Sandel, M Ενάντια Στην Τελειότητα

7/25/2019 Sandel, M Ενάντια Στην Τελειότητα

http://slidepdf.com/reader/full/sandel-m- 1/155

Ι Ο Η Α Ε ΙI. 5Α Ν Ο Ε Ι

Εναντία στην

Τελ ειό τηταΗ Η Θ ΙΚ Η Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η ΣΓ Ε Ν Ε Τ ΙΚ Η Σ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Η Σ



«Ε ίναι δελεαστικό να σκεφτοΰμε

ότι ο εμβιομηχανικός σχεδιασμός

τω ν παιδιώ ν μας και του εαυτού

μας με στόχο την επιτυχία σε μια

ανταγω νιστική κοινω νία είναι μιαάσκηση ελευθερίας. Ό μω ς η

αλλαγή της φύσης μας ώ στε να

προσαρμοστεί στον κόσμο, αντί

για το αντίστροφο, είναι στηνπραγματικότητα η βαθύτερη

μορφή αποδυνάμω σης. Μ ας

αποσπά από τον κριτικό

αναστοχασμό του κόσμου και

νεκρώ νει την παρόρμηση για

κοινω νική και πολιτική βελτίω ση.

Α ντί να χρησιμοποιούμε τις νέες

γενετικές δυνάμεις μας για να

ισιώ σουμε “το στραβό ξύλο της

ανθρω πότητας”, θα έπρεπε να

κάνουμε ό τιμπορούμε ώ στε να



ΙΛ Ο Σ Ο ΙΚ Ο Ι Δ Ρ Ο Μ Ο Ι



Ι Ο Η Α Ε Ι . I. ϋ Α Ν Ο Ε Ι .

Ε ν ά ν τ ια σ τ η ν τ ε λ ε ιό τ η τ αΗ Η Θ ΙΚ Η Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η

Τ Η Σ ΓΕ Ν Ε Τ ΙΚ Η Σ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Η Σ

Μ ετάφραση

Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Σ ΓΚ ΙΝ Ο ΣΑ ΊΉ Σ

Ε πιμέλεια

Κ Ω ΣΤ Α Σ Λ ΙΒ ΙΕ ΡΑ Τ Ο Σ

Π ρόλογος, επιστημονική θεώ ρησηΙΟ Ρ Δ Α Ν Η Σ Ψ Η Μ Μ Ε Ν Ο Σ

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Α Λ ΕΞΑ Ν ΔΡΕΙΑ



Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Π ρόλογος για την ελληνική έκδοοη 9Ε υχαριστίες 29

1 Η Η Θ Ι Κ Η Τ Η Σ Ε Ν Ι Σ Χ Υ Σ Η Σ 33Π ροσδιορίζοντας την ανησυχία μας 36

Γενική μηχανική 40

2 Β Ι Ο Ν Ι Κ Ο Ι ΑΘΛΗΤΕΣ 53

Τ ο αθλητικό ιδεώ δες: προσπάθεια εναντίον χαρίσματος 53Ενίσχυση επιδόσεω ν: υψηλή καιχαμηλή τεχνολογία 57

Η ουσία του παιχνιδιού 63

3 ΓΟ Ν ΕΙΣ Π Ο Υ Π Α ΤΡΟ Ν Α ΡΟ Υ Ν , Π Α ΙΔΙΑ Μ Ε Π Α ΤΡΟ Ν 70

Δ ιάπλαση καιθέαση 70Η πίεση για υψ ηλές επιδόσεις 80

4 Η Π Α Λ Α ΙΑ ΕΥ ΓΟ Ν ΙΚ Η Κ Α Ι Η Ν ΕΑ 85Η παλαιό ευγονική 86Η ευγονική στην ελεύθερη αγορά 90Φ ιλελεύθερη ευγονική 95

5 Κ Υ ΡΙΑ ΡΧ ΙΑ Κ Α Ι Δ Ω ΡΟ 103Τ απεινοφροσύνη, υπευθυνότητα καιαλληλεγγύη 103

Ε νστάσεις 109

Το σχέδιο της κυριαρχίας 1136 Ε π ί λ ο γ ο ς -Η Θ Ι Κ Η Τ Ο Υ Ε Β Ρ Υ Ο Υ :

Η Δ ΙΑ Μ Α Χ Η ΓΙΑ Τ Α Β Λ Α ΣΤ Ο Κ Υ Τ ΤΑ ΡΑ 117Ερω τήματα περί βλαστοκυττάρω ν 118

Κ λώ νοικαιπερισσεύματα 120

Τ ο ηθικό καθεστώ ς του εμβρύου 126

Σημειώ σεις 141Ε υρετήριο



Π ρ ό λ ο γ ο ς γ ια τ η ν ε λ λ η ν ικ ή έ κ δ ο σ η

Στον κόσμο της επιστήμης, όνειρα καιεφιάλτες συναντώνταικαιπεριπλέκονται. Ο ιπορείες πολλές φορές θολώνουν καιοιδυνατότητες προσδιορισμού καιεπαναπροσδιορισμού μειώνο-νται. Ο ικονομία, ιδεολογία καιπολιτική δεν δίνουν απλά το πα-ρών στις αξίες του επιστήμονα καιστις αρχικές προθέσεις καιυποθέσεις εργασίας. Μ έσα από παραδόσεις, κυρίαρχα συμφέ-

ροντα, πρότυπα ζωής καικρατικές παρεμβάσεις, οιέννοιες, οιστόχοικαιοικανόνες της έρευνας στρεβλώνουν. Η κοινωνικήπολιτική για τη ζωή αρχίζεινα μοιράζεταιμεταξύ των ιδεών καισυνηθειών που έχουν κληρονομηθείκαιτων νέων προκλήσεωνπου έχουν έρθειστο φως. Η εύστοχη παρατήρηση του Κ αρλΜ αρξ (1973) ότι«η παράδοση των πεθαμένω ν γενεώ ν βαραίνει

σαν ένας εφιάλτης στο μυαλό των ζωντανών», ή του Μ αξ Βέμπερ ότιη σύγχυση μεταξύ επιστήμης καισυμφερόντων οδη-γούν σε μια κοινωνική πολιτική των μ έ σ ω ν ό ρ ω ν , είναισήμεραεπίκαιρη. Η κατάσταση δυσκολεύειακόμα παραπάνω όταν οιδυνατότητες επιστημονικής καιανεξάρτητης μελέτης συρρι-κνώνονταιή καιαντικαθιστώνταιαπό τα καθορισμένα πλαίσια

των κρατικώ ν ή ιδιωτικών προγραμμάτων έρευνας που απστελούν μέρος συγκεκριμένων κοινωνικών πολιτικών καισε τελικήανάλυση συνηγορούν υπέρ μιας κατευθυνόμενης επιστήμης1.

1. Β λ. Ρ»88ΐηοΓ β I. (1953), « Ο ιη ΐΗ ε δοοί»! δοΐβηοβδ 1)6 ν;ι1ιιείΪ06?», σ. 674



10 Ε Ν Α Ν Τ Ι Α Σ Τ Η Ν Τ Ε Λ Ε Ι Ο Τ Η Τ Α

Συνειδητά ή όχιερχόμαστε πολλές φορές στο δύσκολο ση-μείο της μη διάκρισης μεταξύ της προστασίας της ζωής καιτηςπροστασίας κυρίαρχων συμφερόντων, ή, όπω ς τόνιζε καιο κα-θηγητής κοινωνιολογίας Γκέραν Θ έρμπορν (Ο ογεπ ΤΗ εΛ οπι)στις διαλέξεις του στο Ιχιικίοη δοΐιοοίοίΕοοηοπποδ τη δεκαε-τία του 1980, της προστασίας του κοινωνικού συστήματος, τηςλειτουργίας του καιτης κοινωνικής συνοχής του. Διακρίσεις,

ετικέτες (Ι&βείδ) καιεικασίες για τον άνθρω πο στην κοινω νίααποκτούν στην επιστήμη ιδιαίτερη ισχύ καισημασία. Μ ε τηνυιοθέτησή τους, διάφορα στρώ ματα εμπειρογνωμόνων, διεκπεραιωτώ ν, επιχειρηματιώ ν ή γραφειοκρατώ ν της επιστήμηςειδικεύονται, ενίοτε άθελά τους, σε πολιτικές ζωής (ροΐΐΐΐοβ ο£Ιίίε), περιχαράκω σης προνομίων και, μέσα από την ταξινόμη-

ση των ανθρώπω ν καιτη διαχείριση των κοινωνικώ ν προβλη-μάτων, στη νομιμοποίηση καιαναπαραγωγή τους. Στην πορείατου εικοστού αιώ να αυτό επαληθεύτηκε με τον πιο δραματικότρόπο, με τις πολιτικές ιδρυματοποίησης, εξάλειψης καιαφο-μοίω σης ή κοινω νικής ένταξης τω ν «επικίνδυνω ν τάξεω ν»(<3&η§6Γθΐΐ8 οΐ38868) καιτων «ελαττωματικών» σύμφωνα με τις

εκάστοτε ελίτ. Σήμερα, ιδιωτικές επιχειρήσεις, ειδικοίκαικα-ταναλω τές, διαμορφώ νουν νέα πρότυπα καιμεθόδους «βελ-τίωσης» του ανθρώ πινου είδους.

Στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζονταιοισύγχρο-νες διαδρομές, οιμεγάλοιπεριορισμοίκαιπαραμορφώ σειςπου οικοινωνικές εφαρμογές της γενετικής δημιουργούν στη

ζωή των ανθρώπω ν. Χ ω ρίς να μηδενίζονταιτα επιστημονικά

677, σ τ ο Ρ ε ίβ ΐ, Η . &ηά . Β ΐΌ (Ι6©ο1ί(ε π ι μ .), β α ά ίη §8 ίη ίΗ β Ρ Μ ο $ο ρ Η γ ο /5 ά β η ε β ,

Ν έ α Υ ό ρ κ η , Α ρ ρ Ι ε Ι ο η -Ο ο η Ι υ ιγ -Ο Ό ίΐδ · β λ . ε π ίσ η ς Κ ε ιτ , Α . (2004) Ο β η β ίίβ ζ α η ά

Ξ ο β ίβ ίγ : Α Ξ ο β ίο Ι ο %γ ο /Β ί$β α 5β , Λ ο ν δ ί ν ο , Κ .ο ιιί1β (ΐ£0· Η βά δίΓ όπι, Ρ . (2005), ϋ Ϊ Μ β ο ί ΐη ξ ίΗ β Ξ ο ά α Ι : ο η ίΗ β Ρ ή η β ί ρ Ι β χ ο /Α η α Ι γ ίΐβ α Ι 5ο ά ο Ι ο §γ , Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 0&ιη 1>

π<3§6 υπίν6Γ δίΙγ ΡΐΌ δδ' Κ ίη§βΓ , Ργ. (1997), Μ α χ ί ν β ύ β Γ ’ Μ β ίΗ ο ά ο Ι ο §γ : Τ Η β 1/η ΐβ -

β α ίίο η ο / ίΗ β ϋ η ΐία τ α ί α η ά Ξ ο β ΐα Ι Ξ β ίβ η β β ς , Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , α σ ., Η &Γ ν&π Ι υ η ίν £Γ δ ίΐγ ΡΐΌ δδ



Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η 11

οφέλη για τη βελτίωση της υγείας καιτην ίδια τη ζωή από τη

γενετική, ο καθηγητής Μ άικλ Σαντέλ (Μ ίοΗαεΙ δ&ηάεΐ) μαςυπενθυμίζειπόσο ευάλωτη είναιη επιστήμη εμπρός στη γρα-φειοκρατία, την αγορά καιτην καταπίεση που ασκείταιαπόκυβερνήσεις, όχλους καιεταιρικά συμφέροντα. Για τον Σα-ντέλ ειδικότερα η νέα ευγονική απστελείτη σύγχρονη ιστορίακοινωνικής στρωμάτωσης στον ύστερο καπιταλισμό, η οποία

καιθέτειδιλήμματα για τη δημοκρατία, την αυτονομία καιτηνκοινωνική αλληλεγγύη των ανθρώπω ν. Α πό την ανάλυση, αυ-τό που υποστηρίζεταιείναιότιμπορείβέβαια η γενετική, όσογνωρίζουμε, να μην καθορίζειακόμα τα κοινωνικά χαρακτη-ριστικά των ανθρώ πω ν καιτις πορείες τους στην κοινω νία,ωστόσο μπορείνα συμβαίνειτο αντίθετο. Τα κοινωνικά χαρα-

κτηριστικά μπορείνα καθορίζουν τη σύλληψη καιτην ανάπτυ-ξη της ζωής.Τιεπιλέγεται, τιαπορρίπτεται, τιείναισυμβατό ή όχιμε τη

ζωή καιτην κοινωνία είναιαποτέλεσμα πολλών παραμέτρω ν.Ταξικοίφραγμοί, στερεότυπα, εθνικές καιέμφυλες προτιμή-σεις καιδιαχω ρισμοίαναπτύσσουν διάφορες εικασίες και

πρακτικές για τη ζωή καιτη συνέχειά της, οιοποίες πολλές φο-ρές καιμε διάφορους τρόπους αποτυπώνονταιστην επιστημο-νική έρευνα, στις επιστημονικές αναλύσεις καιεφαρμογές.Ίσω ς τελικά οικαθηγητές κοινω νιολογίας Γ. Ράνσιμαν καιΡ.Κ . Μ έρτον είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν ότιοιεικασίες εί-ναιτο μεγάλο πρόβλημα στην επιστήμη καιστην κοινωνία2. Η

υιοθέτηση καινομιμοποίηση των εικασιώ ν σπρώ χνεισε μια2. Β λ . Κ υ η ς ί ιπ ίΐη , \¥. (1997), Τ Η β 8ο ά α Ι Α η ή η α Ι , Ο ξ φ ό ρ δ η , Η ε ιγ ρ ο γ Ο ο ΐΐίικ ,

κ α θ ώ ς κ α ι τ ις α ν α λ ύ σ ε ις τ ω ν Κ .Κ . ε ιΐο η κ α ι Κ . Ρ π ιη ΐ ί γ ια τ ο π α ρ ά δ ο ξ ο τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς κ ο ιν ω ν ία ς ( ;ιΙ ΐΚ ο \ν ο ίϊο ο ί) κ α ι τ η ν ισ τ ο ρ ία τ ω ν τ α λ έ ν τ ω ν , σ . 125-6■ β λ . ε π ίσ η ς Κ υ η ο ίπ ΐίΐη , V/. (2009), Τ Η β Τ Η β ο ιγ ο / ('ιιΐία η ιΐ α η ά 5ο ε ΐα Ι Ξ β Ι β β ύ ο η ,

Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , ί'<Ί ΐη Ι)Π £ΐ£;ε ϋ η ίν ο Γ ίίΙ ν Ρ γ θ 88, κ α θ ώ ς κ α ι Β ε ρ σ ή , . (1997), Η ψ υ

χ ια τ ρ ικ ή δ ιά γ ν ω σ η -ε τ ι κ έ τ α , σ . 15-23, σ τ ο Δ η μ η τ ρ ίσ υ , Σ . (ε π ιμ .), Μ ο ρ φ έ ς κ ο ι




σειρά από πρακτικές αποθήκευσης καιυποθήκευσης των φυσι-

κών χαρακτηριστικώ ν του ανθρώπου. Α υτό όμως που αναδεικνύεταιστην παρούσα μελέτη είναιότιμέσω της σύγχρονης ευ-γονικής, πολιτική καιβιολογία, εταιρικά συμφέροντα, μάνατζ-μεντ, καταναλω τικά πρότυπα καιιατρική, φαίνεταινα «συνε-ταιρίζονται» σε μια αμοιβαία προσπάθεια κατοχύρω σης προ-νομίων καιενδυνάμω σης των νέων προτύπων καιομάδων που

κυριαρχούν.

Η ο ικ ο ν ο μ ία τ η ς α ν α π α ρ α γ ω γ ή ς

Α ναφερόμενος στη γενετική μηχανική καιτην οικονομία, ο

Σαντέλ μέσα από την εξιστόρηση διαφορετικώ ν περιπτώσεωνκυρίω ς στις Η Π Α , στρέφειτην προσοχή μας στην εμπορευματοποίηση των εμβρύω ν καιτων φυσικώ ν χαρακτηριστικώ ντου ανθρώπου. Ο ιδιαδρομές αναπαραγω γής του ανθρώπουαπό τον Ηοηιο εη^δΙβΓ, τον Ηοηιο δαρΐεηδ (1,7 εκ. χρόνια πριν)καιτο ενδιαφέρον του για τη διαρκή μετακίνηση καιτην κατα-

νάλωση θερμίδω ν3, μέχριτη βιομηχανική εποχή, τη μισθωτήεργασία καιτην κατανάλω ση εργατικής δύναμης, είναιπολύμεγάλες.

Στη σημερινή εποχή το «α ό ρ α τ ο » χέριτης αγοράς έχειμιαιδιαίτερη παρουσία ιδίω ς στα θέματα που σχετίζονταιμε ,τηφυσική καικοινωνική αναπαραγω γή του ατόμου. Α ναλύοντας

την οικονομία θα ήταν σχεδόν αδύνατον κάποιος να παραβλέψειότιένα μεγάλο μέρος της αγοράς καιτων προϊόντω ν τηςσχετίζονταιμε δημόσια καιπολιτισμικά αγαθά. Α ν το 197080το ενδιαφέρον επικεντρω νόταν στην ιδιωτικοποίηση των δη-

3. Β λ . Ο &τ Ιε, Ο . (2007), Α ΐα τ β ^ε Ι Ι ίο Α Ι η ΐ5, Π ρ ίν σ τ ο ν , Ρ π π ο ο ί ο η υ η ΐν 6Γ δ ίΙ γ

Ρ γ ο 88* β λ . ε π ί σ η ς δ α ια ίΐ, ϋ . (2008), Ο η Ώ β β ρ Η ώ ίο τ γ α η ά ίΗ β Β τ α ίη , π έ ρ κ λ ε ϋ ,

£ 3 : &




μόσιων οργανισμώ ν, σήμερα το ενδιαφέρον της οικονομίας

αφορά την ιδιωτικοποίηση καιεπιχειρηματική διοίκηση τωνδημόσιων υποχρεώσεων του κράτους καιτου πολίτη. Δικαιώ -ματα, συλλογικότητες καικοινωνικές ευθύνες ανάπτυξης τηςζωής αμφισβητούνται. Δ εν αμφισβητούνταιμονάχα διότιτοκράτος παρεμβαίνειμε επιχειρηματικά κριτήρια αλλά καιδιό-τιθεω ρούνταιαποτέλεσμα ατομικών προσω πικώ ν επιλογών,

πόρω ν διαχείρισης καιατομικής επένδυσης καιόχικοινωνι-κής ανισότητας, σχέσεω ν εξουσίας καιιδιοκτησίας4. Α κόμηκαιη ορολογία που χρησιμοποιείταιφαίνεταινα έχειπροσαρ-μοστείστις νέες απαιτήσεις της οικονομίας της αναπαραγω -γής. Στη θέση του όρου χ ρ ή σ τ η ς υ π η ρ ε σ ιώ ν (ιΐδβι) χρησιμοποι-ούμε πλέον τον όρο π ε λ ά τ η ς (οΐΐοηΐ), ενώ οιόροικ ο ιν ω ν ικ ό ς α π ο κ λ ε ισ μ ό ς (δοοΐ&1 εχοΐιΐδΐοη) καια ν ι σ ό τ η τ α , έχουν αλλάξειπεριεχόμενο ή έχουν σχεδόν αντικατασταθείμε όρους που πε-ρισσότερο εκφράζουν παθογένειες της προσω πικότητας τουατόμου καιελλείμματα σε δεξιότητες, κατάρτιση καιατομικήθέληση5.

Α πό τη φτώ χεια μέχριτην ψυχική, πνευματική καισωματι-κή υγεία καιαναπαραγωγή, λίγο ως πολύ οιπολίτες θεωρού-νταιυπεύθυνοιγια την τύχη τους, ή καλύτερα η τύχη τους ορί-ζεταιόχιαπό τα συμβολικά τείχη που κληρονόμησαν στη ζωήόπως στην αρχαιότητα (έρκος ή ΗογοΙο π ι) αλλά από τις προ-σω πικές τους επιλογές καιδράσεις συμμετοχής στην πορείατης ζωής. Μ έσα σε αυτό το έντονα ενδοσκοπικό καιδίχως τε

4. Β λ . Α δ 1β γ , ϋ . (1997), Η ώ ίο ιγ \ν ϋ Η ο ιιί α Ξ ιώ μ α , Ο ξ φ ό ρ δ η , Η α φ ε Ο ο ΐΐίη δ .

5. Β λ . Ι ν̂ ίί&δ , Κ . (2001), «Η έ ν ν ο ια τ ο υ Κ ο ιν ω ν ικ ο ύ Α π ο κ λ ε ισ μ ο ύ κ α ι η

ν έ α ν τ ι ρ κ ε μ ια ν ή η γ ε μ ο ν ία », σ . 202-25, σ τ ο Π ε τ μ ε ζ ίδ ο υ , . κ α ι Χ ρ . Π α π α θ ε ο - δ ώ ρ ο υ (ε π ιμ .), Φ τ ώ χ ε ια κ α ι κ ο ι ν ω ν ικ ό ς α π ο κ λ ε ισ μ ό ς , Α θ ή ν α , Ε ξ ά ν τ α ς / Ε π ι

σ τ η μ ο ν ικ ή Ε τ α ιρ ε ία Κ ο ι ν ω ν ικ ή ς Π ο λ ιτ ικ ή ς * β λ . ε π ίσ η ς Ν ο ίΐά η , Ό . &η ά Ο η ά ο ε ,

. (1995), Τ Η β Ό Ν Λ Μ γ ζ ύ φ ιβ : Τ Η β Ο β η β α $ α Ο α Ι ίιιτ α Ι Ι ε ο η , Ν έ α Υ ό ρ κ η ,

γ ο ο π ι ε ι ι .



14 Ε Ν Α Ν Τ Ί Α Σ Τ Η Ν Τ Ε Λ Ε Ι Ο Τ Η Τ Α

λειω μό ενοχοποιητικό περιβάλλον, αναπτύσσεταιμια οικο-

νομία της αναπαραγωγής της ανθρώ πινης ζωής, η οποία καιμοιράζεταιμεταξύ της κατανάλωσης κατευναστικώ ν φαρμά-κων, ιδιωτικώ ν εταιρειών ασφάλειας ζωής, σεμιαρίω ν κατάρ-τισης καιτραπεζώ ν σπέρματος. Η οικονομία του Π ρόζακ( γ ο ζ & εοοηοιπγ)6, της επιτήρησης της πορείας υγείας, τηςπροσωπικής αντιμετώπισης του εγκλήματος, της ευελιξίας της

εργασίας καιτων κοινωνικώ ν σχέσεων, των αισθητικώ ν επεμ-βάσεων καιτης τελειοποίησης των χαρακτηριστικώ ν των απο-γόνω ν7, αποτελούν πλέον οδηγό επιβίω σης και εξέλιξης.Ό πω ς χαρακτηριστικά επισημαίνειο Σαντέλ, η νέα οικονομίατης αναπαραγω γής επεκτείνειτην ατομική ευθύνη στη πορείατης ζωής δημιουργώ ντας όχιμονάχα μια δυσβάσταχτη κατά-

σταση της ανθρώ πινης ύπαρξης άλλα καιαναίρεση της κοινω-νικής της διάστασης. Η τελευταία πλέον αξιολογείταιβάσειτων επιλογών καιεπιδόσεω ν του ατόμου.

Ω ς φοιτητές κοινωνιολογίας η πιο κοντινή εκδοχή των πα-ρεμβάσεω ν στην ανθρώ πινη ζωή που γνωρίσαμε τη δεκαετίατου 1980 στη Β ρετανία, ήταν η αποκάλυψη των μεθόδων που

χρησιμοποιούσαν γυναικολόγοιγια τον έλεγχο των τοκετώνω ς απόρροια των σχέσεώ ν τους με τις φαρμακευτικές εται-ρείες καιτις εταιρείες που προμηθεύουν ιατρικό εξοπλισμόστα νοσοκομεία. Α κολούθησαν οιαποκαλύψεις για τις στειρώ -σεις 10.000 γυναικών την περίοδο 196869 για λόγους μείωσης,της φτώχειας καιτης παραβατικότητας8. Επίσης γνωρίσαμε τις

6. Β λ. ΒβΓΒ Γάΐ, Ργ. (2009), Τ Η β Ξ ο υ Ι α ί 1¥ γ ^ Ρ γ ι ύ ι Α Η β η α ίΐο η ίο Α α ίο η ο τ η γ ,

Λ ος Ά ντζελες, δοιηΐοΐβχΐ(β ).

7. Β λ . δ ο γ , \ ν . (2007), Ρ ή ν α ο γ . Α Μ α η ί/β Μ ο , Π ρ ί ν σ τ ο ν , Ρ π η ο β Ι ο η υ η ί -

ν ο Γ δ ίΙ γ γ ©88’ Κ θ 56, Ν . (2000), «Τ 1ΐ6 Β ίο 1ο §γ ο ί α ιΙ ρ Β β ϋ ίΙ γ : ρ α Ι Ιιο Ι ο β ίο Σ ίΙ ίά ο η Ι ίΙ γ

3η (1 ο π ι η β ο ο η ίΓ ο Ι ίη &β ίο 1ο §ίο &1 ο ι 11 ι γ ο >, Τ Η β ο τ ε ύ β α Ι Ο ή ?η ΐη ο Ι ο §γ , 4:1,5-34.

8. Β λ. δ&ν&§β, \¥ . (1986), Α 8α ν α §β Ε η φ ύ ιγ : Ψ Η ο Ο ο η ΐτ ο Ι χ Ο Μ ά Μ η Η Ϋ , Λ ον-

δίνο , νίΓ&§ο Ργ688* βλ. επίσ ης &η , Α . (2004), Ο β η β ύ β δ α η ά Ξ ο ά β ίγ : Α 5ο ά ο Ι ο %γ

ο /Ο Ϊ 56 α 8 β , Λ ονδίνο, Κ οιι11οά§6.




μαζικές στειρώ σεις των ινδιάνικω ν φυλώ ν (1986) στις Η Π Ακαιτην Κ εντρική Α μερική καιτη χορήγηση επικίνδυνων φαρ-

μάκων ενέσιμης αντισύλληψης που προωθούσαν εταιρείες καιφιλανθρωπικά σωματεία στη Ν ότια Α φρική (επίΆ παρχαϊντ) ήστις φτω χογειτονιές των ευρωπαϊκών πόλεων για την αντιμε-τώπιση της φτώχειας.

Στις διαλέξεις τους στο Π ανεπιστήμιο του Ν ιούκασλ, οικα-θηγητές Ίαν Μ ακλέοντ (Ι&η Μ οίεοίΐ), Ν όρμαν Ν τένις ( Ν ο γ -

Π3Π ϋεηηίδ) καιΠ ήτερ Σέλμαν, αναλύοντας την κοινωνική δι-οίκηση της υγείας, τόνιζαν ανάμεσα σε άλλα τη σημασία τηςστροφής της οικονομίας προς την ιδιωτικοποίηση των δημό-σιων αγαθώ ν καιυπηρεσιώ ν. Α υτό που φόβιζε περισσότεροήταν η κατεύθυνση που περιγράφειο Σαντέλ. Δηλαδή η ανά-πτυξη υπηρεσιών προστασίας της ζωής όπου όχιμονάχα λίγοι

θα έχουν πρόσβαση αλλά σταδιακά θα μειώνεταιο δημοκρατι-κός έλεγχος της υγείας καιη κοινωνική αναγνώριση της κοι-νωνικής ευθύνης του κράτους στην παροχή δημόσιων αγαθών.

Μ ε το Βΐ3θ1( Κ εροι! καιαργότερα τη συνέχειά του στη με-λέτη Ηβ&ΐΐΐιϋίνίάε9, έγινε κατανοητό ότιστο χώρο της υγείαςκαιτης φυσικής αναπαραγωγής οιταξικές καιγενικότερα κοι-

νωνικές ανισότητες διερύνονται. Α υτό φαίνεταινα είναιαπο-τέλεσμα όχιμονάχα της διάθεσης πόρω ν, της πρόσβασης στηνυγεία καιτης ένταξης του εργατικού δυναμικού στην ευέλικτηαγορά εργασίας, αλλά καιτης αντιμετώπισης των προβλημά-των υγείας που προκύπτουν ως αποτέλεσμα τρόποον ζωής, κοι-νω νικώ ν προτύπω ν καιφυσικώ ν ή ψυχολογικώ ν αδυναμιώ ν

συμμετοχής του ατόμου στον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας.Στα χρόνια της Μ . ΤΙιαΙοΗεΓ το κοινωνικό στίγμα καιοιετι-

κέτες αντικοινωνικής συμπεριφοράς αντικατέστησαν σε ένα

9. Β λ . Τ ο \ν η 8β η ι1, Ρ . 3ΐκ 1 Ν . ϋ δ ν ίά β ο η (ε π ιμ .) (1982), Τ Η β Β Ι α ε Ι ί β ρ ο τ ί,

Λ ο ν δ ί ν ο , Ρ β η β ΐιϊη - \ν ΐιίΙ β 1ιε ί ΐι1, . (ε π ι μ .) (1988), Τ Η β Η ε α Ι ίΗ Ό ίν ίά ε , Λ ο ν δ ίν ο , Ρ ε ϋ ο Ε ίη Β ο ο ί α .




μεγάλο βαθμό τις πολιτικές υγείας, που ως στόχο τους είχαν τημεταρρύθμιση των οικονομικώ ν καιπολιτισμικώ ν εκφάνσεων

της καπιταλιστικής αγοράς. Ο ιπολιτικές πρόληψης καιοιπρα-κτικές θετικώ ν διακρίσεω ν υπέρ τω ν ευπαθώ ν κοινωνικώ νομάδων αφέθηκαν σε κοινωνικό καιοικονομικό μαρασμό. Ο ιμελέτες της πρόσβασης καιτων κοινωνικώ ν ανισοτήτων, πουπιθανώ ς θα δημιουργούσαν τις συνθήκες για μια έγκαιρη καιελεύθερη χρήση των υπηρεσιών καιαγαθώ ν υγείας, αντικατα

στάθηκαν από ενημερω τικές εκπομπές στην κρατική καιιδιω-τική τηλεόραση για τις συνήθειες καιτους τρόπους ζωής τωνατόμων καιτο πόσο πολύ μπορείνα είναιβλαβερές για τη φυ-σική κατάσταση. Ο προγεννητικός έλεγχος, η σεξουαλική αγω-γή, η αντικαπνιστική καμπάνια, ο αλκοολισμός, η ανεργία καιοιμελαγχολίες που τη συνόδευαν, η νεανική παραβατικότητα,

καθώ ς καιμια σειρά από άλλα θέματα όπω ς αυτό της παχυ-σαρκίας, την περίοδο 19801990, αποτέλεσαν το βασικό μέτροδιαχείρισης καιελέγχου της συμπεριφοράς των ατόμων απέ-ναντιστην υγεία. Ό σον αφορά τις πολιτικές θεραπείας, η κυ-βέρνηση της Θ άτσερ έσπρωξε την προσοχή περισσότερο στηναξιολόγηση, την ανταποδοτικότητα καιτον οικονομικό εξορ

θολογισμό των νοσοκομείων, καταλογίζοντας ευθύνες για τηνκατάσταση της υγείας στις διοικήσεις καιτο νοσηλευτικοιατρικό προσωπικό. Ο ικοινωνικές συνθήκες ζωής, στέγασης καιεργασίας, οιπολιτισμικές, οικονομικές καιγεωγραφικές ανι-σότητες στην παροχή υγείας, τέθηκαν σε δεύτερη ή τρίτη προ-τεραιότητα καιοιευθύνες άρχισαν να βαραίνουν περισσότερο

τις ατομικές συμπεριφορές.Μ ε το τέλος της κυβέρνησης Θ άτσερ άρχισε μια νέα εποχήγια την υγεία. Το ρ ε π ε ρ τ ό ρ ι ο για την υγεία εμπλουτίστηυκε«μετοχοποιώντας τις ευθύνες» για την ασθένεια όχιμονάχα σεάτομα αλλά καισε ολόκληρες κοινότητες καιπολιτισμικέςομάδες καιπαραδόσεις. Το θρήσκευμα, η μετανάστευση, οι




ιδεολογίες, οιμορφές καιτρόποιζωής στις εργατικές συνοι-κίες καιοιπολιτικές που είχαν κληρονομήσειοιπολίτες από

τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις στην υγεία μετά τον Δεύτερο Π α-γκόσμιο Π όλεμο άρχισαν να θεωρούνταιυπεύθυνες για τιςασθένειες καιτις πρόω ρες απώλειες ζωής.

Η πρόληψη της θνησιμότητας, για παράδειγμα, αποτελείσήμερα περισσότερο ένα θέμα ενημέρω σης καισυμπεριφοριστικού ελέγχου παρά οτιδήποτε άλλο. Β έβαια, δεν θα μπο-

ρούσε εύκολα κανείς να εξηγήσειτο γιατίκαιπώ ς σύμφωναμε την υΝ ΙΟ Ε Ρ (1999) τα δύο πρώ τα χρόνια των οικονομικώναλλαγών (με την κατάρρευση του σοσιαλισμού) στη Ρωσία κό-στισαν μισό εκατομμύριο ζω ές, ενώ το προσδόκιμο ζωής το2003 παρέμενε κάτω των επιπέδω ν του 1985 (δηλ. στα εξήνταέξιχρόνια), εκτός καιαν δεχτούμε ότιοφειλόταν στις συνή-

θειες που είχε αποκτήσειο πληθυσμός αυτός επίσοσιαλι-σμού10.

Μ ε βασικό υπόβαθρο τις παραπάνω επισημάνσεις, στηνπαρούσα μελέτη αυτό που εμφανίζεταινα κυριαρχείείναιμιαπαγκόσμια αγορά που εμπορεύεταιτις νοητικές ικανότητεςτων ανθρώπω ν, τη σωματική διάπλαση καιτα αισθητικά χαρα-

κτηριστικά. Ο Μ . Σαντέλ στο κεφάλαιο για την ευγονική τηςελεύθερης αγοράς υπενθυμίζειότιτο παράδειγμα του πρω θυ-πουργού (1980) της Σιγκαπούρης Λ ιΚ ουάν Γιου για την ενδυ-νάμωση της οικονομικής ελίτ της χώρας του μέσω προγραμμά-των ευγονικής, καθώ ς καιη ανάπτυξη εταιρειώ ν σπέρματοςπου εξειδικεύονταιστην αναπαραγωγή καιδιανομή φυσικών

χαρακτηριστικώ ν, θέτουν νέα πλαίσια στην οικονομία τηςαναπαραγωγής. Σε αντίθεση με το παρελθόν, η νέα ευγονικήστηρίζεταιστην επιχειρηματική δραστηριότητα εταιρειών, τις

10. Β λ . Τ Η ο Λ ο γ π , Ο . (ε π ιμ .) (2006), Ι η β η α α Ι ίίΐβ δ ο / ίΗ β Ψ ο ή ά , Λ ο ν δ ίν ο ,

ν©ΓδΟ.




καταναλω τικές αξίες, τις οικονομικές ανάγκες του ατόμου και

τις διάφορες μορφές φόβου, πανικού ή δημόσιας απειλής.

Ι δ ε ο λ ο γ ία κ α ί π ο λ ιτ ικ έ ς τ η ς ν έ α ς ε υ γ ο ν ικ ή ς

Στη μελέτη Ε ν ά ν τ ια σ τ η ν τ ε λ ε ιό τ η τ α , παρελθόν καιπαρόν αποτελούν μία, αν καιόχιπροοδευτική, συνέχεια κοινωνικώ ν πα-

ρεμβάσεων σχετικά με το τιείναιεπιθυμητό καιπώς θα πρέπεινα εξελιχθείη φυσική καικατ’ επέκταση κοινωνική τροχιά τωνανθρώπων. Α πό την αρχαιότητα μέχρισήμερα, από τον Κ άτωναμέχριτον Σπένσερ (δρεηοει·), τον Γκάλτον (Ο βίίοη), τον Ν τάγκντεϊλ (ϋπ§<3&1ε), τον Γκόνταρντ (Οο<1(Ιειπ3) καιπολλούς άλ-λους θεωρητικούς της ευγονικής, αυτό που φαίνεταιείναιότιοι

φραγμοίστη ζωή τελικά «κληρονομούνται», ιδίως όσον αφοράτα υλικά προνόμια καιτο κύρος. 'Ο ταν αυτό δεν είναισίγουροκαιοι«κληρονομιές» αμφισβητούνται, τότε η ευγονική, πότεμε την κοινωνική περιχαράκω ση καιπότε με την αποτροπή τηςφυσικής αναπαραγωγής ή τον κοινωνικό έλεγχό της γενικότε-ρα, προάγειτα ιδιαίτερα κοινωνικά συμφέροντα. Α πό την ια-

πωνική πρακτική δΐιΐηίο, μέχριτη ναζιστική ιδέα για την κοι-νότητα, τη συντροφικότητα καιτην πατρίδα (Ο ειχιεΐηδοΗ αίΙ,ΟεηοδδεηδοΗ&ίΐ, Ηβϊΐϊΐ&Ι) ή τα βρετανικά ιδρύματα εργασίας, ηκυρίαρχη ιδέα της θεοποίησης της αφομοίωσης καιτης ομορ-φιάς, αλλά καιτης καθυπόταξης καιτης διαλογής των ανθρώ -πων, αποτέλεσε βασικό μέρος της οργάνωσης καιτης κοινωνι-

κής «ευημερίας» των κυρίαρχων τάξεω ν ή ομάδω ν11.

11. Β λ . Ρ ο γ Ι ο γ , Κ . (2003), Ρ Ιβ $Η ίη ΐΗ β Α ξ β ο /Ρ β α Ξ ο η , Λ ο ν δ ίν ο , Ρ ο π ^ιπ ιτ Β &γ -

π η §Ι ο η , . (1991), Ξ ο β ία Ι Ο Η ξ ίη ε ο /ϋ ίε Ι α Ι ο ν ζ Η ίρ α η ά ϋ β η τ ο β ν α β γ , Λ ο ν δ ίν ο ,

Ρ ο η §ιπ η · β λ . ε π ίσ η ς &δ ο η , Τ . (1997), 8ο ά α Ι Ρ ο Ι ΐο γ ίη ίΗ β Τ Η Μ β ίο Η , Ο ξ φ ό ρ δ η , Β 6γ §* Ιδ Γ Η ©1,1. (2010),Λ β ν ο Ι ιιίίο η ο /ίΗ β Μ ίη ά , Π ρ ίν σ τ ο ν , Ρ π η ο ε ίο η υ η ΐν ©Γ δ ίΙ γ

Ρ γ 688* Π α π α δ η μ η τ ρ ίο υ , Ζ . (2000), Ο ε υ ρ ω π α ϊκ ό ς ρ α τ σ ισ μ ό ς , Α θ ή ν α , Ε λ λ η ν ικ ά Γ ρ ά μ μ α τ α .




Σήμερα η ευγονική των άσυλων ή ιδρυμάτων καιτων στρα-

τοπέδω ν συγκέντρω σης είναιλιγότερο εμφανής. Στην εποχήμας αυτό που προβάλλειπερισσότερο είναιη ιδέα της ευγονι-κής ως μια ατομικής μεθόδου διόρθωσης του εαυτοΰ καιαντι-μετώπισης διάφορω ν απειλώ ν ασφάλειας. Ο Σαντέλ παρου-σιάζειαυτή τη νεοφιλελεύθερη ευγονική περισσότερο ως μιαθετική διαφοροποίηση ή διάκριση (ροδΐΐϊνε (ϋδοππιΐη3ΐ:ΐοη)

όλων εκείνων που θεωρούν ότιμέσα από τη γενετική μηχανικήβελτιώνονταιοιφυσικές ικανότητες καιεμποδίζεταιη διάχυσηστην κοινω νία των «προβληματικώ ν». Ό πω ς θα υποστήριζεκαιο καθηγητής κοινωνιολογίας Ρόμπερτ Π ίνκερ12 ή ο καθη-γητής Α . Τζ. Γκανς13, ιδίως εκείνες οιτάξεις που θεωρούν ότιη κοινω νική τους ταυτότητα καιτα προνόμιά τους κινδυ-

νεύουν, έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον να επιβάλουν τη νέαευγονική. Ά λλωστε είναιπολύ πιο πιθανό σήμερα η μεσαία τά-ξη να βρεθείκοντά στα κέντρα εξουσίας της νέας ευγονικήςαλλά καινα έχειτη δυνατότητα να ανταποκριθείστις υποχρε-ώσεις παρά οιγονείς που ανήκουν σε άλλες τάξεις ή ομάδεςτου γενικού πληθυσμού. Η πρώτη ομάδα συνήθως αγοράζειτα

αγαθά καιη δεύτερη τα παράγει.Για τον Σαντέλ όμως το δίλημμα απέναντιστην ευγονικήδεν είναιη δυνατότητα χρήσης των υπηρεσιών της από τον γε-νικό πληθυσμό, το πρόβλημα δεν είναιη διανομή. Α π’ όλες τιςμεγάλες προκλήσεις που οιάνθρω ποιβιώνουν σήμερα αυτόπου ίσως ξεχω ρίζειείναιη ανάδυση της ιδεολογίας της συμπε

ριφοριστικής πρόσληψης της κοινωνίας. Μ ια κατάσταση ζωήςόπου ακόμα καιοιμεγάλες προσδοκίες όπως οισταδιοδρομίεςστο επάγγελμα, την οικογένεια καιτους κλειστούς κύκλουςσχέσεων (νοοβίΐοη&ΐρπναίΐδίη), περνούν σε δεύτερη μοίρα αν

12. Β λ . Ρ ίη Κ ο Γ , Κ . (1979), δ ο β ία ΐ Τ Η β ο τ γ α η ά δ ο ο ία ΐ Ρ ο Ι ΐο γ , Λ ο ν δ ί ν ο ,

Ηβίη6ΐη3η.

13 5 (1995) % &




δεν εγκαταλείπονται. Στη θέση τους, ο ελεύθερος χρόνος, ηασφάλεια καιη απόκτηση της δυνατότητας ευελιξίας καιανα-

παραγωγής αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ιδίω ς για το τε-λευταίο, οι κοινω νιολόγοι Κ ρουκ (Ο γ ο ο Ιε ), Π ακούλσκι(Ρβίαιΐδίά) καιΓουότερς (\ν&ΐ6Γδ) εξηγούν ότιαπό την εποχήτου «αυτοδημιούργητου» (δε1£πΐ3ί1ε) ανθρώ που που κέρδιζετο κύρος του στην κοινωνία μέσω του ανταγωνισμού καιτωνεπιτευγμάτων του περάσαμε στην εποχή του επαναπροσδιορι-

ζόμενου ανθρώπου.Η μεγάλη πρόκληση σήμερα φαίνεταινα βρίσκεταιστις

αποκτηθείσες αξίες καιικανότητες του πολίτη να διορθώ νεισυνεχώς τον εαυτό του. Ο στόχος είναιη προσαρμογή του ατό-μου στις νέες απαιτήσεις τού διαρκώ ς μεταβαλλόμενου οικο-νομικού καικοινωνικού περιβάλλοντος καιστη διεκδίκηση της

«κοινωνικής δικαιοσύνης» μέσω της συμμετοχής σε ομαδικέςδραστηριότητες βελτίω σης τω ν ικανοτήτω ν του (οΐνΐΐρπναίΐδπι). Ψ υχαναλυτικές θεραπείες, ημερίδες διοικητικής αριστείας, παρεμβατικές προσπάθειες τελειοποίησης του σώμα-τος, η δια βίου κατάρτιση καιη ενδυνάμωση της προσωπικήςευελιξίας, φαίνεταινα αφήνουν πίσω τους κοινωνικές διεκδι-

κήσεις καιαναζητήσεις δικαιότερης κοινωνίας.Το νέο κίνητρο «ακολουθείς ή αφανίζεσαι» (£ο11ο\ν ο γ ρ ε -

Π δ Η ) της «εκσυγχρονιστικής» διανόησης14 δεν αφορά τη με-ταρρύθμιση της κοινωνίας αλλά το πώ ς τα άτομα δρουν απένα-ντιστον εαυτό τους καιαξιολογούν την παρουσία τους. Μ αζίμε τη δράση, την κινητικότητα, τη δυνητική καισχεσιακή πτυχή

της ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώ που15 κατασκευάζεταιένα νέο πρότυπο ζωής. Π ώ ς κάποιος ζεικαισυγχρονίζεται

14. Β λ . Ι χ&<36€3ί6Γ κ α ι Ο ίά ά β η δ σ τ ο Ιχ Η ά β β &ίβ Γ , Ο ιγ . (2002), ϋ ρ ίΗ β ά ο \ν η

Ε ζ β α Ι α ίο τ , Λ ο ν δ ί ν ο , ν ϋ ά η §.

15. Β λ . Ψ η μ ίτ η ς , . (2002), Ε ισ α γ ω γ ή σ τ ο Α . ε λ ο ΰ τ σ ι (2002), ο υ λ τ ο ύ

ρ ε ς σ τ ο π α ιχ ν ίδ ι. Δ ια φ ο ρ έ ς γ ιΐζ ν α σ ν μ β ιώ σ ο υ μ ε , Α θ ή ν α , Ο ιιΙβ η Ι>6Γ §, σ . 24.




έχεισε ένα μεγάλο βαθμό αντικαταστήσειτα μεγάλα σχέδια

καιερω τήματα για την πορεία της ζωής καικατ’ επέκταση γιατην ίδια την κοινωνία. Μ έσα σε αυτό το πλέγμα ιδεολογίας, οιάνθρω ποιαναζητούν τρόπους επιβίωσης καικατοχύρωσης τουδικαιώ ματος ύπαρξης σε μια ανταγωνιστική καιαπέραντααβέβαιη ή εχθρική κοινωνία. Ό πω ς περιγράφεικαιο καθηγη-τής κοινωνιολογίας Α . Μ ελούτσι:

... τα άτομα επιφορτίζονταιμε την υποχρέωση να πα-ραγάγουν μια δική τους απάντηση που θα δίνεινόημαστην παρουσία τους στον κόσμο. Η προσοχή προς το σώ-μα καιη αναφορά στον σω ματικό εαυτό προσλαμβά-νουν μια καινούργια αξία επειδή το σώμα αντιπροσω -

πεύειτη μυστική, αδιαπέραστη καιμοναδική, περιοχήτης οποίας καθένας κατέχειτα κλειδιά καιείναιο μονα-δικός ιδιοκτήτης.. .16

Τ α δ ιλ ή μ μ α τ α

Μ ε το βιβλίο Ε ν ά ν τ ια σ τ η ν τ ε λ ε ιό τ η τ α , ο καθηγητής Σαντέλμας υπενθυμίζειότιη πορεία της γενετικής επιστήμης καιοιπροσπάθειες θεραπείας της υγείας του ανθρώ που αποτελούνσημαντικά βήματα της ανθρωπότητας. Υ πάρχουν όμως σοβα-ρά ηθικά διλήμματα για το πώς τα κράτη, η επιστημονική κοι-νότητα, οιασθενείς, ο ιδιωτικός τομέας καιοιφορείς των πο-λιτών, εμπλέκονταισε αυτές τις προσπάθειες καιεξασφαλί-ζουν πληροφόρηση καιέλεγχο των διαδικασιώ ν καιτης πορεί-ας των ερευνών. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της ε π ι β ο λ ή ς

16. Β λ . ε λ ο ύ τ σ ι, Α . (2002) (ε π ιμ . . Ψ η μ ίτ η ς ), ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς σ τ ο Π α ιχ ν ίδ ι ,

6 £ 199



22 Ε Ν Α Ν Τ Ι Α Π Ή Ν Τ Ε Λ Ε Ι Ο Τ Η Τ Α

καιτης ε π ι λ ο γ ή ς δεν είναιπάντα ορατή. Α υτό ιδίως συμβαίνειόταν τα στοιχεία ενημέρω σης, οιπολιτικές εφαρμογής καιοιδυνατότητες ελέγχου μονοπωλούνταιαπό κράτη καιεταιρείεςκαιαποκτούν εμπορευματικό χαρακτήρα. Ό πω ς εξηγείο Ρίφκιν, διαμορφώ νεταιμια νέα εποχή, αυτή της ε μ π ο ρ ικ ή ς ε υ γ ο ν ι-

κ ή ς . Σε αυτή την εποχή η καπιταλιστική ανάγκη για κέρδοςοδηγείτην κρατική ανάγκη για βελτίωση του ανθρώ πινου εί-δους. Σε αντίθεση με αυτό που πολλές φορές υποστηρίζεται, η

ανάγκη αυτή καλλιεργείταιαπό τις ίδιες τις κυβερνήσεις, τιςιδιωτικές εταιρείες, τις προσφορές τους καιτις επιλογές τους,παρά από γονείς καιάλλους ενδιαφερόμενους. Η υγεία καιηβελτίωσή της έρχεταιδεύτερη στη σειρά προτεραιοτήτων καιτην πρώ τη θέση φαίνεταινα κατέχειη κερδοσκοπία καιη ιδε-ολογία της γιιρρΪ6 ευγονικής που βασίζεταιστη γενετική και

τη δυνατότητα ατομικής παρέμβασης στα κοινω νικά προ-βλήματα.

Ό μω ς, τιτελικά επιβάλλεταικαιτιεπιλέγεταιδεν σχετίζε-ταιμονάχα με τις εμπορικές συναλλαγές του κράτους με τιςεταιρείες γενετικής. Έ νας ολόκληρος κόσμος σπρώ χνεταισεμια σειρά συγκεκριμένων «επιλογών» ζωής μέσα από την αδυ-

ναμία να υποστηρίξειή να διεκδικήσειευκαιρίες ζωής άλλεςαπό αυτές που οικυβερνήσεις προτείνουν ή προωθούν. Ο φό-βος του αφανισμού, της περιθω ριοποίησης, αλλά καιη σύγχυ-ση που επικρατείμεταξύ των ορίων της επιστήμης, της υγείαςκαιτων κυρίαρχω ν ιδεολογιώ ν οδηγούν πολλές φορές στηναποδοχή των προτεινόμενων ή κ α τ ε σ τ η μ έ ν ω ν πολιτικώ ν ζωής.

Α πό τα θέματα παιδείας, την εργασία μέχριτην υγεία καιτηφυσική αναπαραγωγή, γονείς καιπαιδιά εμπλέκονταισε ένακυνηγητό της τελειότητας, αφομοιώνοντας τόσο τις προεπιλεγμένες πολιτικές όσο καιτις τεχνικές «ενίσχυσης» του ανθρώ πι-νου είδους.

Ο Σαντέλ εξηγείότιεκείνη η γενετική μηχανική που ως




στόχο έχειόχιτη βελτίωση της υγείας αλλά την κοινωνικήαισθητική τελειοποίηση, δημιουργείεξαρτήσεις από τους γονείς

σχεδιαστές των παιδιώ ν τους. Τα όποια οφέλη προκύπτουνθεωρούνταιαποτελέσματα τεχνικώ ν παρεμβάσεω ν καιόχιμό-χθου, καλλιέργειας καικοινωνικής αλληλεγγύης. Τα ταλένταπλέον κατανοούνταιόχιως δώ ρα της φύσης αλλά ω ς επιτεύγ-ματα κατάλληλων επιλογώ ν για τα οποία είμαστε υποχρεω -μένοικαιχρεωμένοιστις εταιρείες ευγονικής, τους ειδικούς

καιτους γονείς. Τόσο για τα παιδιά όσο καιγια τους γονείς ηιδέα της αυτονομίας δ ίν ε ι τ η θ έ σ η τ η ς σε μορφές εξάρτησηςπου δεσμεύουν όχιμόνο το πώ ς κατανοούμε τον εαυτό μας αλ-λά επίσης το πώς κατανοούμε τη σχέση μας με τους άλλους καιτη θέση μας στην κοινω νία καιτα ζητήματα κοινωνικής δι-καιοσύνης.

Α κόμα καιγια τους γονείς, πιθανούς σχεδιαστές της ζωής,τα διλήμματα είναιμεγάλα. Η μεταφορά ευθύνης στους γονείςγια τη ζωή του εμβρύου, τη γέννηση καιτην κοινωνική επιτυχίατου παιδιού διαμορφώ νειμια δυσβάσταχτη κατάσταση, μιααγωνία, ένα ηθικό βάρος απέναντιστον εαυτό τους, το παιδίτους καιτην κοινωνία. Το να γνωρίζεις ότιεσύ είσαιο υπεύθυ-

νος των επιλογών της ζωής πολλές φορές σε κάνεινα αναρω -τιέσαιαν είσαιένοχος ή ήρω ας, παράλογος ή ρεαλιστής, επι-κίνδυνος ή ριψοκίνδυνος. Μ ια εσωτερική διεργασία χω ρίς τε-λειωμό, ιδίως αν ανήκεις σε αυτή την κατηγορία ή ομάδα αν-θρώπω ν που δέχεταιτη ζωή ω ς δώρο καιτην προστατεύειγιανα αναπτυχθείκαινα δημιουργήσει.

Ο ιευθύνες συνήθως ξεκινούν πολύ πριν από τη σύλληψητης ζωής, με την έρευνα για την επιλογή γυναικολόγων, εξετά-σεων, κατάλληλης προετοιμασίας ή θεραπείας (αν πρόκειταιγια εξωσωματική). Συνεχίζονταιμε τις τηρούμενες καθιερω -μένες επισκέψεις καιτην έγκαιρη διάγνωση πιθανών προβλη-μάτων ώ ς τον τρίτο μήνα κυήσεω ς όπου πλέον οιεπιλογές




αφορούν τη συνέχιση ή διακοπή της κυήσεως. Ο ιτυχαιότητες

απομακρύνονταιμε την τεχνολογία καιτις αλλεπάλληλες ια-τρικές εξετάσεις καιόλα ξεκινούν καιτελειώνουν με ηθικά δι-λήμματα αν ο γονέας επιλέγειαυτή ή την άλλη πορεία. Σε κλά-σματα του λεπτού λαμβάνονταιαποφάσεις ζωής, για τους ίδι-ους τους γονείς καιτο μέλλον του παιδιού τους, εκμηδενίζο-ντας, όπως επισημαίνειη Ρήγου (1989)17, τόσο τα ιδιαίτερα χα-

ρακτηριστικά των ανθρώ πω ν όσο καιτη σχέση με την κοινω-νία, τοποθετώ ντας στην θέση τους ένα σώμα ειδικώ ν του α ν -

θ ρ ώ π ιν ο ν π ε π ρ ω μ έ ν ο υ .

Μ έσα σε αυτό το κυνηγητό ευθύνης κατασκευάζονταικρι-τικές καιτακτικές αντίστασης. Ο ικριτικές ότικάποιος, όπωςαναφέρειο Σαντέλ, εθελοτυφλείμπροστά στα προβλήματα

που δημιούργησε η επιλογή του, ή ότιο γονέας είναιανεύθυ-νος, αγράμματος, πιθανόν να ανήκεισε καμία ακραία παραθρησκευτική οργάνωση ή στους «μη πολιτισμένους» αγροτι-κούς πληθυσμούς της χώρας του, ακολουθούν καιπεριορίζουντις επιλογές των γονέων. Α πό την άλλη πλευρά, πολλές φορέςοιίδιοιοιγονείς που έφεραν στον κόσμο παιδιά που σύμφωναμε τους ειδικούς καιτην κοινή γνώμη δεν θα έπρεπε, αποκτούντους δικούς τους τρόπους αντιμετώπισης της ε υ θ ύ ν η ς που τουςανήκει, καταγγέλλοντας όσους νέους γονείς κάνουν το ίδιο μετη δικαιολογία ότιδεν ήξεραν ή ήταν ατύχημα ή πιέστηκαν καιδεν ήταν επιλογή τους. Το βασικό έλλειμμα για τον Σαντέλ σεόλες τις παραπάνω περιπτώ σεις είναιη κοινωνική αλληλεγγύηκαιη αδυναμία τόσο των γόνέω ν όσο καιτων παιδιώ ν να κα-τανοήσουν τη σχέση με τους συνανθρώ πους τους καιτο γεγο-νός ότιαυτό που βιώνουν είναιαποτέλεσμα κοινωνικώ ν πα-ρεμβάσεων καιφραγμώ ν. Για τον Σαντέλ, αυτό που υποστηρί

17. Β λ . Ρ ή γ ο υ , . (1989), «Β ιο -η θ ικ ά δ ιλ ή μ μ α τ α σ τ η ν Ε π ισ τ ή μ η », Ε π ιθ ε ώ

ρ η σ η ο ιν ω ν ικ ώ ν Ε ρ ε υ ν ώ ν , 73, σ . 120-147.



Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Π Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η 25

υποστηρίζειτη βάση της κοινω νικής αλληλεγγύης δεν είναι

άλλο από την κατανόηση της τυχαιότητας της (ρύσης του αν-θρώ που καιτης ανάγκης μοιρασιάς της πορείας της ζωής μεάλλους για την κοινωνική προστασία καιανάπτυξή της. Ηαναγνώριση ότιτα δώ ρα της φύσης είναιτυχαία εργαλεία τηςζωής, ότικανείς από εμάς δεν είναιαποκλειστικά υπεύθυνοςγια τις επιτυχίες καιτις αποτυχίες της καιότιη ολοκλήρω ση

του ανθρώ που είναιευθύνη της κοινωνίας καιυπόθεση ευκαι-ριών ζωής δημιουργείαισθήματα ελευθερίας καικοινωνικήςαλληλεγγύης.

ΙΟ ΡΔΑ Ν Η Σ Ψ Η Μ Μ ΕΝ Ο Σ

Α ναπληρω τής Κ αθηγητής Κ οινωνιολογίας,Τμήμα Κ οινω νική ς Π ολιτικής, Π άντειο Π ανεπιστήμιο



Ε ν ά ν τ ια σ τ η ν τ ε λ ε ιό τ η τ α



Σ τ ο ν Ά ν τ α μ κ α ι σ τ ο ν Ά α ρ ο ν



Ε υ χ α ρ ισ τ ίε ς

Το ενδιαφέρον μου για την ηθική καιτη βιοτεχνολογία ανέκυ-ψε όταν, προς τα τέλη του 2001, κλήθηκα απρόσμενα να προ-σφέρω τις υπηρεσίες μου στο νεοσυσταθέν Π ροεδρικό Συμ-βούλιο Β ιοηθικής (ΡΓΟδΐάεηΐ’δ Ο οιιηαΐοη ΒίοείΜ οδ). Α ν καιδεν είμαιειδικός της βιοηθικής, μου φάνηκε συναρπαστική ηπροοπτική να διαμορφώσω άποψη εργαζόμενος από κοινού

με μια ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων, φιλοσόφων, θεολό-γων, γιατρώ ν, νομικώ ν επιστημόνων καιειδικώ ν σε θέματακρατικής πολιτικής για επίμαχα ζητήματα όπως η έρευνα τωνβλαστοκυττάρω ν, η κλωνοποίηση καιη γενετική μηχανική. Ο ισυζητήσεις μας υπήρξαν τόσο ενδιαφέρουσες καιγεμάτεςένταση ώστε αποφάσισα να ασχοληθώ περαιτέρω με ορισμένα

από αυτά τα ζητήματα στο διδακτικό καιτο συγγραφικό μουέργο. Το υψηλό επίπεδο των συζητήσεών μας οφείλεταισε με-γάλο βαθμό στον Ιχοη Καδδ, ο οποίος διετέλεσε πρόεδρος τουσυμβουλίου κατά την τετραετή θητεία μου. Π αρά τις σοβαρέςφιλοσοφικές καιπολιτικές διαφορές μας, τρέφω μεγάλο θαυ-μασμό για την οξυδέρκεια με την οποία θέτεικαίρια ερωτήμα-

τα καιτου είμαιευγνώμων για το γεγονός ότιενέπλεξε το συμ-βούλιο κιεμένα σε μακρόπνοες διερευνήσεις που όμοιές τουςλίγοικυβερνητικοίοργανισμοίείναισε θέση να αναλάβουν.

Έ να από τα ζητήματα που διέγειραν περισσότερο το ενδια-φέρον μου αφορούσε την ηθική της γενετικής ενίσχυσης. Έ γρα




ψα σχετικά μια μικρή εργασία προς συζήτηση στο συμβούλιο,

την οποία ανέπτυξα σε δοκίμιο για την επιθεώρηση Α ίΙα η ίΐο Μ ο η Μ γ το 2004, με την παρότρυνση του Ο ιΐΐεη Μ ιΐφ1ιγ. ΟΟ ιιΐΐεη είναιο ονειρεμένος αρχισυντάκτης κάθε συγγραφέα ένας συμπαθής καιέξυπνος κριτής με ιδιαίτερη ηθική ευαι-σθησία καιεξαίρετη κρίση σε ζητήματα επιμέλειας. Του οφεί-λω ευγνωμοσύνη γιατί υπέδειξε τον τίτλο αυτού του βιβλίου

καιγιατίβοήθησε στην ανάπτυξη του ομότιτλου δοκιμίου πουπρω τοδημοσιεύτηκε στις σελίδες του περιοδικού του. Είμαιεπίσης ευγνώ μω ν στον Ο οΛ γ Κ υηιπιβΓ, ο οποίος συνέβαλεστην επιμέλεια του δοκιμίου από το οποίο προέκυψ ε αυτό τοβιβλίο.

Τα προηγούμενα χρόνια είχα το προνόμιο να εξερευνήσω

τα θέματα του βιβλίου μαζίμε προπτυχιακούς καιπτυχιούχουςφοιτητές του Π ανεπιστημίου Χ άρβαντ, στο πλαίσιο σεμινα-ρίω ν που έκανα με αντικείμενο την ηθική καιτη βιοτεχνολο-γία. Το 2006 συνεργάστηκα με το φίλο καισυνάδελφο ϋοα§1&δΜ βΐίοη στη διδασκαλία ενός νέου προπτυχιακού μαθήματοςμε θέμα «Η θική, Β ιοτεχνολογία καιτο Μ έλλον της ανθρώ πι-

νης Φ ύσης». Εκτός από διακεκριμένος βιολόγος καιπρω τοπό-ρος στην έρευνα των βλαστοκυττάρων, ο Ν ταγκ είναιικανόςνα θέτειφαινομενικά αθώ α ερω τήματα που φτάνουν στηνκαρδιά του προβλήματος. Η διερεύνηση αυτών των ερω τημά-των μαζίτου υπήρξε μεγάλη απόλαυση. >.

Είμαιευγνώ μω ν για την ευκαιρία που είχα να δοκιμάσω ,

ορισμένα από τα επιχειρήματα που εκτίθενταισε αυτό το βιβλίοσε μια σειρά από σεμινάρια καιδιεθνή συνέδρια που έλαβανχώρα στο Π ανεπιστήμιο του Π ρίνστον (Μ οίίεΙΙ ΙχοΐιίΓε), στηνΙατρική Σχολή του Π ανεπιστημίου της Ν έας Υ όρκης (Ο εΐΐετΕβοίιΐΓβ), στη Σεούλ της Ν ότιας Κ ορέας (ϋβδ&η Μ ειηοπΗ ΐίεοΙατε), στο Β ερολίνο (ϋειιΙδοΗ εδ Κ βίβΓεηζζεηΙπιιη ίϋΓ Εΐΐιΐΐίίη

άβη ΒΐοννίδδεηδοΗ&ίΐεη) στοΠ αρίσι(Ο οΐΐέ̂ ε<1εΡγηποο) καθώς



Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ί Ε Σ 31

καισε ένα συνέδριο βιοηθικής υπό τη χορηγία των Εθνικών Ιν-

στιτούτων Υ γείας καιτων Π ανεπιστημίων Ιοίιηδ Η ορίάηδ καιΟ οοΓ§6ΐο\νη. Έ μαθα πάρα πολλά από τα σχόλια καιτις κριτι-κές των εκάστοτε συμμετεχόντων. Είμαιεπίσης ευγνώμων γιατην υποστήριξη του καλοκαιρινού ερευνητικού προγράμματοςτης Ν ομικής Σχολής του Χ άρβαρντ καιτου προγράμματος Οατηε§ΐ6 8ο1ιο1&Γ8 της 0&πΐ6§ίε ΟοιροΓ&Ιΐοη, που είχαν την καλο-

σύνη να μου επιτρέψουν τούτη τη διανοητική παράκαμψη προςμια μελλοντική (καιόχιεντελώς άσχετη) μελέτη σχετικά με ταηθικά όρια των αγορών.

Θ α ήθελα επίσης να καταγράψω τις ευχαριστίες μου στονΜ ίοΗ&εΙΑ τοπδοη, επιμελητή έκδοσης του βιβλίου μου στο Η&γν&τά υηΐν6Γ8ΐίγ ΡΓ688, ο οποίος επέβλεψε την ολοκλήρωσή του

με υποδειγματική υπομονή καιφροντίδα, καθώ ς καιστην ΙιιΐΐεΗ 3£οη, για την άψογη επιμέλεια του κειμένου. Τέλος, είμαιυπόχρεος πάνω απ’ όλα στη σύζυγό μου Κ ΐΐαιΑ άαίίο, που οιπνευματικές της ευαισθησίες συνέβαλαν στη βελτίωση τόσο τηδική μου όσο καιτου βιβλίου. Α φιερώνω αυτό το βιβλίο στουςγιούς μας Ά νταμ καιΆ αρον, που είναιτέλειοιέτσιακριβώ ς

όπως είναι.



1

Η η θ ικ ή τ η ς ε ν ίσ χ υ σ η ς

Π ριν από μερικά χρόνια, ένα ζευγάριαποφάσισε πω ς ήθελενα αποκτήσειένα παιδί, κατά προτίμηση κωφό. Κ αιοιδυο σύ-ντροφοιέπασχαν από κώφωση καιήταν περήφανοιγι’ αυτό.

Ό πω ς καιάλλα άτομα από την κοινότητα των κωφών, η ΣάρονΝ τουσεσνώ καιη Κ άντιΜ ακΚ άλλοου θεωρούσαν την κώφω-ση στοιχείο πολιτισμικής ταυτότητας καιόχιαναπηρία πουχρήζειθεραπείας. «Το να είσαικωφός είναιαπλά ένας τρόποςζωής», έλεγε η Ν τουσεσνώ. «Α ισθανόμαστε ολοκληρω μένοιως κω φοίάνθρω ποικαιθέλουμε να μοιραστούμε τις θαυμά-

σιες πλευρές της κω φής μας κοινότητας την αίσθηση του ανήκειν καιτου δεσίματος με παιδιά. Α ληθινά πιστεύουμε ότιωςκω φοίζούμε μια πλούσια ζωή»1.

Ελπίζοντας να συλλάβουν ένα κω φό παιδί, έψ αξαν ναβρουν ένα δότη σπέρματος με πέντε γενιές κώ φωσης καταγεγραμμένες στο ιστορικό της οικογένειάς του. Κ αιτο πέτυχαν.

Ο γιός τους Γκάβιν γεννήθηκε κωφός.Ο ινέοιγονείς εξεπλάγησαν όταν η ιστορία τους, την οποία

έφερε στο φως της δημοσιότητας η ΙΥ α ε Η ϊη ξ ίο η Ρ ο $ί, προκάλεσε γενική κατακραυγή. Τούτη επικεντρώ θηκε στην κατηγορίαότιείχαν σκόπιμα προκαλέσειαναπηρία στο παιδίτους. ΗΝ τουσεσνώ καιη Μ ακΚ άλλοου (που είναιλεσβίες σύντροφοι)




αρνήθηκαν ότιη κώφωση συνιστά αναπηρία καιυποστήριξανότιθέλησαν απλώ ς να αποκτήσουν ένα παιδίσαν κιεκείνες.

«Δεν θεωρούμε πω ς ό,τικάναμε διαφέρεικαιτόσο απ’ ό,τικά-νουν πολλά κανονικά ζευγάρια όταν αποκτούν παιδιά», είπε ηΝ τουσεσνώ2.

Είναιλάθος άραγε να σχεδιάζεικανείς να κάνειένα παιδίκωφό; Κ ιαν είναι, πού έγκειταιτο λάθος στην κώφωση ή στοσχέδιο; Α ς υποθέσουμε, χάριν επιχειρηματολογίας, πω ς η κώ-

φωση δεν συνιστά αναπηρία αλλά μια ξεχωριστή ταυτότητα. Τιτο κακό υπάρχειστην ιδέα ότικάποιοιγονείς επιλέγουν τιεί-δους παιδίθέλουν να αποκτήσουν; Ή μήπως αυτό κάνουν πά-ντα οιγονείς, όταν επιλέγουν σύντροφο ή, τούτο τον καιρό,όταν χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής;

Λ ίγο καιρό προτού ξεσπάσειη διένεξη σχετικά με το κωφό

παιδί, στην εφημερίδα Η α τ ν α τ ά €ή ιη $ο η καισε άλλες φοιτη-τικές φυλλάδες της Ινγ Ιχ£ΐ§ιιβ*, δημοσιεύτηκε η εξής αγγελία:ένα στείρο ζευγάρι αναζητούσε δότρια ω αρίω ν, όχιόμω ςόποια καινα ’ταν. Έ πρεπε να έχειύψος 1,80, να είναιαθλη-τική, χω ρίς βεβαρημένο οικογενειακό ιστορικό υγείας καιμεσυνολική βαθμολογία επίδοσης στα μαθητικά τεστ δεξιοτήτων

(5Α Τ) από 1400 καιπάνω . Σε αντάλλαγμα για ένα ωάριο απότέτοια δότρια, η αγγελία προσέφερε αμοιβή 50.000 δολάρια3.Ενδεχομένως οιγονείς που πρότειναν τέτοια παχυλή αμοι-

βή για ένα ω άριο πρώ της διαλογής να ήθελαν απλώς ένα παι-δίπου να τους μοιάζει. Τσως πάλιήλπιζαν να αναβαθμιστούνοιίδιοιμέσω ενός παιδιού &ου θα ήταν ψηλότερο ή ευφυέστε-

ρο από εκείνους. Ό πω ς καινα έχουν τα πράγματα, η ασυνήθι-στη προσφορά τους δεν προκάλεσε δημόσια κατακραυγή,

* «Λ ίγ κ α τ σ υ Κ ισ σ ο ύ »: ό ν ο μ α π ο υ α π ο δ ίδ ε τ α ι σ ’ έ ν α ν ό μ ιλ ο ο κ τ ώ μ ε γ ά λ ω ν α μ ε ρ ικ α ν ικ ώ ν π α ν ε π ι σ τ η μ ίω ν (Β ΐΌ \ν η , Ο ο ΐιιιη β ίϋ , Ο ο τ η β ΐΐ, Ο α ιΊ η ιο υ ΐΙ ι, Η μ -

ν»Γ(3. Ρ €η η 5>'1ν ;ιη ί;ι, Ρ π η ο β Ι ο η , κ α ι Υ α ΐβ ) μ ε κ ο ιν ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α σ ε θ έ μ α τ α υ π ο

τ ρ ο φ ιώ ν κ α ι α θ λ η τ ικ ώ ν δ ρ α σ τ η ρ ιο τ ή τ ω ν . (Σ .τ . .)



Η Η Θ Ι Κ Η Τ Η Σ Ε Ν Ι Σ Χ Υ Σ Η Σ 35

όπως έγινε στην περίπτωση των γονέω ν που ήθελαν κωφό παι-δί. Κ ανένας δεν διαμαρτυρήθηκε ισχυριζόμενος ότιτο ύψος, ηευφυΐα καιτα αθλητικά προσόντα είναιμειονεκτήματα πουδεν θα έπρεπε να φέρουν τα παιδιά. Κ ιόμως, αυτή η αγγελίαδεν παύεινα έχεικάτιτο ηθικά επιλήψιμο. Α κόμη κιαν δενυπεισέρχεταικανένα κακό, το ίδιο το γεγονός της παραγγε-λίας παιδιού με ορισμένα γενετικά γνωρίσματα δεν έχεικάτιτο ανησυχητικό;

Ο ρισμένοισυνηγορούν υπέρ της προσπάθειας να συλληφθείένα παιδίμε κώφωση ή ένα με υψηλές μαθησιακές επιδό-σεις, θεωρώ ντας ότιμοιάζειμε τη φυσική αναπαραγωγή απόμια κρίσιμη άποψη: ό,τικιαν έκαναν αυτοίοιγονείς προκειμένου να αυξήσουν τις πιθανότητες, δεν υπήρχε εγγύηση γιατο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Κ αιοιδύο προσπάθειες εξακο-

λουθούσαν να υπόκεινταιστα καπρίτσια της γενετικής λοτα-ρίας. Τούτο το επιχείρημα εγείρειένα συναρπαστικό ερώ τη-μα: γιατίένας βαθμός μη προβλεψιμότητας φαίνεταινα διαχω-ρίζειηθικά τη μία περίπτω ση από την άλλη; Κ ιαν κάποτε ηβιοτεχνολογία άρειτην αβεβαιότητα καιμας επιτρέψεινα σχε-διάζουμε τα γενετικά γνωρίσματα των παιδιώ ν μας;

Α ς αναλογιστούμε τούτο το ερώτημα αφήνοντας προς στιγμήκατά μέρος τα παιδιά για να δούμε τα κατοικίδια. Π ερίπου έναχρόνο μετά τον πάταγο που έκανε η υπόθεση του κω φού παι-διού, μια γυναίκα από το Τέξας ονόματιΤζούλι(αρνήθηκε ναδώσειστη δημοσιότητα το επώ νυμό της) πενθούσε το θάνατοτου αγαπημένου της γάτου Ν ίκι. «Ή ταν πολύ όμορφος», είπε.

«Ή ταν ιδιαίτερα έξυπνος. Κ αταλάβαινε έντεκα εντολές». ΗΤζούλιείχε διαβάσειγια μια εταιρεία στην Κ αλιφόρνια, τηνΟ εηεΙΐο 5ανίη§δ & Ο οηε, η οποία προσέφερε υπηρεσίες στοντομέα της κλωνοποίησης γατιών. Το 2001 η εταιρεία είχε κατα-φέρεινα δημιουργήσειτην πρώτη κλωνοποιημένη γάτα (πουονομάστηκε 00, από τα αρχικά του Ο&Λοη Ο οργ [αντίγραφο με




καρμπόν]). Η Τζούλιέστειλε στην εταιρεία γενετικό δείγμα τουΝ ίκιμαζίμε το απαιτούμενο ποσό των 50.000 δολαρίων. Λ ίγους

μήνες αργότερα, προς μεγάλη χαρά της, έλαβε ένα γενετικά πα-νομοιότυπο γατί, τον Μ ικρό Ν ίκι. «Είναιολόιδιος», δήλωσε ηΤζούλι. «Δεν έχω καταφέρεινα βρω την παραμικρή διαφορά»4.

Έ κτοτε, η εταιρεία ανακοίνωσε μέσω του διαδικτυακού τό-που της τη μείωση της τιμής για την κλω νοποίηση γατιών, πουκοστίζειπλέον μόνο 32.000 δολάρια. Κ ιαν η τιμή εξακολουθείνα ακούγεταιυψηλή, παρέχεταιεγγύηση επιστροφής των χρη-μάτων: «Α ν αισθανθείτε ότιτο γατάκισας δεν μοιάζειεπαρκώ ς στον γενετικό του δότη, θα σας επιστρέψουμε όλα τα χρή-ματά σας χω ρίς συζήτηση». Στο μεταξύ, οιεπιστήμονες τηςεταιρείας αναπτύσσουν μια νέα σειρά προϊόντων κλω νοποιημένους σκύλους. Κ αιδεδομένου ότιοισκύλοικλωνοποιούνταιδυσκολότερα από τις γάτες, η εταιρεία σκοπεύεινα χρεώ -νει100.000 δολάρια ή καιπερισσότερο5.

Π ολλοίάνθρω ποιθεωρούν κάπω ς αλλόκοτη την εμπορικήκλωνοποίηση γατιώ ν καισκύλων. Κ άποιοιδιαμαρτύρονταιπως, όταν χιλιάδες αδέσποτα χρειάζονταιένα ζεστό σπίτι, εί-ναιεξωφρενικό να ξοδεύονταιμικρές περιουσίες για τη δημι-ουργία κατοικίδιω ν κατά παραγγελία. Ά λλοιανησυχούν γιατον αριθμό των ζώων που χάνονταικατά την εγκυμοσύνη στηνπροσπάθεια να δημιουργηθείένας επιτυχής κλώνος. Α ς υπο-θέσουμε όμω ς πω ς αυτά τα προβλήματα θα μπορούσαν να ξεπεραστούν. Θ α εξακολουθούσαμε άραγε να αντιμετωπίζουμεμε επιφύλαξη την κλωνοΛ οίηση ζώων; Κ αιτιγίνεταιμε τηνκλωνοποίηση ανθρώπων;

Π ρ ο σ δ ι ο ρ ίζ ο ν τ α ς τ η ν α ν η σ υ χ ία μ α ς

Ο ικαινοτομίες της γενετικής προβάλλουν μια υπόσχεση καιμια περιπλοκή. Η υπόσχεση είναιότισύντομα θα γίνειδυνα-




τή η θεραπεία καιη πρόληψη μιας σειράς εκφυλιστικώ ν νό-σων. Η περιπλοκή είναιότιη νεοαποκτηθείσα γνώση στο πε-

δίο της γενετικής μπορείεπίσης να μας επιτρέψεινα χειρι-στούμε την ίδια μας τη φύση: να ενισχύσουμε τους μυς, τιςαναμνήσεις καιτις διαθέσεις μας· να επιλέξουμε το φύλο, τούψος καιτα γενετικά γνωρίσματα των παιδιώ ν μας· να βελ-τιώ σουμε τις σω ματικές καιγνω στικές μας ικανότητες· ναφτάσουμε να είμαστε «καλύτερα από καλά»6. Ο ιπερισσότε-

ροιάνθρω ποιβρίσκουν ανησυχητικές ορισμένες τουλάχιστονμορφές γενετικής μηχανικής. Δεν είναι,όμως εύκολο να προσ-διορίσεικανείς την πηγή αυτής της ανησυχίας. Ο ιοικείοιόροιτου ηθικού καιπολιτικού λόγου δεν μας βοηθούν να δού-με ποιο είναιτο λάθος σχετικά με τον επανασχεδιασμό τηςςρύσης μας.

Α ς επανέλθουμε στο θέμα της κλωνοποίησης. Η γέννησητου κλωνοποιημένου πρόβατου ϋο11γ το 1997 προκάλεσε ένακύμα ανησυχίας σχετικά με την προοπτική κλω νοποίησης αν-θρώ πινων όντων. Α πό τη σκοπιά της ιατρικής, υπάρχουν σοβα-ροίλόγοιανησυχίας. Ο ιπερισσότεροιεπιστήμονες συμφω -νούν ότιη κλωνοποίηση είναιεπισφαλής καιοιγόνοιτης είναι

πιθανό να παρουσιάσουν σοβαρές οργανικές ανωμαλίες καιγενετικά μειονεκτήματα (η Ν τόλιείχε πρόω ρο θάνατο). Α ςυποθέσουμε όμω ς ότιη τεχνολογία της κλω νοποίησης θα βελ-τιω θείσε τέτοιο σημείο ώστε οικίνδυνοινα μην είναισοβαρό-τεροιαπό εκείνους της φυσικής εγκυμοσύνης. Θ α εξακολου-θούσε καιτότε να θεωρείταικατακριτέα η κλω νοποίηση αν-

θρώπω ν; Γιατίακριβώ ς θεωρούμε εσφαλμένη τη δημιουργίαενός παιδιού που συνιστά το γενετικό δίδυμο του γονέα του ήενός μεγαλύτερου αδελφού που γνώρισε τραγικό θάνατο ήακόμη ενός σπουδαίου επιστήμονα, ενός πρω ταθλητή, μιαςδιασημότητας;

Κ άποιοιλένε ότιη κλωνοποίηση είναικακή επειδή παρα-




βιάζειτο δικαίω μα του παιδιού στην αυτονομία. Επιλέγοντας

εκ των προτέρω ν τη γενετική σύσταση του παιδιού τους, οιγο-νείς το καταδικάζουν να ζήσειμια ζωή στη σκιά κάποιου πουέφυγε νωρίτερα, στερώ ντας του έτσιτο δικαίωμα σε ένα ανοι-χτό μέλλον. Η ένσταση σχετικά με την αυτονομία μπορείναπροβληθείόχιμόνο απέναντιστην κλωνοποίηση, αλλά καιαπέναντισε κάθε μορφή εμβιομηχανικής (6ίοεη§ϊηε6πη§) πουδίνειτη δυνατότητα στους γονείς να επιλέγουν τα γενετικά χα-ρακτηριστικά του παιδιού τους. Σύμφωνα με αυτή την ένσταση,το πρόβλημα με τη γενετική μηχανική είναιότιτα «παιδιά μεπατρόν» δεν είναιεντελώς ελεύθερα. Α κόμη καιοιευνοϊκέςγενετικές ενισχύσεις (στην κατεύθυνση, λόγου χάρη, του μου-σικού χαρίσματος ή της αθλητικής ικανότητας), θα έστρεφαντα παιδιά σε συγκεκριμένες επιλογές ζωής, θίγοντας την αυτο-νομία τους καιπαραβιάζοντας το δικαίωμά τους να διαλέξουντο δικό τους σχέδιο ζωής.

Εκ πρώ της όψεως, το επιχείρημα περίαυτονομίας φαίνεταινα συλλαμβάνειτο ανησυχητικό στοιχείο της κλωνοποίησης αν-θρώπω ν καιτων άλλων μορφών γενετικής μηχανικής. Δεν είναιόμω ς πειστικό, κιαυτό για δύο λόγους. Π ρώ τον, υπονοείεσφαλμένα ότι, ελλείψειγονέω ν που να πατρονάρουν τα πράγ-ματα, τα παιδιά είναιελεύθερα να επιλέγουν από μόνα τους ταφυσικά τους γνωρίσματα. Ό μω ς κανένας από μας δεν επιλέγειτη γενετική κληρονομιά του. Α πέναντισ’ ένα κλωνοποιημέν© ήγενετικά ενισχυμένο παιδί, το εναλλακτικό ενδεχόμενο δεν εί-ναιένα παιδίπου το μέλλον του δεν προκαταλαμβάνεταιούτεδεσμεύεταιαπό συγκεκριμένα χαρίσματα, αλλά ένα παιδίπουβρίσκεταιστο έλεος της γενετικής λοταρίας.

Δεύτερον, ακόμη κιαν η έγνοια της αυτονομίας εξηγείέναμέρος της ανησυχίας που μας εμπνέουν τα παιδιά κατά παραγ-γελία, δεν μπορείνα εξηγήσειτους ηθικούς ενδοιασμούς μαςγια ανθρώ πους που επιζητούν οιίδιοιγενετικές ενισχύσεις.




Δεν μεταβιβάζονταιόλες οιγενετικές παρεμβάσεις στις επό-

μενες γενεές. Η γονιδιακή θεραπεία σε μη αναπαραγωγικά (ήσωματικά) κύτταρα, όπως είναιτα μυϊκά ή τα εγκεφαλικά, γί-νεταιμε την αποκατάσταση ή αντικατάσταση ελαττωματικώ νγονιδίων. Το ηθικό δίλημμα προκύπτειόταν οιάνθρω ποιχρη-σιμοποιούν τέτοιες μεθόδους όχιγια να θεραπεύσουν μιαασθένεια αλλά για να προχω ρήσουν πέρα από την υγεία, να

ενισχύσουν τις σωματικές ή γνωστικές τους ικανότητες καιναυψωθούν πάνω από το κανονικό.Α υτό το ηθικό δίλημμα δεν έχειτίποτα να κάνειμε την υπο-

νόμευση της αυτονομίας. Μ όνο γενετικές παρεμβάσεις σχε-τικές με την εισαγωγή νοσογόνων μικροοργανισμών σε ωάρια,σπέρματα ή έμβρυα επηρεάζουν τις επόμενες γενεές. Έ νας

αθλητής που ενισχύειγενετικά τους μυς του δεν θα μεταβιβά-σειστους απογόνους του την αυξημένη ταχύτητα καιδύναμηπου αποκτά κανείς δεν μπορείνα του καταλογίσειότιφορ-τώ νειστα παιδιά του χαρίσματα που ενδέχεταινα τα ωθήσουνσε αθλητική σταδιοδρομία. Κ ιωστόσο, η προοπτική γενετικάμεταλλαγμένων αθλητών δεν παύεινα έχεικάτιτο ανησυχη-

τικό.Ό πω ς καιη πλαστική χειρουργική, η γενετική ενίσχυση(§εηεΙϊο επίιβηοεηηεηΐ) χρησιμοποιείιατρικά μέσα για μη ιατρι-κούς σκοπούς σκοπούς που δεν έχουν σχέση με τη θεραπεία ήτην πρόληψη ασθενειών, την αντιμετώπιση τραυματισμών ή τηναποκατάσταση της υγείας. Ό μω ς σε αντίθεση με την πλαστική

χειρουργική, η γενετική ενίσχυση δεν είναιαπλώ ς καιμόνο κο-σμητική. Δεν πρόκειταιγια μια επιδερμική παρέμβαση. Α κόμηκαιη ενίσχυση σωματικών κυττάρων, που αφήνειανεπηρέαστατα παιδιά καιτα εγγόνια μας, εγείρεισοβαρά ηθικά ερωτήμα-τα. Α ν αντιμετωπίζουμε με αμφιθυμία την πλαστική χειρουργι-κή καιτις ενέσεις μπότοξ σε ρουφηγμένα μάγουλα καιρυτιδια-σμένα μέτωπα, μας ανησυχείακόμη περισσότερο η γενετική




Μ Υ ΕΣ

Ό λοι θα καλω σόριζαν μια γονιδιακή θεραπεία που θα ανα-κούφιζε τους πάσχοντες από μυϊκή δυστροφία καιθα αντέ-στρεφε την εξουθενω τική διαδικασία μυϊκής απώ λειας πουεπιφέρειη γήρανση. Τιθα γινόταν όμω ς αν η ίδια θεραπείαχρησιμοποιούνταν για την παραγωγή γενετικά αλλοιωμένωναθλητών; Κ άποιοιερευνητές έχουν αναπτύξειένα συνθετικόγονίδιο το οποίο, όταν εγχέεταισε μυϊκά κύτταρα ποντικιών,κάνειτους μυς να μεγαλώ νουν καιαποτρέπειτη φθορά τηςηλικίας. Η επιτυχία των πειραμάτω ν προοιωνίζεταιανθρώ πι-νες εφαρμογές. Ο δρ. Λ η Σουίνυ, επικεφαλής της έρευνας, ελ-πίζειότιη ανακάλυψή του θα θεραπεύσειτην ακινησία πουπροσβάλλειτους ηλικιωμένους. Ό μω ς οιφουσκωμένοιποντι-κοίτου δρος Σουίνυ έχουν ήδη τραβήξειτην προσοχή αθλητών

που αναζητού ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα7. Το γονίδιοδεν αποκαθιστά απλώ ς τους τραυματισμένους μυς αλλά ενι-σχύεικαιτους υγιείς. Π αρότιη εφαρμογή της θεραπείας σεανθρώ πους δεν έχειακόμη εγκριθεί, η προοπτική γενετικάενισχυμένων αρσιβαριστών, ποδοσφαιριστών καιδρομέων τα-χύτητας κάθε άλλο παρά μακρινή φαντάζει. Η ευρεία χρήση

στεροειδών καιάλλων φαρμακευτικώ ν ουσιών που ενισχύουντις επιδόσεις στον επαγγελματικό αθλητισμό δείχνειότιπολ-λοίαθλητές θα σπεύσουν να επω φεληθούν από τις νέες μεθό-δους γενετικής ενίσχυσης. Το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τιςφαρμακευτικές ουσίες, τα αλλοιωμένα γονίδια δεν ανιχνεύονταισε εξετάσεις αίματος ή ούρω ν έχειήδη ανησυχήσειτη

Διεθνή Ο λυμπιακή Επιτροπή8.Η προοπτική γενετικά αλλοιωμένων αθλητών αποτυπώ νει

γλαφυρά τις ηθικές απορίες που περιβάλλουν τη γενετική ενί-σχυση. Θ α έπρεπε άραγε η Διεθνής Ο λυμπιακή Επιτροπή καιοιεπαγγελματικές αθλητικές ομοσπονδίες να αποκλείουν γε




νετικά ενισχυμένους αθλητές, καιαν ναι, σε ποια βάση; Ο ιδυοπροφανέστεροιλόγοιγια την απαγόρευση φαρμακευτικώ ν

σκευασμάτων στον αθλητισμό είναιη ασφάλεια καιη δικαιο-σύνη: τα στεροειδή έχουν βλαβερές παρενέργειες, καιτο ναεπιτραπείσε κάποιους να ανεβάσουν τις επιδόσεις τους διατρέχοντας σοβαρό κίνδυνο υγείας, θα έφερνε αδίκω ς τουςανταγωνιστές τους σε μειονεκτική θέση. Α ς υποθέσουμε όμως,για χάρη της συζήτησης, ότιη γονιδιακή θεραπεία μυϊκής ενί-

σχυσης αποδεικνυάταν ασφαλής ή τουλάχιστον όχιπιο επικίν-δυνη από ένα αυστηρό πρόγραμμα εξάσκησης στην άρση βα-ρών. Θ α υπήρχε καιτότε λόγος να απαγορευτείη χρήση τηςστον αθλητισμό; Υ πάρχεικάτιτο ανησυχητικό στην εικόνα γε-νετικά αλλοιωμένων αθλητών που σηκώνουν ολόκληρα 4x4 ήτρέχουν τα 1.500 μέτρα σε λιγότερο από τρία λεπτά. Τιακρι-

βώς μας προβληματίζειόμως σ’ αυτά τα σενάρια; Μ ήπως βρί-σκουμε πολΰ αλλόκοτα τα υπερφυσικά αυτά φαινόμενα; Ή μή-πω ς η ανησυχία μας δείχνεικάτιάλλο που άπτεταιτης ηθικής;

Η διάκριση μεταξύ θεραπείας καιβελτίωσης φαίνεταιναέχειηθική σημασία, δεν είναιόμως προφανές σε τισυνίσταταιη διαφορά. Α ς αναλογιστούμε το εξής: αν είναιθεμιτό για

έναν αθλητή να αποκαθιστά μια ρήξη των μυϊκών ινών με τηβοήθεια της γενετικής θεραπείας, γιατίείναικακό να επεκτεί-νειτη θεραπεία για να βελτιώσειτο μυ καινα επανέλθειστουςαγώ νες καλύτερος από πριν; Μ πορείνα υποστηριχθείότιέναςγενετικά ενισχυμένος αθλητής θα είχε ένα αθέμιτο πλεονέκτη,μα έναντιτων μη ενισχυμένων αντιπάλων του. Ό μω ς το επιχεί-

ρημα κατά της ενίσχυσης με κριτήριο τη δικαιοσύνη έχειέναμοιραίο ελάττωμα. Α νέκαθεν κάποιοιαθλητές ήταν γενετικάπιο προικισμένοιαπό άλλους. Κ ιωστόσο δεν θεωρούμε πω ς ηφυσική ανισότητα των γενετικώ ν χαρισμάτω ν υπονομεύειτοπνεύμα που οφείλεινα διέπειτα ανταγωνιστικά αθλήματα.Α πό άποψη δικαιοσύνης, σιενισχυμένες γενετικές διαφορές




δεν είναιχειρότερες από τις φυσικές. Επιπλέον, υπό την προϋ-πόθεση ότιείναιασφαλείς, οιγενετικές ενισχύσεις θα μπορού-σαν να γίνουν διαθέσιμες σε όλους. Α ν η γενετική ενίσχυσηστον αθλητισμό είναιηθικά επιλήψιμη, τοΰτο θα πρέπειναοφείλεταισε λόγους άσχετους με τη δικαιοσύνη.

Ν Η Η

Γενετική ενίσχυση μπορείνα υπάρξειόχιμόνο για τη μυϊκήμάζα αλλά καιγια τη φαιά ουσία. Στα μέσα της δεκαετίας του’90, κάποιοιεπιστήμονες κατάφεραν να επηρεάσουν ένα γονί-διο σχετικό με τη μνήμη το οποίο εντόπισαν στις μύγες τωνφρούτων, δημιουργώντας μύγες με φωτογραφική μνήμη. Π ιοπρόσφατα, ερευνητές παρήγαγαν έξυπνα ποντίκια, εισάγο

ντας επιπλέον αντίγραφα ενός γονιδίου σχετικού με τη μνήμησε έμβρυα ποντικιών. Τα γενετικά αλλοιω μένα ποντίκια μα-θαίνουν γρηγορότερα καιθυμούνταιπράγματα για μεγαλύτε-ρο διάστημα απ’ ό,τιτα κανονικά. Για παράδειγμα, είναιπιοικανά να αναγνωρίζουν αντικείμενα που έχουν δειστο παρελ-θόν, καθώς καινα θυμούνταιότιένας ορισμένος ήχος οδηγεί

σε ηλεκτροσόκ. Το γονίδιο που τσίμπησαν οιεπιστήμονες σταέμβρυα ποντικιώ ν υπάρχεικαιστους ανθρώ πους καιγίνεταιλιγότερο ενεργό καθώ ς γερνούν. Τα επιπλέον αντίγραφα πουεισήχθησαν στα ποντίκια ήταν προγραμματισμένα να παρα-μείνουν ενεργά καισε μεγάλη ηλικία, η δε βελτίωση μεταβιβά-στηκε στους απογόνους τους9.

Β έβαια η ανθρώ πινη μνήμη κάνειπιο περίπλοκα πράγματααπό την ανάκληση απλών συνειρμών. Ω στόσο, εταιρείες βιοτε-χνολογίας με ονομασίες όπως Μ β τη ο ιγ Ρ Η α π η α ο β ιιΐίο α Ις (Φ αρ-μακευτικά Π ροϊόντα Μ νήμης) επιζητούν διακαώ ς την παρα-γωγή φαρμάκω ν που να ενισχύουν τη μνήμη ή τη γνωστική ικα-νότητα των ανθρώπω ν. Μ ία προφανή αγορά για τέτοια φάρ-




μακα συν ιστού ν όσοιπάσχουν από σοβαρές διαταραχές τηςμνήμης, όπω ς η νόσος Α λτσχάιμερ καιη άνοια. Ό μω ς οιεται-

ρείες προσβλέπουν καισε μια μεγαλύτερη αγορά: τα 76 εκα-τομμύρια των ανθρώπω ν που προήλθαν από τη μεταπολεμικήέκρηξη των γεννήσεω ν και, έχοντας πλέον περάσειτα πενή-ντα, αρχίζουν να αντιμετωπίζουν τη φυσιολογική απώ λεια μνή-μης που έρχεταιμε την ηλικία10. Έ να φάρμακο που θα ανέκοπτε τη γεροντική απώ λεια μνήμης θα ήταν αληθινό χρυσω ρυ-

χείο για τη φαρμακοβιομηχανία, «ένα βιάγκρα για τον εγκέ-φαλο».

Μ ια τέτοια χρήση θα πατούσε καιστις δύο βάρκες της επα-νόρθωσης καιτης ενίσχυσης. Σε αντίθεση με μια αγωγή για τοΑ λτσχάιμερ, δεν θα θεράπευε καμία ασθένεια. Α λλά, στο βαθ-μό που θα αποκαθιστούσε τις απολεσθείσες ικανότητες ενός

ατόμου, θα είχε μια επανορθω τική διάσταση. Θ α μπορούσεεπίσης να χρησιμοποιηθείγια καθαρά μη ιατρικούς σκοπούς:για παράδειγμα, από ένα δικηγόρο που πασχίζεινα απομνημονεύσειτα δεδομένα μιας επερχόμενης δίκης ή από ένα στέ-λεχος επιχείρησης που φλέγεταινα μάθεικινέζικα των Μ αν-δαρίνων την παραμονή της αναχώρησής του για τη Σαγκάη.

Θ α μπορούσε να υποστηριχθεί, ενάντια στα σχέδια ενίσχυ-σης της μνήμης, ότιυπάρχουν ορισμένα πράγματα που θα προ-τιμούσαμε να ξεχάσουμε. Για τις φαρμακοβιομηχανίες ωστό-σο, η επιθυμία για λήθη δεν αποτελείένα είδος ένστασης στοεμπόριο της μνήμης παρά άλλο ένα κομμάτιτης αγοράς. Ό σοιθέλουν να αμβλύνουν την έπίδραση τραυματικών ή επώ δυνων

αναμνήσεω ν σύντομα ίσω ς θα είναισε θέση να πάρουν έναφάρμακο που θα εμποδίζειτα απεχθή γεγονότα να χαράζο-νταιπολύ ζω ηρά στη μνήμη. Θ ύματα σεξουαλικής κακοποίη-σης, στρατιώτες που εκτέθηκαν στο σφαγείο του πολέμου ή μέ-λη σωστικών συνεργείω ν που αναγκάστηκαν να αντιμετω πί-σουν τις συνέπειες μιας τρομοκρατικής επίθεσης θα μπορούν




να πάρουν ένα φάρμακο κατασταλτικό της μνήμης για να απα-λύνουν το τραύμα που ενδέχεταιαλλιώς να τους κατατρύχεισ’

όλη τους τη ζωή. Α ν η χρήση τέτοιων φαρμάκω ν γίνειευρύτε-ρα αποδεκτή, μπορείμια μέρα να χορηγούνταικανονικά σεθαλάμους έκτακτων περιστατικών καισε επιτόπια στρατιωτι-κά νοσοκομεία11.

Ό σοιπροβληματίζονταιγύρω από την ηθική της γνωστικήςενίσχυσης επισημαίνουν τον κίνδυνο να δημιουργηθούν δύο

κατηγορίες ανθρώ πω ν εκείνοιπου θα έχουν πρόσβαση στιςτεχνολογίες ενίσχυσης καιοιάλλοιπου θα πρέπεινα αρκεστούν σε μια αμετάβλητη μνήμη η οποία ξεθω ριάζειμε το χρό-νο. Κ ιαν οιγενετικές ενισχύσεις θα μεταβιβάζονταιστις επό-μενες γενεές, οιδύο κατηγορίες ενδέχεταινα μετατραπούν τε-λικά σε υποείδη του ανθρώ πινου γένους τους ενισχυμένους

καιτους απλώς φυσικούς. Α λλά ο προβληματισμός σχετικά μετην πρόσβαση αποφεύγειτο ερώτημα για το ηθικό καθεστώςτης ίδιας της ενίσχυσης. Είναιτο σενάριο ανησυχητικό επειδήοιμη ενισχυμένοιφτωχοίστερούνταιτα οφέλη της εμβιομηχανικής ή επειδή οιενισχυμένοιπλούσιοιτρόπον τινά απανθρω ποποιούνται; Ό πω ς με τους μυς, έτσικαιμε τη μνήμη: το θεμε-

λιώδες ερώ τημα δεν είναιπώς θα διασφαλιστείη ισότιμη πρό-σβαση στη ενίσχυση, αλλά αν θα πρέπεινα επιδιώκεται. Π ρέ-πειάραγε να αφιερώ σουμε τη βιοτεχνολογική επινοητικότητάμας στη θεραπεία της ασθένειας καιτην αποκατάσταση τηςυγείας των πασχόντων, ή πρέπειεπίσης να επιζητούμε τη βελ-τίωση της τύχης μας μέσα από τον επανασχεδιασμό του σώμα-τος καιτου νου μας;

Υ Ψ Ο Σ

Ο ιπαιδίατροιπαλεύουν ήδη με την ηθική της ενίσχυσης ότανβρίσκονταιαντιμέτω ποιμε γονείς που θέλουν να κάνουν τα




παιδιά τους ψηλότερα. Α πό τη δεκαετία του 1980 έχειεγκριθείη χορήγηση αυξητικής ορμόνης σε παιδιά με ορμονική ανε-πάρκεια που τα κάνειπολύ κοντύτερα του μετρίου12. Ό μω ς ηθεραπεία αυξάνειεπίσης το ύψος των υγιών παιδιών. Ο ρισμέ-νοιγονείς υγιώ ν παιδιώ ν που δεν είναιευχαριστημένα με τοανάστημά τους (κατά κανόνα αγόρια) ζητούν την ορμονική θε-ραπεία με το σκεπτικό ότιδεν θα έπρεπε αν έχεισημασία αντο παιδίείναικοντό λόγιο ορμονικής ανεπάρκειας ή επειδήσυμβαίνειοιγονείς του να είναικοντοί. Ό ποια κιαν είναιηαιτία, οικοινω νικές επιπτώ σεις του χαμηλού ύψ ους είναιοιίδιες καιστις δύο περιπτώσεις.

Μ προστά σ’ αυτό το επιχείρημα, κάποιοιγιατροίάρχισαν ναχορηγούν ορμονικές θεραπείες σε παιδιά των οποίων το κοντόανάστημα δεν σχετιζόταν με κανένα ιατρικό πρόβλημα. Το1996 αυτή η «μη χαρακτηρισμένη» χρήση αφορούσε πλέον το40% της συνταγογράφησης αυξητικώ ν ορμονώ ν13. Α ν καιη συνταγογράφηση φαρμάκω ν για σκοπούς μη εγκεκριμένους απότην Υ πηρεσία Τροφίμω ν καιΦ αρμάκω ν (Ροο<1 αηά ϋηι§ Α άππηΐδίΓ&ίΐοη) δεν είναιπαράνομη, οιφαρμακευτικές εταιρείες δενμπορούν να προωθήσουν μια τέτοια χρήση. Ζητώντας να διευ-ρύνειτην αγορά της, μια εταιρεία με την επω νυμία Εΐίυΐ1γέπεισε την ΡϋΑ να εγκρίνειτη χορήγηση της αυξητικής ορμόνης της σε υγιή παιδιά των οποίων το ύψος κατά την ενηλικίωσηπροβλέπεταινα ανήκειστην πιο χαμηλή κατηγορία κάτω α^ό1,60 μ. για τα αγόρια και1,50 μ. για τα κορίτσια14. Α υτή η μικρήπαραχώρηση θέτειένα μεγάλο ερώ τημα σχετικά με την ηθικήτης ενίσχυσης: αν οιορμονοθεραπείες δεν χρειάζεταινα περιο-

ρίζονταισε άτομα με ορμονική ανεπάρκεια, γιατίνα είναιδια-θέσιμες μόνο σε πολύ κοντά παιδιά; Γιατίνα μην μπορούν ναζητήσουν θεραπεία όλα τα παιδιά με ύψος κάτω του μετρίου;Κ αιτιγίνεταιμ’ ένα παιδίμετρίου αναστήματος που θέλειναψηλώσειγια να γίνειδεκτό στην ομάδα μπάσκετ;




Ο ιεπικριτές αποκαλοΰν την προαιρετική χρήση αυξητικώ νορμονώ ν «κοσμητική ενδοκρινολογία». Ο ιεταιρείες ιατρο-φαρμακευτικής ασφάλισης συνήθως δεν την καλύπτουν καιοιθεραπείες κοστίζουν πολύ. Ο ιενέσεις χορηγούνταιμέχρικαιέξιφορές την εβδομάδα, για δύο έως πέντε χρόνια, με ετήσιοκόστος γύρω στα 20.000 δολάρια όλα αυτά για μια πιθανήαύξηση του ύψους κατά πέντε έως οκτώ εκατοστά15. Κ άποιοιανατίθενταιστη ενίσχυση ύψους με το σκεπτικό ότιαυτοαναι

ρείταισε συλλογικό επίπεδο: καθώ ς ορισμένοιψηλώ νουν, κά-ποιοιάλλοικονταίνουν σε σχέση με το μέτρο. Δ εν μπορούνόλα τα παιδιά να έχουν ύψος άνω του μετρίου, εκτός κιανέχουν γεννηθείστη Λ έικ Βόμπεγκον*. Κ αθώς οιμη ενισχυμένοιθα αρχίσουν να αισθάνονταικοντυτεροι, μπορείνα αναζη-τήσουν κιαυτοίθεραπεία, οδηγώντας σ’ έναν ορμονικό αντα-

γωνισμό εξοπλισμών που θα φέρειτους πάντες σε χειρότερηθέση, ιδίως εκείνους που δεν είναιοικονομικά σε θέση να εξα-γοράσουν την άνοδό τους στα ύψη.

Εντούτοις, η αντίρρηση στη λογική του ανταγωνισμού τωνεξοπλισμών δεν είναιαποφασιστική από μόνη της. Ό πω ς καιηαντίρρηση από τη σκοπιά της δικαιοσύνης στην εμβιομηχανική

των μυών καιτης μνήμης, αφήνειανεξέταστες τις στάσεις καιτις διαθέσεις που πυροδοτούν την ορμή για ενίσχυση. Α ν μαςενοχλούσε μόνο η αδικία της προσθήκης του κοντού αναστή-ματος στα προβλήματα των φτωχών, θα μπορούσαμε να διορ-θώσουμε αυτή την έλλειψη δικαιοσύνης παρέχοντας κρατικάεπιδοτούμενες αγωγές ενίσχυσης του ύψους. Ό σο για το πρό-

βλημα της συλλογικής αντιμετώπισης, οιαθώ οιπαρατυχόντες

* ί;ι1<€ > Λ >6§ο η : φ α ν τ α σ τ ι κ ή π ό λ η ό π σ υ «ό λ ε ς ο ι γ υ ν α ίκ ε ς ε ί ν α ι δ υ ν α τ έ ς ,

ό λ ο ι ο ι ά ν δ ρ ε ς ε ίν α ι ω ρ α ίο ι κ α ι ό λ α τ α π α ιδ ιά ά ν ω τ ο υ μ ε τ ρ ίο υ » - π ρ ο ϊ ό ν μ υ

θ ο π λ α σ ία ς τ ο υ Α μ ε ρ ικ α ν ο ύ σ υ γ γ ρ α φ έ α , α ρ θ ρ ο γ ρ ά φ ο υ , η θ ο π ο ιο ύ κ α ι π α ρ α

γ ω γ ο ύ Ο α ιγ Ε (1\ν ;ιπ 1 «Ο α π ίδ ο η » Κ ε ΐΙ Ι ο Γ , π σ υ τ ο ό ν ο μ ά τ η ς κ α τ έ λ η ξ ε ν α χ ρ η σ ι

μ ο π ο ι ε ίτ α ι ω ς σ υ ν ώ ν υ μ ο τ η ς α π α τ η λ ή ς α ν ω τ ε ρ ό τ η τ α ς . (Σ .τ . .)




που υφίοτανταιμια σχετική στέρηση ύψους θα μπορούσαν νααποζημιώνονταιοικονομικά από τη φορολόγηση εκείνων που

αγοράζουν μεγαλύτερο ύψος. Το αληθινό ερώ τημα είναιανθέλουμε να ζούμε σε μια κοινωνία όπου οιγονείς αισθάνονταιυποχρεω μένοινα ξοδεύουν περιουσίες προκειμένου να κά-νουν τα εντελώς υγιή παιδιά τους λίγους πόντους ψηλότερα.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Η Φ Υ Λ Ο Υ

Τσως η πιο δελεαστική μη ιατρική χρήση της εμβιομηχανικήςείναιη επιλογή του φύλου. Α ιώ νες τώρα οιγονείς προσπαθούννα διαλέξουν το φύλο των παιδιώ ν τους. Ο Α ριστοτέλης συμ-βούλευε τους άνδρες που ήθελαν αγόρινα δένουν τον αριστε-ρό τους όρχιπριν από τη συνουσία. Το Ταλμούδ διδάσκειότι

οιάνδρες που συγκροτούνταιαφήνοντας τις γυναίκες τους ναφτάσουν πρώ τες σε οργασμό θα ευλογηθούν μ’ ένα γιο. Ά λλεςμέθοδοισυνιστούν τον προγραμματισμό της σύλληψης σε σχέ-ση με την ωορρηξία ή με τις φάσεις της σελήνης. Σήμερα η βιο-τεχνολογία επιτυγχάνειεκείόπου οιαπέτυχαν οιλαϊκές θε-ραπείες16.

Μ ια τεχνική επιλογής του φύλου προέκυψε από τεστ προ-γεννητικού ελέγχου που χρησιμοποιούν αμνιοπαρα^έντησηκαιυπερηχογραφήματα. Α υτές οιιατρικές τεχνολογίες ανα-πτύχθηκαν με σκοπό την ανίχνευση γενετικώ ν ανω μαλιώ ν,όπω ς η δισχιδής ράχη (δρϊηβ Μ ίΜ α) καιτο σύνδρομο ϋο\νη.Α λλά μπορούν επίσης ν α αποκαλύψουν το φύλο του εμβρύου,

δίνοντας την ευκαιρία για άμβλωση όταν το έμβρυο είναιτουανεπιθύμητου φύλου. Α κόμη κιαπό τους συνηγόρους του δι-καιώματος στην άμβλωση, λίγοιτην προκρίνουν με μοναδικόκριτήριο ότιη μητέρα (ή ο πατέρας) δεν θέλεικορίτσι. Ό μω ςσε κοινω νίες με ισχυρή πολιτισμική προτίμηση στα αγόρια, οπροσδιορισμός του φύλου με υπερηχογράφημα καιη συνακό-




λουθη άμβλωση των θηλυκών εμβρύων έχουν γίνειοικεία πρα-κτική. Στην Ινδία, ο αριθμός των κοριτσιών ανά 1.000 αγόρια

έχειπέσειαπό 962 σε 927 τις τελευταίες δυο δεκαετίες. Η ινδι-κή κυβέρνηση έχειαπαγορεύσειτη χρήση προγεννητικής διά-γνωσης για την επιλογή του φύλου, αλλά ο νόμος σπάνια εφαρ-μόζεται. Π λανόδιοιακτινολόγοιμε φορητούς υπερηχογρά-φους γυρίζουν από χωριό σε χωριό, πουλώντας την πραμάτειατους. Μ ια κλινική στη Β ομβάη ανέφερε ότι, από τις 8.000 αμ-

βλώσεις που πραγματοποίησε, μόνο μία δεν σχετιζόταν με τηνεπιλογή του φυλου17.Ω στόσο η επιλογή του φυλου δεν έχεινα κάνειαπαραίτητα

με έκτρωση. Τα ζευγάρια που υποβάλλονταισε εξωσω ματικήγονιμοποίηση έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν το φυλό τουπαιδιού προτού το γονιμοποιημένο ω άριο εμφυτευθείστη μή-

τρα. Η διαδικασία, γνωστή ως προεμφυτευτική γενετική διά-γνωση, έχειως εξής: Μ ια σειρά ωάρια γονιμοποιούνταισ’ έναδίσκο πέτρικαιαφήνονταινα αναπτυχθούν μέχριτο στάδιοτων οκτώ κυττάρων (για περίπου τρεις μέρες). Τότε τα νεαράέμβρυα εξετάζονταιγια να προσδιοριστείτο φύλο τους. Εκεί-να του επιθυμητού φύλου εμφυτεύονταιστη μήτρα, ενώ τα υπό-

λοιπα απορρίπτονται. Α ν καιλίγα ζευγάρια είναιδιατεθειμέ-να να υποβληθούν στις δυσκολίες καιτα έξοδα της εξωσωματικής γονιμοποίησης απλά καιμόνο για να επιλέξουν το φύλοτου παιδιού τους, ο εμβρυϊκός έλεγχος συνιστά ένα πολύ αξιό-πιστο μέσο επιλογής του φύλου. Κ αικαθώ ς οιγενετικές μαςγνώ σεις αυξάνουν, μπορείνα καταστείδυνατή η χρήση της

προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης για το ξεδιάλεγμα τωνεμβρύων που φέρουν άλλα ανεπιθύμητα γενετικά χαρακτηρι-στικά, όπω ς εκείνα που συνδέονταιμε την παχυσαρκία, τούψος καιτο χρώμα του δέρματος. Η ταινία επιστημονικής φα-ντασίας Γ κ ά τ α κ α (Ο α ίία ο α , 1997) απεικονίζειένα μέλλον όπουοιγονείς συνηθίζουν να ελέγχουν τα έμβρυα με κριτήρια το




φύλο, το ύψος, την ανοσία σε ασθένειες, ακόμη καιτο δείκτη

νοημοσύνης. Υ πάρχεικάτιτο ανησυχητικό στο σενάριο τουΓ κ ά τ α κ α , αλλά δεν είναιεύκολο να εντοπίσουμε ποιο ακριβώςείναιτο πρόβλημα με τον έλεγχο των εμβρύων για την επιλογήτου φύλου των παιδιώ ν μας.

Έ νας τύπος αντιρρήσεων στηρίζεταισε επιχειρήματα γνώ-ριμα από τη διαμάχη για τις εκτρώσεις. Ό σοι πιστεύουν ότι

ένα έμβρυο έχειυπόσταση προσώπου απορρίπτουν τον εμβρυ-ϊκό έλεγχο για τους ίδιους λόγους που απορρίπτουν την άμ-βλωση. Α ν ένα έμβρυο οκτώ κυττάρω ν που μεγαλώ νεισε δί-σκο πέτριείναιηθικά ισοδύναμο με έναν πλήρω ς ανεπτυγμένοάνθρω πο, τότε η απόρριψή του δεν είναικαλύτερη από μιαέκτρωση καιοιδύο πρακτικές ισοδυναμούν με βρεφοκτονία.Ω στόσο, όποια κιαν είναιη αξία της, μια τέτοια ένσταση«υπέρ της ζωής» δεν συνιστά επιχείρημα κατά της επιλογήςφύλου ως τέτοιας. Π ρόκειταιγια επιχείρημα ενάντια σε κάθεμορφή εμβρυϊκού ελέγχου, συμπεριλαμβανομένης καιτης προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης που γίνεταιγια να φιλτρα-ριστούν γενετικές ασθένειες. Εντοπίζοντας ένα προεξάρχονηθικό κακό στα μέσα (δηλαδή στην απόρριψη ανεπιθύμητωνεμβρύων), η ένσταση υπέρ της ζωής αφήνειανοιχτό το ερώτη-μα αν υπάρχεικάτικακό στην ίδια την επιλογή φύλου. .

Η πιο πρόσφατη τεχνολογία επιλογής φύλου θέτειαυτό τοερώ τημα από μόνο του, δίχως να το συσκοτίζειμε το ζήτηματου ηθικού καθεστώτος του εμβρύου. Το Ο εηοίΐοδ & ΙΥ Ρ Ιηδίϊίιιΐο, μια κερδοσκοπική κλινική για προβλήματα στειρότηταςπου εδρεύειστο Φ αίρφαξ της Βιρτζίνια, προσφέρειτώρα μιατεχνική για το ξεδιάλεγμα του σπέρματος που επιτρέπειστουςπελάτες να επιλέξουν το φύλο του παιδιού τους προτού αυτόσυλληφθεί. Τα σπερματοζωάρια με χρωμόσωμα X (που παρά-γουν κορίτσια) φέρουν περισσότερο ϋΝ Α απ’ ό,τιτα σπερμα-τοζω άρια με χρωμόσωμα Υ (που παράγουν αγόρια)· μια συ-




σκευή που ονομάζεταικυτταρομετρητής ροής μπορείνα ταδιαχω ρίσει. Η διαδικασία, κατοχυρω μένη με την ονομασίαΜ ΐοΓοδοΓί, έχειυψηλό ποσοστό επιτυχίας 91% για την παρα-γω γή κοριτσιώ ν και 76% για την παραγω γή αγοριώ ν. ΤοΟοηβΙΐοδ & ΐνΡ ΙηβΙϊΙυΙβ πέτυχε την έγκριση αυτής της τεχνο-λογίας από το Υ πουργείο Γεωργίας, το οποίο είχε επεξεργα-στείτη διαδικασία αναπαραγωγής βοοειδώ ν18.

Α ν η επιλογή φυλου μέσω διαλογής σπέρματος είναικάτιτο

μεμπτό, οιλόγοιθα πρέπεινα βρίσκονταιπέρα από τη διαμάχησχετικά με το ηθικό καθεστώς του εμβρύου. Έ νας τέτοιος λό-γος είναιότιη επιλογή φύλου συνιστά όργανο σεξιστικώ ν δια-κρίσεων, που στρέφεταικατά κανόνα εναντίον των κοριτσιών,όπως δείχνουν οιανατριχιαστικές αναλογίες των φύλω ν στηνΙνδία καιτην Κ ίνα. Ο ρισμένοιμάλιστα εικάζουν ότικοινωνίες

με αισθητά περισσότερους άνδρες από γυναίκες θα είναιλιγότερο σταθερές, περισσότερο βίαιες, πιο επιρρεπείς στο έγκλη-μα ή τον πόλεμο απ’ ό,τικοινω νίες με φυσιολογικές κατα-νομές19. Π ρόκειταιγια εύλογες ανησυχίες, όμως η εταιρείαδιαλογής σπέρματος έχειβρειέναν έξυπνο τρόπο να τις αντιμε-τω πίσει. Π ροσφέρειτη Μ ΐοΓοδοτίμόνο σε ζευγάρια που θέ-

λουν να επιλέξουν το φύλο του παιδιού τους για λόγους οικογε-νειακής εξισορρόπησης. Ο ικογένειες με περισσότερους γιουςαπό κόρες μπορούν να επιλέξουν κορίτσικαιαντιστρόφω ς.Α λλά οιπελάτες δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν την τεχνο-λογία για να κάνουν απόθεμα από παιδιά του ίδιου φύλου, ούτεκαν για επιλέξουν το φύλο του πρω τότοκου παιδιού τους. Μ έ-

χριστιγμής, η πλειονότητα των πελατών της Μ ΐοτοδοτίέχειεπιλέξεικορίτσια20.

Η περίπτωση της Μ ίοΓοδοιΐμάς βοηθάεινα απομονώσουμετο ηθικό ερώτημα που τίθεταιαπό τις τεχνολογίες της ενίσχυ-σης. Α ς αφήσουμε κατά μέρος τις γνωστές διαμάχες γύρω απότην ασφάλεια, την απώ λεια εμβρύων καιτις σεξιστικές διακρί-




σεις. Α ς φανταστούμε πως οιτεχνολογίες διαλογής σπέρματος

χρησιμοποιούνταν σε μια κοινωνία που δεν ευνοούσε τα αγό-ρια έναντιτων κοριτσιών κιέφτανε να έχειμια ισορροπημένηαναλογία φύλων. Ά ραγε η επιλογή φύλου σε τέτοιες συνθήκεςδεν θα χωρούσε αντίρρηση; Κ ιαν γινόταν δυνατό να επιλέγου-με όχιμόνο το φύλο, αλλά καιτο ύψος, το χρώ μα των ματιώνκαιτο χρώ μα του δέρματος; Ή ακόμη καιτον σεξουαλικό

προσανατολισμό, το δείκτη νοημοσύνης, τη μουσική προδιάθε-ση καιτην αθλητική δεξιότητα; Ή , ας υποθέσουμε ότιοιτε-χνολογίες ενίσχυσης των μυών, της μνήμης καιτου ύψους τε-λειοποιούνταν σε σημείο ώστε να είναιασφαλείς καιδιαθέσι-μες σε όλους θα έπαυαν τότε να εγείρουν ενστάσεις;

Ό χι αναγκαστικά. Σε καθεμιά απ’ αυτές τις περιπτώ σεις

παραμένεικάτιτο ηθικά ανησυχητικό. Το πρόβλημα δεν έγκει-ταιμόνο στα μέσα αλλά καιστους σκοπούς που επιδιώκονται.Λ έγεταισυχνά ότιη ενίσχυση, η κλωνοποίηση καιη γενετικήμηχανική συνιστούν απειλή για την ανθρώ πινη αξιοπρέπεια.Α υτό είναιμάλλον αλήθεια. Α λλά η πρόκληση είναινα εξηγή-σουμε π ώ ς αυτές οιπρακτικές μειώνουν την ανθρώ πινη υπό-

στασή μας. Π οιες όψεις της ανθρώπινης ελευθερίας ή της αν-θρώ πινης ανάπτυξης απειλούν;



2

Β ιο ν ικ ο ί α θ λ η τ έ ς

Μ ια όψη της ανθρώπινης υπόστασης μας που θα μπορούσε νααπειληθείαπό την ενίσχυση καιτη γενετική μηχανική είναιηικανότητά μας να δρουμε ελεύθερα, για δικό μας λογαριασμό,χάρη στις δικές μας προσπάθειες, καινα θεωρούμε τον εαυτόμας υπεύθυνο αξιέπαινο ή αξιοκατάκριτο γι’ αυτά που κά-νουμε καιγι’ αυτό που είμαστε. Ά λλο πράγμα είναινα πετυ-χαίνειο αθλητής μια κορυφαία επίδοση ως αποτέλεσμα πειθαρχημένης εξάσκησης καιπροσπάθειας καιάλλο να την πε-τυχαίνειμε τη βοήθεια στεροειδώ ν ή γενετικά ενισχυμένωνμυών. Β έβαια οιρόλοιτης προσπάθειας καιτης ενίσχυσης εί-

ναιμεγαλύτεροιή μικρότεροι. Α λλά όσο αυξάνειο ρόλος τηςενίσχυσης σβήνειο θαυμασμός μας για το επίτευγμα. Ή μάλ-λον, ο θαυμασμός μας για το επίτευγμα μετατοπίζεταιαπό τοναθλητή στο φαρμακοποιό του.

Τ ο α θ λ η τ ικ ό ιδ ε ώ δ ε ς : π ρ ο σ π ά θ ε ια ε ν α ν τ ίο ν χ α ρ ίσ μ α τ ο ς

Α υτό σημαίνειότιη ηθική μας αντίδραση στην ενίσχυση είναιαντίδραση στη μειωμένη εμπρόθετη δράση (&§εηογ) του αν-θρώπου του οποίου το επίτευγμα έχειενισχυθεί. Ό σο περισ




σότερο ο αθλητής βασίζεταιστη χρήση φαρμάκω ν ή γενετικώ νενέσεω ν, τόσο λιγότερο η επίδοσή του αντιπροσω πεύειτην

επιτυχία του. Ο ριακά, μπορούμε να φανταστούμε έναν ρομπο-τικό, βιονικό ποδοσφαιριστή* ο οποίος, χάρη σε εμφυτευμέναηλεκτρονικά τσιπ που τελειοποιούν τη γω νία, τη δύναμη καιτην ταχύτητα του σουτ του κατά την εκτέλεση φάουλ, θα κάρ-φωνε κάθε φορά τη μπάλα στην επάνω δεξιά ή αριστερή γωνίατης αντίπαλης εστίας εξουδετερώ νοντας τον τερματοφύλακα.

Ο βιονικός αθλητής δεν θα ήταν τότε καθόλου δρω ν τα επιτεύγματά «του» θα ήταν εκείνα του εφευρέτη του. Σύμφωνα μεαυτή την άποψη, η ενίσχυση απειλείτην ανθρώπινη υπόστασήμας μέσα από τη διάβρωση της εμπρόθετης δράσης. Η απώ τα-τη έκφρασή της είναιμια ολότελα μηχανιστική αντίληψη τηςανθρώ πινης πράξης στον αντίποδα της ανθρώ πινης ελευθε-

ρίας καιτης ηθικής ευθύνης.Α ν καιπολλά μπορείνα ειπω θούν απ’ αυτή την άποψη, δεν

νομίζω ότιτο κύριο πρόβλημα με την ενίσχυση καιτη γενετικήμηχανική είναιπω ς υπονομεύουν την προσπάθεια καιδιαβρώ νουν την ανθρώ πινη εμπρόθετη δράση1.0 βαθύτερος κίνδυνοςείναιότιαντιπροσωπεύουν ένα είδος υπερδράσης, μια προμη

θεϊκή φιλοδοξία να ξαναφτιάξουμε τη φύση, μαζίκαιτην αν-θρώπινη φύση, ώστε να υπηρετείτους σκοπούς καινα ικανο-ποιείτις επιθυμίες μας. Το πρόβλημα δεν είναιη ροπή προς τημηχανοκρατία αλλά η ορμή για κυριαρχία. Κ ιαυτό που χάνε;. η

* Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α ν α φ έ ρ ε τ α ί σ υ χ ν ά σ ε α μ ε ρ ι κ α ν ικ ά α θ λ ή μ α τ α , ό π ω ς τ ο

ίο ο Λ α Ι Ι (α μ ε ρ ι κ α ν ικ ό π ο δ ό σ φ α ι ρ ο , μ ε ρ ίζ ε ς σ τ ο α γ γ λ ι κ ό ρ ά γ κ μ π ι) κ α ι, κ υ ρ ίω ς , τ ο &&8©1>3ΐ1, θ ε ω ρ ώ ν τ α ς γ ν ω σ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς κ α ι τ ο υ ς ρ ό λ ο υ ς τ ο υ ς .

Π ρ ο ς δ ιε υ κ ό λ υ ν σ η τ σ υ Έ λ λ η ν α α ν α γ ν ώ σ τ η , ο ρ ισ μ έ ν ε ς α π ό α υ τ έ ς τ ις α ν α φ ο

ρ έ ς (ό π ω ς η π α ρ α π ά ν ω ) τ ρ ο π ο π ο ι ή θ η κ α ν κ α ι π ρ ο σ α ρ μ ό σ τ η κ α ν σ ε π ι ο γ ν ώ ρ ι

μ α α θ λ ή μ α τ α (π ο δ ό σ φ α ιρ ο , μ π ά σ κ ε τ ). Ό σ ε ς δ ε ν π ρ ο σ φ έ ρ ο ν τ α ν γ ια κ ά τ ι τ έ

τ ο ι ο ε π ε ιδ ή α κ ρ ιβ ώ ς σ τ έ κ ο ν τ α ν σ ε ι δ ια ιτ ε ρ ό τ η τ ε ς τ σ υ α μ ε ρ ι κ α ν ικ ο ύ α θ λ ή μ α

τ ο ς (β λ . π .χ . σ . 61 κ α ι 63) π α ρ έ μ ε ιν α ν ω ς έ χ ο υ ν , μ ε τ α φ ρ α σ μ έ ν ε ς μ ε ό σ ο π ιο κ α

τ α ν ο η τ ό τ ρ ό π ο γ ίν ε τ α ι. (Σ .τ .Ε .)



Β Ι Ο Ν Ι Κ Ο Ι Α Θ Λ Η Τ Ε Σ 55

ορμή για κυριαρχία, καιμπορείακόμη καινα το καταστρέψει,

είναιη συναίσθηση του χαρισματικού* χαρακτήρα των ανθρώ -πινων ικανοτήτων καιεπιτευγμάτων.Ό ταν παραδεχόμαστε τη χαρισματικότητα της ζωής ανα-

γνωρίζουμε ότιτα ταλέντα καιοιικανότητές μας δεν είναιεντελώ ς δικό μας δημιούργημα, ούτε καν κάτιολότελα δικόμας, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλουμε για να τα ανα-

πτύξουμε καινα τα εξασκήσουμε. Α ναγνωρίζουμε επίσης ότιδεν είναιόλα τα πράγματα στον κόσμο ανοιχτά σε όποια χρή-ση μπορείνα επιθυμούμε ή να επινοούμε. Η συναίσθηση τηςχαρισματικότητας της ζωής περιστέλλειτο προμηθεϊκό σχέδιοκαισυντελείσε μια ορισμένη ταπεινοφροσύνη. Π ρόκειται, ενμέρει, για μια θρησκευτική ευαισθησία. Α λλά η απήχησή της

φτάνειπέρα από τη θρησκεία.Είναιδύσκολο να πούμε τιείναιαυτό που θαυμάζουμε στιςδραστηριότητες καιτα επιτεύγματα του ανθρώ που δίχως ναπροσεγγίσουμε κάποια εκδοχή αυτής της ιδέας. Α ς εξετάσου-με δύο τύπους αθλητικώ ν επιτευγμάτων: Θ αυμάζουμε παίκτεςτου μπέιζμπολ όπω ς ο Π ητ Ρόουζ, που δεν έχουν ευλογηθείμεσπουδαία φυσικά χαρίσματα, αλλά καταφέρνουν, με προσπά-θεια καιμόχθο, σθένος καιαποφασιστικότητα, να διακριθούνστο άθλημά τους. Θ αυμάζουμε όμως καιπαίκτες όπω ς ο ΤζοΝ τιΜ άτζιο, που η διάκρισή τους συνίσταταιστη χάρη καιτηνάνεση με τις οποίες επιδεικνύουν τα φυσικά τους χαρίσματα.Α ς υποθέσουμε τώ ρα πω ς μαθαίνουμε ότικαιοιδύο αυτοίπαίκτες έπαιρναν φαρμακευτικές ουσίες που ενισχύουν την

* Ο ι ό ρ ο ι χ α ρ ισ μ α τ ικ ό ς κ α ι χ α ρ ισ μ α τ ικ ό τ η τ α α π ο δ ίδ ο υ ν ε δ ώ τ ο υ ς α γ γ λ ι

κ ο ύ ς ξ ί β β ά κ α ι ξ ϊβ β ά η β Μ , χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τ α ι δ η λ α δ ή μ ε τ η ν έ μ φ α σ η σ τ η ν α ρ χ ι

κ ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς χ ά ρ ισ μ α ·, τ ο υ χ α ρ ισ μ έ ν ο υ , δ ω ρ ισ μ έ ν ο υ ή ό ω ρ η τ ο ύ χ α ρ α

κ τ ή ρ α τ ω ν π ρ ο σ ό ν τ ω ν π ο υ έ χ ε ι κ α ν ε ίς (μ ε τ α ο π ο ί α ε ίν α ι, ό π ω ς λ έ μ ε , π ρ ο ι κ ι

σ μ έ ν ο ς ) κ α ι ό χ ι μ ε κ ε ίν η τ ο υ π λ ή θ ο υ ς ή τ η ς έ ν τ α σ η ς α υ τ ώ ν τ ω ν π ρ ο σ ό ν τ ω ν (π ο υ υ π ε ρ ι σ χ ύ ε ι σ τ ο ν ό ρ ο

:π .χ . η γ έ τ η ς ). (Σ .τ .Ε .)




επίδοση. Π οιανού τη χρήση θα βρίσκαμε περισσότερο απογοητευτική; Π οια όψη του αθλητικού ιδεώδους η προσπάθεια

ή το χάρισμα πλήττεταιβαθύτερα;Κ άποιοιθα πουν η προσπάθεια: το πρόβλημα με τις φαρμα-

κευτικές ουσίες είναιότικόβουν δρόμο, προσφέρουν έναντρόπο να κερδίζεικανείς δίχως μόχθο. Ό μω ς ο μόχθος δεν εί-ναιτο ζητούμενο του αθλητισμού το ζητούμενο είναιη διάκρι-ση. Κ αιη διάκριση συνίσταται, εν μέρειτουλάχιστον, στην επί-

δειξη φυσικώ ν ταλέντω ν καιχαρισμάτω ν τα οποία δεν είναιδημιούργημα του αθλητή που τα διαθέτει. Το γεγονός αυτό εί-ναιάβολο για δημοκρατικές κοινωνίες. Θ έλουμε να πιστεύου-με πως η επιτυχία, στον αθλητισμό καιστη ζωή, είναικάτιπουκερδίζουμε επάξια, όχικάτιπου κληρονομούμε. Τα φυσικάχαρίσματα, καιο θαυμασμός που αυτά εμπνέουν, φέρνουν σε

δύσκολη θέση την πίστη στην αξιοκρατία· ρίχνουν τη σκιά τηςαμφιβολίας στην πεποίθηση ότιτα εγκώμια καιοιανταμοιβέςέρχονταιμόνο με την προσπάθεια. Μ προστά σ’ αυτή τη δυσχέ-ρεια, διογκώ νουμε την ηθική σημασία της προσπάθειας καιτου μόχθου καιυποτιμάμε τη χαρισματικότητα. Η διαστρέβλω -ση αυτή παρατηρείται, λόγου χάρη, στην τηλεοπτική κάλυψη

των Ο λυμπιακών Α γώνων, που εστιάζειτην προσοχή λιγότεροστα κατορθώ ματα των αθλητών απ’ ό,τιστις σπαραξικάρδιεςιστορίες των δεινών που αντιμετώπισαν, των εμποδίων που ξεπέρασαν καιτων αγώ νω ν που έκαναν για να υπερνικήσουνέναν τραυματισμό, μια δύσκολη παιδική ηλικία ή μια πολιτικήαναστάτωση στην πατρίδα .τους.

Α ν η προσπάθεια ήταν το υψηλότερο αθλητικό ιδανικό, τό-τε το αμάρτημα της ενίσχυσης θα ήταν η αποφυγή της εξάσκη-σης καιτης σκληρής δουλειάς. Ό μω ς η προσπάθεια δεν είναιτο παν. Κ ανένας δεν πιστεύειότιένας μέτριος μπασκετμπολί-στας που προπονείταισκληρότερα κιαπό τον Μ άικλ Τζόρνταν, αξίζειπερισσότερες επευφημίες ή ένα καλύτερο συμβό-




λαιο. Το πραγματικό πρόβλημα με τους γενετικά αλλοιω μέ-νους αθλητές είναιότιδιαφθείρουν την αθλητική αναμέτρησηω ς ανθρώ πινη δραστηριότητα που τιμά την καλλιέργεια καιτην επίδειξη φυσικώ ν χαρισμάτω ν. Α π’ αυτή την άποψη, η ενί-σχυση μπορείνα ιδω θείω ς η απώ τατη έκφραση μιας ηθικήςτης προσπάθειας καιτης θεληματικότητας, ένα είδος μόχθουυψηλής τεχνολογίας. Η ηθική της θεληματικότητας καιοιβιοτεχνολογικές ικανότητες που τώ ρα επιστρατεύεισυμπαρατάσ-σονταιενάντια στις αξιώ σεις της χαρισματικότητας.

Ε ν ίσ χ υ σ η ε π ιδ ό σ ε ω ν : υ ψ η λ ή κ α ι χ α μ η λ ή τ ε χ ν ο λ ο γ ία

Το όριο ανάμεσα στην καλλιέργεια τω ν φυσικώ ν χαρισμάτω νκαιτη διαφθορά τους με τεχνητά μέσα μπορείνα μην είναιπά-ντα ευδιάκριτο. Στην αρχή, οιδρομείς έτρεχαν ξυπόλυτοι. Οάνθρω πος που φόρεσε το πρώ το ζευγάριαθλητικά παπούτσιαμπορείνα κατηγορήθηκε ότιαλλοιώ νειτον αγώ να. Η κατηγο-ρία θα ήταν άδικη· υπό τον όρο ότιόλοιέχουν πρόσβαση σ’αυτά, τα αθλητικά παπούτσια μάλλον φω τίζουν παρά συσκοτί-ζουν το στοιχείο της διάκρισης που ο αγώ νας είναιπροορισμέ-νος να εκθέσει. Δ εν μπορείνα ειπω θείτο ίδιο για όλα τα μέσαπου μετέρχονταιοι αθλητές προκειμένου να βελτιώ σουν τιςεπιδόσεις τους. Ό ταν αποκαλύφθηκε πω ς η ΡόουζιΡουίζ νίκη-σε στο μαραθώ νιο της Β οστώ νης το 1980 ξεγλιστρώ ντας απότο τσούρμο τω ν δρομέω ν καιδιανύοντας ένα μέρος της από-

στασης με τον υπόγειο σιδηρόδρομο, της αφαιρέθηκε το έπα-θλο. Ο ιδύσκολες περιπτώ σεις βρίσκονταικάπου μεταξύ παπουτσιών καιυπόγειου.

Ο ικαινοτομίες στον αθλητικό εξοπλισμό είναιένα είδοςενίσχυσης, πάντα ανοιχτές στο ερώ τημα αν τελειοποιούν ή πα-ραμορφώ νουν τις δεξιότητες που είναιουσιώ δεις για το άθλη




μα. Ό μω ς τα πιο δΰσκολα ερωτήματα φαίνεταιπω ς τα θέτουνοιτεχνολογίες ενίσχυσης τσυ σώματος. Ο ιυπέρμαχοιτης ενί-

σχυσης ισχυρίζονταιότιτα φάρμακα καιοιγενετικές παρεμ-βάσεις δεν διαφέρουν από άλλους τρόπους με τους οποίους οιαθλητές μεταβάλλουν το σώ μα τους για να βελτιώ σουν τις επι-δόσεις τους: ειδικές δίαιτες, βιταμίνες, ενεργειακές πλάκες,εγκεκριμένα συμπληρώ ματα διατροφής, αυστηρά προγράμμα-τα εξάσκησης, ακόμη καιχειρουργικές επεμβάσεις. Ο γκόλ

φερ Τ άιγκερ Γουντς είχε τόσο κακή όραση που δεν μπορούσενα διαβάσειτα μεγάλα γράμματα στον πίνακα του οφθαλμία-τρου. Το 1999 υποβλήθηκε σε μια επέμβαση διαθλαστικής χει-ρουργικής (1&86Γ ί&δίΐί) προκειμένου να βελτιώ σειτην όρασήτου καικέρδισε τα επόμενα πέντε τουρνουά2.

Ο επανορθω τικός χαρακτήρας της οφθαλμολογικής χει-

ρουργικής την κάνειεύκολα αποδεκτή. Τ ιθα γινόταν όμως ανο Γουντς είχε κανονική όραση καιήθελε να τη βελτιώ σει; Ήας υποθέσουμε, όπω ς άλλω στε φαίνεταινα συμβαίνει, ότιηθεραπεία με λέιζερ του προσέφερε καλύτερη όραση από αυ-τήν του μέσου γκόλφερ. Ά ραγε αυτό θα καθιστούσε την επέμ-βαση αθέμιτη ενίσχυση;

Η απάντηση εξαρτάταιαπό το αν η βελτίω ση της όρασηςτω ν γκόλφερ τείνει να τελειοποιήσειή να παραμορφώ σειταπροσόντα καιτις δεξιότητες που το γκολφ στην καλύτερη εκ-δοχή του καλείταινα δοκιμάσει. Ο ιυπέρμαχοιτης ενίσχυσηςέχουν δίκιο ω ς προς το εξής: η νομιμότητα της ενίσχυσης της.όρασης τω ν γκόλφερ δεν εξαρτάταιαπό τα μέσα που χρησιμο-

ποιούν είτε αυτά είναι χειρουργική επέμβαση, φακοί επα-φής, ασκήσεις τω ν ματιών, είτε άφθονες ποσότητες καροτοχυμού. Α ν η ενίσχυση προβληματίζειεπειδή παραμορφώ νεικαιπαραβιάζει τα φυσικά χαρίσματα, το πρόβλημα δεν αφ οράκατ’ αποκλειστικότητα τα φάρμακα καιτις γενετικές τροπο-ποιήσεις. Π αρόμοιες ενστάσεις μπορείεπίσης να εγείρεικα




νείς ενάντια σε τύπους ενίσχυσης που συνήθω ς αποδεχόμαστε,όπω ς η προπόνηση καιη δίαιτα.

Ό ταν, το 1954, ο Ρότζερ Μ πάνιστερ έγινε ο πρώ τος άν-θρω πος που έσπασε το ρεκόρ τω ν τεσσάρω ν λεπτώ ν το μίλι, ηπροπόνηση του συνίστατο σ’ ένα τρέξιμο μαζίμε φίλους κατάτο μεσημεριανό διάλειμμα εργασίας στο νοσοκομείο όπουέκανε την πρακτική του ω ς φοιτητής της ιατρικής3. Μ ε τα μέ-τρα τω ν σημερινώ ν προπονητικώ ν πρακτικώ ν, ο Μ πάνιστερ

θα μπορούσε κάλλιστα να τρέχεικαιξυπόλυτος. Ελπίζονταςνα βελτιώ σειτις επιδόσεις τω ν Α μερικανώ ν μαραθω νοδρό-μω ν, η εταιρεία Ν ίΚ ε έχει αναλάβειτη χρηματοδότηση ενόςπροπονητικού πειράματος υψηλής τεχνολογίας σ’ ένα ερμητι-κά σφραγισμένο «υψ ομετρικό σπίτι» (&1ίΐΙιι<3© Η οιίδο) στηνΠ όρτλαντ της πολιτείας Ό ρεγκον τω ν Η Π Α , στο οποίο μορια-

κά φίλτρα αφαιροΰν αρκετό οξυγόνο ώ στε να προσομοιώ νουντην αραιή ατμόσφαιρα που βρίσκεικανείς σε υψ όμετρα από12.000 μέχρι17.000 χιλιάδες πόδια. Π έντε πολλά υποσχόμενοιδρομείς κλήθηκαν να ζήσουν στο σπίτιτέσσερα με πέντε χρό-νια, προκειμένου να δοκιμάσουν τη θεω ρία «ζήσε ψ ηλά,ασκήσου χαμηλά» («Ιΐνε ίχαϊη 1ο\ν») της εξάσκησης σε

μεγάλη αντοχή. Κ οιμώ μενοιστο υψόμετρο τω ν Ιμαλαϊω ν, οιδρομείς αυξάνουν στον οργανισμό τους την παραγω γή ερυ-θρώ ν αιμοσφαιρίω ν που φέρουν οξυγόνο έναν παράγοντακλειδίγια την αντοχή. Α σκούμενοιστο επίπεδο της θάλασσαςτρέχοντας περισσότερα από 100 μίλια την εβδομάδα ω θούντους μυς τους στη μέγιστη απόδοση. Το σπίτιείναιεπίσης εξο-

πλισμένο με όργανα που παρακολουθούν τους σφυγμούς τηςκαρδιάς, την ποσότητα ερυθρώ ν αιμοσφαιρίω ν, την κατανά-λωση οξυγόνου, τα ορμονικά επίπεδα καιτα εγκεφαλικά κύ-ματα τω ν αθλητώ ν, επιτρέποντάς τους να ρυθμίζουν τη διάρ-κεια καιτην ένταση της προπόνησής τους σύμφω να με τουςδείκτες της φυσιολογίας τους4.




Η Δ ιεθνής Ο λυμπιακή Επιτροπή προσπαθείνα αποφασί-σειαν πρέπεινα αποκλείσειτην εξάσκηση σε τεχνητό υψ όμε-τρο. Ή δη απαγορεύειάλλα μέσα με τα οποία οι αθλητές ενι-σχύουν το φυσικό τους σθένος αυξάνοντας τη συγκέντρω σηερυθρώ ν αιμοσφαιρίω ν μεταξύ άλλω ν τις μεταγγίσεις αίμα-τος καιτις ενέσεις ερυθροποιητίνης, μιας ορμόνης που παράγεταιαπό τα νεφρά καιδιεγείρειτην παραγω γή ερυθρώ ν αι-μοσφαιρίω ν. Μ ια συνθετική εκδοχή της ερυθροποιητίνης, ηοποία αναπτύχθηκε για να βοηθήσειασθενείς που υποβάλλο-νταισε αιμοκάθαρση, έχειγίνει ένα δημοφιλές, αν καιπαρά-νομο, ενισχυτικό επιδόσεω ν για δρομείς μεγάλω ν αποστά-σεω ν, ποδηλάτες καισκιέρ μεγάλω ν διαδρομώ ν. Η Δ ιεθνήςΟ λυμπιακή Επιτροπή θέσπισε εξετάσεις για τη χρήση ερυθροποιητίνης στους Ο λυμπιακούς Α γώ νες του Σίδνεϋ το 2000, αλ-λά μια νέα μορφή γονιδιακής θεραπείας με ερυθροποιητίνημπορείνα αποδειχθεί πιο δύσκολο να ανιχνευτείαπ’ ό,τιησυνθετική εκδοχή της. Επιστήμονες που δουλεύουν με μπαμπουΐνους έχουν βρειτρόπο να εισάγουν ένα νέο αντίγραφοτου γονιδίου που παράγειτην ερυθροποιητίνη. Σύντομα, γενε-τικά τροποποιημένοι δρομείς και ποδηλάτες ενδέχεται να

μπορούν να παράγουν σε επίπεδα υψ ηλότερα του κανονικούτη δική τους φυσική ερυθροποιητίνη για μια ολόκληρη σεζόν ήκαιπερισσότερο5.

Ιδού ο ηθικός γρίφος: αν οιενέσεις ερυθροποιητίνης καιοιγενετικές τροποποιήσεις είναιαπαράδεκτες, γιατί όχικαιτο ««υψ ομετρικό σπίτι» της Ν ϋίέ; Η επίδραση στις επιδόσεις είναι

ίδια: αυξάνουν την αεροβική αντοχή ενισχύοντας την ικανότη-τα του αίματος να μεταφέρει οξυγόνο στους μυς. Δ ύσκολαμπορείνα θεω ρηθείευγενέστερο να αυξάνεικανείς την πυ-κνότητα του αίματός του κοιμώ μενος σ’ ένα σφραγισμένο δω -μάτιο με αραιή ατμόσφαιρα αντίνα παίρνειορμόνες ή να αλ-λοιώ νειτα γονίδιά του. Το 2006 το συμβούλιο ηθικής της Π α




γκόσμιας Υ πηρεσίας Κ αταπολέμησης του Ν τόπινγκ (\¥Α ϋΑ )ακολούθησε αυτή τη λογική όταν συνεπέρανε ότιη χρήση θα-λάμω ν καιτεντώ ν οξυγόνου χαμηλής πίεσης («υποξικώ ν συ-σκευώ ν») παραβιάζει «το αθλητικό πνεύμα». Η τοποθέτησηαυτή προκάλεσε διαμαρτυρίες από ποδηλάτες, δρομείς καιεταιρείες που πουλάνε τις συσκευές6.

Α ν ορισμένες μορφές εξάσκησης ανοίγουν αμφισβητήσιμους δρόμους για ενισχυμένες επιδόσεις, το ίδιο ισχύεικαιγια κάποιες διαιτητικές πρακτικές. Τα τελευταία τριάντα χρό-νια, τα μεγέθη τω ν παικτώ ν του αμερικανικού ποδοσφαίρου(£οοΛ η11) που συμμετέχουν μέρος στη Ν&Ιϊοη&ΙΡοοΛ &ΙΙ ίε&§ιΐ6 έχουν αυξηθείδραματικά. Το μέσο βάρος ενός επιθετικούστη διοργάνω ση δαρετ Βο\ν1 του 1972 έφτανε στα ήδη μπόλικα112 κιλά. Το 2002 ένας μέσου βάρους επιθετικός ζύγιζε πλέον138 κιλά, ενώ η ομάδα τω ν Ν τάλας Κ άουμποϊς καμάρω νε γιατον αμυντικό της Ά αρον Γκίμπσον, ο οποίος, με επίσημα καταγεγραμμένο βάρος 192 κιλών, ήταν ο βαρύτερος παίκτης στηνιστορία του πρω ταθλήματος. Δ ίχως αμφιβολία, η χρήση στεροειδώ ν ευθυνόταν για ένα μέρος της αύξησης βάρους των παι-κτών, ιδίω ς στις δεκαετίες του 1970 και’80. Ό μω ς τα στεροειδή απαγορεύτηκαν το 1990 καιη αύξηση του βάρους συνεχί-στηκε, κυρίω ς μέσω της πρόσληψης τροφής σε γαργαντουικέςποσότητες από παίκτες που ανυπομονούσαν να μπουν στο ρά-στερ της ομάδας. Ό πω ς έγραψε η Σελένα Ρόμπερτς στουςΝ β \ν Υ ο τ ίί Τ ϊτ η β χ , «για κάποιους παίκτες που πιέζονταιιδιαίτερα νααυξήσουν το βάρος τους, η επιστήμη του επιζητούμενου μεγέ-

θους συνοψίζεταισ’ ένα κοκτέιλ ανεξέλεγκτω ν συμπληρω μά-τω ν διατροφής κιένα τσουβάλιτσίζμπεργκερ»7.

Δ εν υπάρχει καμιά υψηλή τεχνολογία σ’ ένα βουνό απόΜ πιγκ Μ ακ. Κ ιω στόσο, η ενθάρρυνση αθλητώ ν να ακολου-θούν δίαιτες μεγαθερμίδω ν προκειμένου να μετατραπούν σεανθρώ πινες ασπίδες ή πολιορκητικούς κριούς τω ν 180 κιλών




είναιηθικά εξίσου αμφισβητήσιμη με την ενθάρρυνσή τους ναφορτώ νουν κιλά με τη χρήση στεροειδώ ν, ανθρώ πινω ν αυξητι-

κώ ν ορμονώ ν ή γενετικώ ν τροποποιήσεω ν. Ό ποια κιαν είναιτα μέσα, η ώθηση για υπερμεγέθεις παίκτες είναιεξευτελιστι-κή για το παιχνίδικαιγια την αξιοπρέπεια όλω ν εκείνω ν πουμεταμορφώ νουν τα σώ ματά τους για να ανταποκριθοΰν στιςαπαιτήσεις του. Έ νας βετεράνος του αμερικανικού ποδοσφαί-ρου θρηνείτο γεγονός ότιοισημερινοίυπερτροφικοίπαίκτες

(Ιϊηβπίθη), υπερβολικά ογκώ δεις για να τρέξουν καινα μαρκάρουν, είναι ικανοί μονάχα να «σκάνε με τις κοιλιές τους»(ββ11γ1πιιηρΐη§) ο ένας πάνω στον άλλο: «Μ όνο αυτό κάνουνεκείπέρα. Δ εν είναιούτε τόσο αθλητικοίούτε τόσο γρήγοροιόσο παλιά. Δ εν χρησιμοποιούν τα πόδια τους»8. Η ενίσχυσητω ν επιδόσεω ν μέσω της χορήγησης τσίζμπεργκερ δεν καλ-

λιεργεί την αθλητική διάκριση, αλλά την υποσκελίζειπροςόφελος ενός θεάματος που στην κυριολεξία σπάεικόκαλα.

Το πιο γνω στό επιχείρημα υπέρ της απαγόρευσης φαρμά-κω ν όπω ς τα στεροειδή είναιότιθέτουν σε κίνδυνο την υγείατω ν αθλητώ ν. Ό μω ς η ασφάλεια δεν είναιο μόνος λόγος γιατον αποκλεισμό φαρμάκω ν καιτεχνολογιώ ν που ενισχύουν τις

επιδόσεις. Α κόμη κιεκείνες οιενισχυτικές παρεμβάσεις πουείναιασφαλείς καιπροσιτές σε όλους μπορείνα απειλήσουντην ακεραιότητα του παιχνιδιού. Είναιαλήθεια ότι, αν οι κα-νονισμοίεπέτρεπαν κάθε είδους φάρμακα, συμπληρώ ματα,εξοπλισμούς καιπροπονητικές μεθόδους, η χρήση τους δεν θασυνιστούσε απάτη. Ω στόσέ) η απάτη δεν είναιο μόνος τρόπος

να διαφθαρείένα άθλημα. Για να τιμήσεικανείς την ακεραιό-τητα ενός αθλήματος, δεν αρκείνα παίζει σύμφω να με τουςκανόνες ή να τους επιβάλλει. Π ρέπεινα θεσπίζειτους κανόνεςκατά τρόπο που να τιμά τις μορφές διάκρισης οι οποίες βρί-σκονταιστην καρδιά του παιχνιδιού καινα επιβραβεύειτις δε-ξιότητες εκείνω ν που το παίζουν καλύτερα.




Η ο υ σ ία τ σ υ π α ιχ ν ιδ ιο ύ

Ο ρισμένοιτρόποιδιεξαγω γής του παιχνιδιού, καιπροετοιμα-σίας γι’ αυτό, διατρέχουν τον κίνδυνο να το μετατρέψουν σεκάτιάλλο κάτιπου μοιάζειλιγότερο με άθλημα καιπερισ-σότερο με θέαμα. Έ να παιχνίδι μπέιζμπολ στο οποίο γενετι-κά αλλοιω μένοι ροπαλοφόροι (δ1ιι§§βΓ δ, 6& Ιΐ€Γ δ) κερδίζουν

συνέχεια πόντους κάνοντας το γύρο καιτω ν τεσσάρω ν βά-σεω ν (Ιιοηιο ηιη) θα μπορούσε να είναι διασκεδαστικό γιαένα διάστημα, θα του έλειπε όμω ς το ανθρώ πινο δράμα καιηπολυπλοκότητα αυτοΰ του αθλήματος. (Α κόμη καιο ετήσιοςδιαγω νισμός σκοραρίσματος με γύρους τεσσάρω ν βάσεω ν[Η οηιεηιη Ηΐ11ίη§ οοηΐοδί], ένα σχετικά αθώ ο θέαμα που διορ

γανώ νεταιαπό τηνΜ ^ ογ

Ιχ&§ιΐ6 Β&δβϋ&ΙΙ, προϋποθέτει, ανείναινα τον ευχαριστηθείκανείς, μια εξοικείω ση με το πραγ-ματικό άθλημα ένα παιχνίδιστο οποίο οιεπιτυχημένοιγύροιτεσσάρω ν βάσεω ν, μακράν του να αποτελούν τον κανόνα,επέχουν θέση ηρω ικώ ν στιγμώ ν στην εκτύλιξη ενός ευρύτερουδράματος.)

Η διαφορά μεταξύ αθλήματος καιθεάματος είναιη διαφο-ρά μεταξύ πραγματικού μπάσκετ και«μπάσκετ με τραμπολίνο», όπου οιπαίκτες εκτοξεύονταιψηλά πάνω από το καλάθικαι καρφώ νουν τη μπάλα· είναι η διαφορά ανάμεσα στηνπραγματική πάλη καιτην παραλλαγή της που στήνειη Π αγκό-σμια Ο μοσπονδία Π άλης (\ν\\Τ ), όπου οιπαλαιστές επιτίθε-νταιστους αντιπάλους τους με πτυσσόμενες καρέκλες. Α πομο-νώ νοντας καιυπερβάλλοντας με κάποιο τέχνασμα το πιο εντυ-πω σιακό στοιχείο ενός αθλήματος, τα θεάματα απαξιώ νουν ταφυσικά ταλέντα καιχαρίσματα που επιδεικνύουν οι μεγάλοιπαίκτες. Σ ’ ένα παιχνίδι μπάσκετ που θα επέτρεπε στους παί-κτες να χρησιμοποιούν τραμπολίνο, η αθλητικότητα του Μ άικλΤζόρνταν δεν θα έπαιρνε τόσο μεγαλειώ δεις διαστάσεις.




Α υτό φυσικά δεν σημαίνειότικάθε καινοτομία στην εξά-σκηση καιτον εξοπλισμό διαφθείρειτο παιχνίδι. Ο ρισμένες,

όπω ς γάντια του μπέιζμπολ καιοιρακέτες τένις από γραφίτη,το βελτιώ νουν. Π ώ ς μπορούμε να διακρίνουμε τις αλλαγές πουβελτιώ νουν από εκείνες που διαφθείρουν; Κ αμία απλή αρχήδεν μπορείνα επιλύσειμια για πάντα το ζήτημα. Η απάντησηεξαρτάταιαπό τη φύση του αθλήματος κιαπό το βαθμό στονοποίο η νέα τεχνολογία προβάλλειή συσκοτίζειτα ταλέντα και

τις δεξιότητες που διακρίνουν τους καλύτερους παίκτες. Τααθλητικά παπούτσια βελτίω σαν τους αγώ νες δρόμου μειώ νο-ντας τον κίνδυνο να παρεμποδιστούν οιδρομείς στην προσπάθειά τους από ατυχήματα άσχετα με τον αγώνα (όπω ς να πατή-σουν ένα αιχμηρό χαλίκι)· τα παπούτσια έκαναν το αγώνισμαέναν πιο αληθινό διαγω νισμό για τον καλύτερο δρομέα. Ό ταν

οιμαραθω νοδρόμοιπαίρνουν το μετρό για να κόψ ουν το νήμακαιοιπαλαιστές αγωνίζονταιμε πτυσσόμενες καρέκλες, δια-κω μω δούνταιοιδεξιότητες που υποτίθεταιότιδοκιμάζουν οιμαραθώ νιοικαιοιαγώ νες πάλης.

Τα επιχειρήματα σχετικά με την ηθική της ενίσχυσης είναιπάντα, εν μέρειτουλάχιστον, επιχειρήματα σχετικά με το τ έ λ ο ς

ή το νόημα του εν λόγω αθλήματος, καιμε τις αρετές που αρ-μόζουν στο παιχνίδι. Α υτό ισχύειτόσο σε αμφιλεγόμενες όσοκαισε προφανείς περιπτώ σεις. Α ς πάρουμε το θέμα της προ-πόνησης. Στους Δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς φ ω τ ιά ς (ϋ Η α Η ο ίε ο Ρ̂ ΪΓ β ), μια ται-νία που διαδραματίζεταιστην Α γγλία της δεκαετίας του 1920,οιαρχές του Π ανεπιστήμιού του Κ αίμπριτζ τιμω ρούν έναν από

τους επιφανέστερους αθλητές τους επειδή προσέλαβε ιδιαίτε-ρο προπονητή9. Μ ε την πράξη αυτή, ισχυρίζονται, παραβιάστηκε το πνεύμα του ερασιτεχνικού αθλητισμού, που προβλέ-πειμεταξύ άλλων, κατά την άποψή τους, ότιπροπονείταικα-νείς εντελώς μόνος του ή μαζίμε τους ομότιμους συναθλητέςτου. Ο δρομέας πίστευε ότιτο νόημα τω ν πανεπιστημιακώ ν




αθλημάτω ν ήταν η όσο το δυνατόν πληρέστερη ανάπτυξη τω ναθλητικώ ν προσόντω ν του καθενός καιότιο προπονητής θα

βοηθούσε μάλλον, αντίνα αμαυρώ σει, την επιδίω ξη αυτού τουαγαθού. Το αν ο προπονητής συνιστά θεμιτό μέσο ενίσχυσηςτω ν επιδόσεω ν εξαρτάταιαπό την άποψ η που θεω ρείκανείςορθή όσον αφορά το σκοπό τω ν πανεπιστημιακώ ν αθλημάτω νκαιτις συνακόλουθες αρετές τους.

Δ ιαμάχες σχετικά με την ενίσχυση τω ν επιδόσεω ν προκύ-

πτουν καιστη μουσική, όπω ς στον αθλητισμό, καιπαίρνουνπαρόμοια μορφή. Ο ρισμένοικλασικοίμουσικοίπου πάσχουναπό τρακ παίρνουν βήτααναστολείς για να κατευνάσουν τανεύρα τους πριν από τη συναυλία. Τα φάρμακα, σχεδιασμέναγια την αντιμετώ πιση καρδιακώ ν διαταραχώ ν, βοηθούν τουςνευρικούς μουσικούς μειώ νοντας την επίδραση της αδρεναλί-

νης καιτους σφυγμούς της καρδιάς κιεπιτρέποντάς τους έτσινα παίξουν χω ρίς να εμποδίζονταιαπό τρεμάμενα χέρια10. Ο ιαντίπαλοιαυτής της πρακτικής θεω ρούν την εκτέλεση με τηβοήθεια καταπραϋντικώ ν ένα είδος εξαπάτησης καιυποστηρί-ζουν ότιγια να είναικανείς μουσικός πρέπει, μεταξύ άλλων,να μάθεινα υπερνικά το φόβο με φυσικό τρόπο. Ο ιυποστηρι

κτές τω ν βήτααναστολέω ν ισχυρίζονταιότιτα φάρμακα δενκάνουν κάποιον καλύτερο βιολονίστα ή πιανίστα, αλλά αφαιρούν απλώ ς ένα εμπόδιο ώ στε να μπορέσουν οιεκτελεστές ναεπιδείξουν τα αληθινά μουσικά τους χαρίσματα. Υ πόκειταισ’αυτή τη διαμάχη μια διαφω νία ω ς προς τις ιδιότητες που συνιστούν τη μουσική αρτιότητα: η αταραξία μπροστά σε μια γεμά-

τη αίθουσα είναιάραγε μια αρετή εγγενής σε κάθε σπουδαίαμουσική εκτέλεση ή είναιαπλώ ς συμπτωματική;

Μ ερικές φορές οιμηχανικές ενισχύσεις μπορούν να αποδειχθούν περισσότερο διαβρω τικές από τις φαρμακολογικές.Π ρόσφατα, διάφορες αίθουσες συναυλιών καιλυρικές σκηνέςάρχισαν να εγκαθιστούν συστήματα ενίσχυσης του ήχου11. Ο ι




φιλόμουσοι διαμαρτύρονταιότιη τοποθέτηση μικροφώ νω νστους μουσικούς θα χαλάσειτον ήχο καιθα υποβιβάσειτην τέ-χνη. Το μεγαλείο της όπερας, υποστηρίζουν, δεν έχεινα κάνειμόνο με τις σω στές νότες που πρέπει να πετύχειο τραγουδι-στής, αλλά καιμε την προβολή της φυσικής ανθρώ πινης φω νήςμέχριτο πίσω μέρος της αίθουσας. Για τραγουδιστές με κλασι-κή παιδεία, η προβολή της φω νής είναιμέρος της τέχνης τοθέμα δεν είναι απλώ ς να ανεβάσουν την ένταση. Η σταρ της

όπερας Μ αίριλυν Χ ορν αποκαλείτην ενίσχυση του ήχου «φιλίτου θανάτου για το καλό τραγούδι»12.

Ο Ά ντονιΤομασίνι, κριτικός κλασικής μουσικής στους Ν β \ν ο γ Κ Τ ίτ η β χ , περιγράφειπώ ς η ενίσχυση του ήχου μεταμόρφω -

σε, καιαπό μια άποψη υποβίβασε το μιούζικαλ του Μ πρόντγουεϊ: «Στις πρώ τες συναρπαστικές δεκαετίες του, το μιούζι-

καλ του Μ πρόντγουεϊήταν ένα ερεθιστικά καλλιεργημένο εί-δος όπου έξυπνα λόγια αναμειγνύονταν ευφυώ ς με ζω ηρές,κομψ ές ή μελαγχολικά μελω δικές μουσικές. Στην ουσία του,ω στόσο, ήταν μια μορφή τέχνης με άξονα το λόγο ... Ό τανόμω ς οιενισχυτές κατέλαβαν το Μ πρόντγουεϊ, το κοινό έπαψεαναπόφευκτα να είναισε εγρήγορση κιέγινε πιο παθητικό.

Ό λα τα στοιχεία του μιούζικαλ άρχισαν να αλλάζουν, απότους στίχους (που έγιναν λιγότερο λεπτοίκαιπερίτεχνοι), μέ-χριτη θεματολογία καιτα μουσικά στιλ (όσο πιο μεγάλο, λου-σάτο καικραυγαλέο, τόσο το καλύτερο)». Κ αθώς τα μιούζικαλέγιναν «λιγότερο καλλιεργημένα και πιο προφανή», οιτρα,γουδιστές που διέθεταν φοόνή «οπερατικώ ν διαστάσεων περι

θω ριοποιήθηκαν» καιτο είδος περιέπεσε σε μελοδραματικάθεάματα όπω ς Τ ο φ ά ν τ α σ μ α τ η ς ό π ε ρ α ς καιη Μ ις Σ α ϊγ κ ό ν . Κ αθώ ς το μιούζικαλ προσαρμόστηκε στην τεχνολογία της ενί-σχυσης, «η καλλιτεχνική μορφή μειώθηκε ή τουλάχιστον έγινεκάτιάλλο»13.

Φ οβούμενος μήπως η όπερα έχειτην ίδια μοίρα, ο Τομασί




νιελπίζειπω ς η παραδοσιακή, μη ενισχυμένη όπερα θα μπο-ρέσεινα διατηρηθεί, ως επιλογή, δίπλα στην ηλεκτρονικά ενισχυμένη εκδοχή. Α υτή η υπόδειξη θυμίζειτις προτάσεις γιαπαράλληλους αθλητικούς αγώ νες, με ενισχυμένους αθλητέςαπό τη μια καιμη ενισχυμένους απ’ την άλλη. Μ ια τέτοια πρό-ταση έγινε από έναν θιασώ τη της ενίσχυσης, αρθρογράφο τουτεχνολογικού περιοδικού Ψ Ϊ Γ β ά '. «Φ τιάξτε μία κατηγορία γιατον γενετικά σχεδιασμένο ροπαλοφόρο (του μπέιζμπολ) καιμια άλλη για τον ανθρώ πινης κλίμακας συνάδελφό του. Μ ιαδιοργάνω ση για τον παραγεμισμένο με αυξητικές ορμόνεςδρομέα ταχύτητας καιμια άλλη για τον αργοκίνητο ελευθέραςβοσκής». Ο συγγραφέας ήταν πεπεισμένος ότιοιφουσκω μέ-νες κατηγορίες θα πετύχαιναν μεγαλύτερα ποσοστά τηλεθέασης από τις αντίστοιχες φυσικές14.

Ε ίναιδύσκολο να πούμε αν μπορούν να συνυπάρξουν επίμακρόν η ενισχυμένη καιη παραδοσιακή όπερα, ή η φουσκω -μένη καιη «ελευθέρας βοσκής» αθλητική κατηγορία. Στην τέ-χνη, όπω ς καιστον αθλητισμό, οιτεχνολογικά ενισχυμένες εκ-δοχές μιας πρακτικής σπάνια αφήνουν ανεπηρέαστους τουςπαλιούς τρόπους. Ο ικανόνες αλλάζουν, το κοινό εγκλιματίζε-ταιστις νέες συνθήκες καιτο θέαμα ασκείμια κάποια γοητεία,ακόμη κιαν μας στερείτην ανόθευτη πρόσβαση σε ανθρώ πιναταλέντα καιχαρίσματα.

Η αξιολόγηση τω ν κανόνω ν μιας αθλητικής αναμέτρησηςω ς προς τη συναρμογή τους με τα προσόντα που προσιδιάζουνστο άθλημα θα φανείσε κάποιους αδικαιολόγητα επικριτική,

όμοια με την επιτήδεια, αριστοκρατική ευαισθησία τω ν καθη-γητώ ν του Κ αίμπριτζ στους Δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς φ ω τ ιά ς . Ό μω ς είναιδύσκολο να κατανοήσουμε τιείναιαυτό που θαυμάζουμε στοναθλητισμό δίχω ς να εκφέρουμε κάποια κρίση σχετικά με τονόημα του παιχνιδιού καιτις αρετές που προϋποθέτει.

Α ς δούμε την εναλλακτική προσέγγιση. Ο ρισμένοιαρνού




νταιότιτα αθλήματα έχουν κάποιο νόημα. Α πορρίπτουν την

ιδέα ότιοικανόνες ενός παιχνιδιού θα πρέπει να αρμόζουνστο σκοπό του αθλήματος καινα τιμούν τα χαρίσματα που επι-δεικνύουν όσοιτο παίζουν καλά. Σύμφω να με αυτή την άπο-ψη, οικανόνες κάθε παιχνιδιού είναιεντελώ ς αυθαίρετοι: δι-καιολογούνταιμόνο από τη διασκέδαση που παρέχουν καιτοναριθμό τω ν θεατώ ν που προσελκύουν. Η πιο σαφής διατύπω -

ση αυτής της άποψης εμφανίζεταιαναπάντεχα σε μια γνω μά-τευση του Α νώ τατου Δ ικαστηρίου τω ν Η νω μένω ν Π ολιτειώ νπου κατέθεσε ο δικαστής Ά ντονιν Σκάλια. Η υπόθεση αφο-ρούσε έναν επαγγελματία του γκόλφ ο οποίος, μην μπορώ νταςνα περπατήσειχω ρίς να νιώ θειπόνο λόγω μιας εκ γενετής νό-σου τω ν ποδιώ ν, διεκδίκησε επικαλούμενος το νόμο περί Α με-

ρικανώ ν πολιτώ ν με αναπηρίες το δικαίω μα να χρησιμοποιείένα καρότσιτου γκολφ σε επαγγελματικά τουρνουά. Το Α νώ-τατο Δ ικαστήριο αποφάνθηκε υπέρ του, με το σκεπτικό ότιτοπερπάτημα στο γήπεδο δεν είναι ουσιώ δες γνώ ρισμα τουγκολφ. Ο Σκάλια διαφώ νησε, υποστηρίζοντας ότιείναιαδύ-νατο να διακρίνει κανείς τα ουσιώ δη από τα συμπτω ματικά

γνω ρίσματα ενός παιχνιδιού: «όταν λέγεται ότικάτιείναι“ουσιώ δες”, σημαίνεικοινώς ότιείναιαναγκαίο για την επίτευ-ξη ενός ορισμένου στόχου. Εφόσον όμω ς από την ίδια του τηφύση ένα παιχνίδιδεν έχειάλλο σκοπό εκτός από τη διασκέ-δαση (αυτό είναιπου διακρίνειτα παιχνίδια από την παρα-γωγική δραστηριότητα), είναιμάλλον αδύνατο να πεικανείςότιοποιοσδήποτε από του'ς αυθαίρετους κανόνες ενός παι-χνιδιού είναι“ουσιώ δης”». Εφόσον οικανόνες του γκολφ «εί-ναι (όπω ς καιόλω ν τω ν παιχνιδιώ ν) εντελώ ς αυθαίρετοι»,υποστήριξε ο Σκάλια, δεν υπάρχεικαμία βάση κριτικής απο-τίμησης τω ν κανόνων που έχουν τεθείαπό την ένωση η οποίαορίζειτο άθλημα15.

Ω στόσο η άποψ η του Σκάλια για τα αθλήματα είναι τρα




βηγμένη καιθα ξένιζε κάθε οπαδό. Α ν οιάνθρω ποιπίστευανστ’ αλήθεια ότιοικανόνες του αγαπημένου τους αθλήματος εί-

ναι αυθαίρετοι καιόχισχεδιασμένοι έτσιώ στε να αναδεικνΰουν καινα τιμούν ορισμένα ταλέντα καιχαρίσματα πουαξίζουν το θαυμασμό, θα δυσκολεύονταν να ενδιαφερθούν γιατην έκβαση του παιχνιδιού16. Τα αθλήματα θα κατέληγαν τότενα γίνουν απλό θέαμα, πηγή διασκέδασης καιόχιαντικείμενοπου ζητά την εκτίμησή μας. Α ν αφήναμε κατά μέρος το ζήτημα

της ασφάλειας, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να απαγορεύο-νταιτα ενισχυτικά φάρμακα καιοιγενετικές τροποποιήσεις κανένας λόγος, τουλάχιστον, που να σχετίζεταιμε την ακεραι-ότητα του παιχνιδιού κιόχιμε το μέγεθος του πλήθους.

Ο ξεπεσμός του αθλητισμού σε θέαμα δεν προσιδιάζειμό-νο στην εποχή της γενετικής μηχανικής. Δ είχνειόμω ς γιατί οι

τεχνολογίες ενίσχυσης τω ν επιδόσεων, γενετικές ή άλλες, μπο-ρείνα διαβρώ σουν εκείνο το μέρος της αθλητικής καιτης καλ-λιτεχνικής δραστηριότητας που τιμά φυσικά ταλέντα καιχαρί-σματα.



3

Γ ο ν ε ίς π ο υ π α τ ρ ο ν ά ρ ο υ ν , π α ιδ ιά μ ε π α τ ρ ό ν

Η ηθική της χαρισματικότητας, η οποία πλήττεταιστον αθλητι-σμό, παραμένειενεργή στην πρακτική της γονικής φροντίδας.Κ ιεδώ όμω ς η εμβιομηχανική καιη γενετική ενίσχυση απει-λούν να την εκτοπίσουν. Ό ταν εκτιμούμε τα παιδιά ω ς δώ ρα,

τα αποδεχόμαστε όπω ς έρχονται, όχιως αντικείμενα του σχεδιασμού μας, προϊόντα της θέλησής μας ή όργανα των φιλοδο-ξιώ ν μας. Η γονική αγάπη δεν εξαρτάταιαπό τα ταλέντα καιτα χαρακτηριστικά που τυχαίνεινα έχειτο παιδί. Δ ιαλέγουμετους φίλους καιτους συντρόφους μας εν μέρειτουλάχιστον μεβάση κάποιες ιδιότητες που βρίσκουμε ελκυστικές. Α λλά δεν

διαλέγουμε τα παιδιά μας. Ο ιιδιότητές τους είναιαπρόβλε-πτες κιακόμη καιοιπιο ευσυνείδητοιγονείς δεν μπορείνα θε-ω ρούνταιολότελα υπεύθυνοιγια το παιδίπου έχουν. Γι’ αυτόκαιο ρόλος του γονέα, περισσότερο από άλλες ανθρώ πινεςσχέσεις, μας μαθαίνειαυτά που ο θεολόγος Γουίλλιαμ Φ . Μ έιονομάζει«ανοιχτότητα στο απρόσκλητο»1.

Δ ιά π λ α σ η κ α ι θ έ α σ η

Η ηχηρή φράση του Μ έιπεριγράφειμια ποιότητα χαρακτήρακαιψυχής που συγκροτείτην ορμή για έλεγχο καικυριαρχία



Γ Ο Ν Ε Ι Σ Π Ο Υ Π Α Τ Ρ Ο Ν Α Ρ Ο Υ Ν , Π Α Ι Δ Ι Α Ε Π Α Τ Ρ Ο Ν 71

καιπροω θείμια αίσθηση της ζω ής ως δώ ρου. Μ ας βοηθάειναδούμε ότιη βαθύτερη ηθική ένσταση απέναντιστην ενίσχυσηαφορά λιγότερο την τελειότητα που αυτή επιζητείκαιπερισσό-τερο την ανθρώπινη στάση που εκφράζεικαιπροω θεί. Το πρό-βλημα δεν είναιότιοιγονείς σφετερίζονταιτην αυτονομία τουπαιδιού που σχεδιάζουν (λες καιτο παιδίθα μπορούσε αλλιώ ςνα επιλέξειτο ίδιο τα γενετικά του γνω ρίσματα). Το πρόβλημαέγκειταιστην ύβρη τω ν γονέω ν που σχεδιάζουν καιπατρονά-ρουν, στη ροπή τους να κυριαρχήσουν πάνω στο μυστήριο τηςγέννησης. Α κόμη κιαν μια τέτοια στάση δεν κάνειτους γονείςτυράννους απέναντιστα παιδιά τους, παραμορφώ νειτη σχέσηγονέα καιπαιδιού καιστερείαπό τον γονέα την ταπεινοφρο-σύνη καιτη διευρυμένη ανθρώ πινη ενσυναίσθηση που μπορείνα καλλιεργήσειη ανοιχτότητα στο απρόσκλητο.

Ό ταν εκτιμούμε τα παιδιά ω ς δώ ρα ή ευλογίες, δεν σημαί-νειότιμένουμε παθητικοίμπροστά στην ασθένεια ή τη νόσο.Η θεραπεία ενός άρρω στου ή τραυματισμένου παιδιού δενυπερβαίνειτις φυσικές του ικανότητες, αλλά τους επιτρέπειναανθήσουν. Α ν καιη ιατρική φροντίδα παρεμβαίνειστη φύση,το κάνειγια χάρη της υγείας κιέτσιδεν αντιπροσω πεύειμια

απεριόριστη προσπάθεια κυριαρχίας καικαθυπόταξης. Α κόμηκαιοιεπίμοχθες προσπάθειες αντιμετώ πισης ή θεραπείαςμιας νόσου δεν αποτελούν κάποια προμηθεϊκή επίθεση στο δε-δομένο. Κ αιτούτο διότιη ιατρική διέπεται, ή τουλάχιστον κα-θοδηγείται, από τον κανόνα της αποκατάστασης καιδιατή-ρησης τω ν φυσικώ ν ανθρώ πινω ν λειτουργιώ ν που συνιστούν

την υγεία.Η ιατρική, όπω ς καιο αθλητισμός, είναιμια πρακτική που

έχει ένα σκοπό, ένα τ έ λ ο ς , το οποίο την προσανατολίζεικαιτην περιορίζει. Β έβαια, τισυνιστά καλή υγεία ή κανονική αν-θρώ πινη λειτουργία είναικάτιπου θέλεισυζήτηση· δεν είναιμόνο βιολογικό ζήτημα. Υ πάρχουν διαφω νίες, λόγου χάρη, για




το αν η κώ φω ση είναιμια αναπηρία που χρήζειθεραπείας ήμια μορφή κοινότητας καιταυτότητας που χρήζειφροντίδας.Ό μω ς ακόμη καιη διαφω νία ξεκινάειαπό την παραδοχή ότιτο νόημα της ιατρικής είναινα προάγειτην υγεία καινα θερα-πεύειτην ασθένεια.

Ο ρισμένοιυποστηρίζουν ότιη υποχρέω ση του γονέα ναθεραπεύσειένα άρρω στο παιδί συνεπάγεταικαιτην υποχρέω -σή του να ενισχύσειένα υγιές, να μεγιστοποιήσειτη δυνατότη-

τά του να πετυχειστη ζωή. Τούτο όμω ς αληθεύειμόνο εφόσοναποδέχεταικανείς την ω φελιμιστική ιδέα ότιη υγεία δεν είναιένα διακριτό ανθρώ πινο αγαθό, αλλά ένα απλό μέσο μεγιστο-ποίησης της ευτυχίας καιτης ευημερίας. Ο ειδικός σε θέματαβιοηθικής Τζούλιαν Σαβουλέσκου υποστηρίζει, για παράδειγ-μα, ότι«η υγεία δεν είναιεγγενώ ς πολύτιμη», μόνο «εργαλεια

κά πολύτιμη», ένας «πόρος» που μας επιτρέπεινα κάνουμε αυ-τό που θέλουμε. Α υτός ο τρόπος σκέψης γύρω από την υγείααπορρίπτειτη διάκριση μεταξύ ίασης καιενίσχυσης. Σύμφω ναμε τον Σαβουλέσκου, οιγονείς όχιμόνο έχουν καθήκον ναπροάγουν την υγεία τω ν παιδιώ ν τους, αλλά είναικαι«ηθικάυποχρεω μένοινα τροποποιούν γενετικά τα παιδιά τους». Θ α

πρέπει να χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να χειρίζονται«τη μνήμη, την ιδιοσυγκρασία, την υπομονή, την κατανόηση,την αίσθηση του χιούμορ, την αισιοδοξία» καιτα άλλα χαρα-κτηριστικά τω ν παιδιώ ν τους, προκειμένου να τους προσφέ-ρουν «την καλύτερη ευκαιρία για την καλύτερη ζω ή»2.

Ω στόσο, είναιλάθος να σκεφτόμαστε την υγεία με εντελώς

εργαλειακούς όρους, ω ς τρόπο μεγιστοποίησης κάποιου άλλουπράγματος. Η καλή υγεία, όπω ς ο καλός χαρακτήρας, είναισυστατικό στοιχείο της ανθρώ πινης ανάπτυξης. Α ν καιείναικαλύτερα να έχεικανείς περισσότερη παρά λιγότερη υγεία,τουλάχιστον μέσα σ’ ένα ορισμένο φάσμα, δεν πρόκειταιγιαεκείνο το είδος τω ν αγαθώ ν που μπορούν να μεγιστοποιηθούν.




Κ ανένας δεν φιλοδοξείνα γίνειβιρτουόζος της υγείας (εκτός

ίσως, από έναν υποχόνδριο). Στη δεκαετία του 1920, οιευγονιστές διεξήγαγαν διαγωνισμούς υγείας σε δημόσιες εμποροπανηγύρεις καιαπένεμαν βραβεία στις «καταλληλότερες οικογέ-νειες». Ό μω ς αυτή η παράδοξη πρακτική δείχνειπόσο τρελόείναινα συλλαμβάνεικανείς την υγεία με εργαλειακοΰς όρουςή ως αγαθό που πρέπεινα μεγιστοποιηθεί. Σε αντίθεση με τα

ταλέντα καιτα γνωρίσματα που φέρνουν την επιτυχία σε μιαανταγωνιστική κοινω νία, η υγεία είναιένα οριοθετημένο αγα-θό· οιγονείς μπορούν να το επιδιώ κουν για τα παιδιά τους χω -ρίς να κινδυνεύουν να παρασυρθούν σε μια διαρκώ ς κλιμα-κούμενη κούρσα εξοπλισμών.

Φ ροντίζοντας για την υγεία τω ν παιδιώ ν τους, οιγονείς δεναναλαμβάνουν ρόλο πάτρονα καισχεδιαστή ούτε μετατρέπουντα παιδιά τους σε προϊόντα της θέλησής τους ή όργανα τω ν φι-λοδοξιώ ν τους. Δ εν μπορείνα ειπω θεί το ίδιο για εκείνουςτους γονείς που ξοδεύουν μεγάλα ποσά για να επιλέξουν τοφύλο του παιδιού τους (για μη ιατρικούς λόγους) ή αποβλέ-πουν στον εμβιομηχανικό σχεδιασμό των διανοητικώ ν προσό-ντω ν ή τω ν αθλητικώ ν ικανοτήτω ν του. Ό πω ς συμβαίνειμεόλες τις διακρίσεις, η διαχω ριστική γραμμή μεταξύ θεραπείαςκαιενίσχυσης ξεθω ριάζειστις άκρες. (Τιγίνεταιμε την ορθο-δοντική, λόγου χάρη, η με την αυξητική ορμόνη σε πολύ κοντάπαιδιά;) Α υτό όμω ς δεν συσκοτίζειτη σπουδαιότητα της διά-κρισης: οιγονείς που επιζητούν την ενίσχυση τω ν παιδιώ ν τουςείναιπιο πιθανό να το παρακάνουν, να εκφράσουν καινα πα-γιώ σουν στάσεις που αντιβαίνουν στον κανόνα της άνευ όρω ναγάπης.

Φ υσικά, η άνευ όρω ν αγάπη δεν απαιτείνα παραιτηθούν οιγονείς από την προσπάθεια να διαμορφώ σουν καινα κατευθύ-νουν την ανάπτυξη του παιδιού τους. Α πεναντίας, οιγονείςέχουν υποχρέω ση να καλλιεργήσουν τα παιδιά τους, να τα




βοηθήσουν να ανακαλύψουν καινα αναπτυξουν τα ταλέντακαι τα χαρίσματα τους. Ό πω ς επισημαίνειο Μ έι, η γονική

αγάπη έχειδυο όψεις: τη δεκτική αγάπη (αοοβρίΐη§ Ιονβ) καιτη μεταπλαστική αγάπη (ΐΓ3ηδίοπηΐη§ Ιονβ). Η δεκτική αγάπηκαταφάσκειστην ύπαρξη του παιδιού, ενώ η μεταπλαστικήαγάπη επιδιώ κειτην ευημερία του. Κ άθε πλευρά διορθώ νειτιςυπερβολές της άλλης: «Ο δεσμός γίνεταιπολύ ησυχαστικός ανχαλαρώ σει καικαταλήξειστην απλή αποδοχή του παιδιού

όπω ς είναι». Είναικαθήκον τω ν γονέω ν να προάγουν τις αρε-τές τω ν παιδιώ ν τους3.Ω στόσο, στις μέρες μας, οιυπέρμετρα φιλόδοξοιγονείς

έχουν την τάση να παρασύρονταιστην κατεύθυνση της μεταπλαστικής αγάπης προω θώ ντας καιζητώ ντας κάθε είδουςεπιτεύγματα από τα παιδιά τους, επιδιώ κοντας την τελειότητα.

«Ο ιγονείς δυσκολεύονταινα κρατήσουν μια ισορροπία ανά-μεσα στις δύο πλευρές της αγάπης», παρατηρείο Μ έι. «Η δε-κτική αγάπη, χω ρίς τη μεταπλαστική αγάπη, ολισθαίνειπροςτην ανοχή καιτελικά την παραμέληση. Η μεταπλαστική αγάπη,χω ρίς τη δεκτική αγάπη, ταλανίζεικαιτελικά απορρίπτει». ΟΜ έιβλέπεισ’ αυτές τις ανταγωνιστικές παρορμήσεις έναν πα-

ραλληλισμό με τη νεω τερική επιστήμη: αυτή επίσης μας ω θείνα θεώ μαστε τον δεδομένο κόσμο, μελετώ ντας καιαπολαμβάνοντάς τον, καιταυτόχρονα να τον διαπλάθουμε, μετασχηματί-ζοντας καιτελειοποιώ ντας τον4. Λ

Το αίτημα της διάπλασης τω ν παιδιώ ν, της καλλιέργειαςκαιβελτίω σής τους, περιπλέκειτη θέση κατά της ενίσχυσης.

Θ αυμάζουμε τους γονείς που θέλουν το καλύτερο για τα παι-διά τους, που δεν φείδονταικόπω ν προκειμένου να τα βοηθή-σουν να βρουν την ευτυχία καιτην επιτυχία. Π οια είναιτότε ηδιαφορά ανάμεσα στην προσφορά μιας τέτοιας βοήθειας μέσωτης εκπαίδευσης καιτης εξάσκησης καιστην προσφορά τηςμέσω γενετικής ενίσχυσης; Κ άποιοιγονείς παρέχουν πλεονε-




κτήματα στα παιδιά τους γράφοντάς τα σε ακριβά σχολεία,

προσλαμβάνοντας δασκάλους για ιδιαίτερα, προσφέροντάςτους μαθήματα τένις, πιάνου, μπαλέτου, κολύμβησης, προετοι-μασίας για τις εισαγω γικές κ.ο.κ. Α ν είναι επιτρεπτό, ή καιαξιοθαύμαστο, να βοηθούν οιγονείς τα παιδιά τους με αυτούςτους τρόπους, γιατίδεν είναιτο ίδιο αξιοθαύμαστο να χρησι-μοποιούν όποιες γενετικές τεχνολογίες εμφανίζονται(υπό τηνπροϋπόθεση ότιείναιασφαλείς) προκειμένου να ενισχύσουντην ευφυΐα, τις μουσικές ικανότητες ή τις αθλητικές δεξιότητεςτου παιδιού τους;

Ο ιυπέρμαχοιτης ενίσχυσης υποστηρίζουν ότιδεν υπάρχειδιαφορά, από άποψ η αρχής, ανάμεσα στη βελτίω ση παιδιώ νμέσω της εκπαίδευσης καιτη βελτίω σή τους μέσω της εμβιομηχανικής. Ο ιεπικριτές της ενίσχυσης επιμένουν ότιη διαφο-ρά είναι κολοσσια. Λ ένε ότιη προσπάθεια βελτίω σης τω νπαιδιώ ν μέσα από το χειρισμό της γενετικής τους σύστασηςθυμίζειευγονική, το στιγματισμένο κίνημα του προηγούμενουαιώ να που βάλθηκε να βελτιώ σειτην ανθρώ πινη φυλή μέσααπό πολιτικές (συμπεριλαμβανομένης της αναγκαστικής στεί-ρω σης καιάλλω ν απεχθώ ν μέτρω ν) προσανατολισμένες στηβελτίωση της γονιδιακής δεξαμενής. Α υτές οιανταγωνιστικέςαναλογίες βοηθούν να αποσαφηνιστείτο ηθικό καθεστώ ς τηςγενετικής ενίσχυσης. Η προσπάθεια τω ν γονέω ν να ενισχύσουν τα παιδιά τους μέσω της γενετικής μηχανικής μοιάζειάραγε περισσότερο με την εκπαίδευση και την εξάσκηση(πράγμα ενδεχομένω ς καλό) ή με την ευγονική (πράγμα ενδε-

χομένως κακό);Ο ιυπέρμαχοιτης ενίσχυσης έχουν δίκιο ω ς προς το εξής: η

βελτίωση τω ν παιδιώ ν μέσω της γενετικής μηχανικής είναιπα-ρόμοια ως προς το πνεύμα με τις πρακτικές ασφυκτικής δια-χείρισης καιυψηλής πίεσης που χαρακτηρίζουν στις μέρες μαςτην ανατροφή τω ν παιδιώ ν. Α υτη η ομοιότητα όμω ς δεν δικαι




ώ νειτη γενετική ενίσχυση. Α πεναντίας, αναδεικνύειένα πρό-βλημα που υπάρχει στην τάση για υπέρμετρη γονική φροντί-

δα5. Το πιο χτυπητό παράδειγμα είναι οιτρελαμένοι με τοναθλητισμό γονείς που έχουν βαλθείνα κάνουν τα παιδιά τουςπρω ταθλητές. Ενίοτε τα καταφέρνουν, όπω ς στην περίπτω σητου Ρίτσαρντ Γουίλλιαμς, ο οποίος λέγεταιότιείχε σχεδιάσειτις σταδιοδρομίες τω ν κοριτσιών του στο τένις, της Β ίνους καιτης Σερίνα, προτού γεννηθούν ή του Ε ρλ Γουντς, ο οποίος

έδω σε στο γιο του Τ άιγκερ ένα μπαστούνιτου γκολφ ενόσωήταν ακόμη στο παιδικό πάρκο. «Α ς μη γελιόμαστε, κανέναπαιδί δεν αφιερώ νεταιαπό μόνο του στον αθλητισμό μ’ αυτότον τρόπο», είπε ο Ρίτσαρντ Γουίλλιαμς στους Ν ε \ν Υ ο ή , Τ ίη χ β $. «Ο ιγονείς το κάνουν καισ’ αυτό είμαιένοχος. Α ν δεν το σχε-διάσεις, πιστέψτε με, δεν πρόκειταινα γίνει»6.

Έ να παρόμοιο αίσθημα μπορείνα διαπιστω θείπέρα απότις τάξεις τω ν επίλεκτων αθλημάτω ν, στους εξιταρισμένους γο-νείς που συνω στίζονταιγύρω από τα γήπεδα ποδοσφαίρου καιμπέιζμπολ «ελπίδων» σ’ όλη τη χώ ρα. Τ όσο οξυμμένη είναιηεπιδημία της γονικής παρεμβατικότητας καιανταγωνιστικότη-τας που οιαθλητικές ενώ σεις νέω ν έχουν επιχειρήσεινα την

ελέγξουν καθιερώ νοντας ζώ νες όπου οιγονείς δεν έχουν πρό-σβαση, σιω πηλά σαββατοκύριακα (δίχως ζητω κραυγές ή επευ-φημίες) και βραβεία για γονείς που επιδεικνύουν αθλητικόήθος καιαυτοσυγκράτηση7. >■

Η πίεση από την περιφέρεια του γηπέδου δεν είναιο μόνος ,φόρος που επιβάλλειη υπέρμετρη γονική φροντίδα στους νεα-

ρούς αθλητές. Κ αθώ ς τα αυτοσχέδια παιχνίδια καιοιαθλοπαι-διές έχουν υποχω ρήσειμπροστά σε αθλητικές ενώ σεις οργα-νω μένες καιδιευθυνόμενες από δυναμικούς γονείς, οιπαιδία-τροιαναφέρουν μια ανησυχητική αύξηση τω ν τραυματισμώ ναπό υπέρχρηση μεταξύ τω ν εφήβω ν. Σήμερα, δεκαεξάχρονοιρίπτες του μπέιζμπολ υποβάλλονταισε επανορθω τική χει




ρουργική στον αγκώ να, επέμβαση που κάποτε γινόταν μόνο σε

ρίπτες του επαγγελματικού πρω ταθλήματος οιοποίοιζητού-σαν να παρατείνουν την καριέρα τους. Ο Δρ. Λ άυλ Μ ικέλι, δι-ευθυντής του αθλιατρικού τμήματος του Ν οσοκομείου Π αίδω ντης Βοστώνης, αναφέρειότιτο 70% τω ν νεαρώ ν ασθενών πουφροντίζειπάσχουν από τραυματισμούς υπέρχρησης, ενώ τοαντίστοιχο ποσοστό πριν από είκοσι πέντε ήταν 10%. Ο ι

αθλίατροιαποδίδουν την επιδημία τω ν τραυματισμώ ν υπέρ-χρησης στην αυξανόμενη τάση να ω θούνταιτα παιδιά να εξει-δικευτούν σ’ ένα μεμονω μένο άθλημα από μικρή ηλικία καιναεξασκούνταισ’ αυτό σ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. «Ο ιγονείςνομίζουν ότιμεγιστοποιούν τις πιθανότητες του παιδιού τουςόταν το προσανατολίζουν σε ένα συγκεκριμένο άθλημα», λέει

ο Δρ. Μ ικέλι. «Τα αποτελέσματα πολλές φορές δεν είναιαυτάπου περίμεναν»8.Ο ικρατικοίλειτουργοίκαιοιγιατροίπου ασχολούνταιμε

τον αθλητισμό τω ν νέω ν δεν είναιοιμόνοιπου αναζητούν τρό-πους να σφίξουν τα λουριά σε πληθω ρικούς γονείς. Μ έλη τηςδιοίκησης πανεπιστημίω ν επίσης παραπονούνταιγια το εντει

νόμενο πρόβλημα τω ν γονέω ν που έχουν βαλθείνα ελέγξουντη ζωή τω ν παιδιώ ν τους συμπληρώ νοντας τις αιτήσεις τουςγια να εισαχθούν στις σχολές, ενοχλώ ντας τηλεφω νικά τηνυπηρεσία εγκρίσεω ν, βοηθώ ντας τα να γράψουν εργασίες, παραμένοντας τη νύχτα στους φοιτητικούς ξενώ νες. Ο ρισμένοιγονείς μάλιστα τηλεφω νούν σε πανεπιστημιακούς υπεύθυνους

ζητώντας τους να φροντίσουν για το πρω ινό ξύπνημα τω ν παι-διώ ν τους9. «Ο ιγονείς τω ν σπουδαστώ ν είναιεκτός ελέγχου»,λέει η Μ αίριλιΤζόουνς, επικεφαλής εγκρίσεω ν στο Μ ΙΤ, ηοποία έχειαναλάβειτην αποστολή να προτρέπειτους αγχω μέ-νους γονείς να αποσυρθούν10. Μ ε αυτή τη διαπίστω ση συμφω -νεί καιη Τζούντιθ Σαπίρο, πρόεδρος του Β&τηαπί(Ζοΐΐε̂ ε. Σεάρθρο της με τίτλο «Κ ρατώ ντας τους γονείς εκτός πανεπι




στημιούπολης», γράφει: «Το δικαίω μα που αισθάνονταιότιέχουν ω ς καταναλω τές, μαζίμε την αδυναμία να αποκολλη

θοΰν από τα παιδιά τους, κάνειορισμένους γονείς να θέλουννα διαχειριστούν κάθε πλευρά της φοιτητικής ζω ής τω ν παι-διώ ν τους από την επιδίω ξη εισαγω γής μέχριτην επιλογήκορμού μαθημάτων. Τέτοιοιγονείς, αν καιαποτελούν εξαίρε-ση, δεν παύουν να είναιμια όλο καιπιο αισθητή πραγματικό-τητα για διδάσκοντες, κοσμήτορες καιπροέδρους»11.

Η μανία τω ν γονέω ν να διαπλάσουν καινα κατευθύνουντην ακαδημαϊκή σταδιοδρομία τω ν παιδιώ ν τους έχειενταθείτην τελευταία δεκαετία, καθώ ς οιεκπρόσω ποιτης πρώ της με-ταπολεμικής γενιάς βοοηιεΓδ), συνηθισμένοινα έχουντον έλεγχο, ετοιμάζονταινα στείλουν τα παιδιά τους στο πανε-πιστήμιο. Μ ια γενιά πριν από τη σημερινή, λίγοιμαθητές λυ-κείου έμπαιναν στον κόπο να προετοιμαστούν για το τεστ μα-θητικώ ν δεξιοτήτων 5Α Τ (δο1ιο1&8ΐΐο Α ρίίίιιοίε ΤβδΙ). Σήμεραοιγονείς ξοδεύουν μεγάλα ποσά σε φροντιστήρια προετοιμα-σίας για το 8Α Τ, δασκάλους, βιβλία καιλογισμικό για τα παι-διά τους που προορίζονταιγια το πανεπιστήμιο, κάνοντας έτσιτην προετοιμασία για τις εξετάσεις μια βιομηχανία τω ν 2,5 δι-σεκατομμυρίω ν δολαρίω ν12. Α πό το 1992 μέχρι το 2001, ηΚπρί&η, μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες στον τομέα της προ-ετοιμασίας για εξετάσεις, είδε τα ακαθάριστα έσοδά της νααυξάνονταικατά 225%13. ^

Τα φροντιστήρια προετοιμασίας για το 8Α Τ δεν είναι ομόνος τρόπος με τον οποίο ίοιαγχω μένοι εύποροιπροσπα-θούν να λουστράρουν και να πακετάρουν τους προοριζόμενους για το πανεπιστήμιο γόνους τους. Ψ υχολόγοιτης εκπαί-δευσης αναφέρουν ότιόλο καιπερισσότεροιγονείς επιδιώ -κουν να διαγνωστείότιτο γυμνασιόπαιδό τους έχειμαθησια-κές δυσκολίες, με μόνο σκοπό να του δοθείεπιπλέον χρόνοςκατά την εξέταση. Α υτή η «αγορά διαγνώ σεω ν» πυροδοτήθη




κε, καθώ ς φαίνεται, από την ανακοίνω ση του Ε ξεταστικούΣυμβουλίου (Οο11β§β Β ο 3Γ(1) το 2002 ότιθα έπαυε να βάζει

αστερίσκο δίπλα στη βαθμολογία τω ν μαθητών στους οποίουςδόθηκε επιπλέον χρόνος κατά την εξέταση λόγω μαθησιακήςδυσκολίας. Ο ιγονείς σκάνε μέχρικαι2.400 δολάρια για μιααξιολόγηση και250 δολάρια την ώ ρα για έναν ψυχολόγο πουθα καταθέσειγια λογαριασμό του μαθητή στο γυμνάσιο ή τηνΥ πηρεσία Ε κπαιδευτικώ ν Εξετάσεω ν (ΕάιιοαίΐοηειΐΤ68ίίη§

δβΓνΐοβ), η οποία διεξάγει το 5Α Τ. Α ν ένας ψ υχολόγος δενπροβεί στην επιθυμητή διάγνω ση, πηγαίνουν την υπόθεσήτους αλλού14.

Η υπέρμετρη γονική φροντίδα απαιτείκόπο καιχρόνο, γι’αυτό καικάποιοιγονείς δίνουν υπεργολαβία την υπόθεση σειδιω τικούς συμβούλους. Έ ναντι αμοιβώ ν που φτάνουν μέχρι

καιτα 500 δολάρια την ώ ρα, ιδιω τικοίσύμβουλοιεισαγωγήςστο πανεπιστήμιο καθοδηγούν τους μαθητές στα αυστηρά μο-νοπάτια της διαδικασίας της αίτησης επιλογή σχολώ ν γιαυποβολή αίτησης, συγγραφή εργασιώ ν που θα κριθούν από τηνυπηρεσία εγκρίσεω ν, σύνταξη βιογραφικού, προετοιμασία γιασυνεντεύξεις. Το κλιμακούμενο άγχος τω ν γονέω ν έχεικάνει

την ιδιωτική συμβουλευτική σ’ αυτό τον τομέα μια αναπτυσσό-μενη βιομηχανία. Σύμφω να με την Α νεξάρτητη Έ νω ση Εκπαι-δευτικώ ν Συμβούλω ν (ΙηάεροηάβηΙ ΕάυοαΙΐοη&Ι Ο οηδίιΐί&ηΐδΑ δδοοϊαΙίοη), που εκπροσω πεί τον κλάδο, πάνω από το 10%τω ν νεοεισαχθέντω ν στις σχολές σήμερα έχουν χρησιμοποιή-σεισυμβούλους επίπληρωμή, ενώ το 1990 το αντίστοιχο ποσο-

στό ήταν 1%15.Η πλέον ανερχόμενη εταιρεία στο χώ ρο, η Ινγ\νΐδε στοΜ ανχάταν, προσφέρειένα διετές «πλατινένιο πακέτο» βοή-θειας για εισαγωγή στο πανεπιστήμιο στην τιμή των 32.995 δο-λαρίω ν16. Έ ναντι αυτής της γενναιόδω ρης αμοιβής, η Κ άθρινΚ οέν, ιδρύτρια της φίρμας, αναλαμβάνειαπό νω ρίς τους πελά-




τες της καιτους εξηγείτιεξω σχολικές δραστηριότητες, εθελο-ντική εργασία καισυμμετοχή σε κατασκηνώσεις ή άλλες καλο-

καιρινές εμπειρίες πρέπεινα παρουσιάσουν κατά την περίοδοτου γυμνασίου προκειμένου να λουστράρουν το βιογραφικότους καινα αυξήσουν τις πιθανότητες να γίνουν δεκτοί. Δ ενπροω θείαπλώ ς τα παιδιά σε σχολές, αλλά συμβάλλειεπίσηςστην ανάπτυξη του προϊόντος ένας σω στός υπεργονέας επίμισθώσει. «Δ εν καθοδηγώ τις αιτήσεις», λέειη Κ οέν. «Κ αθο-

δηγώ ζω ές»17.Για ορισμένους γονείς, ο σκληρός αγώ νας για το φορμάρι-

σμα καιτο πλασάρισμα τω ν παιδιώ ν τους ώστε να γίνουν δε-κτά σε μια επίλεκτη σχολή ξεκινάειαπό την πρώ ιμη παιδικήηλικία. Ο συνέταιρος της Κ οέν προσφέρειμια υπηρεσία με τηνονομασία Ινγ\Υ ίδ6 ΚΜ δ, η οποία απευθύνεταισε γονείς που

αγωνιούν να εξασφαλίσουν θέσεις για τα παιδιά τους στα πιοεπίζηλα ιδιω τικά δημοτικά σχολεία της Ν έας Υ όρκης (τα λε-γάμενα Ινΐεδ) καιστα περιζήτητα νηπιαγω γεία που τατροφοδοτούν18. Ο ξέφρενος ανταγω νισμός για προσχολικήένταξη συγκέντρω σε το φω ς τω ν προβολέω ν πριν από λίγαχρόνια με την ιστορία του Τζακ Γκρούμπμαν, αναλυτή μετο-

χών στη Γουόλ Στριτ. Τούτος ισχυρίστηκε σ’ ένα μέιλ ότιέδω σευψηλότερη εκτίμηση για τη μετοχή της Α Τ&Τ προκειμένου νακερδίσειτην εύνοια του αφεντικού του, ο οποίος βοηθούσε ναγίνουν δεκτές οιδύο ετών δίδυμες κόρες του Γκρούμπμαν σ’ένα νηπιαγω γείο περιω πής στην 92η οδό της Ν έας Υ όρκης19. >

Η π ίε σ η γ ια υ ψ η λ έ ς ε π ιδ ό σ ε ις

Η προθυμία του Γκρούμπμαν να κινήσειγη καιουρανό, ακόμηκαιτην αγορά, για να βάλειτις δίχρονες κόρες του σ’ ένα φιγουράτο νηπιαγω γείο είναισημείο τω ν καιρώ ν. Μ αρτυρείτις



Γ Ο Ν Ε Ι Σ Π Ο Υ Π Α Τ Ρ Ο Ν Α Ρ Ο Υ Ν , Π Α Τ Α Τ Α Ε Γ Ι Α Τ Ρ Ο Ν 81

κλιμακούμενες πιέσεις της αμερικανικής ζω ής που αλλάζουν

τις προσδοκίες τω ν γονέω ν για τα παιδιά τους καιαυξάνουντις απαιτήσεις υψηλώ ν επιδόσεω ν απ’ αυτά. Ό ταν παιδιά προσχολικής ηλικίας κάνουν αίτηση σε ιδιω τικά νηπιαγω γεία ήδημοτικά, η μοίρα τους εξαρτάταιαπό ευνοϊκές συστατικέςεπιστολές κιένα τυποποιημένο τεστ που καλείταινα μετρήσειτην ευφυΐα καιτην ανάπτυξή τους. Ο ρισμένοιγονείς βάζουν

τα τετράχρονά τους να κάνουν φροντιστήρια προετοιμασίαςγια το τεστ. Π ολλοίεπίσης σκάνε 34,95 δολάρια για ένα νέοπαιχνίδιμε την ονομασία Ή πιε Ττ&οΙίβΓ (Χ ρονομετρητής), πουκάνειμεγάλες πω λήσεις, μια συσκευή με λαμπερά χρώ ματα,φω τάκια καιψηφιακό πίνακα, σχεδιασμένη για να μαθαίνειταπαιδιά πώ ς να κρατούν το χρόνο κατά τη διάρκεια τω ν τυπο-

ποιημένων τεστ. Π ροορισμένο για παιδιά από τεσσάρω ν ετώνκαιάνω , το παιχνίδιδιαθέτειμια επιβοηθητική ηλεκτρονικήανδρική φω νή που αναγγέλλει την «έναρξη» και το «τέλοςχρόνου»20.

Ο ιεξετάσεις νηπίω ν δεν περιορίζονταιστα ιδιω τικά σχο-λεία. Η κυβέρνηση Μ πους έδωσε εντολή να υποβληθούν σε τυ-

ποποιημένα τεστ όλα τα τετράχρονα παιδιά που ενεγράφησανστο κρατικό πρόγραμμα Π ρονομιακής Ε κκίνησης (Ηθ3<1δΐ3Γί). Η αύξηση τω ν κρατικώ ν εξετάσεω ν στις τάξεις του δη-μοτικού έχειοδηγήσειπεριφερειακές σχολικές περιφέρειες σ’όλη τη χώ ρα να σφίξουν το πρόγραμμα στο νηπιαγω γείο, όπουη ανάγνωση, τα μαθηματικά καιη επιστήμη εκτοπίζουν την τέ-

χνη, το διάλειμμα καιτην ανάπαυση. Φ τάνοντας στην πρώ τηκαιτη δευτέρα τάξη, τα παιδιά έχουν πλέον να τα βγάλουν πέ-ρα με διάβασμα στο σπίτικαιβαριά σακίδια στην πλάτη. Στοδιάστημα 19811997, η ποσότητα της δουλειάς στο σπίτιπουανέθεταν σε παιδιά από έξιώ ς οκτώ ετών τριπλασιάστηκε21.

Κ αθώ ς αυξάνεταιη πίεση για υψηλές επιδόσεις, αυξάνεται

καιη ανάγκη βοήθειας σε παιδιά που διασπάται εύκολα η




προσοχή τους προκειμένου να συγκεντρω θούν στο εκάστοτεκαθήκον. Κ άποιοιαποδίδουν την απότομη αύξηση τω ν δια-γνώσεω ν της λεγάμενης διαταραχής ελλειμματικής προσοχήςκαιυπερκινητικότητας (Δ ΕΠ Υ Α Ο Η ϋ) στις νέες απαιτήσειςυψηλώ ν επιδόσεω ν που έχουν να αντιμετω πίσουν τα παιδιά. ΟΔρ. Λ ώ ρενς Ν τίλερ, παιδίατρος καισυγγραφέας του βιβλίου

α η η ίη ξ ο η ΐία Ι ϊη , εκτιμά ότιστο 5 με 6% τω ν αμερικανόπουλων κάτω τω ν δεκαοκτώ ορίζεταιαγω γή με Ριταλίνη ή άλλαδιεγερτικά, που θεωρούνταιφάρμακα πρώ της επιλογής για τηΔ ΕΠ Υ . (Τα διεγερτικά αντισταθμίζουν την υπερκινητικότηταδιευκολύνοντας τα παιδιά να διατηρούν την προσοχή τους καινα μην πηδούν από το ένα πράγμα στο άλλο.) Τ α τελευταία δε-καπέντε χρόνια, η νόμιμη παραγω γή Ριταλίνης αυξήθηκε κατά1.700%, ενώ η παραγω γή της αμφεταμίνης ΑάάβΓ&Π, που δίνε-

ταιεπίσης για θεραπεία της Δ ΕΠ Υ , ανέβηκε κατά 3.000%. Γιατις φαρμακευτικές εταιρείες, η αγορά Ριταλίνης καιπαρεμφε-ρώ ν φαρμάκω ν στις Η Π Α είναιχρυσω ρυχείο: ένα δισεκατομ-μύριο δολάρια το χρόνο22.

Ενώ η συνταγογράφηση Ριταλίνης για παιδιά καιεφήβουςέχειεκτοξευθεί τα τελευταία χρόνια στα ύψη, δεν πάσχουν

όλοιοιχρήστες από διαταραχές προσοχής ή υπερκινητικότητα. Μ αθητές καισπουδαστές έχουν μάθειότιτα διεγερτικάβελτιώ νουν τη συγκέντρω ση σε άτομα με φυσιολογικό εύροςπροσοχής. Ο ρισμένοιαγοράζουν ή δανείζονταιΡιταλίνη απότους συναδέλφους τους για να ενισχύσουν την επίδοσή τους ,στο 8Α Τ ή σε πανεπιστημίακές εξετάσεις. Έ να από τα πιο

ανησυχητικά ευρήματα σχετικά με τη χρήση Ριταλίνης είναιότιοιγιατροί τη συνταγογραφούν ολοένα καιπερισσότερο γιαπαιδιά προσχολικής ηλικίας. Μ ολονότιτο φάρμακο δεν είναιεγκεκριμένο για παιδιά κάτω τω ν έξιετών, τα ποσοστά συνταγογράφησης για παιδιά από δύο ώ ς τεσσάρω ν ετώ ν σχεδόντριπλασιάστηκαν στο διάστημα 1991199523.




Α φού η Ριταλίνη χρησιμεύειτόσο για ιατρικούς όσο καιγια μη ιατρικούς σκοπούς για να θεραπεύσειτη Δ ΕΠ Υ καιγια να ενισχύσειτην επίδοση υγιώ ν παιδιώ ν που επιζητούνένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα εγείρειτα ίδια ηθικά διλήμ-ματα που θέτουν οιάλλες τεχνολογίες της ενίσχυσης. Ό πω ς κιαν επιλύονταιαυτά τα διλήμματα, η διαμάχη γύρω από τη Ρι-ταλίνη αποκαλύπτειτην πολιτισμική απόσταση που έχουμεδιανύσειαπό την εποχή της διαμάχης για τα ναρκω τικά (όπω ς

η μαριχουάνα καιτο Ε 5ϋ) μια γενιά πίσω . Σε αντίθεση με ταναρκω τικά των δεκαετιώ ν του 1960 και’70, η Ριταλίνη καιτοΑ άίΐοπιΐΐδεν είναιγια να «φεύγεις», αλλά για να πέφτεις μετα μούτρα στη δουλειά· δεν είναιγια να θεάσαιτον κόσμο καινα τον προσδέχεσαι, αλλά για να διαπλάθεις τον κόσμο καιναπροσαρμόζεσαισ’ αυτόν. Μ ιλούσαμε άλλοτε για τη μη ιατρική

χρήση φαρμακευτικώ ν ουσιώ ν ω ς «ψ υχαγω γική». Α υτός οόρος δεν ισχύειπια. Τα στεροειδή καιτα διεγερτικά για ταοποία γίνεταιλόγος στη διαμάχη περί ενίσχυσης δεν είναιπη-γή ψυχαγωγίας αλλά προσπάθεια συμμόρφωσης, ένας τρόποςαπάντησης στην απαίτηση μιας ανταγωνιστικής κοινω νίας ναβελτιώ σουμε την επίδοσή μας καινα τελειοποιήσουμε τη φύση

μας. Α υτή η απαίτηση για υψηλή επίδοση καιτελειότητα κι-νητοποιείτην παρόρμηση να εναντιω θούμε στο δεδομένο. Ε ί-ναιη βαθύτερη πηγή του ηθικού προβλήματος που θέτειη ενί-σχυση.

Ο ρισμένοιβλέπουν μια καθαρή διαχω ριστική γραμμή ανά-μεσα στη γενετική ενίσχυση καιστους άλλους τρόπους με τους

οποίους οιάνθρω ποιζητούν να βελτιώ σουν τα παιδιά τους καιτον εαυτό τους. Ο γενετικός χειρισμός φαίνεταικατά κάποιοτρόπο χειρότερος πιο διεισδυτικός καιεπικίνδυνος από άλ-λους τρόπους ενίσχυσης τω ν επιδόσεων καιεπιδίω ξης της επι-τυχίας. Ό μω ς, από ηθική σκοπιά, η διαφορά είναιλιγότεροσημαντική απ’ ό,τιφαίνεται.




Ό σοι ισχυρίζονταιότιη εμβιομηχανική μοιάζειω ς προς τοπνεύμα με τους άλλους τρόπους με τους οποίους οιφιλόδοξοιγονείς διαμορφώ νουν καιδιαπλάθουν τα παιδιά τους έχουνένα δίκιο. Ό μω ς αυτή η ομοιότητα δεν είναιλόγος για να εν-στερνιστούμε τον γενετικό χειρισμό τω ν παιδιώ ν. Α ντίθετα, εί-ναιλόγος για να αμφισβητήσουμε τις χαμηλής τεχνολογίας αλ-λά υψηλής πίεσης πρακτικές ανατροφής τω ν παιδιώ ν που συ-νήθω ς αποδεχόμαστε. Η τόσο γνώ ριμη στον καιρό μας υπέρ-

μετρη γονική φροντίδα αντιπροσω πεύειμια αγχώδη υπερβολήελέγχου καικυριαρχίας που χάνειτο νόημα της ζω ής ω ς δώ -ρου. Κ ιαυτό τη φέρνειανησυχητικά κοντά στην ευγονική.



4

Η π α λ α ιό ε υ γ ο ν ικ ή κ α ι η ν έ α

Η ευγονική ήταν ένα κίνημα με μεγάλες φιλοδοξίες να βελ-τιώ σειτη γενετική σύθεση της ανθρώ πινης φυλής. Ο όρος, πουσημαίνει«καλογεννημένος» (από το αρχαιοελληνικό ε υ γ ε ν ή ς , μέσω του αγγλικού β ι ΐ ξ β η ί ε ς ) επινοήθηκε το 1883 από τον ΣερΦ ράνσις Γκάλτον, εξάδελφο του Κ άρολου Δαρβίνου, ο οποίοςεφάρμοσε στατιστικές μεθόδους στη μελέτη της κληρονομικό-τητας1. Π επεισμένος ότιη κληρονομικότητα ορίζειτο ταλέντοκαιτο χαρακτήρα, θεώρησε ότιείναιεφικτό «να παραχθείμιαιδιαίτερα προικισμένη φυλή ανθρώ πω ν μέσα από προσεκτι-κούς γάμους στη διάρκεια αρκετώ ν διαδοχικώ ν γενεώ ν»2.Έ κανε έκκληση «να εισαχθείη ευγονική στην εθνική συνείδη-ση, σαν μια νέα θρησκεία», ενθαρρύνοντας τους χαρισματι-κούς ανθρώ πους να επιλέξουν τους συντρόφους τους με ευγονικούς στόχους κατά νου. «Α υτό που η φύση κάνειτυφλά, αρ-γά καιανελέητα, ο άνθρω πος μπορείνα το κάνειμε πρόνοια,ταχύτητα καικαλοσύνη ... Η βελτίω ση του γένους μας μουφαίνεταιότιείναιένας από τους υψ ηλότερους σκοπούς που εί-ναιλογικό να επιδιώ ξουμε»3.




Η π α λ α ιά ε υ γ ο ν ικ ή

Η ιδέα του Γκάλτον εξαπλώ θηκε στην Α μερική, όπου πυροδό-τησε ένα λαϊκό κίνημα στις πρώ τες δεκαετίες του εικοστού αι-ώ να. Τ ο 1910, ο βιολόγος καισταυροφόρος της ευγονικήςΤσαρλς Ν τάβενπορτ άνοιξε το Γραφείο Ευγονικώ ν Κ αταχω ρί-σεω ν (Ε ιι§6γπο ΚοοοΓ(1δ Ο ίίΐοο) στο Κ ολντ Σπρινγκ Χ άρμπορ

του Λ ονγκ Ά ιλαντ. Α ποστολή του ήταν να στείλειερευνητές σεφυλακές, νοσοκομεία, πτω χοκομεία καιψυχιατρικά άσυλα σ’όλη τη χώ ρα για να συλλέξουν δεδομένα σχετικά με το γενετι-κό υπόβαθρο τω ν λεγάμενω ν ανώ μαλων. Μ ε τα λόγια του Ν τά-βενπορτ, το σχέδιο συνίστατο στην καταλογογράφηση «τωνμεγάλω ν ροπώ ν του ανθρώ πινου πρω τοπλάσματος που διατρέ-

χουν τη χώ ρα»4. Ο Ν τάβενπορτ ήλπιζε πω ς τέτοια δεδομέναθα παρείχαν τη βάση για ευγονικές προσπάθειες να απστραπεί η αναπαραγωγή τω ν γενετικά ακατάλληλων.

Η σταυροφορία για την απαλλαγή τσυ έθνους από το ελατ-τω ματικό πρω τόπλασμα δεν ήταν κανένα περιθω ριακό κίνημαρατσιστώ ν καιιδιόρρυθμω ν. Το έργο του Ν τάβενπορτ χρημα

τοδοτήθηκε από το Ο ^πιβ^ΐε ΙηδίΐΙαίίοη, την κ. Χ άριμαν, χήρακαικληρονόμο του μεγιστάνα ιδιοκτήτη της σιδηροδρομικήςεταιρείας υηΐοη Ρ&οΐίΐο, και τον Τ ζων Ροκφέλερ Τζοΰνιορ.Κ ορυφαίοιπροοδευτικοί μεταρρυθμιστές της εποχής συστρατεύθηκαν στην υπόθεση της ευγονικής. Ο Θ ίοντορ Ροΰζβελτέγραψ ε στον Ν τάβενπορτ: «Κ άποια μέρα θα συνειδητοποιή,

σουμε ότιτο πρώ τιστο καθήκον, το αναπόδραστο καθήκον τουκαλού πολίτη του σωστού τυπου είναινα αφήσειπίσω στον κό-σμο το αίμα του· κιότιδεν έχουμε καμιά δουλειά να επιτρέ-ψ ουμε τη διαιώ νιση πολιτώ ν του λανθασμένου τΰπου»5. ΗΜ άργκαρετ Σάνγκερ, πρω τοποριακή φεμινίστρια καιυπέρμαχος του ελέγχου τω ν γεννήσεω ν, προσχώρησε επίσης στην ευ-

γονική: «Π ερισσότερα παιδιά από τουςκατάλληλους λιγότερα



Η Π Α Λ Α Ι Α Ε Υ Γ Ο Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Η Ν Ε Α 87

από τους ακατάλληλους αυτό είναιτο κΰριο ζήτημα του ελέγ-χου τω ν γεννήσεω ν»6.

Έ να μέρος του προγράμματος ευγονικής ήταν παραινετικόκαι εκπαιδευτικό. Η Α μερικανική Ε ταιρεία Ε υγονικής(Α ιηβποβη Ειι̂ εηίοδ δοοΐείγ) διοργάνω νε διαγω νισμούς «Κ α-ταλληλότερω ν Ο ικογενειώ ν» σε δημόσιες εμποροπανηγύρειςσε κάθε πολιτεία της χώ ρας, δίπλα σε διαγω νισμούς κατοικί-διω ν ζώων. Ο ιδιαγω νιζόμενοικατέθεταν τα ευγονικά ιστορι-

κά τους καιυποβάλλονταν σε ιατρικές καιψυχολογικές εξετά-σεις καιτεστ ευφυΐας. Στις καταλληλότερες οικογένειες απονέμονταν έπαθλα. Ή δη κατά τη δεκαετία του 1920, παραδίδο-νταν μαθήματα ευγονικής σε 350 κολλέγια καιπανεπιστήμιατης χώ ρας, που επισήμαιναν στους προνομιούχους νεαρούςΑ μερικανούς το αναπαραγω γικό καθήκον τους7.

Ό μω ς το κίνημα της ευγονικής είχε και μια πιο σκληρήόψη. Ο ιυπέρμαχοιτης ασκούσαν πίεση για νομοθεσία που θααπαγόρευε την αναπαραγωγή σε άτομα με ανεπιθύμητα γονί-δια, καιτο 1907 η πολιτεία της Ιντιάνα υιοθέτησε τον πρώ τονόμο που προέβλεπε την αναγκαστική στείρω ση τω ν ψυχασθε-νώ ν, τω ν φυλακισμένων καιτω ν άπορω ν. Είκοσιεννέα πολι-

τείες υιοθέτησαν εν τέλεινόμους αναγκαστικής στείρω σης καιπερισσότεροιαπό 60.000 γενετικά «ανεπαρκώ ν» Α μερικανώνστειρώ θηκαν.

Το 1927, το Α νώ τατο Δ ικαστήριο τω ν Η Π Α επικύρωσε τησυνταγματικότητα τω ν νόμω ν περί στείρω σης στη διαβόητηυπόθεση Μ π α κ ε ν α ν τ ίο ν Μ π ε λ (Β ιια Ι ί ν . Β β ΙΪ). Η υπόθεση αφο-

ρούσε την Κ άριΜ πακ, μια δεκαεπτάχρονη ανύπαντρη μητέραπου είχε εγκλειστείσε ίδρυμα για άτομα με διανοητική ανε-πάρκεια στη Β ιρτζίνια, με εντολή να υποβληθείσε στείρω ση.Ο δικαστής Ό λιβερ Γουέντελ Χ ολμς έγραψ ε τη γνω μάτευσηγια την οκτώ προς ένα πλειοψ ηφία που υποστήριξε το νόμο πε-ρίστείρω σης: «Δ εν είναιλίγες οιφορές που έχουμε δειτο δη




μόσιο συμφέρον να καλείτους καλυτέρους πολίτες να δώ σουντη ζω ή τους. Θ α ήταν παράδοξο να μην μπορείνα καλέσειεκείνους που ήδη υποσκάπτουν τη δύναμη του Κ ράτους ναπροβούν σε αυτές τις μικρότερες θυσίες ... Η αρχή που διέπειτον αναγκαστικό εμβολιασμό είναιαρκούντω ς ευρεία ώστε νακαλύπτεικαιτην αφαίρεση τω ν Φ αλλόπειω ν σαλπίγγω ν. Α ντίνα περιμένειη κοινω νία να εκτελέσειεκφυλισμένους απογό-νους για τα εγκλήματά τους, ή να τους αφήσεινα πεθάνουναπό την πείνα εξαιτίας της ηλιθιότητάς τους, είναικαλύτερογια όλο τον κόσμο να μπορεί να απαγορεύει στους έκδηλαακατάλληλους να συνεχίζουν το είδος τους». Α ναφερόμενοςστο γεγονός ότιη μητέρα της Κ άριΜ πακ και, κατά τα λεγά-μενα, η κόρη της βρέθηκαν επίσης να έχουν διανοητική ανε-πάρκεια, ο Χ ολμς κατέληξε: «Τρεις γενιές ηλιθίω ν είναιαρ-κετές»8.

Στη Γερμανία, η αμερικανική νομοθεσία περί ευγονικήςβρήκε ένα θαυμαστή στο πρόσω πο του Α δόλφου Χ ίτλερ, οοποίος, στο βιβλίο του Ο α γ ώ ν μ ο υ (Μ β ΐη α η ιρ /), προσέφερεμια διατύπω ση της ευγονικής πίστης: «Η απαίτηση να απαγο-ρεύεταιστους ανεπαρκείς ανθρώ πους να διασπείρουν εξίσουανεπαρκείς απογόνους είναιαπαίτηση της πιο ξεκάθαρης λο-γικής και, εφόσον εκτελεστείσυστηματικά, αντιπροσω πεύειτην πιο ανθρώ πινη πράξη της ανθρω πότητας. Θ α απαλλάξειεκατομμύρια δυστυχισμένων από βάσανα που δεν τους αξί-ζουν καιθα επιφέρειεπομένως μια αυξανόμενη βελτίωση της ·υγείας στο σύνολό της»9. Ό ταν κατέλαβε την εξουσία το 1933,

ο Χ ίτλερ εξέδω σε έναν μεγαλεπήβολο νόμο περίστείρω σης, οοποίος προκάλεσε τα εγκώ μια τω ν Α μερικανώ ν ευγονιστώ ν.Τα Ε ιΐξ β η ΐβ α Ι Ν β ν ν χ , έκδοση του Κ ολντ Σπρινγκ Χ άρμπορ, δη-μοσίευσαν μια κατά λέξη μετάφραση του γερμανικού νόμουκαισημείω σαν υπερήφανα τις ομοιότητές του με τον πρότυπονόμο περί στείρω σης που είχε προταθεί από το αμερικανικό




κίνημα ευγονικής. Στην Κ αλιφόρνια, όπου το ευγονικό φρόνη-μα ήταν υψηλό, το περιοδικό τω ν ϋ ο ς Α η ξ β Ι β δ Τ ΐη ιβ $ δημοσίευ-σε το 1935 μια αισιόδοξη περιγραφή της ναζιστικής ευγονικής.«Γιατίλέειο Χ ίτλερ: “στειρώ στε τους ακατάλληλους!”», ήτανο ζω ηρός τίτλος. «Εδώ ίσως είναιμια όψη της νέας Γερμανίαςπου η Α μερική, μαζίμε τον υπόλοιπο κόσμο, δεν έχεικανέναπεριθώ ριο να επικρίνει»10.

Τελικά ο Χ ίτλερ οδήγησε την ευγονική πέρα από τη στεί-ρω ση, στη μαζική δολοφονία καιτη γενοκτονία. Μ ε το τέλοςτου Δ ευτέρου Π αγκοσμίου Π ολέμου, τα νέα γύρω από τις ναζιστικές φρικαλεότητες συνέβαλαν στην υποχώ ρηση του αμε-ρικανικού κινήματος ευγονικής. Ο ιαθέλητες στειρώ σεις μειώ -θηκαν στις δεκαετίες του 1940 και’50, αν καιορισμένες πολι-τείες συνέχισαν να τις κάνουν μέχρικαιτη δεκαετία του ’70.Το 2002 καιτο 2003, αφού δημοσιογραφικές έρευνες έφερανστο φω ς της δημοσιότητας τις ευγονικές βαναυσότητες του πα-ρελθόντος, οικυβερνήτες τω ν πολιτειώ ν της Β ιρτζίνια, τουΌ ρεγκον, της Κ αλιφόρνιας, της Β όρειας Κ αρολίνας καιτηςΝ ότιας Κ αρολίνας ζήτησαν επισήμω ς συγγνώ μη από τα θύμα-τα της αναγκαστικής στείρω σης11.

Η σκιά της ευγονικής επικρέματαιπάνω από τις σημερινέςδιαμάχες περίγενετικής μηχανικής καιενίσχυσης. Ο ιεπικρι-τές της γενετικής μηχανικής υποστηρίζουν ότιη ανθρώ πινηκλω νοποίηση, η ενίσχυση καιη επιδίω ξη παιδιώ ν με πατρόνδεν είναιτίποτα περισσότερο από μια «ιδιωτικοποιημένη» ευ-γονική της «ελεύθερης αγοράς». Ο ιυπέρμαχοιτης ενίσχυσης

απαντούν ότιοιγενετικές επιλογές που γίνονταιελεύθερα δενείναιστ’ αλήθεια ευγονικές, τουλάχιστον όχιμε τη μειωτικήσημασία που φέρειαυτός ο όρος. Α φαιρώ ντας τον καταναγκα-σμό, λένε, αφαιρείκανείς αυτό ακριβώ ς που κάνειαποκρουστικές τις ευγονικές πολιτικές.

Ξ εκαθαρίζοντας το παράδειγμα της ευγονικής, έχουμε άλ




λο έναν τρόπο να αναμετρηθοΰμε με την ηθική της ενίσχυσης.Η ευγονική έβγαλε κακό όνομα εξαιτίας τω ν ναζί. Ό μω ς τι

ακριβώ ς δεν πήγαινε καλά μ’ αυτήν; Ά ραγε η ευγονική είναιαπαράδεκτη μόνο στο βαθμό που είναι καταναγκαστική; Ήμήπω ς υπάρχεικάτιτο επιλήψιμο ακόμη καιστους μη καταναγκαστικοΰς τρόπους ελέγχου της γενετικής σύστασης της επό-μενης γενιάς;

Η ε υ γ ο ν ικ ή σ τ η ν ε λ ε ύ θ ε ρ η α γ ο ρ ά

Α ς εξετάσουμε μια πρόσφατη ευγονική πολιτική που σταμα-τάει λίγο πριν από τον καταναγκασμό. Τη δεκαετία του 1980,ο πρω θυπουργός της Σιγκαπούρης Λ ιΚ ουάν Γιου ανησυχού-

σε για το γεγονός ότιοιμορφω μένες γυναίκες της χώ ρας τουγεννούσαν λιγότερα παιδιά από τις λιγότερο μορφω μένες.«Α ν συνεχίσουμε να πολλαπλασιαζόμαστε μ’ αυτό τον ασύμ-μετρο τρόπο», είπε, «δεν θα μπορέσουμε να κρατήσουμε τοσημερινό μας επίπεδο». Φ οβόταν ότιοικατοπινές γενιές θα«στερέψουν από ταλέντα»12. Για να αποτρέψειτην παρακμή,

η κυβέρνηση εγκαινίασε πολιτικές που θα ενθάρρυναν τουςαποφοίτους πανεπιστημίω ν να παντρευτούν καινα αποκτή-σουν παιδιά μια κρατική υπηρεσία γνω ριμιώ ν μέσω ηλε-κτρονικού υπολογιστή, οικονομικά κίνητρα στις μορφω μένεςγυναίκες για να τεκνοποιήσουν, μαθήματα ερω τοτροπίας στο .προπτυχιακό πρόγραμμα άϊτουδώ ν καιδω ρεάν κρουαζιέρες

με «πλοία της αγάπης» για άγαμους απόφοιτους πανεπιστη-μίου. Ταυτόχρονα, σε γυναίκες χαμηλού εισοδήματος γυναί-κες χω ρίς απολυτήριο λυκείου, το κράτος πρόσφερε 4.000 δο-λάρια ω ς προκαταβολή για την αγορά διαμερίσματος χαμη-λού κόστους υπό τον όρο ότιθα ήταν διατεθειμένες να στει-ρω θούν13.




Η πολιτική της Σ ιγκαπούρης έφερε την ευγονική στηνελεύθερη αγορά: αντίνα εξαναγκάζειτους μη ευνοημένους

πολίτες να υποβληθούν σε στείρω ση, τους πλήρω νε για να τοκάνουν. Ό μω ς όσοι βρίσκουν ηθικά αποτρόπαια τα παραδο-σιακά ευγονικά σχέδια, μάλλον θα αναστατω θούν καιμε τηνεθελούσια σιγκαπουριανή εκδοχή. Κ άποιοιμπορείνα προβά-λουν την ένσταση ότιτο δέλεαρ τω ν 4.000 δολαρίω ν είναιοιονεί καταναγκασμός, ιδίω ς για φτω χές γυναίκες με περιορι-

σμένες βιοτικές προοπτικές. Ά λλοιμπορείνα υποστηρίξουνότιακόμη καιοικρουαζιέρες αγάπης για τους προνομιούχουςείναιμέρος ενός κολεκτιβιστικού προγράμματος που παρει-σφρέεισε αναπαραγω γικές επιλογές τις οποίες οιάνθρω ποιθα έπρεπε να είναιελεύθεροινα κάνουν από μόνοιτους, χω-ρίς το βαρύ χέριή το άγρυπνο μάτιτου κράτους. (Α π’ ό,τιλέ-

γεται, οιπολιτικές αυτές δεν έγιναν δημοφιλείς μεταξύ τω νγυναικώ ν, στις οποίες κακοφάνηκε η ιδέα ότιτις έσπρω χναννα «γεννοβολάνε» για τη Σιγκαπούρη)14. Ω στόσο, υπάρχουνκιάλλοιλόγοιγια τους οποίους η ευγονική δεν είναιαποδε-κτή: ακόμη κι εκεί όπου δεν υπεισέρχεται καταναγκασμός,υπάρχειένα πρόβλημα με τη φιλοδοξία, ατομική ή συλλογική,

να καθορίζουμε τα γενετικά χαρακτηριστικά τω ν απογόνω νμας βάσειπρομελετημένου σχεδίου. Στις μέρες μας, αυτή ηφιλοδοξία είναιλιγότερο πιθανό να εκφραστείσε κρατικάεπιχορηγούμενες ευγονικές πολιτικές απ’ ό,τισε πρακτικέςτεκνοποίησης που επιτρέπουν στους γονείς να προσδιορίσουνκαινα επιλέξουν το είδος τω ν παιδιώ ν που θα αποκτήσουν.

Ο Τζέιμς Γουάτσον, ο βιολόγος που μαζίμε τον Φ ράνσιςΚ ρικ ανακάλυψ ε τη δομή διπλής έλικας του ϋΝ Α , δεν βρίσκειτίποτα το επιλήψιμο στη γενετική μηχανική καιτην ενίσχυση,υπό τον όρο ότιείναιελεύθερα επιλεγόμενες καιόχικρατικάεπιβαλλόμενες. Κ ιωστόσο, στον Γουάτσον, η γλώ σσα της επι-λογής συνυπάρχειμε την παλαιά ευγονική ευαισθησία. «Α ν




είστε πραγματικά ηλίθιος, εγώ θα ’λεγα ότιπρόκειταιγια αρ-ρώστια», δήλω σε πρόσφατα στους Τ ΐ τ η β ζ του Λ ονδίνου. «Π οια

είναιη αιτία που το κατώ τερο 10% έχειπράγματιδυσκολία,ακόμη καιστο δημοτικό; Π ολλοίθα ήθελαν να πουν “Η φτώ -χεια τέτοιου είδους πράγματα”. Ό μω ς μάλλον δεν είναι. Θ αήθελα λοιπόν να ξεφορτω θώ αυτή την ιδέα, για να βοηθήσωτο χαμηλότερο 10%»15.

Λ ίγα χρόνια νω ρίτερα, ο Γουάτσον είχε εμπλακείσε δια-

μάχη λέγοντας ότι, αν ανακαλυπτόταν ένα γονίδιο σχετικό μετην ομοφυλοφιλία, μια έγκυος γυναίκα που δεν θα ήθελε ομο-φυλόφιλο παιδί θα έπρεπε να είναιελεύθερη να κάνειέκτρω -ση εφόσον το έμβρυο έφερε αυτό το γονίδιο. Α παντώ ντας σταεπικριτικά σχόλια που προκάλεσε η δήλω σή του, απάντησεότιδεν απομόνω νε τους ομοφυλόφιλους, αλλά διατράνω νε

μια αρχή: οιγυναίκες θα έπρεπε να είναιελεύθερες να κά-νουν έκτρω ση για οποιοδήποτε λόγο γενετικής προτίμησης είτε οιεξετάσεις έδειχναν ότιτο παιδίεπρόκειτο να γεννηθείδυσλεξικό, είτε χω ρίς μουσικό ταλέντο, είτε πάλιπολύ κοντόγια να παίξει μπάσκετ16.

Τ α σενάρια του Γουάτσον δεν συνιστούν ιδιαίτερη πρό-

κληση για τους πολέμιους της άμβλω σης στο όνομα της ζωής,για τους οποίους κάθε έκτρω ση αποτελεί ακατονόμαστοέγκλημα. Για εκείνους όμω ς που δεν προσυπογράφουν τηνάποψ η περίδικαιώ ματος στη ζω ή, τα σενάρια του Γουάτσβνθέτουν ένα δύσκολο ερώ τημα: αν είναι ηθικά προβληματικόνα προσβλέπει κανείς στην άμβλω ση για να αποφύγει ένα

ομοφυλόφιλο ή ένα δυσλεξικό παιδί, μήπω ς αυτό δείχνειότικάτιδεν πάει καλά όταν ενεργούμε βάσειευγονικώ ν προτιμή-σεω ν, ακόμη κιόταν δεν υπεισέρχεταικαταναγκασμός;

Α ς εξετάσουμε τη νεοσύστατη αγορά ω αρίω ν καισπερμα-τοζω αρίω ν. Η τεχνητή γονιμοποίηση επιτρέπειστους επίδο-ξους γονείς να ψω νίσουν γαμέτες με τα γενετικά γνωρίσματα




που θέλουν να έχειτο παιδί τους. Είναιένας τρόπος σχεδιασμού παιδιώ ν λιγότερο προβλέψιμος από την κλω νοποίηση ή

την προεμφυτευτική γενετική διάγνω ση. Π ροσφέρειόμω ς ένακαλό παράδειγμα τεκνοποιητικής πρακτικής, όπου η παλαιάευγονική συναντά τον νέο καταναλω τισμό. Θ υμηθείτε την αγ-γελία που εμφανίστηκε σε εφημερίδες επίλεκτω ν σχολώ ν,προσφέροντας 50.000 δολάρια για ένα ω άριο νεαρής γυναί-κας που να είναιτουλάχιστον 1,80 εκ., αθλητική, χω ρίς σοβα-

ρά οικογενειακά ιατρικά προβλήματα καιμε συνολική βαθμο-λογία στα τεστ δεξιοτήτω ν 5Α Τ 1.400 καιπάνω . Π ιο πρόσφα-τα άνοιξε ένας διαδικτυακάς τόπος που ισχυρίζεταιότιδημοπρατεί ω άρια από μοντέλα μόδας τω ν οποίω ν οιφω τογραφίεςεμφανίζονταισ’ αυτόν με τιμές εκκίνησης από 15.000 μέχρι150.000 δολάρια17.

Για ποιους λόγους, αν υπάρχουν, είναι η αγορά ω αρίω νηθικά επιλήψιμη; Α φού κανείς δεν υποχρεώ νεταινα αγορά-σειή να πουλήσει, δεν μπορείνα είναικακή λόγω εξαναγκα-σμού. Κ άποιοιμπορείνα ανησυχούν ότιοιυψηλές τιμές οδη-γούν στην εκμετάλλευση τω ν φτω χώ ν γυναικώ ν, συνιστώ νταςμια προσφορά που δεν έχουν το περιθώ ριο να αρνηθούν.

Ό μω ς τα σχεδιασμένα ω άρια που εξασφαλίζουν τις υψηλότε-ρες τιμές είναιπιθανότερο να αναζητηθούν από τους προνο-μιούχους, όχι τους φτω χούς. Α ν η αγορά για ω άρια πρώ τηςδιαλογής μάς προκαλείηθικούς ενδοιασμούς, αυτό δείχνειότιοι ανησυχίες περί ευγονικής δεν καταλαγιάζουν στο όνοματης ελευθερίας επιλογής.

Η ιστορία δύο τραπεζώ ν σπέρματος βοηθάεινα καταλά-βουμε γιατί. Το Κ εροδΐΙοιγ £ο γ Ο επηίηαΐΟ ιοίοε (ΤαμιευτήριοΣπερματικής Επιλογής), μια από τις πρώ τες στην Α μερική,δεν ήταν εμπορική επιχείρηση. Ιδρύθηκε το 1980 από τον Ρόμπερτ Γκράχαμ, έναν ευγονιστή φιλάνθρω πο αφιερω μένο στηβελτίω ση του παγκόσμιου «γενετικού υλικού» (§επη ρΐ&δΐη)




καιτην καταπολέμηση της ανόδου τω ν «οπισθοδρομούντω νανθρώ πινω ν όντω ν»18. Το σχέδιό του ήταν να συλλέξεισπέρ-μα από νομπελίστες επιστήμονες καινα το διαθέσεισε γυναί-κες που αναζητούν δότες, με την ελπίδα να γεννηθούν υπε-ρευφυή βρέφη. Ό μω ς ο Γκράχαμ δυσκολεύτηκε να πείσεινο-μπελίστες να δω ρίσουν το σπέρμα τους στο αλλόκοτο πρό-γραμμά του κιέτσιαρκέστηκε στο σπέρμα φερέλπιδω ν νεα-ρώ ν επιστημόνων. Η τράπεζα σπέρματος έκλεισε το 199919.

Α ντίθετα, η 0&1ΐ£οππ& Ο γοβαπίί (Τ ράπεζα Κ ρυοκατάψ υξης της Κ αλιφόρνιας), μια από τις κορυφαίες τράπεζες σπέρ-ματος στον κόσμο, είναι μια κερδοσκοπική εταιρεία, χω ρίςκαμία ευγονική αποστολή20. Ο Δρ. Κ άπυ Ρόθμαν, συνιδρυτήςτης εταιρείας, μόνο περιφρόνηση τρέφειγια την ευγονική τουΓκράχαμ. Κ ιω στόσο, τα κριτήρια που επιβάλλειη τράπεζαγια τη στρατολόγηση δοτώ ν σπέρματος δεν είναι λιγότερο

απαιτητικά από εκείνα του Γκράχαμ. Η (ϋι·γο63η1ίέχειγρα-φεία στο Κ αίμπριτζ της Μ ασαχουσέτης, κάπου μεταξύ τω νπανεπιστημίω ν Χ άρβαρντ καιΜ ΙΤ, και στο Π άλο Ά λτο τηςΚ αλιφόρνιας, κοντά στο Στάνφορντ. Α ναζητείδότες με αγγε-λίες στις εφημερίδες τω ν πανεπιστημιουπόλεω ν (προσφέροντας μέχρικαι900 δολάρια το μήνα) καιαποδέχεταιλιγότερο

από το 3% τω ν δοτώ ν που κάνουν αίτηση.Το μάρκετινγκ της Ο γοβαηΐίδίνειέμφαση στις πηγές υψ η-

λού γοήτρου του σπέρματός της. Ο κατάλογος τω ν δοτώ ν τηςπαρέχειλεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τα φυσικά χα-ρακτηριστικά, την εθνοτική προέλευση καιτον ακαδημαϊκόπροσανατολισμό τους. Έ ναντι μιας επιπλέον εισφοράς, οι

υποψήφιοιπελάτες μπορούν να αγοράσουν τα αποτελέσματαμιας εξέτασης που αξιολογείτην ιδιοσυγκρασία καιτον χαρακτηρολογικό τύπο του δότη. Ο Ρόθμαν αναφέρειότιο ιδανι-κός δότης σπέρματος της Ο γοββηΐίέχειπανεπιστημιακό πτυ-χίο, ύψος 1,80, καστανά μάτια, ξανθά μαλλιά καιλακκάκια




όχιεπειδή η εταιρεία θέλεινα διαδώ σειαυτά τα γνωρίσματα,

αλλά επειδή αυτά είναιτα γνω ρίσματα που θέλουν οιπελάτεςτης. «Α ν οιπελάτες μας ήθελαν άτομα που εγκατέλειψαν τολύκειο, θα τους δίναμε άτομα που εγκατέλειψαν το λύκειο»21.

Δ εν διαφω νούν όλοι με την εμπορία σπέρματος. Α λλάόποιος προβληματίζεταιγια την ευγονική διάσταση της τρά-πεζας σπέρματος νομπελιστώ ν, θα πρέπεινα προβληματιστείεξίσου για την 0γο&αη1ί, έστω κιαν είναιπροσανατολισμένηστους καταναλω τές. Π οια είναιστο κάτω κάτω η ηθική δια-φορά ανάμεσα στο σχεδιασμό παιδιώ ν σύμφω να μ’ έναν ρητάευγονικό σκοπό και το σχεδιασμό παιδιώ ν σύμφω να με τιςεπιταγές της αγοράς; Είτε ο στόχος είναιη βελτίωση του «γε-νετικού υλικού» της ανθρω πότητας, είτε η ικανοποίηση τω νπροτιμήσεω ν τω ν καταναλω τώ ν, καιοιδύο πρακτικές είναιευγονικές στο μέτρο που μετατρέπουν τα παιδιά σε προϊόνταπρομελετημένου σχεδίου.

Φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ η ε υ γ ο ν ικ ή

Στην εποχή του γενώματος, η γλώ σσα της ευγονικής κάνειτηνεπανεμφάνισή της, όχιμόνο μεταξύ τω ν επικριτώ ν αλλά καιμεταξύ τω ν υποστηρικτώ ν της ενίσχυσης. Μ ια επιδραστικήσχολή αγγλοαμερικανώ ν πολιτικώ ν φιλοσόφω ν καλείσε μιανέα «φιλελεύθερη ευγονική», εννοώ ντας με αυτό μη εξανα-γκαστικές γενετικές ενισχύσεις που δεν περιορίζουν την αυ-

τονομία του παιδιού. «Ενώ οιπαλιομοδίτες αυταρχικοίευγονιστές επεδίω καν να παραγάγουν πολίτες από ένα μοναδικόκεντρικά σχεδιασμένο πρόπλασμα», γράφ ει ο Ν ίκολαςΆ γκαρ, «το διακριτικό γνώ ρισμα της νέας φιλελεύθερης ευγο-νικής είναιη κρατική ουδετερότητα»22. Ο ικυβερνήσεις δενλένε στους γονείς τιείδους παιδιά να σχεδιάσουν καιοιγο-




νείς μπορούν να σχεδιάσουν στα παιδιά τους εκείνα μόνο ταγνω ρίσματα που βελτιώ νουν τις ικανότητες τους χω ρίς να

προκαταλαμβάνουν τις επιλογές ζω ής τους.Έ να πρόσφατο κείμενο περί γενετικής καιδικαιοσύνης,

γραμμένο από τους ειδικούς σε ζητήματα βιοηθικής Ά λενΜ πιουκάναν, Ν ταν Μ προκ, Ν όρμαν Ν τάνιελς καιΝ τάνιελΓουίκλερ, προσφέρειμια παρόμοια θεώ ρηση: Η «κακή φήμητης ευγονικής» οφείλεταισε πρακτικές που «θα μπορούσαν

να αποφευχθούν σε ένα μελλοντικό πρόγραμμα ευγονικής».Το πρόβλημα με την παλαιά ευγονική ήταν ότιτα βάρη τηςέπεφταν δυσανάλογα στους αδύνατους καιτους φτω χούς, οιοποίοι απομονώ νονταν και στειρώ νονταν με άδικο τρόπο.Ό μω ς, σύμφω να με αυτούς τους ειδικούς, υπό τον όρο ότιταοφέλη καιτα βάρη της γενετικής βελτίω σης κατανέμονταιδί-

καια, τα ευγονικά μέτρα δεν έχουν τίποτα το επιλήψιμο καιμπορείμάλιστα να είναιηθικά επιβεβλημένα23.

Ο φιλόσοφος του δικαίου Ρόναλντ Ν τουόρκιν υπερασπίζε-ταιεπίσης μια φιλελεύθερη εκδοχή ευγονικής. Ό πω ς γράφει,δεν υπάρχειτίποτα κακό στη φιλοδοξία «να κάνουμε τις ζω έςτω ν μελλοντικώ ν γενεώ ν της ανθρω πότητας μακρύτερες, γε-

μάτες περισσότερα ταλέντα και άρα επιτεύγματα. Α πενα-ντίας, αν το να το παίζουμε θεοί σημαίνεινα αγω νιζόμαστεγια τη βελτίω ση του είδους μας, εισάγοντας στα συνειδητάσχέδιά μας την απόφαση να βελτιώ σουμε αυτό που ο Θ εός̂ εκπροθέσεω ς ή η φύση τυφλά έκανε να εξελιχθείμέσα στους αι-ώ νες, τότε η πρώ τη αρχή «ου ηθικού ατομικισμού επιτάσσει

αυτό τον αγώ να»24. Ο ελευθερόφρω ν φιλόσοφος ΡόμπερτΝ όζικ πρότεινε μια «γενετική υπεραγορά»» που θα επιτρέπειστους γονείς να παραγγέλλουν παιδιά βάσεισχεδίου χω ρίςνα επιβάλλουν ένα μοναδικό σχέδιο στο σύνολο της κοινω -νίας: «Α υτό το σύστημα της υπεραγοράς έχειτο μεγάλο πλεο-νέκτημα ότιδεν προϋποθέτει μια συγκεντρω τική απόφαση




που θα παγίω νε τον μελλοντικό τύπο (ή τύπους) ανθρώ -που»25.

Α κόμη καιο Τζω ν Ρωλς, στο κλασικό του έργο Μ ια θ ε ω ρ ία τ η ς δ ικ α ιο σ ύ ν η ς (1971), προσέφερε μια σύντομη επιδοκιμασίατης φιλελεύθερης ευγονικής. Ό πω ς έγραφε, ακόμη καισε μιακοινωνία που συμφω νείνα μοιράζεταιτα οφέλη καιτα βάρητης γενετικής λοταρίας, είναι«προς το συμφέρον του καθενόςνα έχειπερισσότερα φυσικά προσόντα. Α υτό του επιτρέπειναεπιδιώ ξειένα προτιμότερο σχέδιο ζω ής». Τα συμβαλλόμενα

μέρη του κοινω νικού συμβολαίου «θέλουν να διασφαλίσουνγια τους απογόνους τους την καλύτερη γενετική προίκα (θεω -ρώ ντας τη δική τους παγιω μένη)». Επομένω ς οιευγονικές πο-λιτικές όχι μόνο επιτρέπονται, αλλά επιβάλλονταιως ζήτημαδικαιοσύνης. «Έ τσι, μια κοινω νία οφείλεισυν τω χρόνω ναλάβειμέτρα τουλάχιστον για να διατηρήσειτο γενικό επίπεδο

τω ν φυσικώ ν ικανοτήτω ν καινα αποτρέψειτη διάδοση σοβα-ρώ ν μειονεκτημάτω ν»26.

Η φιλελεύθερη ευγονική είναι μεν ένα δόγμα λιγότεροεπικίνδυνο από την παλαιά ευγονική, αλλά είναικαιλιγότεροιδεαλιστική. Π αρ’ όλη την τρέλα καιτη σκοτεινότητά του, τοκίνημα ευγονικής του εικοστού αιώ να γεννήθηκε με την επι-

δίω ξη να βελτιώ σειτην ανθρω πότητα ή να προαγάγειτη συλ-λογική ευημερία ολόκληρω ν κοινωνιώ ν. Η φιλελεύθερη ευγο-νική αποστρέφεταιτις συλλογικές φιλοδοξίες. Δ εν είναιένακίνημα κοινω νικής μεταρρύθμισης αλλά ένας τρόπος με τονοποίο προνομιούχοιγονείς μπορούν να αποκτήσουν το είδοςπαιδιώ ν που θέλουν καινα τα εξοπλίσουν με στόχο την επιτυ-

χία σε μια ανταγωνιστική κοινω νία.Ό μω ς, παρά την έμφαση που δίνειστην ατομική επιλογή, η

φιλελεύθερη ευγονική συνεπάγεταιπερισσότερο κρατικό κα-ταναγκασμό απ’ ό,τιαρχικά φαίνεται27. Ο ιυπέρμαχοιτης ενί-σχυσης δεν βλέπουν καμία ηθική διαφορά ανάμεσα στη βελ-




τίω ση τω ν διανοητικώ ν ικανοτήτω ν ενός παιδιού μέσω τηςπαιδείας καιστη βελτίω σή τους μέσω της γενετικής τροπο-

ποίησης. Τ ο μόνο που έχεισημασία, από τη σκοπιά της φιλε-λεύθερης ευγονικής, είναιότιούτε η παιδεία ούτε η γενετικήτροποποίηση παραβιάζειτην αυτονομία του παιδιού ή «το δι-καίω μά του σ’ ένα ανοιχτό μέλλον»28. Υ πό τον όρο ότιη ενισχυμένη ικανότητα είναιένα μέσο «παντός σκοπού» καιδενπροδιαθέτει το παιδί για μια συγκεκριμένη σταδιοδρομία ή

σχέδιο ζωής, είναιηθικά επιτρεπτή.Ω στόσο, με δεδομένο το καθήκον τω ν γονέω ν να προά-

γουν την ευημερία τω ν παιδιώ ν τους (σεβόμενοιταυτόχρονατο δικαίω μά τους σ’ ένα ανοιχτό μέλλον), μια τέτοια ενίσχυσηδεν είναι μόνο επιτρεπτή αλλά και επιβεβλημένη. Ό πω ς τοκράτος μπορεί να απαιτεί από τους γονείς να στέλνουν τα

παιδιά τους στο σχολείο, έτσιμπορείκαινα απαιτείνα χρησι-μοποιούν γενετικές τεχνολογίες (υπό τον όρο ότιείναιασφα-λείς) για να αυξήσουν το δείκτη νοημοσύνης του παιδιούτους. Α υτό που έχει σημασία είναινα συνιστούν οιικανότητεςπου ενισχύονται«μέσα γενικώ ν σκοπώ ν, χρήσιμα στην υλο-ποίηση σχεδόν οποιουδήποτε σχέδιου ζω ής... Ό σο πιο κοντά

βρίσκονταιτέτοιες ικανότητες σε μέσα αληθινά παντός σκο-πού, τόσο λιγότερες αντιρρήσεις θα έπρεπε να υπάρξουνστην ενθάρρυνση ή ακόμη καιτην απαίτηση, από την πλευράτου κράτους, της γενετικής ενίσχυσης αυτώ ν τω ν ικανοτή-τω ν»29. Εφόσον εννοηθείσω στά, η φιλελεύθερη «αρχή τουηθικού ατομικισμού» όχι{Ιόνον επιτρέπει, αλλά και«επιτάσ-

σειτον αγώ να» για να χαρίσουμε «στις μελλοντικές γενιέςμακροημέρευση, ακόμη περισσότερο ταλέντο και, άρα, επιτυ-χία»30. Έ τσι η φιλελεύθερη ευγονική δεν απορρίπτειτελικάτην κρατικά επιβαλλόμενη γενετική μηχανική· απαιτείαπλώ ςνα σέβεταιη όποια παρέμβαση την αυτονομία του σχεδιαζό-μενου παιδιού.




Μ ολονότιη φιλελεύθερη ευγονική βρίσκειυποστήριξη απόπολλούς αγγλοαμερικανούς ηθικούς καιπολιτικούς φιλοσό-

φους, ο Γιούργκεν Χ άμπερμας, ο πιο εξέχων πολιτικός φιλό-σοφος της Γερμανίας, αντιτίθεταισ’ αυτήν. Έ χοντας πλήρηεπίγνω ση του σκοτεινού ευγονικού παρελθόντος της Γερμα-νίας, επιχειρηματολογεί ενάντια στη χρήση του εμβρυϊκούελέγχου καιτου γενετικού χειρισμού για μη ιατρικές ενισχύ-σεις. Η θέση του ενάντια στη φιλελεύθερη ευγονική είναιιδι-

αίτερα ενδιαφέρουσα επειδή πιστεύειότιστηρίζεταιεξ ολο-κλήρου σε φιλελεύθερες προκείμενες καιδεν χρειάζεταιναεπικαλεστείπνευματοκρατικές ή θεολογικές αντιλήψ εις. Ηκριτική του στη γενετική μηχανική «δεν αποποιείταιτις προ-κείμενες της μεταμεταφυσικής σκέψης», πράγμα που σημαί-νει ότιδεν εξαρτάταιαπό κάποια συγκεκριμένη σύλληψη του

αγαθού βίου. Ο Χ άμπερμας συμφω νείμε τον Τζω ν Ρω λς ότι,αφού οι άνθρω ποιστις νεότερες πλουραλιστικές κοινω νίεςδιαφω νούν σχετικά με την ηθική καιτη θρησκεία, μια δίκαιηκοινω νία δεν θα έπρεπε να παίρνειθέση σε τέτοιες διαμάχες,αλλά, αντίθετα, να παραχω ρείσε κάθε άνθρω πο την ελευθε-ρία να διαλέγεικαινα επιδιώ κειτη δική του αντίληψη περί

αγαθού βίου31.Η γενετική παρέμβαση για την επιλογή ή τη βελτίωση παι-

διώ ν είναιεπιλήψιμη, υποστηρίζειο Χ άμπερμας, επειδή πα-ραβιάζειτις φιλελεύθερες αρχές της αυτονομίας καιτης ισό-τητας: Π αραβιάζει την αυτονομία επειδή τα γενετικά προ-γραμματισμένα άτομα δεν μπορείνα θεω ρούν ότιείναι «οι

μοναδικοίδημιουργοίτης ιστορίας της ζω ής τους»32. Κ αιυπο-νομεύειτην ισότητα καταστρέφοντας τις «ουσιαστικά συμμε-τρικές σχέσεις μεταξύ ελεύθερω ν καιίσω ν ανθρώ πω ν» δια-μέσου τω ν γενεώ ν33. Έ να μέτρο αυτής της ασυμμετρίας είναιότι, από τη στιγμή που οιγονείς γίνονταιοι σχεδιαστές τω νπαιδιώ ν τους, επιφορτίζονταιαναπόφευκτα με μια ευθύνη για



100 Ε Ν Α Κ Π Α Σ Τ Η Ν Τ Ε Λ Ε Ι Ο Τ Η Τ Α

τη ζω ή τους, η οποία δεν μπορείμε κανένα τρόπο να είναιαμοιβαία34.

Δ ικαίω ς αντιτίθεταιο Χ άμπερμας στην ευγονική γονική

φροντίδα, αδίκω ς όμω ς πιστεύειότιτα επιχειρήματα εναντίοντης μπορούν να θεμελιω θούν σε φιλελεύθερους και μόνοόρους. Ο ιυπέρμαχοιτης φιλελεύθερης ευγονικής έχουν δίκιοόταν διατείνονταιότιτα σχεδιασμένα παιδιά δεν είναιλιγότερο αυτόνομα ω ς προς τα γενετικά τους γνω ρίσματα από ταπαιδιά που γεννιούνταιμε φυσικό τρόπο. Δ ιότιδεν είναιαλή-

θεια βέβαια ότι, απόντω ν τω ν ευγονικώ ν χειρισμώ ν, θα μπο-ρούσαμε να επιλέγουμε από μόνοιμας τη γενετική κληρονο-μιά μας. Ό σο για την ανησυχία του Χ άμπερμας περί ισότηταςκαιαμοιβαιότητας μεταξύ τω ν γενεώ ν, οιυπέρμαχοι της φιλε-λεύθερης ευγονικής μπορούν να απαντήσουν ότιη ανησυχίααυτή, καίτοι θεμιτή, δεν αφορά αποκλειστικά καιμόνο τους

γενετικούς χειρισμούς. Ο γονέας που αναγκάζειτο παιδί τουνα εξασκείται ασταμάτητα στο πιάνο από την ηλικία τω ντριώ ν, ή να χτυπάειμπάλες του τένις από την αυγή μέχριτοσούρουπο, ασκείεπίσης ένα είδος ελέγχου πάνω στη ζωή τουπαιδιού που με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να είναι αμοι-βαίος. Το ζήτημα, επιμένουν οιφιλελεύθεροι, είναιαν η γονι-

κή παρέμβαση, είτε ευγονική είναιείτε περιβαλλοντική, υπο-νομεύει την ελευθερία του παιδιού να επιλέξειτο δικό τουσχέδιο ζω ής. ^

Μ ια ηθική της αυτονομίας καιτης ισότητας δεν μπορείναεξηγήσειτιείναιεπιλήψιμο στην ευγονική. Ό μω ς ο Χ άμπερ-μας έχειένα περαιτέρω επιχείρημα που κόβειπιο βαθιά, έστω

κιαν δείχνειπέρα από τα όρια της φιλελεύθερης ή «μεταμεταφυσικής» θεώ ρησης. Π ρόκειταιγια την ιδέα ότι«βιώνουμετη δική μας ελευθερία με αναφορά σε κάτιπου, από την ίδιατου τη φύση, δεν είναιστη διάθεσή μας». Για να σκεφτούμετους εαυτούς μας ως ελεύθερους, πρέπεινα μπορούμε να απο-




δώσουμε την προέλευση μας «σε μια απαρχή που δεν βρίσκε-ταιστη διάθεση του ανθρώ που», μια απαρχή που αναδύεται

από «κάτιόπω ς ο Θ εός ή η φύση το οποίο δεν βρίσκεταιστηδιάθεση κάποιου ά λ λ ο υ προσώ που». Ο Χ άμπερμας λέειστησυνέχεια ότιη γέννηση, «όντας ένα φυσικό γεγονός, ανταποκρίνεταιστην εννοιολογική απαίτηση της συγκρότησης μιαςαπαρχής που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Σ πάνια η φιλοσο-φία επιλήφθηκε αυτού του θέματος». Μ ια εξαίρεση, επισημαί-

νει, βρίσκεταιστο έργο της Χ άνα Ά ρεντ, η οποία θεω ρείτη«γεννησιμότητα» (η3ΐΗ ΐίΐγ), το γεγονός ότιτα ανθρώ πινα όνταγεννιούνταικαιδεν φτιάχνονται, έναν όρο της ικανότητάς τουςνα εγκαινιάζουν δράση35.

Ο Χ άμπερμας θίγει, νομίζω , κάτισημαντικό όταν διατείνε-ταιότιυπάρχειμια «σύνδεση ανάμεσα στην ενδεχομενικότη

τα της απαρχής μιας ζω ής που δεν βρίσκεταιστη διάθεσή μαςκαιστην ελευθερία να δίνει κανείς στη ζωή του μια ηθικήμορφή»36. Γι’ αυτόν, τούτη η σύνδεση έχει σημασία επειδήεξηγείγιατί ένα γενετικά σχεδιασμένο παιδί είναιυπόχρεοκαιυπαγόμενο σ’ ένα άλλο πρόσω πο (τον σχεδιαστή γονέα)κατά τρόπο που δεν ισχύειαντίστοιχα για ένα παιδί προερχό-

μενο από μια ενδεχομενική, απρόσω πη απαρχή37. Ό μω ς ηιδέα ότιη ελευθερία μας είναισυνυφασμένη με μια «απαρχήπου δεν μπορούμε να ελέγξουμε» έχεικαιμια ευρύτερη σημα-σία: όποιο κιαν είναιτο αποτέλεσμά της για την αυτονομίατου παιδιού, η παρόρμηση να καταλυθείη ενδεχομενικότητακαινα ελεγχθεί το μυστήριο της γέννησης μειώ νειτον σχε-διαστή γονέα καιαποσαθρώ νειτη γονική φροντίδα ω ς κοινω -νική πρακτική που διέπεταιαπό τους κανόνες της άνευ όρω ναγάπης.

Α υτό μας φέρνειπίσω στην έννοια της χαρισματικότητας.Α κόμη καιαν δε βλάπτειτο παιδίή δεν υποσκάπτειτην αυτο-νομία του, η ευγονική γονική φροντίδα είναιεπιλήψιμη επειδή




εκφράζει καιεδραιώ νει μια ορισμένη στάση απέναντιστονκόσμο μια στάση ελέγχου καικυριαρχίας που αδυνατείνα

εκτιμήσειτο χαρισματικό χαρακτήρα τω ν ανθρώ πινω ν δυνά-μεω ν και επιτευγμάτω ν, παραβλέποντας εκείνο το κομμάτιελευθερίας που συνίσταταιστη διαρκή διαπραγμάτευση με τοδεδομένο.



5

Κ υ ρ ια ρ χ ία κ α ι δ ώ ρ ο

Το πρόβλημα που τίθεταιμε την ευγονική καιτη γενετική μη-χανική είναιότιαντιπροσω πεύουν τον μονόπλευρο θρίαμβοτης θεληματικότητας πάνω στη χαρισματικότητα, της κυριαρ-

χίας πάνω στο δέος, της διάπλασης πάνω στη θέαση. Γιατίόμω ς, μπορούμε να αναρω τηθούμε, ένας τέτοιος θρίαμβοςπρέπεινα μας προβληματίζει; Γιατίνα μην αποτινάξουμε τηνανησυχία μας για την ενίσχυση αναγνωρίζοντας πω ς δεν είναιπαρά άλλη μια πρόληψη; Τιθα χανόταν, αλήθεια, αν η βιοτε-χνολογία διέλυε μέσα μας την αίσθησή της χαρισματικότητας;

Τ α π ε ιν ο φ ρ ο σ ύ ν η , υ π ε υ θ υ ν ό τ η τ α κ α ι α λ λ η λ ε γ γ ύ η

Α πό την άποψη της θρησκείας, η απάντηση είναιξεκάθαρη:πιστεύοντας ότιτα ταλέντα και οι δυνάμεις μας οφείλονται

ολότελα σ’ εμάς τους ίδιους, παρανοούμε τη θέση μας στη δη-μιουργία, συγχέουμε το ρόλο μας μ’ εκείνον του Θ εού. Ό μω ς ηθρησκεία δεν είναιη μοναδική πηγή τω ν λόγων για τους οποί-ους μπορείνα νοιαζόμαστε για τη χαρισματικότητα. Το ηθικόδιακύβευμα μπορείνα περιγράφεικαιμε εγκόσμιους όρους.Α ν η γενετική επανάσταση διαβρώ σειτην εκτίμηση του χαρι




σματικού χαρακτήρα τω ν ανθρώ πινων δυνάμεω ν καιεπιτευγ-μάτων, θα μετασχηματίσειτρία βασικά γνωρίσματα της ηθικήςμας τοπιογραφίας την ταπεινοφροσύνη, την υπευθυνότητακαιτην αλληλεγγύη.

Σ ’ έναν κοινωνικό κόσμο που πριμοδοτείτην κυριαρχία καιτον έλεγχο, η γονική φροντίδα είναισχολείο ταπεινοφροσύ-νης. Το γεγονός ότινοιαζόμαστε τόσο για τα παιδιά μας κιωστόσο δεν μπορούμε να επιλέξουμε το είδος παιδιού που θέ-

λουμε μας διδάσκειω ς γονείς να είμαστε ανοιχτοίστο απρό-σκλητο. Μ ια τέτοια ανοιχτότητα είναιμια στάση στην οποίααξίζεινα καταφάσκεικανείς, όχιμόνο μέσα στην οικογένειααλλά καιστον ευρΰτερο κόσμο. Μ ας προσκαλείνα δεχτούμετο απρόσμενο, να ζήσουμε με τη διαφω νία, να συγκροτήσουμετην παρόρμηση του ελέγχου. Έ νας κόσμος τύπου Γ κ ά τ α κ α ,

όπου οι γονείς θα είχαν συνηθίσεινα προσδιορίζουν το φύλοκαιτα γενετικά γνω ρίσματα τω ν παιδιώ ν τους, θα ήταν έναςκόσμος αφιλόξενος για το απρόσκλητο, μια περιφραγμένη κοι-νότητα σε μεγάλη κλίμακα.

Η κοινω νική βάση της ταπεινοφροσύνης επίσης θα αδυνά-τιζε αν οιάνθρω ποιέφταναν να συνηθίσουν τη γενετική αυτο-

βελτίω ση. Η επίγνω ση ότιτα ταλέντα καιοιικανότητες μαςδεν οφείλονταιολότελα σ’ εμάς τους ίδιους συγκρατείτη ροπήμας προς την ύβρη. Α ν η εμβιομηχανική έκανε πραγματικό-τητα το μύθο του «αυτοδημιούργητου ανθρώ που», θα ήταν δύ-σκολο να δούμε τα προσόντα μας ως δώ ρα για τα οποία είμα-στε υπόχρεοι καιόχιω ς επιτεύγματα για τα οποία είμαστε

υπεύθυνοι. (Τα γενετικά ενισχυμένα παιδιά θα εξακολουθού-σαν βέβαια να είναιυπόχρεα καιόχιυπεύθυνα για τα γνω ρίσματά τους, αν καιτο χρέος θα πήγαινε περισσότερο στους γο-νείς τους καιλιγότερο στη φύση, την τύχη ή τον Θ εό.)

Π ιστεύεται μερικές φορές ότι η γενετική ενίσχυση διαβρώ νει την ανθρώ πινη υπευθυνότητα παραμερίζοντας την



Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α Κ Α Ι Δ Ω Ρ Ο 105

προσπάθεια καιτον αγώ να. Ό μω ς το πραγματικό πρόβλημαείναιη έκρηξη, όχι η διάβρω ση, της υπευθυνότητας. Κ αθώ ς

υποχω ρείη ταπεινοφροσύνη, η υπευθυνότητα επεκτείνεταισετρομακτικές διαστάσεις. Α ποδίδουμε λιγότερα στην τύχη καιπερισσότερα στην επιλογή. Ο ιγονείς γίνονταιυπεύθυνοιγιατην επιλογή, ή τη μη επιλογή, των σωστών γνω ρισμάτω ν για λο-γαριασμό τω ν παιδιώ ν τους. Ο ιαθλητές γίνονταιυπεύθυνοιγια την απόκτηση, ή τη μη απόκτηση, τω ν προσόντω ν που θα

βοηθήσουν την ομάδα τους να κερδίσει.Μ ια από τις ευλογίες του να θεω ρούμε τους εαυτούς μας

πλάσματα της φύσης, του Θ εού ή της τύχης είναιότιδεν είμα-στε εξ ολοκλήρου υπεύθυνοιγι’ αυτό που είμαστε. Ό σο περισ-σότερο γινόμαστε κύριοιτης γενετικής κληρονομιάς μας, τόσομεγαλύτερο είναιτο βάρος που φέρουμε για τα προσόντα που

έχουμε καιτις επιδόσεις που πετυχαίνουμε. Σήμερα, όταν έναςμπασκετμπολίστας χάνει το ριμπάουντ, ο προπονητής του μπο-ρείνα του καταλογίσειότιβρισκόταν εκτός θέσης. Α ύριο εν-δέχεταινα του καταλογίσειότιείναιπολύ κοντός.

Α κόμη καιτώ ρα, η αυξανόμενη χρήση φαρμάκω ν ενισχυτικώ ν της επίδοσης στον επαγγελματικό αθλητισμό μετασχημα-

τίζειανεπαίσθητα τις προσδοκίες που έχειο ένας παίκτης απότον άλλον. Στο παρελθόν, όταν ένας παίκτης δυσκολευόταν νασκοράρει, δεν μπορούσε παρά να αναθεματίσειτην κακή τουτυχη ή την κακή μέρα στην οποία βρέθηκε καινα το δεχτείμεψυχραιμία. Σήμερα, η χρήση αμφεταμινών καιάλλων διεγερτι-κώ ν είναιτόσο διαδεδομένη ώστε οιπαίκτες που βγαίνουν στο

γήπεδο χω ρίς αυτά κατηγορούνται ότι «παίζουν γυμνοί».Έ νας πρόσφατα συνταξιοδοτημένος παίκτης του πρω ταθλή-ματος μπέιζμπολ δήλω σε στο 8ρ ο ιί$ ΙΙΙιιχ&α Ιβ ά ότικάποιοιρίπτες τα βάζουν με τους συμπαίκτες τους που παίζουν χω ρίςενισχυτικά: «Α ν ο πρώ τος ρίπτης ξέρειότιβγαίνεις να παίξειςγυμνός, θυμώ νειγιατίδεν του δίνεις όλα όσα μπορείς. Ο ρί




πτης που πάειγια μεγάλο παιχνίδιθέλεινα είναισίγουρος ότι“θα του δώ σεις να καταλάβει” πριν από τον αγώ να»1.

Η έκρηξη της υπευθυνότητας καιτα ηθικά βάρη που δημι-ουργείμπορείνα φανούν επίσης στους μεταβαλλόμενους κα-νόνες που συνοδεύουν τη χρήση του προγεννητικού γενετικούελέγχου. Κ άποτε, η γέννηση ενός παιδιού με σύνδρομο Ν τάουν εθεω ρείτο ζήτημα τύχης. Σήμερα, πολλοίγονείς παιδιώ νμε σύνδρομο Ν τάουν ή άλλες γενετικές ανωμαλίες νιώ θουν να

επικρίνονταιή να κατηγορούνται2. Έ να πεδίο που άλλοτε ορι-ζόταν από τη μοίρα, έχει γίνει σήμερα μια αρένα επιλογώ ν.Ό ποιες κιαν πιστεύεικανείς ότιπρέπεινα είναιοιγενετικέςσυνθήκες που δικαιολογούν την παύση της κύησης (ή τη μηεπιλογή ενός εμβρύου, στην περίπτω ση της προεμφυτευτικήςγενετικής διάγνω σης), η έλευση του γενετικού ελέγχου έχειδημιουργήσει ένα βάρος επιλογής και απόφασης που δενυπήρχε πριν. Ο ιυποψ ήφιοιγονείς είναιελεύθεροινα διαλέ-ξουν αν θα προβούν σε προγεννητικό έλεγχο καιαν θα κινη-θούν ανάλογα με τα αποτελέσματα. Δ εν είναιόμω ς στο χέριτους να αποφύγουν το βάρος της επιλογής που δημιουργείηνέα τεχνολογία. Ο ύτε μπορούν να μην εμπλακούν στο διευρυμένο πλαίσιο ηθικής υπευθυνότητας που συνοδεύειτις νέες συ-νήθειες καιπρακτικές ελέγχου.

Η προμηθεϊκή παρόρμηση είναι μεταδοτική. Στη γόνικήφροντίδα όπω ς καιστον αθλητισμό, διαταράσσεικαιδιαβρώ νειτη χαρισματική διάσταση της ανθρώ πινης εμπειρίας. Ό ταντα ενισχυτικά φάρμακα γίνονταικοινός τόπος, οιπαίκτες πουδεν προσφεύγουν σ’ αυτά αισθάνονταιότι«παίζουν γυμνοί».Ό ταν ο γενετικός έλεγχος γίνεταιρουτίνα στη διαδικασία τηςκύησης, οιγονείς που τον αποφεύγουν θεω ρείταιότι«πηγαί-νουν στα τυφλά» καικαθίστανταιυπεύθυνοιγια όποιο γενετι-κό ελάττωμα λάχειστο παιδίτους.

Π αραδόξω ς, η έκρηξη της υπευθυνότητας για τη δική μας




μοίρα κιεκείνη τω ν παιδιώ ν μας μπορείνα αποδυναμώ σειτοαίσθημα της αλληλεγγύης προς εκείνους που είναιλιγότερο

τυχεροίαπό μας. Ό σο μεγαλύτερη συναίσθηση έχουμε της τυ-χαίας φύσης του πεπρω μένου μας, τόσο περισσότερους λόγουςέχουμε να το μοιραστούμε με τους άλλους. Σκεφτείτε το ζή-τημα της ασφάλισης. Κ αθώ ς οιάνθρω ποιδεν γνω ρίζουν εάνκαιπότε θα τους βρουν διάφορα δεινά, συγκεντρώ νουν σε κοι-νό ταμείο πόρους έναντιτω ν κινδύνω ν αγοράζοντας ασφά-

λειες υγείας καιασφάλειες ζωής. Κ αθώ ς η ζωή ξεδιπλώ νεται,οιυγιείς καταλήγουν να επιδοτούν τους μη υγιείς και όσοιφτάνουν σε προχω ρημένη ηλικία καταλήγουν να επιδοτούν τιςοικογένειες εκείνω ν που πεθαίνουν πριν την ώ ρα τους. Τοαποτέλεσμα είναιένα είδος αμοιβαιότητας από άγνοια. Α κό-μη καιχω ρίς ένα αίσθημα αμοιβαίας υποχρέω σης, οιάνθρω -

ποισυγκεντρώ νουν τους κινδύνους καιτους πόρους τους καιμοιράζονταιο ένας το πεπρω μένο του άλλου.

Ω στόσο οιασφαλιστικές αγορές μιμούνταιτην πρακτικήτης αλληλεγγύης μόνο στο βαθμό που οιάνθρω ποιδεν γνω ρί-ζουν τους κινδύνους που διατρέχουν. Α ς υποθέσουμε ότιο γε-νετικός έλεγχος εξελισσόταν σε σημείο που να μπορείνα προ

βλέψειαξιόπιστα το ιατρικό ιστορικό καιτο προσδόκιμο ζωήςκάθε ανθρώ που. Ό σοι ένιω θαν σιγουριά για την υγεία καιτημακροζω ία τους θα άφηναν το κοινό ταμείο, κάνοντας ναεκτοξευτούν στα ύψη τα ασφάλιστρα όσων η υγεία προβλέπεταικακή. Η αλληλέγγυα διάσταση της ασφάλισης θα εξαφανι-ζόταν καθώ ς αυτοίμε τα καλά γονίδια θα εγκατέλειπαν την

ασφαλιστική συντροφιά εκείνων με τα κακά.Το ενδεχόμενο οιασφαλιστικές εταιρείες να χρησιμοποι-

ούν γενετικά δεδομένα για να αποτιμούν τους κινδύνους καινα ανατιμούν τα ασφάλιστρα οδήγησε πρόσφατα την αμερικα-νική Γερουσία να ψηφίσεινόμο για την απαγόρευση τω ν γενε-τικώ ν διακρίσεω ν στις ασφάλειες υγείας3. Α λλά ο μεγαλύτε-




ρος κίνδυνος, ομολογουμένω ς περισσότερο υποθετικός, είναιότιη γενετική ενίσχυση, εφόσον γίνειρουτίνα, θα δυσκολέψει

την υπόθαλψ η τω ν ηθικώ ν συναισθημάτω ν που απαιτείη κοι-νωνική αλληλεγγύη.

Στο κάτω κάτω , γιατί οιπετυχημένοινα χρω στούν οτιδή-ποτε στα λιγότερο προνομιούχα μέλη της κοινω νίας; Μ ια ισχυ-ρή απάντηση σ’ αυτό το ερώ τημα κλίνειέντονα προς την έν-νοια της χαρισματικότητας. Τ α φυσικά ταλέντα που επιτρέ-

πουν στους πετυχημένους να ευδοκιμούν δεν οφείλονταιστουςίδιους αλλά μάλλον στην καλή τους τύχη αποτέλεσμα της γε-νετικής λοταρίας4. Α ν τα γενετικά μας προσόντα είναιδώ ρα,κιόχιεπιτεύγματα πού μπορούμε να αξιώ σουμε να μας πιστω θούν, τότε είναισφάλμα καιματαιοφροσύνη να θεω ρούμε ότιδικαιούμαστε το σύνολο τω ν καρπώ ν που δρέπουν σε μια οικο-

νομία της αγοράς. Έ χουμε επομένως μια υποχρέω ση να μοι-ραστούμε αυτούς τους καρπούς μ’ εκείνους που, χω ρίς να είναιδικό τους το φταίξιμο, στερούνταιανάλογα δώ ρα.

Εδώ λοιπόν βρίσκεταιη σύνδεση μεταξύ αλληλεγγύης καιχαρισματικότητας: μια ζωντανή αίσθηση της ενδεχομενικότητας τω ν χαρισμάτω ν μας η επίγνωση ότικανείς από μας δεν

είναιολότελα υπεύθυνος για την επιτυχία του σώ ζειμια αξιο-κρατική κοινω νία από το γλίστρημα στην αυτάρεσκη παρα-δοχή ότιη επιτυχία είναι το επιστέγασμα της αρετής, ότιοιπλούσιοιείναιπλούσιοιεπειδή το αξίζουν περισσότερο απότους φτω χούς.

Α ν η γενετική μηχανική μάς επέτρεπε να παρακάμψουμε τα

αποτελέσματα της γενετικής λοταρίας, να αντικαταστήσουμετην τύχη με την επιλογή, ο χαρισματικός χαρακτήρας τω ν αν-θρώ πινω ν δυνάμεω ν καιεπιτευγμάτω ν θα υποχω ρούσε, καιμαζίτου ίσω ς η ικανότητα να βλέπουμε τους εαυτούς μας ναμοιράζονταιένα κοινό πεπρω μένο. Ο ιπετυχημένοιθα έτεινανακόμη περισσότερο απ’ ό,τιτώ ρα να θεω ρούν τους εαυτούς




τους αυτοδημιούργητους καιαυτάρκεις, άρα εξ ολοκλήρου

υπεύθυνους για την επιτυχία τους. Ο ιάνθρω ποιπου βρίσκο-νταιστον πάτο της κοινω νίας δεν θα θεωρούνταν μειονεκτούντες, κιεπομένως άξιοικάποιου βαθμού αποζημίω σης, αλλάαπλώ ς απροσάρμοστοι, κιεπομένως άξιοιευγονικής επιδιόρ-θωσης. Η αξιοκρατία, λιγότερο συγκροτημένη από την τύχη,θα γινόταν σκληρότερη καιλιγότερο επιεικής. Κ αθώ ς η τέλεια

γενετική γνώση θα καταργούσε το ομοίω μα αλληλεγγύης στιςασφαλιστικές αγορές, ο τέλειος γενετικός έλεγχος θα διάβρω νε την πραγματική αλληλεγγύη που αναδύεταιόταν άνδρες καιγυναίκες συλλογίζονταιτην ενδεχομενικότητα τω ν προσόντω νκαιτω ν τυχών τους.

Ε ν σ τ ά σ ε ις

Το επιχείρημά μου κατά της ενίσχυσης είναιπιθανό να εγείρειτουλάχιστον δύο ενστάσεις: ορισμένοιμπορείνα διαμαρτυρηθούν ότιείναιυπερβολικά θρησκευτικό· άλλοιμπορείνα αντι-

τείνουν ότιείναι μη πειστικό όσον αφορά τις συνέπειες. Ηπρώ τη ένσταση διατείνεταιπω ς, όταν μιλάεικανείς για χάρι-σμα, προϋποθέτειέναν δότη. Α ν αυτό είναιαλήθεια, τότε η θέ-ση μου κατά της γενετικής μηχανικής καιτης ενίσχυσης είναιαναπόφευκτα θρησκευτική5. Εγώ υποστηρίζω , αντίθετα, ότιμια εκτίμηση της χαρισματικότητας της ζω ής μπορείνα προκύψ ειείτε από θρησκευτικές είτε από εγκόσμιες πηγές. Ενώ κά-ποιοιπιστεύουν ότιο Θ εός είναιη πηγή του δώ ρου της ζω ήςκαιότιτο δέος προς τη ζωή είναι μια μορφή ευγνω μοσύνηςστον Θ εό, δεν χρειάζεταινα έχεικανείς αυτή την πεποίθησηγια να εκτιμά τη ζωή ω ς δώ ρο ή να εμφορείταιαπό δέος προςαυτήν. Μ ιλάμε συχνά για το χάρισμα ενός αθλητή, ή ενός μου-σικού, δίχω ς να κάνουμε κάποια παραδοχή ότιτο χάρισμα




προέρχεταιή δεν προέρχεταιαπό τον Θ εό. Α υτό που εννοού-

με είναιαπλώ ς ότιτο εν λόγω ταλέντο δεν οφείλεταιεξ ολο-κλήρου στον αθλητή ή το μουσικό· είτε έχεινα ευχαριστήσειγι’ αυτό τη (ρύση, είτε την τύχη, είτε τον Θ εό, το ταλέντο είναιμια προίκα που υπερβαίνειτον έλεγχό του.

Μ ε παρόμοιο τρόπο, οιάνθρω ποισυχνά κάνουν λόγο γιατην ιερότητα της ζω ής ή ακόμη καιτης φύσης, δίχως κατ’ ανά-γκη να ενστερνίζονταιτην ισχυρή μεταφυσική εκδοχή αυτήςτης ιδέας. Για παράδειγμα, κάποιοιασπάζονταιτην αρχαίαπεποίθηση ότιη φύση είναιιερή, με την έννοια ότιείναιμαγε-μένη ή σημαδεμένη από εγγενές νόημα ή εμψυχω μένη απόθεία βούληση. Ά λλοι, κατά την ιουδαιοχριστιανική παράδοση,βλέπουν την ιερότητα της (ρύσης να οφείλεταιστη δημιουργίατου σύμπαντος από τον Θ εό. Κ ιάλλοιτέλος πιστεύουν ότιηφύση είναιιερή, με την έννοια καιμόνο ότιδεν είναιένα απλόαντικείμενο στη διάθεσή μας, ανοιχτό σε όποια χρήση μπορείνα επιθυμούμε. Α υτές οιδιάφορες εννοήσεις του ιερού επιμέ-νουν όλες ότιδίνουμε αξία στη φύση καιστα ζωντανά πλάσμα-τα εντός της σαν να πρόκειταιγια κάτιπαραπάνω από απλάεργαλεία· κάθε άλλη στάση δείχνειέλλειψη δέους, απουσίασεβασμού. Ό μω ς αυτή η ηθική εντολή δεν χρειάζεταινα βασί-ζεταισ’ ένα μοναδικό θρησκευτικό ή μεταφυσικό υπόβαθρο,

Μ πορείνα απαντήσεικανείς ότιοιμη θεολογικές αντιλή-ψ εις περί ιερότητας καιχαρίσματος δεν μπορούν εν τέλεινασταθούν από μόνες τους, αλλά πρέπεινα ακουμπάνε σε δάνει-ες μεταφυσικές παραδοχές τΐς οποίες δεν αναγνω ρίζουν. Α υτό

είναιένα βαθύ καιδύσκολο ζήτημα που δεν μπορώ να αποπει-ραθώ να λύσω εδώ6. Ω στόσο αξίζεινα σημειω θείότιφιλελεύ-θεροιστοχαστές από τον Λ οκ καιτον Κ αντ μέχριτον Χ άμπερ-μας αποδέχονταιτην ιδέα ότιη ελευθερία εξαρτάταιαπό μιααπαρχή ή μια θέση που υπερβαίνει τον έλεγχό μας. Για τονΛ οκ, η ζωή καιη ελευθερία μας, όντας αναπαλλοτρίω τα δικαι-




ώ ματα, δεν μας ανήκουν ώστε να μπορούμε να τα εκχω ρήσου-με (μέσω της αυτοκτονίας ή της εθελούσιας πώ λησής μας ω ςσκλάβω ν). Για τον Κ αντ, παρόλο που είμαστε οιδημιουργοίτου ηθικού νόμου, δεν είμαστε ελεύθεροινα εκμεταλλευόμα-στε τον εαυτό μας ή να τον μεταχειριζόμαστε ω ς αντικείμενοίδια όπω ς δεν μπορούμε κάτιτέτοιο σε άλλους ανθρώ πους.Κ αιγια τον Χ άμπερμας, όπω ς είδαμε, η ελευθερία μας ως ισό-τιμων ηθικώ ν όντων εξαρτάταιαπό την ύπαρξη μιας απαρχής

πέρα από τον ανθρώ πινο έλεγχο ή χειρισμό. Μ πορούμε να εν-νοήσουμε αυτές τις αντιλήψ εις περί αναπαλλοτρίω τω ν καιαπαραβίαστω ν δικαιω μάτω ν δίχω ς να ενστερνιστούμε κατ’ανάγκη τις όποιες θρησκευτικές συλλήψεις της ιερότητας τηςανθρώ πινης ζω ής. Μ ε παρόμοιο τρόπο, μπορούμε να εννοή-σουμε την ιδέα της χαρισματικότητας καινα αισθανθούμε το

ηθικό βάρος της, είτε ανάγουμε στον Θ εό είτε όχιτην πηγή τουδώ ρου.

Η δεύτερη ένσταση ερμηνεύειτη θέση μου κατά της ενίσχυ-σης ω ς στενά συνεπειοκρατική καιτη βρίσκειανεπαρκή γιατους εξής λόγους: Η επισήμανση τω ν πιθανώ ν επιπτώ σεω ν τηςεμβιομηχανικής στην ταπεινοφροσύνη, την υπευθυνότητα και

την αλληλεγγύη μπορείνα είναιπειστική για όσους εκτιμούναυτές τις αρετές. Ε κείνοιόμω ς που ενδιαφέρονταιπερισσό-τερο να διασφαλίσουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για ταπαιδιά τους ή για τον εαυτό τους μπορείνα αποφασίσουν ότιταοφέλη που προκύπτουν από τη γενετική ενίσχυση υπερακο-ντίζουν τις υποτιθέμενες δυσμενείς επιπτώ σεις της στους κοι-

νωνικούς θεσμούς καιτα ηθικά συναισθήματα. Επιπλέον, ακό-μη κιαν δεχτούμε ότιη επιθυμία για κυριαρχία είναικακή, έναάτομο που την επιδιώ κειμπορείνα πετύχεικάποιο αντισταθμι-στικό ηθικό αγαθό λόγου χάρη, μια θεραπεία για τον καρκίνο.Γιατίλοιπόν να δεχτούμε ότιτο «κακό» της κυριαρχίας υπερα-κοντίζεικατ’ ανάγκη το καλό που μπορείνα επιφέρει;7




Σ’ αυτή την ένσταση απαντώ πω ς δεν εννοώ να στηρίξω τη

θέση μου κατά της ενίσχυσης σε συνεπειοκρατικές εκτιμήσεις,τουλάχιστον όχιμε τη συνήθη έννοια του όρου. Το επιχείρημάμου δεν είναιότιη γενετική μηχανική είναιεπιλήψιμη επειδήτα κοινω νικά κόστη είναιπιθανό να υπερβαίνουν τα οφέλη.Ο ΰτε ισχυρίζομαιότιοιάνθρω ποιπου παρεμβαίνουν εμβιομηχανικά στα παιδιά τους ή τον εαυτό τους κινούνταικατ’ ανά-

γκη από μια επιθυμία κυριαρχίας, κιότιτο κίνητρο αυτό είναιμια αμαρτία που κανένα καλό αποτέλεσμα δεν θα μπορούσενα την υπερβεί. Λ έω , αντίθετα, ότιτο ηθικό διακύβευμα στηδιαμάχη περίενίσχυσης δεν συλλαμβάνεταιπλήρω ς με τις οι-κείες κατηγορίες της αυτονομίας καιτω ν δικαιωμάτω ν, από τημια πλευρά, καιμε τους υπολογισμούς κόστους καιοφέλους,από την άλλη. Η ενίσχυση με απασχολείόχιω ς ατομικό πάθοςαλλά ω ς συνήθεια του νου καιτρόπος ύπαρξης8.

Τα μεγαλύτερα διακυβεύματα είναι δύο ειδώ ν. Τ ο ένααφορά την τύχη τω ν ανθρώ πινω ν αγαθώ ν που ενσαρκώ νονταισε σημαντικές κοινω νικές πρακτικές κανόνες της άνευ όρω ναγάπης καιανοιχτότητα στο απρόσκλητο, στην περίπτω ση τηςγονικής φροντίδας· εξύμνηση φυσικώ ν ταλέντω ν καιχαρισμά-τω ν σε αθλητικά καικαλλιτεχνικά εγχειρήματα· ταπεινοφρο-σύνη μπροστά σε όποιο προνόμιο έχεικανείς καιπροθυμία ναμοιραστείτους καρπούς της καλής τύχης μέσα από θεσμούςκοινωνικής αλληλεγγύης. Το άλλο αφορά τον προσανατολισμόμας στον κόσμο που κατοικούμε καιτο είδος της ελευθερίας·στο οποίο αποβλέπουμε. '

Είναιδελεαστικό να σκεφτούμε ότιο εμβιομηχανικός σχεδιασμός των παιδιώ ν μας καιτου εαυτού μας με στόχο την επι-τυχία σε μια ανταγωνιστική κοινω νία είναιμια άσκηση ελευ-θερίας. Ό μω ς η αλλαγή της φύσης μας ώστε να προσαρμοστείστον κόσμο, αντίγια το αντίστροφο, είναιστην πραγματικότη-τα η βαθύτερη μορφή αποδυνάμω σης. Μ ας αποσπά από τον




κριτικό αναστοχασμό του κόσμου καινεκρώ νειτην παρόρμηση για κοινωνική καιπολιτική βελτίωση. Α ντίνα χρησιμοποιή-σουμε τις νέες γενετικές δυνάμεις μας για να ισιώ σουμε «τοστραβό ξύλο της ανθρω πότητας»9, θα έπρεπε να κάνουμε ό,τιμπορούμε ώστε να δημιουργήσουμε κοινω νικές καιπολιτικέςσυνθήκες πιο φιλόξενες στα χαρίσματα καιτους περιορισμούςτω ν ατελών ανθρώ πινω ν όντων.

Τ ο σ χ έ δ ιο τ η ς κ υ ρ ια ρ χ ία ς

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Ρόμπερτ Σινσχάιμερ , μο-ριακός βιολόγος στο Ο ι1ΐίΌ Π Η & ΙηδίΐίιιΙβ οί Τχ<±ηο1θ£γ, διέκρινε το σχήμα τω ν πραγμάτω ν που έρχονταν. Σ ’ ένα άρθρο μετίτλο «Η προοπτική της σχεδιασμένης γενετικής αλλαγής»,διατεινόταν ότιη ελευθερία της επιλογής θα δικαίω νε τη νέαγενετική καιθα τη διαχώ ριζε από την απαξιω μένη ευγονικήτου παρελθόντος: «Η εφαρμογή της παλαιότερης ευγονικήςτου Γκάλτον καιτω ν διαδόχω ν του θα είχε απαιτήσειένα τε-ράστιο κοινωνικό πρόγραμμα που θα εκτυλισσόταν επίπολλές

γενιές. Έ να τέτοιο πρόγραμμα δεν θα μπορούσε να εγκαινια-στείχω ρίς τη συναίνεση καιτη συνεργασία μιας μεγάλης μερί-δας του πληθυσμού καιθα ήταν συνεχώ ς υποκείμενο σε κοινω-νικό έλεγχο. Α ντίθετα, η νέα ευγονική θα μπορούσε, τουλάχι-στον από άποψη αρχής, να εφαρμοστείσε μάλλον ατομική βά-ση, σε μία γενιά, καιχω ρίς να υπόκειταιστους υπάρχοντες πε-

ριορισμούς»10.Σύμφω να με τον Σινσχάιμερ, η νέα ευγονική θα ήταν εθε-

λούσια αντί για εξαναγκαστική, καθώ ς καιπιο ανθρώ πινη.Α ντίνα απομονώνεικαινα εξαλείφειτους ακατάλληλους, θατους βελτίω νε. «Η παλαιά ευγονική θα είχε απαιτήσειμια συ-νεχή επιλογή για την αναπαραγω γή των κατάλληλων καιτο ξε




πάστρεμα τω ν ακατάλληλων. Η νέα ευγονική θα επέτρεπε κατ’αρχήν τη μετατροπή όλω ν τω ν ακατάλληλω ν στο υψηλότερογενετικό επίπεδο»11.

Ο ΰμνος του Σινσχάιμερ στη γενετική μηχανική συνέλαβετη μεθυστική, προμηθεϊκή αυτοεικόνα της εποχής. Έ γραψ εγια την ελπίδα να διασω θούν «οιχαμένοιαυτής της χρω μοσω μικής λοταρίας που καναλιζάρειτόσο άτεγκτα τα ανθρώ πιναπεπρω μένα μας», στους οποίους συμπεριλαμβάνονταιόχιμό-

νο εκείνοιπου γεννήθηκαν με γενετικά ελαττώ ματα αλλά και«τα 50 εκατομμύρια “κανονικώ ν” Α μερικανώ ν με δείκτη νοη-μοσύνης κάτω από τις 90 μονάδες». Ό μω ς έβλεπε επίσης ότιδιακυβευόταν κάτιμεγαλύτερο από μια βελτίωση στις «αλόγι-στες, προαιώ νιες ζαριές» της φύσης. Στις νέες τεχνολογίες τηςγενετικής παρέμβασης λάνθανε μια νέα, πιο εξυψω μένη θέση

για τους ανθρώ πους μέσα στον κόσμο: «Κ αθώς διευρύνουμετην ελευθερία του ανθρώ που, μειώ νουμε τους περιορισμούςτου καιαυτό που πρέπεινα δέχεταιω ς δεδομένο». Ο Κ οπέρνικος καιο Δ αρβίνος είχαν «υποβιβάσειτον άνθρω πο από τηλαμπρή καιένδοξη θέση του στο επίκεντρο του σύμπαντος»,αλλά η νέα βιολογία θα αποκαθιστούσε τον κεντρικό του ρόλο.

Στον καθρέφτη της νέα μας γενετικής γνώ σης θα βλέπαμε τονεαυτό μας σαν κάτιπερισσότερο από έναν απλό κρίκο στηναλυσίδα της εξέλιξης: «Μ πορούμε να γίνουμε ο φορέας τηςμετάβασης σ’ ένα ολόκληρο νέο επίπεδο της εξέλιξης. Π ρόκει-ταιγια ένα κοσμολογικό γεγονός»12.

Υ πάρχεικάτιτο ελκυστικό, ακόμη καιμεθυστικό, στο όρα-

μα μιας ανθρώ πινης ελευθερίας που δεν δεσμεύεταιαπό τοδεδομένο. Δ εν αποκλείεταιμάλιστα η γοητεία εκείνου τουοράματος να έπαιξε ένα ρόλο στην έλευση της εποχής του γενώματος. Συχνά θεω ρείταιότιοι δυνάμεις της ενίσχυσης πουδιαθέτουμε σήμερα ανέκυψ αν ω ς ακούσιο παραπροϊόν τηςβιοϊατρικής προόδου η γενετική επανάσταση ήρθε, τρόπον




τινά, για να θεραπεύσειτις ασθένειες, αλλά παρέμεινε για ναμας δελεάζειμε την προοπτική της ενίσχυσης τω ν επιδόσεω ν

μας, του σχεδιασμού τω ν παιδιώ ν μας καιτης τελειοποίησηςτης φύσης μας. Α υτή όμω ς μπορείνα είναι μια αναποδογυρι-σμένη όψη της ιστορίας. Είναιεπίσης δυνατό να θεω ρήσουμετη γενετική μηχανική ως την έσχατη έκφραση της θέλησής μαςνα δούμε τους εαυτούς μας καβάλα στον κόσμο, κύριους τηςφύσης μας. Ό μω ς αυτό το όραμα της ελευθερίας είναιελαττω -

ματικό. Α πειλείνα εξοστρακίσειτην εκτίμηση της ζω ής ως δώ -ρου καινα μας αφήσειχω ρίς τίποτα που να προσφέρεταιστηνκατάφαση ή τη θέασή μας, έξω από την ίδια μας τη θέληση.



ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ

Η θ ικ ή τ ο υ ε μ β ρ ΰ ο υ :

Η δ ια μ ά χ η γ ια τ α β λ α σ τ ο κ ΰ τ τ α ρ α

Α ντιπαρατιθέμενος στη γενετική ενίσχυση, επιχειρηματολόγη-σα ενάντια στον μονόπλευρο θρίαμβο της κυριαρχίας πάνωστο δέος καιπροέτρεψ α να επαναδιεκδικήσουμε μια εκτίμηση

της ζω ής ως δώρου. Α λλά υποστήριξα επίσης ότιυπάρχειμιαδιαφορά μεταξύ ίασης καιενίσχυσης. Η ιατρική παρεμβαίνειστη φύση, αλλά επειδή δεσμεύεταιαπό το στόχο της αποκατά-στασης της κανονικής ανθρώ πινης λειτουργίας, δεν αντιπρο-σω πεύειμια αχαλίνωτη πράξη ύβρεω ς ή μια απόπειρα κυριαρ-χίας. Η ανάγκη ίασης προκύπτειαπό το γεγονός ότιο κόσμος

δεν είναιτέλειος καιολοκληρω μένος, αλλά έχειδιαρκώ ς ανά-γκη από ανθρώ πινη παρέμβαση καιεπιδιόρθω ση. Κ αθετίτοδεδομένο δεν είναικαλό. Η ευλογιά καιη ελονοσία δεν είναιδώ ρα καικαλό θα ήταν να τις εξαλείψουμε.

Το ίδιο μπορείνα λεχθείκαιγια το διαβήτη, τη νόσο τουΠ άρκινσον, την αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση καιτις κα-κώ σεις του νωτιαίου μυελού. Έ να από τα πιο ελπιδοφόρα πε-δία για ανθρώ πους που έχουν προσβληθείαπό αυτές τις νό-σους είναιη έρευνα τω ν βλαστοκυττάρων. Σύγτομα οιεπιστή-μονες θα είναισε θέση να αφαιρούν βλαστοκύτταρα από έναπρώ ιμο έμβρυο καινα τα καλλιεργούν προκειμένου να μελετή-




σουν καινα θεραπεύσουν εκφυλιστικές ασθένειες. Ο ιεπικρι-τές προβάλλουν την ένσταση ότιη αφαίρεση τω ν βλαστοκυττά-

ρω ν καταστρέφειτο έμβρυο. Υ ποστηρίζουν ότι, αν η ζωή είναιδώ ρο, τότε μια έρευνα που καταστρέφειτη γεννώμενη ανθρώ -πινη ζωή πρέπειδίχω ς άλλο να απορριφθεί. Σ ’ αυτό το κεφά-λαιο, προβαίνω σε μια υπεράσπιση της εμβρυϊκής έρευναςβλαστοκυττάρω ν καιεπιχειρώ να δείξω ότιη ηθική της χαρισματικότητας δεν την καταδικάζει.

Ε ρ ω τ ή μ α τ α π ε ρ ί β λ α σ τ ο κ υ τ τ ά ρ ω ν

Το καλοκαίριτου 2006, ήδη στον έκτο χρόνο της προεδρίαςτου, ο Τζω ρτζ Μ πους άσκησε το πρώ το του βέτο. Το νομοσχέ-

διο που απέρριψ ε δεν αφορούσε κάποιο γνώριμο κυβερνητικόθέμα όπω ς η φορολογία, η τρομοκρατία ή ο πόλεμος στο Ιράκ,αλλά το πιο μυστηριώδες ζήτημα της έρευνας τω ν βλαστοκυτ-τάρω ν. Ελπίζοντας να προαγάγει θεραπείες για το διαβήτη,την Π άρκινσον καιάλλες εκφυλιστικές ασθένειες, το Κ ογκρέ-σο είχε υπερψ ηφίσειτη χρηματοδότηση νέας έρευνας για τα

εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, κατά την οποία οιεπιστήμονες απο-μονώνουν κύτταρα ικανά να συστήσουν οποιονδήποτε ιστό τουσώ ματος. Ο Π ρόεδρος αρνήθηκε να ακολουθήσει. Υ ποστήριξεότιη έρευνα είναιανήθικη επειδή η απόσπαση αυτώ ν τω ν κυτ-τάρω ν καταστρέφειτη βλαστοκύστη, ένα μη εμφυτευμένο έμ-βρυο στην έκτη έω ς όγδοη μέρα της ανάπτυξης του. Η ομο-

σπονδιακή κυβέρνηση, δήλω σε, δεν πρέπει να υποστηρίξει«την αφαίρεση αθώ ας ανθρώ πινης ζω ής»1.

Ο εκπρόσω πος τύπου του Π ροέδρου θα μπορούσε να συγχω ρεθείγια τη σύγχυσή του. Εξηγώ ντας το βέτο, είπε ότιο Π ρό-εδρος θεω ρεί τη εμβρυϊκή βλαστοκυτταρική έρευνα «φόνο»,κάτιπου η ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν έπρεπε να υποστηρί-



Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ - Η Θ Ι Κ Η Τ Ο Υ Ε Β Ρ Υ Ο Υ 119

ξει. Ό ταν το σχόλιο έφερε ένα κύμα επικριτικώ ν αντιδράσεω ναπό τον τύπο, ο Λ ευκός Ο ίκος υποχώ ρησε. Ό χι, ο Π ρόεδρος

δεν πιστεύειότιη καταστροφή ενός εμβρύου αποτελείφόνο. Οεκπρόσω πος τύπου ανακάλεσε τη δήλωση του καιζήτησε συγ-γνώμη επειδή «υπερτόνισε τη θέση του Π ροέδρου»2.

Π ώ ς ακριβώ ς ο εκπρόσω πος τύπου υπερτόνισε τη θέση τουΠ ροέδρου δεν είναισαφές. Α ν η εμβρυϊκή βλαστοκυτταρικήέρευνα συνιστά όντω ς ηθελημένη αφαίρεση αθώ ας ανθρώ πι-

νης ζω ής, είναιδύσκολο να καταλάβουμε σε τιδιαφέρειαπόφόνο. Ο συνετισμένος εκπρόσω πος δεν έκανε καμία προσπά-θεια να εμβαθύνειστη διάκριση. Δ εν ήταν ο πρώ τος που παγι-δεύτηκε στις ηθικές καιπολιτικές περιπλοκές της βλαστοκυτταρικής διαμάχης.

Η διαμάχη γύρω από τη βλαστοκυτταρική έρευνα θέτει

τρία ερω τήματα. Π ρώ τον, πρέπειάραγε να επιτρέπεταιη εμ-βρυϊκή βλαστοκυτταρική έρευνα; Δ εύτερον, πρέπεινα χρημα-τοδοτείταιαπό την κυβέρνηση; Τ ρίτον, έχει άραγε σημασία,είτε για το θεμιτό της έρευνας είτε για τη χρηματοδότησή της,αν τα βλαστοκύτταρα εξάγονταιαπό ήδη υπάρχοντα έμβρυαπου περίσσεψαν από θεραπείες γονιμότητας ή από κλω νοποι

ημένα έμβρυα που δημιουργήθηκαν για την έρευνα;Το πρώ το ερώ τημα είναιτο πιο θεμελιώ δες και, όπω ς θα

έλεγαν ορισμένοι, το πιο δυσεπίλυτο. Η κύρια ένσταση απένα-ντιστην εμβρυϊκή βλαστοκυτταρική έρευνα είναιότιη κατα-στροφή ενός ανθρώ πινου εμβρύου, ακόμη καιστα πιο πρώ ιμαστάδια της ανάπτυξής του, κιακόμη καιγια χάρη ευγενώ ν

σκοπώ ν, είναιηθικά αποτροπιαστική· είναισαν να σκοτώ νειςένα παιδίγια να σώ σεις τις ζω ές άλλων ανθρώ πω ν. Η εγκυρότητα αυτής της ένστασης εξαρτάταιφυσικά από το ηθικό καθε-στώ ς του εμβρύου. Επειδή κάποιοιάνθρω ποιέχουν ισχυρέςθρησκευτικές πεποιθήσεις επίτου θέματος, θεω ρείται ενίοτεότιτούτο δεν υπόκειταισε ορθολογική επιχειρηματολογία ή




ανάλυση. Α υτό όμω ς είναιλάθος. Το γεγονός ότιένα ηθικό πι-

στεύω μπορείνα έχειτις ρίζες του σε θρησκευτικές πεποιθή-σεις δεν το απαλλάσσειαπό αμφισβήτηση ούτε το καθιστάαπρόσφορο για ορθολογική υπεράσπιση.

Α ργότερα σ’ αυτό το κεφάλαιο θα προσπαθήσω να δείξωπώ ς μπορεί να προχω ρήσειένας ηθικός συλλογισμός γύρωαπό το καθεστώ ς του εμβρύου. Για να προετοιμάσω όμω ς τοδρόμο, θα στραφώ πρώ τα στο ερώτημα αν υπάρχειηθική δια-φορά ανάμεσα στη χρήση «διαθέσιμω ν» ή «πλεοναζόντω ν»εμβρύω ν προερχόμενω ν από θεραπείες γονιμότητας καιστηχρήση κλω νοποιημένω ν εμβρύω ν που δημιουργήθηκαν για τηνέρευνα.

λ ώ ν ο ι κ α ι π ε ρ ισ σ ε ύ μ α τ α

Μ έχρισήμερα, στις Η νω μένες Π ολιτείες δεν υπάρχει ομο-σπονδιακός νόμος που να απαγορεύειτην κλω νοποίηση παι-διώ ν. Α υτό δεν συμβαίνειεπειδή οιπερισσότεροιάνθρω ποιεγκρίνουν την κλω νοποίηση ως ένα νέο μέσο αναπαραγωγής.Α ντίθετα, η κοινή γνώμη καιόλοισχεδόν οιεκλεγμένοιαξιωματούχοιτου κράτους ανατίθενταισ’ αυτήν.

Υ πάρχειόμω ς έντονη διαφω νία ω ς προς το ενδεχόμενο ναεπιτραπείη κλω νοποίηση με σκοπό τη δημιουργία εμβρύω νγια τη βλαστοκυτταρική έρευνα. Κ αιοιαντίπαλοιτης ερευνη-τικής κλω νοποίησης έχουνε φανείμέχριστιγμής απρόθυμοιναστηρίξουν μια ξεχω ριστή απαγόρευση της αναπαραγω γικήςκλω νοποίησης, σαν αυτή που ψηφίστηκε στη Β ρετανία3. Το2001, η Β ουλή τω ν Α ντιπροσώ πω ν πέρασε ένα νομοσχέδιο πουθα είχε απαγορεύσει όχιμόνο την αναπαραγω γική κλω νο-ποίηση αλλά καιτην κλω νοποίηση για λόγους βιοϊατρικήςέρευνας. Το νομοσχέδιο δεν επικυρώ θηκε διότι ορισμένοι




υποστηρικτές της βλαστοκυτταρικής έρευνας στη Γερουσίαδεν θέλησαν να δεχτούν την καθολική απαγόρευση. Ω ς απο-

τέλεσμα αυτού του αδιεξόδου, οι Η νω μένες Π ολιτείες δενέχουν ομοσπονδιακό νόμο κατά της αναπαραγω γικής κλω νο-ποίησης ανθρώ πω ν.

Η διαμάχη για την κλω νοποίηση έφερε στην επιφάνειαδύο διαφορετικούς λόγους αντιπαράθεσης στη χρήση κλω νοποιημένων εμβρύω ν στη βλαστοκυτταρική έρευνα. Ο ρισμένοι

αντιτίθενταιστην ερευνητική κλω νοποίηση με το σκεπτικό ότιτο έμβρυο είναι άνθρω πος. Ισχυρίζονταιότικάθε εμβρυϊκήβλαστοκυτταρική έρευνα είναιανήθικη (είτε γίνεταισε κλω νοποιημένα είτε σε φυσικά έμβρυα), διότιισοδυναμείμε τηθανάτω σή ενός ανθρώ που προκειμένου να θεραπευτούν οιασθένειες άλλων. Α υτή είναι η θέση του γερουσιαστή Σαμ

Μ πράουνμπακ από το Κ άνσας, ενός κορυφαίου υπέρμαχουτης άποψης σχετικά με το δικαίω μα στη ζωή. Υ ποστηρίζειότιη εμβρυϊκή βλαστοκυτταρική έρευνα είναιεπιλήψιμη επειδή«είναι πάντα απαράδεκτο να σκοτώ νεικανείς ηθελημέναέναν αθώ ο άνθρω πο για να βοηθήσειέναν άλλον»4. Α ν το έμ-βρυο είναιάνθρω πος, τότε η αποκόμιση τω ν βλαστοκυττάρω ν

του είναιηθικά ανάλογη με την αποκόμιση οργάνω ν από βρέ-φη. Κ ατά την άποψη του Μ πράουνμπακ, «Έ να ανθρώ πινο έμ-βρυο ... είναιένας άνθρω πος σαν εσένα κιεμένα· καιαξίζειτον ίδιο σεβασμό που δείχνουν οινόμοι μας προς όλουςεμάς»5.

Ά λλοιαντίπαλοιτης ερευνητικής κλω νοποίησης δεν πάνε

τόσο μακριά. Υ ποστηρίζουν την εμβρυϊκή βλαστοκυτταρικήέρευνα υπό τον όρο ότιχρησιμοποιεί«διαθέσιμα» έμβρυα πουπερίσσεψαν από κλινικές γονιμότητας6. Τους προβληματίζειηηθελημένη δημιουργία εμβρύω ν για την έρευνα. Ό μω ς αφούοικλινικές εξω σω ματικής γονιμοποίησης δημιουργούν πολύπερισσότερα γονιμοποιημένα ω άρια απ’ όσα τελικά εμφυτεύο




νται, κάποιοιυποστηρίζουν ότιδεν υπάρχειτίποτα το επιλή-ψιμο στη χρησιμοποίηση αυτώ ν τω ν περισσευμάτω ν για ερευ-

νητικούς σκοπούς. Α ν τα πλεονάζοντα έμβρυα θα πετάγοντανέτσικιαλλιώ ς, σκέφτονται, γιατίνα μη χρησιμοποιηθούν (μετη συναίνεση του δότη) για έρευνα που ενδέχεταινα σώ σειζω ές;

Για τους πολιτικούς που αναζητούν ένα συμβιβασμό απόθέση αρχής στη βλαστοκυτταρική διαμάχη, η άποψη αυτή εμ-

φανίζεταιιδιαίτερα ελκυστική. Εφόσον εγκρίνειτη χρήση μό-νο πλεοναζόντω ν εμβρύω ν, φαίνεταινα ξεπερνάει τους ηθι-κούς ενδοιασμούς σχετικά με τη δημιουργία εμβρύω ν για χάρητης έρευνας. Τη θέση αυτή υπερασπίστηκε στη Γερουσία οηγέτης της πλειοψ ηφίας Μ πιλ Φ ριστ από το Τενεσί(Τβηηβδδεε), ο μοναδικός γιατρός σ’ αυτό το σώ μα, καιστη Μ ασαχου

σέτη ο κυβερνήτης Μ ιτ Ρόμνυ, που κάλεσε ανεπιτυχώ ς το νο-μοθετικό σώ μα να την υιοθετήσει. Κ αιοιδύο υποστήριξαν τηβλαστοκυτταρική έρευνα σε περισσευούμενα που δημιουργήθηκαν για αναπαραγω γή, αλλά όχισε έμβρυα που δημιουργήθηκαν για έρευνα7. Το νομοσχέδιο για τη χρηματοδότηση τηςβλαστοκυτταρικής έρευνας που ψηφίστηκε από το Κ ογκρέσο

(καιαπορρίφθηκε με βέτο από τον Π ρόεδρο Μ πους) το 2006έκανε επίσης αυτή τη διάκριση· προέβλεπε τη χρηματοδότησηβλαστοκυτταρικής έρευνας μόνο σε έμβρυα που θα περίσ-σευαν από θεραπείες γονιμότητας. '

Π έρα από την έλξη που ασκείως θεμιτός πολιτικός συμβι,βασμός, η διάκριση αυτή φαίνεταικαιηθικά υποστηρίξιμη. Α ν

όμω ς την εξετάσουμε πιο προσεκτικά, βλέπουμε πω ς δεν αντέ-χει. Η διάκριση αποτυχαίνει επειδή αποφεύγει το κρίσιμοερώ τημα αν τα «περισσευούμενα» έμβρυα θα έπρεπε έτσικιαλλιώ ς να δημιουργούνται. Για να δούμε πώ ς τίθεταιτο ζήτη-μα, ας φανταστούμε μια κλινική γονιμότητας που δέχεταιδω -ρεές ω αρίω ν καισπέρματος για δύο λόγους: αναπαραγω γή




καιβλαστοκυτταρική έρευνα χω ρίς να υπεισέρχεταιπουθε-νά κλω νοποίηση. Η κλινική δημιουργείδύο ομάδες εμβρύω ν,

μία από ω άρια καισπερματοζω άρια δοτώ ν που προορίζονταιγια τεχνητή γονιμοποίηση καιμία από ω άρια καισπερματοζω -άρια δοτώ ν οιοποίοιθέλουν να συμβάλουν στην υπόθεση τηςβλαστοκυτταρικής έρευνας.

Π οια ομάδα εμβρύω ν μπορείνα χρησιμοποιήσειένας ηθι-κός επιστήμονας στη βλαστοκυτταρική έρευνα; Ό σοι συμφω -

νούν με τους Φ ριστ καιΡόμνυ βρίσκονταισε μια παράδοξη θέ-ση: θα επέτρεπαν στον επιστήμονα να χρησιμοποιήσειπερισσευούμενα έμβρυα από την πρώτη ομάδα (αφού δημιουργήθηκαν για αναπαραγω γή καιαλλιώ ς θα πεταχτούν), όχιόμω ς καιαπό τη δεύτερη (αφού αυτά δημιουργήθηκαν σκόπιμα γιαερευνητική χρήση). Π ράγματι, τόσο ο Φ ριστ όσο καιο Ρόμνυ

έχουν επιδιώ ξει να απαγορευτεί η σκόπιμη δημιουργία εμ-βρύω ν σε κλινικές τεχνητής γονιμοποίησης για ερευνητικούςσκοπούς.

Το παράδοξο αυτό σενάριο φέρνειστην επιφάνεια το αδύ-νατο σημείο της συμβιβαστικής θέσης. Α υτοίπου ανατίθενταιστη δημιουργία εμβρύω ν για τη βλαστοκυτταρική έρευνα, αλλά

υποστηρίζουν την έρευνα σε «περισσεύματα» της τεχνητής γο-νιμοποίησης, αδυνατούν να εξετάσουν την ηθική της ίδιας τηςτεχνητής γονιμοποίησης. Α ν είναιανήθικο να δημιουργούμεκαινα θυσιάζουμε έμβρυα προκειμένου να θεραπεύσουμε ή νααντιμετω πίσουμε ολέθριες νόσους, γιατί δεν είναιεπίσης επι-λήψιμο να δημιουργούμε καινα πετάμε περισσευούμενα έμ-

βρυα κατά τη θεραπεία της στειρότητας; Ή , για να δούμε τοεπιχείρημα από την αντίθετη άκρη, αν η δημιουργία καιθυσίαεμβρύω ν κατά την τεχνητή γονιμοποίηση είναιηθικά αποδεκτή,γιατί δεν είναι επίσης αποδεκτή η δημιουργία καιθυσία εμ-βρύω ν για τη βλαστοκυτταρική έρευνα; Στο κάτω κάτω , καιοιδύο πρακτικές υπηρετούν αξιέπαινους σκοπούς: η θεραπεία




νόσω ν όπω ς η Π άρκινσον καιο διαβήτης είναιτουλάχιστον εξί-σου σημαντική με την αντιμετώ πιση της στειρότητας.

Ό σοι βλέπουν μια ηθική διαφορά μεταξύ της θυσίας εμ-βρύω ν στην τεχνητή γονιμοποίηση καιτης θυσίας εμβρύω ν στηβλαστοκυτταρική έρευνα μπορείνα απαντήσουν ω ς εξής: ο ει-δικός σε θέματα γονιμότητας γιατρός που δημιουργείπλεονάζοντα έμβρυα το κάνειγια να αυξήσειτις πιθανότητες μιας πε-τυχημένης εγκυμοσύνης· δεν γνωρίζειποια έμβρυα θα απορριφθούν τελικά ούτε είναι πρόθεσή του ο θάνατος κάποιω ν.Α λλά ο επιστήμονας που σκόπιμα δημιουργείένα έμβρυο γιατη βλαστοκυτταρική έρευνα γνω ρίζειότιτο έμβρυο θα πεθάνει, αφού για τη διεξαγω γή της έρευνας χρειάζεταινα καταστραφείτο έμβρυο. Ο Τσαρλς Κ ράουτχαμερ, που εγκρίνειτηβλαστοκυτταρική έρευνα σε περισσεύματα της τεχνητής γονι-μοποίησης αλλά όχισε έμβρυα που δημιουργούνταιγια ερευ-νητικούς σκοπούς, θέτειαιχμηρά το ζήτημα: «Το νομοσχέδιοπου θα νομιμοποιούσε την ερευνητική κλω νοποίηση επικυρώ -νειουσιαστικά ... μια πολύ μακάβρια επιχείρηση: τη δημιουρ-γία εκκολαπτόμενης ανθρώ πινης ζω ής με μοναδικό σκοπό τηνεκμετάλλευση καιτην καταστροφή της»8.

Η απάντηση αυτή δεν είναιπειστική για δύο λόγους. Π ρώ -τον, ο ισχυρισμός ότιη δημιουργία εμβρύω ν για τη βλαστοκυτ-ταρική έρευνα ισοδύναμε ίμε τη δημιουργία ανθρώ πινης ζω ήςμ ε σ κ ο π ό την εκμετάλλευση ή την καταστροφή της είναιπαρατπλανητικός. Η καταστροφή του εμβρύου είναι, ομολογουμένως, μια προβλέψιμη συνέπεϊα της πράξης, αλλά ο σκοπός της

είναιη θεραπεία νόσω ν. Α υτοίπου δημιουργούν έμβρυα γιαερευνητική χρήση δεν στοχεύουν στην καταστροφή ή την εκμε-τάλλευση περισσότερο απ’ ό,τιστοχεύουν στην απόρριψη τω νπερισσευμάτω ν εκείνοι που δημιουργούν έμβρυα για θερα-πείες γονιμότητας9.

Δεύτερον, μολονότιοιγιατροίοιειδικοίστη γονιμότητα και




οιασθενείς τους δεν γνω ρίζουν εκ τω ν προτέρω ν ποια από ταέμβρυα που δημιουργούν θα πάνε για πέταμα, γεγονός παρα-

μένειότιη τεχνητή γονιμοποίηση, όπω ς ασκείταιστις Η νω μέ-νες Π ολιτείες, παράγει δεκάδες χιλιάδες πλεονάζοντα έμβρυαπροορισμένα να καταστραφοΰν. (Μ ια πρόσφατη μελέτη έδει-ξε ότικάπου 400.000 παγωμένα έμβρυα μαραζώ νουν σε αμερι-κανικές κλινικές γονιμότητας, άλλα 52.000 στη Β ρετανία κιακόμη 71.000 στην Α υστραλία.)10 Ε ίναι αλήθεια ότι, από τη

στιγμή που υπάρχουν αυτά τα καταδικασμένα έμβρυα, «τίποταδεν χάνεται» αν χρησιμοποιηθούν στην έρευνα11. Α λλά τοερώ τημα εάν θα έπρεπε έτσικιαλλιώ ς να δημιουργούνταιεί-ναιζήτημα πολιτικής επιλογής εξίσου όσο καιτο ερώ τημα ανθα έπρεπε να επιτρέπεταιη δημιουργία εμβρύων για ερευνητι-κή χρήση. Η γερμανική ομοσπονδιακή νομοθεσία, λόγου χάρη,

ρυθμίζειτις κλινικές γονιμότητας καιαπαγορεύειστους για-τρούς να γονιμοποιούν περισσότερα ω άρια απ’ όσα θα εμφυτευθούν κάθε μία φορά. Ω ς αποτέλεσμα, οιγερμανικές κλινι-κές γονιμότητας δεν παράγουν πλεονάζοντα έμβρυα. Η ύπαρ-ξη άφθονω ν καταδικασμένω ν εμβρύω ν στους καταψ ύκτες τωναμερικανικώ ν κλινικώ ν γονιμότητας δεν είναιαναπότρεπτο

γεγονός αλλά συνέπεια μιας πολιτικής που οιεκλεγμένοιαξιωματούχοιτου κράτους θα μπορούσαν να αλλάξουν αν ήθελαν.Μ έχριστιγμής πάντω ς, λίγοιαπό κείνους που θα απαγόρευαντη δημιουργία εμβρύω ν για ερευνητική χρήση έχουν καλέσεισε απαγόρευση της δημιουργίας καικαταστροφής πλεοναζόντω ν εμβρύω ν στις κλινικές γονιμότητας.

Ό ποιος κιαν έχειδίκιο σχετικά με το ηθικό καθεστώς τουεμβρύου, ένα είναιξεκάθαρο: οιαντίπαλοιτης ερευνητικήςκλω νοποίησης δεν μπορούν να τα ’χουν όλα δικά τους. Δ ενμπορούν να επιδοκιμάζουν τη δημιουργία και καταστροφήπλεοναζόντω ν εμβρύω ν στις κλινικές γονιμότητας, ή τη χρήσητέτοιω ν εμβρύων στην έρευνα, καιτην ίδια στιγμή να διαμαρ-




τύρονταιότιη δημιουργία εμβρύω ν για χάρη της έρευνας καιτης αναγεννητικής ιατρικής είναιηθικά επιλήψιμη. Α ν η κλω -

νοποίηση στο πλαίσιο της βλαστοκυτταρικής έρευνας παρα-βιάζειτο σεβασμό που αρμόζειστο έμβρυο, τότε το ίδιο κάνεικαιη βλαστοκυτταρική έρευνα σε περισσεύματα της τεχνητήςγονιμοποίησης, όπω ς το ίδιο κάνεικάθε θεραπεία γονιμότηταςπου δημιουργείκαιπετάειπλεονάζοντα έμβρυα.

Ό σοι τηρούν μια συνεπή στάση ενάντια στη χρήση εμβρυϊ-κής ανθρώ πινης ζω ής, όπω ς ο Γερουσιαστής Μ πράουνμπακ,έχουν δίκιο τουλάχιστον ω ς προς το εξής: τα ηθικά επιχειρή-ματα υπέρ της ερευνητικής κλω νοποίησης καιυπέρ της βλαστοκυτταρικής έρευνας σε περισσευούμενα έμβρυα ισχύουν ήκαταρρίπτονταιμαζί. Μ ένεινα δούμε αν ισχύουν ή καταρρίπτονται. Τούτο μας επαναφέρειστο βασικό ερώ τημα αν πρέ-πει να επιτρέπεταιοποιαδήποτε εμβρυϊκή βλαστοκυτταρικήέρευνα.

Τ ο η θ ικ ό κ α θ ε σ τ ώ ς τ ο ν ε μ β ρ ύ ο υ

Υ πάρχουν δύο κύρια επιχειρήματα ενάντια στη νομιμοποίησητης εμβρυϊκής βλαστοκυτταρικής έρευνας. Κ ατά το πρώ τρ, πα-ρά τους αξιέπαινους σκοπούς της, η βλαστοκυτταρική έρευναείναιεπιλήψιμη διότιπροϋποθέτειτην καταστροφή ανθρώ πι-νων εμβρύω ν. Κ ατά το άλλο, η ανησυχία είναιότι, ακόμη κιανη έρευνα στα έμβρυα δεν?είναιαπό μόνη της επιλήψ ιμη, θαανοίξειτον ολισθηρό δρόμο μιας σειράς απανθρω ποποιητικώ ν

πρακτικώ ν όπω ς οιφάρμες εμβρύων, η κλωνοποίηση βρεφώ ν,η χρήση εμβρύω ν για ανταλλακτικά καιη εμπορευματοποίησητης ανθρώ πινης ζωής.

Η ένσταση περί ολισθηρού δρόμου έχειπρακτικό χαρακτή-ρα καιαξίζεινα ληφθείσοβαρά υπ’ όψη. Ω στόσο, οιανησυ-




χίες που εκφράζειθα μπορούσαν να κατασιγαστούν με την υι-οθέτηση ρυθμιστικώ ν εγγυήσεω ν που θα εμπόδιζαν την εμβρυ-ϊκή έρευνα να εκπέσεισε εφιαλτικά σενάρια εκμετάλλευσηςκαικατάχρησης. Η πρώ τη ένσταση ωστόσο είναιφιλοσοφικάπροκλητικότερη. Α ν είναι καιαποφασιστική εξαρτάταιαπότον ορθό ή όχιτρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεταιτο ηθικόκαθεστώ ς του εμβρύου.

Έ χει σημασία, πρώ τα απ’ όλα, να ξεκαθαρίσουμε κάτισχετικά με το έμβρυο από το οποίο εξάγονταιτα βλαστοκύττα

ρα. Δεν πρόκειταιγια το ανεπτυγμένο ανθρώ πινο έμβρυο πουξέρουμε. Δ εν έχειαναγνωρίσιμα ανθρώ πινα χαρακτηριστικά.Δ εν είναιένα έμβρυο που έχει εμφυτευτείκαιμεγαλώ νεισεμια γυναικεία μήτρα. Π ρόκειταιμάλλον για μια βλαστοκύστη,μια συστάδα 180200 κυττάρω ν, που μεγαλώ νουν σ’ ένα δίσκοπέτρι, μόλις ορατά διά γυμνού οφθαλμού. Η βλαστοκύστη

αντιπροσω πεύειένα τόσο πρώ ιμο στάδιο εμβρυϊκής ανάπτυ-ξης ώστε τα κύτταρα που περιέχειδεν έχουν διαφοροποιηθείακόμη ούτε έχουν προσλάβειτις ιδιότητες συγκεκριμένω ν ορ-γάνω ν ή ιστών νεφρώ ν, μυών, νω τιαίου μυελού κ.ο.κ. Γι’ αυ-τόν ακριβώ ς το λόγο, τα βλαστοκύτταρα που εξάγονταιαπό τηβλαστοκύστη περικλείουν την υπόσχεση ότιθα αναπτυχθούν,

με την κατάλληλη περιποίηση στο εργαστήριο, σε οποιουδήποτε είδους κύτταρο θέλεινα μελετήσειή να επιδιορθώ σει οερευνητής. Η ηθική καιπολιτική διαμάχη προκύπτειαπό το γε-γονός ότιη αφαίρεση τω ν βλαστοκυττάρω ν καταστρέφειτηβλαστοκύστη.

Για να αποτιμήσεικανείς αυτή τη διαμάχη, θα πρέπεικα

ταρχάς να εννοήσειτην πλήρη σημασία του ισχυρισμού ότιτοέμβρυο είναιηθικά ισοδύναμο μ’ ένα πρόσω πο, ένα πλήρω ςανεπτυγμένο ανθρώ πινο ον. Για όσους ενστερνίζονταιαυτήτην άποψη, η εξαγω γή βλαστοκυττάρω ν από μια βλαστοκύστηείναιηθικά εξίσου αποτρόπαια όσο καιη αφαίρεση οργάνων




από ένα βρέφος για τη σω τηρία της ζω ής άλλων ανθρώ πω ν.Ο ρισμένοιβασίζουν αυτό τον ισχυρισμό στη θρησκευτική πε-

ποίθηση ότιη ψυχή εμφυσάταιστο έμβρυο κατά τη σύλληψη.Ά λλοιτον υποστηρίζουν χω ρίς να προσφεύγουν στη θρησκεία,σύμφω να με την ακόλουθη συλλογιστική:

Ο ιάνθρω ποιδεν είναιπράγματα. Η ζωή τους δεν πρέπεινα θυσιάζεταιενάντια στη θέλησή τους, ακόμη καιγια χάρηαγαθώ ν σκοπώ ν, όπω ς η διάσω ση της ζω ής άλλων ανθρώπω ν.

Ο λόγος που οιάνθρω ποιδεν πρέπεινα αντιμετω πίζονταιωςπράγματα ή να χρησιμοποιούνταιω ς μέσα για ένα σκοπό είναιότιείναι απαραβίαστοι. Π ρόκειται, για να δανειστούμε τηγλώ σσα του Κ αντ, για σκοπούς καθεαυτούς, άξιους σεβασμού.Σε ποιο σημείο αποκτούμε αυτόν το χαρακτήρα του απαραβία-στου; Π ότε καθίσταταιάξια σεβασμού η ανθρώ πινη ζω ή; Η

απάντηση δεν μπορείνα εξαρτάταιαπό την ηλικία ή το στάδιοανάπτυξης μιας συγκεκριμένης ανθρώ πινης ζω ής. Τ α βρέφηείναισαφώ ς απαραβίαστα καιπολλοίλίγοιάνθρω ποιθα ανέ-χονταν την αφαίρεση οργάνω ν για μεταμόσχευση ακόμη κιαπό ένα έμβρυο. Κ άθε ανθρώ πινο ον καθένας από μας άρ-χισε τη ζωή του ω ς έμβρυο. Α ν οιζω ές μας είναιάξιες σεβα-

σμού καιάρα απαραβίαστες, απλώ ς καιμόνο χάρη στην ανθρω πινότητά μας, θα ήταν λάθος να θεω ρήσουμε ότισ,ε κάποια νεότερη ηλικία ή προηγούμενο στάδιο ανάπτυξης δενήμασταν άξιοισεβασμού. Ό σο δεν μπορούμε να υποδείξουμεμια αποφασιστική στιγμή σιο πέρασμα από τη σύλληψη στηγέννηση που να σηματοδοτείτην ανάδυση του ανθρώ πινου

προσώ που, πρέπει να θεω ρούμε ότιτα έμβρυα διαθέτουν τοίδιο στοιχείο του απαραβίαστου με τους πλήρω ς ανεπτυγμέ-νους ανθρώ πους.

Θ α προσπαθήσω να δείξω ότιτο επιχείρημα αυτό δεν είναιπειστικό σε δύο επίπεδα: η συλλογιστική του είναιελαττω ματι-κή· καιφέρειηθικές συνεπαγω γές που ακόμη καιοιυποστηρι




κτές του δυσκολεύονταινα ασπαστούν. Ω στόσο, προτού στρα-φώ σ’ αυτές τις δυσκολίες, θέλω να αναγνω ρίσω την εγκυρότη

τα δύο όψ εω ν της θέσης περί ισότιμου ηθικού καθεστώ τος.Π ρώ τον, ορθά απορρίπτειτην ω φελιμιστική θεώρηση της ηθι-κής, που σταθμίζειζημίες καιοφέλη χω ρίς να λαμβάνειυπ’όψη το απαραβίαστο τω ν προσώ πω ν. Δ εύτερον, είναιαδιαμφι-σβήτητο ότιη βλαστοκύστη είναι«ανθρώ πινη ζω ή», τουλάχι-στον με την προφανή έννοια ότιείναιζω ντανή καιόχινεκρή,

κιότιείναιανθρώ πινη καιόχι, ας πούμε, βοδινή. Ω στόσο, απ’αυτό το βιολογικό δεδομένο δεν έπεταιότιη βλαστοκύστη εί-ναιανθρώ πινο ον ή πρόσω πο. Κ άθε ζω ντανό ανθρώ πινο κύτ-ταρο (ένα επιδερμικό κύτταρο, για παράδειγμα) είναι «αν-θρώ πινη ζωή» με την έννοια ότιείναιανθρώ πινο καιόχιβοδι-νό, ζω ντανό καιόχινεκρό. Κ ανένας όμω ς δεν θα θεω ρούσε

άνθρω πο ένα επιδερμικό κύτταρο, ούτε θα το έκρινε απαρα-βίαστο. Για να φανείότιη βλαστοκύστη είναιανθρώ πινο ον ήπρόσω πο χρειάζεταιπεραιτέρω επιχειρηματολογία.

Α Ν Α Λ Υ Ο Ν Τ Α Σ Τ Ο Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Α

Το επιχείρημα υπέρ της θέσης περίισότιμου ηθικού καθεστώ -τος ξεκινάειμε τις παρατηρήσεις ότικάθε άνθρω πος υπήρξεκάποτε έμβρυο καιότιδεν υπάρχεικανένα μη αυθαίρετο όριομεταξύ σύλληψης καιωριμότητας που να μας δείχνειπότε αρ-χίζειη εμπρόσω πη ύπαρξη. Στη συνέχεια δηλώ νειότι, ελλεί-ψ ειενός τέτοιου ορίου, πρέπεινα θεω ρούμε τη βλαστοκύστη

ένα πρόσω πο, ηθικά ισοδύναμο με ένα πλήρω ς ανεπτυγμένοανθρώ πινο ον. Α λλά το επιχείρημα αυτό δεν είναιπειστικό γιαπολλούς λόγους12.

Π ρώ τον, ένα μικρό αλλά όχιασήμαντο ζήτημα: ενώ αλη-θεύειότικαθένας από μας ήταν κάποτε έμβρυο, κανένας απόμας δεν ήταν ποτέ κλω νοποιημένη βλαστοκύστη. Έ τσι, ακόμη




κιαν το γεγονός της εμβρυϊκής μας προέλευσης αποδείκνυεόντω ς ότιτα έμβρυα είναιπρόσω πα, τούτο θα ήταν καταδικα

στικό μόνο για τη βλαστοκυτταρική έρευνα σε έμβρυα που παρήχθησαν από την ένωση ω αρίω ν καισπερματοζω αρίω ν, όχιγια τη βλαστοκυτταρική έρευνα σε κλω νοποιημένα έμβρυα.Μ άλιστα, κάποιοι συμμετέχοντες στη διαμάχη για τα βλαστο-κύτταρα έχουν υποστηρίξειότιοικλω νοποιημένες βλαστοκύ-στες δεν είναιέμβρυα, με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά

βιολογικά τεχνήματα («κλω νω τές» μάλλον παρά ζυγώτες), πουδεν έχουν το ηθικό καθεστώ ς τω ν φυσικά συλληφθέντω ν αν-θρώ πινω ν εμβρύω ν. Λ ένε ότιη χρήση κλω νοποιημένω ν εμ-βρύω ν για ερευνητικούς σκοπούς είναιεπομένω ς ηθικά λιγότερο προβληματική από τη χρήση φυσικώ ν εμβρύω ν13.

Δ εύτερον, ακόμη κιαν αφήσουμε κατά μέρος το ζήτημα του

«κλωνω τή», το γεγονός ότικάθε άνθρω πος ξεκίνησε τη ζωήτου ω ς έμβρυο δεν αποδεικνύειότιτα έμβρυα είναιπρόσω πα.Α ς σκεφτούμε μια αναλογία: μολονότικάθε βελανιδιά υπήρξεκάποτε βελανίδι, δεν έπεταιότιτα βελανίδια είναιβελανιδιές,ή ότιθα έπρεπε να αντιμετω πίσω την απώ λεια ενός βελανιδιούπου το έφαγε ένας σκίουρος στην αυλή μου ω ς απώ λεια της

ίδιας τάξης με το θάνατο μιας βελανιδιάς που τη γκρέμισε ηθύελλα14. Π αρά την εξελικτική τους συνέχεια, βελανιδιές καιβελανίδια διαφέρουν. Το ίδιο κάνουν τα ανθρώ πινα έμβρυακαιτα ανθρώ πινα όντα, καιμε τον ίδιο τρόπο. Ό πω ς τα βελα-νίδια είναιεν δυνάμειβελανιδιές, έτσικαιτα ανθρώ πινα έμ:βρυα είναιεν δυνάμειάνθρω ποι. Η διάκριση μεταξύ εν ενερ

γεία καιεν δυνάμειπροσώ πω ν δεν είναιχω ρίς ηθική σημασία.Τα αισθανόμενα όντα αξιώ νουν την προσοχή μας με τρόποπου τα μη αισθανόμενα δεν την αξιώ νουν τα όντα που διαθέ-τουν εμπειρία καισυνείδηση εγείρουν ακόμη μεγαλύτερεςαξιώ σεις. Η ανθρώ πινη ζωή αναπτύσσεταιμε αναβαθμούς.

Ο ιυπέρμαχοιτης θέσης περί ισότιμου ηθικού καθεστώ τος




προκαλούν τους συνομιλητές τους να προσδιορίσουν μια μηαυθαίρετη στιγμή στην πορεία της ανθρώ πινης ανάπτυξης κα-

τά την οποία αρχίζειη εμπρόσω πη ύπαρξη ή το απαραβίαστο.Α ν το έμβρυο δεν είναιπρόσω πο, πότε ακριβώ ς γινόμαστεπρόσω πα; Α υτό το ερώ τημα δεν επιδέχεταιεύκολη απάντηση.Π ολλοίάνθρω ποιυποδεικνύουν τη γέννηση ως τη στιγμή πουσηματοδοτείτην έλευση της εμπρόσω πης ύπαρξης. Ό μω ς αυτήη απάντηση είναιεκτεθειμένη στην ένσταση ότιθα ήταν σίγου-

ρα λάθος να διαμελίσουμε ένα ανθρώ πινο έμβρυο σε ύστεροστάδιο ανάπτυξης για χάρη της ιατρικής έρευνας. (Π έρα απότο απαραβίαστο, υπάρχουν κιάλλες όψ εις της εμπρόσω πη^ύπαρξης η απόκτηση ονόματος, για παράδειγμα που εκτυ-λίσσονται, ανάλογα με τον πολιτισμό ή την παράδοση, σε διά-φορους χρόνους μετά τη γέννηση.)

Η δυσκολία να προσδιοριστείη ακριβής έναρξη της εμπρό-σω πης ύπαρξης πάνω στο εξελικτικό συνεχές δεν σημαίνειω στόσο ότιοι βλαστοκύστες είναι πρόσω πα. Α ς σκεφτούμεμια αναλογία: ας υποθέσουμε ότικάποιος σας ρω τούσε πόσοισπόροισιταριού συνιστούν ένα σω ρό. Έ νας σπόρος σίγουραόχι, ούτε δύο, ούτε καιτρεις. Το γεγονός ότιδεν υπάρχεικα-

νένα μη αυθαίρετο σημείο όπου η προσθήκη ενός ακόμη σπό-ρου θα έδινε υπόσταση σ’ ένα σω ρό δεν σημαίνει ότι δενυπάρχει διαφορά μεταξύ σπόρου καισω ρού. Ο ύτε μας δίνεικάποιο λόγο για να συμπεράνουμε ότιένας σπόρος πρέπειναείναισω ρός.

Τούτο το σόφισμα σχετικά με τον προσδιορισμό σημείω ν

πάνω σ’ ένα συνεχές, γνω στό στους φιλοσόφους ω ς «παράδο-ξο του σωρείτη», ανάγεταιστους αρχαίους Έ λληνες. (Ο «σω -ρείτης» προέρχεταιαπό τον σ ω ρ ό .) Ο ισοφιστές χρησιμοποι-ούσαν επιχειρήματα σω ρείτες προσπαθώ ντας να πείσουν τουςακροατές τους ότιδύο ξεχω ριστές ιδιότητες συνδεδεμένες μεένα συνεχές ήταν ουσιαστικά ίδιες, έστω κιαν η διαίσθηση ή ο




κοινός νους υποδείκνυαν το αντίθετο15. Η φαλάκρα είναικλα-σικό παράδειγμα. Ό λοι θα συμφω νούσαν ότιένας άντρας μεμία μόνο τρίχα στο κεφάλιτου είναιφαλακρός. Π οιος αριθμός

τριχώ ν σηματοδοτείτην μετάβαση από το να είναικανείς φα-λακρός μέχριτο να έχειπυκνά μαλλιά; Μ ολονότιδεν υπάρχεικαθορισμένη απάντηση σ’ αυτό το ερώ τημα, δεν έπεταιότιδενυπάρχειδιαφορά μεταξύ τω ν δύο. Το ίδιο ισχύειγια την αν-θρώ πινη εμπρόσω πη ύπαρξη. Το γεγονός της εξελικτικής συ-νέχειας από τη βλαστοκύστη στο εμφυτευμένο έμβρυο, στο

ανεπτυγμένο έμβρυο καιστο νεογέννητο παιδίδεν συνεπάγε-ταιότιένα βρέφος καιμια βλαστοκύστη είναι, από ηθική σκο-πιά, ένα καιτο αυτό.

Επομένω ς τα επιχειρήματα που αντλούνταιαπό την εμβρυϊ-κή προέλευση καιτην εξελικτική συνέχεια δεν επιτάσσουν τοσυμπέρασμα ότιη βλαστοκύστη είναιαπαραβίαστη, το ηθικό

ισοδύναμο ενός προσώ που. Π έρα από τον εντοπισμό τω ν ελατ-τω μάτω ν στη συλλογιστική της, μπορείνα αμφισβητήσεικανείςτη θέση περί ισότιμου ηθικού καθεστώτος καιαπό μιαν άλλησκοπιά. Ίσω ς ο καλύτερος τρόπος να διαπιστώ σουμε τον αβάσιμο χαρακτήρα της είναινα προσέξουμε ότιακόμη κιεκείνοιπου την επικαλούνταιδιστάζουν να ενστερνιστούν τις πλήρεις

συνεπαγω γές της.

Α Κ Ο Λ Ο Υ Θ Ω Ν Τ Α Σ Τ Ι Σ Σ Υ Ν Ε Π Α Γ Ω Γ Ε Σ

Το 2001 ο Π ρόεδρος Μ πβυς ανακοίνωσε μια πολιτική που πε-ριόριζε την ομοσπονδιακή χρηματοδότηση στις ήδη υπάρχου

σες βλαστοκυτταρικές σειρές, έτσιώστε τα φορολογικά έσοδανα μην ενθαρρύνουν ή υποστηρίζουν την καταστροφή εμ-βρύων. Κ αιτο 2006 άσκησε βέτο σ’ ένα νομοσχέδιο που θα εί-χε χρηματοδοτήσεινέες εμβρυϊκές βλαστοκυτταρικές έρευνες,λέγοντας ότιδεν ήθελε να στηρίξειτην «αφαίρεση αθώ ας αν-




θρώ πινης ζωής». Είναιόμω ς ένα αξιοσημείω το χαρακτηριστι-

κό της στάσης του ότι, ενώ περιόρισε τη χρηματοδότηση τηςεμβρυϊκής βλαστοκυτταρικής έρευνας, δεν έκανε καμιά προ-σπάθεια να την απαγορεύσει. Για να διασκευάσουμε ένα σλό-γκαν σχετικό με την αμηχανία ενός προηγούμενου προέδρου,η πολιτική Μ πους επίτου θέματος μπορείνα συνοψ ιστείστηφράση «Μ η χρηματοδοτείς, μην απαγορεύεις»*. Α λλά η πολι-

τική αυτή δεν ταιριάζεικαλά με την ιδέα ότιτο έμβρυο είναιένα ανθρώ πινο ον.Α ν η αφαίρεση κυττάρω ν από μια βλαστοκύστη ήταν στ’

αλήθεια ισοδύναμη με την αφαίρεση οργάνω ν από ένα βρέ-φος, τότε ηθικά υπεύθυνη πολιτική θα ήταν εκείνη που θα τηναπαγόρευε, αντίαπλώ ς να της αρνηθείτην ομοσπονδιακή χρη-

ματοδότηση. Α ν κάποιοιγιατροίεπιδίδονταν στη θανάτω σηπαιδιώ ν προκειμένου να αποκτήσουν όργανα για μεταμόσχευ-ση, κανένας δεν θα υιοθετούσε τη θέση ότιη βρεφοκτονία θαέπρεπε να θεωρείταιακατάλληλη για κρατική χρηματοδότηση,αλλά να επιτρέπεταιστον ιδιω τικό τομέα. Μ άλιστα, αν ήμα-σταν πεισμένοιότιη εμβρυϊκή βλαστοκυτταρική έρευνα ισοδυ

ναμείμε βρεφοκτονία, όχιαπλώ ς θα την απαγορεύαμε αλλάθα την αντιμετω πίζαμε σαν μια φρικιαστική μορφή δολοφο-νίας καιθα τιμω ρούσαμε τους επιστήμονες που την πραγματο-ποίησαν για εγκληματική πράξη.

* «ΰ ο η 'Ι Ρ ιιη (1, ϋ ο η ’Ι Β &η » - Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς π α ρ α λ λ η λ ί ζ ε ι α υ τ ή τ η ν π ο λ ι-

τ ικ ή μ ε τ η ν ε π ίσ η ς α μ φ ιλ ε γ ό μ ε ν η π ο λ ιτ ικ ή τ ο υ π ρ ο έ δ ρ ο υ Κ λ ίν τ ο ν σ ε έ ν α ά λ λ ο

ζ ή τ η μ α π ο υ ε ίχ ε α π α σ χ ο λ ή σ ε ι τ η ν α μ ε ρ ικ α ν ικ ή κ ο ιν ή γ ν ώ μ η σ τ η δ ε κ α ε τ ία τ ο υ

1990: τ η ν α π α γ ό ρ ε υ σ η σ ε δ η λ ω μ έ ν ο υ ς ο μ ο φ υ λ ό φ ιλ ο υ ς κ α ι λ ε σ β ίε ς ν α υ π η ρ ε

τ ο ύ ν σ τ ο ν α μ ε ρ ικ α ν ικ ό σ τ ρ α τ ό . Ε π ιχ ε ιρ ώ ν τ α ς , σ ύ μ φ ω ν α μ ε π ρ ο ε κ λ ο γ ικ ή τ ο υ

δ έ σ μ ε υ σ η , ν α ά ρ ε ι α υ τ ή τ η δ ιά κ ρ ισ η , ο Κ λ ίν τ ο ν κ α τ έ λ η ξ ε , μ ε τ ά α π ό μ ή ν ε ς

δ ι α β ο υ λ ε ΰ σ ε ω ν σ τ ο Κ ο ν γ κ ρ έ σ ο , σ ε μ ι α σ υ μ β ιβ α σ τ ικ ή ρ ύ θ μ ισ η (θ ε σ μ ο θ ε τ η μ έ

ν η σ τ η ν Ν &Ιίο η α Ι ϋ ε ίβ η δ © Α ιιΙ Ι ιο π ζ &Ι ίο η Α ο Ι τ ο υ 1994), η ο π ο ία δ έ χ τ η κ ε κ ρ ιτ ι

κ έ ς α π ό ε ιδ ι κ ο ύ ς κ α ι α κ τ ιβ ι σ τ έ ς κ α ι σ υ ν ο ψ ίσ τ η κ ε ε ιρ ω ν ικ ά σ τ ο σ λ ό γ κ α ν

« ’ » (« ») ( )




Θ α μπορούσε να υποστηριχθεί, προς υπεράσπιση της πολι-τικής του Π ροέδρου, ότιθα ήταν μάλλον απίθανο να εγκρίνειτο Κ ογκρέσο μια ολοκληρω τική απαγόρευση της εμβρυϊκήςβλαστοκυτταρικής έρευνας. Τούτο όμω ς δεν εξηγεί γιατί οΠ ρόεδρος, εφόσον πραγματικά θεω ρείτα έμβρυα ανθρώ πιναόντα, δεν έκανε τουλάχιστον έκκληση για μια τέτοια απαγό-ρευση, ούτε προέτρεψ ε ποτέ τους επιστήμονες να σταματή-σουν τη βλαστοκυτταρική έρευνα που προϋπρθέτειτην κατα-στροφή τω ν εμβρύων. Α ντίθετα, ο Π ρόεδρος Μ πους έχειανα-φέρειτο γεγονός ότι«δεν υπάρχεικαμία απαγόρευση της εμ-βρυϊκής βλαστοκυτταρικής έρευνας», πλασάροντας τις αρετέςτης «εξισορροπημένης προσέγγισής» του16.

Η ηθική ιδιορρυθμία της θέσης του Μ πους «Μ η χρηματο-δοτείτε, μην απαγορεύετε» κάνειτην γκάφα του εκπροσώ που

τύπου του απολύτω ς κατανοητή. Η παραπλανημένη δήλω σητου τελευταίου ότιο Π ρόεδρος θεω ρεί«φόνο» την καταστρο-φή εμβρύω ν ακολούθησε απλούστατα την ηθική λογική τηςαντίληψης ότιτα έμβρυα είναιανθρώ πινα όντα. Ή ταν γκάφαμόνο επειδή η πολιτική Μ πους επίτου θέματος δεν ακολούθη-σε μέχριτέλους τις συνεπαγω γές αυτής της λογικής.

Ο ιυπέρμαχοιτης άποψης περίισότιμου ηθικού καθεστώ τοςμπορείνα απαντήσουν απλώ ς ότιδιαχω ρίζουν τη θέση τους απόπολιτικούς που υποχω ρούν μπροστά στις πλήρεις συνέπειες τηςθέσης τους, είτε μη απαγορεύοντας την εμβρυϊκή βλαστοκυττα-ρική έρευνα είτε μη απαγορεύοντας τις θεραπείες γονιμότηταςπου δημιουργούν καιπετ«|νε πλεονάζοντα έμβρυα. Α κόμη καί

οιπιο συνεπείς πολιτικοίκατά καιρούς απεμπολούν τις αρχέςτους· τούτο δεν προσιδιάζει μόνο σ’ εκείνους που διακηρύσ-σουν την πεποίθησή τους ότιτα έμβρυα είναιανθρώ πινα όντα.Ό μω ς, ακόμη κιαφήνοντας κατά μέρος την πολιτική, οισυνε-πείς υποστηρικτές της άποψης περίισότιμου ηθικού καθεστώ -τος μπορείνα ζοριστούν πολύ αν χρειαστείνα επιβεβαιώ σουν




τις πλήρεις συνεπαγω γές της θέσης τους. Α ς εξετάσουμε τοακόλουθο υποθετικό σενάριο (το οποίο πρω τοπαρουσίασε, απ’

όσο γνωρίζω , ο Τζω ρτζ Ά ννας)17: Α ς υποθέσουμε ότιέχειξε-σπάσειπυρκαγιά σε μια κλινική γονιμότητας κιέχετε το χρόνονα σώσετε είτε ένα πεντάχρονο κορίτσιείτε ένα δίσκο με είκοσικατεψυγμένα έμβρυα. Θ α ήταν άραγε λάθος να σώ σετε το κορί-τσι; Δ εν έχω συναντήσειακόμη οΰτε έναν υπέρμαχο της άπο-ψ ης περί ισότιμουηθικούκαθεστώ τος έτοιμο να πει ότιθα

έσω ζε το δίσκο με τα έμβρυα. Α ν όμω ς πραγματικά πιστεύατεότιαυτά τα έμβρυα ήταν ανθρώ πινα όντα κιόλες οιάλλες συν-θήκες ήταν ισότιμες (δεν είχατε δηλαδή προσω πική σχέση ούτεμε το κορίτσιούτε με τα έμβρυα), σε ποια βάση θα μπορούσατενα δικαιολογήσετε τη διάσωση του κοριτσιού;

Α ς δούμε καιμια λιγότερο υποθετική περίπτω ση. Π ροσφά

τω ς έλαβα μέρος σε μια δημόσια συζήτηση για τα βλαστοκύτ-ταρα με έναν υποστηρικτή της άποψης ότιμια βλαστοκύστη εί-ναιηθικά ισοδύναμη μ’ ένα βρέφος. Μ ετά την αντιπαράθεσήμας, ένα μέλος του ακροατηρίου διηγήθηκε μια προσω πικήεμπειρία. Α υτός καιη σύζυγός του είχαν συλλάβειμε επιτυχίατρία παιδιά μέσω τεχνητής γονιμοποίησης. Δ εν επιθυμούσαν

άλλα παιδιά, κιωστόσο απέμεναν άλλα τρία βιώσιμα έμβρυα.Το ερώ τημά του ήταν τιθα έπρεπε να κάνουν μ’ αυτά τα πλεονάζοντα έμβρυα.

Ω ς υποστηρικτής του δικαιώ ματος στη ζωή, ο συνομιλητήςμου απάντησε ότιθα ήταν λάθος να εκμεταλλευτούν τα έμβρυαχρησιμοποιώ ντας τα (καικαταστρέφοντάς τα) στη βλαστοκυτ-

ταρική έρευνα. Υ ποθέτοντας ότιδεν ήταν κανείς διαθέσιμοςγια να τα υιοθετήσει, το μόνο που τους έμενε να κάνουν ήταννα τα αφήσουν να πεθάνουν με αξιοπρέπεια. Μ ε δεδομένη τηνπαραδοχή ότιτα έμβρυα αυτά ήταν ηθικά ισοδύναμα με παι-διά, δεν μπορούσα να εναντιω θώ στο συμπέρασμά του. Α ν συ-ναντούσαμε κάποιους φυλακισμένους αδίκω ς καταδικασμέ-




νους σε θάνατο, δεν θα ήταν σω στό να ποΰμε: «Μ πορούμετουλάχιστον να αξιοποιήσουμε αυτή την ατυχή περίσταση καινα τους αφαιρε'σουμε τα όργανα για μεταμόσχευση».

Α υτό που με προβλημάτισε στην απάντησή του δεν ήταν ηαπροθυμία του να εγκρίνειτη χρήση τω ν εμβρύω ν στην έρευ-να, αλλά η διστακτικότητά του να αρθρώ σειτις πλήρεις συνε-παγω γές της θέσης του. Α ν αυτά τα έμβρυα είναιόντω ς νεαράανθρώ πινα όντα, τότε η ειλικρινής απάντηση θα ήταν να πειστον ερω τώ ντα ότιεκείνο που έκαναν αυτός καιη γυναίκα τουδημιουργώ ντας καιπετώ ντας τα δεν ήταν τίποτα λιγότερο απότο να δημιουργήσουν τρία επιπλέον αδέλφια τω ν παιδιώ ν τους,κιέπειτα να εγκαταλείπουν τα ανεπιθύμητα αδέλφια ώ σπουνα πεθάνουν από την έκθεση σε κάποια βουνοπλαγιά (ή σ’έναν καταψ ύκτη). Α λλά αν αυτή η περιγραφή είναιηθικά εύ-

στοχη αν τα 400.000 πλεονάζοντα έμβρυα που βρίσκονταιαποθηκευμένα στους κρυοκαταψύκτες τω ν αμερικανικώ ν κλι-νικώ ν γονιμότητας είναισαν νεογέννητα που αφέθηκαν να πε-θάνουν σε μια βουνοπλαγιά τότε γιατί οιαντίπαλοιτης εμ-βρυϊκής βλαστοκυτταρικής έρευνας δεν ηγούνταιμιας εκστρα-τείας για την κατάργηση αυτού που θα πρέπει να αντιλαμβά-

νονταιω ς ασυγκράτητη βρεφοκτονία;Εκείνοιπου θεω ρούν τα έμβρυα πρόσω πα μπορείνα αντα-

παντήσουν ότιόντω ς ανατίθενταιστις θεραπείες γονιμότηταςπου δημιουργούν καιαπορρίπτουν πλεονάζοντα έμβρυα, αλλάότιδεν έχουν πολλές ελπίδες να απαγορεύσουν αυτή την πρα-κτική. Α λλά οι πλήρεις συνεπαγω γές της θέσης τους πηγαίνουν

πέρα από μια απλή έγνοια για τα έμβρυα που χάνονταιστηντεχνητή γονιμοποίηση. Ο ιυπέρμαχοιτης τεχνητής γονιμοποίη-σης επισημαίνουν ότιτο ποσοστό τω ν απολεσθέντω ν εμβρύω νστην υποβοηθούμενη αναπαραγω γή είναιστην πραγματικότη-τα μικρότερο απ’ ό,τιστη φυσική εγκυμοσύνη, όπου περισσό-τερα από τα μισά γονιμοποιημένα ω άρια είτε δεν καταφέρ-




νουν να εμφυτευτούν είτε χάνονταιμε κάποιον άλλο τρόπο. Τογεγονός αυτό αναδεικνύειμια περαιτέρω δυσκολία της άπο-ψης που εξισώ νειέμβρυα καιπρόσω πα. Α ν ο πρόω ρος θάνα-τος εμβρύω ν είναισυνηθες φαινόμενο στη φυσική τεκνοποιία,θα έπρεπε ίσως να ανησυχούμε λιγότερο για την απώ λεια εμ-βρύω ν που προκύπτεικατά την τεχνητή γονιμοποίηση καιτηβλαστοκυτταρική έρευνα18.

Ε κείνοι που εκλαμβάνουν τα έμβρυα ω ς πρόσω πα απα-ντούν, ορθά, ότιένα υψ ηλό ποσοστό παιδικής θνησιμότηταςδεν δικαιολογείτη βρεφοκτονία. Ό μω ς ο τρόπος με τον οποίοαντιδρούμε στην φυσική απώ λεια εμβρύω ν δείχνει ότιδεναντιλαμβανόμαστε αυτό το γεγονός ως ηθικά ή θρησκευτικάισοδύναμο με το θάνατο ενός βρέφους. Α κόμη κιεκείνες οιθρησκευτικές παραδόσεις που νοιάζονταιπερισσότερο για τη

γεννώ μενη ανθρώ πινη ζωή δεν ορίζουν το ίδιο τελετουργικόταφής για την απώ λεια ενός εμβρύου καιγια το θάνατο ενόςπαιδιού. Ε πιπλέον, αν η απώ λεια εμβρύω ν που συνοδεύειτηφυσική τεκνοποιία ήταν το ηθικό ισοδύναμο του βρεφικού θα-νάτου, τότε η εγκυμοσύνη θα έπρεπε να λογίζεταιω ς κρίση τηςδημόσιας υγείας, καιμάλιστα επιδημικώ ν διαστάσεω ν τότε ο

μετριασμός της φυσικής απώ λειας εμβρύω ν θα ήταν μια πιοεπείγουσα ηθική υπόθεση από την άμβλωση, την τεχνητή γονι-μοποίηση καιτη βλαστοκυτταρική έρευνα όλες μαζί. Ε λάχι-στοιόμω ς απ’ όσους συγκινούν τέτοιες γνώ ριμες υποθέσειςδιοργανώ νουν φιλόδοξες εκστρατείες ή αναζητούν νέες τεχνο-λογίες για να αποτρέψ ουν ή να μειώ σουν την απώ λεια εμ-

βρύω ν στη φυσική εγκυμοσύνη.

Η Α Ξ Ι Ω Σ Η Σ Ε Β Α Σ Ο Υ

Α σκώ ντας κριτική στην άποψ η που εκλαμβάνειτα έμβρυα ωςανθρώ πινα όντα, δεν θέλω να υποδηλώ σω ότιτα έμβρυα είναι




απλώ ς πράγματα, ανοιχτά σε οποιαδήποτε χρήση μπορείναεπιθυμήσουμε ή να επινοήσουμε. Τ α έμβρυα δεν είναι μεν

απαραβίαστα, αλλά οΰτε είναιαντικείμενα στη διάθεσή μας.Εκείνοιπου βλέπουν τα έμβρυα ω ς πρόσω πα συχνά υποθέτουνότιη μόνη εναλλακτική δυνατότητα είναινα τα αντιμετω πίζου-με με ηθική αδιαφορία. Δ εν είναιανάγκη όμω ς να αντιλαμβά-νεταικανείς το έμβρυο ω ς ολοκληρω μένο ανθρώ πινο ον γιανα το αντιμετω πίσειμ’ έναν ορισμένο σεβασμό. Θ εω ρώ ντας το

έμβρυο απλό πράγμα, παραβλέπεικανείς τη σημασία του ω ςεν δυνάμειανθρώ πινης ζωής. Λ ίγοιθα ενέκριναν την αναίτιακαταστροφή εμβρύω ν ή τη χρήση εμβρύω ν για την ανάπτυξημιας νέας σειράς καλλυντικώ ν προϊόντω ν. Α λλά η αντίληψη ότιτα ανθρώ πινα έμβρυα δεν θα ’πρεπε να αντιμετω πίζονταιωςαπλά πράγματα, δεν αποδεικνύειότισυνιστοΰν πρόσω πα.

Η εμπρόσω πη ύπαρξη δεν συνιστά τη μόνη βάσιμη αξίωσησεβασμού. Α ν ένας εκκεντρικός δισεκατομμυριούχος αγόραζετην Έ ν α σ τ ρ η ν ύ χ τ α του Β αν Γκογκ καιτη χρησιμοποιούσε ωςχαλάκιστην εξώπορτα, η χρήση αυτή θα συνιστούσε ένα είδοςιεροσυλίας, μια σκανδαλώ δη έλλειψη σεβασμού όχιεπειδήαντιλαμβανόμαστε τον πίνακα ω ς πρόσω πο, αλλά επειδή, ω ς

σπουδαίο έργο τέχνης, αξίζειένα υψηλότερο τρόπο εκτίμησηςαπό την απλή χρήση. Α ναγνωρίζουμε επίσης μια πράξη ασέ-βειας όταν ένας απερίσκεπτος πεζοπόρος χαράζειτα αρχικάτου πάνω σε μια αρχαία σεκόγια όχιεπειδή αντιλαμβανόμα-στε τη σεκόγια ω ς πρόσω πο, αλλά επειδή την αντιλαμβανόμα-στε ω ς ένα φυσικό θαύμα που αξίζειεκτίμηση καιδέος. Σεβα-

σμός προς το αιω νόβιο δάσος δεν σημαίνειότιδεν πρέπειποτένα κοπείούτε ένα δέντρο ή να υλοτομηθείγια ανθρώ πινουςσκοπούς. Ο σεβασμός του δάσους μπορεί να συνάδειμε τηχρήση του. Α λλά οισκοποίπρέπεινα είναιβαρύνοντες καινααρμόζουν στη θαυμαστή φυση του πράγματος.

Η πεποίθηση ότιτο έμβρυο είναιπρόσω πο βρίσκειέρεισμα




όχιμόνο σε ορισμένα θρησκευτικά δόγματα αλλά καιστην κα-ντιανή υπόθεση ότιτο ηθικό συμπαν είναιδυαδικό: καθετίεί-

ναιείτε πρόσω πο, άξιο σεβασμού, είτε πράγμα, ανοιχτό στηχρήση. Α λλά, όπω ς δείχνουν τα παραδείγματα του Β αν Γκογκκαιτης σεκόγια, αυτός ο δυϊσμός είναιπαρατραβηγμένος.

Ο τρόπος για να καταπολεμήσουμε τις εργαλειοποιητικέςτάσεις της νεότερης τεχνολογίας καιτου εμπορίου δεν είναιναεπιμείνουμε σε μια ηθική του τύπου όλα ή τίποτα που αποδίδει

σεβασμό στα πρόσω πα και παραδίδει την υπόλοιπη ζω ή σ’έναν ω φελιμιστικό υπολογισμό. Μ ια τέτοια ηθική κινδυνεύεινα μετατρέψεικάθε ηθικό ζήτημα σε μια μάχη γύρω από ταόρια της εμπρόσω πης ύπαρξης. Κ αλύτερο θα ήταν να καλλιερ-γήσουμε μια πλατύτερη εκτίμηση της ζω ής ως δώ ρου που εμ-πνέειτο σεβασμό μας καιπεριορίζειτις χρήσεις μας. Η γενετι-

κή μηχανική που δημιουργείπροσχεδιασμένα μω ρά είναι ηέσχατη έκφραση της ύβρεω ς που σηματοδοτείτην έλλειψηδέους προς τη ζωή ω ς δώρο. Α λλά η βλαστοκυτταρική έρευναμε σκοπό τη θεραπεία εκφυλιστικώ ν ασθενειώ ν, μέσα από τηχρήση μη εμφυτευμένω ν βλαστοκύστεω ν, είναι μια ευγενήςάσκηση της ανθρώ πινης ευφυΐας μας, ώστε να προαγάγουμε

την ίαση καινα παίξουμε το ρόλο μας στην επιδιόρθω ση τουδεδομένου κόσμου.

Εκείνοιπου προειδοποιούν για ολισθηρούς δρόμους, φόρ-μες εμβρύω ν καιεμπορευματοποίηση ω αρίω ν καιζυγω τώ νέχουν δίκιο να ανησυχούν αλλά άδικο να θεω ρούν ότιη εμ-βρυϊκή έρευνα μας εκθέτειαναγκαστικά σ’ αυτούς τους κινδύ-

νους. Α ντίνα απαγορεύσουμε την εμβρυϊκή βλαστοκυτταρικήέρευνα καιτην ερευνητική κλω νοποίηση, θα έπρεπε να τουςεπιτρέψουμε να προχω ρήσουν υποκείμενες σε ρυθμίσεις οιοποίες να ενσαρκώ νουν την ηθική αυτοσυγκράτηση που προ-σιδιάζειστο μυστήριο τω ν πρώ τω ν συγκινήσεω ν της ανθρώ πι-νης ζω ής. Τέτοιες ρυθμίσεις θα έπρεπε να περιλαμβάνουν την




απαγόρευση της αναπαραγω γικής κλω νοποίησης ανθρώ πω ν,εύλογα όρια στο χρονικό διάστημα κατά το οποίο μπορείένα

έμβρυο να αναπτυχθείμέσα στο εργαστήριο, κριτήρια χορήγη-σης αδειώ ν σε κλινικές γονιμότητας, περιορισμούς στην εμπο-ρευματοποίησα ω αρίω ν καισπερματοζω αρίω ν καιμια τράπε-ζα βλαστοκυττάρω ν που να εμποδίζειτη μονοπω λιακή πρό-σβαση ιδιοκτησιακώ ν συμφερόντω ν σε βλαστοκυτταρικές σει-ρές. Α υτή η προσέγγιση προσφέρει, νομίζω , τις καλύτερες ελ-

πίδες να αποφευχθείη αχαλίνωτη χρήση της εκκολαπτόμενηςανθρώ πινης ζω ής καινα γίνειη βιοϊατρική πρόοδος μια ευλο-γία για την υγεία αντίγια ένα επεισόδιο στη διάβρω ση τω ν αν-θρώ πινων ευαισθησιώ ν μας.



Σ η μ ε ιώ σ ε ις

1 Η Η Θ Ι Κ Η Τ Η Σ Ε Ν Ι Σ Χ Υ Σ Η Σ

1. Γ̂ ί̂ίΓ Ο ίΙ ε Ό π δ ο ο ίΐ , «\Υ 1ιγ \ν & Ο ιο δ © ϋ ϋ &ίπ ϋ δ δ £ο γ Ο ιιγ Ο ιίΙ ά Γ ε η »,

Ξ ιιη ά α γ Τ ΐιη β Ξ (Λ ο ν δ ί ν ο ), 14 Α π ρ ι λ ί ο υ , 2002. Β λ . ε π ίσ η ς Η ζ α ιιη ά γ , «Α

λ Υ ο Γ ίά ο ίΉ ιβ ίΓ 0\ν η », Ψ α χ Η ίη ξ ίο η Ρ ο ξ ϊ, 31 α ρ τ ί ο υ , 2002, σ . 22.

2. ϋ π δ ο ο ί ΐ , «\ν ΐ ιγ \ν © Ο ι ο δ β ϋ ©&£η ©δ δ ».

3. Β λ . Ο ίη η . Κ ο ία ία , «$50,000 0£ί©Γ 6(Ι ί ο Τ &11, δ ιη &Γ ΐ Ό ο π ο γ », Ν β \ν

Υ ο γ Τ ίιη β Ξ , 3 α ρ τ ίο υ 1999, σ . Α 10.

4. Α Ι&η Ζ &Γ β ιη Ι>ο , «Ο α ΐίίο π π α Ο ο ιη ρ &η γ 01ο η ©δ 3. λ ν ο ιη &η ’δ Ο ι Ι ίο Γ $

50,000», 1 θ̂ 8Α η §β Ι β Ξ Τ ιη ιβ 8, 23 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2004.

5. Β λ . τ ο ν δ ι α δ ι κ τ υ α κ ό τ ό π ο τ η ς ε τ α ι ρ ε ία ς : Η ίΙ ρ ://\ν \ν \ν .$α ν ίη §8α η ά -

ο ΐ ο η β χ ο η ΐ' Ζ α Γ ο ιη β ο , «Ο &Η ίο π π ίΐ Ο ο π ιρ &η γ Ο Ι ο η ε δ &^ο ι η &η ’δ Ο α ί ίο Γ

$50,000».

6. Η φ ρ ά σ η , «β ο Ι Ι ε Γ Ιΐι&π \ν ο 11», ε ί ν α ι α π ό τ ο ν Ο ε γ Ι Ε Ι Κ ο Ι Ι (Β β ίίβ Γ ίΗ α η

Ψ β Ι Ι: Α π ιβ ή ο α η Μ β ά ίά η β Μ β β Ι$ ίΗ β Α η ιβ ή ο α η Ό κ α ι η , Ν ο ι ΐ ο η , Ν έ α Υ ό ρ κ η

2003), ο ο π ο ί ο ς μ ε τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ π α ρ α π έ μ π ε ι σ τ ο ν Ρ β ί©Γ Ό . Κ γ &ϊ ι © (Ζ λ -

8ί€η ίπ ξ ίο Ρ τ ο ζ α ο , Ρ ο η ^α ίη , Ν έ α Υ ό ρ κ η 1997).

7. Ε . . δ \ν ί £ΐ κ α ι Ώ ο π Υ &6&6Γ , «υ η η &Ι ιΐΓ &Ι δ β ίο ε ίΐ ο η », 8ρ ο Η 8 Ι Ι Ι ιω ίτ α -

Ι β ά , 14 α ΐ ο υ 2001, σ . 86* Η . 1̂ ©©δ \ν ©©η ©γ , «0©η © Ό ο ρ ί η §», Ξ ά β η ί φ β

Α ιη β ή ο α η , Ι ο ύ λ ι ο ς 2004, σ . 62-69.

8. Κ ίο Ι ι&Γ ό δ &η ά ο ι η ίΓ , «Ο ΐγ π ιρ ϊο δ : Α ί ο Ι ο δ &γ Ν β χ Ι δ ©©& Ο ©η ©ίΐο

Ε η 1ΐ3η ο ©π ι©η 1», Ν β \ν Υ ο γ Τ ίη ιβ ζ , 21 α ρ τ ί ο υ 2002, σ . 6.

9. Κ ΐ (± \ν ο ί δ δ , « ί^Ι ιΙ γ δ π ια Γ ί ίο ©», Ψ α Μ η ξ ίο η Ρ ο ζ ί, 2 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ

1999, σ . Α 1* Κ ίο ΐια κ ί δ &ΐίιΐδ , «Α Ι Ι ο Γ β ά 0©η ©δ Ρ Γ ο ά ιιο © δ ι η α Γ ί ίο ©, Τ ο ιι§1ι

Ο ιιε δ Ι ίο η δ », Β ο ξ Ι ο π Ο Ι ο ύ β , 2 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1999, σ . Α 1· δ ί©ρ 1ΐ6η δ . Η &11,

«Ο ι ιγ ©η ι ο π 65, Ο ι ιγ δ ©1ν©δ », Ν β \ν Υ ο γ Τ ίτ η β 8 Μ α §α ζ ίη β , 15 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ

1998,σ .26.




10. Η α ΐ ΐ , «Ο ιχ γ β ι η ο π β δ , Ο ιιγ δ β ί ν β δ », σ . 26* Κ ο β β Γ ί Ι>&η §Γ ο 11ι,

«ν ί α §Γ & ίο Γ ύ ι& Β γ β ιπ », Ρ ο ώ β Ξ , 4 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 2002* Ό &ν ίά Τ ιιΙ Ιε Γ , «Κ &ο β

ίδ Ο η £ο γ α Ρ ίΐΐ Ι ο δ &ν © Ιΐι© ε π ιο Γ γ », Ν β χ ν Υ ο τ Τ ΐη ιβ ζ , 29 Ι ο υ λ ί ο υ 2003* Τ ίι η Τ ιιΐ ΐγ κ .ά ., «Τ α ι*§©1ίη § ύ ί& Ο Κ Ε Β Ρ α ί1ι\ν α γ ίο Γ ο η ι ο ι γ Ε η Η &η ο ©Γ δ »,

Ν α Ι ιιτ β 2 (Α π ρ ί λ ι ο ς 2003), σ . 267-277* \ν Μ ν .ιη β η ιο ιγ ρ Η α η η α χ ο ιη .

11. Ε Ι Ι ο η Β &ιτ γ , «Ρ ίΐΐ Ι ο Ε &δ © ο π ιο γ υ ο ί Τ γ ε ιιπ ι& Ε η ν ίδ ίο η β ά », Β ο ζ ίο η

Ο Ι ο ί>€, 18 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2002, σ . Α 1. Β λ . ε π ίσ η ς Κ ο β ίη &γ &π ζ Η ©η ί§, «Ή ι©

Ο ιιο δ ί Ι ο Ρ ο γ §61», Ν β \ν Υ ο ή . Τ ιπ ιβ 8 Μ α §α ζ ίη β , 4 Α π ρ ι λ ί ο υ 2004, σ . 32-37*

Ο &ία ν ΐ η ο ©, «Κ ©\ν η Ι ίη § Υ ο ιιγ Ρ α δ ί», Λ /β ν ν δ ά β η Ι ίΜ , 3 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2005, σ . 32.

12. Μ &γ ο Κ α ι ιίιη &η , «Ρ Ό Α Α ρ ρ τ ο ν ο δ \ν ί ά ©Γ υ δ β ο ί θ Γ θ \ν ί 1ι Η ο γ - ιη ο η ©», Ψ α Μ η ξ ίο η Ρ θ 5ί, 26 Ι ο υ λ ί ο υ 2003, σ . Α 12.

13. Ρ &ίπ ο ία (ϋ α ΐΐ&ΐια η κ α ι Ι ο̂ ίΐα Α β β ο ι κ ί , «Α Ν ©\ν Β ο ο δ ί ίο Γ δ ΐ ι ο ι ΐ

Κ δ », Ψ α Ι Ι Ξ ίΓ β β ίΙ ο η π ια Ι , 11 Ι ο υ ν ί ο υ 2003.

14. Κ α ιιίιη &η , « Ρ ϋ Α Α ρ ρ Γ ο ν ο δ \ ¥ κ Ι©γ Ι Ι δ © ο ί Ο ΐΌ \ν ί1ι Η ο π η ο η ©»·

β ΐίδ δ α Η ©α 1γ , «ϋ ο β δ δ Ι ιο Γ ίη ε δ δ Ν β ο ά ο . Ο ι τ β », ί.θ 8Α η %β Ι β 8 Τ ΐη ΐ68, 11 Α υ -

γ ο ΰ ο τ ο υ 2003.

15. Ο ιΙ Ι α Ι ΐΗ η κ α ι Α Β β ο ιιά , «Α Ν ©\ν Β ο ο δ ί ίο Γ δ Ι ιο ιΊ Κ κ ΐδ ».16. Τ &1ιη ιΐ(1, Ν ίά ά α Η 311), π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Μ ίτ γ ζ χ η Ζ . \ν &1ιπ η δ η , Β μ -

ν β Ν β \ν Ι ιιά α ΐΞ ΐη : Ψ Η β η Ξ α β η ο β α η ά Ξ β ή ρ ίιΐΓ β ϋ ο Ι Ι ίά β (Β Γ &η <3©ίδ υ η ί ν ©Γ δ ί ίγ

Ρ Γ 0δ δ , Χ α ν ό β ε ρ 2002), σ . 126* β Γ β ά ίΙ Ι ι ^δ ά ι η &η , «δ ο Υ ο ι ι \ν &η ί &

Ο ιγ 1?», Ρ ο τ ίιιη β , 19 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 2001, σ . 174* Κ α Γ β η δ ρ π η §β η , «Τ ΐιβ

Α η ο ίο η Ι Α τ Ι ο ί α 1α η § Β &6ί©δ », Ν ε η &ν β β ΐϊ, 26 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2004, σ . 51.

17. Β λ . δ ιίδ &η δ &ο ΐΐδ , «Ο ί η ί ο δ ’ Ρ ίΐο ΐι Ι ο Ι ι κ ϋ α η Ε π π §Γ ©δ : Ι ί ’δ &Β ο γ »,

Ν β \ν Υ ο & Τ ίη ιβ Ξ , 15 Α υ γ ο ΰ σ τ ο υ 2001, σ . Α 1* δ ©©π ΐ3 δ ίΓ ο Ι ιί, «Τ Ι ιο ν ^η ί - δ η § Ο ίτ ΐδ ο ί Ι ικ ϋ δ », Ο ιή Μ ία η Ξ ο ίβ η ο β Μ ο η ί ίο τ , 30 Ι ο υ λ ί ο υ 2001, σ . 9*

ς ι γ υ €&Γ ΐη ίο 1ι&©1, « Ν ο Ο δ , Ρ ΐβ &δ β », Ν β η β Μ β β Ι ί, 26 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2004*

δ ο ο ί ί Β &ΐά α ιιί, «Ι ικ Η ^’δ “Ο Β ο ί ί ο ί Ι ” ϋ β ο ρ ε δ ί Α ι η ο η § Ε ά ιιο &ίβ ο Ι »,

Ο Η ή Ξ ίία η Ξ ά β η ε β Μ ο η ϋ ο Γ , 13 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2006, σ . 1* Ν ίο Η ο Ι α δ Ε β ε Γ δ Ι &ίΩ ,

«Ο ιο ο δ ί η § Ι ΐιο δ β χ ο ί Ο ιί Γ β η : ϋ ο ιη ο §Γ &ρ 1ιίϋ δ », π α ρ ο υ σ ία σ η σ τ ο Π ρ ο ε - *

δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Β ι ο η θ ι κ ή ς ^ 17 Ο κ τ ω β ρ ί ο υ 2002 (η ή >η \ Μ ο β -

ί Η ΐ€8 .£ ο ν / ί Γ α η ε β ή ρ ί ς / ο ο ί ο 2 /8 β 88 ΐ ο η 2 .Η ΐ η ι Ι )' Β . . ϋ ί ο ΐ ί β η δ , «€ α η δ β χ δ ο ΐο ο ίΐο η Β & Ε ί1ιίο α 11γ Τ ο 1β Γ α Ι β (!?», Ι ο η π ια ί ο /Μ β ά ΐο α Ι Ε ΰ ύ ε ζ 28 (Δ ε κ έ μ

β ρ ιο ς 2002), σ . 335-336· «Ο α ίβ Ι Ο ο η ο ο κ Ι ©: Ό ο ο ίίη ίη ^ €1ιί1<3 δ β χ Κ δ Ι ίο δ »,

3ία ί68π ια η (Ι ν δ ί α ), 17 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2001.

18. Β λ . τ ο ν δ ι α δ ικ τ υ α κ ό τ υ π ο τ ο υ Ο ο η ο ί ίο δ κ α ι ΐ ν Ρ Ι η δ Ι ίΐιιΙ ο : \ν \ν \ν .ιη ί-

Ο Γ Ο δ Ο Γ ί.η β Ι . Β λ . ε π ί σ η ς β Γ β ά ίΙ Ιι \ν &1ά π ΐ3η , «δ ο Υ ο ιι \ν &η Ι &Ο ιγ 1?»* Ε ΐδ &

Β β Ι π , «0©(1ίη § ύ \& Ο ιγ Ι », Ν β \ν Υ ο τ Τ ΐτ η β ζ Μ α ξ α ζ ίη β , 25 Ι ο υ λ ί ο υ 1999*



Σ Η Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Σ Ε Λ Ι Δ Ω Ν 43-61 143

Ο &α ά ί α Κ &16, «Β ι*&ν© Ν ©\ν Β &β ίε δ », Ν β \ν8\\>€β 1<,, 26 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2004, σ .

45-52.

19. Ρ β ΐίο ία Κ . ί ο ©, «Ε η £ΐη ©©π η £ ο γ © δ ο η δ Ιΐι&η Β &ιι§Η ΐθ Γ δ : λ Υ ίΙΙ II Τ ί ρ Ιΐι© δ ο &1©δ Τ ο ν ν Η Γ ά \ν &Γ ?», Ν β \ν Υ γ Κ Τ ΐη ιβ 8, 3 Ι ο υ λ ί ο υ 2004, σ . Β 7*

Ό α ν ί ά 01©η η , «Α Ό α η ^β Γ Ο ίΐδ δ ιίΓ ρ Ι ιΐδ ο ί δ ο η δ ?», Ο Η τ ο π ίβ Ι β ο / Η ίφ ,ε τ

Ε ά ιιο α ύ ο η , 30 Α π ρ ι λ ί ο υ 2004, α . Α 14* ν α 1©π © . Η ιιά δ ο η κ α ι Α η ά τ ο ζ .

ά ©η Β ο β Γ , Β α Γ β Β Γ α η β Η β δ : 8β α ιή ίγ Ι η ιρ Η ο α ϋ ο η δ ο /Α χ ι α '$ $ιιτ ρ Ι ιΐ8 Μ α Ι β

Ρ ο ρ η Ι α ύ ο η (Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , α σ .: Ι Τ Ρ τ ©δ δ , 2004).

20. Β λ . \ν \ν \ν .π ι ί ο ΐ Ό δ θ Γ ΐ :. η © ί .

2 Β Ι Ο Ν Ι Κ Ο Ι Α Θ Λ Η Τ Ε Σ

1. IV α υ τ ό τ ο λ ό γ ο δ ε ν σ υ μ φ ω ν ώ μ ε τ η β α σ ι κ ή γ ρ α μ μ ή τ η ς α ν ά λ υ σ η ς

σ χ ε τ ικ ά μ ε τ η ν ε ν ίσ χ υ σ η τ ω ν ε π ι δ ό σ ε ω ν π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι σ τ ο Β β γ ο η ά

Τ Η β τ α ρ γ : Β ΐο ίΗ β ο Η η ο Ι ο ^γ α η ά ίΗ β Ρ η η ν ά ΐ ο £ Η α ρ ρ ίη β Ξ Ξ , Α Κ ο ρ ο Γ ί ο ί Ή ι©

Ρ Γ β δ ίά ε η Ι ’δ Ο ο ιιη ο ίΐ ο η Β ίο β ίΐιίο δ (Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν 2003), σ . 123-156, σ τ ο Η ΐίρ ://\ν \ν \ν . δ ΐο β ίΗ ΐο Ξ .ξ ο ν /τ β ρ ο ^/ΰ β γ ο η ά ίΗ β ν α ρ γ /ίη ά β χ . Η ίη ιΙ .

2. Η ίΐη ΐί Ο ο ΐ3, «Ρ ο γ ©! Ι ο̂ ο ίί Ο ι ι ί £ο γ Ε α δ ΐΐί», Ο α ΐΙ γ Ν β ν ν δ , 28 α ΐ ο υ

2002, σ . 67.

3. Β λ . &ΐο ο ίιη 01&<1\ν©11, «Ο π ι§δ Ι θ Γ © Α ΐ1ι1©1:6», Ν β \ν Υ ο &β ν , 10 Σ ε

π τ ε μ β ρ ί ο υ 2001, σ . 52 κ α ι Ν ο ε Ι Β &δ ο ο ιη β , Τ Η β Ρ β φ ε ί Μ ΰ β (Ο ο ΐΐΐη δ \¥ί1-

1ο \ν , Λ ο ν δ ί ν ο 2004).

4. Β λ . Α ικ ΐΓ 6\ν Τ ίΐί η , «Ί Ί ι© Ρ ο δ Ι -Η ιιιη &η Κ β ο ©», Ψ ΐΓ β ά , Α ύ γ ο υ σ τ ο ς2002, σ . 82-89,130-131 κ α ι Α η ά Γ 6\ν Κ τ α ιη ο Γ , «Ι χ >ο 1α η £ Η ί§1ι η η ά Ι .ο \ν £ο γ

λ ν ΐη η ο Γ δ », Β ο 8ίο η Ο Ι ο ύ β , 8 Ι ο υ ν ί ο υ 2003.

5. Β λ . α ίΙ δ ©&ίο η κ α ι Ό &ν ίά Α ά &ιη , «Ι £ Τ Ι ιίδ Υ ©α Γ ’δ Τ ο ιιγ ά ε Ρ γ β π ο ©

Ι δ 100% Ο β &η , Τ ΐ ιο η Τ 1ι&1 \ν Ί 11 Ο ^τ ίύ η Ι γ Β © α Ρ ίΓ δ ί», Ο α α Γ ά ΐα η , 3 Ι ο υ λ ίο υ

2003, σ . 4, κ α ι Ο ΐα ά λ ν ο ΐΐ, «ϋ π ΐ £δ ΐ0Γ6 Α ί ο Ι ©».

6. Β λ . Ο ίη £ΐ Κ ο ί&ία , «Ι, ίν © α ί Α 11ίΙ ι κ 1©? δ ι ίΓ ©. δ 1©©ρ Τ 1ΐ6Γ ©? Ν ο ί δ ο

δ ιίΓ Ο », Ν β ιν Υ ο Γ ίί Τ ί/η β δ , 26 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, σ . 012* Ο ιπ δ ίΗ Ο η §©, «Α ί ο Ι © Τ ©η Ι Ο ίν ο δ Ο η ι§1ί1ί© Β ο ο δ Ι . δ ΐιο ιιΐά ίί Β © Ι χ §&1?», Ο Η ή δ ή α η Ξ ά β η ο β Μ ο -

η ίίΐο Γ , 12 α ΐ ο υ 2006. Ε ί μ α ι ε υ γ ν ώ μ ω ν σ τ ο ν Ί Ί ιο ι η α δ Η . ιιγ γ&υ , π ρ ό ε

δ ρ ο τ η ς ε π ιτ ρ ο π ή ς γ ι α θ έ μ α τ α η θ ι κ ή ς τ η ς \¥ο γ 1(! Α η ί ΐ -Ο ο ρ ΐ π § Α §©η ο γ , ο

ο π ο ί ο ς μ ο υ π α ρ έ σ χ ε έ ν α α ν τ ίγ ρ α φ ο τ ο υ υ π η ρ ε σ ι α κ ο ύ υ π ο μ ν ή μ α τ ο ς

«^Α Ε )Α Ν ο Ι © ο η Α ι ύ ϋ ο Ϊ 3\\γ Ι ικ ίυ ο β ά Η γ ρ ο χ ί ο Ο ο ι κ Ι ίΙ ίο η δ », 24 α ΐ ο υ

2006.




7. δ ε ίο η α Κ ο 6©ιΐδ , «Ι η ίΐι© Ν Ρ Ε , \ν Γ 6ίο 1ι©ά Ε χ ο β δ δ Ι δ Ιΐΐ6 \ν &γ Ι ο &Κ ©

ΐΐι ε Κ θ δ ΐ6Γ », Ν β \ν Υ γ Ιϊ Τ ίη ΐ63, 1η Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 2002, σ . Α 21, Α 23.

8. Σ τ ο ί δ ιο , σ . Α 23.

9. Ε ί μ α ι υ π ό χ ρ ε ο ς σ τ ο ν Ε β ο η Κ α δ δ , ο ο π ο ί ο ς μ ο υ υ π έ δ ε ιξ ε ω ς π α ρ ά

δ ε ιγ μ α α υ τ ή τ η ν τ α ι ν ία .

10. Β λ . Β Ι α ίΓ Τ ίη < 1, «Β β Ι Ι β τ Ρ 1α γ ίη § 11ιγ ο ιι§1ι Ο ι©π ιΐδ ΐΓ γ », Ν β \ν Υ ο ή .

Τ ιπ ιε $, 17 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 2004.

11. Α η ί1ιο η γ Τ ο ιη π ι&δ ίη ί, «Ρ ίρ © ϋ ο \ν η ! ^© Ο η π Η α Γ ά 1γ Η ©&γ Υ ο ιι»,

Ν β \ν Υ ο τ Τ ιπ ΐ£8, 1η Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2006, σ . Α Κ 1, Α Κ 25.

12. Σ τ ο ίδ ιο , σ . Α Κ 25.

13. Σ τ ο ίδ ιο .

14. Ο . Ρ &δ ο α ΐ Ζ &ο Ι ιε γ υ , «δ Ι ©Γ θ ίά δ ίο Γ Ε ν 6Γ γ ο η ©!», Ψ ίτ β ά , Α π ρ ί λ ι ο ς

2004.

17. Ρ Ο Λ Τ ο ιίΓ , Ι η ο ., ν Ο α χ β γ Μ α η ίη , 532 ϋ .δ . 661 (2001). Η δ ι α φ ω ν ί α

τ ο υ δ ικ α σ τ ή Σ κ ά λ ι α σ τ η σ . 699-701.

16. Ο Η δ Π δ ϋ ί π ο ΐ ι Ο υ π ιΙ )Γ 6θ Ι ιΙ κ ά ν ε ι μ ια π α ρ ό μ ο ι α ε π ισ ή μ α ν σ η ό τ α ν

π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τ η ν α θ λ η τ ικ ή υ π ε ρ ο χ ή ω ς έ κ φ ρ α σ η ο μ ο ρ φ ι ά ς π ο υ α ξ ίζ ε ι τ ο

ε γ κ ώ μ ι ο . Β λ . Ο ιιιπ 5γ €ο 1ιΙ , Ι η Ρ τ α ί8β ο /Α Μ β ύ ο Β β α α ίγ , Η &ιύ β γ (1 υ η ίν 6Γ δ ίίγ

Ρ τ ο δ δ , Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , α σ . 2006. Ο Τ ο η γ Ε &Κ ιΐδ δ α , έ ν α ς α π ό τ ο υ ς σ π ο υ δ α ι ό

τ ε ρ ο υ ς μ ά ν α τ ζ ε ρ τ ο υ μ π έ ι ζ μ π ο λ , α π ο δ ί δ ε ι τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς

σ ε π α ι χ ν ί δ ι α π ο υ σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ ν τ η δ ι α κ ρ ι τ ι κ ή ο υ σ ί α τ ο υ α θ λ ή μ α τ ο ς :

«Π α ν έ μ ο ρ φ ο . Α π λ ώ ς π α ν έ μ ο ρ φ ο μ π έ ι ζ μ π ο λ ». Π α ρ α τ ίθ ε τ α ι σ τ ο Β ι ι ζ ζ

Β ίδ δ ίη β ©!*, Τ Η τ β β Ν ι φ ί8 ίη Α ιΐξ ΐΐ8ί (Ί Β ο δ ίο η Η ο ιι§1ι1ο η ί ίίΐίη , Β ο σ τ ώ ν η

2005), σ . 2,216-217,253.

3 Γ Ο Ν Ε Ι Σ Π Ο Υ Π Α Τ Ρ Ο Ν Α Ρ Ο Υ Ν , Π Α Ι Δ Ι Α Ε Π Α Τ Ρ Ο ΝΛ

1. Τ α σ χ ό λ ι α τ ο υ ν /ί Π ΐα π ι Ρ . &γ σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο γ ι α τ η

Β ι ο η θ ι κ ή (17 Ο κ τ ω β ρ ί ο υ 2002), σ τ ο Η ίίρ ://Μ ο β ίΗ ίο ψ ή η Ι .&ιο β ίΗ ΐο Ξ .ξ ο ν /

ίΓ α η 8θ ή ρ ί8ΐθ €ίο 2ΐ8688ΐο η 2. Η ίη ιΙ

2. ί α π δ ^ν υ ΐο δ ο α , «Ν ο \ν Β ΐΌ ©<Ιδ ο ί Η ιπ η &η δ : Τ ΐι© ο γ &Ι Ο ί§3ΐίο η

Ι ο Ε η ΐι&η ο ©», Ε ιΗ ιο ξ , Ε α \ν α η ά Μ ο ν α Ι Ρ Μ θ 8ο ρ Η γ ο / β ρ τ ο ά Η ο ύ ν β Β ίο τ η β -

ά ίά η β 1, η ο .1 ( ά ρ τ ι ο ς 2005): 36-39* Ι ι ιϋ α η δ &ν ιιίβ δ ο υ , «Λ ν ΐιγ I Β ©1ί©ν©

Ρ &Γ β η ίδ Α γ © θ Γ α 11γ Ο ΐ£©ά Ι ο Ο ©η ©1ίο α 11γ θ (ϋ ί γ Τ 1ι©ιγ Ο ιϋ ώ *©η »,

Τ ιη ιβ 8 Η ίφ β Υ Ε ά η ο α ύ ο η Ξ ιιρ ρ Ι β η ιβ η ί, 5 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2004, σ . 16.

3. Τ α σ χ ό λ ι α τ ο υ ^ί ΐ ΐ ί α ι η Ρ . &γ σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο γ ι α τ η




Β ι ο η θ ι κ ή (17 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2002), ο τ ο \ν \ν \ν Μ ο β ίΗ ΐ€8.£ο ν Ι ΐν α η 8ο ή ρ ΐ8ΐ]α η ο 2Ι

]α η 8688ΐο η 2ί η ΐτ ο .Η ΐη ιΙ Β λ . ε π ί σ η ς \ν Π Η α ιη Ρ . α γ , «Τ ΐι© Ρ Γ ©δ ίά ©η ί’δ

Ο ο ι ι η ο ί ΐ ο η Β ί ο β ΐ ΐ ι ί ο δ : Μ γ Τ &Κ © ο η δ ο ιη © ο ί Ι ίδ Β β Ι ί β β Γ α ί ί ο η δ », Ρ β Γ 8ρ β α ύ ν β 8 ίη Β ίο Ι ο ^ α η ά Μ β ά ιά η β 48 (ά ν ο ι ξ η 2005): 230-231.

4. Σ τ ο ίδ ιο .

5. Β λ . Α Ι ν ίη Κ θ δ ©η ί©1ά κ α ι Ν ίο ο ί© \ν ί δ β , Η γ ρ β τ -Ρ α ν β η ύ η §: Α τ β Υ ο η

Η ιιη ίη ξ Υ ι ι γ Ο τ ίΙ ά ύ γ Τ ιγ ίη § Τ ο ο Η α Γ ά ? (δ ί. &Γ ίίη ’δ Ρ τ ©δ δ , Ν έ α Υ ό ρ κ η

2000).

6. Κ ο β ίη Ρ ίη η , «Τ β η η ίδ : \ν ί11ί&η ΐδ ©δ Α τ © Β ιιο ε ά ίη α η ά Κ ο 11ίη §, α ί α

δ &£© Ρ &ο ©», Ν β \ν Υ ο τ Τ ίιη β 8, 14 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 1999, τ μ ή μ α 8, σ . 1* δ ί©ν © δ ίπ ιπ ιο η δ , «Τ β η η ίδ Ο ΐια ιη ρ δ α ί Β ϊγ Ι Ι ι», Τ ο Γ ο η ίο 8η η , 19 Α υ γ ο ΰ σ τ ο υ 1999,

σ . 95.

7. Ο α ΐ© Κ ιΐδ δ α ΐίο ίί, «Ο Κ &υ , δ ο ο ο ©Γ ο η ΐδ α η ά ϋ α ά δ : Τ ίιη © Ο ι ι ί!»,

Ψ α 8Η ιη ξ ίο η Ρ ο 8ί, 25 Α υ γ ο ΰ σ τ ο υ 1998, σ . Α 1* Υ ο ιι η § ί11©Γ , «Ρ &Γ ©η Ιδ ,

Β β ΐ ια ν ©! δ ο ο ο ο Γ ο η ΐδ α η ά Ώ α ά δ Ρ ίη ά Τ 1ι©π ΐδ 6ΐν ©δ Ο ι·&ά ©ά ο η Ο ο η ά υ ο ί,

Ο Γ ά ε Γ ο ά ί ο Κ ©©ρ Ο α ίε ί», Α ΐΙ α η ία Ι ο η τ η α Ι α η ά €ο η 8ύ ΐα ύ ο η , 9 Ο κ τ ω β ρ ίο υ

2000, σ . Ι Ώ ' Τ α ίδ 1ι& Κ ο 6©ι:Ι δ ο η , «̂ Λ Ί ιίδ ίΙ ε δ Β 1ο \ν £ο γ Α 1ρ Ι ι& Ρ &ιη ί1ί©δ ί ο 0&11 α Τ ίη ι©ο ιιί», Β θ 8ίο η Ο Ι ο ύ β , 26 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2004, σ . Α 1.

8. Β ίΐΐ Ρ ©η η ίη §ίο η , «ϋ ο ο ί ο Γ δ δ ©© α Β ί§ Κ ίδ © ίη Ι η ίιιπ ©δ & Υ ο ι ι η £

Α ί ο ί ο δ Τ Γ &ίη Ν ο η δ ίο ρ », Ν β \ν ο γ Κ Τ ίτ η β 8, 22 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 2005, σ . Α 1,

019.

9. Τ α ιη &Γ Ι χ \ν ί η , «Ρ α ι·©η ίδ ’ Κ ο ί© Ι δ Ν α ιτ ο \ν ί η § 0©η ©Γ &ίίο η Ο α ρ ο η

Ο α π ιρ υ δ », Ν β \ν ο γ Κ Τ ίη ιβ 8, 6 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2003, σ . Α 1.

10. Ι ε η η α Κ ιΐδ δ ο ΐΐ, «Ρ ©η ά ίη § Ο ί ί ίΐι© Ρ &Γ ©η ίδ », Β θ 8ίο η Ο Ι ο δ β , 20 Ν ο ε μ

β ρ ί ο υ 2002, σ . Α 1* β λ . ε π ί σ η ς η π Ι ©© Ι ο η β δ , «Ρ α Γ ©η ίδ 0© ί Τ ο ο

Α §§Γ ©δ δ ίν © ο η Α ά η ιίδ δ ίο η δ », 1/8Α Τ ο ά α γ , 6 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2003, σ . 13Α *

Β ςιγ Ι)&Γ 2 Ρ ίίζ §©Γ &1ά , «Η ε Ι ί ο ο ρ Ι ε Γ Ρ &ί©η ίδ », ίο Η η ιο η ά Α Ι η η ιη ι Μ α ξ α ζ ίη β ,

χ ε ι μ ώ ν α ς 2006, σ . 20-23.

11. Ι ι ι ά ί ίΐ ι Κ . δ Ι ια ρ ίΓ Ο , «Κ ©©ρ ίη § Ρ &Γ ©η ίδ Ο ί ί Ο α ιη ρ α δ », Ν β ν ν Υ ο ν

Τ ίη ΐ68, 22 Α υ γ ο ΰ σ τ ο υ 2002, σ . 23.

12.1λ ζ &ιία η ίβ δ , «Ρ Γ 6ρ ρ ίη § £ο γ Ι ΐι© Τ ©δ ί», Ο Η ή Ξ ίία η 8ά β η ο € Μ ο η ίίο τ , 2 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 1999, σ . 11.

13. &Γ ίο η &η ιι©1, «δ Α Τ γ © Ο α ιη © Ν ο ί α Τ π ν ία ΐ Ρ ιίΓ δ ίιί ί», Τ Η β

Α ίΙ α η ία Ι ο η π ια Ι -Ο ο η Β ή ίη ύ ο η , 8 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 2002, σ . Ι Ε .

14. Ι α η © Ο ΐΌ δ δ , «Ρ &γ ίη § £ο γ &Ό ίδ &1>ί1ίΙγ ϋ ίβ §η ο δ ί δ ί ο Ο α ίη Τ ίιη © ο η

Ο ο 11©§© Β ο &Γ ά δ », Ν β \ν ο γ Κ Τ ίη ιβ 8, 26 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ 2002, σ . Α 1.

15. Κ ο β ©Γ ί \¥ο γ 11ι, «Ι ν γ Ι χ &§ιι© Ρ ©ν ©Γ », Ν β \ν Υ ο υ Τ π η β 8, 24 Σ ε π τ ε μ




β ρ ί ο υ 2000, δ ο ο ί ί ο η 14 \ν θ , σ . 1· Α η η © Ρ ί© , «Α Ο ιπ ά © Ι ο Ε ©&<3 Υ ο ι ι

Τ 1ιγ ο ιι§1ι Ιΐι© Ο ο 11©§6 α ζ ©», Β ιιή η β 88 Ψ β β /ί, 12 α ρ τ ίο υ 2001.

16. Β λ . δ ι α δ ι κ τ υ α κ ό τ ό π ο τ η ς ε τ α ι ρ ε ία ς , ν ν ν ν ιν .ίν γ \ν ΐ8β .ο ο η ι*Ι λ ζ \ν ί11©η , «Η ο \ν Ι ο 0©1 Η ο ΐ ΐ γ ί η ίο Η β ι λ ή π Ι », Β Ι ο ο η ώ β η ’ Μ α τ ε ΐΒ , Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο ς 2003.

17. Π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο ϋ &ν ίά Ε . Κ ίτ ρ κ α ι Ι ©ίίΓ ©γ Τ . Η ο ΐ ι η α η , «Τ Ι ιίδ

Ι Λ Ι Ι\& δ ΐ ι ιά ε η ΐ \ν ©η ΐ Ι ο &γ^©1», Α π ιβ ή ο α π Ρ ν ο ψ β ο ί, 1 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 2002,

σ . 29.

18. Κ ο β ©Γ ΐ λ ν ο Γ ίΙ ι, «Ρ ο γ $300 &η Η ο ιχ γ , Α ά ν ίο © ο η Ο ο α Γ ίίη ^ Ε Ι ίΙ©

δ ο ΐ ι ο ο ί δ », Ν β \ν ο γ Κ Τ ίη τ β 8, 25 Ο κ τ ω β ρ ί ο υ 2000, σ . Β 12* Ι α η © Ο τ ο δ δ ,

«Κ ί§1ιΙ δ ο ΐ ι ο ο ί £ο γ 4-Υ ©3γ -Ο ? Ρ ίικ Ι α η Α ά ν ίδ ©Γ », Ν β \ν Υ ο ν Τ ίη ιβ ε , 28 α ΐ ο υ 2003, σ . Α 1.

19. Ε ι η ίΐγ Ν ©1δ ο η κ α ι Ε α ιιπ © Ρ . Ο ο 1ι©η , «Ψ Υ ιγ Ο η &ιη α η \¥&δ δ ο

Κ ©©η Ι ο Ο β Ι Η ίδ Τ \ν ίη δ ί η ί ο Ιΐι© Υ », Ψ α Ι Ι 8Η β β ί Ι ο ιιη τ α Ι , 15 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ

2002, σ . Α 1· Ι α η © Ο Γ Ο δ δ , «Ν ο Τ &11ά η § Ο ιιί ο ί Ρ Γ ©δ ο 1ιο ο 1», Ν β \ν Υ ο ή . Τ ίτ η β 8,

15 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2002, σ . Β 1.

20. Ο >η δ 1α η ο © Ε . Η α γ δ , «Ρ ο γ δ ο ιη © Ρ &Γ ©η Ι δ , Ι ί ’δ Ν ©ν ©Γ Τ ο ο Ε π τ ίγ ίο Γ

δ Α Τ Ρ γ ©ρ », Ν β \ν Υ ο τ /ί Τ ιη ΐ68, 20 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2004, σ . 02* λ ν ο Γ ίΙ ι, «Ρ ο γ $300 α η Η ο ιιγ ».

21. α η ο π © Ο ο ©γ π ΐ£ΐη , «Ο Ι ά Ι ιο ο ά Α ο ©ν ©ιη ©η Ι Τ ©δ Ι », €Η ή 8ίΐα η

Ξ ά β η ε β Μ ο η ίίο Γ , 17 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2002, σ . 11 (ό π ο υ π α ρ α τ ί θ ε τ α ι μ ε λ έ τ η ε π ί

τ ο υ θ έ μ α τ ο ς , π ο υ ε κ π ό ν η σ ε τ ο υ η ίν ©Γ δ ίΙ γ ο ί ίο ^α η δ ιιτ ν ©γ Κ ©δ ©&Γ θ 1ι

€© π Ι©γ )· Κ α ί© Ζ ©Γ η ΐ1ί6, «Ν ο Τ ίιη © £ο γ Ν α ρ ρ ίη § ίη Τ ο ά α γ ’δ Κ ί η ά β Γ ^Γ ί ο η »,

Ν β \ν Υ ο γ Τ Ϊ1 Π 68 , 23 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 2000, σ . Α 1* δ ιίδ α η Β τ ©η η &, «Ή ι© Ε ίίΐίβ δ ί

Τ β δ ί Τ α Κ ε τ δ », Ν β \ν Υ ο τ ίί Τ ίτ η β 8 Ε ά η ο α ύ ο η Ε ΐ/β , 9 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2003, σ . 32.22. Β λ . Ε α ιΐΓ ©η ο © Η . ϋ ί11©τ , ιιη η ίη ξ ο η ίία Ι ίη .Ά Ρ Η γ χ ΐα α η β β β ο ΐ8 ο η

Ο ϊίΙ ά Γ β η , Ξ ο β ίβ ίγ , α η ά Ρ β ή 'ο η η α η ε β ίη α Ρ ιΙ Ι , Β &η Ι α π ι, Ν έ α Υ ό ρ κ η 1998*

Ε &ιΐΓ ©η ο © Η . ϋ ί Π β Γ , Τ Η β Ε α 8ί Ν ο π η α Ι Ο Η ϋ ά , Ρ γ &©£©γ , Ν έ α Υ ό ρ κ η 2006*

0&Γ ά ιη ©Γ Η &τ π δ , «υ δ © ο ί Α ΐΙ ©η Ι ίο η -ϋ ©ίίο ίΙ Ό π ι§δ Ι δ Ρ ο ιιη ά (ο δ ο α τ δ ίη ο η §

Α ά ιιΐΐδ », Ν β \ν Υ ο γ Τ ίη ϊβ 8, 15 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 2005. Τ α σ τ ο ι χ ε ί α σ χ ε τ ι κ ά μ ε

τ η ν π α ρ α γ ω γ ή Ρ ιτ α λ ί ν η ς κ α ι Α μ φ ε τ α μ ίν η ς α ν τ λ ή θ η κ α ν α π ό τ α ©ί1ιγ 1ρ 1ι©-

η ίά α ί© Α η η α &1 Ρ Γ ο ά υ ο ίίο η Ο ιιο ία (1990-2005) κ α ι Α ιη ρ 1ι©1&π ιίη © Α η η ιια ΐ Ρ Γ ο ά ιιε Ι ίο η Ο υ ο ί α (1990-2005), Ο ίίίο © ο ί Ρ ιιΙ>1ίο Α ίία ΐΓ δ , ϋ π ι § Ε η ίο τ ο ©-

ιη β η ί Α ά π ιΐη ΐδ ίΓ Β ΐίο η , 0©ρ &Γ ίιη ©η 1: ο ί Ι ιΐδ Ι ίο ©, Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν 2005, π α ρ α τ ί

θ ε τ α ι σ τ ο ϋ ί11©Γ , Τ Η β Ε α 8ί Ν ο π η α Ι Ο Η ϋ ά , σ . 22,132-133.

23. δ ιίδ &η Ο Ι α ©, «Β ©1ΐ2ΐν ίθ Γ &1 Β π ι § υ δ © ίη Τ ο ά ά Ι β Γ δ υ ρ δ Ι ι&Γ ρ 1γ »,

Ψ α 8Η ιη §ίο η Ρ θ 8ΐ, 23 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 2000, σ . Α 1, ό π ο υ κ α ι π α ρ α θ έ μ α τ α

α π ό μ ε λ έ τ η τ η ς Ι α ί ί© α §η ο Ζ ί Ι ο σ τ ο Ι ο ιιη ια Ι ο /* Τ Η β Α π ιβ ή ο α η Μ β ά ίο α Ι




Α 88ο α α ύ ο η , Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο ς 2000. Β λ . ε π ίσ η ς δ ΐ ι ε ι γ ί Ο &γ 5ίο 1β ©Γ §, «Ρ τ ©δ -

ο ΐιο ο ί β ά δ », Ν β ν ν Υ ο γ Τ ίη τ β 8 Μ α α̂ ζ ίη β , 17 Ν ο ε μ β ρ ίο υ 2002, σ . 59* Ε ιιο α

Ο ο ο ά ε , «δ ίι ιά γ Ρ ίικ Ι δ Ι ιι π ιρ ίη Ο ιίΙ ά Γ β η Τ α 1ά η § Ρ δ γ ο π Ι π ο Ό η ΐ£δ », Ν β \ν

Υ ο γ Τ ίη ιβ 8, 14 Ι α ν ο υ α ρ ίο υ 2003, σ . Α 21· Α η <1ΐΌ \ν Ι α ο ο &δ , «Ή ιβ Α ά ά &ΐ&ΙΙ

Α ά ν &η ί&§ο >, Ν β \ν Υ ο γ Τ ιη ν β Β Ε ά η ε α ή ο η Ε ί/β , 31 Ι ο υ λ ί ο υ 2005, σ . 16.

4 Η Π Α Λ Α Ι Α Ε Υ Γ Ο Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Η Ν Ε Α

1. Β λ . τ η ν π ο λ ΰ κ α λ ή ι σ τ ο ρ ί α τ η ς ε υ γ ο ν ι κ ή ς τ ο υ Β δ η ί β ΐ I. Κ ε ν ίο δ , Ι η

ίΗ β Ν α η ιβ ο /Ε ιίξ β η ίϋ ζ (Ή α ΐΎ Β Γ ά ϋ η ίν ε Γ δ ίΙ γ Ρ Γ ©δ δ , Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , α σ . 1995),

σ . 3-19.

2. Ρ τ α η ο ίδ Ο α ΐ ΐ ο η , Η β η ά ΐία ιγ Ο β η ίιΐ8: Α η Ι η φ ιίτ γ Ι η ίο ΐί8 Ε α \ν 8 α η ά

€ο η 86ς Η 6η ο 68 ( δ ο π ιίΐΐ&η , Λ ο ν δ ί ν ο 1869), σ . 1* π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Κ β ν ίε δ ,

Ι η ίΗ β Ν α η ιβ ο /Ε α £β η ΐε 8, σ . 4.

3. Ρ τ α η ο ί δ Ο α ΐ ΐ ο η , Ε 88α γ 8 ίη Ε η ξ β η ίβ 8, Ε ιι§β η ίθ δ Ε ά υ ο &Ι ίο η δ ο ο ΐβ ίγ ,

Λ ο ν δ ί ν ο 1909, σ . 42.

4. Ο ΐ2π :1©δ Β . ϋ &ν ο η ρ ο Γ ί, Η β τ β ά ίίγ ίη β Ι α ύ ο η ίο Ε ιΐξ β η ίε ς (Ή ε η ι γ Η ο ΐ ί

& Ο ο η ιρ α η γ , Ν έ α Υ ό ρ κ η 1911* Α τ η ο Ρ τ β δ δ , Ν έ α Υ ό ρ κ η 1972), σ . 271* π α

ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Ε ο Κ ν ίη Β ΐ&ο ΐί, \¥α τ Α §α ΐη 8ί ίΗ β }¥β α Ι ί (Τ ο ι ιγ Λ α̂ ΐΐδ Ε ί§Ι ι1;

λ ν ί η ά ο \ν δ , Ν έ α Υ ό ρ κ η 2003), σ . 45* β λ . ε π ί σ η ς Κ ©ν 1©δ , Ι η ίΗ β Ν α η ιβ ο /

Ε ιΐξ β η ίο Ξ , σ . 41-56.

5. Ε π ισ τ ο λ ή τ ο υ Τ Ι ιο ο ά ο Γ β Κ ο ο δ ο ν ο ΐ ί σ τ ο ν Ο ια τ ίβ δ Β . Ο &ν β η ρ ο Γ ΐ (3 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 1913), π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Β ΐ&ο ΐί, Ψ α τ Α $α ίη 8ί ίΗ β Ψ β α ΐζ , σ . 99·

β λ . γ ε ν ι κ ά Β ία ο ΐ ί, Ψ α τ Α ξ α ι^ ί ίΗ β Ψ β α ΐί, σ . 93-105, κ α ι Κ β ν ί β δ , Ι η ίΗ β

Ν α η ιβ ο /Ε α §β η ίβ 8, σ . 85-95.

6. Π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Κ ο ν ίβ δ , Ι η ίΗ β Ν α η ιβ ο /Ε ΐί§β η ΐβ 8, σ . 90* β λ . ε π ίσ η ς

Β ΐ&ο ΐί, Ψ α τ Α ^α ΐη 8ί ίΗ β Ψ β α ΐί, σ . 125-144.

7. Κ β ν 1©δ , Ι η ίΗ β Ν α η ιβ ο ^Ε ιίξ β η ^, σ . 61-63, 89.

8. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 100, 107-112* β λ . Β ΐ&ο ΐί, ]Υ α Γ Α ξ α ίη 8ί ίΗ β λ Υ β α , σ . 117- 123· Β η β Α :ν . Β β Ι Ι, 274 υ .δ . (1927).

9. Α ό ο ΐ ί Η ιΙ Ι ο γ , Μ β ίη α η τ ρ £ μ τ φ ρ . Κ α ΐρ ΐι α η ΐΐβ ίιη (Η ο ιι§1ιΙ ο η ίίί-

Ι ίη , Β ο σ τ ώ ν η 1943), τ . 1, κ ε φ . 10, σ . 255* π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Β 1ς κ ±, Ψ α ν

Α §α ίη 8ί ίΗ β Ψ β α ΐί, σ . 274.

10. Β 1&(±, Ψ α Γ Α ξ α ΐ η 8ί ίΗ β Ψ β α /ί, σ . 300-302.

11. Κ β ν ί ο δ , Ι η ίΗ β Ν α η ιβ ο /Ε α £β η ίβ 8, σ . 169* Β ΐ&ο ΐί, Ψ α τ Α §α ίη 8ί ίΗ β

σ .400




12. Ι χ © Κ ιι&η Υ ©\ν , «Τ &Ιβ η Ι ίο τ ύ ιε Ρ ιιΙ ιιγ ο », λ ό γ ο ς π ο υ ε κ φ ω ν ή θ η κ ε

σ τ η ν ε θ ν ικ ή γ ιο ρ τ ή τ η ς 14η ς Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 1983, π α ρ α τ ίθ ε τ α ι σ τ ο δ α \ν

δ \ν €6-Η ο (±, Ρ ο ρ ιύ α ύ ο η Ρ ο Ι ΐα β Ξ α η ά Ρ τ ο ξ τ α η ΐ8 ιη Ξ ΐη ^α ρ ο τ β (Ί η δ Ι ίΐιιΙ ο ο ί

δ ο ιιί ΐι Ε &δ Ι Α δ ία η δ ίικ ϋ ο δ , Σ ιγ κ α π ο ύ ρ η 2005), σ . 243-249 (Π α ρ ά ρ τ η μ α

Α ), α ν α δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε σ τ ο \ν \ν \ν .γ α γ α ρ α ρ α γ α ζ .ο ο τ η Ι ή η ξ ίΞ β ί120061071111-

η ά τ 1983Ι.

13. Ο . Κ . Ο ια η , «Ε υ §ε η ίο δ ο η Ι ΐιο Κ ΐδ ε : Α Κ ο ρ ο τ ΐ ίτ ο ιη δ ΐη ^α ρ ο τ ε »,

σ τ ο Κ ιιίΐι Ρ . Ο ι&ς Κ ν ίο Ι ί (ε π ιμ .), Ε Μ ο 8, β ρ τ ο ά ιιο ή ο η , α η ά Ο β η β ίιο ϋ ο η ίτ ο ί

(Κ ο υ Ι ΐ6ά §6, Λ ο ν δ ί ν ο 1994), σ . 164-171. Β λ . ε π ίσ η ς Ώ &η ιΐΓ ρ 1ιγ , «Ν ο ο ά &

α ίϋ ? Ι η δ ίη §α ρ ο Γ 6, Α δ ίί Ι ΐιβ Ο ο ν β Γ η η ιο η Ι », €Η ή $ύ α η Ξ α β η ο β Μ ο η ίίο τ , 26

Ι ο υ λ ί ο υ 2002, σ . 1.

14. δ& &\ν ©β β , «Ρ ιΐδ 1ιίη § ί ο τ Β &β ίβ δ : δ ίη §&ρ ο Γ 0 Ρ ί^ δ Ρ ο Γ ίΐϋ ίγ Ό &ο Μ -

η β », 26 Α π ρ ιλ ί ο υ 2006, σ τ ο Η ίίρ ://\ν ιν \ν .5ΐη £α ρ ο Γ β -\ν ίη ά ο \ν . ο η >/.

15. γ̂ Κ Η ε η ά β Γ δ ο η , «Ε ο Ι ’δ Ο ι γ ο δ ίιιρ ί(ϋ Ι γ , δ &γ δ ϋ Ν Α Ρ ίο η ο β Γ »,

Τ ίη ιβ ε (Λ ο ν δ ί ν ο ), 23 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο υ 2003, σ . 13.

16. δ ί ε ν ε Β ο §§α η , «Ν ο β ο ΐ >^ίη η ο Γ Β &ο Κ δ Α β ο τ ί ί ο η “Ρ ο γ Α π υ

Κ ο &δ ο η ”», Ι η ά β ρ β η ά β η ί (Λ ο ν δ ί ν ο ), 17 Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 1997, σ . 7.

17. Ο ίη & Κ ο 1&1&, «$50.000 Ο ίί©Γ ©ά Ι ο Τ &11, δ ιη &Γ ΐ Ε §§ ϋ ο η ο Γ », Ν β \ν

Υ ο τ Τ ίπ ιβ Ξ , 3 α ρ τ ίο υ 1999, σ . Α 10* 0^Γ 6γ Ο ο β ©Γ §, «Ο η \ν ©6, ο < δ

Α ιιο Ι ίο η Τ Ι ιο ιγ Ε §β δ Τ ο Β ίά ά ο Γ δ £ο γ Β ©α ιιΐίίιι1 Ο Ι ο ί Γ ο η », Ν β \ν Υ υ Κ Τ ΐη ιβ 8,

23 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 1999, σ . Α 1Γ Ο &τ&γ Ο ο β ©Γ §, «Ε §£ Α ιι ο Ι ί ο η ο η Ι η Ι β π ιβ ί

Ι δ ϋ Γ &ν ν ίη § Η ΐ§1ι δ ο η χ Ι ίη γ », Ν β \ν Υ ο γ Τ ίη ϊβ ζ , 28 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 1999, σ . Α 26.

18. Π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Ό &ν ϊά Ρ Ι ο ίζ , «Ή ιβ Β ο Ι Ι ο γ Β α 5γ Β ιΐδ ίη ο δ δ », Ξ Ια ίβ ,

13 α ρ τ ίο υ 2001, σ τ ο Η ίίρ ://\ν \ν \ν . 8Ια ίβ . ο ο τ η /ίά /102374/.

19. Ό &ή ά Ρ Ι ο ίζ , «Τ Η β γ ί1ΐδ ο ί Ή ι© Ν ο 6©1 δ ρ ο η π Β &η ΐί», Ξ Ια ίβ , 23 Φ ε

β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 2001, σ τ ο Η ίίρ : / /\ν \ν \ν .8ΐα ίβ .ο ο η ι/ιά /101318/' κ α ι Ρ Ι ο ίζ *; «Ύ \ι&

Β ©ίί©Γ Β α 6γ Β ιΐδ ίη β δ δ ». Β λ . ε π ίσ η ς Κ ©ν 1©δ , Ι η ίΗ β Ν α π ιβ ο / Ε ΐίξ β η ΐβ Ξ , σ .

262-263.

20. Α ν τ λ ώ α π ό τ η ν π ο λ ύ τ ι μ η π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ η ς θ Γ γ ο Ι>2ΐη 1ί σ τ ο ϋ &ν κ !

Ρ Ι ο ΐζ , «Ή ιο Κ ίδ © ο ί ίΐιο δ η ι&Γ ί δ ρ β Γ π ι δ Ι ιο ρ ρ ο Γ », Ξ Ια ίβ , 20 Α π ρ ιλ ί ο υ 2001,

σ τ ο Η ίίρ ://\ν \ν \ν . ύ α ίβ . ο ο π ι/ί ά /Ι 04633/.

21. Π α ρ α τ ίθ ε τ α ι σ τ ο Ρ Ι ο ίζ , «Ή ι© Κ ίδ © ο ί ύ ι& δ ιπ α τ ί δ ρ ©π η δ 1ιο ρ ρ ©Γ ».

Γ ια τ α π ρ ο σ ό ν τ α κ α ι τ ις α μ ο ι β έ ς τ ω ν δ ο τ ώ ν σ π έ ρ μ α τ ο ς , β λ . δ ι α δ ι κ τ υ α κ ό

τ ό π ο τ η ς ε τ α ιρ ε ία ς : Η ίίρ ://\ν \ν \ν .β τ γ ο Β α η .̂ο ο π ιϋ η ά β χ .β β η ?ρ α §β =35. Β λ . ε π ί

σ η ς δ &11γ Ι&ο ο β δ , «\ν&η ί©<1: δ ιη Γ̂ ί δ ρ ο π η », Β ο 8ίο η Ο Ι ο Β β , 12 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ

1993, σ . 1.

22. Ν ίο Η ο Ι α δ Α §&γ , «Ε ίΙ)β Γ 2ΐ1 Ε ιι§©η ίε δ », Ρ η Μ ίβ Α ^α ίη ζ )ιια τ ίβ ή γ 12, η ο .




2 (Α π ρ ί λ ι ο ς 1998): 137. Α ν α δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε σ τ ο Η β 1§α Κ υ ΐ ΐδ β κ α ι Ρ β ί β Γ

5ίη £6Γ (ε π ι μ .), Β ίο β ίΗ ίο Ξ : Α η Α η ίΗ ο Ι ο β γ (Β ί α ο ΐα ν β ΐ ΐ 1999), σ . 171.

23. Α Ι Ι β η Β υ ο ίια π α π κ .ά ., Ρ τ ο ιη Ο τ α η ο β ίο Ο Η ο ίε β : Ο β η β ίΐβ δ α η ά Ι η ^ύ β β (Ο α ι η 6π ά §β υ η ίν β Γ δ ίΙ γ Ρ Γ β δ δ , Κ α ι μ π ρ ι τ ζ 2000), σ . 27-60, 156-191, 304-

345.

24. Κ ο η α ίά ϋ \ν ο Γ ΐα η , «Ρ 1α γ ίη § Ο ο ά : Ο β η β δ , Ο ο η β δ α η ά Ι λ ι ο Κ », σ τ ο

Κ ο η α ίά Ε Κ ν ο Γ ίά η , Ξ ο ν β τ β ί§η ν ιτ ίιιβ (Η α τ ν α Γ ά υ η ίν β Γ δ ϊίγ Ρ τ β δ δ , Κ α ιμ π ρ ιτ ζ ,

α σ . 2000), σ . 452.

25. Κ ο β β Γ ί Ν ο ζ ίά ί, η α κ ί ι γ , Ξ ία ίβ α η ά ϋ ί ο ρ ί α (Β α δ ίο Β ο ο ίίδ , Ν έ α Υ ό ρ -

κ η 1974), σ . 315.26. Ι ο ί ιη Κ α \ν 1δ , Α Τ Η β ο τ γ ο /Ι ιι χ ί ΐ β β (Ή α τ ν α Γ ά υ η ίν β Γ δ ί ΐγ Ρ Γ β δ δ , Κ α ί-

μ π ρ ι τ ζ , α σ . 1971), σ . 107 -108.

27. Ε ί μ α ι υ π ό χ ρ ε ο ς σ τ ο ν ϋ α ν ί ά Ο ΐΌ \ν α 1 γ ι α τ α δ ι α φ ω τ ισ τ ικ ά τ ο υ σ χ ό

λ ι α σ ’ α υ τ ό τ ο θ έ μ α .

28. Η φ ρ ά σ η π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο Ι ο β Ι Ρ β ίη Ι>©Γ £, «Ί Ί ιβ Ο ι ί ΐ ά ’δ Κ ί§1ιΐ Ι ο

α η Ο ρ ο η Ρ υ ΐ ιΐΓ β », σ τ ο \ν . Α ΐΐίο η κ α ι Η . ία Ρ ο Ι Ι β η © (ε π ι μ .), \¥Η θ 5β Ο Η ίΙ ά ?

Ο Η ίΙ ά τ β η ’8 ΐ£Η ί5, Ρ α Γ β η ία Ι Α ι ι ί Η ο ή ί γ α η ά Ξ ία ίβ Ρ ο χ ν β τ (Κ ο \ν ιη α η α η ά Π ΐΙ Ι ο ίίβ , Τ ό τ ο β α , Ν Ι 1980). Α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ ε σ υ ν ά ρ τ η σ η μ ε τ η φ ι λ ε λ ε ύ

θ ε ρ η ε υ γ ο ν ι κ ή σ τ ο Β ιιο ΐια η α η κ .ά ., Ρ τ ο η ι ϋ Η α η β β ίο Ο ίο ΐβ β , σ . 170-176.

29. Β ιιο ΐια η α η κ .ά ., Ρ τ ο π ι Ο Η α η β β ίο ϋ Η ο ίβ β , σ . 174.

30. Κ ο η α ίά Ε Η ν ο Γ ία η , «Ρ 1α γ ίη § Ο ο ά : 0©η β δ , Ο ο η ε δ α η ά Ι λ κ ±», σ . 452.

31. Ι ϋ Γ §©η Η α Ι )©π η α δ , Τ Η β Ρ η ί η τ β ο /Η π η ι α η Ν α ί η τ β (Τ ο 1ίΙ γ Ρ Γ β δ δ ,

Ο ξ φ ό ρ δ η 2003), σ . ν ϋ , 2.

32. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 79. 33. Σ τ ο ίδ ιο , σ . σ . 23.

34. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 64-65.

35. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 58-59. Η Α τ ©η ά Ι π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς γ ε ν ν η -

σ ι μ ό τ η τ α ς κ α ι τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δ ρ ά σ η ς σ τ ο Τ Η β Η η π ια η ϋ ο η ά ΐίΐο η (Τ Ι η ί-

ν ©Γ δ ίίγ ο ί Ο ιΐ ο α §ο Ρ Γ β δ δ , Σ ι κ ά γ ο 1958), σ . 8-9,177-178,247.

36. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 75.

37. Η ι δ έ α ό τ ι η ε ξ ά ρ τ η σ η α π ό μ ια α π ρ ό σ ω π η δ ύ ν α μ η θ ί γ ε ι λ ι γ ό τ ε ρ ο τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α α π ’ ό ,τ ι η ε ξ ά ρ τ η σ η α π ό έ ν α ν ά λ λ ο ά ν θ ρ ω π ο , μ π ο ρ ε ί ν α

π α ρ α λ λ η λ ι σ τ ε ί μ ε μ ι α σ κ έ ψ η σ τ ο ο ι ν ω ν ικ ό σ υ μ β ό λ α ι ο τ ο υ Ζ α ν -Ζ α κ

Ρ ο υ σ σ ώ : «Π α ρ α δ ί δ ο ν τ α ς τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ σ τ ο σ ύ ν ο λ ο , κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν

π α ρ α δ ί δ ε ι τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ σ ε κ α ν έ ν α ν ». Β λ . Ι ©α η -Ι α ο φ ΐ©δ Κ ο ιΐδ δ ©α ιι, Ο η

ίΗ β Ξ ο β ία Ι ϋ ο η ίτ α β ί (1762), μ τ φ ρ . Ό ο η α ίά Α . 0*©δ δ (Η α ο ^β Ι Ι Ρ υ β 1ίδ 1ιίη §

Ο ο ., 1983), Β ι β λ ί ο I, κ ε φ . VI, σ . 24.




1. Τ ο ιη ν ©ιχ !ιΐ(χ ί , «0©Κ ίη § Α ιη ρ β ά : Ρ ο ρ ρ ί η § Α ιη ρ 1ι©1α ιη ίη ©δ ο γ Ο ι1ι©γ δ ίίιη ιιΐ&η ΐδ Ι δ Ρ &γ Ι ο ί α η γ Ρ Ι α γ β Γ δ ’ Ρ γ 6§&π ι6 Κ ο ιιΙ ίη ©», 8ρ ο τ ϊ8 Ι11η 8ίτ α ίβ ά ,

3 Ι ο υ ν ί ο υ 2002, σ . 38.

2. Β λ . Α π ι γ Η α π η ο η , «Ή ι© γ ο 61©ι ϊ ι \ν ΐί1ι α η Α 1ιη ο δ Ι -Ρ ©Γ ί©ο Ι Ο ε η ε Ι ί ο

Ψ ο ή ά » , Ν β \ν Υ ο γ Τ ιιη β 8, 20 Ν ο ε μ β ρ ί ο υ 2005* Α π ι γ Η β π π ο π , «Β υ τ ά β η ο ί

Κ η ο \ν 1β ά §6: Τ ϊ&ο 1α η § Ρ Γ β η &ί&Ι Η β α ΐί ΐ ι», Ν β \ν Υ ο & Τ ιη ιβ 8, 20 Ι ο υ ν ί ο υ

2004* Ε ΐιζ&β ϋ ίΐι λ ν ε ί ΐ, «Α \Υ ΐΌ η §ίιι1 Β ϊ γ 11 ?», Ν β \ν Υ ο τ Ι ι Τ ίπ ιβ 8, 12 α ρ τ ίο υ

2006. Σ χ ε τ ικ ά μ ε τ ις η θ ι κ έ ς π ε ρ ι π λ ο κ έ ς τ ο υ π ρ ο γ ε ν ν η τ ι κ ο ύ ε λ έ γ χ ο υ ε ν γ έ ν ε ι , β λ . Ε π ί ί Ρ α τ ο η δ κ α ι Α ά π ο η η ε Α δ ο ΐι (ε π ι μ .), Ρ τ β η α ία Ι Τ β Β ίίη ξ α η ά

Ώ ΐζ α Μ ίΙ γ ί φ ϊ8 , 0€0Γ §6ί0\ν η ϋ η ίν ©Γ δ ίίγ Ρ τ β δ δ , Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν 2000.

3. Β λ . Ε α ιιπ β ο Ο ίη 1©γ , «δ β η &Ι β Α ρ ρ τ ο ν ε δ Β ίΐΐ Β &η η ίη § Β ί&δ Β &δ β ά

ο η Ο β η β Ι ίο δ », Ψ α Ι Ι Ξ ίτ β β ί Ι ο η π ια Ι , 15 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 2003, σ . Ό 11.

4. Β λ . Ι ο ί ιη Κ &ν ν1δ ,ν 4 Τ Η β ο τ γ ο $ΐΗ 8ύ ο β , Η αΐΎ ΣΐιχΙυ η ίν 6Γ δ ίίγ Ρ τ ο δ δ , 1971,

σ . 72-75 κ α ι 102-105.

5. Σ ’ α υ τ ή τ η ν α μ φ ισ β ή τ η σ η τ η ς θ έ σ η ς μ ο υ έ χ ο υ ν π ρ ο β ε ί , α π ό δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς σ κ ο π ι έ ς , ο Ο &Γ δ ο η δ ίΐΌ η § σ τ ο «Ε ο δ Ι ίη Τ τ α η δ ία ΐΐο η », Α ν η β ή ο α η

Ι ο η η ια Ι ο / Β ί θ € Μ θ 8 5 ( ά ι ο ς -Ι ο ύ ν ι ο ς 2005), σ . 29-31, κ α ι ο Κ ό β ε ι** Ρ .

Ο β θ Γ §β σ ε σ υ ζ ή τ η σ η σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Β ι ο η θ ι κ ή ς (12 Δ ε κ ε μ

β ρ ί ο υ 2002), τ α π ρ α κ τ ι κ ά τ η ς σ τ ο Η ί ΐ ρ ://\ν \ ν \ ν . Μ ο β Μ €8.§ ο ν / ΐ τ α η 8-

€ή ρ ί8ΐά β ο ο 218β 88ίο η 4.Η ίη ιΙ

6. Γ ι α μ ια δ ι α φ ω τ ισ τ ικ ή π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η τ ω ν π ε ρ ί π λ ο κ ω ν τ ρ ό π ω ν μ ε

τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ο ι ν ε ω τ ε ρ ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς α υ τ ο κ α τ α ν ό η σ η ς α ν τ λ ο ύ ν α π ό α δ ή λ ω τ ε ς η θ ι κ έ ς π η γ έ ς , β λ . Ο ι α τ ίβ δ Τ &γ 1θ Γ , Ξ θ Η Γ θ β 8 ο / ίΗ β 5β Ι / (Η &π ή γ ο Ι

υ η ΐν 6Γ δ ίΙ γ Ρ τ ε δ δ , Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , α σ . 1989).

7. Β λ . Ρ τ α η ο ο δ . Κ α ιη ιη , «Ι δ Ή ιβ τ β &Ρ ΐΌ β Ι ε ιη \ν ίί1ι Ε η 1ια η ο ©ιη ο η Ι ?»,

Α τ η β ή β α η Ι ο η η ια Ι ο /Β ΐο β ίΗ ίο $ 5 ( ά ι ο ς -Ι ο ύ ν ι ο ς 2005), σ . 1-10. Α σ κ ώ ν τ α ς

π ρ ο σ ε κ τ ικ ή κ ρ ιτ ικ ή σ ε μ ια π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ η ε κ δ ο χ ή τ ο υ ε π ι χ ε ιρ ή μ α τ ο ς μ ο υ ,4

η Κ β π ι π ι ε ρ μ η ν ε ύ ε ι α υ τ ό π ο υ α π ο κ α λ ώ «ο ρ μ ή » ή «δ ι ά θ ε σ η » κ υ ρ ια ρ χ ία ς

ω ς ε π ι θ υ μ ί α ή κ ί ν η τ ρ ο α τ ο μ ι κ ώ ν δ ρ ώ ν τ ω ν κ α ι υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ό τ ι η δ ρ ά σ η β ά σ ε ι μ ια ς τ έ τ ο ι α ς ε π ι θ υ μ ί α ς δ ε ν θ α κ α θ ι σ τ ο ύ σ ε α ν ε π ί τ ρ ε π τ η τ η ν ε ν ί

σ χ υ σ η .

8. Ε ί μ α ι υ π ό χ ρ ε ο ς σ τ ο ν Ρ &ίη ο ΐί Α η ά ΐΌ \ν Ή ιτ ο η δ ο η , ο ο π ο ί ο ς π ρ α γ μ α

τ ε ύ ε τ α ι α υ τ ό τ ο θ έ μ α σ τ η ν π τ υ χ ι α κ ή τ ο υ ε ρ γ α σ ί α «Ε η ΐ ια η ο β ι η ε η ΐ α η ά

Κ ε ί ΐ ε ο ΐ ί ο η : Κ θ Γ δ §&&Γ θ Ι, Η β ί ά β §§6Γ α η ά 1\ι& Ρ ο α η ά &Ι ίο η δ ο ί Ε ΐ ΐ ι ίο α ΐ

ϋ ίδ ο ο ιίΓ δ ε », Η &γ υ &π Ι υ η ίν β Γ δ ίΙ γ , 3 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 2004* β λ . ε π ί σ η ς Ι β δ ο η

5 Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α Κ Α Ι Δ Ω Ρ Ο




Κ ο β β Γ ί δ ο ο Ι Ι , «Η ιη η α η Β ίδ ρ ο δ δ ο δ δ ίο η α η ά Η ιι η ια η Ε η ΐια η ο β ιη β η ΐ», Α η ιβ -

ή ο α η Ι ο η π ια Ι ο /Β ίο β ίΗ ίο ς 5 ( ά ι ο ς -Ι ο ΰ ν ι ο ς 2005), σ . 27-28.

9. Β λ . Ι δ α ία ΐι Β β Γ ίίη , «Ι ο ί ι η δ Ι ιια Γ ί ίΐΐ α η ά ίΐιβ Ε η ά δ ο ί Ο ί ο >, σ τ ο

Β β Γ ίίη , Ρ ο η γ Ε 880$8 ο η Π ύ β ΐΐγ (Ο χ ίο Γ ά υ η ίν β Γ δ ίΐγ Ρ Γ β δ δ , Λ ο ν δ ί ν ο 1969), σ .

193, ό π ο υ π α ρ α θ έ τ ε ι α π ό τ ο ν Κ α ν τ : «Α π ό τ ο σ τ ρ α β ό ξ ΰ λ ο τ η ς α ν θ ρ ω π ό

τ η τ α ς τ ίπ ο τ ε τ ο ί σ ιο δ ε ν φ τ ιά χ τ η κ ε π ο τ έ ».

10. Κ ο β β Γ ΐ 1̂ . δ ίη δ Ι ιβ π η β Γ , «Τ Η © Ρ ΐ Ό δ ρ β ο ί ο ί Β ©δ ί§η ©ά Ο ©η ©1ίο

01ια η §©», Ε η %ΐη β β ή η ξ α η ά Ξ ά β η ο β Μ α §α ζ ίη β , Α π ρ ί λ ι ο ς 1969 (Ο α ΐίί ο π ιία

Ι η δ Ι ίΙ ιιΙ © ο ί Τ ©ο 1ιη ο 1ο §γ ). Α ν α δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε σ τ ο Κ υ ί ΐ ι Ρ . Ο 1ια ά \ν ίο 1ί

(ε π ι μ .), Ε Μ ο ξ , β ρ Γ ο ά η ο ύ ο η α η ά Ο β η β ίΐο Ο ο η ίτ ο Ι (Κ ο ιιΐ1©ά §©, Λ ο ν δ ί ν ο

1994, σ . 144-145.

11. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 145.

12. Σ τ ο ίδ ιο , σ . 145-146.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ : Η Θ Ι Κ Η Τ Ο Υ Ε Β Ρ Υ Ο Υ

1. «Ρ Γ 6δ ίά ©η Ι ϋ ί δ ο υ δ δ β δ δ Ι©π ι Ο β Η Κ ε δ β α τ ο ΐι Ρ ο ϋ ο γ », Γ ρ α φ ε ί ο Τ ΰ π ο υ

τ ο υ Λ ε υ κ ο ύ Ο ίκ ο υ , 19 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, σ τ ο /ι#ρ ://ν ν ν ν ν ν . \ν Η ίΐβ Η ο ιΐ8β .8ο ν Ι η β Μ 8/-

Τ β 1β α 8β 8/2006/07120060719-3. Η ίτ η Ι’ Ο ε ο Γ §β λ ¥. Β ιΐδ ΐι, « β δ δ α §© Ι ο Ι ΐι© Η ο ιίδ ε

ο ί Κ ο ρ Γ β δ β η Ι α Ι ίν β δ », Γ ρ α φ ε ίο Τ ΰ π ο υ τ ο υ Λ ε υ κ ο ύ Ο ίκ ο υ , 19 Ι ο υ λ ί ο υ 2006,

σ τ ο Η ΐίρ ://\ν η η ν .\ν Η ίίβ Η ο ιΐ8β .ξ ο ν /η β }ν 8/Γ β Ι β α 8€8/2006/07/20060719-5.Η ίη ϊΙ .

2. Ε ν η μ έ ρ ω σ η σ υ ν τ α κ τ ώ ν α π ό τ ο ν Τ ο η γ δ η ο ν ν , Γ ρ α φ ε ί ο Τ ύ π ο υ τ ο υ

Λ ε υ κ ο ύ Ο ί κ ο υ , 18 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, σ τ ο Η ίίρ :Ι /\ν \ν \ν .\ν Η ϋ β Η ο ιΐ86.ξ ο ν Ι -

η β \ν 8ΐτ β Ι β α 8β 812006107120060718.Η ίη ιΙ ' ε ν η μ έ ρ ω σ η σ υ ν τ α κ τ ώ ν α π ό τ ο ν

Τ ο η γ δ η ο ν ν , Γ ρ α φ ε ίο Τ ύ π ο υ τ ο υ Λ ε υ κ ο ύ Ο ί κ ο υ , 18 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, σ τ ο

Η ίίρ ://ν η ν \ν . \ν Η ίΐβ Η ο ιΐ8€.ξ ο ν Ι η β \ν 8ΐν β Ι β α 8β 8ΐ 2006/07/20060724-4. Η ίη ιΙ ’ Ρ ο ί ε τ

Β α Ι ίβ Γ , «λ ν ΐ ιίΐβ Η ο ι ίδ β δ ο ί ίβ η δ Τ ο η ο ο η Ε ι η β ι γ ο ϋ δ ο », Ψ α 8Η ΐη ξ ίο η Ρ θ 8ί,

25 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, σ . Α 7.

3. Η σ χ ε τ ικ ή β ρ ε τ α ν ι κ ή ν ο μ ο θ ε σ ί α (Η υ η ια η Κ β ρ Γ ο ά ιιο ίΐν ο Ο ο η ί η § Α ο Ι

2001) β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τ ο Η ίίρ ://\ν \ν Μ >.ο ρ 8ί§ο ν . Μ α €(8ΐα ο ί82001/20010023.Η ίη ιΙ .

4. Γ ε ρ ο υ σ ι α σ τ ή ς δ α π ι Β Γ ο ν ν η β α ο Κ , κ α τ ά θ ε σ η ε ν ώ π ι ο ν τ ω ν δ Α Ε

(δ β η α ΐβ Α ρ ρ Γ ο ρ Γ ία Ι ίο η δ Ι α̂ β ο ι:), Η Η δ κ α ι τ η ς ε π ιτ ρ ο π ή ς γ ι α τ η ν Π α ι δ ε ία ,

Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , 26 Α π ρ ι λ ί ο υ 2000* π α ρ α τ ί θ ε τ α ι σ τ η ν α ν α κ ο ί ν ω σ η τ ύ π ο υ

«Β ΐΌ \ν η 6α (± Ο ρ ρ ο δ ©δ Ε η ιΙ>Γ γ ο η ίο δ ί©π ι Ο ο Ι Ι Κ ο δ ο α τ ο ΐι α ί Η ©α π η § Τ ο ά α γ »,

26 Α π ρ ι λ ί ο υ 2000, η ο π ο ί α δ ι α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Η η ρ .'/Ι &τ ο ιν η &α ο &Λ β η α ίβ .ξ ο ν /-

ρ τ 688α ρ /τ β ο ο Γ ά . ο β η ?ίά = 176080&&γ β α τ = 2000&.




5. Ο μ ιλ ί α τ ο υ δ α ιη Β ΐΌ \ν η Ι )α ο 1ί σ τ η ν ε τ ή σ ια σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η Π ο ρ ε ί α γ ι α

τ η Ζ ω ή ( &γ ο Ιι ί ο τ ϋ ί β ) , Ο υ ά σ ιν γ κ τ ο ν , 22 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2002. Π α ρ α τ ί θ ε

τ α ι σ τ η ν α ν α κ ο ί ν ω σ η τ υ π ο υ «Β ΐΌ \ν η 6α ο 1ί δ ρ ο α Κ δ α ί Κ ί§1ιί ί ο Ι Α ίε α τ ο ΐι»,

22 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 2002, η ο π ο ί α δ ι α τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Η ίίρ ://1)Γ θ \ν η - δ α ο ΐί. 8β η α ίβ .ξ ο ν ρ τ β 88α ρ Ι τ β β ο τ ά . ο β η ?ίά = 180278&&γ β α τ =2002&.

6. Σ ’ α υ τ ή τ η ν ε ν ό τ η τ α ε π ε ξ ε ρ γ ά ζ ο μ α ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ ο ε π ι χ ε ίρ η μ α π ο υ

π α ρ ο υ σ ί α σ α σ τ ο δ &η ά β ΐ, «Ή ιο Α η Ι ί -01ο η ί η § Ο ο η υ η ά η ι ι η », Ν β \ν Υ ο τ

Τ ιη τ β 8, 28 α ΐ ο υ , 2002, κ α θ ώ ς κ α ι σ τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μ ο υ σ υ μ β ο λ ή σ τ ο

Η η η ια η ϋ ΐο η ίη ξ α η ά Η η η ια η Ό ΐξ η ίίγ : β ρ ο Η ο / ίΗ β Ρ τ β 8ΐά β η ί,8 Ο ο η η ο ίΙ ο η

Β ίο β ίΗ ΐθ 8 (Ρ ιι ίο Α ίί&ίΓ δ , Ν έ α Υ ό ρ κ η 2002), σ . 343-347.

7. Γ ε ρ ο υ σ ι α σ τ ή ς Β ί ΐ ΐ Ρ π δ ί , Ο ο η ξ Γ β 88ίο η α Ι β β ο Γ ά - Ξ β η α ίβ , 107ΐ1ι Ο ο η £., 2η ά δ Ο δ δ ., ν ο ί . 148, η ο 37, 9 Α π ρ ι λ ί ο υ 2002, σ . 2384-2385* Β ίΐ ΐ

Ρ π δ ί , «Ν ο ί Κ ε α ά γ ίο τ Η α ι η &η Ο ο η ΐ η §», Ι Υ α Μ η β ίο η Ρ θ 8ί, 11 Α π ρ ι λ ί ο υ ,

2002, σ . Α 29* Β ί ΐ ΐ Ρ π δ ί , « ©6ΐ:ίη § δ ί ο ι η Ο ο ΐΐδ ’ Ρ τ ο ι η ί δ ε - Ε ΐ ο &11γ »,

Ψ α 8Η ίη §ίο η Ρ θ 8ί, 18 Ι ο υ λ ί ο υ 2006* ίΙ Ι Κ ο ΐϊΐη β γ , «Τ ΐι© Ρ γ ο ο π ι \ν ΐί!ι Ιΐι©

δ ίο ιη Ο ο Ι Ι Β ίΐΐ», Β θ 8ίο η Ο Ι ο δ β , 6 α ρ τ ίο υ 2005, σ . Ό 11.

8. Ο ια Γ ΐ©δ Κ τ α υ ίΙ ι&π ιπ ιο Γ , «Ο *0δ δ ίη § ϋ η ο δ », Ν β \ν β ρ ιώ Ι ίβ , 29 Α π ρ ι λ ί

ο υ 2002, σ . 23.9. Σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η π ρ ό θ ε σ η ς /π ρ ό β λ ε ψ η ς , β λ . ̂ ί ΐ ΐ ί&ιη Ρ ίΙ ζ -

ρ α ί π ο ΐ ί , «δ υ τ ρ ί α δ Ε ιη 1>Γ γ ο δ , Ν ο η Γ ο ρ Γ ο ά ι ι ο Ι ί ν β Ο ο η ί π β , α η ά Ι ΐ ι β

Ι η Ι β ικ Ι /Ρ ο Γ β δ β © ϋ ί δ ΐ ί η ο ΐ ί ο η », Η α 8ίίη §8 Ο β η ίβ τ β ρ ο τ ί, ά ι ο ς -Ι ο ΰ ν ι ο ς 2003,

σ . 29-36.

10. Ν ίο ο ί&δ ν ^&ά β , «Ο ί η ί ο δ Η ο ΐ ά ο τ β Ε ιη β Γ γ ο δ Ή ι&η Η α ά Β ο β η

Τ 1ιο υ §1ιΐ», Ν β \ν Υ ο τ Τ ίη ιβ 8, 9 α ΐ ο υ 2003, σ . 24.

11. Η φ ρ ά σ η «τ ίπ ο τ α δ ε ν χ ά ν ε τ α ι» α ν ή κ ε ι σ τ ο ν Ο β η © Ο ιι&α («Τ ΐιβ Ε ί ο δ ο ί δ ίο ιη Ο β Η Κ €δ ©α Γ θ 1ι», β η η β ά γ Ι η 8ίιία ίβ ο /Ε ίΗ ίθ 8 Ι ο η π ια Ι 12, η ο .

2, 2002, σ . 175-213). Ο Ο ι ι&α υ π ε ρ α μ ύ ν ε τ α ι τ η ς σ υ μ β ι β α σ τ ι κ ή ς θ έ σ η ς

π ο υ ε π ικ ρ ίν ω . Β λ . ε π ίσ η ς τ η σ υ ζ ή τ η σ η γ ι α τ η θ έ σ η τ ο υ Ο υ && «τ ίπ ο τ α ^δ ε ν

χ ά ν ε τ α ι» π ο υ έ γ ιν ε σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Β ι ο η θ ι κ ή ς (25 Α π ρ ί λ ι ο ν

2002), σ τ ο Η ίίρ ://\ν χ ν \ν . Μ ο β ίΗ ίθ 8^ο ν /ίΓ α η 8β ή ρ ί8/α ρ Γ θ 2/ρ α Γ 258β 88Ϊ ο η 3.Η ίπ ύ .).

12. Σ ε α υ τ ή κ α ι τ η ν ε π ό μ ε ν η ε ν ό τ η τ α ε π ε ξ ε ρ γ ά ζ ο μ α ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω ο ρ ι

σ μ έ ν α ε π ι χ ε ιρ ή μ α τ α π ο υ π α ρ ο υ σ ί α σ α σ τ ο δ &η ά β ΐ, «Ε ιη β ι γ ο Ε ΐΐιΐο δ : Ή ι© ο γ &1 Ι /)£ί ο ο ί δ ί β ιη Ο ε ΐΐ Κ ε δ ο α τ ο Ι ι», Ν β \ν Ε η ξ Ι α η ά Ι ο η π ια Ι ο /Μ β ά ίε ΐη β

351 (15 Ι ο υ λ ί ο υ 2004), σ . 207-209 κ α θ ώ ς κ α ι σ τ η ν π ρ ο σ ω π ικ ή μ ο υ δ ή λ ω

σ η , η ο π ο ί α π ε ρ ι έ χ ε τ α ι σ τ ο Η η η ια η Ο ο η ίη ξ α η ά Η η η ια η ϋ ίξ η ίΐγ .

13. Τ η θ έ σ η έ χ ε ι π ρ ο β ά λ ε ι ο σ υ ν ά δ ε λ φ ό ς μ ο υ σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ

β ο ύ λ ι ο Β ιο η θ ι κ ή ς Ρ α ι ιΐ ο Η ιι§1ι. Β λ . τ η ν κ α τ ά θ ε σ ή τ ο υ σ τ ο π α ρ ά ρ τ η μ α




τ ο υ Η η π ια η ϋ ΐ ο η ΐη ξ α η ά Η ιιη ια η Ό ΐ^η ΐίγ : Τ Η β β ρ ο τ ί ο / ί Η β Ρ κ ή ά β η ί ’8

Ο ο α η β ΐΙ ο η Β ίο β ίΗ ίβ Ξ (Ν έ α Υ ό ρ κ η , Ρ υ ίο Α ίία ΐΓ δ , 2002), σ . 332-333· κ α ι

Ρ α ιιΐ ο Η α ^Ι ι, «Ζ γ §ο ί© α π ό “Ο ο η ο ί©”: Τ ΐι© Ε ί ο α Ι ϋ δ © ο ί Ε ιη ^Γ γ ο η ίο δ ί€ΐη Ο β ίΐδ », Ν β \ν Ε η ξ Ι α η ά Ι ο η π ια Ι ο / Μ β ά ίο ίη β 351 (15 Ι ο υ λ ί ο υ 2004), σ .

209-211. Ό τ α ν ο ο Η ιι§1ι ε ισ η γ ή θ η κ ε γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά α υ τ ή τ η θ έ σ η σ ε

σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς τ ο υ σ υ μ β ο υ λ ί ο υ , η κ ρ ι τ ικ ή π ο υ δ έ χ τ η κ ε ά γ γ ι ξ ε τ α ό ρ ι α τ ο υ

χ λ ε υ α σ μ ο ύ . Ό μ ω ς η μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η κ α τ ά θ ε σ η τ ο υ Κ υ ά ο ΐ ρ ΐ ι Ι&ο η ίδ ο ΐι,

β ι ο λ ό γ ο υ σ τ ο Ι Τ , ε ιδ ικ ο ύ σ τ α β λ α σ τ ο κ ύ τ τ α ρ α , ή ρ θ ε ν α σ τ η ρ ί ξ ε ι ε π ι

σ τ η μ ο ν ικ ά τ η δ ι ά κ ρ ισ η τ ο υ ο Η ιι§1ι μ ε τ α ξ ύ ζ υ γ ώ τ η κ α ι κ λ ω ν ω τ ή . Β λ . τ η ν

π α ρ ο υ σ ί α σ η τ ο υ ΐΒ β η ίδ ο Ι ι κ α ι τ η σ υ ζ ή τ η σ η π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Β ι ο η θ ι κ ή ς (24 Ι ο υ λ ί ο υ 2003) σ τ ο Η ίίρ ://\ν \ν \ν .Ι>ίο β -

ίΗ ίθ8.§ο νΙίτα η 8€ή ρ ί8/]Η ΐγ03ΐ8β88ΐο η 3.Η ίη ιΙ14. Γ ια μ ια κ ρ ι τ ικ ή π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η α υ τ ή ς τ η ς α ν α λ ο γ ί α ς , β λ . Κ ο β β τ Ι Ρ .

0©ο γ §© κ α ι Ρ &Ι π ο Ι ί Ι χ ©, «Α ο ο π ίδ α η ά Ε ιη &ιγ ο δ », Ν β \ν Λ ίΙ α η ή Ξ 1 (φ θ ι ν ό

π ω ρ ο 2004/χ ε ι μ ώ ν α ς 2005), σ . 90-100. Τ ο ά ρ θ ρ ο τ ο υ ς α π α ν τ ά σ τ ο 5&η ά ©1,

«Ε η ιΙ )ΐ*γ ο Ε ί ο δ ».

15. Ε ί μ α ι υ π ό χ ρ ε ο ς σ τ ο ν Κ ίο Ι ι&Γ ά Τ ιιο Κ , ο ο π ο ί ο ς μ ο υ ε π έ σ τ η σ ε τ η ν π ρ ο σ ο χ ή σ τ ο υ ς «λ ο γ ικ ο ύ ς σ ω ρ ε ί τ ε ς », κ α θ ώ ς κ α ι σ τ ο ν Ό &ν ϊά Ο τ ©\ν α 1, ο

ο π ο ί ο ς μ ο υ ε π ισ ή μ α ν ε τ η σ υ ν ά φ ε ι ά τ ο υ ς μ ε τ η δ ια μ ά χ η γ ι α τ ο η θ ικ ό κ ύ

ρ ο ς τ ω ν ε μ β ρ ύ ω ν .

16. «Ρ Γ ©δ ίά ©η Ι Ο ίδ ο ιΐδ δ ©δ δ ίβ π ι 0©11 Κ ©δ ©3Γ θ 1ι Ρ ο 1ΐο γ », Γ ρ α φ ε ί ο Τ ύ

π ο υ , Λ ε υ κ ό ς Ο ί κ ο ς , 19 Ι ο υ λ ί ο υ 2006, δ ια τ ί θ ε τ α ι σ τ ο Η ίίρ :Ι Ι \ν η η ν .\ν Η ίίβ Η ο η -

8β .§ο ν /η β ν ν 5/τ β Ι β α 5β 8/2006/07/20060719-3.Η ίη ϊΙ

17. Ο ©ο τ §©1. Α η η δ δ , «Α Ρ τ ε η ο ΐι Η ο π ιιιη ο ιιΐιΐδ ίη α Τ ©η η ©δ δ ©6 Ο ο π γ Ι », Η α 5ίίη £5 Ο β η ίβ τ β ρ ο η 19 (Ν ο έ μ β ρ ι ο ς 1989), σ . 20-22.

18. Σ τ η φ υ σ ικ ή τ ε κ ν ο π ο ι ί α , τ ο π ο σ ο σ τ ό τ ω ν α π ο λ ε σ θ έ ν τ ω ν ε μ β ρ ύ ω ν

κ υ μ α ί ν ε τ α ι μ ε τ α ξ ύ 60 κ α ι 80%. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Δ ρ α Ι ο ί ι η . Ο ρ ίίζ , κ α

θ η γ η τ ή π α ι δ ι α τ ρ ι κ ή ς , γ ε ν ε τ ι κ ή ς κ α ι μ α ι ε υ τ ι κ ή ς /γ υ ν α ι κ ο λ ο γ ί α ς σ τ η ν Ι α

τ ρ ικ ή Σ χ ο λ ή τ ο υ Π α ν ε π ι σ τ η μ ί ο υ τ η ς Γ ιο ύ τ α , τ ο 80% π ε ρ ί π ο υ τ ω ν γ ο ν ι μ ο -

π ο ι η μ έ ν ω ν ω α ρ ί ω ν δ ε ν ε π ι β ι ώ ν ο υ ν , ό π ω ς κ α ι τ ο 60% π ε ρ ί π ο υ ε κ ε ί ν ω ν

π ο υ φ τ ά ν ο υ ν τ η ν έ β δ ο μ η η μ έ ρ α α ν ά π τ υ ξ η ς . Β λ . π α ρ ο υ σ ία σ η τ ο υ Ι ο ίιη . Ο ρ ί ί ζ σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Β ιο η θ ι κ ή ς , Ο υ ά σ ι ν γ κ τ ο ν , 16 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ

2003, σ τ ο Η ίίρ ://\ν \ν \\>.Η ο β ίΗ ιβ Ξ . ο̂ ν Ι ίτ α η 8β ή ρ ίΞ ΐ]α η ο 3ΐ5β Ξ $ίο η 1.Η ίτ η Ι Σ ύ μ φ ω

ν α μ ε μ ε λ έ τ η π ο υ δ η μ ο σ ιε ύ τ η κ ε σ τ ο Ι η ίβ π ια ή ο η α υ ο η η ια Ι ο /Ρ β Γ ίίΙ ΐίγ , τ ο υ

λ ά χ ισ τ ο ν τ ο 73% τ ω ν φ υ σ ικ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν δ ε ν ε π ιβ ι ώ ν ο υ ν μ έ χ ρ ι τ ις π ρ ώ

τ ε ς έ ξ ι ε β δ ο μ ά δ ε ς τ η ς κ ύ η σ η ς , ε ν ώ π ε ρ ίπ ο υ τ ο 10% ε κ ε ί ν ω ν π ο υ τ α κ α τ α

φ έ ρ ν ο υ ν δ ε ν ε π ι β ι ώ ν ο υ ν μ έ χ ρ ι τ ο τ έ λ ο ς . Β λ . Ο . Ε . Β ο &§©, «δ ιίΓ ν ίν &Ι




Ρ ΐΌ β α β ί ϋ Ι γ ο ί Η υ η ΐΒ η Ο ο η ο β ρ Ι ίο η δ ί Γ ο ιη Ρ β Γ ίίΚ ζ α ίίο η Ι ο Τ ©π η », Ι η ίβ π ια -

ύ ο η α ΐ Ι ο η π ια Ι ο /Γ β τ ίίΗ ίγ 35 ( ά ρ τ ι ο ς -Α π ρ ί λ ι ο ς 1990), σ . 75-94. Γ ι α μ ια

π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν ε π α γ ω γ ώ ν τ η ς α π ώ λ ε ι α ς ε μ β ρ ύ ω ν κ α τ ά τ η φ υ σ ικ ή τ ε κ ν ο π ο ι ί α , β λ . Ι ο ί ι η Η η γ π 8, «5ί©π ι 0©11δ , 5©χ α η ά Ρ Γ θ θ Γ ©α Ι ίο η »,

ϋ α ν η δ ή ά β β Ο μ α η β ή γ ο /Η β α Ι ίΗ ο α τ β Ε ιΗ ιο ξ 12 (2003), σ . 353-371.



Ε υ ρ ε τ ή ρ ι ο

ά μ β λ ω σ η , έ κ τ ρ ω σ η 48-50,92,137

Ά γ κ α ρ , Ν ίκ ο λ α ς (Α §β γ , Ν ίο ΐιο ΐ&δ ) 95

Α ά ά α έ Ά 82-83

α θ λ η τ ισ μ ό ς 41-43, 56, 64-65, 67, 69-71,

76-77,105-106· ω ς θ έ α μ α 63,67,69

α λ λ η λ ε γ γ ύ η 11, 23, 25, 103-104, 170-

109,111-112

Α λ τ σ χ ά ιμ ε ρ , ν ό σ ο ς τ ο υ 44

Α μ ε ρ ι κ α ν ικ ή Ε τ α ι ρ ε ία Ε υ γ ο ν ι κ ή ς

(Α ιϊ16π ο η π Ε ιΐ£θ π ίθ 5 3ο ο ίβ Ι γ ) 87

α μ ε ρ ικ α ν ι κ ό π ο δ ό σ φ α ι ρ ο (ίο ο Ιβ &11)

54,61-62,74

α ν α π η ρ ία 33-34,68,72

Ά ν ν α ς , Τ ζ ω ρ τ ζ (Α η η &δ , 0&ο τ %6) 135

α ξ ιο κ ρ α τ ία 56,108-109

α ξ ι ο π ρ έ π ε ια , α ν θ ρ ώ π ιν η 52,62,135

α π ρ ό σ κ λ η τ ο , α ν ο ι χ τ ό τ η τ α σ τ ο 70-71,

104,112

Ά ρ ε ν τ , Χ ά ν α (Α τ β ικ ίΐ, Η α η η &ΐι) 101

Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ς 48

α σ θ έ ν ε ια 16,17, 39-40, 44-45, 50, 71-

72,92,115,118,121

α τ ο μ ικ ισ μ ό ς , η θ ικ ό ς 96,98

α υ τ ο ν ο μ ία 11,23,39-40,99-100,112

Β α ν Γ κ ο γ κ , Β ίν σ ε ν τ (ν &π Ο ο §1ι, Β ίπ -

ο β η ί) 139

Β έ μ π ε ρ , α ξ (λ ν ε β β Γ , α χ ) 9

β ή τ α -α ν α σ τ ο λ ε ίς 65

β ιο η θ ικ ή 31,72,96

β ι ο τ ε χ ν ο λ ο γ ία 29-30,35,40,43,45,48,

57,103

β λ α σ τ ο κ ύ σ τ η 118,127,129-133,135,139

β λ α σ τ ο κ ΰ τ τ α ρ α 117-119,121-122,127,

130,132,135,140- β λ . κ α ι β λ α σ τ ο -

κ ΰ σ τ η · ε μ β ρ υ ϊκ ή β λ α σ τ ο κ υ τ τ α ρ ικ ή

έ ρ ε υ ν α

β ρ ε φ ο κ τ ο ν ία 50,133,136-137

γ ε ν ε τ ικ ή 11, 21, 22, 36-38, 75, 91* β λ .

κ α ι γ ε ν ε τ ικ ή μ η χ α ν ικ ή

γ ε ν ε τ ικ ή λ ο τ α ρ ία 35,38,97

γ ε ν ε τ ι κ ή μ η χ α ν ικ ή 12, 19, 22, 29, 37,

39-40, 52-54, 69, 75, 89, 91, 98-99,

103,108-109,112,114-115,139· β λ

κ α ι γ ε ν ε τ ι κ έ ς τ ε χ ν ο λ ο γ ί ε ς * γ ε ν ε τ ι

κ ή ε ν ίσ χ υ σ η · ε μ β ιο μ η χ α ν ικ ή

γ ε ν ε τ ικ ό υ λ ικ ό 93,95

Γ κ ά λ τ ο ν , Σ ε ρ Φ ρ ά ν σ ις (Ο &ΐίο η , δ ίτ

Ρ τ &η ά δ ) 18,85,86,113

Γ κ ά τ α κ α (Ο α ίία ο α ) 49-50,104

Γ κ ίμ π σ ο ν , Ά α ρ ο ν (Ο ί&δ ο η , Α &γ ο π ) 61

Γ κ ο ΰ μ π ρ ε χ τ , Χ α ν ς Ο ΰ λ ρ ιχ (Ο ιιιη -

β τ β ο ΐιΐ, Η &η δ υ ί π ο ΐ ι) 144

Γ κ ρ ά χ α μ , Ρ ό μ π ε ρ τ (Ο γ&Ιι&π ι, Κ ο β β Γ ΐ)

93,94




Γ κ ρ ο ύ μ π μ α ν , Τ ζ α κ (Ο π ώ ιη &η , Ι&(±)

80

γ ο ν ε ίς 19, 22-24, 33-35, 70, 73-74, 106*

κ α ι α γ ά π η τ ω ν π α ι δ ιώ ν 74* κ α ι

α θ λ η τ ι σ μ ό ς 76-77* σ χ ε δ ια σ τ έ ς 23,

38, 45, 48-49, 71-73, 77-81, 84, 91-

92, 96-99, 104-105* β λ . κ α ι γ ο ν ικ ή

φ ρ ο ν τ ίδ α * π α ιδ ιά

γ ο ν ι δ ια κ ή θ ε ρ α π ε ί α 39,41-42,60

γ ο ν ικ ή φ ρ ο ν τ ίδ α 70, 76,100-101,104, 106,112* υ π έ ρ μ ε τ ρ η 76,79,84

γ ο ν ι μ ο π ο ίη σ η , ε ξ ω σ ω μ α τ ικ ή 49, 121*

τ ε χ ν η τ ή 92,123-126,135-137

γ ο ν ιμ ό τ η τ α , θ ε ρ α π ε ί ε ς 119-120, 122,

124, 126, 134, 136* κ λ ιν ικ έ ς 121-

122,125,135-136,140

Γ ο υ ά τ σ ο ν , Τ ζ έ ι μ ς (λ Υ α ίδ ο η , Ι&ιη β δ ) 91, 92

Γ ο υ ίκ λ ε ρ , Ν τ ά ν ι ε λ (\ν ί β Γ , ϋ &η ίβ ΐ) 96

Γ ο υ ίλ λ ια μ ς , Ρ ίτ σ α ρ ν τ (^ίΐΐί&π ΐδ , Κ ΐ-

ο ΐΐδ κ ΐ) 76

Γ ο υ ν τ ς , Ε ρ λ (\¥ο ο ά δ , Ε β γ Ι) 76

Γ ο υ ν τ ς , Τ ά ιγ κ ε ρ (λ Υ ο ο ά δ , Τ ί§β Γ ) 58

Ο &Η ίο Γ η ΐΒ Ο *γ ο 1>& 1ί (Τ ρ ά π ε ζ α Κ ρ υ ο -

κ α τ ά ψ υ ξ η ς τ η ς Κ α λ ι φ ό ρ ν ια ς ) 94,

95,148

Δ α ρ β ίν ο ς , Κ ά ρ ο λ ο ς (ϋ &π ν ίη , Ο ιη γ 165)

85,114

δ ε ίκ τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς 50,52,98,114 ' δ έ ο ς 103,109-110,117,138-139

Δ ια τ α ρ α χ ή Ε λ λ ε ιμ μ α τ ικ ή ς Π ρ ο σ ο χ ή ς

κ α ι Υ π ε ρ κ ι ν η τ ικ ό τ η τ α ς (Δ Ε Π Υ -

Α Ο Η ϋ ) 82-83

Δ ιε θ ν ή ς Ο λ υ μ π ια κ ή Ε π ιτ ρ ο π ή 41,60

δ ι κ α ι ο σ ύ ν η 20,23,40,42-43,47,96-97

δ ικ α ιώ μ α τ α 21,40,48,92,110-112,135

δ ό τ ε ς σ π έ ρ μ α τ ο ς 33, 94, 109, 122-123*

ν ο μ π ε λ ί σ τ ε ς 94

δ ό τ ρ ιε ς ω α ρ ίω ν 34

Δ ρ ό μ ο ι τ η ς φ ω τ ιά ς , Ο ι (Ο Η α ή ο Ι ε ο /

Ρ ίη ή 64,67

έ κ τ ρ ω σ η , β λ ά μ β λ ω σ η

ε λ ε υ θ ε ρ ία 25, 52, 54, 99-102, 110-112,

114-115

ε μ β ιο μ η χ α ν ικ ή 38,40,45,47-48,70,73,

75,84,104,111-112

έ μ β ρ υ α 12, 23, 39, 51, 92, 99,106,117-

119,121,123-140* κ α ι ε π ι λ ο γ ή φ υ -

λ ο υ 48-50* η θ ικ ό κ α θ ε σ τ ώ ς τ ο υ 50-

51, 120, 125, 127* κ λ ω ν ο π ο ί η σ η

τ ω ν 120-130* π λ ε ο ν ά ζ ο ν τ α ή π ε -

ρ ι σ σ ε υ ο ΰ μ ε ν α 122-126, 134-136* ω ς π ρ ό σ ω π α ή ά ν θ ρ ω π ο ι 50, 121,

127, 130-131, 133-138* φ ά ρ μ ε ς ε μ

β ρ ύ ω ν 126, 139* β λ . κ α ι ε μ β ρ υ ϊκ ή

β λ α σ τ ο κ υ τ τ α ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α

ε μ β ρ υ ϊκ ή β λ α σ τ ο κ υ τ τ α ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α 29-

30,118-124,126,130,132-139,

ε μ π ρ ό θ ε τ η δ ρ ά σ η (3£6η ο γ ) 53-54 ε ν ίσ χ υ σ η 22,44-47,52-59,62,64,67,71-

75,83,89,95,97,103,109-117;γ ε ν ε

τ ικ ή 29,39,41,43,70,74-76,83,98,

104,108,111,117* ε π ι δ ό σ ε ω ν 64-

65, 83* η θ ικ ή τ η ς 33, 40, 45-46, &4,

90* ή χ ο υ 65-66* τ ε χ ν ο λ ο γ ί ε ς τ η ς 45,

51-52,58,62,66,69,72,75,83,98 ε π ιλ ο γ ή 22,24,91,97,99,105-106,108,

113* β λ . κ α ι ψ υ λ ο , ε π ιλ ο γ ή τ ο υ

ε π ισ τ ή μ η 9-11,22,40,74,81,94,133

ε ρ υ θ ρ ο π ο ιη τ ίν η 60

ε υ γ ο ν ικ ή 11-12, 17-22, 90-93, 96-97,

100,103* σ τ η ν ε λ ε ύ θ ε ρ η α γ ο ρ ά 17,

22, 89, 90, 94-95* σ τ η ν α ζ ι σ τ ι κ ή



Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο 157

Γ ε ρ μ α ν ία 88-90,99* π α λ α ι ό 20,73,

75, 85-89, 91, 93, 95-97, 113· σ τ η

Σ ιγ κ α π ο ύ ρ η 17, 91* φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ η 19,95,97-100,109,113-114

ε υ φ υ ΐα 35, 40, 75, 81, 87* β λ . κ α ι δ ε ί

κ τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς

ζ υ γ ώ τ η ς 130,139,153

η θ ικ ή , η θ ικ ό ς 21, 23, 29-31, 35, 37-40, 42-43, 50-54, 56-57, 60, 71-72, 83,

91-93,95-96, 98, 100-101,104, 106,

108,110-112,119-130,132-139* τ η ς

ε ν ίσ χ υ σ η ς 33, 45-46, 75, 90* η θ ικ ο ί

φ ιλ ό σ ο φ ο ι κ α ι ε π ισ τ ή μ ο ν ε ς 99,12*

κ α ι θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς /ε γ κ ό σ μ ιε ς α ν τ ι

λ ή ψ ε ις 103, 120* τ η ς χ α ρ ισ μ α τ ι κ ό - τ η τ α ς 70, 1183* β λ . κ α ι α τ ο μ ικ ι

σ μ ό ς , η θ ικ ό ς * β ιο η θ ικ ή

θ ε ο λ ο γ ία , θ ε ο λ ο γ ικ ό ς 40,99,110

Θ έ ρ μ π ο ρ ν , Γ κ έ ρ α ν ( Ή ι ©γ Ι )ο π ι , Ο ο γ & )

10

θ ρ η σ κ ε ία 24, 55, 85, 99,103, 109-111,

119-120,128,137,139

ια τ ρ ικ ή 12, 37,39,44,46,48,59, 71-72,

83, 99, 107, 117, 126, 131* β λ . κ α ι

β ι ο ϊ α τ ρ ι κ ή

ιε ρ ό τ η τ α 110-111

Ι ν δ ί α , ά μ β λ ω σ η θ υ λ η κ ώ ν ε μ β ρ ύ ω ν

σ τ η ν 49· α ν α λ ο γ ί ε ς τ ω ν φ ΰ λ ω ν

σ τ η ν 51

ισ ό τ η τ α 99-100

Κ ά λ λ ε ν , έ ρ φ υ (Ο ι11©η , ιιτ ρ Ι ιγ ) 30

Κ α ν τ , Ι μ μ ά ν ο υ ε λ (Κ &η ί, Ι ιη ιη 3η ιι©1)

110,139,151

Κ & δ, Ι χ ο η 29

κ α τ α ν α λ ω τ ισ μ ό ς , κ α τ α ν α λ ω τ έ ς 10, 12,

18,40,78,93,95 Κ ίν α , α ν α λ ο γ ίε ς τ ω ν φ υ λ ώ ν σ τ η ν 51

Κ λ ίν τ ο ν , π ιλ (Ο ίη Ι ο η , Β ίΐΐ) 133

κ λ ω ν ο π ο ίη σ η 29, 37* α ν θ ρ ώ π ω ν 36-38,

40, 52, 89, 93, 119-121, 129-140*

ε ρ ε υ ν η τ ικ ή 124-126,139* κ α τ ο ικ ί

δ ιω ν ζ ώ ω ν 35-36

κ λ ω ν ω τ ή ς 130,153Κ ο έ ν , Κ ά θ ρ ιν (0)1ι©η , Κ &ίΐιβ π η ©) 79,

80

Κ ο π έ ρ ν ι κ ο ς (Ο ο ρ ο π ή ο ι ίδ , Ν ίο ο ί&ιΐδ )

114

κ ο σ μ η τ ικ ή ε ν δ ο κ ρ ιν ο λ ο γ ί α 47

Κ ρ ά ο υ τ χ α μ ε ρ , Τ σ α ρ λ ς (Κ τ &ιιί Ι ι&π ιιη β Γ ,

Ο ι&γ

1©

5)

124 Κ ρ ικ , Φ ρ ά ν σ ις (Ο π ο ΐί, Ρ τ α η ο ΐδ ) 91

κ υ ρ ια ρ χ ία 103,119* κ α ι έ λ ε γ χ ο ς 70,84,

102, 104* ο ρ μ ή γ ια 54-55, 70-71,

112,150* σ χ έ δ ιο τ η ς 113

κ ώ φ ω σ η 33-35,72

Λ ι Κ ο υ ά ν Γ ιο υ (ί β ο Κ ιι&π Υ ©\ν ) 17,90

Λ ο κ , Τ ζ ω ν (Ι χ κ ±ε , Ι ο ίιη ) 110

α κ Κ ά λ λ ο ο υ , Κ ά ν τ ι ( ο Ο ιΙ Ι ο ιι^Ι ι,

Ο &η ά γ ) 33

α κ λ έ ο ν τ , Ί α ν ( ο ίχ ο ά , Ι α η ) 15

μ α ρ α θ ώ ν ιο ι , μ α ρ α θ ω ν ο δ ρ ό μ ο ι 57, 59,

64

α ρ ξ , Κ α ρ λ ( Μ β γ χ , Κ &γ Ι ) 9

έ ι , Γ ο υ ί λ λ ι α μ Φ . ( &χ , \ν ί11ί&ιη Ρ .)

70,74

έ ρ τ ο ν , Ρ ό μ π ε ρ τ Κ . ( ε τ ΐο η , Κ ο β ©Γ ί

Κ ) 11

ΐο Γ ο δ ο Γ ί, δ ια δ ικ α σ ία 51

ι κ έ λ ι , Λ ά υ λ ( ίο ΐιο ΐί, 1>γ1ο) 77



Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο 159

Ρ ό μ π ε ρ τ ς , Σ ε λ έ ν α (Κ ο &ο τ Ι δ , δ ο ΐβ η α )

61

Ρ ό ο υ ζ , Π η τ (Κ ο δ β , Ρ ο Ι β ) 55

Ρ ο ύ ζ β ε λ τ , Θ ίο ν τ ο ρ (Κ ο ο δ ο ν ο ΐί, Τ ΐιβ ο -

(ΙοΓβ) 86

Ρ ο υ ίζ , Ρ ό ο υ ζ ι (Κ ιιίζ , Κ ο δ ίο ) 57

Ρ ο υ σ σ ώ , Ζ α ν -Ζ α κ (Κ ο ιίδ δ β &ιι, Ι ο &η -

Ι&ο ς ιιο δ ) 149

Ρ ω λ ς , Τ ζ ω ν (Κ α \ν 1δ , Ι ο ίιη ) 97,99

Σ α β ο υ λ έ σ κ ο υ , Τ ζ ο ύ λ ια ν (δ &ν ιιΐο δ ο ιι,

ί&η ) 72

Σ ά ν γ κ ε ρ , ά ρ γ κ α ρ ε τ (3&η §β Γ , Μ &γ -

§&Γ6ί) 86Σ α π ίρ ο , Τ ζ ο ύ ν τ ιθ (31ι&ρ ίΐΌ , Ι ικ ίίΐΐι Κ .)

77

Σ έ λ μ α ν , Π ή τ ε ρ (δ β ΐπ ίδ η , ο Ι ο γ ) 15

Σ ιν σ χ ά ιμ ε ρ , Ρ ό μ π ε ρ τ (δ ίη δ Ι ιο ίιη ο Γ , Κ ο -

1)6Γ ί Ε .) 113,114

Σ κ ά λ ι α , Ά ν τ ο ν ιν (δ ο α ίίπ , Α η ίο η ΐη ) 68

Σ ο υ ίν υ , Λ η (δ \ν ο ο ιΐ6γ , Η . Ε ©ο ) 41

Σ π έ ν σ ε ρ , Χ έ ρ μ π ε ρ τ (δ ρ β η ο ο Γ ,

Η 6γ Ι)6γ Ι) 18

σ τ ε ιρ ό τ η τ α 50,123-124 σ τ ε ί ρ ω σ η 75,87-89,91

σ τ ε ρ σ ε ιδ ή 41-42,53,61-63,83

σ ω μ α τ ικ ά κ ύ τ τ α ρ α 39

σ ω ρ ε ίτ η ς , π α ρ ά δ ο ξ ο τ ο υ 131,153

Τ α λ μ ο ύ δ 48

τ α π ε ι ν ο φ ρ ο σ ύ ν η 55, 71, 104-105, 111- 112

τ ε χ ν ο λ ο γ ί α 34,37,48,57,59,64,67,84,

106, 114, 137, 139* β λ . κ α ι β ιο τ ε

χ ν ο λ ο γ ία * ε ν ίσ χ υ σ η , τ ε χ ν ο λ ο γ ί ε ς

τ η ς

Τ ζ ό ο υ ν ς , α ίρ ιλ ι (Ι ο η β δ , α π ίο ο ) 77

Τ ζ ό ρ ν τ α ν , ά ικ λ (Ι ο Γ ά &η , ίο ΐ ια ο ί )

56,63

Τ ο μ α σ ίν ι, Ά ν τ ο ν ι (Τ ο ιη ιη α δ ίη ί, Α η ίΐιο -

ιιγ) 66τ ρ ά π ε ζ ε ς β λ α σ τ ο κ υ τ τ ά ρ ω ν 140* σ π έ ρ

μ α τ ο ς 93-95

τ υ χ η 13,45,104-105,108-110,112

υ π ε υ θ υ ν ό τ η τ α 104-106,111

υ π ο ξ ι κ έ ς σ υ σ κ ε υ έ ς 61

Χ ά μ π ε ρ μ α ς , Γ ιο ύ ρ γ κ ε ν (Η &1)0Γ Π ΐ2ΐδ ,

Ι ϋ ι^ η ) 99,100,101,110,111

Χ ά ρ ιμ α ν , Ε . (Η &γ π ι ϊ ι& , Ε . Η .) 86

χ α ρ ισ μ α τ ικ ό τ η τ α , χ α ρ ισ μ α τ ι κ ό ς 55-57,

70, 85,101-103, 106, 108-109, 111,

118

Χ ίτ λ ε ρ , Α δ ό λ φ ο ς (Η ι ΙΙ ο γ , Α ά ο ΐί) 88-

89

Χ ο λ μ ς , Ό λ ι β ε ρ Γ ο υ έ ν τ ε λ (Η ο ΐιη ε δ ,

Ο 1ίν0Γ \ν ε η (1©11) 87,88

Χ ο ρ ν , α ίρ ιλ υ ν (Η ο π ιε , α π 1γ η ) 66

φ α ρ μ α κ ε υ τ ικ έ ς ε τ α ιρ ε ίε ς , φ α ρ μ α κ ο

β ιο μ η χ α ν ία 14,44,46,82

φ α ρ μ α κ ε υ τ ικ έ ς ο υ σ ίε ς κ α ι σ κ ε υ ά σ μ α

τ α 41-45, 55-56, 58, 62, 65, 69, 82,

83* β ή τ α -α ν α σ τ ο λ ε ίς 65

Φ ρ ισ τ , π ιλ (Ρ π δ ί, Β ίΐΐ) 122,123

φ ύ λ ο , ε π ιλ ο γ ή τ ο υ 40,48-52 φ ύ σ η 25, 30, 54, 85, 96, 101, 104-105,

110, 114, 138· α ν θ ρ ώ π ι ν η 37, 54,

112* δ ώ ρ ο τ η ς 23,110* η θ ικ ό κ α θ ε

σ τ ώ ς τ η ς 40* π α ρ έ μ β α σ η σ τ η ν 71,

83,115,117



Ο Μ ίοΐι̂ ΐ I. δ&ηάοΐείναι καθηγη-τής πολιτικής διακυβέρνησης στο

Π ανεπιστήμιο Η &τ ν &ΐά , όπου δι-

δάσκει πολιτική φιλοσοφία από το

1980. Το διδακτικό καισυγγραφικότου έργο εκτείνεταιαπό την ηθική,

την πολιτική, τα οικονομικά καιτο

δίκαιο μέχριτη βιοτεχνολογία και

την παγκοσμιοποίηση. Β ιβλία του

είναι: Π ύ θ Γ £ΐ1ί8ΐη α η ά ίΗ β Ε ίη ιίΐ8 ο ί

Ι υ ς ί ί ο β (1982 ελληνική έκδοση: Ο

φ ιλ ε λ ε υ θ ε ρ ισ μ ό ς κ α ι τ α ό ρ ια τ η ς δ ι-

Π όλις) ’



Ο ικαινοτομίες στη γενετική μάς επιφυλάσσουν μια υπόσχεση

καιμια περιπλοκή. Η υπόσχεση είναιότισύντομα θα είμαστε σε

θέση να θεραπεύουμε καινα προλαμβάνουμε μια σειρά εκφυ

λιστικώ ν νόσω ν. Η περιπλοκή είναιότιη νέα γνώ ση μπορείεπί-

σης να μας επιτρέψ εινα χειριστούμε την ίδια μας τη φύση: να

ενισχύσουμε τα γενετικά μας γνω ρίσματα κιεκείνα τω ν παιδιώ ν

μας, επιδιώ κοντας να είμαστε «καλύτερα από καλά».

Ο ιεξελίξεις της εμβιομηχανικής μάς φέρνουν αντιμέτω πους

με ερω τήματα σε μεγάλο βαθμό λησμονημένα στον νεότερο

κόσμο ερω τήματα σχετικά με το ηθικό καθεστώ ς της φΰσης

καιτη στάση τω ν ανθρώ πω ν απέναντι στον κόσμο. Κ αθώ ς αυτάαγγίζουν τα όρια της θεολογίας, οι νεω τερικοίφιλόσοφ οι και

πολιτικοί επιστήμονες τείνουν να τα παρακάμψ ουν. Α λλά οι

νέες δυνάμεις της βιοτεχνολογίας τα καθιστούν αναπόδραστα.

Ο επιφανής αμερικανός φιλόσοφος Μ άικλ Σαντέλ κάνει εδώ

την εξαίρεση: διερευνώ ντας με υποδειγματικό τρόπο τα ηθικά

αυτά διλήμματα, δείχνειότιη ενίσχυση της ανθρώ πινης φύσης

μέσα από γενετικές τεχνολογίες είναιεπιλήψ ιμη, για λόγους πουδεν περιορίζονταιστην ασφάλεια καιτη δικαιοσύνη· αντιπρο-

Sandel, M Ενάντια Στην Τελειότητα

Documents

Transcript of Sandel, M Ενάντια Στην Τελειότητα