταχτικά σταυρώθηκαν — μά ό μέγας όχλος ξέσπασε σέ γιουχαΐ'σμούς καί τους έρέθιζε νά χτυπηθούν στ' άλήθεια. Ξεφρενιασμένοι άπ' τή ντροπή οί μονομάχοι άλληλοσφάζονταν μέ λύσσα Σέ κάθε νικηαένο πού έπεφτε, ό νικητής γυρνούσε καί ζητούσε χάρη άπό τό πλήθος' χάρη ζητούσε κι 6 πεσμένος άπ' τή γής Ανασηκώ-νοντας δεητικά τά χέρια Μά οί δοΟλοι σταθερά γυρίζαν τόν άντίχειρα κι έκεΐνος έδινε στό νικητή του τόν λαιμό νά τόν άποτελειώσει. Στόν πρώτο γύρο μείνανε οί μισοί κι οί δοΟλοι φρενιασμένοι άπό χαρά τούς έβαλαν νά ξαναρχίσουν. Γύρο τό γύρο λιγοστεύανε — δέν άπομείναν παρά δύο, οί τε-λευταίοι' κι οί τελευταίοι δυό μονομαχήσανε καί σκοτωθήκανε κι οί δύο. Ή πράξη τούτη πλήνωσε τή Ρώμη πιό πολύ άπ' τΙς ήττες τών στρατών της. Ν' άτιμαστή Ρωμαίος μονομαχώντας, μπρός σέ μονομάχους μάλιστα καί σκλάβους, ήταν έργο άνήκουστο, πού ό νοΟς δέν τό χωρούσε μέ κανένα τρόπο. Ό Ιδιος δ Κικέρων πού μιλεί μέ θαυμασμό γιά τήν έπίδραση τών μονομαχιών στή διαμόρφωση τοΟ χοραχτήρα σαστίζει φαίνεται μέ τήν άπανθρωπία μ<£ς τέτοιας πράξης"' . "Οπως καί νά 'ναι πολύ γρήγορα τό μάθημα τοΟ Σπάρτακου υιοθετήθηκε άπό τή Ρώμη. Στά χρόνια τοΟ Ίούλιου Καίσαρα, άμέσως ύστερα άπό τό κίνημα τών μονομάχων, ό Φούριος Λεπτί-νος, πραιτωρικός, κι δ ΚόΙ'ντος Καλπηνός, παληός συγκλητικός, δέν δίστα-σαν νά κατεβούνε στήν άρένα " " τό ίδιο μέ τήν άδεια άργότερα τοΟ Αύ-γουστου μέλη άπό τήν τάξη τών 'Ιππέων'". Ό Τιβέριος " τό άπαγορεύει, μά ό Καλιγούλας ξαναφήνει " · xal συγκλητικούς καί 'Ιππείς νά ξαναμ-πούν στό στίβο. Ό Κλαύδιος πάσχισε ν'άντισταθή'", μά χάτου άπό τόν Νέρωνα τά έμπόδια πέφτουν. Μπορούσε νά δή κάνεις τότε νά μονομαχούν στό 'Αμφιθέατρο τετρακόσιοι συγκληματικοί κι έξακόσοι 'Ιππείς, καθώς καί πλήθος άπό τΙς σπουδαίες τή; έποχής γυναίκες'". Στά χρόνια τού Σιδήρου μάλιστα τέτοια ήταν ή μάζα τών μονομάχων γυναικών, πού σά-στιζαν πώς τ(ς χωρούσε δ στίβος. Τέλος στό πρόσωπο τοΟ Κόμμοδου, ό ίδιος δ αύτοκράτωρ κατεβαίνει μονομάχος ' " ' μόνο πού θά'χει νά μονομα-χεί μέ δούλους προσταγμένους νά σκοτώνονται χωρίς νά προσπαθήσουν ν' άμυνθοΟ>ε.

'Ωστόσο ό Σπάρτακος δέν άφησε τήν 'Ιταλία. "Ενα βαθύ Ιστορικό αί-νιγμα, πού μάταια άναζητοΟμε κάποια βέβαιη λύση του, σκεπάζει τή

— 32 — 2

φάση τούτη τής έποποιίας. Ή γνώμη πώς δέν μπόρεσε νά διαβή τόν Πάδο είναι όλότελα άπίθανη" Ενας Σπάρτακος πού άποφασίζει άργότερα νά με-ταφέρει μέ σχεδίες τά πλήθη πάνω άπό τόν πορθμό τής Χάρυβδης, θά'βρι-σκε άπλό παιχνίδι νά περάσει μέ πλωτές τόν Πάδο. Τό πιθανότερο είναι πώς τά σάστισε μπροστά στίς "Άλπες πού χρωστοΟσε νά διαβή. ή πώς τό μέγα τώρα πλήθος τοΟ στρατοΟ τοΟ ζήτησε νά στρέψει κατά πίσω πάλι τίς σημαίες* κι έτσι ή άλλο! ώς, έμψυχωμένος άπό τίς νίκες κι άπό τήν άθρόα τών δούλων συρροή, μετάλλαξε κι αύτός τά σχέδιά του. Άπό τίς έβδομήντα χιλιάδες πού άριθμοΟσε κάποτε στό θούριο, ξίκοψαν οί τριάντα μέ τόν Κρίξο κι άπ' αυτές γυρίσαν μόνο δέκα. Ρίχτηκε μέ πενήντα μοναχά χι-λιάδες στά βουνά κι ήτανε τέτοια ή συρροή στό διάβα του, πού θά μπο-ροΟσε τώρα νά μετρήσει έκατόν είκοσι χιλιάδες Ά ν κάτι τόν άνάγκαζε νά φύγει άπό τήν 'Ιταλία — ή σταθερή έπιρυλαχτικότητα ήταν τής με-γάλης μάζας' μά ή θριαμβευτική πορεία στό μάκρος τής 'Ιταλικής χερσό-νησος έσπασε κι έλυσε τόν πάγο, Καινούργια πλήθη άδιάκοπα προστρέ-χαν κάτου άπό τό κόκκινο πανί τής λευτεριάς καί α' δλη τή χερσόνησο έτριζαν μ* άπαίσιο κρότο οί άλυσσίδες. Εξάλλου τώρα μόνος άρχηγός, μποροΟσε νά κρατεί τόν βγκο τοΟ στρατού άδιάσπαστο, άσφαλισμένο άπό τόν κίντυνο νά τόν χωρίζουν ο! συναρχηγοί τήν κρίσιμη ώρα. Νέες έλπίδες, νέοι όρίζοντες κι οί άλαλαγμοί τής μάζας συνεπαίρναν τήν παλιάν άπό-φασή του. Άπό τήν άλλη πλανερά μηνύματα, δτι νικάει στήν 'Ιβηρική ό Σερτώριος κι«ό Μιθριδάτης στήν Ανατολή καί πώς ό στόλος τοΟ Μικρα-σιάτη βασιλιά τραβάει γιά τίς ιταλικές άχτές, τοΟ άναφτερώναν τις έλπί-δες. Νά κυριέψει αύτός τή Ρώμη, νά τήν ξεθεμελιώσει άπό τά βάθρα της, νά δώσει λευτεριά στή γή καί πάνω άπ' τά συντρίμια τής σκλαβιάς νά στήσει όρθή τή μοίρα τών λαών — όνείρατα θριαμβικά καθώς τό φώς κι άνήσυχα καθώς ή θάλασσα, μπορούσαν νά φλογίσουν κι ένός βάρβαρου τό άγροΐκο πνεΟμα. "Onω; καί νά'ναι, ό Σπάρτακος διαλάλησε πώς πάει κατά τή Ρώμη Καίει τίς άχρηστες άποσκευές, σκοτώνει τά ύποζύγια, σφάζει καί τούς αιχμάλωτους νά μή μποδίζουνε τό δρόμο του καί ρίχνε-ται άσυγκράτητος στή νέα πορεία Στή Ρώμη δταν άκούστηκε τό μή-νυμα — τά πρόσωπα δλα ζάρωσαν άπό μιά κρύα πνοή τοΟ τρόμου. Είχαν στρατούς — δχι δμως κι άνθρωπο νά βασιστοΟν στήν κρίσιμη ώρα. , , Ό Σπάρτακος τραβάει κατά τή Ρώμη" — ή φοβερή κραυγή άντιβούΐζε σά βροντή κοσμοσυντέλειας σ' δλα τά στήθη. Καλοκαίρι τοΟ έτους 72. Οί νικημένοι Οπατοι άνακλήθηκαν. Ό πραίτωρας Γναΐος Μάνλιος περιμά-

— 33 — 2

ζεψε δσους μπόρεσε άπό τή Ρώμη χι άπό τά λείψανα τών δυό στρατών καί ρίχτηκε γιά τό Βορρά νά,σταματήσει τούς έπαναστάτες. Κάπου τούς συναπάντησε ή τόν ουναπάντησαν — κι ό νέος στρατός τής Ρώμης κατακό-πηκε βλος πάλι.

σάν Ιφτασε καί τ' άλλο μήνυμα — ή Ρώμη άπόμεινε παράλυτη άπ' τόν τρόμο. Ούτε βταν οί Γαλάτες άνεβαίνανε τά κάστρα της, ούτε δταν ό Καρχηδόνιος 'Αννίβας 1,4 τριγυρνούσε νικητής άπ* έξω άπό τήν τάφρο της δέν φρένιασε ίνας τέτοιος πανικός τά πλήθη. Έφτά ώς τήν ώρα στρατιές κατακοπήκαν άπ' τόν Σπάρτακο κι ή μεγαλοφυία του έμοιαζε ή Ιδια ή θεϊκή όργή ένσωματωμένη. Εκατόν είκοσι χιλιάδες έσερνε μαζί του έκδι-κητές κι δ φοβερός αύτός στρατός έμοιαζε σάμπως τών παλιών γιγάντων δ στρατός πού σπάσανε μέσα στά βάραθρα τ' άρχαΐα δεσμά κι άνέβαιναν μές άπ' τίς φλόγες κι άπό τούς σεισμούς νά καταλύσουνε τήν κοσμική Αρ-μονία. Φλόγες άνάπνεαν τά ώχρά τά χείλη τους κι ήσανε πράσινοι άπ' τό μίσος. Τά στυλωμένα μάτια τους έσταζαν αίμα καί φωτιά — κι βθε περ-νούσαν άνοιγε κι ή γής κι άνάδινε άλλους άπό μέσα. 'Ανέβαιναν δσοι πεθάνανε μέ τό τσεκούρι καί μέ τό σταυρό, μέ τόν τροχό καί τήν κρεμάλα' δλα τά χέρια πού άλυσσοδεθήκανε, δλα τά στήθη πού σπαράχτηκαν, δλα τά μέτωπα πού στιγματίστηκαν καί πού πεθάναν καί σαπίσανε μέ τ' δραμα τής λευτεριάς μισοβασιλεμένο στό σκοτάδι. Παιδιά πού σέρναν τούς πατέ-ρες τους, πατέρες πού παλεύαν νά ξυπνήσουν τά παιδιά τους, κοπέλλες πού στά σάπια χείλη τους έτρεμε άκόμη ένα χαμόγελο καί μάννες πού στά σάπια μάτια τους έτρεμε άχόμη κάποιο δάκρυ, λεβεντονιοί πού δοκιμάζαν τών χεριών τή δύναμη καί γέροι πού έτριβαν τό χώμα άπό τά μάτια, κι δλο άνεβαίναν οί νεκροί στό διάβα τους κι οί ζωντανοί μέ τούς νεκρούς κι of πεθαμένοι μέ τούς ζωντανούς τραβούσαν, φοβερός στρατός, νά καταλύ-σουνε τή Ρώμη. Τά κάστρα λές κι έρειπωθήκαν άξαφνα καί λύνονταν καί γχρεμιζόνταν "· . 'Ωχροί στίς έδρες καρτερούσαν of συγκλητικοί τήν ώρα νά στηθούν στήν 'Αγορά σά μονομάχοι. "Ολα τά θέμελα έτριζαν, έσπαζαν of κολώνες κι έρεαν οί ναοί, ή Ρώμη δλάκερη καταποντίζοταν στίς φλόγες. Εέπλεκες of γυναίκες έτρεχαν καί πέφταν στούς δημόσιους βωμούς, δπου σφαχτήκαν κάποτε οί τελευταίοι τού Άθηνίωνα στρατιώτες. Τά μοιρολόγια χι of φωνές δερνόνταν μές στό θόρυβο, τά παρακάλια καί τούς θρήνους. 'Απαίσια μηνύματα άξαιναν τόν τρόμο καί τή σύγχυση* οί δούλοι σκό-πευαν νά ψήσουν τά παιδιά καί ν' άναγκάσουν τούς γονιούς τους νά τά φάνε' άλλοι θρυλούσαν δτι θά'ριχναν σ' άλώνια τούς έλεύτερους καί θά'

— 34 — 2

βαζαν βαρβάτα άλόγατα καί ταύρους νά τούς άλωνίσουν. Ωστόσο δ Επανα-στάτης δέ φαινόταν — άλλοι λέγαν πώς σταμάτησε, άλλοι πώς κύτταζε νά ξεσηκώσει κάθε πληθυσμό στό διάβα του κι άλλοι πώς έκοψε τή φόρα γιά νά δώσει στούς Ρωμαίους χαιρό νά κρίνουν πια τή θέση τους καί νά παρα-δοθούνε στό έλεός του. Οί ψυχραιμότεροι έβλεπαν πού ό Σπάρταχ·ς καθυ-στερούσε θέλοντας καί μή γιά νά Εξοπλίσει καί ν' άσχήσει τά καινούργια πλήθη τού στρατοΟ του. 'Αλλά ποιό τ' δφελος άπό τήν άργητα, μιά καί κανείς δέν θά μποροΟσε νά τόν σταματήσει ; Κανείς δέν ήξερε άπό πού ν' άρχίσει πιά. ποΟ νά τελειώσει, τί νά Επιχειρήσει. Ό μόνος πού μπο-ροΟσε ν' άντιμετωπίσει τήν κατάσταση, ό Πομπήιος, πάλευε μ* άλλο γί-γαντα στήν 'Ισπανία. Οί ύπατοι ήσαν άνίχανοι, ό πραίτωρας Γναϊος Μάνλιος είχε νικηθή. "Οπως καί νά'νχι, κάποιος έπρεπε νά βγή γιά τήν άκόλουθη χρονιά ή άνθύπατος ή πραίτωρας πού ν* άναλάβει καί τή στρα-τηγία. Αύγουστος τού έτους 72. Προκηρυχτήκαν Εκλογές — μά τέτοιος τρό-μος πλάκωνε τή Ρώμη πού κανείς δέν πρόβαλε νά διεκδικήσει τήν τιμή καί τήν ευθύνη. Ή ήττα κι ή καταστροφή φαινόνταν άναπόφευχτες, δταν καινούργιος πρωταγωνιστής, δ Κράσσος πρόβαλε ύποψήφιος γιά τή στρατηγία.

Στόν Πλούταρχο χρωστάμε μιά βιογραφία άρκετά χαραχτηριστιχή τοΟ άνθρώπου τούτου. Ή σταδιοδρομία του άρχίζει άπό τή στιγμή πού Επι-κρατούν ό Μάριος καί ό Κίννας' ή οίκογένειά του άνήκει στήν άριστοκρα-τική παράταξη χι ό νικητής τών Κίμβρων τήν προγράφει. Ό πατέρας χι ό άδερφός του σφάχτηκαν, αύτός ώστόσο μέ τρείς φίλους του χαί δέκα σκλάβους φεύγει γιά τήν Ιβηρία. ΈκεΙ δέ φανερώθηκε μά χρύφτηχε σέ χάποιο σπήλαιο στούς παράλιους άγρούς ένός Ούΐβιου, πατρικοΟ του φίλου. "Ύστερα άπό όχτάμηνο άκού:ιο παραθερισμό, σάν έμαθε τό θάνατο τού Μάριου, βγήκε άπό τή σπηλιά κι έτρεξε νά ζητήσει τόν αύριανό Κυρίαρχο, πού μ'άσφαλτο ένστιχτο τόν άναχάλυψε στό πρόσωπο τοΟ Σύλλα. Άπό τότε μπαίνει στά δημόσια πράματα κι' ή (στορία τής Ρώμης πλέχει τ δνομά του σταθερά στά γεγονότα τής περίοδος τών διχτατόρων. Είναι Ενα άπό τά γνωστά Εκείνα πρόσωπα τών περιόδων τής παρακμής πού μέσα στούς κινούμενους δγκους τών μεγάλων γεγονότων δημιουργοΟν Ινα άδιά-χοπο κενό μέ τήν πομπώδη μετριότητά τους. Άνάμεσα στίς άδρές φυσιο-γνωμίες τού Μάριου, τού Σύλλα, τοΟ Πομπήιου, τοΟ Καίσαρα καί τοΟ Κικέρωνα, ή φαλακρή χοντόχοντρη σιλουέτα του γυρίζει φορτωμένη άπό

— 35 — 2

φιλοδοξίες χι άξιώματα γελοιογραφία. 'Αποτελούσε βέβαια πρόσωπο ση-μαντικό, μά μοναχά σά στόχος ή βοηθός τοΟ ένός ή τοΟ άλλου άπό τούς γίγαντες έχείνους. Κατώτερος άπό τόν Πομπήιο στή στρατηγιχή, κατώτε-ρος άπό τόν Κιχέρωνα στή ρητορική, κατώτερος άπό τόν Καίσαρα στήν πολιτική καί κατώτερος άπό τόν Κάτωνα στή δημόσια όπόληψη — κατά-φερνε δμως πάντα νά συναγωνίζεται στήν πρώτη γραμμή, γιατί ήξερε νά κολακεύει τό λαό καί νά έκμεταλλεύεται τίς διχόνοιες τών μεγάλων. Τό κυριότερό του δπλο ήταν τό ένστιχτο νά ξεχωρίζει άλάθευτα τόν ίσχυρό, νά τόν πλευρίζει καί νά συμμαχεί μαζί του. Τό ίδιο τούτο ένστιχτο τόν όδη-γούσε συνακόλουθα κι 3>ς ποΟ μποροΟσε νά τραβήξει τήν άντίθεση μέ τόν άντίπαλό του' γιατί καί μέ τούς τρεις πολιτικούς του άντίπαλους. τόν Καίσαρα καί τόν Πομπήιο καί τόν Κικέρωνα, κατάφερνε νά συμμαχεί κάθε φορά, φροντίζοντας νά γίνεται άπαραίτητός τους. 'Αλλά τό πάθος του γιά τήν πολιτική δέν ήταν άδολο οδτε αύτόνομο, μά άνάβρυζε άπό δυό μεγάλα πάθη του — τή φιλοχρηματία καί τή φιλοδοξία. Σπάνιο πνεύμα τάξης οικονομικής συνδυασμένο μέ ρεαλιστική χωρίς άνησυχίες συνείδηση, τού άπέφερε ίνα άσύνηθα μεγάλο πλοΟτο. Ό πλούτος αυτός ήταν τό κυριότερο δπλο νά ίκανοποιεϊ τή φιλοδοξία του κι οί έπιτυχίες τής φιλοδοξίας του τά κυριότερα μέσα γιά ν' άξαίνει τόν πλοΟτο του.

σάν έμαθε τό θάνατο τοΟ Μάριου, βγήκε άπό τή σπηλιά του πρωτα-γωνιστής κι αύτά ς γιά τούς άγώνες πού θ' άκολουθούσαν. Συμμάζεψε άπό τούς φυγάδες καί τούς ντόπιους άντιμαριανούς ώς δυίμισυ χιλιάδες κι άρ-χισε νά τριγυρν£ τίς πολιτείες, νά ρίχνει τούς άντίπαλους κι δσο μποροΟσε νά ληστεύει. Στό μεταξύ συγκρότησε ίνα στόλο κι έφυγε γιά τή Λιβύη, δπου προσχώρησε στή στρατιά τού Μέτελλου, γιά νά τόν παρατήσει καί νά προσ-χωρήσει Οστερα στή στρατιά τού Σύλλα στήν 'Ιταλία. Ό Σύλλας έστειλε τόν Κράσσο στούς Μαρσούς κι ό Κράσσος είχε μερικές έπιτυχίες' μ' άπό τά τότε άντιφιλοτιμιέται τόν Πομπήιο καί φλέγεται άπ'τήν άφταστη πολε μική του δόξα. Γιατί ό ΙΙομπήιος μικρότερος στά χρόνια καί πατέρα μι-σημένου γ>ός, τόσο γοργά ξεχώρισε καί δείχτηκε τρανός, πού ό Σύλλας τού άναγνώριζε τιμές άνήκουστες γιά τούς άλλους. Αύτά κέντριζαν κι άνα-στάτωναν τόν Κράσσο πού βρισκόταν πάντα του στόν κάτω γύρο. Γιατί δέν είχε οδτε τήν ιδιοφυία ούτε τή στρατηγική έμπειρία τού Πομπήιου, καί τά τυχαία άπό τήν άλλη κατορθώματά του έξουδετέρωναν οί μοίρες του οί κακές, ή φιλοκέρδεια κι ή μικρολογία. Άπό τό κάθετι ζητούσε νά χρηματιστή κι άπό τριακόσα τάλαντα πού κληρονόμησε, ίφτασε νά κα-

— 36 — 2

τέχει έφτά χιλιάδες. Τά περισσότερα τά κέρδισε άπό τόν πόλεμο καί τή φωτιά, άντλώντας άπό χΐς δημόσιες συφορές πάντα χρυσάφι. Όταν κυρίεψε τήν Τουδερτία τήν Όμβρική, φρόντισε νά σφετεριστή τά λάφυρα κι έπεσε στή δυσμένεια τοΟ Σύλλα' μά μπόρεσε ν9 άποκατασταθή, γιατί στή μάχη τήν άποφασιστική μέ τούς Σαμνίτες καί τούς δημοκρατικούς κατάφερε αυτός μόνος νά νικήσει. Εύνοημένος έτσι άγόραζε τό βιός τών μεγαλόπλου-των πού προγραφόντανε — καί πολλούς μάλιστα τούς πρόγραφε χωρίς καμμιά έντολή. μόνο καί μόνο νά τούς πάρει τήν περιουσία' ώσπου δ Σύλ-λας άγανάχτησε καί δέν τόν χρησιμοποιούσε. Μά ό Κράσσος είχε θησαυ-ρίσει πιά καί ρίχτηκε σ' άλλη άσχολία' μάζεψε πεντακόσιους δούλους κι άρχιτέχτονες καί βάλθηκε νά έκμεταλλεύεται τΙς συφορές τής πόλης. "Οπου άγροικούσε πυρκαγιά ή συνίζηση, έτρεχε, άγόραζε τά σπίτια πού κιντύνευαν, καθώς καί τά γειτονικά πού τά πουλούσαν μπρός στόν κίντυνο γιά τίποτε — κι έτσι τό μεγαλύτερο μέρος τής Ρώμης έγινε μέ τόν καιρό δικό του. Πλαστογραφούσε διαθήκες, έβαζε τούς διαχειριστές νά πέρνουν μέ τή βία ή μέ τό δόλο τά γειτονικά μέ τά δικά του χτήματα καί μές στή Σύγκλητο πουλούσε γιά δποιο ζήτημα τήν ψήφο. Δέν άπόριχνε τίποτε πού θά μπορούσε νά τού φέρει κάποιο κέρδος. Δικάστηκε πώς είχε έρω-τικά σχετίσματα μέ μιά Έστιάδα, τή Λιβία' άλλά Απαλλάχτηκε σάν Απο-κάλυψε πώς περισσότερο έρωτοτροποΟσε μ9 ένα χτήμα της* καί τελικά δέν τήν παράτησε παρά σάν μπόρεσε νά τής τό πάρει. Τά χτήματά του καί τά μεταλλεία τού άσημιού τού άπέφεραν άπό τήν άλλη άμύθητα πλούτη — μά καί τούτα δέν τά λογάριαζε γιά τίποτα μπροστά στήν έκμετάλλευση τών δού-λων. Ό ρεαλιστής αύτός άριστοκράτης ήταν καί μορφωμένος. Είχε άσκηθή μέ πάθος στή ρητορική κι άσχοληθή ειδικότερα μέ τήν άριστοτελική φιλο-σοφία. Γιά δάσκαλό του χρησιμοποιούσε τόν άριστοτελικόν 'Αλέξανδρο, πού τήν άξια του βέβαια δέν τή ξέρουμε, μά πού έδωκε σπουδαίας όπομονής κι άνεχτικότητας Απόδειξη κοντά στόν Κράσσο* άρκεΐ νά σημειωθή, πώς δ τα ν βγαίναν άπό τή Ρώμη το3 9δινε καπέλλογιά τήν έξοχη, κι δταν γύρι-ζαν τό ζητούσε πίσω. Κι ένώ ήταν τόση ή τσιγκουνιά κι ή φιλοχρηματία του, τίποτε δέν κατηγορούσε πιό αύστηρά άπό τούς φιλοχρήματους καί μι-κρολόγους' κι ένώ κανείς δέν τού παράβγαινε στήν τέχνη νά σκλαβώνει κολακεύοντας, κανείς δέν σκλαβωνόταν εύκολότερά του μέ τήν κολακεία.

γιά νά ζυγώνει ώστόσο καί νά κολακεύει τό λαό, καυχότανε γιά τήν πληβειακή καταγωγή τού γένους του Αικίνια, πού είχε περάσει πιά μέ τ' άξιώματα στήν Αψηλότερη Αριστοκρατία. Είχε άνοιχτό πάντα τό σπίτι

— 37 — 2

του καί γιά τους φίλους χαί τούς ξένους' τά γεύματά του ήσαν λιτά, μά προσπαθοΟσε νά τά συμπληρώνει μ* άπλετη φιλοφροσύνη. Ξέροντας άπό ποΟ πηγάζει ή δύναμη δέν προσπερνούσε μήτε τόν άσημαντότερο πολίτη δίχως νά τόν προσλαλήσει. Στά δικαστήρι» άναλάβαινε συνήγορος χαί τιποτένια άχόμη διάφορα χαί στή συνέλευση τοΟ λαοΟ συχνά άναπλήρωνε τόν Καί-σαρα χαί τόν Πομπήιο σάν άποφεύγαν νά μιλήσουν. Ή δόξα τοΟ Πομπήιου τόν έθλιβε χατάχαρδα — γι ' αύτό μέ πάθος προσπαθούσε νά τόν ξεπεράσει στήν πολιτιχή, πληρώνοντας, δανείζοντας, συνηγορώντας, χολαχεύοντας, ραδιουργώντχς. "Ετσι κατόρθωνε νά πρωταγωνιστή σάν ίνας άπ' τούς τρείς στά χρόνια του δυναμιχότερους πολιτικούς ήγέτες Οί συντηρητιχοί άπο-βλέπαν στόν Πομπήιο, οί ριζοσπαστικοί στόν Καίσαρα χι ό Κράσσος έπιχε-φαλής τών μεσιανών κατάφερνε νά έπωφελείται πότε άπό τους συντηρητι-κούς μέ τόν Πομπήιο χαί πότε μέ τόν Καίσαοα άπό τούς ριζοσπαστιστούς άλλάζοντας φρονήματα σάν πέδιλα χι ύποστηρίζοντας τή μιά γιατί πληρώ-νοταν, τήν άλλη γιατί όργίζοταν πού δέν πληρώνοταν, τήν Ιδια τή στιγμή συνήγορος χι άντίπαλος, άλλα προσώπατα, άλλους νόμους χι άλλα τών άλλώνε. Μά τέτοιος δντας, οδτε φίλος ήταν σίγουρος ούτε δμως χι έπιχίν-τυνος άντίπαλος' γι ' αύτό σά ρώτησαν τό δημαγωγό Σιχίνιο τί τόν φυλάει χαί δέν τόν σφάζει — αυτός άπάντησε πώς άφησε τό βώδι αύτό νά ζή, γιατί είχε μπόλικο στά κέρατα χορτάρι' ήτανε μ3 άλλα λόγια άχίντυνος καθώς τά βώδια πού τούς στοίβαζαν χορτάρι άνάμεσα στά χέρατά τους. Ωστόσο αύτό τό βώδι στάθηκε άρχετά δραστήριο γιά ν3 άναλάβει ξαφνικά τήν άρ-χηγία "". "Ηξερε πώς μποροΟσε τώρα νά μιλεί καί οί άλλοι νά ύπακοΟν χωρίς χαμόγελα κι άντιλογίες. Ήταν ή μόνη εύκαιρία ν3 άναδειχτή σάν άρχηγός, σωτήρας καί πατέρας τής πατρίδας' σάν Ενας άπ3 τούς πιό μεγά-λους γαιοχτήμονες έξάλλου, κάτοχος κι ένός τεράστιου χύκλου βιοτεχνικών χαί χτηνοτροφιχών έργαισών, δ Κράσσος είχε καί προωπικά τό μεγαλύ-τερο συμφέρο νά δοθή στόν πόλεμο Ενα τέλος. Έ ξ ι καινούργιες λεγεώνες έτοιμάστηκαν, δπου προστέθηκαν τά λείψανα τών προηγούμενων στρα-τιών "·, τουλάχιστο άλλες τέσσαρες λεγεώνες. 'Ως έκατό χιλιάδες μάχιμοι χαί βοηθητικοί βαλθήκαν Ετσι στίς διαταγές τοΟ Κράσσου. Καί κάτι περισ-σότερο — δ στρατός αύτός, άν κι άριθμητικά κατώτερος άπό τό στρατό τοΟ Σπάρτακου, ήταν άνώτερος σ' όργάνωση, σέ τεχνική καί πειθαρχία.

ό Σπάρτακος στό μεταξύ, είτε γιατί δέν πρόφτασε νά ώφεληθή άπ' τόν τρόμο καί τό σάστισμα τοΟ άντίπαλου. είτε γιατί καινούργιες τό στρατό του δίχασαν διχόνοιες, είτε γιατί κατάλαβε πώς μέ πρωτόπειρο

— 38 — 2

στρατό χαI δίχως μηχανήματα πολιορκητικά δέν θά μποροΟσε νά κυρίευε τή μητρόπολη — μετάλλαξε χαί πάλι σχέδιο, παράτησ« τή Ρώμη πρίν τήν άτενίσει χάν χαί τράβηξε γοργά χατά τά νότια τής 'Ιταλίας. Γυρνούσε χαί λεηλατούσε άνίλεα τίς περιοχές, κατάστρεψε χαί σκότωνε χαί ρήμαζε — σάν τό λιοντάρι πού κυκλώθηκε χαί μόνο ή λύσσα του όδηγάει τή δύναμή του ,4°. 'Αντίθετα ό Κράσσος, ήρεμος χι άποφασιστιχός, διάλεξε τά στενά τών Πικεντίνων γιά όρμητήριο, προπάντων γιά νά προστατέψει τίς Καμ· πανικές πεδιάδες άπό τόν φρενιασμένο Σπάρτακο — χι έστειλε κάποιο Μούμμιο'41, υποστράτηγο, μέ δυό λεγεώνες γιά νά παρακολουθεί χαί νά χτυπήσει άπό τήν πλάτη τόν άντίπαλο σάν άνοιγόταν μέ τόν χύριον δγχο τοΟ στρατοΟ σέ μάχη. Ό Μούμμιος παρακούοντας τή διαταγή τοΟ Κράσ-σου ν' άποφύγει κάθε μονωμένη σύγκρουση, θάρρησε τή στιγμή κατάλ-ληλη νά πάρει αύτός τή δόξα τοΟ πολέμου. Τό άποτέλεσμα ήταν νά μαζέψει ό Κράσσος στήν άρχή τής έκστρατείας του τά πρώτα άπο-μεινάρια άπ' τό στρατό του. Ψύχραιμος όμως έτρεξε νά πιάσει τά στενά προτοΟ προλάβει ό Σπάρτακος νά τά περάσει. Άπό τά τότε ό Κράσσος ένιωσε πώς έκανε μ' άντίπαλο, που δσο κι άν ήξερε νά πολεμά, δέν ήξερε νά έκμεταλλεύεται τή νίχη. Λοιπόν μποροΟσε τούτη ή μετριότητα νά παραβγή μ' αύτή τή μεγαλοφυία. "Αν ήξερε δ άν-τάρτης νά χτυπά, ήξερε αύτός νά πεδουχλώνει* έκείνος ήταν τό σπαθί, μποροΟσε αύτός νά'ταν τό δίχτυ. Πολλά λιοντάρια έξάλλου πιάστηκαν, γιατί δαγκώναν δυνατά πολύ καί χάποτε σφηνώνανε τά δόντια. Μά πρίν άπ' δλα θά'θελε νά χάμει τό στρατό του νά ξεχάσει τίς χαχές συνήθειες, θυμήθηκε κι έφάρμοσε τό τρομερό μαρτύριο τοΟ δεχατισμοΟ, πού είχε έφαρμόσει άλλο χαιρό ό Öπάτος Άππιος Κλαύδιος στόν πόλεμο μέ τούς Ούόλσχους. Ήταν μιά τιμωρία φοβερή — στούς δέκα σκότωναν τόν Ενα' τά όνόματα κάθε δεκάδας ή όλονών έμπαιναν σ' Ενα χράνος, τ ' άνακά-τευαν, Εβγαζαν ύστερα Ενα ή κάθε δέχατο, χι έχεΐνοι πού κληρώνονταν, γυμνώνονταν χαί θανατώνονταν μέ ρόπαλα μπροστά στούς άλλους. Τό αί-σχος τοΟ μαρτυρίου βάθαινε τή φρίκη τής σκληρότητάς του' γι ' αύτό κι έχεΐνοι πού επιζούσαν κάποτε, έμεναν γιά τών άλλονών τά μάτια πεθαμέ-νοι. Έτσι κι ό Κράσσος πήρε πεντακόσιους άπό τούς πρώτους πού πέταξαν τ' άρματα, τούς χώρισε σέ δεκαριές καί σκότωσε μέ τό μαρτύριο τοΟτο τούς πενήντα ,4 '. "Ετσι κατάφερε νά τούς φανή πιό φοβερός άπό τόν άντί-παλο καί ν' άποκαταστήσει μιά γιά πάντα τή σπασμένη στό στρατό του πειθαρχία. Πάνω στήν ώρα καί μιά νίκη του — (κατάφερε νά συγκρουστή

— 39 — 2

μ" ίνα σώμα άπό δέκα χιλιάδες Επαναστάτες καί νά τό κατατροπώσει κό-βοντας τά δύο τρίτα του ,4·) —, ήρθε ν' άναστυλώσει καί τό θάρρος τους καί τήν πεποίθηση στό στρατηγό τους. Mi τέτοιους οιωνούς δ Κράσσος ξέ-κοψε άπό τά στενά καί βγήκε στά Λευκανικά βουνά νά συναντήσει τόν άν-τίπαλό του. "Ομως δ Σπάρτακος — άλλος άγέρας τώρα φύσαγε κι έσερνε τό βαρύ τό σύννεφο κατά τό νότο. "Αφησε πίσω τά Αευκανικά βουνά, πέρα-σε τό κατεστραμένο Μεταπόντιο, ιιπήκε στήν Καλαβρία, Ισως γιά λίγο νά σταμάτησε ξανά στό θούριο πάτησε πάλι τήν Κοζέντσια κι έφτασε ώς κάτου στόν πορθμό τής Σικελίας. Ξανάρθε τό παλιό του τ! δνειρο καί ξα-ναφλόγισε τό voQ του : Νά συνενοηθή μέ τούς κυρίαρχους πειρατές νά τόν περάσουνε στή Σικελία "V Ή Σικελία, ή πατρίδα τών μεγάλων Εξεγέρ-σεων, ήταν ή πιό κατάλληλη περιοχή γι' άκρόπολη τής Λευτεριάς καί γιά όρμητήριό της.

κι άλήθεια, περιζωσμένη άπό τή θάλασσα, κατάμεστη άπό πλήθη δού-λων πού στενάζαν κάτου άπό τήν πιό αίμοβόρα τυραννία, ήταν ή μόνη χώ-ρα δπου μποροΟσε νά διαβή καθώς σέ φρούριο καί ξεσηκώνοντας τούς δού-λους νά τήν ύποτάξει σέ λίγες ώρες. Τό κράτος τών παλαιών δουλικών Επαναστάσεων, τό κράτος τοΟ Εύνου καί τού Σάλβιου, θ' άνασταινόταν με-γαλόπρεπο καί ή γιγάντεια τοΟ 'Αθηνίωνα ψυχή θά δάκρυζε, πρώτη φορά, στόν κάτου κόσμο. Ό κάθε δοΟλος έκρυβε κι Ινα σπαθί κι άποβραδίς τό κάρφωνε στή ρίζα ένός σταυροΟ γιά νά ποτίσει άπό τό αίμα πού έσταζε καί νά' ναι άσύντριφτο σέ κάθε άγώνα. Κι οί πειρατές πού θά τόν πήγαι-ναν — αύτοί μέ τά καράβια άργότερα θά μεταφέρουν τούς στρατούς στίς χώρες τών ύπόδουλων λαών, νά ξεσηκώσουν τά έθνη ένάντια στό παγκόσμιο τύραννο, τή Ρώμη. Λεγόνταν Κιλικιανοί, γιατί στίς παραλίες τής Κιλικίας ήσαν τά κύρια τών μεγάλων στόλων τους κρησφύγετα κι οί πολιτείες καί τά φρούρια τους Μ' αύτοί δέν ήσαν μόνον Κίλικες, μά προγραμένοι, άπόκληροι, ληστές, δραπέτες, δοΟλοι, έξόρισιοι, άπ' δλες τις γωνιές καί τΙς φυλές τής οικουμένης. Ελεύτεροι σάν τά πουλιά, σχίζαν μέ τά στενό-μακρα πολεμικά καράβια άπ' άκρη σ' άκρη τή Μεσόγειο, ληστεύαν τά πλεούμενα καί ρήμαζαν κάθε παράλια χώρα ή πολιτεία. '£2ς τόν καιρό πού τους Εξόντωσε ό Πομπήιος, μάταια ή Ρώμη πάσχιζε νά περιορίσει τή δύναμή τους. Τά ναυτικά ταξίδια κόπηκαν, τό Εμπόριο νεκρώθηκε, οί σιτο-δείες θέριζαν τούς πληθυσμούς καί δέν βρισκόταν τοΟ κακοΟ θεράπιο. Τά ίδια άκόμη τά ρωμαϊκά στρατεύματα ταξίδευαν χειμώνα μέ κακούς και-ρούς γιά ν' άποφύγουν τούς κουρσάρους. Σέ λίγο ύπαγορεύαν κι Επιβάλλανε

— 40 — 2

τού; δρους τους oè στρατηγούς καί ήγεμονίες. "Ετσι τά ίπάγγελμα γινό-ταν έντιμο μέ τόν καιρό καί ξεπεσμένοι Αριστοκράτες κι ήγεμόνες καί φι-λόδοξοι άρματώνανε καράβια κι έβγαιναν νά γίνουν αλιείς άνθρώπων. "Ως τετρακόσιες πολιτείες έπεσαν στά χέρια τους — καί μάλιστα, σάν άνθρωποι θεοφοβούμενοι, ρημάξαν κι δλα τά παράλια ιερά της Μικρασίας καί τής Ελλάδας. Περιτριγύριζαν τήν 'Ιταλία Ανεμπόδιστα, ληστεύανε τού; δρό-μους της κι αίχιιαλωτίζαν δποιον έβρισκαν — κάποια φορά σήκωσαν μά-λιστα καί δυό ύπατους μαζύ μέ τούς ραβδούχους καί τούς ύπερέτες. Τό μίσος τους ένάντια στούς Ρωμαίους ήταν φοβερό καί δέ νικιόταν ούτε μέ τά λύτρα. Όταν κανείς άπό τους αιχμάλωτους φώναζε πώς αύτός είναι Ρωμαίος — έκαναν πώς σαστίζαν κι έπεφταν στά πόδια του ζητώντας νά τούς συγχωρήσει. Μόλις ό δύστυχος τούς πίστευε, τόν έντυναν μέ τή-βεννο, τάχα νά τόν γνωρίζουν άποκεί κι έμπρός, τού κατεβάζανε καταμε-σίς στή θάλασσα τήν καραβόσκαλα, τού λέγανε νά κατεβή, νά πάει στό κα-λό — κι αν δέν κατέβαινε, τόν έσπρωχναν καί τόν καταπόντιζαν.

Ο! άντικειμενικο'. δροι πού προσδιόριζαν τήν έχταση καί τόν χαρα· χχήρα τής έπανάστασης τού Σπάρτακου, δέν ήσαν στ' άλήθεια διόλου εύνοΐχοί στήν 'Ιταλία. Καί πρώτα-πρώτα πού οί μεγάλες μάζες έμειναν άκίνητες — κι ένώ ό Εδνους κάποτε στή Σικελία ξεσήκωνε διακόσες χι-λιάδες, ό Σπάρτακος σ' δλη τή χερσόνησε δέν μπόρεσε νά κινητοποιήσει πάνω άπό έκατόν είκοσι χιλιάδες καί μάλιστα δχι δούλου; μοναχά, άλλά άνάσμιχτο κι άστάΐμητο δχλο. Τό φαινόμενο τούτο έξηγιέται άρκετά, άν λάβουμε υπόψη πώς οί πόλεμοι τών δούλων προκαλούνταν άλλά δέν Υπο-στηρίζονταν άπό τΙς Ανάγκες τή; κοινωνικής έξέλιξης, καί συνακόλουθα άντί ν' άνανεώνονται κάθε φορά δυναμικότεροι καί πολυανθρωπότεροι, Απε-ναντίας, Ατονούσαν βαθμηδόν, χαλάρωναν κι έκφυλιζόνταν. Πραγματικά, ή μάζα τών δούλων δέν ήταν τάξη προορισμένη νά προωθήσει έπαναστατικά τήν άρχαία κοινωνία σέ προοδευτικότερες μορφές, γιατί ή ίδια ή Οπαρξή της είχε σταματήσει τήν άνάπτυξη τής τεχνικής καί τό σταμάτημα τούτο κατοχύρωνε μέ τή σειρά του τήν άναγκαιότητα τής δουλείας πού τό προ-καλούσε. Άπό τή βασική τούτην Αντίφαση Αναπηδούσαν σταθερά ένα πλή-θος συνακόλουθες Αντίφασες πού ξεθεμέλιωναν τό Αρχαίο κοινωνικό συγ-κρότημα κι άποτελμάτωναν τΙς μάζες. Άλλά κι οί προλετάριοι, σάν έξω άπό τήν παραγωγή, δέν ήταν μπορετό νά διαφοροποιηθούν αύτοί σέ τάξη

— 41 — 2

έπαναατατική χαί ν' άναλάβουν τήν άποστολή πού οί άποκλεισμένοι άπό τήν πολιτική χαί τήν κοινωνική νομοθεσία δοΟλοι δέν μπορούσαν ν' άνα-λάβουν. "Ετσι ένώ ή δυστυχία κι ή καταπίεση βάθαιναν όλοένα καί περισ-σότερο, τό έπαναστατικό πνεΟμα, άντί ν' ανάβει, δλοχι άτονοΟσε. Οί μάζες άδρανοΟσαν σ' Ινα τέλμα πού δλο βάθαινε χαί πλάταινε κι δπου ή κάθε κί-νησή τους γιά νά βγοΟν τούς βούλιαζε βαθύτερα στή λάσπη. Αύτός είναι ό βαθύτερος λόγος πού ό Σπάρτακος, ένώ μέ τέτοιες νίχες άστραπόβολες χι άποφασιστικές έπρεπε νά σηκώνει άπό τήν πρωτοπορεία μόνο πεντακό-σιες χιλιάδες, δέν κατορθώνει τελικά νά κινητοποιήσει πάνω άπό έκα-τόν είκοσι χιλιάδες. Ή συνέπεια τούτη ήταν άπό τήν άλλη κι ό λόγος πού τόν έσπρωχνε νά φύγει άπό τήν 'Ιταλία. Κάτι παράλληλο — οί ιταλικές έθνότητις πού σίγουρα θά πρόσμενε νά έξεγερθοΟν, οί Αευκανοί κι οί Βρούτιοι προπαντός κι οί έχθρικές γιά τή Ρώμη πολιτείες, δλα άκινητή-σαν. Οί συφορές τούς είχαν ξεκληρίσει πιά καί τΙς παλιές άγέρωχες έθνό-τητες άντικατάστησαν άνέγνοιοι μισοάγριοι βοσκοί πού ζούσαν στά βουνά τό βίο τών παλιών Κυκλώπων. Ο! πολιτείες πού άλλοτε συμμάχησαν μέ τόν 'Αννίβα ή δρκιζόνταν συναμεταξύ τους καί ξεσήκωναν τόν άσπονδο ένάντια στή Ρώμη πόλεμο — τώρα τελματωμένες άπό τήν παρακμή, φρόν-τιζαν μόνο πώς ν' άρέσουνε ατή Ρώμη. 'Από τόν καιρό τοΟ Σύλλα οί δλι-γαρχίες τους είχαν παλινορθωθή κι οί όλιγαρχίες τους ήξεραν τό δρόμο πού έπρεπε ν' άχολουθοΟνε: Ταύτιζαν πάντα τό συμφέρο τους μέ τά συμφέ-ροντα τής Ρώμης.

διασπασμένο άπό έσωτερικές διχόνοιες καί καταδικασμένο άπό τίς άντικειμενικές συνθήκες τό κίνημα του Σπάρτακου, πήρε μιάν έχταση, πρωτόφανη καί μιά μορφή πραγματικά έπική, χάρη στήν έξοχη προσω-πικότητα τοΟ όδηγητή του. "Ολο τό μεγαλείο τής τελευταίας τούτης έπα-νάστασης βρίσκεται άκριβώς στό μεγαλείο τοΟ βάρβαρου άρχηγοΟ της. Με-γάλη σωματική δύναμη,$έξαίρετο θάρρος'", σύνεση κι άγαθότητα κι εύγέ-νεια πολύ άνώτερες άπό τή μοίρα του κι άξιες, λέει ό Πλούταρχος, γιά έναν "Ελληνα περισσότερο παρά γιά βάρβαρο, συνδυασμένα μέ μιά πολυμήχανη στρατηγική μεγαλοφυία, συγκροτούσαν τήνέξαίσια φυσιογνωμία τοΟ άρχη-γοΟ, πού ό Μάρξ, δ μεγαλύτερος πνευματικός ήρως τής άνθρωπότητας, απο-καλούσε άγαπημένον ήρωά του. Οί ίδιοι οί Ρωμαίοι ιστορικοί, παρ' δλο πού φρυάττουν άπό μίσος κι άγανάχτηση, άναγνωρίζουν τήν έξαίρετη ήθική του προσωπικότητα κι άφήνουν νά διαφαίνεται, πώς άν ύπάρχει κάτι πού-μειώνει γιά τή Ρώμη τήν ντροπή ένός τέτοιου πόλεμου, είναι ή άνωτερό-

— 42 — 2

τητα τού Σπάρτακου, τοΟ σπάνιου αύτού άντρα πού ή άντρεία χι ή μεγα-λοφυία του Ιγραψχν στήν άθανασία τό δνομά του. Μ' άν ό βαθύς αύτός θαυμασμός έπιχειρούσε νά προσδιορίσει τή βαθύτερη συγκρότηση τής με-γάλης αυτή; έπαναστατιχής φυσιογνωμίας, θά 'βρίσκε σίγουρα πώς άπό τόν Ιδιο λόγο πού πήγαζαν ή άψηλή του εδγένεια χαί ή ήθιχή του άνωτε-ρότητα, άπό τόν Ιδιο πήγαζαν χι έχείνη ή άφέλεια χι ή άπλοΐ'χότητα καί ή έλλειψη προοπτικής χαί σταθερότητας, πού μή μπορώντας νά έξουδετε-ρώσουν τΙς έχθρικές συνθήκες τής άντιχειμενιχής πραγματικότητας, συγ-χαταδίχαζαν τό χίνημά του. "Οταν ό Σπάρτακος στημένος στήν άκρογια-λιά τού Ρήγιου άτένιζε τή Σικελία, ήταν ή μόνη ίσως φορά που ένα σχέ-διο πλατειάς προοπτικής καταστρωνόταν στό μυαλό του. "Ως τότε κάθε του προσπάθεια άπόβλεπε στό νά ικανοποιεί τΙς άμεσες άνάγκες τής στιγμής, καί σαν έχδήλωση μιάς πρωτόγονης μεγαλοφυίας είχε τόν αύτοματισμό καί τή δυναμικότητα, μά συνάμα τό συμπτωματισμό, τήν έλλειψη τής γε-νικότερη« συνειδητής ένέργειας καί τήν προσωρινότητα του φυσικού φαινό-μενου. "Ετσι νικούσε άδιάκοπα χι άδιάχοπα έφευγε σά νικημένος' σημείο πώς έλειπε ή προοπτική, ό στοχασμός πού καταστρώνει τά μεγάλα σχέ-δια, που οικοδομεί, που άλλάζει μόνο λεπτομέρειες χωρίς νά θίγει τήν ένότητα κι έχμεταλλεύεται τήν κάθε πέτρζ γιά τό οικοδόμημα του. Παρά-δερνε στήν Ιταλία άδιάκοπα σά νά παράδινε τήν έκστρατεία του στά έν-στιχτα νομαδικών φυλών πού ξύπνησαν μέσα στίς φλέβες του κι άναζη-τούσαν δλο καί καινούργιους δρόμους. Ξέρει νά πολεμάει, μά μοιάζει μέ σφυρί, που δπου χτυπάει, συντρίβει καί σκορπά, μά φεύγει σύναμα άπ' τό χέρι' γιατί δέν ξέρει νά έ«μεταλλευτή τή νίκη του καί νά έπωφεληθή άπό τά πλεονεχτήματά της. Συντρίβει έτσι τους ύπατικούς στρατούς — χι δμως προσπέρασε τή Ρώμη* συντρίβει τό στρατό τού Μούμμιου — χι δμως δέν πιάνει τά στενά τών Πεχεντίνων. 'Ακολουθεί δχι ένα σχέδιο, μά ένα του ένστιχτο πού τόν παραπλανάει μέ τΙς προσωρινές έπιτυχίες του, καί μιά άνάγκη έσόρμητη ή έπιβαλλόμενη, νά φύγει άπό τήν Ιταλία" — μιάν έμμονη ιδέα πού τόν σπρώχνει άπό τό Νότο στόν Βορρά χι άπό τό Βορρά στό νότο πάλι. Βλέπει πολύ πιό καθαρά άπό τού; συντρόφους του, χι δ-μως δέν έχει xal τήν ίκανότητα νά τούς μεταχειρίζεται σάν δργανά του' χωρίζεται άπό τόν Κρίξο κι άπό τό μισό του στράτευμα σάν ξεπηδά ή διαφωνία. Καί τό χειρότερο — διακυβεύοντας τήν τύχη τής έπανάστασης, άλλάζει άπόφασες τόσο γοργά, πού ό θρίαμβός του νά ισορροπεί σέ μιά

— 43 — 2

βαθειά άγωνία άδιάκοπα xc ή φοβερή στ άλήθεια έποποιία του νά έκτυπώ-vtL άδιάκοπα τους χαραχτήρες μιάς μεγάλης τραγωδίας.

δλη αυτή ή άστάΗεια, ή έλλειψη προοπτικής χαί νοΟ πολιτικού, ή άνικανότητα νά ώφεληθή άπό τις νίκες του καί νά κινηθή μ' άπόλυτη ή σχετική συνέπεια ο" ένα σχέδιο συγκροτημένο άπό τά πρίν — πηγάζουν άπό τήν ίδια τήν πηγή άπ' δπου καί τό σπάνιο μεγαλείο τής ήθικής προ-σωπικότητας του. Γιατί ό Σπάρτακος δέν ήταν Ενας Ιδεολόγος, δπως τόν παρουσιάζει ή ρωιαντική άντίληψη, οδτε βέβαια, δπως θέλει ό μέγας Μάρξ, άληθινός έκπρόσωπος τοΟ άρχαίου προλεταριάτου. Τό άρχαίο προλετα-ριάτο, οί δοΟλοι καί οί άχτήμονες, ήταν ώς τό μεδοΟλι σαπισμένο άπό άντιδραστικότητα καί διαφθορά καί οί ήθικοί του έκπρόσωποι ήσαν σπά-νια άτομικά φαινόμενα καί πάντα άσύνδετα μέ τό δλο. Ό Σπάρτακος δέν ήταν παρά μόνον ένας προικισμένος μέ στρατηγική μεγαλοφυία βάρβαρος — άλλά άκριβώς άπό τή βαρβαρότητά του πήγαζε ή άψηλή του εύγένεια, ή ήθικότητα κι ή άξιοπρέπειά του. "Ο,τι πραγματικά άποχτάει τό ήθος τών Εκλεχτών μέ τήν άνθρωπιστική καλλιέργεια, μέ τή διανοητική άνά-πτυξη καί μέ τή γνώση τής Ιστορικής πείρας τής άνθρωπότητας, αύτή ή ευγένεια πού ξεχωρίζει μέσα στίς πολιτισμένες κοινωνίες τά προνομιούχα άτομα — υπάρχει αυτούσια, πηγαία καί παρθενική στόν άνθρωπο τοΟ άνώτερου σταδίου τής βαρβαρότητας, άμέσως πρίν άπό τήν είσοδό του στόν πολιτισμό καί στή διαφθορά του. Μέσα στήν όργάνωση τοΟ γένους που Επικρατεί στό στάδιο τοΟτο, ό άνθρωπος διατηρεί τή φυσική του άγνό-τητα που Εξαφανίζουν μέ τήν είσοδό του στόν πολιτισμό ή ίδιοχτησία, ό άνταγωνισμός, ή κρατική έξουσία κι ή παραβίαση τοΟ φυσικοΟ δικαίου άπό τό νόμο. Κι άληθινά οί βάρβαρες φυλές άπ' δπου βγαίνει ό Σπάρτα-κος 1" δέν είχαν ξεπεράσει άκόμη τήν όργάνωση τοΟ γένους. Στό στάδιο τούτο τής ζωής τής άνθρωπότητας ή γής είναι κοινή, κοινός ό μόχτος τής δουλειάς, κοινοί οί χαρποί, τό δίκαιο άγραφο κι ή άδερφωσύνη τών μελών τής πατριάς ό υπέρτατος άγραφος νόμος' ή προστασία τών άδυνατων, ό σε-βασμός στους μεγαλύτερους, ό ίπποτισμός πρός τήν γυναίκα, ή ευγνωμοσύνη πρίς τόν ευεργέτη, είναι άπαράβατοι κανόνες' τό αίσθημα τής άξιοπρέ-πειας είναι φυσικό, ή άγαθότητα άβίαστη έκφραση τής άπλότητας καί ή άγνότητα, άγνοια στ' άλήθεια τοΟ κακοΟ, ό φυσικός καί πρώτος χαρχχτήρας. Τέτοια χαρίσματα άφθονούσαν άνάμεσα στούς βάρβαρους σκλάβους, άλλά φυσικό ήταν νά φαίνονται σάν ίκφρασες μωρίας χι άποτυπώδιχης διανοητι-κής κατάστασης* μά στήν κορυφή μιας Επανάστασης, συνδυασμένα μέ μιάν

— 44 — 2

Ανυπέρβλητη Ανδρεία καί μέ μιά πρωτότυπη στρατηγική μεγαλοφυία, δέν μπορούσε παρΑ να διαλάμψουν μέσα στή γενική διαφθορά καί να ση-μειωθούν Από τήν έκπληχτη ίστορία. Πραγματικά στΑ χρόνια πού οί πολιτισμένοι στρατηγοί μέ τιποτένιες Αφορμές λεηλατούν καί ξεθεμελιώ-νουν πολιτείες όλάκερες — δ Σπάρτακο;, δ Αδιάφθορος Ακόμη βάρβα-ρος, δέν συμφωνεί μέ τΙς άκρότητες, άντιδικιέται μέ τή λύσσα τής έκδίκη-σης καί χρησιμοποιεί τεχνάσματα γιά νά τήν σταματήσει. Ένώ οί λογής κυρίαρχοι δέν έχουν άλλην ένοια παρά πώς ν' άπομυζήσουνε τούς πληθυ-σμούς καί πώς νά κατακλέψουν τό στρατό τους μέ κατάχρησες — δ βάρ-βαρος άκόμη Σπάρτακος καθιερώνει στό στρατό του τέτοια γιά τό μοίρα-σμα τής λείας Ισότητα, πού γοητεύει καί μαζεύει άπό παντού καινούργια πλήθη στίς γραμμές του. Ένώ πολλές φορές κιντύνεψε ή έπανάσταση άπό τό πείσμα καί τή στενοκεφαλιά τών Γαλατών — δ Σπάρτακος δχι μόνο δέν μνησικακεΐ, μά κι άποδίνει μεγαλόπρεπες τιμές στόν Κρίξο, τό συναρ-χηγό του "Ενα Ανέκδοτο μιλεί γιά τήν εύγνωμοσύνη του σέ κάποιον άλλο-τε εύεργέτη του ,44. Στή φοβερήν έποποιία πού όργανώνει σ' δλη τήν ιταλι-κή χερσόνησο, καμμιά συκοφαντία σέ βάρος του δέν μπόρεσαν τό μίσος κι ή συκοφαντία νά έπινοήσουν. 'Ακόμη κι ή πληροφορία πώς έσφαξε στήν κάθοδό του τούς αιχμάλωτους, δέν ΘΑ μπορούσε νά συμβιβαστή μέ τήν άλλη"0, τήν πιό έπίσημη, πώς στό στρατόπεδό του βρέθη*αν τρεις χιλιά-δες αιχμάλωτοι.

έτσι ό Πλούταρχος πού θαρρεί πώς τόν τιμά μέ τό νά λέει πώ; ή Ανω-τερότητά του ΘΑ ταίριαζε σ' "Ελληνα περισσότερο παρά σέ βάρβαρο, θά ήταν περισσότερο σύμφωνος μέ τήν άλήθεια άν έλεγε πώς ή άνωτερότητά του μόνο σ' ένα βάρβαρο καί σέ κανέναν "Ελληνα, πολιτισμένο δηλαδή, δέν θά βρισκόταν. 'Αλλά δ βάρβαρος αύτός μέ τήν άγνή, τήν άδιάφθορη ψυχή καί τήν άνώτερη Αξιοπρέπεια, φυσικό ήταν νά' χει καί τήν άπλοΐχότητα ένός βάρβαρου τέκνου τής φύσης. Ναί, δέν μπορούσε νά' χει τούς όρίζον-τες, τό μεγαλόβολο μυαλό, τή μόρφωση τήν έποικοδομητιχή. μήτε τόν κρι-τικό στοχασμό, τόν πολυτιμότερο καρπό τής πείρας ένός πολιτισμού, πού έχοντας ξεπεράσει άπό αιώνες πρίν τό στάδιο τής βαρβαρότητας, είχε κερ-δίσει οέ διανοητική καί τεχνιχήν άνάπτυξη δ,τι είχε χάσει πιά σ' εύγέ-νεια, σ' Αξιοπρέπεια κι άγνότητα' ένός πολιτισμού πού δέν μπορούσε νά καταχτηθή χωρίς τουλάχιστο μιάν Ιση άνάπτυξη καί πείρα. Αύτή ή άπλοϊχότητα τού Σπάρτακου είναι άρκετή νά έξηγήσει τήν άπόλυτη έλ-λειψη ένός σχέδιου, τόν αύτοματισμό του, τήν άστάθεια, τήν τάση τού αύτο-

— 45 — 2

σχεδιασμού, τήν άπουσία χάθε πολιτικότητας καί τήν άνικανότητά του νά έπωφελεΐται άπό τή νίκη. Έται έξηγιέται χι ή άδυναμίατου νά δργανώσει βάση έπιχειρήσεων καί ή έπίμονή του τάση νά έπιδίνεται στό φοβερό, τόν έξαντλητικόν έκείνο, τόν άέναο πόλεμο τών βρόμων. Σά βάρβαρος είναι άξεπέραστος στόν κλεφτοπόλεμο χαί στά στρατηγικά τεχνάσματα, μά πέρα ώς πέρα άδέξιος στόν πόλεμο τής ταχτικής, τής ρυθμισμένης κίνησης, τών πολυδαίδαλων συνδυασμών καί τής στρατηγικής σκοποθεσίας. Σά βάρβαρος άπαρατάει τό θούριο μέ τ άπόρθητο στρατόπεδο, άφίνει νά ξεκόψει ό Κρίξος μέ τό μισό στρατό κι όρμάει σά λαίλαπα γιά τό Βορρά, άκατανί-χητος άγωνιστής κι δμως κυνηγημένος άπ" τήν ήττοπάθειά του. Συντρί-βει τίς ύπατικές στρατιές — χαί προσπερνάει τή Ρώμη, τόν άνυπεράσπι-στον όχτρό του. Στά σύνορα τής Ιταλίας στέκεται, τιμάει τή μνήμη τών συντρόφων του, κι όρμώντας νά περάσει στό Βορρά, οίστρηλατιέται ξαφνικά, άπαρατάει τό σχέδιο τής φυγής, συστρέφεται κι όρμάει σά λαίλαπα άσυγκράτητη κατά τή Ρώμη. Νικάει τό Μάνλιο, μ' άντί νά τρέξει νά προ-λάβει τόν όχτρό του άπροετοίμαστο, άπαρατάει πάλι τή Ρώμη καί τής δίνει τόν καιρό νά έτοιμαστή γιά νά τόν έξοντώσ:ι. Νικάει τόν Μούμμιο — μ9 άντί νά τρέξει καί νά πιάσει τά στενά, άφήνει τόν καιρό στό νικη-μένο Κράσσο νά τά πάρει. "Οπως χαί νά 'ναι, άπαρατάει χαί πάλι τά Λευκανικά βουνά, τ' άπρόσιτα σέ ταχτικό στρατό κι έξαίρετα γι* άνταρτο-πόλεμο, καί πάει κατά τά νότια πάλι πού είχε άφήσει. Φιάνει στήν άκρην άκρη τής χερσόνησος, καλεί τούς πειρατές καί συμφωνεί μαζί τους νά τόν μεταφέρουν στή Σικελία. Σά βάρβαρος μετράει άνυποψίαστος σ' αύτούς τ' άμύθητα ποσά πού τοΟ ζητήσαν14"—γιατί γιά τή νοοτροπία τοΟ βάρβαρου δέν βρίσκεται άνθρωπος πού ν' άθετήσει τήν έλεύτερη, τήν έιτικυρωμένη μέ τό λόγο καί τόν δρκο συμφωνία. Οί πειρατές τοΟ πήραν τό ποσό, συμ-φώνησαν τή μέρα κι έφυγαν νά φέρουν τά καράβια, καθώς είπαν. Τήν δρισμένη μέρα ό Σπάρτακος στεκόταν στήν άκρογιαλιά κι άτένιζε κατά τή θάλασσα γιά νά ξανοίξει τά καράβια. Μά τά καράβια δέν φαινόντανε, μήτε τήν άλλη, μήτε τήν παράλλη. Έ Ιδια άπέραντη έρημιά, τό Ιδιο άπέραντο γαλάζιο άγκάλιασμα τών ούρανών χαί τοΟ πελάγου. Σά βάρβα-ρος ό Σπάρταχος δέν ήξερε τί νά σχεφτή γι ' αύτούς πού όρκίστηχαν νά φέρουν τά καράβια.

δπως καί νά* ναι, οί πειρατές, σάν δ ΙΙομπήιος θά τούς έξοντώνει πιά "*, θά τήν πληρώσουνε πολύ άκριβά τήν προδοσιά τους. Μά ό Σπάρτακος, δ άπελπισμένος Σπάρτακος, δέν άφησε τό σχέδιο νά διαβή στή Σικελία*

— 46 — 2

ήταν τόσο κοντά, πού δέν τόν χώριζαν άπ' αυτή παρά δυό - τρία χιλιόμε-τρα πελάγου. Κι δμως αύτά τά τρία χιλιόμετρα ήσαν φοβερότερα κι άπ' τ'άτ»ξίδευτα άκόμη ώκεάνεια πλάτη. Άπό τά χρόνια τοΟ δμηρικοΟ 'Οδυσ-σέα οί ναυτικοί γνωρίζανε τό πέρασμα μέ τό δνομα Στενό τής Σκύλλας καί τής Χάρυβδης, καί δέν τό μελετούσαν χωρίς τρόμο. Τώρα μεγάλες μετατό-πισες μές τούς βυθούς άλλάξαν χαί τούς δρόμους τών νερών κι άκίντυνο τό πέρασμα μοιράζεται τήν καλωσύνη τών άχτών καί τοΟ ούρανοΟ του. Στά τοτινά δμως χρόνια τά νερά ήσαν άπατα, άέναα ρέματα τά καταπόντιζαν σέ σκο-τεινούς κρατήρες τών βυθών, καί φοβερέ; ρουφήχτρες, μάλιστα τής Χάρυ-βδης πρός τό Βορρά, τά στριφογύριζαν, τ' άνέβαζαν μέ θόρυβο τρομαχτικό καί πάλι τά ξαναρουφούσαν. Τέτοια ήταν ή ςρρίκη τών θαλασσινών πού φανταστήκαν στό στενό δυό τέρατα, τή Χάρυβδη στά βάθη ένός γκρεμού, τέρας άχόρταγο, πού μιά κατάπινε καί μιά ξερνούσε δλη τή θάλασσα — καί χαμηλότερα τή Σκύλλα, πολυκέφαλο θεριό, πού ξεπετούσε πάνω άπό τό κύμα τά φιδίσια του κεφάλια κι άρπαζε ταύς ναύτες. Κι οί πιό δοκιμα-σμένοι ναυτικοί μέ σίγουρα καράβια δίσταζαν νά τό περάσουν. Μά ό Σπάρ-τακος δέν δίστασε' μπορούσε κι έπρεπε νά τό περάσει'— άλλιώς δέν τοΟ* μενε παρά νά ξαναμπή στό δρόμο τού Βορρά καί νά δοθή καί πάλι στήν άβέβαιη τύχη. "Εβαλε κι έφτιαξαν πλωτές μεγάλες στηριγμένες σ' άδειανά βαρέλια πού τά πρόσδεναν μέ ίτόκλαδα καί λυγαριές καί πάνω τους μπαρ-κάρισε ένα μέρος τού στρατού του — ώ; δυό χιλιάδες 'Αλλά οί πλω-τές πού δέν μπορούσαν μήτε νά κυβερνηθούν, παρασύρθηκαν άπ' τά ρέματα, άλλες σπρωχτήκαν στ' άνοιχτά τά πέλαγα γιά ίνα ταξίδι χωρίς τέλος, άλλες στήν άβυσσο τής Χάρυβδης κι άλλες κομματιαστήκαν στά γκρεμνά τής Σκύλλας Όρθός πάνω άπ' τό βράχο τόν ψηλότερο ό Σπάρτακος θω-ρούσε τήν καταστροφή του. Τά σκοτεινά νερά άνεβοκατέβαιναν στροβι-λιζόνταν, άνοιγαν καί ξανακλείναν βροντερά καί μιά κατάπιναν μιά ξέβραζαν κορμιά χαί ξύλα καί βαρέλια. Χόχλαζε ή άβυσσο, έβραζε, φυσο-μανούσε, βούιζε, γιγάντεια κύματα άνυψώνονταν, άπατα βάραθρα άνοιγόν-ταν. Κι άνεβοκατεβαίναν τά νερά κι άντιχτυπιόνταν καί βαρυβροντούσανε χι άφριζε ώς πέρα μανιασμένη ή άβυσσο, στροβιλιζόταν χαί γκρεμιζόταν χι άχολογούσε βροντερά άπ' τά βάθη.

Ό Κράσσος πού τόν άκολούθησε στό μεταξύ, δέν είχε χάσει τόν και-ρό του. Κατάστρωσε χι έχτέλεσε Ενα σχέδιο παράτολμο, ν' άχινητήσει μιά

— 47 — 2

γιά πάντα τόν άντίπαλο του Επάνω άπό τ άρχαίο Ίππώνειο xal χάτου άπό τόν Κρότωνα ή Βρουτιακή χερσόνησο παραστενεύει. Έχε ι λοιπόν ό Κράσσος είχε ρίξει τό στρατό του στή δουλειά χαΐ χάραξε μιά τάφρο άπό τή μιά τή θάλασσα ώς τήν άλλη Τό μάκρος της ήταν ώς είκοσι μίλια, τό βάθος της δεχαπέντε πόδια χι άλλα τόσα τό πλάτος της* μά ό Κράσσος έστησε άπό πάνω χι ένα τείχωμα γερό — κατά τόν Πλούταρχο, ,έξαίσιο έργο*. Ό Σπάρτακος στό μεταξύ δέ σάλευε, σά νά τόν είχε μαγνητίσει τό δραμα τής Σικελίας. "Ισως περίμενε καλλίτερο καιρό νά ξαναρχίσει τήν προσπάθειά του* Ισως νά ξαναπάσχισε να'ρθή σέ συνεννόηση μέ τούς κουρσάρους. Φήμες έπίμονες πώς δπου νά'ναι θά'φτανε τοΟ Μιθριδάτη ό στόλος στίς ιταλικές άχτές, τόν παρασέρναν σ' άκαρπην άδράνεια κι αισιο-δοξία. "Οπως καί νά' ναι. ό Σπάρτακος] δέ σάλεψε γιά νά έμποδίσει τόν άντίπαλο νά τέν άποτειχίσει. Γρήγορα ώστόοο τό'ένιωαε πώς είχε πέσει σέ παγίδα* οί μήνες διάβαιναν, σωνόνταν οί τροφές κι ήταν άκόμη μές τή μέση τοΟ χειμώνα. Ή άγρια Καλαβρέζικη χερσόννησο δέν είχε παρά δά-ση καί βουνά πού κατοικούσαν μόνο οί λύκοι. Ο! πολιτείες τοΰ κλείνανε τΙς πόρτες τους κι όί δοΟλοι άπό τήν ύπαιθρο πού πρόστρεχαν νά μποΟνε στό στρατό δέν έφερναν παρά μονάχα τά γυμνά κορμιά τους. Άπόπειρές του νά διασπάσει τόν κλοιό "", άποκρουστήχαν μέ βαρειές άπώλειες τοΟ στρατοΟ του. Σέ μιά μάχη μέ διπλή φάση σκοτώθηκαν δώδεκα χιλιάδες δοΟλοι, ένώ άπό τό στρατό τοΟ Κράσσου σκοτώθηκαν τρεις καί έφτά πλη-γώθηκαν δλοι-δλοι. "Ωστόσο ό Σπάρτακος προβλέποντας πώς άν κατώρθω-νε νά φύγει θά μπλεκόταν σ' άνοιχτές πιό πάνω μάχες μέ τόν τέλεια όρ-γανωμένο άντίπαλο, έπωφελήθηκε άπό τήν άκούσια ατή χερσόνησο παρα-μονή γιά νά όργανώσει καί σώματα καβαλλάρηδων στό στρατό του. Άλλά ή κατάσταση όλο ένα χειροτέρευε* έπίθεαες ένάντια στίς φρουρές, καταστρο-φές έδώ κι έκεΐ τής τάφρου καί τοΟ κάστρου της, ταλαιπωρούσαν τόν άντί-παλο, δέν τόν λυγούσαν. Ένδοτικές σίγουρα κίνησε; γιά συνενόηαη μέ τόν όχτρό κατασταλθήκαν άπό τό Σπάρτακο, μέ πράξες πού άποκλείανε κάθε πιά δποχώρηση τών δούλων. Μαζί μέ τ' άλλα ένας τεράστιος σταυρός δψώ-θηκε πάνω άπό τ! ς γραμμές τών σκλάβων, μέ καρφωμένο τό κορμί ένός άτυχου Ρωμαίου* ήταν σάν πρόκληση γιά τόν άντίπαλο καί γιά τούς σκλά-βους ζωντανά παράδειγμα τής τύχης πού τούς καρτεροΟσε άν δέν νικού-σαν. Μά τό κακό δέ γιατρευόταν χαί τό δίλημμα ή νά περάσουν τά όχυρώ-ματα τοΟ όχτροΟ ή ν' άπομείνουνε πιασμένοι έτσι στό δόκανο — δλο καί στένευε μέρα τή μέρα. "Ανοιξη πιά τοΟ έτους 71. Ό Σπάρτακος δέ δί·

— 48 — 2

στασε — κι άποφασίζει νά διαβή μ' δποια θυσία. Παραφυλάει μιά νύχτα φοβερή μέ χαταιγίδα χαί νεροποντή, σηκώνει τό στρατό χαΐ δίνει διάτα νά χινήσουν. Μιά τέτοια όχυρωματική γραμμή πού άνεβοχατέβαινε άπό λό-φους σέ χοιλάδες χι άπό χάμπους σέ βουνά καί πού περνοΟσε μέσα άπό δρυμούς χαί βουνοφάραγγα, δέν φυλαγόταν τέτοια νύχτα μέ περίσσιαν έγνοια. Σάν έφτασε τό χάνταχα πρόσταξε νά γεμίσουν ένα μέρος μέ δέντρο· χορμούς, μέ πτώματα χαί χώματα χι έχείθε καταφέρνει νά περάσει τό ένα τρίτο " · τοΟ στρατοΟ του. Τό πλήθος ήταν άρχετό γιά νά κρατήσει τούς Ρωμαίου; πού πάσχισαν ν3 άντισταθοΟν κι έτσι νά δώσει τόν χαιρό στούς άλλου; νά περάσουν. "Οταν άπό παντοΟ προστρέξανε οί άντίπαλοι — ό Σπάρτακος μέ τό στρατό τών σκλάβων ήταν πιά μακρυά, τραβώντας πάλι καταπάνου.

ό Κράσσος έχασε τό θάρρος του γιά μιά στιγμή, είδε δλου; του τούς μόχτους κι δλε; τις έλπίδες του νά έκμηδενίζονται άπό τόν άντίπαλό του. Πίστεψε πώ; ό Σπάρτακος τραβάει κατά τή Ρώμη δίχως χρατημό — χαί τρομοκρατημένος έγραψε στή Σύγκλητο νά κράξει άμέσω; τόν Πομπήιο άπό τήν Ιβηρική χι άπό τή Θράκη τόν Τερέντιο Λούκουλλο, γιατί ήταν φοβερός ό κίντυνος καί θά'πρεπε δλες τής δημοκρατίας οί δύναμες νά κι-νηθοΟν γιά νά τόν άντιμετωπίσουν ένωμένες. "Ωστόσο ό κίντυνος δέν ήταν τόσο φοβερός — γιατί οί διχόνοιες πού ποτέ δέν έλειψαν άπό τό στρατό τών έπαναστατών, ξανάναψαν όρμητικές καί πάλι τούς διασπάσαν. Πάλι ξε-κόψαν οί Γαλάτες μέ τού; Γερμανούς χαί μ3 Επικεφαλής καινούργιους στρατηγούς, τόν Κάστο1,1 καί τόν Γάιο Κάννικο στρατοπεδέψαν χωρι-στά, στά βόρεια τής Λευκανίας, κοντά στά Λευκανίδα λίμνη ,,ή* φααι τρέ-πεοάαι όιά χρόνου γι*οαε*ην γλνχιϊαν, εΙι~ ανά ι ς άλμ,νράν καί &ποτον"\<^ Ποιοι λόγοι προκάλεσαν τή νέα τούτη διάσταση δέν ξέρουμε' ίσως οί Γερ-μανογαλάτες νά'θελαν νά ξαναρχίσουν πάλι τις παλιές έχεϊνες ληστρικέ; τους έπιχείρησες — μιά ταχτική πού ό Σπάρτακος άποστρεφόταν. "Οπως καί νά3ναι, ό Κράσσος άδραξε τήν εύκαιρία καί μ3 δλο τό στρατό του βιά-στηκε νά τούς χτυπήσει. Ή έγκαιρη έπέμβαση τοΟ Σπάρτακου τους γλύ-τωσε καί τούτη τή φορά16' κι άνάγκασε τόν Κράσσο νά πισωπατήσει. Μά οί Γερμανογαλάτες 5έ σωφρονίστηκαν φαίνεται κι έξακολούθησαν νά μέ-νουν στρατοπεδευμένοι χωριστά, σ3 άρκετό μάκρος άπ3 τού; άλλους. Ό Κράσσος έβλεπε πού ή νίκη τόν καλούσε ίπίμονα' μά τούτη τή φορά. δα-σκαλεμένος άπ3 τό πάθημα, προσπάθησε ν: άκινητήσει σύναμα τό Σπάρτα-κο, γιά νά τούς έξοντώσει μέ τήν άνεση του. Χώρισε τό στρατό χι αύτός

— 49 — 2

σέ δυό στρατόπεδα ιβ4, τό'να καταντικρύ στό Σπάρτακο καί τ' άλλο μπρός στους Γερμανογαλάτες — κι άποβραδίς μετάφερε κρυφά τό πιό μεγάλο μέ-ρος άπό τό πρώτο του στρατόπεδο στό δεύτερο, δίνοντας στό μισό του σύ-ναμα ιππικό έντολή νά έπιτεθή στό Σπάρτακο, σά θά χτυποΟσε αυτός τους Γερμανογαλάτες. Ύστερα έστειλε ίνα σώμα άπό έξι χιλιάδες νά πιάσουν Ινα λόφο πίσω άπό τό στρατόπεδο τών τελευταίων αύτών — κι όταν θά τους χτυποΟσε τό πρωί, νά τους ριχτοΟν έκεΐνοι άπό τίς πλάτες. Πραγμα-τικά σκεπάσανε τά κράνη μέ κλαδιά καί πάσχισαν νά φτάσουν πρίν άπ' τά χαράματα στό λόφο* τούς νιώσαν 5μως δυό Γαλάτισες καί ξεσηκώσαν μέ ξεφωνητά τους σκλάβους πού δρμησαν νά τούς σπαράξουν. Κανείς δέν θά'μενε — μά ό Κράσσος πρόρτασ;, κι ένώ τό ίππικό του άπασχολοΟσε μέ γοργές έπίθεσες τόν Σπάρτακο, οί Γερμανογαλάτες βρέθηκαν άνάμεσα σέ δυό παράταξες, πολέμησαν σάν τά θεριά, μά οί περισσότεροι κατακο-πήκαν. Δώδεκα χιλιάδες τρακόσοι έπεσαν κατά τή Σαλλουστιανή παράδο-ση, κι άπ' αύτούς δυό μόνο βρέθηκαν νά σκοτωθήκαν άπό χτύπημα στήν πλάτη'· ' . Άντίθετα ή Λιβιανή παράδοση " · άνεβάζει τούς νεκρούς σέ τριάντα χιλιάδες κι άνάμεσα σ' αύτούς περιλαβαίνει καί τούς άρχηγούς τους. Πέντε ρωμαϊκοί άετοί, είκοσιέξι σημαίες, πέντε ραβδοδέσμες μέ τά τσεκούρια τους καί πολλά άλλα λάφυρα τών δουλικών νικών, ξανάπεσαν στά χέρια τών Ρωμαίων. "Οταν ό Σπάρτακος κατόρθωσε ν9 άπαλλαχτή άπ' τό ίππικό κι έτρεξε νά βοηθήσει τούς συντρόφους του — ήταν άργά γιά νά βοηθήσει. Είχε περάσει δ μέγας θάνατος κι είχε ερημώσει τό στρατό-πεδό τους. Τά κράνη τά λυτά, οί άσιτίδες οί άνοιγμένες, τά κορμιά τά ξέ-ψυχα κι οί συντριμένες σπάθες, δλα, μαρτυρούσανε τό διάβα του κι έμοια-ζαν καταγής σά σκοτεινός, έπίμονος ύπαινιγμός τής μοίρας.

θαρρεύει ό Κράσσος άπό τό κατόρθωμα καί μετανοιώνει πού έγραψε στή Σύγκλητο'"· γιατί ή νίκη πού έβλεπε πώς τήν κρατοΟσε πιά, θά λο-γιαζόταννίκη έκείνου πού θά τόν βοηθοΟσε. "Αλλωστε τό 'λεγαν στή Ρώμη, άλλο δέν άκουγες — πώς μόνον δ Πομπήιος θά μποροΟσε νά νικήσει τούς έπαναστάτες. Ή σκέψη τούτη τόν βασάνιζε κι άναζητοΟσε τήν άποφασι-στική πιά μάχη. Ό Σπάρτακος δμως άπόφευγε — δέν ήθελε ύστερα άπό τήν καταστροφή τών Γαλατών νά ριψοκιντυνέψει στόν τελειωτικόν άγώνα. Είχε τήν έμμονα μές στήν ψυχή του ριζωμένη άντίληψη, πώς δσο κι άν νι-κιόνταν οί ρωμαϊκοί στρατοί, ή Ρώμη ήταν έκεΐνος πού τελειωτικά νι-κοΟσε. "Ενα χωρίο τοΟ ΆππιανοΟ δείχνει μιά κίνηση του γιά τό Μπρΐν-τεζι "*, ίσως γιά νά μπαρκάρει έκείθε γιά τή Σικελία. Σάν δμως άκουσε

— 50 — 2

μιά φήμη πώ; ατό Μπρίντεζι βρισκόταν κιόλας ό Τερέντιος Λούκουλλος πού γύριζε άπό τή Μακεδονία — άλλάζει πάλι αχίδιο καί στρέφει πάλι πρός τό νότο. Ξαναπερνάει τή Λευκανία καί φεύγει γιά τήν άκρη πάλι τής Βρουτιακής χερσόννησος — άπό τόν ίδιο δρόμο πού έφυγε ξανα-γυρνώντας στό παλιό δνειρό του. Είχε ζυγώσει τήν Πετέλια, στή μέση τής χερσόνησος πρός τ' άνατολικά, δταν τόν έφτασε ίνα σώμα τού ρωμαϊκού στρατοΟ, που ό Κράσσος είχε στείλει νά τόν πάρει χαταπόδι. Οί άρχηγοί του, ό Λούκιος Κοίνκτιος, όποστράτηγος καί δ 'Γρεμέλλιος Σκρώφας, ό ταμίας τοΟ στρατού"', φιλοτιμήθηκαν νά πάρουν μόνοι τους τή δόξα τοΟ καταστρεμού του* καί τόν έζόρισαν τόσο πολύ, πού σάν τό μανιασμένο τό λιοντάρι γύρισε κάποια στιγμή καί τούς έξόντωσε* σκόρπισαν δσοι γλύτω-σαν καί μεταβιάς μπορέσαν νά γλυτώσουν άπ' τά χέρια του τόν πληγωμένο Σκρώφα. ,,Τοΰιο ιόν Σηάριακον άιώλεοε τό χατόρϋωαα, φρονήιιατος intyt*oue*ov τοις όραιέιαις' ' "* |<ο. Οί σκλάβοι βαρεθήκαν νά νικούν κι δλο νά φεύγουν σάν κυνηγημένοι. Ή έποποιία τους άγγιζε τό τέλος της, κι αύτοί, άναφτερωμένοι άπό τό νέο κατόρθωμα, θαρρούσαν πώς βρισκόνταν στήν άρχή καί πάλι. Ζητούσαν άπ' τό Σπάρτακο νά πάψει τ' άσκοπα τρεχάματα, τΙς περιπλάνησες μές στά βουνά, τήν ήττοπάθεια του καί τόν κατατρεγμό τους " ' . Δέν ήθελαν ν' άκούσουν πιά νά φύγουνε — ζητούσαν ν' άντιμετρηθούν μέ τόν άντίπαλο, νά πολεμήσουν καθώς άξιζε, νά τόν νικήσουν, κι ύστερα σά λαίλαπα νά όρμήσουν, θάλασσα τού μίσους άσυγ-κράτητη, νά καταλύσουνε τή Ρώμη. Μέ τά σπαθιά ξεγυμνωμένα στάθηκαν καί ζήτησαν νά όμόσουν τόν μεγάλον δρκο. Δέχτηκε ό Σπάρτακος κι οί άλαλαγμοί σπαράζαν τόν άγέρα γύρω άπό τό γιγαντένιο άνάστημά του. 'Αλλά κανείς θεός δέν τούς άγροίκησε, πάρεξ ή Μοίρα πού δέ σάλευε τά στυλωμένα στούς όρίζοντες τού χρόνου μάτια. Ήταν σά χάραμα - σά σού-ρουπο, κι έκεΐ πού πίστευαν πώς θά ξημέρωνε, κάλπαζε ή νύχτα νά τούς προσπεράσει.

— 51 — 2

Γύρισαν — καί συναντήθηκαν μέ τόν Κράσσο στίς όχτες τού Σίλαρου, τού ποταμού τής πάνω Λευκανίας "*. Είχε σκορπίσει ή είδηση πώς γύριζε ό Πομπήιος άπό τήν 'Ισπανία νικητής, καί τόσο ό Σπάρτακος δσο κι ό Κράσσος βιάζονταν νά τόν προλάβουν.

Οί δυό στρατοί στεκόνταν Αντιμέτωποι κι άναμετριόνταν. Ό Κράσσος σύμφωνα μέ τή ρωμαϊκή συνήθεια έστειλε ένα σώμα μέ τσαπιά ν' άνοίξει άνάμεσα στά δυό στρατόπεδα χαντάκι* μερικοί σκλάβοι ρίχθηκαν νά τούς μποδίσουνε, άπό τά δυό τά μέρη πρόστρεξαν ένίσχυσες κι οί δυό στρατοί βρεθήκανε παραταγμένοι "· . Ό Σπάρτακος έβγαλε τότε τό σπαθί καί τό έμπηξε στά στήθη τού άλόγου του, λέγοντας πώς άν νικούσε θά'βρισκε πολλά στό ρωμαϊκό στρατόπεδο, ένώ άν νικιόταν, δέν μπορούσε νά τοΟ χρη-σιμέψει "β . Ήταν σά σύνθημα κι οί σκλάβοι όρμήσανε, τρικυμισμένη Αν-θρωποθάλασσα μέ τρομερή βοή, νά κατακλύσουνε τόν κάμπο. Μά τά ρω-μαϊκά συντάγματα Αρμοσμένα τέλεια, τριακόσα μέτρα βάθος μπρούτζινες γραμμές, τους δέχτηκαν άσάλευτα μέ καταιγίδες βλήματα που τούς θέρι-ζαν. Βροχή πέφταν τά βέλη, οί καταπέλτες ούρλιαζαν, οί λιθοβόλοι σπά-ραζαν, συντρίβαν, έλυωναν τά πάντα. Σπούσαν τά κράνη, λύνονταν οί άσπί-δες, σπάραζαν οί πληγωμένοι, τά κορμιά συντρίβονταν, όλάκερες γραμμές θερίζονταν καί τά σπαθιά μέ λύσσα δούλευαν σ' δλο τόν κάμπο Πε-σμένοι στό ένα γόνατο οί έτοιμοθάνατοι καρφώναν τόν άντίπαλο, ποιός μ' Ανοιγμένο τό λαιμό μαχόταν σα θεριό, τυφλοί Απ' τό αίμα γύριζαν καί πολεμούσαν στά στραβά, στριφογύριζαν οί σφεντόνες σάν τροχοί κι ' άνεβο-κατεβαίναν τά σπαθιά καί τά τσεκούρια άνοίγαν τά κορμιά κι' οί πληγω-μένοι μάχονταν στή ματωμένη λάσπη μέ τά δόντια. Τό σιδερόφραχτο ίπ-πικό Αλώνιζε μές στά κορμιά, άλλοι γαντζώνονταν στού Αλόγου τό λαιμό καί μπήγαν τό σπαθί στό σβέρκο του, άλλοι ριχνόνταν Αποκάτου καί τού άνοίγαν τήν κοιλιά — σπάραζε τό άτι κι' άλογα, πεζοί καί καβαλλάρη-δες — κυλιόνταν πάνω σέ νεκρούς καί πληγωμένους. "Οπου λυνόνταν οί ρωμαϊκές γραμμές, καινούργιες πάντα προχωρούσανε γραμμές, δλο καινούρ-

- 52 —

γι ες άστραφταν σειρές τά νέα σπαθιά, χι δπου λυγούσαν τά χοντάρια πρό-βαιναν σειρές τά νέα χοντάρια άπό τά πίσω. Οί δοΟλοι μέ λυμένες τίς γραμμές, ξέφρενοι άπό τή μέθη τής σφαγής, άνατρικύμιζαν χι δρμούσανε χαθώς ή θάλασσα χΟμα τό χΟμα. 'Αράδα πέφταν τά κορμιά χι άράδα δρ-μούσανε τά νέα άπό πάνω, σάν ξεψυχοΟσε τό ένα χύμα τους καινούργιο χΟμα πρόβαινε μέ νέα μανία. Άνάμεσα στους πρώτους μάχοταν, κορμί πελώριο, ένας γίγαντας, ό Σπάρταχος μέ τό σπαθί χαί τήν άσπίδα. Μά-νιαζε γύρω του ή άνθρωποθάλασσα, χιλιάδες άρματα άνασάλευαν, έπνιγε ό βόγγος τήν χλαγγή χι οί άλαλαγμοί πνίγαν τό βόγγο. Μέ τό σπαθί στό χέρι θέριζε, σποΟσε, άναστάτωνε, σχορποΟσε τίς γραμμές χι δλο τρα-βούσε πρός τόν Κράσσο. Μά δ Κράσσος έστεχε μαχρυά, πολύ πιό πίσω άπ' τίς γραμμές, προφυλαγμένος μέ τριπλές σειρές φρουρούς πού τόν χυ· χλώναν. Βήμα τό βήμα ό Σπάρταχος προχώρησε πολύ, χυχλώθηχε χαί τείχος άλυσσιδωτό τόν έσφιγγε μέσα σέ θώρακες, άσπίδες, χράνη καί κον-τάρια. ΤοΟ κάχου πάσχιζε ν' άνοίξει πέρασμα — δσα κι άν έπεφταν γύρω κορμιά τόσο καί πύκνωνε γύρω τό τείχος. Είχε σκοτώσει δυό έκατόνταρ-χους, 5 τα ν τόν βρήκε Ινα κοντάρι στό μηρό — ρίχτηκε στό'να γόνατο κι έξακολούθησε νά πολεμάει ώσπου δέν μείναν άπ' αύτόν παρά κομμάτια σπαραγμένα"*. Μά ή μάχη άλύπητη, άσταμάτητη, μάνιαζε πάντα γύρω άπ'τόν νεκρό άρχηγό, σά νά' μενε πολεμική, άθανάτωτη, εικόνα άσύντρι-φτη τής λευτεριάς καί σύμβολο ίερό τοΟ άγώνα της, μέ τό σπαθί χαί τήν άσπίδα πάνω άπ' τούς στρατούς, ή μεγαλόκορμη έξαισία σκιά του. Μά-νιαζε ή μάχη, πύκνωνε καί συστρεφόταν ή άνθρωποθάλασσα, καινούργιες πάντα πρόβαιναν γραμμές καί πάντα κύματα άσυγκράτητα τίς πλημυροΟ-σαν νά τίς ξεριζώσουν. Μά ό μέγας θάνατος δέ δούλευε άσκοπα — κι ή ζυγαριά τής νίκης είχε γύρει' τά τελευταία χέρια τών άγωνιστών μάταια προσπάθησαν νά τήν κρατήσουν. Έγερνε ή μέρα καί μαζί μέ τ ' δραμα τής λευτεριά; βυθοΟσε ματωμένος ό ήλιος. Κόπαζε λίγο - λίγο ό τάραχος κι έπεφτε ή νύχτα σέρνοντας τή σιωπή τών άπειρων διαστημάτων. Πάνω στό κάμπο άλλο δέ σάλευε παρά μπουλούκια πού γυρίζανε κι άποτελειώνανε τούς πληγωμένου; πού βογγούσαν.

Όταν ξημέρωσε φάνηκε ό κάμπος σκεπασμένος μέ κορμιά, ριγμένα άνάκατα σέ κάθε στάση τής έπιθανάτιας άγωνίας. 'Εξήντα χιλιάδες σκλά-βοι σκοτώθηκαν στή μάχη αύτη, Εξ', χιλιάδες πιάστηκαν αιχμάλωτοι"', καί μερικοί πού σώθηκαν, : Επωφελήθηκαν άπό τή νύχτα κι έπεσαν μές

— 53 — 2

στά βουνά γιά νά γλυτώσουν, σάν τ' άγρίμια. Ό Κράσσος τους κυνήγησε κι αύτοί χωρίστηκαν σέ τέσσαρα γιά νά τόν Εξαντλήσουν μέ τόν κλεφτο-πόλεμο — μά Εξοντωθήκαν Μές στό στρατόπεδο τών σκλάβων βρέθηκαν Ρωμαίοι αιχμάλωτοι ώς τρεις χιλιάδες. Ό Σπάρτακος δμως δέ βρέθηκε μές στούς νεκρούς, μ' δση κι άν τόν ζητήσανε φροντίδα '· ' . "Ισως παρα-μορφώθηκε άπό τίς πληγές, ίσως καί σκλάβων χέρια νά τόν σήκωσαν μέ-σα στη νύχτα- μά Ιμεινε ό τρόμος στις ψυχές πώς ζούσε πάντα, δαίμονας άλάστορας, έκδικητής κρυμένος στίς σπηλιές τής Γής, γιά νά ξανάβγη κάποτε '· ' , σκοτεινό πνεύμα τής όργής της. Μά ό Κράσσος πού δέν άπαρνή-θηκε τό άξίωμα ,,κάλλιο γαϊδούρι ζωντανό παρά λιοντάρι ψόφιο" —έμει-νε άπέξω άπό τή μάχη, ψύχραιμος όδηγητής καί θεατής, κι έζησε νά χαρή τό θρίαμβό του. Γυρίζοντας στή Ρώμη σταύρωσε τούς έξι χιλιάδες αιχμά-λωτους σ' δλο τό μάκρος τής Άππιανής δδοΟ — άπό τήν Κάπουα ώς τή Ρώμη '*'. Βέβαια δέν τού δώσαν τό μεγάλο θρίαμβο, άλλά τόν δεύτερο — τήν όβάτσιο- γιατί ήσαν πρόστυχος of δούλοι άντίπαλος κι ήταν πολλή ή τιμή πού τοΟ άναθέσαν νά τούς πολεμήσει ,Μ . Τού άφήσαν δμως νά φορεί τό δάφνινο στεφάνι τού θριαμβευτή γιατί τόν κίντυνο πού πέρασαν καί τή λαχτάρα δέν τή λησμονούσαν.

Στό τέλος πάνω στις χαρές καί στά συμπόσια γραφόταν καί ό Επί-λογος τής τραγωδίας. "Ενας άπό τούς ύπαρχηγούς τοΟ Σπάρτακου, μάζε-ψε στά βουνά τοΟ Βρούτιου πέντε χιλιάδες πάλι έπαναστάτες, καί καινούρ-γιους καί παληούς, κυρίεψε τό Θέμψανο κι άπείλησε τό Ίππώνειο, τή Βαλέντσια Οί κάτοικοι ίκετέψανε τόν Βέρρες, τόν ματωβαμένο πραί-τωρα τής Σικελίας πού γύριζε γιά τήν πρωτεύουσα, τόν ίκετέψανε νά μπή Επικεφαλής ένός πρόχειρου στρατοΟ καί νά έξοντώσει τούς άντάρτες- μ" αύτός δέ νοιάστηκε γιά τήν ύπόθεση κι of ντόπιοι κύτταξαν πώς νά τά βγάλουν πέρα μοναχοί τους. "Οπως καί νά'ναι, οί δούλοι δέν κατάφεραν μεγάλα πράματα καί ξαναγύρισαν στό παλιό σχέδιο τοΟ Σπάρτακου, νά φύγουν διασχίζοντας τήν Ιταλία. Έπεσαν μές στ' Άπέννινα καί ζύγω-ναν γοργά κατά τά βόρεια τής χερσόνησος, δταν συγκρούστηκαν μέ τόν Πομπήιο πού γυρνοΟσε άπό τήν Ίιπανία. Τό άπόσπασμα δλο κατακόπη-κε κι ό Πομπήιος γράφοντας στή Σύγκλητο, μήνυσε μέ πολλή αύταρέ-σκεια τό κατόρθωμά του : — , , Ό Κράσσος νίκησε τούς σκάβους σ' άνοιχτή παράταξη, μά έγώ Εξαφάνισα τή piCa τοΟ πολέμου" |ΐο

— 54 — 2

Ωστόσο ή ιστορία τ ή ; έπανάστασης τών μονομάχων θά 'μενε άσυαπλή-ρωτη χωρ ί ς τά τέλος τής ιστορίας τοΟ άνθρωπου πού κατόρθωσε νά τήν καταλύσει. Μέ τά δυό βαθύτερα π ά θ η τής ματαιοδοξίας του, τή φ ιλοχρη-ματία καί τή φιλοδοξία, ή μοίρα του τόν Ιφεοε ατά βάθη τ ή ; 'Ανατολής, γ ιά νά πεθάνει έχει παραδομένο; άπό τούς φίλους του χαί προδομένος άπό τούς όχτρούς, ξεγυμνωμένος χομπαστής, άνίχανος χα ί τιποτενιος

Τόν άχόλουθο χρόνο Οστερα άπό τή νίκη του έχλέχτηχε Οπατος μαζί μέ τόν Πομπήιο χι άργότερα τριανδριχός μαζί μέ τόν Πομπήιο χαί τόν Καίσαρα. Δεύτερη άπόπειρά του γιά τήν ύπατεία τόν έφερε χαί πάλι στήν άρχή, πάλι μαζί μέ τόν Πομπήιο —χαί χλήρωσαν οί δυό τους τά έπαθλα, τήν 'Ιβηρία χαί τή Συρία. Στόν Κράσσο έλαχε ό χλήρος τής 'Ανατολής, χαί μή λογαριάζοντας εότύχημα λαμπρότερο, ξεφρένιασε άπό τή χαρά του. Ό Ρώμη δέν είχε τότε χανένα πόλεμο στήν 'Ανατολή — μά έβαλε αύτός στό νοΟ του νά σηκώσει μέ τούς Πάρθους πόλεμο χι δ Καίσαρας τόν έσπρωχνε χαταγχρεμού χαί τού χολάχευε μέ τέχνη τήν άδυναμία. Μέ τά μυαλά πάνω άπό τό χεφάλι του διαλάλησε πώς θ' άποδείξει άσήμαντα τά κατορθώματα τού Λούκουλλου χαί τού Πομπήιου μέ τόν Τιγράνη χαί τό Μιθριδάτη. Αύτός δέν σκόπευε νά σταματήσει, έλεγε στή Μεσοποταμία ή στήν Παρθική, μά θά τραβούσε πέρα άπό τά Βάκτρα, πέρα άπό τήν 'Ιν-δική, πιό πέρα κι άπό τόν 'Αλέξανδρο, ώσπου μονάχα δ άγνωστος Ωκεα-νός νά τού φωνάξει — ,Στάσου'. Παρ' δλη τήν άντίδραση ξεκίνησε έπικε-φαλής ένός στρατού, πού άπό λογής άναποδιές τού χάθηκε δ μισός Γος τή Συρία. Τράβηξε γιά τή Μεσοποταμία (έτος 54). πέρασε τόν Εύφράτη, κυ-ρίεψε τίς πολιτείες πού τόν περίμεναν μέ τίς πόρτες άνοιχτές, καί γιά μιά μόνο έδωκε μάχη- μά τούτο τό κατόθρωμα τού φάνηκε πολύ θαμπτωτικό κι έβαλε τό στρατό νά τόν άνακηρύξει ,ίμπεράτορα', σά νά κυρίεψε τήν οι-κουμένη. Μ' άντί νά προχωρήσει τότε καί νά πάρει τή Σελεύκεια καί τή Βαβυλώνα, πολιτείες πού όχτρεύονταν τούς Πάρθους, γυρίζει νά ξεχειμω-νιάσει στή Συρία. Δίνοντας έτσι στόν όχτρό καιρό νά έτοιμαστή, βάλθηκε

— 55 — 2

νά ληστεύει πολιτείες χαί ίερά μέ μιά τόσο λεπτόλογη φροντίδα, πού άπ9 δ σους τήν έρήμωσαν χαταχτητές, ή δύστυχη Συρία δέ γνώρισε χειρό-τερό του. Έσυρε πάνω του, μάς λένε οί βιογράφοι του, τή γενιχή άηδία χαί περιφρόνηση' οί άντρες έφτυναν στό διάβα του, θρηνούσαν οί γυναΐχες χαί τόν χαταριόνταν. Στό μεταξύ χι οί φήμες γιά τούς Πάρθους δούλευαν χα', παραλύναν τό στρατό του. Μάθαίναν πώς δέν ήταν σαν τ' άνδρείχελα, σάν τούς 'Αρμένιους ή τούς Καππαδόχες πού έπαιζε στά πέντε δάχτυλά του δ Λούκουλλος, μά φοβεροί πολεμιστάδες. 'Ολότελα άχυνήγητοι σάν έφευγαν χι9 άφεύγατοι δταν χυνηγούσανε, άφηναν φεύγοντας χι ίρμώντας βέλη άλάθευτα, πιό γρήγορα άπ9 τήν άστραπή, χρατούσαν δπλα πού τρυ-πούσαν χαί τήν πιό βαρειά θωράκιση χι ήσαν ντυμένοι μέταλλο πού τίποτε δέν τό τρυπούσε. Πολλοί τόν συμβουλεύανε ν9 άφήσει τήν παράτολμη έπι-χείρηση. Αύτός δέν άκουγε χανέναν.

ξεκινώντας έτσι τήν άνοιξι τοΰ έτους 53 μπήχε στή Μεσοποταμία έπι-χεφαλής έφτά λεγεώνων. 9Αντί ν' άχούσει αύτούς πού τόν συμβούλευαν νά προχωρεί μέ τά πλευρά προφυλαγμένα άπό τόν ποταμό, παραπλανήθηκε άπό χάποιο φύλαρχο σέ κάμπους ίνοιχτούς χαί μπλέχτηχε μέσα στήν έρημο χαί στήν χαφτήν άνυδρην άμμο. Ό βασιλιά; τών Πάρθων, ό Ύρώ-δης, τοΟ έστειλε άντιμέτωπο τόν πρώτον Οστερα άπ9 αυτόν άνάμεσα στού; Πάρθους, τόν Σουρήνα' χι 6 ίδιος, έπιχεφαλής άλλου στρατοΟ, κινήθηκε χατά τό βασιλιά τή; 'Αρμενίας, τόν σύμμαχο τοΟ Κράσσου. Ό Σουρήνας έσερνε στίς έχστρατείες διακόσιες παλλαχίδες — μά ήταν ό φοβερότερος άνάμεσα στούς Πάρθους σάν πολεμιστής χαί μόλις τριάντα χρόνων παλλη-κάρι είχε 5λη τήν πολεμιχή πείρα χαί τή σύνεση πού λείπανε άπό τόν Κράσσο. Σάν τσάκισε μεθοδικά τό ρωμαϊκό στρατό μ9 άτέλειωτες πορείες μέσα στήν έρηαο — φάνηχε τέλος χι έδωσε ν1 άρχίσει ή μάχη. Βαρώντας τύμπανα μεγάλα οί Πάρθοι γέμιζαν τήν πεδιάδα θόρυβο βαθύ χαί φοβερό, σά ν9 άντιχρούονταν βαρείαντήχητες βροντές μέσα στή γής, χι άπό τόν τρόμο παραλύσανε οί Ρωμαίοι. Μά εύθϋς χαβάλλχ σ9 άλογα χατάρραχτα περιχυκλώναν τόν δυσκίνητο, τό μονοχόμματο βγχο τοΟ Ρωμαϊκού στρατοΟ, τόν τόξευαν άπό παντοΟ, τρυπούσανε τούς θώρακες χι άνοίγανε τούς θυ-ρεούς, έφευγαν Οστερα. χυχλογυρνούσαν, ξαναεφορμοΰσαν, ξανασχορπιζόν-τανε χαί πάντα άχούραστοι ξαναγύριζαν. Συμπυκνωμένοι οί Ρωμαίοι έδιναν τό στόχο άσάλευτου δγχου' σάν έχαναν νά σχορπισθούν, δέν δύνον-ταν νά χινηθοϋν μ' άνάλογο ρυθμό" χι είτε στεχόνταν είτε άνοίγανε·, χωρί-ζονταν χαί σφάζονταν άπ' τά χοντάρια χι άπό τά σπαθιά πού άστραποδιά-

— 56 — 2

βαιναν άνάμεσά τους. Ό Κράσσος στήν άπελπισία του — έστειλε τό γιό του Πόπλιο νά έπιχειρήσε-. μ' ένα σώμα τού στρατοΟ έλιγμό, νά ξανασά-νουν οί Ρωμαίοι. 'Εκείνος άκουσε, μά παρασύρθηκε άπό τούς Πάρθους πού έκαναν πώς έφευγαν, ώσπου κυκλώθηκε μακρυά άπ' τούς άλλους. Οί Πάρθοι παρατάξαν τό βαρύ ιππικό — μά μόλις ήρθανε στά χέρια, πλήθη καβαλλάρηδων στριφογύριζαν τ' άλογα πάνω στήν άμμο καί σηκώναν σύννεφα άπό σκόνη πού τυφλώναν τούς Ρωμαίους. Βροχή τά βέλη κάρφω-ναν τά χέρια καί τά πόδια, άνοιγαν τούς λαιμούς, σπάζαν τά κράνη κι έσχιζαν τούς θώρακες — ένώ γκαμήλες γυμνασμένες γύριζαν άδιάκοπα κι έχοδιάζανε τούς Πάρθους μέ καινούργια βέλη. Οί περισσότεροι άπό τούς Ρωμαίους σκοτώθηκαν — ό Ιδιος ό γιός τού Κράσσου γιά νά μή αίχμαλω-τιστή, κάλεσε τόν ύπασπιστή νά τόν σκοτώσει. Ό Κράσσος στό μεταξύ πιστεύοντας πώς ό γιός του νικά. τράβηξε τό στρατό σέ κάποια δψώματα νά ξανασάνει' μά μόλις έφτασαν — κι ή τρομερή βοη άπ' τά τύμπανα ξανα-πλημμύρισε τήν πεδιάδα' καί ξαναφάνηκαν οί Πάρθοι φοβερότεροι μέ τό κεφάλι έμπρός τού Πόπλιου καρφωμένο σέ μακρύ κοντάρι. Ιίαράλυσε ό στρατός άπό τή φρίκη μπρός στό θέαμα — μά οί Πάρθοι άνέγνοιοι τούς ρωτούσανε σαρκαστικά, νά μάθουν τάχα τούς γονιούς καί τή γενιά τού σκοτωμένου' — ,,Γιατί δχ ι " φώναζαν ,,τόσο άντρείο κι εύγενικό παιδί, δέν μπορεί νά'ναι τό παιδί έκεινοΟ τού γυναικόψυχου ξευτελισιΐένου Κράσ-σου" |«ΐ Ό ,ίμπεράτορ' θέλησε νά δείξει γενναιότητα' έβγαλε ένα σύντομο λόγο γιά τήν περίσταση καί πρόσταξε τούς άντρες ν' άλαλάξουν τήν πολεμική ιαχή γιά νά μετρήσει τό ήΗικό τους. Ή κραυγή πού βγήκε ήταν άδύναμη, σύντομη κι άνώμαλη. Οί Πάρθοι μέτρησαν μέ τή κραυγή τήν άγωνία τους κι άρχίσαν πάλι τή σφαγή, πού δέ σταμάτησε παρά τή νύχτα. Άποσυρθήκαν τότε λέγοντας στόν Κράσσο πώς τοΟ άφήνουν καί μιά νύχτα άκόμη γιά νά κλάψει τό παιδί κα( νά σκεφτή μήν είναι προ τιμότερο νά πάει στό βασιλιά τους ό Ιδιος νά παραδοθή. παρά νά τονε πάνε έκείνοι.

επωφελήθηκε άπό τό σκοτάδι ό Κράσσος νά σηκώσει τό στρατό κρυ-φά καί νά ξεφύγει' μά οί πληγωμένοι ούρλιάζαν πού τούς άφηνε σέ σί-γουρη σφαγή, τόν πρόδιναν καί τόν άκινητού3αν. "Εφυγε ώστόσο κάποτε καί πρίν νά ξημερώσει βρέθηκε στίς Κάρρες, πόλη Μεσοποταμιαχή. πού ήταν στά χέρια τών Ρωμαίων. "Οταν ξημέρωσε, ό Σουρήνας έσφαξε ώς τέσσαρες χιλιάδες πληγωμένου; πού έμειναν καί τέσσαρες άκόμη σπείρες πού ξεκόψαν καί παραπλανήθηκαν μέσα στή νύχτα. Ύστερα πρόβαλε στίς

— 57 — 2

Κάρες, στάθηκε μπροστά στά κάστρα χαί ζητοΟσε άπό τό στρατό τόν Κράσσο. νά τόν παραδώσουν, καί σ* αντάλλαγμα τούς άφηνε νά φύγουν. Ό Κράσσος ένιωσε πώς βάζει τό στρατό σέ δίλημμα καί δραπε-τεύει άπό τήν πόλη μέ τέσσαρες σπείρες θυρεοφόρων' άλλά έμπι-στεύτηκε πάλι τό δρόμο σ' Ενα 'Ανδρόμαχο, άνθρωπο τοΟ Σουρήνα. πού δλη τή νύχτα τόν παραπλανοΟσε σ' έρημοτοπιές, ώσπου τόν έριξε σέ μέρη άδιάβατα άπό βάλτους. Έ χ ε ι τους πρόφτασε ό Σουρήνα; κάποτε χαί θέλησε πιά νά τελειώνει' έλυσε τή χορδή τοΟ τόξου του κα( φώναξε τόν Κράσσο νά φανή, νά δώσουν πιά τά χέρια καί νά φιλιωθοΟνε. Ό Κράσσος ένιωθε πώς τού'στηνε παγίδα καί δέ σάλευε, άλλά οί στρατιώτες του, άγαναχτισμένοι, τονε βρίζανε σάν άναντρο, πού ένώ τούς έβανε νά πολε-μούν μέ τέτοιο άντίπαλο, δέν έχει τό κουράγιο ούδέ μ9 Ενα ξαρμάτωτο νά συζητήσει* τού φώναζαν καί τόν ξευτέλιζαν καί τόν άνάγκασαν νά πάει. Οί Πάρθοι τόν άνέβασαν σέ χρυσοχάλινο άλογο κι άρχίσαν νά πυκνώνουν γύρω του νά τού κεντούνε τό άλογο χα! νά τόν σπρώχνουν. "Ενας Ρωμαί-ος αρπάζει ξαφνικά τά γκέμια νά κρατήσει τό άλογο, τόν άποσπρώχνουν — σέρνει το σπαθί καί τό καρφώνει στό λαιμό ένός Πάρθου. Γεμίζει τότε ό τόπος άπό τά γυμνά σπαθιά, γκρεμίζουνε τόν Κράσσο μέ τΙς μαχαιριές καί μονομιάς τού κόβουν τό κεφάλι καί τό δεξί χέρι.

"Ύστερα άπό τή νίκη του ό Σουρήνα; σέρνοντας τό στρατό καί τ'.ς διακόσες παλλακίδες του ήρθε στή Σελεύκεια κι όργάνωσε γιά διαπόμ-πεψη Ενα θρίαμβο τού Κράσσου. Ντύσανε κάποιο αιχμάλωτο πού τού'μοιαζε μέ φόρεμα βασίλισας, τόν άνέβασαν σ" Ενα άλογο καί τόν έβαλαν έπικεφα-λής τής συνοδείας. Μπροστά του προχωρούσαν σαλπίχτές καί ραβδοφόροι πάνω σέ γκαμήλες' άπ' τά ραβδιά τους κρέμονταν πουγγιά κι άπ' τά τσε-κούρια κεφαλές Ρωμαίων' κι άκολουθούσαν, τάχα σά στρατός, έταϊρες τής Σελεύκειας τραγουδώντας άσματα ξετσίπωτα πού σατυρίζαν τή δειλία τού Κράσσου. Μά δταν αύτά γίνονταν στή Σελεύχεια — στήν 'Αρμενία ό Πάρ-θος βασιλιάς Ύρώδης γιόρταζε τούς γάμους τού παιδιού του μέ τήν'άδερφή τού βασιλιά τής 'Αρμενίας πού φίλιωσε μαζί του. Μεγάλα δίνονταν συμ-πόσια καί παρασταίνονταν κομμάτια τού Ελληνικού θεάτρου' γιατί κι οί πιό άπομακρυσμένοι βασιλιάδες τής 'Ασίας, πέρα κι άπ' τά Φράατα, ξε-χώριζαν στούς τίτλους του; τόν τίτλο τού Φιλέλληνα καί στίς άγάπες τους τή ματαιόσπουδην άγάπη τών έλληνικών γραμμάτων. Παρασταινόνταν οί Βάκχες τού Εύριπίδη κι ήταν ή στιγμή πού ό "Ελληνας ήθοποιός 'Ιάσων

— 58 — 2

έπαιζε τήν τραγική στροφή τής μοίρας τής 'Αγαύης. Στή βακχική μανία της είχε σπαράξει τόν Πενθέα τό γιό της στό βουνό κι έφερνε τό κεφάλι του τάχα πώς ήταν λιονταριοΟ κεφάλι. Κείνη τήν ώρα μπήκαν οί άνθρω-ποι τοΟ Σουρήνα φέρνοντας τό χέρι καί τό κεφάλι τοΟ Κράσσου. Μέσα στά χειροκροτήματα καί τους άλαλαγμούς, 6 'Ιάσων άφησε τήν ψεύτικη σκευή και πέρνοντας τό μισητό κεφάλι μπήκε στή σκηνή τραγουδώντας τους στίχους :

,,Φέρ»ονut άηό tà βουιό ο ιό παίId™ νιόκοφχο χίαόί,

« καλόινχο κυνήγι".

— 59 — 2

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΤ ΙΣ Π Η Γ Ε Σ

') θράξ (cοϋ *ouadtxov γένους) Πλούτ. Κράσο. 8.3 Flor. II 8,8" Άππιαν. : Εαφ. I 539' Κικίλιο; (άπό τό ΔονΙιχώ* πολέμων" άπό-σπασμα) στόν Άθήν. VI 272 f. •) ,de stipendiario Thrace miles" Flor. / . c. — ,,(στρατευμένος notk 'Ρωαοίοις" Άππιαν. /. c. ·) , de milite desert or, inde latro" Flor. I. c. *) ,,ίκ à* αίχααλωαίας xat noàotcoç iv τοϊς μονομάχοις ών" Άππιαν. / . c. ") Πλούτ. — 8,4. ·) ,.φρόνημα uiya xai δώμην ίχων" Ιΐλούτ. — 8,3. ') Gn. (Corne-lius) Lentulus Batiatus, R E IV s. 1377 Nr 209. | Liv. epit. 95" Oros. V 24,1- / Πλούτ. — 8.2 Flor. — 3 ») cf Στράβ. V 1,7. 213. ·) dv. Aug. res gest. Append. 4, Sx5. Cagé. ,0) Λουχιαν. Δημώναξ, 57 άλλα cf Φιλόστρ. Άπολλ. IV 22,1.

") Πλούτ. Κοάοο. 8 2. ") Βλ. R E Suppl. III s. 777. '") Fe-stus, vo Retiarius' cf Val. Max. I 7 8. ") Νιχόλ. Δαμασχ. στάν Άθήν. IV 153 f Liv. IX 40,17" Στράβ. V 4,13. 250. ") Liv. epit. 16· Val. Max. II 4 7 Serv. Aen. I l l 67. '") cf Tertull . de s pect. 1U : nam olitn quoniam animas defunctorum humano sanguine propitiari creditum erat | "Î ") cf Άθήν. IV 153 f χέ· Senec. brev. vit. XX 5. ") Liv.XXIII 30,15. "·) Liv. XXVIII 21.1· Val. Max. IX 11.1 ext. " ) ib. XXXI 50,4. " ) ib. XXXIX 46,2. ") ib. XLI 28.10. " ) Veil. Paterc. II 56,1. ") dv. Aug. res gest. 22 6χδ. Cagé. ») Δίων Κάσσ. LXVIII 15. " ) Cic. Tusc. II 41. " ) Lex lulia municipalise Corp. Inscr. Lat I Nr 206,,, s. 122. " ) fU. R E Suppl. I l l s. 776„. ") cf Cic. Mur. 73. ··) Cic de orat. II 317. 325· Plin n. h. XXXVI 203. " ) Sen. Epist. VII 5. ··) Δίων Κάασ. LXXVII 6.2. ") Schol. Juven. VIII 175" Tertull Apol. 15 ad.nat. I 10* Hist. Aug. C o m m o d . 16. ") ,,ut jugulari in spoliario quam in harena ma/it" Senec. Epist.

— 63 — 2

93,12. ") Κύριλλ. χ. ΊονΙ. 4. ") ΡΗη. π . Λ. XXVIII 4 Scri-bon. Larg. 17. " ) Corp, Incr. Lat. V Nr 5933 s. 657. ") Wil-mann, Ex. Incr. Lat. Nr 2614.

") Petron. Sat. 117. 40) Tusc.W 41. ") Πλούτ. Κιχ. 48.5. 4*) cf Quintil. dec/. IX 21" Πλούτ. Κράσο. 9,1. «) Πλούτ. — 8,2. ") Άππιαν. Έαφ. I 539" Schol. Bern. Lucan. II 54' | π α ρ α λ λ α -γ έ ς : α [ = 78]) Πλούτ. - 8,2" b [=74]) Liv. epit. 95' Front. Strat. I 5,21· Eutrop. VI 7,2 Oros. V 24.1" cf Veil. Paterc. II 30,δ-ε [ = λιγότεροι άπό 70] ). August, civ dei, III 26" — | οδτε 50] Cic. ad Att. VI 2,8· — [περί τους 30] Flor. II 8.3. " ) Πλούτ. — 8,3' cf Veil. Paterc. I. c. χαί Άππιαν. — 540. ") Άππιαν. / . c. (Βέ· οβιον δρος) 4') Πλούτ. — 9.1. 4·) ,,ι)ytuôvaç tïkovio ιρεϊς ών ηρώτος ήν Σπάριαχος" Πλούτ. — 8,3' cf Άππιαν .—540. 4β) ,,ύπο-οιραιήγονί έχωΆππιαν. /. c. — ,,Crixo et Oenomao G a 11 i r " Oros. V 24,1. | Liv. epit. 95· Flor. 118,3" Eutrop. VI 7,2" Ampel, XLI xal X L V 3. ,0) , ,Oenomaus ertim jam in su perfore hello (έννοεΐ τήν έπιδρομή στή Λευκανία?) fucrat occisus ,, Oros. — 2 " ) ,,congregata servitiorum multitudine" Liv. /. c., — .,servisque ad vexillum vocatis cum statim decern amplius milia coissent ' Flor! I. c. — „και πολλούς άποδιόράσκο*τας οΐχΐιος χαί it»ας έΐιν-ΰίρους ίχ ιών Λγρων ΰτοΛεχόαίνος" Άππιαν. — 540. ") Ά π -πιαν. — 541. " ) Στράβ. V 4,3. 242. «') Άππιαν. —541. '») C. Claudius Glaber, R E III s. 2724 Nr 165. | ,propraetor ? Πλούτ. — 9,2· Flor. II 8,4" Front. Strat. I 5,21' cf Oros. V 24,1 (,,Clodii praetoris")\<o / λαθεμένα Liv. epit. 95 ( , ,Clau• dium Pulchrum legatum") xal Άππιαν. — 541 ( Οναρίνιος Γλάβρος) |«) '") είχόνα Πομπηιανή τοΟ Βάκχου, τοΟ ντυμένου μέ στα-φύλια, στόν άμπελόφυτο Βϊζούβιο, Pfuhl, fifaler. und Zeichn. der Gri-echen, III Nr. 745 s. 342. " ) ,,si vis obsistat, ferro guam fame aequius perituros" Sali. / r . III 5,67 Kritz. " ) Πλούτ. — 9.2 χέ. Front. — 21' Flor. — 4· | τήν ήττα μόνο τών Ρωμαίων χωρίς τό Σπαρ-τάκειο τέχνασμα: Liv. /. c. Veil Paterc. II 3,5" Άππιαν. — 541" cf Sali. III 92 κε Maurenbr. " ) Πλούτ. Κράοα. 9,4' Veil. Paterc /. c. ") ,,totamque pervagantur Campaniam, nec villarum atgue vico-rum contenti, Nolam atque Nuceriam — "' terribili strage popu-

— 64 — 2

lantur ,, Flor. — 5 χέ. · ' ) Sali. III 98 M. " ) ,, neque sanctum aut nefandum quiquam irae barbarorum et servilï ingenio ' ' ib.

") P. Varinius: Sail. I l l 96 Maurenbr Liv. epit. 95' Πλο6τ. Κράσο. 9 5' Flor. II 8.5' Front . Strat. I 5.22' | λαθεμένα ΠόηΙιος, Οναλϊριος δ Άππιαν. Έαφ. I 541. ··) ,,ού γάρ ηω 'Pœuaîoi τιόΐβ-ttcv, dili' έπιδροαή* ttνα xat ΙηιτηυΙφ τό ίρνον δμοιον ήγονντο ίϊ»αί " Άππιαν. /. c. " ) Sali. — 96 Ε• cf xal 96 in : at Varinius, dum haec aguntur a fugitivis, aegra parte militum auctumui gravita-te h ") Furius (άγνωστος άπ ' άλλοΟ ) R E V I I s. 3 1 5 N r 2 . — Πλούτ. — 9,5' νιυοιράιηνόν uva Φονριον ίχοπα ιριαχ*λίονς ( χ/φο Ν, ôioxtliovi SY ) ο'ραιιώιαί |<ο *') L. Cossinius (praetor) (άγνωστος άπ' άλλοΟ) R E IV s. 1671 Nr 2. | Sali. — 94' Πλούτ. — 9,5. ··) Πλούτ. — 9,5, xé. "·) ,,βν&ύς ui* έχράτηοε τής ànooxtvrjç, ix πο-δός ôè χαιέχων xal διώ*α>ν, φό*φ ποΧΙφ ιό αιρατόπεδον είλεν " Πλούτ. I . e . '·) cf Sail. I . e . ' ) Πλούτ. — 9,7. " ) , ,TÎAOÇ δέ τους φαβόονχονς χαι ιόν Ιππο* ανιόν λαβών αίχαάλωτο» " Πλούτ. /. c. χαί : ,,παρά ιοοοντον ή ids χι*δννον δ αιρΠ'ηνός αντός αίχαάλωτος νπό uovo-μάχου ytvèn&ai " Άππιαν. — 541' cf Flor . — 4 xê xal 7. " ) Sali. III 96 + 98' άμμεσα ή έμεσα τό δεύτιρο άποτελεϊ συνέχεια τοΟ πρώτου. '«) C. Toranius R E V U s 1725 Nr 4 | Sail. — 96. " ) — ib. άλλά χωρεί χαί συμπλήρωση πού ν' άφορά τήν όχυρότητα τοΟ στρατόπεδου τοΟ Σπάρτακου, δπως : <. . . servorum castra — mag> nis operibus communita |<o ") — ib. χαί Flor. Strat. I 5,22. " ) Sali. — 96 fin. χαί 98 in. Τά χωρία πολύ χαλασμένα- cf Πλούτ. — 9,7 χέ. '·) Schol. Bern. Lucan. 11 554 Oros. V 24,2 : refertum h ") Sali. — in : < . ig> ni tor < r> ere |<o δπου πιθανώς: iSpar-tacus jussit sudes ig ni torrere |<o (cf Catil. LVI 3 χαί Caes. bell. Gall. V 40 6 ) ' — γιά τίς άστ ί ΐες : Sail. — 102 χέ· Front . — 7,β' Flor. — 6 πού προσθέτε; : et ferro ergastulorum recocto cladios ac tela fecerunt I <o ··) ,, nam Crixo decern milia multitudo, Spar-taco autem triplex tunc numerus fuisse refertur " Oros. V 24,2. "') Sali. — 96 : - ut exercitu > m dubli < caret novis militibus > χ τλ .+ 98 : priusquam refecto exercitu adesset Varinius |co ·•) R E XVI s. 1715 ") άγ-ωστο άπ άλλου: Sali. — 9 8 . | R E VII s. 64. ,4) ,, ac statim fugitivi contra praeceptum ducts rapere ad stuprum

— 65 — 2

virgines matronasque " Sail. / . c. Cf Oros. V 24,3. ··) χατά τήν κοινή έχδοχή Τό χείμενο έδό τοΟ Σαλλούατιου είναι πολύ χαλασμένο. " ) Flor. II 8 ,6: castra rapuerunt, inde Vareniana, deinceps Tho-vani · ') Oros. V 24,2 ,, refertur ' Schol. Bern. Lucan. II 5&4 -{- Άππιαν. — 542 : Σηαριάχφ utν in uâllov nokloi ov+ideo* xal in là uvçtàieς ήσαν ήδη σιραιον |«j " ) Flor. — 5' Oros. — 2. ··) ,, terribili strage populantur " Flor. / . c. Cf Oros. — 3 : cum caedibus incediis rapinis stuprisque omnia miscerent, in exsequiis captivae matronae quae se dolere violati pudoris necaverant\<*> ") Διόδωρ. XII 9 χέ. ·') Flor. — 5 ·') Άππιαν. — 547 χέ. Γιά τή λαθεμένη τοποθέτηση το5 γεγονότος, βλ. Παράρτ. II·. ··) cf. Άππιαν. I. c. Γιά τή σφυρηλάτηση τοΟ μετάλλου, Flor. — 6. ·*) Γιά τό ίππικό του Σπάρτακου cf Άππιαν. — 553, 556. ·') Plin. π. Α. XXXIII 49· Άππιαν. — 547. Βλ. Παράρτ. 11·. ») Άππιαν. — 542.

") Oros V 24,2. ··) — (·· Gn.Cornelius Lentulus Clodianus, R E IV S. 1380 Nr. 216· L. Gellius Poplicola, R E VII s. 1001 Nr 17. I Liv. epit. 96" Πλούτ. Κράοα. 9,8· Άππιαν. 'hutp. I 542 xè.· Oros.— 4. ···) cf. Sail. IV 1. ' · ' ) , , ιούς ύπάιονς ίξίηεαπον iutà δύο ttX&v "· Άππιαν. / . c . Βλ. Παράρτ. II4. '··) Qu. Arrius, R E II s 1262 Nr 7. | Liv / . c . '·«) Cic. Leg. I 53. '··) cf : — ,. a multis saepe derisum ·« ib. " ' ) Sail III y6 fin + 98 in.· Πλούτ. — 9,7χέ . · Άππ ιαν .— 543 χέ. Βλ. Παράρτ. II ' . '··) Άππιαν. — 543 : /ίρίξος ήγυναενος ιριοανρίω* Ανδρών |<ο '") ,, Περί ιό fόρ-γανο* όρος1 Άππιαν. / . c. Άλλά βλ. Παράρτ. II* "·) cf τήν περι-γραφή τών Γαλατών άπό τόν Ποσειδώνειο, στόν Δ;όδωρ. V 29,1 χέ. ,0·) γιά τήν πρώτη μάχη, άπό τόν Πλούτ. Κάτ. 8, 3, δπου τό : φήοας αηάέν άξιον είργάο&αι tiu&v |a» ·*·) Liv. epit. 96 (Qu. Arrius) + Oros. — 4 (Gellius)· Πλούτ. Κράοο. 9.9 (/"f-Uioc). Άππιαν. — 543 (Γέλλιος). ·") ,, έζαίφνηζ èntmàtr " Πλούτ. I. c. "») Liv. / . c. Άππιαν. I. c. Αντίθετα Πλούτ. — „äxav δ,ίφάιιρεν ' |«ο >'·) Liv. epit. 96" Πλούτ. — 9,9 ( , , έχράτηαε ut ιών ηρεσβενιώ* " [ = ,, legati " ]) — Άππιαν. — 644· Flor. 118,10 Oros — 4. "«) ,,ab aeodem L. Gellius consul et Q. Arrius praetor acie victi sunt*' Liv. I.e. Γιά τόν Γέλλιο μόνο Πλούτ /. c. χαί Άππιαν. /. c. " ' ) Oros. V 24,4 : post etiam con-latis frustra ambo consules copiis, accepta gravi clade, fuge-

— 66 — 2

runt καί Άππιαν. — 546, πού μεταθέτει χρονικά τό γεγονός, βλ. Παράρτ. II". Cf Sali. I I I 106· Eutrop. 7 . c Sidon. Apoll. IX 252 κέ. "·) „ ώ&ουμένφ à' ανιφ πρός τάς "Αλπεις " Πλούτ. — 9,10' — ,,Σπάρταχον di όιά τών 'Απεννίνων δρω* inl td "Alneta xal είς ΚεΙ-τούς άπό τών 'Αλπείων inayouevov " Άππιαν. — 544. " ' ) C. Cas-sius Longinus, R E III s. 1727 Nr 58. | Liv. epit. 96· Πλούτ. — 9,10 ( ,, έχων μνρίονς " )' Flor. II 8,10 ( , , apud Mutinam " )" Oros. V 24,4. " ' ) cf τά ίστορούμενα άπό τόν Ποσειδώνιο, στόν Διόδωρ. V 31, 2/3. "·) — ib. 28.6. ,Μ) ,, qui defunctorum quoque proelio ducum funera imperatoriis celebravit exequiis captivosque circa rogum jussit armis depugnare.quasi plane expiaturus omne prae-teritum dedecus, side gladiatore numerarius fuisset" Flor. II 8,9 — ,, τριαχοαιονς Ρωμαίους οίχμαίώτους έναγίσας Κρίξω " Άππιαν. — 545' cf Oros. V 24,3' Cic. har resp. 26. ' · ') ,. auribus for-tasse multae, occulis quidem nulla poterat esse fortior contra dolo-rem et mortem disciplina " Tusc. II 41. ' " ) Cic. har. resp. 26. ' " ) Suet. Caes. 39 2. " ' ) — Aug. 43.8. ' " ) Δίων Κάασ. LVII 14,3· "·) Suet. Cal. 30.5" Δίων Κάσσ. LIX 10 καί 13. •") — LX 7. "») Suet. Ner. 12,1 κέ.· Tac. Ann. XV 32,3. »·) Hist, aug. Comm. XV 3 κέ." Δίων Κάασ. LXXII 17,2* 19,2" 22' LXXIII 4,4.

'") ,,δυώΛεχα μνριάοι πεζών" Άππιαν. °Euq>. I 545' — ,,centum et viginti milia hominum " Veil Paterc. II 30,6" άντίθετα : — ,, se-xaginta fere milium exercitum congregaverunt" Eutrop. VI 7,2. '") ,, de invadenda urbe Romana " Flor. Il 8.11" — ,, ad inceden-dam urbem " Ampel. XLV3" — ,, είς Ρώμην ήπείγειο " Άππιαν. / c. "·) Άππιαν. /. c. Βλ. Παράρτ. II'. '") Gn. Manlius (άγνωστος άπ' άλλου) R E XIV s. 1157 Nr 21 | Liv. epit. 96" cf Άππιαν. — 548" βλ. Παράρτ. II "4) τήν άνάανηση τοΟ Αννίβα προδίνουν : Eutrop. VI 7,2· Oros. V 24,5· cf Claud, bell. get. 154 κέ. Επίσης cf καί Cic. imp. Gn. Ponp. 30: ,, Italia quae cum servili bello taetrope-riculosoque premeretur" |<o '") cf 30 : ,,itaque exterrita civi-tate non minore propemodum metu, quam sub H ami bale circa portas fremente trepidaverat " Oros. /. c. ,,e) M. Licinius Cras-sus Dives, R E XIII s. 296 Nr 68. " ' ) Πλούτ. Κράοαος — ···)

— 67 — 2

άνθύπατος ? Eu trop. VI 7,2 ( ,,pro consul" )· άντίθετα ή έπιτομή τού Λίβιου, 96 χαί 97 , ,prae tor " Ακαθόριστα ό Πλούταρχος, — 10,1 ( ,, στρατηγός " ) χαί ό Άπκιανός, — Β49 ( ,, σιρατηγήοιιν ' ) |«ι "·) Άππιαν. — 549: uleoiv Εξ άλλοις χαί ία τών νπά·ω* δύο προσέλαβε |<ο Άλλά βλ. Παράρτ. I I" . "·) Porphyr. Schol. Horat. Carm. III 14.19· Eutrop. VI 7,2" Ampel. X L 3" Amm. XIV 11,33 Claud, bell, gett. 154 xé.· Sidon. Apoll, ep. III 13.10' Άππιαν. — 548' Κεκί-λιος. στόν Άθήν. VI 272 / . "») Mummius, ( άγνωστος άπ' άλλοΟ ), R E XVI s. 523 Nr 2. | Πλούτ. — 10 2: αί»ός uiv oi• iW*ue.*i ηρό τής Πιχψίδος (cf χά ,, pi gent in a juga " τοΟ Σαλλούστιου, III 98) Ayov τα δύο τάγματα χύχΐφ περ·επεαψεν, intoûat χβλενσας τοις πολέαιοις utjovu-7ΐλέκεα&α> δί ιιηδ άψιααχε'ιν |<ο "·) Πλούτ. — 10 4" έξο/κωμένα καί oè 5υό διαφορετικές έκ5ο·/έί δ Άππιανός — 540 (βλ. Παράρτ. I l " ) ' cf Sail. IV 22 : sorde ductos fusti necat h " ' ) Άππιαν. — 551 (ÖX Πχράρτ. I I " ) + Oros. V 24,6: mox ut fugitivorum pugnäm iniit, sex milia eorum inter fecit, nongentos vero cepit + Flor II 8,12. •") δπως μπορεί νά προδίνεται άπό τή μετάθεση τοΰ γεγονώχ&ς στόν Άπ-πιανό' 0λ. Παράρτ. II*. " ' ) ,,χνί όιοχ.λίονς άνδρας iußaiwv είς τ ή* νήοον αύάις έχζωινοήααι τόν δουλικό* éntl nôleuov. oCtat πολύ* χρόιον άιτίηβηκότα xai at χρω* πάλιν ΰπεχχαυιιάτων όεόαενον '• Π^ούτ. — 10,6. "·) κύριες γιά τήν περατεία της περίοδος αύτής πηγές 6 Πλούτ. Ποαπ. 24 κέ. καί ό Στράβων, XIV 5,2. 668.

" ' ) Πλούτ. Κράοα. 8.3. "•) cf Πλούτ. I.e. — ,, θρ$ί τον Noua-διχον γένους h ' " ) Διοδωρ. XXXVIII + XXXIX 21, διτοο ίξιοση-μείωτο : — αύιοδίδαχιος γαρ χαί παρ à ιοΐς βαρΊάυοις ή φύοις πρός άαοιβή* χάριιος τοις εύιργέιαις |«<ι '··) Oros. V 24,7. , f I) Πλούτ. — 10,7 : όΐΛολογήααντες δ' οί Κίλιχες αύιφ χαί δώρα λαβόντκς ·ξητάτη-σαν xat άπέτλπ»οα· ·") Πλούτ. lloun 26 κέ. "·) Flor. II 8,13 Sali. IV 30 κέ. Cf Cic. Verr. V 5 (πού τό άρνιέται δικανικά)' Πλούτ. — 10,6' Άππιαν. Εαψ. 1 551. "«) cf Sail. I. c. Στράβ. VI 2.3. 268 Isid. XIII 18,5.

"·) Πλούτ. Κράοα. 10.7 xè. Άππιαν. 'ku<p I 551. «•·) Ά π -πιαν. — 552/553' [ίλ. Πιράρτ. I I " · '». >") Sail. IV 35.36· Πλούτ. — 10,9 Άππιαν. — 556' Front . Strat. I 5,20. "·) ,, τής σιραιιας nt-

Ι

— 68 --

ραιώααι ιό τρίτον ' Πλούτ. I.e. + ,,ηανιΙ τφ ατρατώ " Άππιαν I.e. Βλ Παράρτ. II '·. »·) Πλούτ. — 11,3· cf Cic. imp. Gn. Pomp. 30. '•·) Sail. IV 37· Πλούτ. — 11,1 κέ. cf Oros. V 24,4. ···) Castus, R E 111 s. 1780 Nr. 1 ( ,,Sclavenname, wohl nicht römisch, sondern keltisch ' Münzer) xal 1484 „ '") Cannicus ( γερμανικό τό όνο-μα : Müllenhoff. Deutsche Altertumsk. II 155) R E III 1484 „ xal VII s. 708. ' · ') Πλούτ. — 11,2· Sali. — 38. ' " ) Front. Strat. II 5,34 καί II 4,7· Πλούτ. — 11,4 κέ. ' " ) Πλούτ. — 11,5" cf καί noun. 21,2· Sail — 4 0 . '··) Liv. epit. 97 ( = τριάντα χιλιάδες καί δ ,, Gannicus ' )• Oros. /. c. ( τριάντα χιλιάδες καί ol άρχηγοί)· Front. — II 5.34 ( τριάντα πέντε χιλιάδες ). " ') Sail. — 39" Πλούτ. — 11,3 καί 36 2· Άππιαν. — 544 κέ. Βλ. Παράρτ. I I ' · . '·«) Άππιαν.— 556/557. Βλ. Παράρτ. I I " . ,β·) M. Terentius Varro Lucullus R E XIII s. 414 Nr 109. "·) L. Quinctius (cf Front. — II 5,34)· Κόϊ*τος, Πλούτ.— 11,6. 1M) Gn. Tremellius Scrofa, R E VIA s. 2287 Nr 5. — Πλούτ. / . c. "·) Πλούτ. /. c. "·) „ ονκέιι γάρ ήξίουν φνγοααχε ϊν ονδ' ίηεί&ο*ιο τοις δρχουο ιν, άΐλ ήδη κα&' όδόν δ* ι ας év τοις δπλοις ηεριοχόνιες ή*άνχασαν ανάις διίσω διά ιής Δινχανίας άγει* énl τονς Pcoualovç " Πλούτ. /. c. 7.

"*) ,, όπίαω διά της Λενχανίας άγειν " Πλούτ. Κράοσ. 11,6' — ,, in Lucania " Ampel. XLV 3' — ., ad caput Silari fluminis " Oros. V 24,6. Αντίθετα— „ in Apulia" Eutrop. VI 7,2. " ' ) Πλούτ.— 11,8. "·) Πλούτ. I. c. 9. (Τό ϊδιο ό Κατιλίνας, Sail. Catil. 59,1 καί Καίσαρ, bel. Gall. 1 25,1. 1Μ) ,,γενο^νης δέ ιής αάχης uaxçâç τβ χαί χραιεράς ώς i* &ηογ>ώοει τοοώ»δε ανριάδω* " Άππιαν. Eutp. I 557. '») Πλούτ. —11,9 κέ. Πρόσθεσε: Άππιαν.—557· Flor. II 8,14- cf Sali. IV 41. "·) Liv. epit. 97· Oros. — 7" Άππιαν.— 558" έξογκωμένα ό Veil. Paterc. 1130,5 (πώς πολέμησαν 120 000)· λα-θεμένα ό Πλούταρχος, Πομπ. 21 (γιά 12.000)" '··) Άππιαν. I.e. '·«) ,, xal τόν Σηαριάχον νέκυν ονχ εϋρε&η*α>" Άππιαν. / . c. **') cf Tac. Ann. XV 46,1· "·) Άππιαν. —559. Στόν άριθμό συμφωνεί & Όριίηιος, /. c. " ' ) Πλούτ. — 11,11. " ·) Aul. Gell. V 6,23" Plia, π . Α. XV 125· Cic. Pis. 58. "*) Cic. Verr. V 39/40. ··') Πλούτ. — 11,11· lloun. 21.

'··) Έ παραπέρα Εξιστόρηση, στόν Πλούταρχο, Κράοα. 12 xi. xal Δίωνα τόν Κάσσιο XL 12/27.

— 69 — 2

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α

Ή έξιστόρηση τούτη τοΟ Σπαρτάκειου πόλεμου Αποτελεί κεφάλαιο — τό VII — έχτενέστερου έργου, πού μέ τόν τίτλο ,,Οί Δουλικοί πόλε-μοι στήν Έλληνο - ρωμαϊκή Αρχαιότητα" φιλοδοξεί νά περιλάβει δσα περίπου γνωρίζουμε γιά τΙς έπανάστασες τών Δούλων στόν άρχαίο κόσμο. "Ετσι τό κεφάλαιο τούτο δέν περιλαβαίνει συναρτημένα θέματα, δπως οί χαραχτήρες τής δουλείας χαί ό ρόλος της στήν άρχαία ίστορία, οδτε Ανα-σκόπηση τών προηγούμενων μεγάλων δουλικών πόλεμων, τών δυό Σιχελι-χών χαί τής έπανάστασης τών δούλων χαί προλετάριων τής ΙΙέργαμος, πού ξεσηκώνεται Από τό δραμα μιάς σοσιαλιστιχής οδτοπίας, τής Πόλης τοΟ "Ηλιου — γιατί τά θέματα τούτα Αναπτύσσονται στά διχά τους κεφάλαια, χαί χάθε παρεμβολή στό χεφάλαιο τούτο θά διασπούσε τήν ένότητά του. Μόνο, έπειδή οί περισσότερες (στορ(ες τού Σπαρτάκειου πόλεμου άντλούν τά δεδομένα άπό δεύτερο, τρίτο χαί δέχατο άκόμη χέρι xal σέ πολλά παρανοούν χα', διαστρέφουν όλότελα τήν παράδοση, δέν θεώρησα άσχοπο, παρ' δλο τόν λογοτεχνιχό τύπο τής διαπραγμάτευσης, νά μεταφέρω χαί τόν έπιστημονιχό της όπλισμό, έννοώ τΙς πηγές χαί μεριχά σημειώματα γιά τήν άξία χαί τή συνάρτησή τους.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I

Π Η Γ Ε Σ Τ Η Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Σ Τ Ο Υ Σ Π Α Ρ Τ Α Κ Ε Ι Ο Υ Π Ο Λ Ε Μ Ο Υ

Οί κύριες πηγές τής ιστορίας τοΟ Σπαρτάκειου πόλεμου ήσαν (c) δ Sallustius καί δ Livius' άπό τίς σχετικές &μως ιστορίες τους δέν σώθη-καν παρά λίγα πανάθλια λείψανα στίς έπιτομιχές πςρίληψες τοΟ δεύτερου καί στ3 άποσπάσματα τοΟ πρώτου. Διεξοδικές ώστόσο περιγραφές άπό τήν Ολη τους άντλοΟν ό (α) Πλούταρχος, ό (b) Άππιανός. ό (d\ Plorus. οί (e) Eutropius, Velleius Paterculus καί Orosius, ένώ δρισμένες παράλ-ληλες πληροφορίες δ (</) Frontinus. Αεπτόλονη κριτική έρευνα τών πηγών αύτών καί τών σχέσεων τους, δ Maurenbrecher, Sallustî Hi-storiarum Reliquiae, fasc 1 (proleg ), 1891 Lps, κα( δ Rathke, De Romanorum bellis servilibus capita selecta, Berlin 1904, σελ. 48 κέ. ρ. Τό έργο τών W Har twig και Κ. Stelzer, Spartacus und der Gladiatorenkrieg, 1919, Lpz. δέν μπόρεσα οδτε κάν έμεσα (βλ. R E III A s. 1929, 56) νά πλησιάσω.

α) Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς . Στήν ίστόρηση τοΟ Σπαρτάκειου πόλεμου πού καταχωρεί στό βίο τοΟ Κράσσου ό Πλούταρχος άναμφισβήτητα άνχλεΐ Απο-κλειστικά άπό τίς ιστορίες τοΟ Sallustius — δπως τουλάχιστο μπορούμε νά συμπεράνουμε άπό τά σωζόμενα άποσπάσματα τοΟ ρωμαίου ιστορικού κι άπό τίς άναλογίες μέ τούς δευτερότερους συγγραφείς πού έπίσης άπ' αύτόν άντλούνε. Τό Ιδιο θά πούμε καί γιά τό κεφ. 21 τού βίου τοΟ Πομ-πήιου, δπου μέ λαθεμένο τόν άριθμό τών πεσόντων έχουμε στό βίο τοΟ Κράσσου τό άντίστοιχο 11, 11. 'Απεναντίας στό κεφ. 8 τού βίου τού Κάτωνα, δπου τά σχετικά μέ τήν άτυχη έπιχείρηση τοΟ Γέλλιου, δ Πλού-ταρχος άντλεΐ άπό άμεσότερη πηγή, άπό τόν Thrasea Paetus, πού άπο-γράφει τά άπομνημονεύματα τού φίλου καί σύντροφο» τοΟ ΚάτΜνα Munatius Ruf us.

— 73 — 2

b ) Ά π π ι α ν ό ς. Στήν ιστόρηση πού έπιχειρεϊ ό 'Αππιανός ατό I τών 'Εαφνλίω*, συναντούμε Ενα πλήθος άπό τή μιά άνακολουθίες καί σφάλματα, πού λεπτομερειακά άναλύουμε στό Παράρτημα II, μά χαί πλή-θος άπό τήν άλλη πληροφορίες πού συμφωνούν ή διαφωνούν πότε μέ τήν Σιλλουστιανή xat πότε μέ τή Λιβιανή παράδοση, άπ' δπου μποροΟμε νά συμπεράνουμε πώς ό Άππιανός άντλεϊ χι άπό τόν Sallustius χι άπό τόν Livius — άδηλο δμως άν στά σφάλματα πού πέφτει παραπλανιέται χι άπό τρίτη άγνωστη πηγή, πού θά μπορούσαν έξάλλου νά προδώσουν οί διαρωνίες του χαί μέ τούς δύο. Κατά τά άλλα οί πληροφορίες του μπορούν νά άναχθοΟν στόν Sallustius ( άπό τόν Πλούταρχο καί τόν Florus ) καί στόν Livius ( έμμεσα άπό τόν Orosius ). 'Από τΙς πληροφορίες του πού παρουσιάζονται μοναδικές, άλλες είναι σωστές κι άνήκουν σ* άγνωστα γιά μβς μέρη τών δυό κύριων παραδόσεων κι άλλες λαθεμένες καί προέρχονται άλλες άπό άπροαεξία τοΟ συγγραφέα κι άλλες άπό τρίτη κατηγορία πηγών άπροσδιόριστης, άλλά πάντως άμφίβολης άξίας.

c ) S a l l u s t i u s - L i v i u s . 'Ορισμένα παλαιά όλιγόστιχα άποσπάσματα, πλουτισμένα τώρα άπό δυό έχτενέστερα άπό άμεση πηγή πού διαφωτίζουν τήν πρώτη περίοδο τού Σπαρτάχειου πόλεμου, άποτελοΟν τά σχετικά σωζόμενα άπό τόν Sallustius — χαί τά παρεχόμενα μέ τά κεφ. XCV — XCVII τής Αιβιανής έπιτομής τή σχετική σωζόμενη άπευθείας άπό τόν Livius Ολη. Ή άναγωγή ώστόσο τής Ολης τών άλλων στίς δύο τούτες κύριες πηγές έπιτρέπει τήν άνασυγκρότηση μιάς σχεδόν άρτιας είχόνας τοΟ Σπαρτάχειου πόλεμου. Οί πηγές δμως τοΟ Sallustius χαί τού Livius δέν είναι εύκολο νά προσδιοριστούν μέ ζηλευτήν άκρίβεια γιατί άπό τά έργα τών ιστοριογράφων άπ* δπου οί κορυφαίοι τοΟτοι ιστο-ρικοί άντλοΟν δέν σώζονται παρά όλιγότατα συντρίματα ή καί τίποτε άκόμη. 'Ωστόσο θά μπορούσαμε νά όνομάσουμε πρώτα - πρώτα τόν M. Terentius Varro. Ή πληροφορία πραγματικά τοΟ ΆππιανοΟ γιά τήν άπαγόρεψη τής κυκλοφορία τών πολύτιμων μέταλλων στό στρατόπεδο τού Σπάρτακου συναντιέται έπίσης στόν Πλίνιο (η. h. XXXIII 49) πού άντλεϊ άπό τόν Varro, μ* άπό τόν ίδιον προέρχεται καί τό άπόσπασμα έκεϊνο στόν Chari-sius I p. 133 Κ : Spârtaco innocente coniecto ad gladiatorium —• και τρίτο τέλος τεκμήριο : ή πληροφορία τοΟ Α. Gellius ( V 6,23 ) γιά τό δάφνινο στεφάνι τοΟ Κράσαου — πληροφορία άντλούμενη άπό τόν Ma-surius Sabinus — συναντιέται έπίσης χαί στόν Πλίνιο XV 125. "Αρα ό

— 74 — 2

Varro διαπραγματευτή«· δλη τήν δπόθεση χαί δέν θά στάθηκε ή μετριό-τερη πηγή γιά τούς δύο Ιστορ.κούς μας. Άπό τό έργο έπίσης τού C. Licinius Macer, πού ήταν οίκείος χαί φίλος τού Λιχίνιου Κράσσου χαί πού περιέλαβε Ισως στίς ιστορίες του καί τήν δπατεία τοΟ νικητή τοΟ Σπάρ-τακου, διασώζεται Ενα άπόσπασμα πού μπορεί ν' Αναφέρεται στήν τελευταία άνδραγαθία τού Κράσσου, στή σταύρωση δηλαδή τών ΕΕι χιλιάδων δούλων* Non. s. ν. patibulum patibulum genere neutro, masculine Licinius rerum Romanarum libro XXI deligat ad patibulos — deligantur et circumferuntur, cruci defiguntur. — Άπό τούς άλλους Ιστοριογράφους πού ό Sallustius καί ό Livius χρησιμοποιούν, μπορούμε νά θεωρήσουμε σάν πηγές γιά τήν ύλη τού Σπαρτάκειου πόλεμου τόν Aelius Tuber πού έγραψε ρωμαϊκή Ιστορία άπό τήν άρχή τής πόλης ώς τόν έμφύλιο πόλεμο τού Πομπήιου χα( τού Καίσαρα, χαί τόν Claudius Quadrigenarius. Άπό τόν τελευταίο Ενα άπόσπασμα, 95 Peter : agrum Nolanum populäre coeperunt — άφορά Ισως τήν πρώτη περίοδο τού Σπαρτάκειου πόλεμου, ένώ Ινα άλλο, τό 91 Peter, τή διαχείμαση τών έπαναστατών στό θούριο Ισως.

d) F l o r u s - F r o n t i n u s . Στή σχετική μέ τόν Σπαρτάχειο πόλεμο περικοπή τού είναι βέβαιο πώς δ Florus σ9 όρισμένα σημεία δια-φωνεί μέ τόν Livius, ένώ σύναμα Αναφέρει στοιχεία πού λείπουν άπό τούς σίγουρους έπιτομείς του, τόν Velleius, Eutropius καί Orosius, καθώς χι άπό τΙς σχετικές πληροφορίες τής έπιτομής τού Ιδιου τού Livius* συν-ακόλουθα δ Florus άντλεϊ καί άπό άλλη πηγή, πού άπό τίς άναλογίες του μέ τόν Πλούταρχο καί τόν Άππιανό συνάγεται πώς δέν είναι άλλη άπό τόν Sallustius. Υπάρχει ώστόσο διαφωνία άνάαεσα στούς μελετητές, γιατί άλλοι ( Maurenbrecher, ρ. 42) Ισχυρίζονται πώς άντλεΐ κι άπό τόν Sallustius καί τόν Livius κι άλλοι ( Rathke ρ. 55) πώς άπό τόν πρώ-το μόνο. Τά τεκμήρια δμως δέν είναι άρκετά γιά ν9 άποσπάσουμε τόν Flo-rus άπό τή Αιβιανή παράδοση* άπεναντίαςσ' όρισμένα σημεία (cf [I 8,3 : effracto Lentuli ludo ) — δέν βλέπει κανείς τή συνηθισμένη στόν Florus ρητορική διάχρωση, άλλά τήν άμεση άπό τόν Livius έξάρτησή του. Γιά τόν Frontinus δμως τό ζήτημα είναι σαφέστερο, γιατί έξω άπό τό χωρίο I 7,6, τά λοιπά σχετικά μέ τόν Σπαρτάκειο πόλεμο, μπορούμε νά τ'άνεβά-σουμε στίς πηγές τους. "Ετσι τό I 5,22 καί II 4,7 άντλούνται άπό τόν Sallustius, καθώς καί τό σχετιζόμενο μέ τό δεύτερο II 5,34, δπου δμως

— 75 — 2

ή έπισημείωση ,, Livius tradit ' ' είναι μεταγενέστερη προσθήκη ( Rath-ke, ρ 63" cf xat Gundermann στήν έχδοση τοΟ Frontinus, praef. § 9 ) άντίθετα τό I 5,21 προέρχεται χι άπό τόν Sallustius χι άπό τόν Livius, ένώ τό I 5,20 άπό τόν Livius μόνο.

e) V e l l e i u s - E u t r o p i u s - Ο r υ s i u s . 'Εκτενέστερη Ολη άντλοΟν άπό τόν Livius οί γνωστοί τοΟτοι έπιτομείς του. Ή πληρο-φορία τοΟ Orosius δτι δ άνθύπατος C. Cassius σκοτώθηκε στή μάχη «</ Mutinant ( πληροφορία λαθεμένη γιατί δ Κάσσ^ος αδτός έπέζησε, Cic. de imp. Gn. Pomp. 68 ) δέν πρέπει ν ' άποϊίνεται σέ διαφορά μέ τή Αι-βιανή παράδοση, άλλά σ' άπροσεξία.

σχηααΐίχη χαιάιαξη : Τίς πηγές συναχόλουθα τής ίστορίας τοΟ Σπαρτάχειου πόλεμου, μποροΟμε νά διασυνδέσουμε κατά τήν άκό-λουθη τάξη :

M. Terentius Varro' C. Licinius Macer' Qu. Aelius Claudius Quadrigenarius

χ.ά. Ισως

/

Sallustius

Πλούταρχος

Livius

I i I Vellias Eutropius Orosius

Florus Frontinus Άππιανός

— 76 — 2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 11 ΚΡΙΤ ΙΚΗ Τ Η Σ Α φ Η Γ Η Σ Η Σ Τ Ο Υ ΑΠΤΤΙΑΝΟΥ

ΓΙΑ Τ Ο Ν Σ Π Α Ρ Τ Α Κ Ε Ι Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο

'Εμφυλίων

I ( Ι ΐ 6 — 121 )

( 539 56ο )

Ή συνέχεια τής άφήγησης, καθώς χι δχι μικρός άριθμάς άπό μοναδικές πολύτιμες πληροχορίες, καθιστοΟν τό κείμενο τοΟ 'Αππι-ανοΟ τή σημαντικότερη ύστερα άπό- καί δίπλα- στόν Πλούταρχο, πηγή τής Ιστορίας τού Σπαρτάκειου πόλεμου' κάτι έπίσης σπου-δαίο, άντιπροσωπεύοντας καί xL δυό κύριες παρά^οσες τή Σ,ιλ-λουστιανή καί τή Α:6ιανή μάς φανερώνει σέ πολλά σημεία τή συμ-φωνία τους ή τΙς διαφορές τους, πράμα που ή μονομέρεια ή ή Απο-σπασματικότητα τών £λλων μας πη»ών, άαοκλείει. Πιράλλη*α ώστοσο, μιά σειρά άπό χοντροκομμένα λάθη, άπό σύγχυσες, άπό άσά φειες, άπό άπρόσεχτη συνανάμιξη παράλληλων άνεπίσημων παρα-δόσεων, άνασ:αιώνουν τή σχεϊόν έν.αία λοιπή παράόοση καί ρίχ νουν τό μίλεττ,τή σέ συνεχή άμηχανία. 'Ανάγκη λοιπόν νά καθορί-σουμε τή ^έση μας άπέναντι σ' αύ'ό τό κείμενο, καί παρακολου-θώντας το χωρίο μέ χωρίο νά καταδείξουμε τά λάθη του, άλλά καί τήν άξία τών άλλων πληροφοριών του.

1 — 539 · ι0® ηντον χρό<ου nrçi ιην 'Ιταλία* αονοαάχων ίς 1 ôidt Καπύη ζρεφυαέ'ων, Σιάρ'ακος 4*ήο. (ο·ρα'βυαίνος η où 'Ρωαα'οις, it Λέ αίχαπλωσ'ας και ιράοιως I* τοις αοΌμά-χοΐί <8», Întioi* ανιώ* ές iß ΐυαήχονια &*όρας μάλιοτα κιtdvnv-

— 77 — 2

oat ηερί έλενάιρίας μάλλον f ) όέας έπιδείξεοος xai βιασάμβνος ανψ αντοις τους φυλάοσο*ιας έξέ^ραμε" —

Ή παράδοση δτι δ Σπάρτακος έξύφανε τή συνωμοσία ( χαί μά-λιστα τών 70) δέν προέρχεται άπό τή Σαλλουστιανή παράδοση γιά τή συνωμοσία τών διακόσιων (πού άντιπροσωπεύει ό Πλούταρχος χαί πού προέρχεται Ισως άπό σύγχυση μέ τή συνωμοσία τής Κά-πουας πού αναφέρει δ Διόδωρος, XXXVI 2,1 ). 'Ωστόσο τό ,, χι*· δν*εΰοαι 7ΐερί έλευ&ιρίας μάλλον χτλ. " — δίνει τήν έντύπωση πώς τήν πληροφορία τή σχηματίζει δ ίδιος ό Άππιανός μέ τεκμήριο κάποια ρητορ.κή φράση άπό τούς γνωστούς έχείνους λόγους πού ό Σαλλούστιος τοποθετεί στό στόμα τών ήρώων του cf Sali. Fr. Hist. III, 67 Kr. si vis obsistat, ferro quam fame aequius perituros |<o

2 —54ο : χαί tu ων δδοιπόρω* ξνλοις χαί ξιφιδίοις όπλιαάμβ*ος 2 ές ιό Βεοβιον δρος άιέφυγε*, £*âa πολλούς άποδιδράοχονχας οίχέ-τας χαί ιινας έλενάερους ίκ ιώ* Αγρών νποόίχόαε*ος êljjattve τά έγγνς, ύποιιραιήγονςίχω* Ol*ôuaô* te καί Κρίξον αο*ομάχους.—

Γιά τόν τρόπο πού οί άντάρτες ϋρήχαν τά πρώτα δπλα τό χωρίο παρουσιάζει συντομία χι άσάφεια άδιχαιολόγητη άπό τή» άποψη τοΟ ύφους" χαί έπειδή, μ' όποιοδήποτε τρόπο χι άν έρμηνευτή, δέν σημαίνβι τίποτε — είναι πολύ πιθανό πώ; σκεπάζει τήν άπό τή Σαλλουστιανή παράδοση διήγηση τοΟ Πλούταρχου, δτι συνάντησαν χαί λαφυραγωγήσαν άμαξες πού μεταφέραν δπλα μονομάχων' ή συντομία καί t άσάφεια ύποδηλώνουν ίσως συνετή έπιφύλαξη γιά τήν άσφάλεια τής πληροφορίας.

3 — 541 · /*εριζομέ*φ δ αύτφ >α χϊρδη χ at' Ισομοιρία* ιαχν 3 ηλή&ος ή» άνΛρών και ποώιος έι' ου ιό* έχπεμφ&εις Οναρί*ιος Γλάβρος, tnl δ: έχει*ω Ι1όπ<ιος ΟύαΧέρt«c, ου πυλιιιχή* στραιιά* άγοντες, d<U' δοους iν οπονΛη χαί παρόΛφ ον*έλεξα> ( ού γαρ πω 'Ρωμαίοι πόλεμο*, did' ίπιδρομή* ΐι»α καί ληιιηρίω ιό Ιργον Ôuoio* ήγοννιο ιϊναι ), avuâa·Ιόκες ή<τώ*Ό. Ούορινίον δέ xai τόν ίππο* αν ιός Σπάρταχος περιεοπαοεν παρά ιοοονιον f/X&e χι*-

— 78 — 2

δύνου 'Ρωμαίων δ στρατηγός αυτός αίχαάλωτος iηό μονοαάχου γενίο&αι.

Έ πληροφορία γιά τή διανομή τής λείας είναι μοναδική καί θά προέρχεται Ισως άπό τόν M. Terentius Varro, άπ9 δπου κι ή πληροφορία γιά τήν άπαγόρευση τής κυκλοφορίας τών πολύτιμων μέταλλων ( — 547)· 'Αναφέροντας δμως τούς στρατηγούς συγχέει ό ιστορικό; τά όνόματα τοΟ άντιπραίτωρα C. Claudius Glaber καί τοΟ πραίτωρα P. Varinius" άνάλογο λάθος παρουσιάζει καί ή ίπι-τομήτοΟ Λίβιου (κεφ. XCV). Μοναδική ίπίσης ή πληροφορία γιά τήν προχειρότητα τής πολεμικής παρασκευής' στά λοιπά συμφωνεί ή παράδοση* τή λεπτομέρεια γιά τό άλογο ίμοιότυπα άπό τή Σαλ-λουστιανή παράδοση διηγιέται δ Πλούταρχος.

4 — 542 · ôè τούτω Σπαρτάκφ uèv ετι μάλλον ηολλοί ουνέ- 4 <&εο*, και in τά μυριάδες ήσαν ήίη οτρατοΰ, καί δήλα έχάλκευε καί η αραοπευήν ουνέλεγεν, οϊ δ' έν 5α τ ει τού; νηάτους iÇéneunov μετά δύο τιλ&ν. —

9Από τήν έρμηνεία τοΟ χωρίου συνάγεται πώς οί δυό Οπατοι έκ-στρατευσανε μέ συνολική δύναμη δυό λεγεώνες. Οί άλλες πηγές δέν παραδίνουνε τίποτε σχετικό μέ τή δύναμη τών δύο Οπατων, άλλά ή πληροφορία τοΟ ΆππιανοΟ είναι άπαράδεχτη γιά τού; άκόλουθους λόγους : α') 'Αν ήσανε δυό συνολικά λεγεώνες, πώς θά μπορούσαν νά χωριστοΟν βστερα σέ τρία μέρη καί πώς κάθε Ινα μέρος άπ9 αυ-τά θ' άντιμετώπιζε μόνο του μιά τέτοια δύναμη τών δούλων ; β') Στό στρατόπεδο τών Γαλατο - γερμανών τοΟ Κάστου καί Γαννίκιου βρέθηκαν πέντε άετοί, που βέβαια δέν μπορούσαν νά προέρχονται άπό δύο μόνο λεγεώνες* καί γ') άν προστέθηκαν Οστερα στό στρα-τό τού Κράσσου άλλες Εξι λεγεώνες ( — 549 ). ή Αιβιανή παρά-δοση δέν θά μιλούσε γιά ,, novo su paiement ο militum " (Oros. V 24,5), άλλά γιά ,, novo ext rcitu " — Για τούς ίδιους αότους λόγους πρέπει νά δποθέσουμε πώ; οί Οπατοι πήραν ίξι συνολικά λε-γεώνες ( cf — 549 ! * α ' τίλεαιν ξξ £ Π ο ι c ), πού χωρίστηκαν σέ τρία μέρη, άπό δυό τό καθένα λεγεώνες* άπ* αύτά τά δύο πήραν οί δύο Οπατοι καί τό τρίτο ό πραίτωρας Άρριος, δ γνωστός άπό τή Αιβιανή παράδοση ( Rathke) .

— 79 — 2

5 — 543 · τ0^τα>ν υπό uiv ύατίρου ΚρΙξος ήνούιιενος τρισ- 5 μυρίων Λνδρών πιρϊ τό Γάργανον δρυς ήιιάτο χαί δύο μίρη τον οτραιοΰ χαί αν ιός ονναπώλετο αν Oh' —

Ή πληροφορία έπιβεβζιώνεται xc άπό τή Σζλλουστιανή χι άπό τή Λιβιανή παράδοση. Τήν άπότομη δμως μεταφορά τών Γαλατο -γερμανών τού Κρίξου στήν 'Απουλία, δπου τά Γάργανον δρος. είναι πολύ δύσχολο νά φανταστούμε- άχόμη πιό δύσκολο είναι νά φαντα-στούμε ίνα χωρισμό σέ τέτοιες άπόστασες τώ< Ρωμιϊκών δυνάμεων. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό πώς ό Άππιανός ή ή παράδοση που άχο-λουθεί, παραπλανήθηκε άπό τόν ποταμό Γάργαρο, χο*τά στό θού-ριο (βλ. R F W I s. 759 1 35) σ τ ά Γάργανον δρος. Γιά τό φόνο τών είχοσι y λ άίων σύμφωνη ή Λιβιανή παράδοση ( Liv. ep. XCVI : viginti milibus ) —

6 — 544 : Σπάριαχον δ* διά τών Άπεννίνων δρών inl τα "ΑΙ- 6 net α χαι £ς K'ii,vi άπό τών *ΑλπεΙα>ν i ιει vôuivo» ό Ιτιρο<, ύπα-τος προλάβω» έχώλνε τής φυγής, χαι 6 Ϊιερυς έδίωχεν. ό δέ έφ' ίχάτ*ρον ανιών έπισιρεφόαενος παρά αέρος ένίχα. —

Ή πληροφορία δτι ό Σπάρτακος τραβούσε γιά τήν Κελτική ( πληροφορία προερχόμενη Ισως άπό τήν Λιβιανή παράδοση ), έρ-χεται σέ ριζική άντίΗεση μέ τήν άκατανόηιη άλλωστε Σαλλουστιανή ( άποσπάσματα Σαλλούστιου καί Πλούταρχο; ) παράδοση, δτι ό Σπάρ-τακος ήθελε νά ίδηγήοει τους έπαναστάτες στίς έλεύΗερες ( ? ) πα-τρίδες τους. Οί διαδοχιχές ήττες τών δύο ύπατων βεβαιώνονται χι άπό τή λοιπή ένιαία παράδοση, άλλά ό Άππιανός σιήν περικοπή άπό τό χωρίο τούτο ώς τό — 54® μεταθέτει χρονιχά χαί σ^αλερά ταξινομεί τό γεγονότα.

7 — 545 · συν Φορύβω τό άπό τον δε ΰπεχώρον*, δ δέ 7 Σπάριακυς τριαχοσίους 'Ρω na'ωy αΙχ·ιαλώ'ους έναγίοας Κοίξφ, δυώόεκα ανρ>άο·ν πεζών ές 'Ρώιιην η^ίνετο, ία άχρηστα ιών οχ·νώ* χαΌ*αύ<ιας χαί ιού, αίχιιαλώιους πάνται, άνελών xal ίπιοφάζας cd υποζύγιο, Γ»α χονφος ft η' ανι οαόλων τε πολλώτ αύιφ προοιόνιων ούδένα προοίειο. —

— 80 — 2

Γεγονότα μετατιθέμενα χρονικά, βλ. σημ. ατό παραπάνω χωρίο — 544· Άγνωστες άπό τήν άλλη μας παράδοση οί πληροφορίες γιά τή σφαγή τών αιχμαλώτων χαί γιά τήν άπόκρουση τών αύτόμο-λων. Ή νίχη ένάντια χαί στούς δυό ταυτόχρονα ύπατους, ή μαρτυ-ρούμενη χι άπό τή Αιβιανή παράδοση, μεταθέτεται στήν χάθοδο τοΟ Σπάρτακου —54^· Ή πληροφορία γιά τόν έναγισμό τών Ρω-μαίων αιχμαλώτων πρός τιμή τοΰ Κρίξου, άγνωστη σι ή γνωστή σωζόμενη αύτότελη Σαλλουστιανή παράδοση, έπιβεβαιώνεται άπό τήν Λιβιανή ( Flor. II 8,9 ) μέ τήν προσθήκη τοΟ μονομαχικοΰ τρόπου.

δ — 54^ : *αί τών νηάιων ανιόν αυ&ις περί τήν Πικηνίιιδα δ γήν υτεοοιάντων, μέγας άγων 8τερος δδε γίγνεχαι xal μεγάλη xal τότε ήασα ' Ρωααίων. —

Ή ήττα τών ένωμένων ύπατικών στρατιών μάς είναι γνωστή κι άπό τή Αιβιανή παράδοση ( Eutr. VI 7,2' Oros. V 24,4 ), άλλά σωστό είναι νά τοποθετείται στήν άνοδο τού Σπάρτακου πρός τό Βορρά, κι δχι δπως έδώ. στήν κάθοδό του' γιατί έπακολουθοΟν οί ήττες τοΟ Κάσσιου καί τού Μάνλιου ( cf — 54® )> προτού ό Σπάρ-τακος φτάσει Επιστρέφοντας στήν περιοχή τών ΙΙικεντίνων καί άκρι-βώς χάρη σ' έκεϊνο τό ,,περί τήν Γίικηνίτιδα γήν " μπορούμε νά διακρίνουμε πώς ό Άππιανός μεταθέτει χρονικά τήν ήττα τών ένω-μένων στρατιών, γιατί τή συγχέει μέ τήν ήττα τού Mummius, πού ό Κράσσος ,,πρό ιής Πιχηνίδος " (Πλούτ. Κράσο. 10,2) στέλνει νά χτυπήσει τόν Σπάρτακο άπό τά νώτα.

9 — 547 8 ^ èç 'Ρώαην όδον ιιβτέγνω, ώς οΰηω γεγο- il νώς άξιόιιαχος ουδέ χόν σιραιόν δλον ϊχων ατραχιωιιχώς ώηλιαμέ-νον ( ού γάρ τις αντοϊς οννίηρατιε πόλις, άλλά ΰεράηοντες ήσαν xal αντόαολοι xal ούγχλνδες ), τά δ' δρη τη περί θονρίονς xal τήν ηόλιν ανιήν κατέλαβε, καί χρυσόν uèv ή Λργυρσν τους lunô-ρους ιΐοφέυειν ίχώλυε χαί χεχιήαϋαι τούς έαυιοΰ, αόνον δέ οίδη-ρον καί χαλχόν ώνοΰντο πολλού καί τούς έαφέροντας ουκ ήδίχουν. —

Τό χωρίο τοj το είναι ή μόνη πηγή πού μάς πληροφορεί γιά τή

— 81 — 2

στρατοιΐέδεψη τού Σπάρτακου ατό θούριο (πού ή Λιβιανή παρά-δοση [Flor. II 8 ,5] περιλαβαίνει στίς πολιτείες πού λεηλατήθη-καν ) καί γιά τήν έκεί έτοιμασία τού στρατού του. Έ τοποθέτηση δμως τού γεγονότος Οστερα άπό τήν κάθοδο τού Σπάρτακου, είναι δλότελα άπαράδεχτη' γιατί είναι άδύνατο νά παραδεχτούμε πώς μέσα στόν Ιδιο χρόνο, ξεκινώντας τήν άνοιξη άπό τήν περιοχή τού θούριου, τού Μεταπόντιου καί τής Κοζέντσιας νικά τούς ύπατικούς στρατούς στά Άπέννινα, άνεβαίνει στήν έδώθε άπό τΙς Άλπεις Γαλατία, Οστερα κατεβαίνει στή Λευκανία, μένει γι ' άρκετό διά-στημα στό θούριο έτοιμάζοντας τό στρατό του, ένώ ό Κράσσος τόν παραφυλάει άπό τόσο μακρυά, άπό τά σύνορα τής Καμπανίας — καί πώς Οστερα άνεβαίνει πάλι και χτυπιέται στήν ' Πικηνίτιδα ' μέ τόν Μούμμιο, γιά νά ξανακατέβη πάλι στή Χερσόννησο τού Βρούτιου, δπου άποτειχίζεται άπ' τόν Κράσσο.Συνακόλουθα ή στρα-τοπέδεψη καί προετοιμασία του στό θούριο καταχωρείται άπό τήν άναγκαία τάξη μόνο στήν πρώτη του κάθοδο άπό τήν Καμπανία ( χειμώνας τού 73 — 72 ), γιατί διαχειμάζει τότε στή νότια έκείνη περιοχή καί δέν προχωρεί πιό κάτου άπό τήν Κοζέντσια ( Rathke ). Μπορεί νά προσθέσει κανείς πώς τήν πιθανή σύγχυση καί χρονική μετάθεση μαρτυρεί καί τό γεγονός τής χρονικής μετάθεσης τής ήττας τών ένωμένων στρατιών στό παραπάνω χωρίο — 546 καί τό λάθος τού μεθεπόμενου — 549· χή ν έκλογή τού Κράσσου λογαριάζει περασμένα τρία χρόνια πολέμου. Ή δεύτερη πληροφο-ρία γιά τήν άπαγόρευση τής κυκλοφορίας πολύτιμων μέταλλων παραδίνεται κι άπό τόν ΙΙλίνιο η. h. XXXIII , 49 : cum scia-mus interdixisse castris suis Spartacum ne quis aurum ha-beret aut argentum — "Οπως εϋαμε προέρχεται άπό τόν Varro, καί συνακόλουθα ή άνακρίβειά της δέν βαραίνει τόν (στόρικό μας. Ή άνακρ(6εια δμως τούτη είναι φανερή' γιατί : α') τό Ιδιο χωρίο πληροφορεί γιά τήν άγορά χαλκού καί σίδερου καί μάλιστα άντί ,πολλού'* β') ή κυριότερη λεία άπό τ:ς λεηλασίες τών πόλεων ήσαν τό χρυσάφι καί τό άσήμι* γ') ό Σπάρτακος διαθέτει μεγάλα ποσά γιά τίς συμφωνίες του μέ τούς κουρσάρους Σίγουρα λοιπόν έδώ ύπάρχει κάποια παρανόηση τού άπλού γεγονότος, δτι ό Σπάρτακος άπαγόρεψε στούς στρατιώτες του νά ξοδεύουν τό χρυσάφι καί τό άσήμι τους άγοράζοντας ό,τιδήποτε άλλο έξω άπό τό σίδερο καί τό

— 82 — 2

χαλκό, πού χρησίμευαν γιά τό φτιάξιμο δπλων.

10 — 54® : άΰρόας νλης εύηορήοαντες εύ πορεσχενάσαντο 10 xal ôauivà inl λεηλασίαις Ιξήεοαν. 'Pœualoiç τε πάλιν οννβ**χ&έ*-τες ές χείρας έχράτονν χαί τότε xal λείας πολλής γέμοντες έπανή· εσαν —

Τά γεγονότα πού μαντεύει κανείς στό άόριστο τούτο χωρίο είναι ή ήττα τού άνθύπατου τής Νότιας Γαλατίας Κάσσιου κατά τήν άνο-δο τού Σπάρτακου γιά τόν Βορρά, καί ή κατοπινή, κατά τήν κά-θοδό του πιθανώς, ήττα τοΟ πραίτωρα Μάνλιου. "Οσο γιά τό ,,χαΐ ΰαμινά inl λεηλασίαις έξ^εοαν " καί ,,χαΐ λιίας πολλής yéuovτες έπανήεσαν " (πού φαίνονται άλλωστε σάν δυό μισά διασπασμένης περίοδος), ύποδηλώνουν άσφαλώς τήν ύστερα άπό τήν ήττα τοΟ Μάνλιου άνεμπόδιστη καταπάτηση καί λεηλασία τών ιταλικών έπαρ-χιών, πού προκαλούν, δπως είδαμε, στούς ιστορικούς τήν άνάμνηση τού 'Αννίβα. Τήν σχετικά μέ τήν ήττα τού Μάνλιου άπορία τού Rathke : ,, utrum Gn. Manlius hoc clade cum Cassio fuerit, an cum alio exercitu victus — ' ' ' dubium est " — δέν τή βρίσκω δικαιολογημένη.

11 —549 : τριέιης τε ην ήδη και φοβερός αύιοΐς δ πόλεαος, γε- 11 λώιχενος ίν άρχβ χαί χαιαφρονούαενος ώς μονομάχων, προιεΰεί-αης ιε στρατηγών άλλων χειροτονίας δχνος ίπεϊχεν δπαντας xal πα-ρήγγειλεν ουδείς, μέχρι Λιχίνιος Κράαοος γένει xal πλοντφ 'Ρω-μαίων διαφανής, άνεδέξατο οτρατηγήαειν χαί τέλεσιν ξξ άλλοις ήλαννεν inl τόν Σπάρταχον άφιχόμένος δέχαΐ ιά τών νιάτων δύο προσέλαβε. —

Τό χρονολογικό λάθος τού χωρίου είναι φανερό. Ό πόλεμος τε-λειώνει τήν άνοιξη τού 71' συνεπώς δ Κράσσος έκλέγεται άνθύπα-τος τό φθινόπωρο τού 72, δταν δ πόλεμος πού ξέσπασε τό φθινό-πωρο τού 73, μόλις είχε κλείσει τόν ένα χρόνο του. Επειδή δμως συνολικά δ πόλεμος έχτείνεται στήν περίοδο τριών χρόνων, τό λά-θος είναι εύ«ολοξήγητο. "Οσο γιά τό ,, xai td τών ϋπάχων δυο" βλ. σημ. στό παραπάνω — 542 · "Οπως είδαμε, οί ύπατοι είχαν

— 83 — 2

λάβει συνολικά έξι τό λιγώτερο κι όχι δυό λεγεώνες καί συνακό-λουθα στίς έξι καινούργιες του ό Κράσσος προσθέτει τίς μειωμένες ( άπίθανο σέ δυό, άλλά τό πολύ στά ' / , [ = 4 ] ) λεγεώνες τών δπά-των. Έ5ώ δμως μπορεί νά στηριχτή καί μιά άλλη δπόθεση, ικανή νά έξηγήσει καί τό λάθος τοΟ χωρίου — 542· Άπό τή φθορά καί τίς άθρόες λιποταξίες μπορεί οί έξι τό λιγότερο λεγεώνες τών ύπα-των νά μειώθηκαν στό τέλος πραγματικά σέ δύο, καί ό Άππιανός, έχοντας τή θετική άπό τίς πηγές του πληροφορία πώς στίς έξι και-νούργιες του λεγεώνες ό Κράσσος πρόσθεσε <άπό> τΙς παλιές ύπα-τικές δύο, νά έξέλαβε μέ τή συνηθισμένη άπροσεξία του τίς δύο αύτές λεγεώνες σάν τήν άρχική δύναμη τών ύπατων — πράμα πού διατύπωσε στό χωρίο — 542- Μοναδικές τέλος πληροφορίες γιά τΙς έξι νέες λεγεώνες καί γιά τό γεγονός δτι κανείς δέν ήθελε ν' άναλάβει τή στρατηγία.

12 —55° : χα1 τΰ>*άε ιάν αύιίχα διακληρώσας ώς πολλάκις ήττη- 12 μένω* έπΐ άανάιφ μέρος δέχατον διέφ&ειρεν. Οί 6' ονχ οδτω νο· μίζονσιν, ά/Ud παντί τφ οτρατφ ουαβαλλόνια xal τόνδε xal ήττη-μένον, πάντων διαχληρώοας τό ikxaxov xal άνείεϊν ίς τετραχιοχι-λίονς, ουδέν διά τό πλή&ος ένδοιάσαντα. —

Ή Σαλλουστιανή παράδοση (cf Sali. IV, 22, άόριστο ) πού πι-στά έκτυπώνει δ Πλούταρχος, μιλεί γιά τόν δεκατισμό 500 μόνων, δηλαδή μιάς κοόρτιδος, τής πρώτης πού πέταξε τ' άρματα στή σύγ-κρουση τού Μούμμιου μέ τόν Σπάρτακο, καί συνακόλουθα γιά πε-νήντα θανατωθέντες. Ό Άππιανός άναγράφει δυό διαφορετικές δτή-γησες, δλότελα άπίθανες — γιατί άνάμεσα στ' άλλα δέν άναφέρει σάν αίτια τήν τελευταία ήττα. Τήν πρώτη διήγηση τήν άντλεϊ ίσως άπό τή Λιβιανή ή άπό παρανόηση τής Λιβιανής παράδοσης, γιατί τήν παραδίνει σάν αύθεντική πληροφορία' άπεναντίας τή δεύτερη, τήν δλότελα πιά άπίθανη. παραδίνοντάς τη μέ τό ,, οί 4' ονχ out ω νοιιίζουοιν άλλά'1—τήν άντιθέτει στήν παράδοση πού θεωρεί σάν κύρια, καί συνακόλουθα τήν παραδίνει σάν πληροφορία φημολογι-κή καί δέν άναλαμβάνει τήν εύθύνη τής άσφάλειάς της. "Οπως καί νά'ναι, δ Κράσσος μπροστά σ' Ινα τόσο φοόερόν άντίπαλο είχε άνάγ-

— 84 — 2

χτ) μόνον ένός παραδειγματισμού χι δχι βέβαια ένός πραγματικού άποδεκατισμοΟ τού στρατοΟ του.

13 —55 1 : όηοιέρως δ' ê πράξε, φοβερότερος αντοΐς τοις τών no- 13 Χεμίαον ή(ΐης φανείς αντίκα αυρίων Σααρτ ακείων έφ' ίανιών π ου στρατοίτεδευόντων έχράτει χαί δύο ανιών μέρη χαιαχανών tn αί-τόν ήλαυνε τόν Σπάρτακο* συν καταφρονήσει, νιχήσας δέ xal χόνδε λααπρώς έδίωχε φεύγοντα έτιί τήν Φάλαοοαν ώς διαηΖευσούαενο* Ις Σιχελίαν χαί χαιαλαβών άπειάφρευε xal άπετείχιζε xal άπε-σταύρον. —

Ή Αναφερόμενη νίχη τοΟ Κράσσου ένάντια στό άπό δέκα χιλιά-δες σώμα τού Σπαρτάκειου στρατοΟ, παραλείπεται άπό τή γνωστή μας Σαλλουστιανή παράδοση, έπιβεβαιώνεται δμως άπό τή Αιβιανή, Oros. V 24,6 : is ( Crassus) mox ut fvgitivorum pugnam iniit, sex milia eorurn interfecit, nongentos cepit — cf Flor. Il 8.12: Licinius Crassus adseruit, a quo pulst fugitivi. — Ή μαρτυρία τοΟ Άππιανοΰ γιά τά ' / , τών δέκα χιλιάδων συμφωνεί άπόλυτα μέ τή μαρτυρία τοΟ Orosius γιά τούς έξι χιλιάδες σκο-τωμένους καί τους έννιακοσους αιχμαλώτους. Ή άναφερόμενη δμως άκόλουθα δεύτερη νίκη τοΟ Κράσσου ένάντια στόν Ιδιο τό Σπάρτακο, δέν παραδίνεται άπό τά σωζόμενα ούτε τής Σαλλουστιανής ούτε τής Λιβιανής παράδοσης, κι είναι πολύ δύσκολο νά πιστέψουμε πώς δ Πλούταρχος που θεωρεί άξιομνημόνευτα τόσα δευτερότερα, θά παρά-λιπε ν'άναφέρει ένα τέτοιο κατόρθωμα (πρβλ. τό , ,λααπρώς") τοΟ βιογραφούμενού του. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό πώς έδώ άνα-φέρεται άπό κάποια σύγχυση ή δεύτερη έκείνη μάχη μέ τούς Γαλα-το - γερμανούς καί τόν ίδιο τόν Σπάρτακο, Οστερα άπό τή διαφυγή τους άπό τή χερσόννησο, — που ό Άππιανός δέν τήν άναφέρει πα-ρακάτου.

1 4 —55 2 : βιαζομένου δ' ίς τήν ΣαυνΙτιδα τον Σπαρτάκου δια- 14 δρααεϊν, Ικτεινεν ό Κράοοος ές έξαχιοχιλίονς άλλονς περί lao xal περί δείλη ν ές τ οσούσδε lu ρους, τριών έχ τον 'Ρωααίων στρατού μόνων άπο&ανόντων χαί intà τρωΰένταον" τοοήδε ήν αντίχα διά τήν χόΐασιν is τό τής νΐχης όάροος μεταβολή. —

— 85 — 2

Στό χωρίο τούτο Αναφέρονται άγνωστες άπό τή λοιπή παράδοση άπόπειρες τοΟ Σπάρτακου νά διασπάσει τό φραγμό τού έχθροΟ μ' άνοιχτή μάχη. Έ διατύπωση ,,ίς έξακισχιλίουί άλλους " διαστέλ-λει μέ προσοχή τή μάχη τούτη άπό τήν προηγούμενη τού χω-ρίου—551.

15 —553·' Σπάρτακος δέ Ιππέας πο&έν προσιό»τας ανιώ περιμέ- 15 νων ούχέτι μέ* ές αάχη* ήβι τ φ οτρατφ π αντί, πολλά δ' ήνώχλει τοις περιχα&ημένοις ά*ά αέρος, δφνω τβ χαί ον*εχώς αύτοίς ίπι· πίπτων, φαχέλλους τε ξύλων ές τήν τάφρον ίμβάλλω* χατέχαte xai τόν ττόνον αύτοίς δνοεργον έποίει. αίχιιάϊΙωτόν τε 'Ρωμαΐον ίχρέμαοεν έν τ φ μεταιχιιίφ, δεικννς τοις Ιδίοις τήν δψι* ών πεί-οονται, μή κρατούντες. —

"Αγνωστες στά σωζόμενα τής λοιπής παράδοσης πληροφορίες γιά τήν περίοδο τοΟ άποκλεισμοΟ τών έπαναστατών στό Βρούτιο.

16 —554 : <)' 'Ρωμαίοι τής πολιορκίας πν*όα*όαενοι 16 καί δ,δοξοΰντες, tl χρόνιος αυτοίς ίοται πόλεμος μονομάχων, προ-οκαιέλεγον έπΐ τήν οτρατείαν Πομπήιο* δρτι άφικόμενον έξ Ιβη-ρίας, πιστευοντβς ήδη δυσχερές είναι καί μέγα τό Σπαρτάχειο* Ιργον. —

Ή πληροφορία δέν είναι καθαυτή σωστή, γιατί ό ΙΙομπήϊος φτάνει Οστερα άπό τήν τελική νίκη τοΟ Κράσσου. Έδώ συνακόλουθα Εξυπακούεται ή Σαλλουστιανή παράδοση, δτι ό Κράσσος, Οστερα άπό τή διαφυγή τών έπαναστατών έγραψε στή Σύγκλητο νά καλέσει τόν Πομπήιο καί τόν Λούκουλλο ( M Terentius Varro Lucullus), γιά ν' άντιμετωπίσουν δλοι μαζί τόν Σπάρταχο. Ωστόσο δέν άπο-κλείεται, γιά λόγους ι^χολογιχού; τούλάχιστον, ή Σύγκλητος είσ ακούοντας, νά πρόσγραψε τήν άρχηγία τοΟ πόλεμου καί στόν Πομ-πήιο καί στόν Λούκουλλο, μέ τήν έλπιδα νά προλάβει γενικότερην έξέγερση τών δούλων.

17 —555 : άέ τήν χειροτονία* τή*δε χαί Κράοοος, ίνα μή τό 17 χλέος τοΰ πολέμου γένοιτο Πομπηίου, πάντα τρόπον Ιπειγόαενος

- 86 —

ίηεχείρε ι τφ Σπαρτάκφ, χαί δ Σπάρτακος, τό» Ποαπήϊον προλά-βει* άξιων, ές σννΰηχας χόν Κράασον προνχαλεϊτο. —

Ή πρώτη πληροφορία γιά τή βία τοΟ Κράσσου, συμφωνεί μέ τή λοιπή παράδοση (Sail. IV. 39. Πλούτ. Κράοσ. 11,3 χαί 36,2). Ή άλλη πληροφορία, δτι ό Σπάρτακος κάνει πρότασες ειρήνης στόν Κράσσο, είναι μοναδική στήν παράδοση μας, άν καί έξυπακούεται όπωσδήποτε στόν Τάκιτο, Ann. Ill Τ 3 ne S part ac ο quidem post tot consularium exercitum clades inultam Jtaliam urenti. quamquam Sertori atque Mithridatis ingentibus bellis la buret res publica, datum, ut pacto in fidem acciperetur. — Άλλά τέτοια πρόταση είναι δλότελα Ακατανόητη καί δέν μπορεί ν9 Ανταποκρίνεται σέ καμμιάν ίστορικήν άλήθεια' προέρχεται πι-θανώς άπό πηγές που κύριος σκοπός τους ήταν ή διατράνωση τής προσωπικότητας τοΰ Κράσσου.

18 —55^ : νηερορώμενος ό' υπ* ανιόν όιαχινδννενειν χε Εγτω 18 xal. παρόντων οί τών ίηιέων -ήδη, ώσατο πανιΐ τφ οτρατφ διά τον πιριτειχίοιιαιος xal ίφνγεν έπΐ Βρενιέοιον, Κράοοον διώ-κονιος, —

Κατά τή Σαλλουστιανή παράδοση 6 Σπάρτακος κατώρθωσε νά διαφύγει μόνο μέ τό '/, τοΟ στρατοΟ του' ή πληροφορία τούτη είναι όλότελα άπίθανη, γιατί ένφ ή συνολική δύναμη τοΟ Σπάρτακου δέν μποροΟσε νά ύπερβαινει τίς 120.000, μόνον άπό τό σώμ* τοΟ Κά· στου καί Γαννίκιου σκοτώνονται στή μάχη που έπακολουθεί, κατά τήνένιαία τουλάχιστο Λιβιανή παράδοση (Liv.epit. XCVII ' Oros. V 24,6' Front. II 5,34) τριάντα καί πάνω χιλιάδες άντρες καί κατά τήν τελευταία μάχη 60.000 (Liv. epit XCVII.Oros V 24,7). Επιπλέον, σέ κάθε περίπτωση, ό Σπάρτακος δέν θά μποροΟσε ν' άντιμετωπίσει τόν Κράσσο μέ τό '/· τ δ ) ν δυνάμεών του, κι αύτό μάλιστα μέ τήν πανωλεθρία τών Γαλατο - γερμανών μειωμένο. "Ετσι ή πληροφορία τοΟ ΆππιανοΟ, πώς ό Σπάρτακος διασώθηκε μ9 δλο του τό στρατό — πληροφορία προερχόμενη άσφαλώς άπό τή Λιβιανή παράδοση ( cf Veil. II 30,5) άντζποκρίνεται περισσότερο στήν ιστορική άλήθεια.

— 87 — 2

19 — 557 : ώς δέ xal ΛεύχοΙλον ίμα&εν δ Σπάρτακος Ις τό Βρεν- ) 9 ιέσιον, άπό τής έπΐ Μι&ριδάτγ) νίκης έπονιόντα. είναι, πάντων άπο-γνονς ές χείρας fjei τω Κράασφ μετά ποίλον χαί τότε πλήΰους · γε-νομένης δέ τής ϋάχης μακρά ς τε xal χαρτερδς ώς έν άπογνώσε ι tοαώνδε μυριάδων τιτρώσκειαι ές τόν μηρόν δ Σπάρτακος δορατίφ χal ουγκάμψας ιό γόνν xal προβάλλων την άσπίδα πρός τους ίπι-όντας άπεαάχειο, μέχρι χαί αύιός χαί πολύ πΐή&ος &μφ' αυτόν κυ-χλωάέντες £πεσον. —

Στήν πρώτη περίοδο είναι φανερά πώς ό Άππιανός συγχέει τόν L Licinius Lucullus, τόν ύπατο τού 74 πού πολεμούσε στήν 'Ασία, μέ τόν M Tcrentius Varro Lucu/lus, τόν Οπατο τοΟ 73, πού είχε τελειώσει τόν πόλεμο τής Θράκης καί γύριζε τότε άκρι-6ώς άπό τή Μακεδονία. Στή δεύτερη περίοδο παραλείπεται ή γνω-στή άπό τή Σαλλουστιανή παράδοση μάχη στά Πετηλίνα δρη, καί στήν παράδοση δτι ό Σπάρτακος άναγκάστηκε άπό τους στρατιώτες του ν' άποφασίσει τήν τελική μάχη, άντιτάσσεται ή παράδοση πώς δέν έπρόκειτο παρά γιά κίνημα άπελπισίας. 'Απεναντίας ή πληρο-φορία γιά τόν πολεμικό θάνατο τοΟ Σπάρτακου συμφωνεί δλότελα μέ τή Σαλλουστιανή ( Πλοΰτ. Κράσο 11.9 χέ. ) καί τή Λιβιανή (Flor . II 8,14 fortissime dimicans quasi imperator occisus est) παράδοση. Ή Πομπηϊανή έκείνη σχεδιαγραφία που παρασταί-νει τόν Σπάρτακο στήν τελευταία μάχη χαβαλλάρη ( RE Suppl. V ρ. 993). δεν σχετίζεται παρά μέ τή φαντασία τοΟ σχεδιαστή της.

20 —558 : <5 Τ6 Λοιπός ανιοΰ στρατός άχόομως ήδη κατεχόπτοντο 20 χαιά nλή&ος, ώς φόνον ytvéo&ai τών μεν ούδ' εΰαρί&αηιον, 'Ρω-μαίων δέ ές χιλίους άνδρας χαι τόν Σπαρτάκου *έκυν ούχ εύρε-Φήναι, πολύ δ' in πΐήάος f)v iv τοις δρεσιν, —

Γιά τόν άριθμό τών νεκρών ή Λιβιανή παράδοση είναι ακριβέ-στερη, όρίζοντάς τους σ' εξήντα χιλιάδες- άπεναντίας ή Σαλλου-στιανή παράδοση σωπαίνει, κι αύτή ίκριβώς τή σιωπή μέ τήν κα-τηγορηματιχότητα τής Λιβ ανής παράδοσης προσπαθεί νά συμβι-βάσει ή άοριστία τού ,, φόνον ούδ' εναρί&μητον ". —

— 88 — 2

21 —559 · μάχης διαφυγόν ίφ" οΟς δ Κράαιος Ανέβαινε*· 21 οί δί διελόντες έαυτονς Ις τέσσερα μέρη άηεμάχοντο, μέχρι ηάνιες άπώλοντο πλην έξακιαχιλίων, οΐ ληφ&ένες έχρεαάσ&ησαν άνά δλην

τήν ές 'Ρώμην άπό Καπύης δδόν. —

Ή πληροφορία γιά τή συνέχιση τής μάχη; στά βουνά καί γιά τη σταύρωση τών ίξι χιλιάδων αιχμάλωτων είναι μοναδικές· ή δεύ-τερη τεκμηριώνεται ιδιαίτερα άπό τήν πληροφορία τής Αιβιανή; παράδοσης ( Oros. V 24,7 ) γιά τή σύλληψη ?ξι χιλιάδων αιχμα-λώτων.

22 — 5^0 : χαί τάδε Κράσαος Εξ αηαίν έργαοάαετος άαφήριστος 22 ίκ τοΰδε αύιίκα μόλα τη δόξη τη Ποαπηίον γίνεται xal τόν στρα-τόν ού μεϋίει, διότι ιχηδέ Ποαπήϊος χιλ. —

Μοναδική τό ίδιο καί ή πληροφορία τούτη, δτι ή έκστρατεία τοΟ Κράσσου κράτησε 2ξι μήνες κι άπ1 έδώ μποροΟμε νά χρονολο-γήσουμε τό τέλος τού Σπαρτάκειου πολέμου στό Μάρτιο τοΟ 71.

— 89 - -

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II I ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΑΚΕΙΟΥ Π Ο Λ Ε Μ Ο Υ

ΚΑΤΑ Τ Ι Σ Π Η Γ Ε Σ ΚΑΙ Τ Η Σ Υ Σ Χ Ε Τ Η Σ Η Τ Ο Υ Σ

S = Σαλουστιανή παράδοση L = Λιβιανή παράδοση Χ = τρίτη (πιθανώς μιχτή) παράδοση J = παράλληλες δευτερότερες παράδοσες * = μετατιθέμενη ή δυσκολοκαθόριστη ή άμφίβολη χρονολογική τοπο-θέτηση f = πιθανή σύγχυση

Καταγωγή τοΟ Σπάρτακου : S ( ΠΛΟΥΤ. ) L ( FLOR. OROS. ) SL ( ΑΠΠ. )· ήθική του προσωπι-κότητα : S (ΠΛΟΥΤ )

ix. 73 συνωμοσία ( S [ ΠΛΟΥΤ. ΑΠΠ.] ) καί άπόδραση άπό toot π. Χ. τή * σχολή ' ( ludus ) τοΰ Λέντουλου : S ( ΠΛΟΥΤ. ) L Όχτώβρη

( F L O R . EUTR OROS. V E L L . ) SL ( ΛΠΠ ) γιά τέν αριθμό : 70 -•= Χ (ΑΠΠ )' 78 = S ( ΠΛΟΥΤ. ) 74 = L ( LIV. FRONT. OROS. Ιαως xal VELL. ) · 30 — 50 = J ( F L O R . CIC. A U G U S T . )

άνάβαση στόν Βεζούβιο καί νίκη ένάντια στόν legatus Claudius Glaber : S ( ΠΛΟΥΤ. ) L ( LIV. F L O R. OROS. ) SL (FRONT. ΑΠΠ. )

λεηλασία τών πόλεων τής Καμπανίας ( Νόλας καί Νου- Νοέμβρης κερίας) : L ( F L O R . )

νίκη ένάντια στόν legatus τοΟ πραίτωρα Βαρίνιου Fu-rius ( S [ΠΛΟΥΤ.]) , ένάντια στόν Cossinius ( S [ SALL. ΠΛΟΥΤ. ] ) καί * άποφασιστική νίκη ένάντια στόν πραίτωρα Varinius : S ( SALL ? ΠΛΟΥΤ. ) L (LIV. FLOR.) SL ( ΑΠΠ.)

— 91 — 2

τέχνασμα τοΟ Σπάρτακου ( S [ SALL- FRONT. 1 )· διάβαση στή Λευκανία χαί καταστροφή τοΟ Artni Forum ΛιχΙμβρη; ( S [SALL·] ) , λεηλασία τών πόλεων τής Λευχανίας : L ( FLOR OROS. )· έμμεσα S (ΠΛΟΥΤ. ]

στό μεταξύ διαφωνία (χαί διάσταση ?) στό στρατόπεδο τών έπαναστατών: S ( S A L L . ΠΛΟΥΤ.) SL (ΑΠΙΙ . ) νίκη ένιίντια oiàv Qtiaaestor τοΟ Varinius, Thoranius : L? (FLOR.) * Διαχείμαση τοΟ Σιτάρτακου στό Θούριο χαί παρα-σκευή : Χ ( SL ?) [ ΑΠΠ. ] —

it. 72 Εκστρατεία τών δύο Οπατων Gn. Lentulus χα: L· Αρχή άνοιξης Gelllius ( S L ) ιιαζί μέ τόν πραίτωρα Q. Arrius L ( LIV. )

διάσταση τών έπαναστατών (S [ΠΛΟΥΤ.]) χαί παν-ωλεθρία τών Γαλατο - Γερμανών άπό τόν Gellius ( S I ΠΛΟΥΤ. 1 L [ OROS. | SL [ ΑΠΠ. ] χαί ) τόν Ar-rius ( L [ LIV. ] ) στό +δρος Garganum : X ( ΑΠΠ. )

νίκη τοΟ Σπάρτακου ένάντια στό Lentulus : L ( LIV. FLOR. OROS.) S (ΠΛΟΥΤ.) SL (ΑΠΠ ) χαί νίκη ένάντια στόν Gellius (S (ΠΛΟΥΤ. Α Π Π . ] ) χαί στόν Arrius : L ( LIV. ) —

καί νίκη ένάντια στίς ένωμένε; δύναμες τών δύο Οπατων xat τοΟ πραίτωρα : L (OROS. E U T R . SID. APOLL- ) S ( S A L L . ) S L ( A n n . )

ό Σπάρτακος τραβάει γιά τόν Βορρά (νά φύγει άπό τήν Ιταλία ) : S ( ΠΛΟΥΤ. ) SL ( ΑΠΠ.Γ)

νίκη τοΟ Σπάρτακου ένάντια στόν άνθύπατο C. Cassius : μέαα κάλο-S (ΠΛΟΥΤ. ) L ( LIV. F L O R . OROS. )

ό Σπάρτακος άποδίνει τιμές στόν νεκρό συναρχηγό του Κρίξο : L ( FLOR. OROS. ) SL ( ΑΠΠ- ) J ( CIC. )

ό Σπάρτακος ξαναγυρίζει στήν 'Ιταλία ( S [ ΠΛΟΥΤ. ] ) ( δίνοντας τήν έντύπωση πώς βαδίζει ) ένάντια στή Ρώμη : L ( FLOR. AMPEL. ΑΠΠ. )

— 92 — 2

* νίκη ένάντια ατό πραίτωρα Gn. Manlius: L (LIV. πιθανώς xal ΑΠΠ. — 549 ) —

Ό Κράσσος έκλέγεται (p ro consul: L [ EUTR. ίσως καί OROS.] , praetor: J [LIV. ] >, "στρατηγός,. : ΑΟγουοχος ( L ) S (ΠΛΟΥΤ. Α Π Π . )

ό Κράσσος στέλνει τόν legatus Mummius νά χτυπήσει άπό τά νώτα τόν Σπάρτακο' ήττα τοΟ Mummius : S (ΓΙΛΟΥΤ. )' ό άνθύπατος πιάνει τά στενά τών ΙΙικεν-τίνων ib.

δεκατισμός τών φυγάδων : S (SALL- ΠΛΟΥΤ.) XJ ( Α Π Π . )

ό Κράσσος νικά Ινα σώμα τοΟ στρατοΟ τοΟ Σπάρτακου σιή Λευκανία : L ( OROS ΑΠΠ. ) 9>ϋχ(ρη νίχη χοΰ Κρίσαοι», Ινάνχια χώρα ατόν 15ιο χό Σπάρτακο, πιθανώς άπό λαθιμίνη παράΐςοτ) : J ( Α Π Π . )

ό Σπάρτακος κατεβαίνει στή Βρουττιακή χερσόνησο : S (ΠΛΟΥΤ.) ( L ? ) ( F L O R ) S ( L ? ) ( Α Π Π . ) ' δ ι α -πραγματεύεται μέ τους πειρατές ( S [ΠΛΟΥΤ. ]) γιά νά περάσει στή Σικελία: S ( S A L L . ΠΛΟΥΤ.) S ( L ? ) ( Α Π Π )

άπόπειρες τοΟ Σπάρτακου νά διαβιβάσει άπό τόν πορθμό ένα μέρος τοΰ στρατοϋ του στή Σικελία, άποτυχαίνουν : S ( S A L L ) ( L ? ) ( F L O R . )

ό Κράσσος τόν άποτειχίζει στή χερσόνησο : S ( ΠΛΟΥΤ.) S ( L ? ) ( Α Π Π . )

άπόπειρες τοΟ Σπάρτακου νά διαβή τό έπιτείχισμα, άπο- χιιμώνας τυχαίνουν : Χ ( ΛΠΠ. ) —

Ι-. 71 μά δ Σπάρτακος μιά νύχτα κατορθώνει καί περνά ( S [ SALL. ΠΛΟΥΤ. Α1ΙΙΙ.], L [ FRONT.] μέ τό ' / . x°0 στρατοΟ ( S [ ΠΛΟΥΤ. ] ) ή μέ τό δλο (Χ ' ΑΠΠ. Λνοιξη FRONT. ?, ) κι άνεβαίνει πάλι πρός Βορρά, νέα διάσπαση στό στρατόπεδο τών έπαναστατών : S ( ΠΛΟΥΤ. )

— 93 — 2

έ Κράσσος χτυπά τους Γαλατο - γερμανούς τοΟ Castus καί Gannicius, άλλά ή έπέμβαση τοΟ Σπάρτακου τούς γλυτώνει : S ( S A L L . ΠΛΟΥΤ. )

νέα ώστόσο έπίθεση τοΟ Κράσσου τούς έξοντώνει : S ( ΠΛΟΥΤ. FRONT. ) L (LIV. [ FRONT.) OROS.)

ό Σπάρταχος ( f τραβάει γιά τό Μπρίντεζι [ Χ ( ΑΠΠ. ) ] άλλά ) ξαναγυρίζει πράς τά Νότο : S ( ΠΛΟΥΤ. )

στά ΠετηλΙνα όρη έξοντώνει ένα σώμα τοΟ στρατοΟ τοΟ Κράσσου πού τόν κυνηγά : S ( ΠΛΟΥΤ. )

ό Σπάρταχος επιστρέφει στήν ( f Απουλία: J [ EUTR. ] ) Λευχανία: S ( ΠΛΟΥΤ. ) L ( AMPEL. OROS. )

μάχη μέ τόν Κράσσο χαί ήττα τών έπαναστατών : S (SALL. ΠΛΟΥΤ.) L ( L I V . FL O R. E U T R . OROS. V E L L . AMPEL. ) S L ( ΑΠΠ. )

πολεμικός θάνατος τοΟ Σπάρτακου : S (ΠΛΟΥΤ.) L (FLOR ) SL ( ΑΠ II )

— 94 — 2