Sacks Oliver - Ο Άνθρωπος Που Μπέρδεψε Τη Γυναίκα Του Με Ένα...

8/20/2019 Sacks Oliver - Ο Άνθρωπος Που Μπέρδεψε Τη Γυναίκα Του Με Ένα Καπέλο

http://slidepdf.com/reader/full/sacks-oliver- 1/288



ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

ΣΕΙΡΑ: ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣΠΟΥ ΜΠΕΡΔΕΨΕ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΟΥ

ΜΕ ΕΝΑ ΚΑΠΕΛΟ

και άλλες κλινικές ιστορίες



ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

ΣΕΙΡΑ: ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Η Νευροψυχολογία, αντικείμενο αυτής της σειράς, μελετά τη σχέσητου εγκεφάλου με το νου, με το συναίσθημα, τη σκέψη, την κίνηση τουκορμιού και τις αισθήσεις, με ό,τι δηλαδή συνιστά την προσωπικότητατου ανθρώπου.

Το βασικό κλειδί της λειτουργίας του εγκεφάλου εξακολουθεί να είναι κρυμμένο. Μέσα όμως από την απειρία των κυκλωμάτων και τωνσυνδέσεων που τον συνιστούν, μερικά μονοπάτια, ανοιγμένα χάρηστην πειραματική έρευνα και την κλασική παρατήρηση της αρρώστιας,μας επιτρέπουν να περιδιαβάσουμε μέσα σε αυτό το τέλειο όσο καιεύθραυστο οικοδόμημα, να νιώσουμε θαυμασμό για αυτά που έχουναποκαλυφθεί, δέος και περιέργεια για εκείνα που δεν έχουν ακόμαβρει εξήγηση.

Στα Μονοπάτια του Εγκεφάλου θα περιπλανηθούμε με οδηγό μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία του καιρού μας: βιβλία αφηγηματικά, που περιγράφουν κλινικές ιστορίες/ιστορικά, και βιβλία θεωρητικά,όμως εξίσου γλαφυρά, που για χάρη τον αναγνώστη, ειδικού και μη,ανακεφαλαιώνουν τα δεδομένα της σύγχρονης έρευνας.

Η δυσκολία αυτής της σειράς έγκειται στα κενά της ορολογίας σταελληνικά. Η ζωντανή, καθημερινή γλώσσα δεν προλαβαίνει να απορροφά έννοιες και όρους. Η ορολογία της ψυχής, του νου και του σώματοςεπιστρέφει στη γλώσσα από όπου ξεκίνησε, φτιασιδωμένη, ξένη καιακατανόητη πια. Η έλλειψη αυτή είναι και το κίνητρο μας: Δεν υπάρχεικαλύτερος τρόπος για την αναβίωση ενός ενεργού λόγου από την εξοικείωση με το αντικείμενο του, με το ίδιο το μυστήριο που προσπαθείνα εκφράσει.



ΟΛΙΒΕΡ ΣΑΚΣ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣΠΟΥ ΜΠΕΡΔΕΨΕ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΟΥ

ΜΕ ΕΝΑ ΚΑΠΕΛΟκαι άλλες κλινικές ιστορίες

Μ Ε ΤΑΦ ΡΑ Σ Η : Κ Ω Σ ΤΑ Σ Π Ο ΤΑ ΓΑ Σ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ



ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ

Oliver Sacks The man who mistook his wife for a hat

© Copyright Oliver Sacks 1985

© Copyright για την ελληνική γλώσσα Θανάσης ΚαστανιώτηςΑθήνα 1990

Εκδόσεις Θ. Καστανιώτη

Ζωοδόχου Πηγής 3, 106 78 Αθήνα, τηλ. 360.32.34 — 360.13.31

ISBN 960-03-0475-0



Περιεχόμενα

Πρόλογος 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΑΠΩΛΕΙΕΣ

Εισαγωγή 191. Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο . . . 252. Ο χαμένος ναυτικός 413. Η ασώματη γυναίκα 64

4. Ο άνθρωπος που έπεσε από το κρεβάτι 775. Χέρια 816. Φαντάσματα 897. Με το αλφάδι 948. Κεφαλή δεξιά! 1019. Ο λόγος του Προέδρου 104

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΞΑΡΣΕΙΣ

Εισαγωγή 11310. Γουίτυ Τίκυ Ρέυ ή Ο βασιλιάς των τικ 11911. Η νόσος του Μικρού Θεού 13112. Υπόθεση ταυτότητας 13813. Ναι, πάτερ-αδελφή 14814. Οι δαιμονισμένοι 152

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΤΑΞΙΔΙΑ

Εισαγωγή 16115. Αναπόληση 165

7



16. Ακράτεια νοσταλγίας 18517. Ο δρόμος των Ινδιών 18918. Μέσα στο πετσί του σκύλου 19219. Φόνος 19820. Οι οπτασίες της Χίλντεγκαρντ 203

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΛΟΥ

Εισαγωγή 21121. Ρεβέκα 21722. Ένα ζωντανό λεξικό μουσικής 22723. Οι Δίδυμοι 235

24. Ο αυτιστικός καλλιτέχνης 256

Βιβλιογραφία 278

8



Στον Leonard Shengold, M.D.



Το να μιλάς για αρρώστιες είναι μια διασκέδασηπου θυμίζει τις «Χίλιες και Μια Νύχτες».

WILLIAM OSLER

Ο γιατρός (αντίθετα από το φυσιοδίφη) ασχολείται... με έναν και μοναδικό οργανισμό, τον άνθρωποσαν υποκείμενο, τη στιγμή που, κάτω από αντίξοες

συνθήκες, αγωνίζεται να διατηρήσει την ταυτότητάτου.

IVY MCKENZIE



Πρόλογος

«Το τελευταίο πράγμα που βάζει κανείς γράφοντας ένα βιβλίο», παρατηρεί ο Πασκάλ, «είναι αυτό που θα έπρεπε να βάζει πρώτο». Έτσι, έχοντας γράψει, συγκεντρώσει και δώσει μορφή σε αυτές τις παράξενεςιστορίες, έχοντας επιλέξει έναν τίτλο και δύο προμετωπίδες, πρέπειτώρα να εξετάσω αυτά που έκανα και γιατί τα έκανα.

Η διπλή προμετωπίδα και η αντίθεση ανάμεσα στα δυο αποσπάσματα της —και τελικά η αντίθεση που ο Ivy McKenzie επισημαίνει ανάμεσα στο γιατρό και το φυσιοδίφη— αντιστοιχεί σε μια προσωπική μουδιττότητα: στο ότι αισθάνομαι εγώ ο ίδιος ταυτόχρονα γιατρός και φυσιοδίφης· και ότι ενδιαφέρομαι εξίσου για τις αρρώστιες και για τουςανθρώπους· ίσως, επίσης, γιατί είμαι εξίσου, αν και ατελώς, θεωρητικόςκαι δραματουργός, είμαι εξίσου φτιαγμένος για το επιστημονικό και τορομαντικό, και βρίσκω συνεχώς και τα δυο στην ανθρώπινη κατάσταση,όσο και στην κατάσταση της αρρώστιας που αποτελεί την πεμπτουσίατης ανθρώπινης κατάστασης· και τα ζώα αρρωσταίνουν, αλλά μόνο οάνθρωπος πέφτει ολόκληρος μέσα στην αρρώστια.

Η δουλειά μου, η ζωή μου, περιστρέφονται γύρω από τον άρρωστο,αλλά οι άρρωστοι και οι αρρώστιες τους με οδηγούν σε σκέψεις πουίσως σε άλλες καταστάσεις να μην έκανα. Σε τέτοιο βαθμό, που είμαιαναγκασμένος να ρωτήσω, όπως ο Νίτσε: «Όσο αφορά την αρρώστια:δε νιώθουμε σχεδόν τον πειρασμό να αναρωτηθούμε αν θα μπορούσαμε να τα βγάλουμε πέρα χωρίς αυτή;» και να αντιλαμβάνομαι τις ερωτήσεις που ανακινεί σαν θεμελιώδεις για την κατανόηση της φύσης.Σε μόνιμη βάση οι ασθενείς μου με ωθούν σε ερωτήματα και τα ερωτήματα μου με πιέζουν να γυρίσω σε ασθενείς και έτσι, στις ιστορίες ήμελέτες που ακολουθούν, υπάρχει μία διαρκής κίνηση από το ένα στοάλλο.

11



Μελέτες, σύμφωνοι· γιατί, όμως, διηγήσεις ή περιγραφές περιπτώσεων; Ο Ιπποκράτης εισήγαγε την ιστορική αντίληψη της ασθένειας, τηνιδέα ότι η αρρώστια έχει μια πορεία από τα πρώτα σημεία που γνωστοποιούν την παρουσία της μέχρι την ακμή ή την κρίση της και τηνευτυχή ή μοιραία λύση της. Ο Ιπποκράτης εισήγαγε έτσι το ιστορικό

περιπτώσεως, μία περιγραφή, μία απεικόνιση, της φυσικής ιστορίας τηςνόσου, που εκφράζει ακριβώς η παλιά λέξη «παθολογία». Αυτού τουτύπου οι ιστορίες είναι πράγματι μία μορφή φυσικής ιστορίας, αλλά δεμας λένε τίποτα για το άτομο και τη δική του ιστορία· δε μεταφέρουντίποτε από το πρόσωπο, την εμπειρία του ίδιου του ατόμου, καθώςαντιμετωπίζει την αρρώστια του και αγωνίζεται για την επιβίωσή τουενάντια σ' αυτή. Δεν υπάρχει «-υποκείμενο» σε ένα περιορισμένο ιστο

ρικό· τα μοντέρνα ιστορικά αναφέρονται στο υποκείμενο με μια βιαστική φράση («θήλυ, τρισωμία 21, με αλφισμό») που θα μπορούσε ναεφαρμοστεί σε ένα ποντίκι του εργαστηρίου, όσο και σε ένα ανθρώπινοον. Για να ξαναδώσουμε στο ανθρώπινο ον την κεντρική του θέση —τοανθρώπινο υποκείμενο που υποφέρει, βασανίζεται, μάχεται— πρέπεινα εμβαθύνουμε ένα ιατρικό ιστορικό στο επίπεδο μιας αφήγησης ήενός διηγήματος· τότε μόνο έχουμε στη διάθεση μας ένα «ποιος», όπως

ένα «τι», ένα αληθινό πρόσωπο, έναν ασθενή σε σχέση με μια αρρώστια,στη σχέση του με το σώμα.

Η ουσία της ύπαρξης του ασθενή σχετίζεται απόλυτα με τις ανώτερες περιοχές της νευρολογίας, όπως και της ψυχολογίας· εδώ η εμπλοκή της προσωπικότητας του ασθενή είναι ουσιαστική, έτσι που η μελέτη της ασθένειας και της ταυτότητας του δεν μπορούν να αποσυνδεθούν. Τέτοιες διαταραχές, καθώς και η περιγραφή και μελέτη τους, συ

νεπάγονται στην πραγματικότητα μία νέα ειδικότητα που θα έπρεπενα αποκαλέσουμε «νευρολογία της ταυτότητας», γιατί ασχολείται με τιςνευρολογικές θεμελιώσεις της προσωπικότητας, με το προαιώνιο πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στο μυαλό και το νου. Είναι πιθανό το χάσμα ανάμεσα στο ψυχικό και το σωματικό να είναι εκ των πραγμάτωνανυπέρβλητο· παρ' όλα αυτά, οι ιστορίες που αναφέρονται ταυτόχρονακαι αδιάκριτα και στα δυο —και αυτές με συναρπάζουν ιδιαίτερα και

αυτές (σε γενικές γραμμές) παρουσιάζω εδώ— μπορεί, παρ' όλα αυτά,να χρησιμεύουν στο να τα φέρουν πιο κοντά, να μας φέρουν ακριβώςεπάνω στην τομή του φυσικού μηχανισμού και της ίδιας της ζωής, στησχέση των φυσιολογικών διαδικασιών με τη βιογραφία.

Η παράδοση των πλούσια ανθρώπινων κλινικών διηγημάτων έφτασετην ακμή της στο 19ο αιώνα και ύστερα παρήκμασε με την επικράτηση

12



μιας απρόσωπης νευρολογικής επιστήμης. Ο Luria έγραφε: «Η περι γραφική δύναμη, που ήταν τόσο κοινή στους μεγάλους νευρολόγουςκαι ψυχιάτρους του 19ου αιώνα, έχει τώρα σχεδόν εξαφανιστεί... Πρέπει να αναβιώσει». Οι τελευταίες του εργασίες, όπως το The Mind of aMnemonist και το The Man with a Shattered World, είναι απόπειρες α

ναβίωσης αυτής της χαμένης παράδοσης. Έτσι, λοιπόν, τα ιστορικάπου παρουσιάζονται σ' αυτό το βιβλίο ξαναγυρνούν στην παλιά παράδοση του 19ου αιώνα για την οποία μιλά ο Luria· στην παράδοση τουπρώτου ιατρικού ιστορικού, του Ιπποκράτη· και στην οικουμενική καιπρο-ιστορική παράδοση την οποία ακολουθούσαν οι ασθενείς πάνταόταν διηγόνταν τις ιστορίες τους στους γιατρούς.

Οι κλασικοί μύθοι περιστρέφονται γύρω από αρχετυπικές μορφές,

ήρωες, θύματα, μάρτυρες, πολεμιστές. Οι νευρολογικοί ασθενείς είναιόλα αυτά μαζί και —στις παράξενες διηγήσεις που περιλαμβάνει αυτότο βιβλίο— είναι και κάτι περισσότερο. Πώς μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε, μ' αυτούς τους μυθικούς και μεταφορικούς όρους, το «χαμένο ναυτικό» ή τις άλλες παράξενες μορφές αυτού του βιβλίου; Μπορούμε να πούμε πως είναι ταξιδιώτες σε αφάνταστες χώρες, χώρες γιατις οποίες αλλιώς δε θα είχαμε την παραμικρή ιδέα ή σύλληψη. Να

γιατί οι ζωές τους και τα ταξίδια τους έχουν για μένα μία ποιότηταμυθική, γιατί χρησιμοποίησα την εικόνα του Osler για τις Χίλιες και μιανύχτες σαν προμετωπίδα και γιατί αισθάνομαι αναγκασμένος να μιλάω

για διηγήματα και μύθους, όπως και για ιστορικά περιπτώσεων. Σε τέτοιες περιοχές το επιστημονικό και το μυθιστορηματικό έλκονται καιτείνουν να συνυπάρξουν ο Luria αρεσκόταν να μιλά σ' αυτές τις περιπτώσεις για «ρομαντική επιστήμη». Συνυπάρχουν στην τομή του γεγο

νότος και του μύθου, στην τομή που χαρακτηρίζει (όπως στο βιβλίομου Awakenings) τις ζωές των ασθενών που εδώ γίνεται η διήγησήτους.

Αλλά τι γεγονότα! Τι μύθοι! Με τι θα μπορούσαμε να τους συγκρίνουμε; Δεν υπάρχουν κατάλληλα πρότυπα, μεταφορές ή μυθικά αρχέτυπα. Έφτασε, άραγε, ο καιρός για νέα σύμβολα, για νέα μυθικά πρότυπα;

Οχτώ από τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου έχουν ήδη δημοσιευτεί. «Ο χαμένος ναυτικός», «Χέρια», «Οι Δίδυμοι» και «Ο αυτιστικός καλλιτέ χνης» στη New York Review of Books (1984 και 1985), και «Γουίτυ ΤίκυΡέυ», «Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο» και

13



«Αναπόληση» στη London Review of Books (1981,1983,1984), όπου μιασυντομότερη εκδοχή του τελευταίου είχε τον τίτλο «Μουσικά αυτιά».«Με το αλφάδι» δημοσιεύτηκε στο The Sciences (1985). Μία πολύ πρώιμη περιγραφή για μια από τις ασθενείς μου — που χρησίμευσε σαν«μοντέλο» για τη Ρόζα Ρ. στο Awakenings και για την Ντέμπορα του ΑKind of Alaska, που ο Χάρολντ Πίντερ εμπνεύστηκε από αυτό το βιβλίο, βρίσκεται στην «Ακράτεια νοσταλγίας» (που δημοσιεύτηκε αρχικάσαν «Ακράτεια νοσταλγίας από τη χορήγηση L-Dopa» στο Lancet τηνάνοιξη του 1970). Από τα τέσσερα «Φαντάσματα» μου, τα δύο πρώταείχαν δημοσιευτεί σαν κλινικές περιγραφές στην British Medical Journal(1984). Δύο σύντομα κομμάτια έχουν παρθεί από προηγούμενα βιβλία:«Ο άνθρωπος που έπεσε από το κρεβάτι» προέρχεται από το A Leg toStand On και οι «Οπτασίες της Χίλντεγκαρντ» από το Migraine. Τα υπόλοιπα δώδεκα κομμάτια είναι αδημοσίευτα και εντελώς καινούρια και γράφτηκαν όλα κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα του1984.

Έχω ένα μεγάλο χρέος προς τους εκδότες μου: πρώτα προς τον Robert Silvers της New York Review of Books και τη Mary-Kay Wilmers τουLondon Review of Books- ύστερα προς την Kate Edgar, τον Jim Silbermanτης Summit Books της Νέας Υόρκης και τον Colin Haycraft του Duckworth του Λονδίνου, που έκαναν τόσα πολλά για να πάρει το βιβλίο τηντελική του μορφή.

Ανάμεσα στους συναδέλφους μου νευρολόγους, πρέπει να εκφράσωτην ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη μου στον αείμνηστο δρ James Purdon Martin, στον οποίο έδειξα τις μαγνητοσκοπήσεις της «Χριστίνας» και του«κ. MacGregor» και συζητήσαμε εξαντλητικά γι' αυτούς τους ασθενείς, η «Ασώματη γυναίκα» και «Με το αλφάδι» τού εκφράζουν αυτή τη βαθιά μου υποχρέωση· στο δρ Michael Kremer, τον παλιό μου διευθυντήστο Λονδίνο, ο οποίος σε απάντηση στο A Leg to Stand On (1984) περιέγραψε μια αντίστοιχη δική του περίπτωση· και οι δύο παρουσιάζονται στον «Ανθρωπο που έπεσε από το κρεβάτι»· στο δρ Donald Macrae, του οποίου την απίθανη περίπτωση οπτικής αγνωσίας, σχεδόνκωμικά όμοια με τη δική μου, ανακάλυψα τυχαία μόνο δύο χρόνια αφού είχα γράψει τη δική μου και αναφέρεται σαν υστερόγραφο στον«Ανθρωπο που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο»· και, όλωςιδιαιτέρως, στη στενή μου φίλη και συνάδελφο, τη δρ Isabelle Rapin, στηΝέα Υόρκη, που συζήτησε πολλές περιπτώσεις μαζί μου· μου γνώρισετη Χριστίνα (την «Ασώματη γυναίκα») και είχε γνωρίσει τον Ζοζέ, τον«Αυτιστικό καλλιτέχνη» για πολλά χρόνια, όταν ήταν ακόμα παιδί.



Επιθυμώ να αναφέρω την αλτρουιστική βοήθεια και γενναιοδωρίατων ασθενών (και σε μερικές περιπτώσεις των συγγενών των ασθενών)των οποίων τις ιστορίες γράφω εδώ, που αν και γνώριζαν (όπως συχνάσυνέβη) ότι οι ίδιοι δε θα μπορούσαν να βοηθηθούν άμεσα, μου επέτρεψαν, και πολλές φορές με ενθάρρυναν, να γράψω για τη ζωή τους,με την ελπίδα ότι άλλοι θα μπορούσαν να μάθουν και να καταλάβουνκαι ίσως, μια μέρα, να θεραπευτούν. Όπως και στο Awakenings, ταονόματα και μερικές λεπτομέρειες πάνω στις συνθήκες είναι αλλαγμένα για λόγους προσωπικής και επαγγελματικής εμπιστοσύνης, αλλάσκοπός μου ήταν να διατηρήσω την ουσία, την «αίσθηση» που αποπνέει η ζωή τους.

Τέλος θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου —πολύ περισσότεροαπό ευγνωμοσύνη— στο δικό μου μέντορα και γιατρό, στον οποίο καιαφιερώνω αυτό το βιβλίο.

Νέα Υόρκη O.W.S.10 Φεβρουαρίου 1985



ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΑΠΩΛΕΙΕΣ

2. Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο



Εισαγωγή

Οι βασικοί όροι της νευρολογίας είναι η λέξη «έλλειμμα» ή αλλιώς «έκ

πτωση» (και «εκπτωτικά συμπτώματα») και σημαίνουν μια διαταραχή ήμια ανεπάρκεια της νευρολογικής λειτουργίας: απώλεια της γλώσσας,απώλεια της μνήμης, απώλεια της όρασης, απώλεια της δεξιοτεχνίας,απώλεια της ταυτότητας και μυριάδες άλλων «εκπτωτικών καταστάσεων» και απωλειών εξειδικευμένων λειτουργιών (ή ιδιοτήτων). Για όλεςαυτές τις δυσλειτουργίες (ένας άλλος ευνοούμενος όρος της νευρολο

γίας) διαθέτουμε στερητικές λέξεις κάθε είδους —αφωνία, αφημία, α

φασία, αλεξία, απραξία, αγνωσία, αμνησία, αταξία— μια λέξη για κάθεεξειδικευμένη νευρική ή ψυχική λειτουργία από την οποία, εξαιτίας τηςασθένειας, του τραυματισμού ή μιας ελλειμματικής ανάπτυξης, μπορείνα βρεθούμε στερημένοι.

Η επιστημονική μελέτη της σχέσης ανάμεσα στον εγκέφαλο και στονου άρχισε στα 1861, όταν ο Broca, στη Γαλλία, βρήκε ότι οι ειδικέςδυσκολίες στην εκπομπή της ομιλίας, η αφασία, ακολουθούσαν συστηματικά την καταστροφή ενός ιδιαίτερου τμήματος του αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου. Το γεγονός αυτό άνοιξε το δρόμο στη νευρολογία του εγκεφάλου η οποία κατέστησε δυνατή, με την πάροδο τωνδεκαετιών, τη «χαρτογράφηση» του και την απόδοση εξειδικευμένωνδυνατοτήτων —γλωσσικών, διανοητικών, αντιληπτικών κ.ά.— σε εξίσουεξειδικευμένα «κέντρα» του εγκεφάλου. Προς το τέλος του αιώνα, όμως, είχε γίνει φανερό πια σε πιο οξείς παρατηρητές —και πάνω απόόλους στον Freud, στο βιβλίο του Αφασία— ότι αυτός ο τύπος χαρτο γράφησης ήταν υπερβολικά απλός, καθώς όλες οι ψυχικές επιδόσειςέχουν μια εγγενή εσωτερική δόμηση και πρέπει να έχουν μια εξίσουπολύπλοκη φυσιολογική βάση. Ο Freud διαισθάνθηκε αυτή την αλήθεια,ειδικότερα όσο αφορά ορισμένες συγκεκριμένες διαταραχές της ανα-

19



γνώρισης και της αντίληψης, διαταραχές για τις οποίες έπλασε τον όρο«αγνωσία». Πίστευε ότι κάθε προσπάθεια ικανοποιητικής κατανόησηςτης αφασίας ή της αγνωσίας θα απαιτούσε μια νέα και πιο σύνθετηεπιστήμη.

Η νέα επιστήμη της μελέτης του εγκεφάλου/νου, που προείδε οFreud, ήρθε στη ζωή στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου,στη Ρωσία, σαν μια από κοινού δημιουργία του Α. R. Luria (και τουπατέρα του, R. Α. Luria), του Leontev, του Anokhin, του Bernstein καιάλλων, που της έδωσαν το όνομα «Νευροψυχολογία». Η ανάπτυξη αυτής της άπειρα καρποφόρας επιστήμης υπήρξε το έργο ζωής του Α. R.Luria. Στη Δύση έφτασε με πάρα πολύ μεγάλη καθυστέρηση, αν σκε

φτούμε την επαναστατική της σημασία. Η συστηματική της ανάπτυξηέγινε σε ένα μνημειώδες βιβλίο, το Ανώτερες φλοιώδεις λειτουργίες τουανθρώπου (Higher Cortical Functions in Man, αγγλική μετάφραση 1966)και, με έναν εντελώς αλλιώτικο τρόπο, σε μια βιογραφία ή «παθογρα-φία», στο Ο άνθρωπος με το θρυμματισμένο κόσμο (The Man with aShattered World, αγγλική μετάφραση 1972). Παρότι αυτά τα βιβλία ήτανσχεδόν τέλεια στο είδος τους, υπήρχε ένας ολόκληρος τομέας που ο

Luria δεν άγγιξε. Στις Ανώτερες φλοιώδεις λειτουργίες του ανθρώπουεξετάζονται αποκλειστικά οι λειτουργίες που ανήκουν στη δικαιοδοσίατου αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου· ο Zazetsky αντίστοιχα, ο

ήρωας του Ο άνθρωπος με το θρυμματισμένο κόσμο, είχε μια τεράστιαβλάβη στο αριστερό του ημισφαίριο, ενώ το δεξιό ήταν άθικτο. Πράγματι, ολόκληρη η ιστορία της νευρολογίας και της νευροψυχολογίαςμπορεί να συνοψιστεί στην ιστορία της έρευνας του αριστερού ημι

σφαιρίου.Ένας σημαντικός λόγος για την παραμέληση τον δεξιού ή «ελάσσο

νος ημισφαιρίου», όπως ονομαζόταν πάντα, είναι η δυσκολία με τηνοποία τα σύνδρομα του δεξιού ημισφαιρίου μπορούν να γίνουν αντιληπτά σε σχέση με την ευκολία επίδειξης των συνεπειών μιας οποιασδήποτε βλάβης με ποικίλη εντόπιση, πάντα, όμως, στο αριστερό ημισφαίριο. Γινόταν η υπόθεση, συνήθως σε έναν περιφρονητικό τόνο, ότιτο δεξιό ημισφαίριο είναι πιο «πρωτόγονο» από το αριστερό που εθεωρείτο σαν το αποκορύφωμα της ανθρώπινης εξέλιξης. Και κατά μιαέννοια αυτό είναι σωστό: το αριστερό ημισφαίριο είναι πιο πολύπλοκοκαι πιο εξειδικευμένο και αποτελεί ένα πολύ πρόσφατο απόκτημα τηςεξέλιξης των πρωτευόντων και ειδικά του ανθρώπινου εγκεφάλου. Απότην άλλη μεριά, το δεξιό ημισφαίριο είναι εκείνο που έχει κάτω από τονέλεγχό του τις κρίσιμες εκείνες δυνάμεις με τις οποίες αναγνωρίζεται η



πραγματικότητα, δυνάμεις απαραίτητες για την επιβίωση του κάθε ζω-ντανού οργανισμού. Το αριστερό ημισφαίριο, σαν ένας ηλεκτρονικόςεγκέφαλος προσαρτημένος στο βασικό εγκέφαλο της δημιουργίας,προορίζεται για την επεξεργασία προγραμμάτων και σχηματικών συλλή-

ψεων παρόμοια, η κλασική νευρολογία είχε σαν κύρια ασχολία της τιςσχηματικές αναπαραστάσεις σε βάρος της πραγματικότητας, έτσι πουόταν τελικά ήρθαν σε φως μερικά από τα σύνδρομα του δεξιού ημισφαιρίου, θεωρήθηκαν εντελώς αλλόκοτα.

Στο παρελθόν είχαν γίνει κάποιες απόπειρες —για παράδειγμα απότον Anton στη δεκαετία του 1890 και από τον Potzl στα 1928— προςτην κατεύθυνση της εξερεύνησης του δεξιού ημισφαιρίου, αλλά και αυ

τές, εντελώς παράδοξα, αγνοήθηκαν. Σε ένα από τα τελευταία του βιβλία, το The Working Brain, ο Luria αφιέρωσε ένα σύντομο αλλά πολύενδιαφέρον τμήμα στα σύνδρομα του δεξιού ημισφαιρίου, καταλήγοντας:

«Αυτά τα ελλείμματα, που προς το παρόν δεν έχουν καθόλου μελετηθεί,μας οδηγούν σε ένα από τα πιο βασικά προβλήματα, το ρόλο του δεξιού

ημισφαιρίου στην άμεση συνείδηση... Η μελέτη αυτού του τεράστιας ση-μασίας τομέα έχει μέχρι τώρα αγνοηθεί... Θα αναλυθεί λεπτομερώς σεμια ειδική σειρά άρθρων... που η δημοσίευση τους ετοιμάζεται».

Πράγματι, ο Luria έγραψε τελικά μερικά από αυτά τα άρθρα στηδιάρκεια των τελευταίων μηνών της ζωής του, όταν πια ήταν θανάσιμαάρρωστος. Δεν πρόλαβε να τα δει να δημοσιεύονται και ούτε άλλωστεδημοσιεύτηκαν ποτέ στη Ρωσία. Τα έστειλε στον R. L. Gregory στην

Αγγλία και θα δημοσιευτούν στο βιβλίο του Gregory Oxford Companionto the Mind.

Στις βλάβες του δεξιού ημισφαιρίου, οι δυσκολίες που ο ασθενήςαντιμετωπίζει στον εσωτερικό του κόσμο συμπορεύονται με τις εξωτερικές δυσκολίες. Σέ ασθενείς με ορισμένα σύνδρομα του δεξιού ημισφαιρίου δεν είναι απλά δύσκολο, είναι αδύνατο να αντιληφθούν τηνίδια την ύπαρξη των προβλημάτων τους, μια παράξενη και ειδική κατά

σταση που ο Babinski αποκάλεσε «ανοσαγνωσία». Είναι ιδιαίτερα δύσκολο, ακόμα και στον πιο οξυδερκή και ευαίσθητο παρατηρητή, νααναπαραστήσει την εσωτερική εικόνα, την «κατάσταση» στην οποίαβρίσκονται αυτοί οι ασθενείς, γιατί πρόκειται για κάτι σχεδόν ασύλληπτο, πολύ μακριά από οτιδήποτε γνώρισε ποτέ αυτός ο ίδιος. Αντίθετα,τα σύνδρομα του αριστερού ημισφαιρίου μπορεί κανείς να τα φανταστεί σχετικά εύκολα. Παρότι, λοιπόν, τα σύνδρομα του δεξιού ημισφαι-



ρίου είναι όσο συχνά και του αριστερού —δε θα υπήρχε κανένας λόγοςνα μην είναι— συναντάμε μέσα στη νευρολογική και νευροψυχολογικήφιλολογία χίλιες περιγραφές συνδρόμων του αριστερού ημισφαιρίου για καθεμιά περιγραφή ενός συνδρόμου του δεξιού ημισφαιρίου. Μοιάζει σαν τέτοια σύνδρομα να ήταν ξένα προς το όλο κλίμα της νευρολο

γίας. Ξένα σε τέτοιο βαθμό, που να απαιτούν έναν εντελώς νέο τύπονευρολογίας, μια «προσωποποιημένη» ή, όπως προτιμούσε να την αποκαλεί ο Luria, μια «ρομαντική» επιστήμη· γιατί σε αυτά ακριβώς μαςαποκαλύπτεται το φυσικό υπόστρωμα της προσωπικότητας, του Εγώ*Ο Luria πίστευε ότι η ιδανική εισαγωγή για μια επιστήμη αυτού τουείδους θα ήταν μια ιστορία, το λεπτομερές ιστορικό ενός ανθρώπου μεμια βαθιά διαταραχή του δεξιού ημισφαιρίου, ένα ιστορικό που θα ή

ταν το άμεσο συμπλήρωμα και ο αντίποδας του Ανθρώπου με τοθρυμματισμένο κόσμο. Σε ένα από τα τελευταία του γράμματα μουέγραφε: «Δημοσιεύστε τέτοιες ιστορίες και αν ακόμα πρόκειται για απλά σκαριφήματα. Πρόκειται για ένα χώρο ιδιαίτερα εντυπωσιακό». Ομολογώ ότι αυτές οι διαταραχές μού κινούν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον,

γιατί ανοίγουν δρόμους ή αποκαλύπτουν κόσμους που μόλις υποψιαζόμασταν προηγουμένως, οδηγώντας προς μια πιο ανοιχτή νευρολογία

και ψυχολογία, τόσο διαφορετικές από τη μάλλον δύσκαμπτη και μη χανιστική νευρολογία του παρελθόντος.

Το ενδιαφέρον μου, λοιπόν, απορροφήθηκε λιγότερο από τα ελλείμματα με την παραδοσιακή έννοια του όρου και περισσότερο από τιςνευρολογικές διαταραχές που προσβάλλουν το ίδιο το Εγώ. Αυτές οιδιαταραχές μπορεί να ανήκουν σε διαφορετικές ποσοτικά κατηγορίες,παίρνοντας τόσο την κατεύθυνση της αναστολής, όσο και της υπερβο

λικής έξαρσης μιας λειτουργίας, και φαίνεται λογικό να τις εξετάσουμε χωριστά. Πρέπει, όμως, να πούμε από την αρχή ότι μια ασθένεια δενπεριορίζεται ποτέ σε μια απλή έλλειψη ή μια υπερβολή, αλλά ότι υπάρ

χει πάντα μια αντίδραση από τη μεριά του οργανισμού ή του ατόμουπου έχει προσβληθεί, στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει, να αντικαταστήσει, να αντισταθμίσει αυτή την έλλειψη και να διατηρήσειτην ταυτότητά του, όσο παράξενα και αν είναι τα μέσα που μετέρχεται

γι' αυτό: η μελέτη και η επέμβαση πάνω σε αυτά τα μέσα, όσο καιπάνω στην πρωτογενή προσβολή του νευρικού συστήματος, αποτελούνουσιαστικό μέρος του ρόλου μας σαν γιατρών. Ο Ivy McKenzie το υποστηρίζει με ιδιαίτερη δύναμη:

* The self. (Σ.τ.Μ.)

2 2



«Τι είναι άλλωστε αυτό που συνιστά μια "νοσολογική οντότητα" ή μια"νέα ασθένεια"; Ο γιατρός δεν ασχολείται, όπως ο φυσιοδίφης, με έναευρύ φάσμα διάφορων οργανισμών θεωρητικά προσαρμοσμένων με έναμέσο τρόπο σε ένα μέσο περιβάλλον, αλλά με ένα και μοναδικό οργανι-σμό, τον άνθρωπο, σαν υποκείμενο τη στιγμή που, κάτω από αντίξοεςσυνθήκες, αγωνίζεται να διατηρήσει την ταυτότητά του».

Αυτή η δυναμική, αυτός ο «αγώνας για τη διατήρηση της ταυτότητας», όσο παράξενα και αν είναι τα μέσα ή τα αποτελέσματα ενός τέτοιου αγώνα, έχει αναγνωριστεί από την ψυχιατρική εδώ και πολύ καιρό και, όπως και άλλα σημεία, συνδυάζεται ιδιαίτερα με τη δουλειά τουFreud. Για παράδειγμα, ο Freud έβλεπε τις παραισθήσεις της παράνοιας όχι σαν πρωτογενή φαινόμενα αλλά σαν απόπειρες (αν και σελανθασμένο δρόμο) για την αποκατάσταση, για την ανακατασκευή ενός κόσμου παραμορφωμένου, εξαιτίας ενός πλήρους χάους. Στην ίδιαακριβώς κατεύθυνση, ο Ivy McKenzic έγραψε:

«Η παθολογική φυσιολογία του παρκινσονικού συνδρόμου αποτελεί τημελέτη ενός οργανωμένου χάους, ενός χάους που προκύπτει στην αρχήαπό την καταστροφή σημαντικών ενοτήτων και οργανώνεται, στη συνέ- χεια, με τη διαδικασία της αποκατάστασης επάνω σε μια ασταθή βάση».

Το βιβλίο μου Awakenings ήταν η έκθεση της μελέτης ενός «οργανωμένου χάους» που προκύπτει από μια μοναδική, αν και πολύμορφη,ασθένεια. Αυτά που ακολουθούν εδώ αποτελούν μια σειρά από παρόμοιες μελέτες γύρω από καταστάσεις «οργανωμένου χάους», προϊόνταμιας μεγάλης ποικιλίας ασθενειών.

Στο πρώτο μέρος, που ακολουθεί αμέσως, με τίτλο «Απώλειες», η πιοσημαντική για μένα περίπτωση είναι «0 άνθρωπος που μπέρδεψε τη

γυναίκα του με ένα καπέλο», αυτή η ειδική μορφή οπτικής αγνωσίας. Ησημασία της είναι θεμελιώδης. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν μια ριζική πρόκληση απέναντι σε ένα από τα πιο εδραιωμένα αξιώματα τηςκλασικής νευρολογίας: την ιδέα ότι η εγκεφαλική βλάβη, η κάθε εγκε-φαλική βλάβη, καταργεί την «αφηρημένη και κατηγορική στάση» (μετους όρους του Kurt Goldstein), μειώνοντας το άτομο στο επίπεδο τουσυγκινησιακού και του συγκεκριμένου. (Μια πολύ ανάλογη άποψη είχεδιατυπωθεί από τον Hughlins Jackson στη δεκαετία του 1860.) Στηνπερίπτωση του δρ Π., όμως, συναντάμε το εντελώς αντίθετο, έναν άνθρωπο που έχει χάσει ολοκληρωτικά (έστω και μόνο στη σφαίρα τηςόρασης) τη δυνατότητα αντίληψης του συγκινησιακού, του συγκεκριμένου, του προσωπικού, του «πραγματικού»... και έχει περιοριστεί στο



αφηρημένο και το κατηγορικό, με συνέπειες ιδιαίτερα παράλογες. Τιθα έλεγαν ο Hughlins Jackson και ο Goldstein γι' αυτό; Πολλές φορέςτους ζήτησα στη φαντασία μου να εξετάσουν το δρ Π., για να τουςρωτήσω μετά: «Λοιπόν, κύριοι! Τι λέτε τώρα;»

24



κάποιο πρόβλημα στις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου σας. Δε χρειάζεστε τη δική μου βοήθεια, θα πρέπει να δείτε ένα νευρολόγο.

Με αυτή, λοιπόν, την υπόδειξη ο δρ Π. έφτασε σε μένα.Λίγα δευτερόλεπτα μετά τη συνάντησή μας είχε γίνει φανερό ότι δεν

υπήρχε ίχνος άνοιας με τη συνηθισμένη της έννοια. Ήταν άνθρωπος μεμεγάλη καλλιέργεια και γοητεία, που μιλούσε όμορφα και αβίαστα, μεφαντασία και χιούμορ. Δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί τον είχανστείλει στην κλινική μας.

Και, εντούτοις, υπήρχε κάτι κάπως παράξενο. Καθώς μιλούσε με αντίκριζε, ήταν γυρισμένος προς το μέρος μου και, παρ' όλα αυτά, κάτιδεν πήγαινε καλά, κάτι δύσκολο να εκφραστεί. Είχα την εντύπωση πως

με αντίκριζε με τα αυτιά του, όχι με τα μάτια του. Τα μάτια, αντί να μεκοιτούν, να με «απορροφούν» φυσιολογικά, καθηλώνονταν σε διάφορασημεία με τρόπο παράξενο και απότομο: πάνω στη μύτη μου, στο δεξίμου αυτί, χαμηλά στο μάγουλό μου, ψηλά στο δεξί μου μάτι, σαν ναπαρατηρούσε (ή σαν να μελετούσε) αυτά τα χαρακτηριστικά ένα προςένα, χωρίς, όμως, να βλέπει ολόκληρο το πρόσωπό μου, τις εκφράσειςμου όταν άλλαζαν, «εμένα» σαν σύνολο. Δεν είμαι σίγουρος ότι το συ

νειδητοποίησα εκείνη ακριβώς τη στιγμή· υπήρχε μόνο κάτι παράδοξοπου με βασάνιζε, κάποιο κενό στη φυσιολογική αλληλεπίδραση βλέμματος και έκφρασης. Με κοιτούσε, με ερευνούσε με το βλέμμα του καιόμως...

— Τι νομίζετε ότι δεν πάει καλά; τον ρώτησα τελικά.— Τίποτα που να με ενοχλεί, απάντησε χαμογελώντας, αλλά οι άλλοι

δείχνουν να σκέφτονται ότι κάτι συμβαίνει με τα μάτια μου.— Εσείς, όμως, δε νιώθετε ότι έχετε προβλήματα με την όραση σας;—Όχι, όχι άμεσα, αλλά τυχαίνει να κάνω λάθη.Έφυγα για λίγο από το δωμάτιο, για να μιλήσω στη γυναίκα του.

Όταν επέστρεψα, ο δρ Π. καθόταν ήρεμα δίπλα στο παράθυρο, προσηλωμένος, ακούγοντας, μάλλον, παρά κοιτώντας έξω.

— Κίνηση, είπε, ήχοι του δρόμου, μακρινά τρένα — συνθέτουν ένα

είδος συμφωνίας, δε νομίζετε; Γνωρίζετε την Pacific 234 του Honegger;Τι συμπαθητικός άνθρωπος, σκέφτηκα. Πώς είναι δυνατό να υπάρχει

κάτι σοβαρό; Άραγε θα μου επέτρεπε να τον εξετάσω;— Ναι, φυσικά, δρ Sacks.Η ανησυχία μου εκτονώθηκε μέσα από την καταπραϋντική ρουτίνα

της νευρολογικής εξέτασης και ίσως το ίδιο συνέβη και σ' αυτόν. Μυϊκήδύναμη, συντονισμός των κινήσεων, αντανακλαστικά, μυϊκός τόνος... Τη



στιγμή που εξέταζα τα αντανακλαστικά του —υπήρχε κάποια ασήμαντη ανωμαλία στα αριστερά— συνέβη το πρώτο αλλόκοτο γεγονός.

Είχα βγάλει το αριστερό του παπούτσι και έξυνα το πέλμα του ποδιού του με ένα κλειδί —μια εξέταση αντανακλαστικού που μοιάζειασήμαντη, αλλά είναι ουσιώδης— και μετά, ζητώντας συγνώμη για ναβιδώσω το οφθαλμοσκόπιό μου, τον είχα αφήσει να το ξαναβάλει μόνος του. Ένα λεπτό αργότερα, με έκπληξη είδα ότι δεν το είχε βάλειακόμα.

— Μπορώ να βοηθήσω; ρώτησα.— Να βοηθήσετε σε τι; Να βοηθήσετε ποιον;— Να βοηθήσω εσάς, για να βάλετε το παπούτσι σας.

— Α, έκανε, είχα ξεχάσει το παπούτσι, προσθέτοντας sotto voce: Toπαπούτσι; Το παπούτσι; Έμοιαζε μπερδεμένος.— Το παπούτσι σας, επανέλαβα. Ίσως θα 'πρεπε να το βάλετε.Συνέχισε να κοιτάει κάτω, αν και όχι το παπούτσι, έντονα προσηλω

μένος αλλά σε λάθος κατεύθυνση. Τελικά το βλέμμα του εντοπίστηκεστο πόδι του:

— Αυτό είναι το παπούτσι μου, έτσι;

Άκουσα λάθος; Είδε λάθος;— Τα μάτια μου, εξήγησε και ακούμπησε το ένα χέρι στο πόδι του: Αυτό είναι το παπούτσι μου, έτσι δεν είναι;

—Όχι, δεν είναι, αυτό είναι το πόδι σας. Εκεί είναι το παπούτσι σας.— Α, νόμιζα ότι αυτό ήταν το πόδι μου!Αστειευόταν; Ήταν τρελός; Ήταν τυφλός; Αν αυτό ήταν ένα από τα

«παράξενα λάθη» του, ήταν το πιο παράξενο λάθος που είχα ποτέ συ

ναντήσει.Τον βοήθησα να βάλει το παπούτσι του (το πόδι του), για να αποφύ

γω μεγαλύτερο μπέρδεμα. Ο ίδιος ο δρ Π. έμοιαζε ατάραχος, αδιάφορος και ίσως και να το διασκέδαζε κάπως. Συνέχισα την εξέτασή μου.Η οπτική του οξύτητα ήταν καλή: δε δυσκολευόταν να δει μια καρφίτσα στο πάτωμα — αν και μερικές φορές την έχανε, αν ήταν τοποθετημένη στα αριστερά του.

Εντάξει, έβλεπε, αλλά τι έβλεπε; Άνοιξα ένα τεύχος του National Geographic Magazine και του ζήτησα να περιγράψει μερικές εικόνες.

Οι απαντήσεις του ήταν πολύ περίεργες. Τα μάτια του πετάγοντανεδώ κι εκεί, συλλαμβάνοντας μικροσκοπικά χαρακτηριστικά, απομονωμένα στοιχεία, όπως και προηγουμένως με το πρόσωπό μου. Ένα έντονο σημείο, κάποιο χρώμα, ένα σχήμα τραβούσαν την προσοχή τουκαι του προκαλούσαν κάποιο σχόλιο, αλλά σε καμιά περίπτωση δε συ-



νελάμβανε τη σκηνή συνολικά. Δεν κατόρθωνε να δει το σύνολο, έβλεπε μόνο λεπτομέρειες που τις ξεχώριζε σαν να 'ταν τα φωτεινά σημείαστην οθόνη ενός ραντάρ. Ποτέ δε δημιουργούσε σχέση με την εικόνασαν σύνολο, ποτέ δεν αντίκριζε, για να το πούμε έτσι, τη φυσιογνωμίατης ίδιας της εικόνας. Δεν είχε καμιά απολύτως αίσθηση ενός τοπίου ή

μιας σκηνής.Του έδειξα το εξώφυλλο, μια συνεχή έκταση από αμμόλοφους της

Σαχάρας.— Τι βλέπετε εδώ; ρώτησα.— Βλέπω ένα ποτάμι, είπε. Και ένα μικρό πανδοχείο με τη βεράντα

του πάνω από το νερό. Υπάρχουν άνθρωποι που τρώνε έξω στη βεράντα. Εδώ κι εκεί βλέπω χρωματιστές ομπρέλες ήλιου. Κοιτούσε —αν

αυτό μπορούσε να ονομαστεί κοίταγμα— ακριβώς επάνω από το εξώφυλλο, στον αέρα, και έπλαθε ανύπαρκτες μορφές, σαν η απουσίαμορφών στη συγκεκριμένη εικόνα να τον είχε ωθήσει να φανταστεί τοποτάμι και τις βεράντες με τις χρωματιστές ομπρέλες.

Πρέπει να έδειξα εμβρόντητος, αλλά έμοιαζε να πιστεύει ότι τα είχεμάλλον πάει καλά. Ένα μικρό χαμόγελο φαινόταν στο πρόσωπο του.Μετά, σαν να αποφάσισε πως η εξέταση είχε τελειώσει, άρχισε να ψά

χνει ολόγυρα για το καπέλο του. Άπλωσε το χέρι του και πιάνοντας τοκεφάλι της γυναίκας του, προσπάθησε να το ανασηκώσει και να τοφορέσει. Ήταν φανερό ότι είχε μπερδέψει τη γυναίκα του με το καπέλο του! Η γυναίκα του έδειξε σαν να ήταν συνηθισμένη σε τέτοιαπράγματα.

Αδυνατούσα να εξηγήσω αυτό που είχε συμβεί, χρησιμοποιώνταςτους όρους της συμβατικής νευρολογίας (ή νευροψυχολογίας). Σε μερι

κά σημεία ο δρ Π. παρουσιαζόταν ακέραιος, ενώ άλλα ήταν ολοκληρωτικά, ακατανόητα καταστραμμένα. Πώς μπορούσε, από τη μια, να περνά τη γυναίκα του για καπέλο και, από την άλλη, να λειτουργεί, όπωςεμφανώς συνέχιζε να το κάνει, σαν καθηγητής στο Ωδείο;

Έπρεπε να σκεφτώ, να τον δω και πάλι, και να τον δω στο οικείοτου περιβάλλον, στο σπίτι του.

Μερικές μέρες αργότερα επισκέφτηκα το δρ Π. και τη γυναίκα του,

στο σπίτι τους, με τις παρτιτούρες των Dichterliebe στο χαρτοφύλακαμου (ήξερα ότι αγαπούσε τον Σούμαν) και μια ποικιλία παράξενων αντικειμένων που θα μου χρησίμευαν για να εξετάσω την αντίληψη του.Η κ. Π. με οδήγησε σε ένα ψηλοτάβανο διαμέρισμα που θύμιζε Βερολίνο fin-du-siecle. Ένα μεγαλόπρεπο παλιό Bosendorfer βρισκόταν στο κέντρο του δωματίου και ολόγυρα υπήρχαν αναλόγια, όργανα, παρτιτού-

28



ρες... Υπήρχαν βιβλία, υπήρχαν πίνακες, αλλά η μουσική σαφώς κυριαρχούσε. Ο δρ Π. μπήκε στο δωμάτιο, ελαφρά καμπουριαστός καιαφηρημένος, προχώρησε με απλωμένο το χέρι προς το παλιό ρολόι τουτοίχου, αλλά, ακούγοντας τη φωνή μου, διόρθωσε την κίνηση του καιμου έδωσε το χέρι του. Χαιρετηθήκαμε και κουβεντιάσαμε λίγο για τιςτελευταίες συναυλίες και παραστάσεις. Δισταχτικά τον ρώτησα αν θα ήθελε να τραγουδήσει.

— Τα Dichterliebel αναφώνησε. Δεν μπορώ, όμως, πια να διαβάσωμουσική. Θα τα παίξετε εσείς;

Είπα ότι θα προσπαθούσα. Πάνω σ' αυτό το υπέροχο παλιό πιάνο,ακόμα και το δικό μου παίξιμο ακουγόταν σωστά, και ο δρ Π. ήτανένας γέρος αλλά άπειρα μελωδικός Fischer-Dieskau που συνδύαζε ένατέλειο αυτί με μια φωνή με την πιο κοφτερή μουσική ευστροφία. Ήτανξεκάθαρο ότι το Ωδείο δεν τον κρατούσε από φιλανθρωπία.

Οι κροταφικοί λοβοί του δρ Π. ήταν κατά τα φαινόμενα άθικτοι: είχεέναν υπέροχο μουσικό φλοιό. Τι δεν πήγαινε καλά, αναρωτήθηκα,στους βρεγματικούς και ινιακούς λοβούς του και ειδικότερα σε εκείνεςτις περιοχές όπου εντοπίζονται οι διαδικασίες οι σχετικές με την όραση; Καθώς κουβαλάω διάφορα γεωμετρικά στερεά στη νευρολογικήμου τσάντα, αποφάσισα να αρχίσω με αυτά.

— Τι είναι αυτό; ρώτησα βγάζοντας το πρώτο από αυτά.—Ένας κύβος, φυσικά.— Και αυτό; ρώτησα κουνώντας μπροστά του ένα άλλο.Ρώτησε αν μπορούσε να το εξετάσει, πράγμα το οποίο έκανε γρήγο

ρα και συστηματικά.—Ένα δωδεκάεδρο, φυσικά. Και μην απασχολείστε με τα υπόλοιπα,

θα βρω και το εικοσάεδρο.Τα αφηρημένα σχήματα δεν παρουσίαζαν προβλήματα. Τι συνέβαινε

με τα πρόσωπα; Έβγαλα μια τράπουλα.Αναγνώρισε όλα τα χαρτιά στη στιγμή, μαζί και τους βαλέδες, τις

ντάμες, τους ρηγάδες και τόν τζόκερ. Αλλά αυτά στο κάτω κάτω είναιστιλιζαρισμένα σχέδια και ήταν αδύνατο να πει κανείς κατά πόσο έβλεπε πρόσωπα ή απλές μορφές. Αποφάσισα να του δείξω έναν τόμομε καρικατούρες που είχα στο χαρτοφύλακά μου. Εδώ, επίσης, τα πήγε

γενικά καλά. Το πούρο του Ghurchill, η μύτη του Schnozzle: από τηστιγμή που έπιανε ένα χαρακτηριστικό-κλειδί, μπορούσε να αναγνωρίσει το πρόσωπο. Αλλά τα σκίτσα είναι, επίσης, τυποποιημένα και σχηματικά. Έμενε να δει κανείς πώς θα τα κατάφερνε με αληθινά πρόσωπα, σε ρεαλιστική αναπαράσταση.

29



Άνοιξα την τηλεόραση, κρατώντας τον ήχο κλειστό, και έπεσα σε μιαπαλιά ταινία της Μπέτυ Ντέιβις. Διαδραματιζόταν μια ερωτική σκηνή.Ο δρ Π. δεν αναγνώρισε την ηθοποιό, αλλά αυτό μπορεί να οφειλότανστο ότι ποτέ του δεν είχε ασχοληθεί με τον κινηματογράφο. Πιο εντυ

πωσιακό ήταν το γεγονός ότι απέτυχε να αναγνωρίσει τις εκφράσειςτου προσώπου της ή του προσώπου του παρτενέρ της, αν και, στηδιάρκεια μιας και μοναδικής θυελλώδους σκηνής, αυτές οι εκφράσειςπέρασαν από το φλογερό πόθο σε πάθος, έκπληξη, αηδία και θυμό, γιανα καταλήξουν σε μια τρυφερή συμφιλίωση. Ο δρ Π. δεν έβγαζε τίποτεαπό όλα αυτά. Ήταν πολύ ασαφής για το τι διαδραματιζόταν ή για τοποιος ήταν ποιος ή ακόμα για το αν ήταν άντρες ή γυναίκες. Τα σχόλια

του γι' αυτή τη σκηνή ήταν αυτά που θα έκανε ένας εξωγήινος.Έμενε μόνο μια περίπτωση: κάποιες από τις δυσκολίες του να συνδέ

ονταν με τον εξωπραγματικό χαρακτήρα αυτού του κόσμου από ζελατίνη, του κόσμου του Χόλιγουντ έτσι, σκέφτηκα ότι θα μπορούσε ναείναι πιο αποτελεσματικός στην αναγνώριση προσώπων από την ίδιατου τη ζωή. Στους τοίχους του διαμερίσματος υπήρχαν φωτογραφίεςτης οικογένειάς του, των συναδέλφων του, των μαθητών του, του ίδιου.

Μάζεψα μια στοίβα από αυτές και, ξεπερνώντας κάποιους δισταγμούςμου, του τις έδειξα. Αυτό που φαινόταν αστείο, σαν κάποια φάρσα,όταν μιλούσαμε για την ταινία, γινόταν τραγικό, όταν είχε να κάνει μετην αληθινή ζωή. Γενικά δεν αναγνώρισε κανέναν: ούτε την οικογένειάτου ούτε τους συναδέλφους του ούτε τους μαθητές του ούτε καν τονεαυτό του. Αναγνώρισε μόνο τον Άινσταϊν, επειδή απομόνωσε το χαρακτηριστικό μαλλί και το μουστάκι· το ίδιο συνέβη και με ένα ή δύο

άλλα πρόσωπα.— Α, ο Πωλ! είπε, όταν του έδειξα ένα πορτρέτο του αδελφού του.

Αυτό το τετράγωνο σαγόνι, αυτά τα μεγάλα δόντια... θα γνώριζα τονΠωλ οπουδήποτε.

Αλλά αναγνώριζε τον ίδιο τον Πωλ ή μόνο κάποια χαρακτηριστικάτου, στα οποία και βασιζόταν για να κάνει μια λογική εκτίμηση όσοαφορά την ταυτότητα του προσώπου; Όταν δεν υπήρχαν ολοφάνερες

ενδείξεις, ήταν εντελώς, απελπιστικά, χαμένος. Αλλά δεν ήταν απλώς ηαναγνώριση, η γνώση, που ήταν προβληματική· υπήρχε κάτι το βαθιάλανθασμένο στο συνολικό τρόπο με τον οποίο ενεργούσε. Προσέγγιζεαυτά τα πρόσωπα —ακόμα και των κοντινών και αγαπητών του ανθρώπων— σαν να ήταν αφηρημένα παζλ ή τεστ. Δεν αποκτούσε σχέσημε αυτά, δεν τα έβλεπε. Κανένα πρόσωπο δεν του ήταν οικείο, δεν

ήταν ιδωμένο σαν «εσύ», αλλά αναγνωριζόταν μόνο σαν ένα σύνολο



χαρακτηριστικών, σαν «αυτό». Κατά συνέπεια, η συμβατική τυποποιημένη γνώση υπήρχε — ούτε ίχνος, όμως, προσωπικού στοιχείου. Και αυτόσυνοδευόταν από αυτή την αδιαφορία ή την τύφλωση που είχε για τιςεκφράσεις. Για όλους εμάς, ένα πρόσωπο είναι το ίδιο το άτομο πουκοιτάει προς τα έξω· βλέπουμε το άτομο διαμέσου του προσωπείουτου (persona), της εικόνας που δείχνει προς τα έξω, διαμέσου του προ-σώπου του, δηλαδή. Αλλά για το δρ Π. δεν υπήρχε προσωπείο με αυτήτην έννοια, κανένα εξωτερικό προσωπείο, και κανένα άτομο κρυμμένοπίσω από αυτό το προσωπείο.

Πηγαίνοντας προς το σπίτι του, είχα σταματήσει και είχα αγοράσειένα χτυπητό κόκκινο τριαντάφυλλο για την μπουτονιέρα μου. Το έβγα

λα και του το έδωσα. Το πήρε σαν να ήταν βοτανολόγος ή μορφολογι-στής που του έδιναν ένα σπάνιο δείγμα και όχι σαν κάποιος που τουδίνουν απλώς ένα λουλούδι.

— Γύρω στις έξι ίντσες μήκος, σχολίασε. Μία καμπυλωτή κόκκινηφόρμα με ένα γραμμικό πράσινο στέλεχος.

— Ναι, είπα ενθαρρυντικά. Και τι νομίζετε ότι είναι, δρ Π.;— Δεν είναι εύκολο να πει κανείς. (Έμοιαζε μπερδεμένος.) Λείπει η

απλή συμμετρία των γεωμετρικών στερεών, αν και έχει μια δική τουανώτερη συμμετρία... Θα μπορούσε να είναι ένα φυτό με τους ανθούςτου ή ένα λουλούδι.

— Θα μπορούσε; ρώτησα.— Θα μπορούσε, με βεβαίωσε.— Μυρίστε το, του πρότεινα φέρνοντάς τον και πάλι σε αμηχανία,

λες και του είχα ζητήσει να μυρίσει κάποια ανώτερη συμμετρία.

Συμμορφώθηκε, παρ' όλα αυτά, με ευγένεια και το πλησίασε στημύτη του. Ζωντάνεψε απότομα:

— Υπέροχο! αναφώνησε. Ένα πρώιμο τριαντάφυλλο. Τι ουράνια μυρωδιά!

Άρχισε να μουρμουρίζει: «Die Rose, die Lillie...» Έμοιαζε σαν η πραγματικότητα να του μεταβιβαζόταν μέσω της όσφρησης, όχι μέσω τηςόρασης.

Δοκίμασα ένα τελικό τεστ. Ήταν μια κρύα μέρα στην αρχή της άνοιξης και είχα αφήσει το παλτό μου και τα γάντια μου πάνω στον καναπέ.

— Τι είναι αυτό; ρώτησα σηκώνοντας ένα γάντι.— Μπορώ να το εξετάσω; ρώτησε και, παίρνοντάς το, άρχισε να το

εξετάζει με τον ίδιο τρόπο που είχε εξετάσει τα γεωμετρικά σχήματα.— Μία συνεχής επιφάνεια, ανακοίνωσε τελικά, αναδιπλωμένη στον



εαυτό της. Μοιάζει να έχει, δίστασε, πέντε αποφύσεις, αν αυτή είναι ηκατάλληλη λέξη.

— Ναι, είπα επιφυλακτικά, μου δώσατε μια περιγραφή. Πείτε μουτώρα τι είναι.

— Κάποιο είδος θήκης;

— Ναι, είπα. Και τι θα μπορούσε να περιέχει αυτή η θήκη;— Θα μπορούσε να περιέχει τα περιεχόμενά της! είπε ο δρ Π. γελώ

ντας. Υπάρχουν πολλές πιθανότητες. Θα μπορούσε να είναι ένα πουγκί για κέρματα, λόγου χάρη, για κέρματα πέντε μεγεθών. Θα μπορούσεακόμ' ...

Διέκοψα αυτή την παράλογη ροή:

— Σας φαίνεται κάτι γνώριμο; Νομίζετε ότι θα μπορούσε να περιέ χει, θα μπορούσε να ταιριάζει με ένα μέρος του σώματός σας;

Καμιά λάμψη αναγνώρισης δεν εμφανίστηκε στο πρόσωπό του.*Κανένα παιδί δε θα είχε την ικανότητα να δει και να μιλήσει για «μια

συνεχή επιφάνεια... αναδιπλωμένη στον εαυτό της», αλλά το οποιοδήποτε παιδί, το κάθε νήπιο θα αναγνώριζε αμέσως ένα γάντι σαν γάντι,θα το αντιμετώπιζε σαν κάτι οικείο, σαν κάτι που ταιριάζει με ένα χέρι.Όχι ο δρ Π. Δεν αντιμετώπιζε τίποτα σαν οικείο. Οπτικά ήταν χαμένοςσε έναν κόσμο αφηρημένων εννοιών, απογυμνωμένων από κάθε ζωή.Ήταν φανερό ότι είχε χάσει κάθε επαφή με τον πραγματικό οπτικόκόσμο, όπως είχε χάσει και το οπτικό του Εγώ. Μπορούσε να μιλάει για αντικείμενα, αλλά δεν τα αντίκριζε καταπρόσωπο. Ο Hughlins Jackson λέει, μιλώντας για ασθενείς με αφασία και βλάβες του αριστερού

ημισφαιρίου, πως έχουν χάσει τη «θεωρητική» και «προτακτική» σκέψηκαι τους συγκρίνει με τα σκυλιά (ή, μάλλον, συγκρίνει τα σκυλιά με τουςασθενείς με αφασία). Ο δρ Π., από την άλλη, λειτουργούσε ακριβώςόπως λειτουργεί μία μηχανή. Όχι μόνο έδειχνε προς τον κόσμο την ίδιααδιαφορία που θα έδειχνε και ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, αλλά—πράγμα ακόμα πιο εντυπωσιακό— ανέλυε τον κόσμο όπως ένας υπολογιστής, μέσω χαρακτηριστικών-κλειδιών και σχηματικών σχέσεων.Μπορούσε να αναγνωρίσει το σχήμα χρησιμοποιώντας μια μέθοδο«πορτρέτου-ρομπότ», χωρίς να συλλαμβάνει την ίδια την πραγματικότητα στο ελάχιστο.

* Αργότερα, εντελώς τυχαία, το έβαλε στο χέρι του και φώναξε: «Θεέ μου, μα είναι ένα γάντι!» Αυτό θυμίζει τον ασθενή του Kurt Goldstein, τον «Lanuti», που αναγνώριζε τα αντικείμενα μόνο όταν δοκίμαζε να τα χρησιμοποιήσει.

32



Η εξέταση, που μέχρι στιγμής είχα κάνει, δε μου έλεγε τίποτα για τονεσωτερικό κόσμο του δρ Π. Ήταν δυνατό η οπτική του μνήμη και ηφαντασία του να παρέμεναν άθικτες; Του ζήτησα να φανταστεί τονεαυτό του να μπαίνει σε μια από τις πλατείες της πόλης από το βόρειομέρος της, να τη διασχίζει στη φαντασία ή τη μνήμη του και να μου

λέει τα κτήρια που θα πέρναγε περπατώντας. Απαρίθμησε τα κτήριαστα δεξιά του αλλά κανένα στα αριστερά του. Του ζήτησα μετά ναφανταστεί τον εαυτό του να μπαίνει στην πλατεία από το νότο. Καιπάλι ανέφερε μόνο τα κτήρια που βρίσκονταν στα δεξιά του, παρόλοπου ήταν ακριβώς αυτά που είχε παραλείψει προηγουμένως. Τα κτήρια που είχε προηγουμένως «δει» μέσα του δεν αναφέρονταν τώρα·πιθανώς δεν τα «έβλεπε» πια. Ήταν φανερό ότι οι δυσκολίες που είχε

με την αριστερή του πλευρά αναφέρονταν τόσο στον εσωτερικό του,όσο και στον εξωτερικό κόσμο, διχοτομώντας τόσο την οπτική του μνήμη, όσο και τη φαντασία του.

Τι συνέβαινε, σε ένα υψηλότερο επίπεδο, με τις εσωτερικές του εικόνες, τη δυνατότητα εσωτερικής απεικόνισης; Έχοντας στο μυαλό μουτη σχεδόν ψευδαισθησιακή ένταση με την οποία ο Τολστόι αναπαριστάτους χαρακτήρες του και τους δίνει ζωή, ρώτησα το δρ Π. για την Άννα Καρένινα. Θυμόταν τα γεγονότα χωρίς καμιά δυσκολία, κατείχε απόλυτα την πλοκή, αλλά παρέλειπε εντελώς τα οπτικά χαρακτηριστικά, τιςπεριγραφές και τις σκηνές οπτικής δράσης· θυμόταν τα λόγια των ηρώων αλλά όχι τα πρόσωπα τους· ενώ, όταν του το ζητούσα, μπορούσενα παραθέσει με την αξιοθαύμαστη μνήμη του, σχεδόν κατά λέξη, τιςπεριγραφές στο πρωτότυπο, γινόταν πια φανερό ότι γι' αυτόν ήτανεντελώς άδειες και δεν είχαν κανένα αισθητηριακό, φαντασιακό ή συ

γκινησιακό περιεχόμενο. Υπήρχε, λοιπόν, και μια εσωτερική αγνωσία*Ήταν σαφές, όμως, ότι αυτό συνέβαινε μόνο με μερικά είδη νοερής

απεικόνισης. Η απεικόνιση προσώπων και σκηνών, αφήγησης και πλοκής που αναφέρονταν στην όραση ήταν βαθιά διαταραγμένη, σχεδόναπούσα. Αλλά η απεικόνιση των σχημάτων ήταν άθικτη, ίσως και ενι-

* Συχνά αναρωτήθηκα για τις οπτικές περιγραφές της Helen Keller κατά πόσο, δηλαδή,δεν είναι, παρ' όλη την ευγλωττία τους, κατά κάποιο τρόπο κενές με τον τρόπο του δρ Π.Κατά πόσο μέσα από τη μεταφορά των εικόνων από τον απτικό χώρο στον οπτικό ή —ακό

μα πιο εκπληκτικό— από το λεκτικό και το μεταφορικό χώρο στον αισθητηριακό και τονοπτικό, έφτανε σε μια τέτοια δύναμη οπτικής αναπαράστασης, αν και ο οπτικός της φλοιόςδεν είχε ποτέ δεχτεί άμεσα ερεθίσματα από τα μάτια. Αλλά στην περίπτωση του δρ Π. ήτανακριβώς ο φλοιός που είχε καταστραφεί, η οργανική προϋπόθεση κάθε εικονογραφικήςαναπαράστασης. Είναι ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό ότι δεν έβλεπε πια τα όνειρά του σεεικόνες, αλλά το «μήνυμα» των ονείρων μεταφερόταν με μη οπτικούς όρους.

33



σχυμένη. Έτσι, όταν άρχισα μαζί του μια νοερή παρτίδα σκακιού, δενείχε καμιά δυσκολία να αναπαραστήσει τη σκακιέρα ή τις κινήσεις καιδε συνάντησε καμιά δυσκολία στο να με κατατροπώσει ολοκληρωτικά.

Ο Luria έλεγε για τον Zazetsky ότι είχε χάσει εντελώς την ικανότητατου να παίζει παιχνίδια, αλλά ότι η «παραστατική του φαντασία» ήτανάθικτη. Ο Zazetsky και ο δρ Π. ζούσαν σε κόσμους κατοπτρικούς. Αλλά

η πιο θλιβερή διαφορά μεταξύ τους ήταν ότι, όπως είπε ο Luria, οZazetsky «αγωνιζόταν για να ξανακερδίσει τις χαμένες του ικανότητεςμε την αδάμαστη επιμονή του καταδικασμένου», ενώ ο δρ Π. δεν αγωνιζόταν, γιατί δεν ήξερε τι είχε χαθεί, και στην πραγματικότητα δεν ήξερε καν ότι κάτι είχε χαθεί, Αλλά ποιος ήταν ο πιο τραγικός καταραμένος: ο άνθρωπος που το ήξερε ή ο άνθρωπος που το αγνοούσε;

Όταν η εξέταση τέλειωσε, η κ. Π. μας φώναξε στο τραπέζι, όπουυπήρχε καφές και μια υπέροχη ποικιλία γλυκισμάτων. Λαίμαργα καιμουρμουρίζοντας κάτι, ο δρ Π. όρμησε στα γλυκίσματα. Γοργά, με άνετες κινήσεις, χωρίς σκέψη, τράβηξε τους δίσκους προς το μέρος τουκαι έπαιρνε γλυκίσματα από δω κι από κει και τα καταβρόχθιζε με ένασχεδόν μελωδικό τρόπο, σαν να «τραγουδούσε» την τροφή του, μέχριςότου ξαφνικά υπήρξε μια διακοπή: ένα βαρύ, επιτακτικό τακ τακ στηνπόρτα. Αιφνιδιασμένος, ξαφνιασμένος, καθηλωμένος από τη διακοπή, οδρ Π. σταμάτησε να τρώει και κάθισε παγωμένος, ακίνητος, στο τραπέζι με μια αδιάφορη, τυφλή σύγχυση στο πρόσωπο του. Κοιτούσε χωρίςπια να βλέπει το τραπέζι: δεν το αντιλαμβανόταν πλέον σαν ένα τραπέζι φορτωμένο με γλυκίσματα. Η γυναίκα του του έβαλε λίγο καφέ: τοάρωμα ερέθισε τη μύτη του και τον επανέφερε στην πραγματικότητα.Η μελωδία του γεύματος του συνεχίστηκε.

Αναρωτιόμουνα πώς ήταν δυνατό να κάνει οτιδήποτε. Τι συνέβαινεόταν ντυνόταν, όταν πήγαινε στην τουαλέτα, όταν έκανε μπάνιο; Ακολούθησα τη γυναίκα του στην κουζίνα και τη ρώτησα πώς κατάφερνε, για παράδειγμα, να ντυθεί

— Είναι ακριβώς όπως όταν τρώει, μου εξήγησε. Του βάζω τα συνηθισμένα του ρούχα στις συνηθισμένες τους θέσεις και ντύνεται χωρίςδυσκολία, τραγουδώντας μόνος του. Αλλά αν κάτι τον διακόψει, χάνειτο νήμα και σταματά εντελώς, δε γνωρίζει τα ρούχα του ή και το ίδιοτου το σώμα. Τραγουδά συνέχεια, τραγούδια του φαγητού, τραγούδιατου μπάνιου, τραγούδια για τα πάντα. Δεν μπορεί να κάνει τίποτε, ανδεν το κάνει τραγούδι.

Ενώ μιλούσαμε, την προσοχή μου τράβηξαν οι πίνακες ζωγραφικήςστον τοίχο.

34



— Ναι, με πρόλαβε η κ. Π., ήταν ένας ταλαντούχος ζωγράφος, όσοκαι τραγουδιστής. Η Σχολή εξέθετε τα έργα του κάθε χρόνο.

Τους περιεργάστηκα αργά· ήταν τοποθετημένοι με χρονολογική σειρά. Όλη η πρώιμη δουλειά του ήταν νατουραλιστική και ρεαλιστική, με

παραστατική διάθεση και ατμόσφαιρα, αλλά με προσεγμένη και ρεαλιστική λεπτομέρεια. Στη συνέχεια, καθώς τα χρόνια περνούσαν, οι πίνακες γίνονταν λιγότερο παραστατικοί, λιγότερο συγκεκριμένοι, λιγότερορεαλιστικοί και νατουραλιστικοί, αλλά πολύ περισσότερο αφηρημένοι,ακόμα και γεωμετρικοί και κυβιστικοί. Στο τέλος, οι τελευταίοι του πίνακες γίνονταν παράλογοι, ή τουλάχιστον παράλογοι για μένα, απλές χαώδεις γραμμές και κηλίδες μπογιάς. Το σχολίασα στην κ. Π.

— Α, εσείς οι γιατροί είστε τόσο ακαλλιέργητοι! αναφώνησε. Δενμπορείτε να δείτε την καλλιτεχνική εξέλιξη, πώς εγκατέλειψε το ρεαλισμό της πρώιμης περιόδου του και προχώρησε στην αφηρημένη, τη μηπαραστατική τέχνη;

Όχι, δεν είναι αυτό, είπα στον εαυτό μου (αλλά απέφυγα να το πωστην καημένη την κ. Π.). Πράγματι, είχε. μετακινηθεί από το ρεαλισμόστο μη παραστατικό, στο αφηρημένο, δεν ήταν, όμως, ο καλλιτέχνηςπου εξελισσόταν, αλλά η παθολογία που προχωρούσε, οδεύοντας προςμια βαθιά οπτική αγνωσία, μέσα στην οποία η παραστατική δύναμη και η φαντασία, η έννοια του συγκεκριμένου και η έννοια της πραγματικότητας χάνονταν και καταστρέφονταν. Αυτός ο τοίχος με τους πίνακες

ήταν μία τραγική παθολογική έκθεση, μια έκθεση που ανήκε στο χώροτης νευρολογίας και όχι της τέχνης.

Και όμως αναρωτήθηκα αν η κ. Π. δεν είχε εν μέρει δίκιο. Γιατί συ χνά υπάρχει ένας αγώνας και κάποτε, ακόμα περισσότερο, μια σύ γκρουση που φέρνει αντιμέτωπες τις δυνάμεις της παθολογίας και τηςδημιουργίας. Ίσως στη διάρκεια της κυβιστικής του περιόδου να συνυπήρχαν η καλλιτεχνική και η παθολογική ανάπτυξη και να συγκρούονταν για να γεννήσουν μια πρωτότυπη μορφή· χάνοντας στο χώρο τουσυγκεκριμένου, κέρδιζε στο χώρο του αφηρημένου, αναπτύσσονταςμια μεγαλύτερη ευαισθησία απέναντι σε όλα τα δομικά στοιχεία της

γραμμής, τα όρια, το περίγραμμα, αποκτώντας μια δύναμη σύλληψηςσχεδόν ανάλογη ενός Πικάσο, για να βλέπει και να ζωγραφίζει αυτά τααφηρημένα σύνολα, ενσωματωμένα και κανονικά χαμένα μέσα στο συ

γκεκριμένο... Μολονότι, στους τελευταίους πίνακες, φοβόμουν ότι υπήρχε μόνο χάος και αγνωσία.

Επιστρέψαμε στο μεγάλο δωμάτιο της μουσικής, με το Bosendorfer

35



στη μέση, όπου ο δρ Π. μουρμούριζε πάντα πάνω από την τελευταίατάρτα.

— Λοιπόν, δρ Sacks, μου είπε, απ' ό,τι καταλαβαίνω με βρίσκετε ενδιαφέρουσα περίπτωση. Μπορείτε να μου πείτε τι βρίσκετε ότι δενπάει καλά και να μου συστήσετε κάτι;

— Δεν μπορώ να σας πω τι δεν πάει καλά, απάντησα, αλλά θα σαςπω τι βρίσκω εντάξει. Είστε ένας εξαίρετος μουσικός και η μουσικήείναι η ζωή σας. Σε μια περίπτωση σαν τη δική σας, αυτό που θα συνέ-στηνα θα ήταν μια ζωή που να αποτελείται ολοκληρωτικά από μουσική. Η μουσική υπήρξε το κέντρο της ζωής σας, τώρα κάντε ολόκληρητη ζωή σας μουσική.

Αυτά συνέβησαν εδώ και τέσσερα χρόνια· ποτέ δεν τον ξαναείδα,συχνά, όμως, αναρωτήθηκα για το πώς αντιλαμβανόταν τον κόσμο, δεδομένης της περίεργης απώλειας της εικόνας, της παραστατικής δύναμης του, και, από την άλλη, της τέλειας διατήρησης μιας έξοχης μουσικότητας. Πιστεύω ότι η μουσική γι' αυτόν είχε πάρει τη θέση της εικόνας. Δεν είχε εικόνα του σώματός του, είχε μουσική του σώματος του: γι' αυτό μπορούσε να κινείται και να ενεργεί με την ευχέρεια που είχε,αλλά σταμάταγε εντελώς μπερδεμένος, αν αυτή η «εσωτερική μουσική»σταματούσε. Το ίδιο συνέβαινε και με τον εξωτερικό του κόσμο*...

Στο βιβλίο του Ο κόσμος σαν αναπαράσταση και βούληση, ο Σοπενά-ουερ χαρακτηρίζει τη μουσική σαν «καθαρή βούληση». Φαντάζομαι πόσο θα τον συνάρπαζε ο δρ Π., ένας άνθρωπος που είχε εντελώς χάσειτον κόσμο σαν αναπαράσταση, έχοντάς τον, όμως, διατηρήσει σαν μουσική ή σαν βούληση.

Αυτή η κατάσταση κράτησε ευτυχώς μέχρι το τέλος, γιατί, παρά τηβαθμιαία πρόοδο της νόσου (ένας μεγάλος όγκος ή μια εκφυλιστικήδιαδικασία στις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου του), ο δρ Π. έζησεκαι δίδαξε μουσική μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του.

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

Πώς να εξηγήσει κανείς την παράδοξη αυτή ανικανότητα του δρ Π.να αντιληφθεί, να ερμηνεύσει ένα γάντι σαν ένα γάντι; Είναι φανερό ότι

* Έτσι, όπως έμαθα αργότερα από τη γυναίκα του, αν και δεν μπορούσε να αναγνωρίσειτους μαθητές του όσο έμεναν ακίνητοι, αν έμεναν απλές «εικόνες», τους αναγνώριζε ξαφνικά μόλις κινούνταν. «Αυτός είναι ο Καρλ!» φώναζε. «Γνωρίζω τις κινήσεις του, τη μουσικήτου κορμιού του».

36



αδυνατούσε να κάνει μια γνωστικής φύσης κρίση, αν και ήταν παραγω γικότατος σε γνωστικές υποθέσεις. Η «κρίση» είναι μια ιδιότητα διαι-σθητική, προσωπική, περιεκτική και συγκεκριμένη, «βλέπουμε» πώςστέκονται τα πράγματα το ένα σε σχέση με το άλλο και σε σχέση μετον εαυτό τους. Αυτή ακριβώς η τοποθέτηση, αυτή η συσχέτιση, έλει

παν στο δρ Π. (παρότι η κρίση του, σ' όλες τις άλλες σφαίρες, ήτανάμεση και φυσιολογική). Οφειλόταν αυτό στην έλλειψη οπτικής πληροφορίας ή σε μια ελαττωματική επεξεργασία της οπτικής πληροφορίας; (Αυτή την εξήγηση θα έδινε ένας κλασικός, μηχανιστής νευρολό- γος.) Ή υπήρχε κάτι το λανθασμένο στην ίδια τη στάση του δρ Π.,ώστε να μην μπορεί να συμμετάσχει σ' αυτό που έβλεπε;

Αυτές οι εξηγήσεις, ή τρόποι εξήγησης, δεν αλληλαποκλείονται· θαμπορούσαν, από διαφορετικούς δρόμους, να συνυπάρχουν και να είναικαι οι δύο αληθινές. Και αυτό είναι κάτι το αποδεκτό στην κλασικήνευρολογία, είτε λέγεται ρητά είτε υπονοείται σιωπηρά: υπονοείται από τον Macrae, όταν θεωρεί ανεπαρκή την εξήγηση περί εκπτωτικώνσχημάτων ή περί ελαττωματικής οπτικής επεξεργασίας και απαρτίω-σης· διατυπώνεται ρητά από τον Goldstein, όταν μιλάει για την «αφαι-ρετική στάση». Αλλά η αφαιρετική στάση, που επιτρέπει την «κατηγο

ριοποίηση», επίσης δεν προσφέρει κάποια εξήγηση στην περίπτωσητου δρ Π. και ίσως ούτε και η έννοια της «κρίσης» γενικά. Διότι ο δρ Π.είχε αφαιρετική στάση και στην πραγματικότητα αυτό ήταν και το μό-νο που είχε. Και ακριβώς αυτή η παράλογη αφαιρετικότητα της στάσηςτου —παράλογη γιατί αναπτυσσόταν ανεξάρτητα από οτιδήποτε άλλο - τον καθιστούσε ανίκανο να αντιλαμβάνεται την ταυτότητα ή ταεπιμέρους, τον έκανε ανίκανο να κρίνει.

37

Περιέργως, η νευρολογία και η ψυχολογία, αν και μιλάνε για οτιδήποτε άλλο, σχεδόν ποτέ δε μιλάνε για «κρίση» και, εντούτοις, είναι ακριβώς η κατάρρευση της κρίσης (είτε σε ειδικούς τομείς, όπως συνέβαινε με το δρ Π. είτε συνολικότερα, όπως σε ασθενείς με σύνδρομοKorsakov ή σύνδρομο μετωπιαίου λοβού· βλέπε πιο κάτω τα κεφάλαια12 και 13) που αποτελεί την ουσία τόσων πολλών νευροψυχολογικώνδιαταραχών. Η κρίση και η ταυτότητα μπορεί να υφίστανται σοβαρές

διαταραχές, αλλά η νευροψυχολογία ποτέ δε μιλά γι' αυτές.Και, εντούτοις, είτε από φιλοσοφική άποψη (την άποψη του Καντ)

είτε από εμπειρική και εξελικτική άποψη, η κρίση είναι η πιο σημαντική ιδιότητα που διαθέτουμε. Ένα ζώο, ή ένας άνθρωπος, μπορεί να τακαταφέρει χωρίς «αφαιρετική στάση», αλλά θα εξαφανιστεί σε πολύ μικρό χρόνο, αν στερηθεί την κρίση. Η κρίση πρέπει να θεωρείται σαν η



πρώτη ιδιότητα της ανώτερης ζωής ή του νου και, εντούτοις, αγνοείται ή ερμηνεύεται λανθασμένα από την κλασική (υπολογιστική) νευρολο γία. Και αν αναρωτηθούμε πώς ένας τέτοιος παραλογισμός είναι δυνατός, θα βρούμε την απάντηση στις βάσεις ή στην εξέλιξη της ίδιας τηςνευρολογίας. Γιατί η κλασική νευρολογία (σαν την κλασική φυσική) υ

πήρξε πάντοτε μηχανιστική, από τα μηχανικά ανάλογα του HughlinsJackson ως τις αναλογίες με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές που προκρίνονται σήμερα.

Φυσικά ο εγκέφαλος είναι μια μηχανή και ένας ηλεκτρονικός υπολο γιστής, τα πάντα στην κλασική νευρολογία είναι σωστά. Αλλά οι ψυχικές διαδικασίες που συνιστούν το είναι και τη ζωή μας δεν είναι απλάαφαιρετικές και μηχανικές, αλλά είναι εξίσου προσωπικές, και σαν τέ

τοιες περιλαμβάνουν όχι μόνο την ταξινόμηση και την κατηγοριοποίηση, αλλά και τη διαρκή κρίση και το συναίσθημα. Αν αυτό λείπει, μετατρεπόμαστε σε υπολογιστικές μηχανές, όπως ήταν ο δρ Π. Και αν μετην ίδια κίνηση απαλείψουμε το συναίσθημα και την κρίση, το προσωπικό στοιχείο, από τις γνωστικές επιστήμες, τις μειώνουμε σε κάτι τόσοελαττωματικό, όσο ο δρ Π., και ελαχιστοποιούμε τη δυνατότητα σύλληψης του συγκεκριμένου και του πραγματικού.

Είναι κωμική όσο και τρομαχτική η αναλογία της σύγχρονης μαςνευρολογίας και ψυχολογίας με τον καημένο το δρ Π. Το συγκεκριμένοκαι το πραγματικό μάς είναι αναγκαία, όπως και σε αυτόν, και αποτυγ χάνουμε να τα δούμε, όπως αποτύγχανε και αυτός. Οι γνωστικές μαςεπιστήμες υποφέρουν οι ίδιες από μια αγνωσία, στην ουσία της όμοιαμε αυτή του δρ Π. Ο δρ Π. μπορεί, λοιπόν, να χρησιμεύει σαν μια προειδοποίηση και μια παραβολή γι' αυτό που συμβαίνει σε μία επιστήμηόταν χάνει το κριτικό της στοιχείο, το ατομικό και το προσωπικό στοι

χείο, και γίνεται ολοκληρωτικά αφαιρετική και υπολογιστική.

Υπήρξε για μένα πάντα λυπηρό το γεγονός ότι, λόγω συνθηκών ανεξάρτητων από τη θέληση μου, δεν μπόρεσα να παρακολουθήσω τηνεξέλιξη αυτής της υπόθεσης, είτε για να συνεχίσω τις παρατηρήσεις καιτην έρευνα, όπως αυτές που περιέγραψα εδώ, είτε απλώς για να εξακριβώσω την παθολογία της νόσου.

Έχει κανείς πάντα το φόβο ότι μία περίπτωση είναι «μοναδική», ειδικά αν είναι τόσο εξαιρετική σαν του δρ Π. Αισθάνθηκα, λοιπόν, μεγάλο ενδιαφέρον και ευχαρίστηση που συνδυαζόταν με ανακούφιση, όταν, αρκετά τυχαία, βρήκα, φυλλομετρώντας το περιοδικό Brain του1956, μία λεπτομερή περιγραφή μιας καταπληκτικά όμοιας νευροψυ-

χολογικά και φαινομενολογικά περίπτωσης (ίδιας, θα έλεγα), παρότι η

38



υποκείμενη παθολογία (ένας οξύς κρανιακός τραυματισμός) και οισυνθήκες ήταν εντελώς διαφορετικές. Οι συγγραφείς μιλάνε για τηνπερίπτωσή τους σαν «μοναδική στη γραπτή ιστορία αυτής της διατα-

ραχής και προφανώς δοκίμασαν την ίδια έκπληξη με μένα μπροστάστα ίδια τους τα ευρήματα* Παραπέμπω τον ενδιαφερόμενο αναγνώ-

στη στο πρωτότυπο άρθρο των Macrae και Trolle (1956), του οποίουπαραθέτω εδώ μία σύντομη παράφραση με αποσπάσματα από τοπρωτότυπο.

* Μόνο αφού ολοκλήρωσα αυτό το βιβλίο, βρήκα ότι στην πραγματικότητα υπάρχει μια μάλλον εκτεταμένη βιβλιογραφία γύρω από την οπτική αγνωσία γενικά και την προσωπα-γνωσία ειδικότερα. Πιο συγκεκριμένα, είχα πρόσφατα τη μεγάλη ευχαρίστηση να συναντή-σω το δρ Andrew Kertesz ο οποίος δημοσίευσε μερικές εξαιρετικά λεπτομερείς μελέτεςασθενών με τέτοιες αγνωσίες (βλ. για παράδειγμα το άρθρο του γύρω από την οπτική αγνωσία, Kertesz 1979). Ο δρ Kertesz μου ανέφερε την περίπτωση ενός αγρότη που είχεαναπτύξει μια προσωπαγνωσία που δεν του επέτρεπε να αναγνωρίσει τα πρόσωπα τωναγελάδων του, και ενός άλλου ασθενούς, υπαλλήλου στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, πουπήρε το είδωλό του στον καθρέφτη για το διόραμα ενός πιθήκου. Όπως στην περίπτωσητου δρ Π., έτσι και με τον ασθενή των Macrae και Trolle, αυτό το τόσο παράλογο λάθοςγίνεται ειδικά στην αντίληψη του έμψυχου. Οι A.R. και Η. Damasio (βλ. άρθρο στο Mesulam1985. σελ. 259-288, ή βλ. παρακάτω στο υστερόγραφο του κεφαλαίου 8) έχουν αρχίσει μία

λεπτομερή μελέτη των αγνωσιών γενικά και της οπτικής διεργασίας γενικότερα.

39

Ο ασθενής τους ήταν ένας νέος άντρας 32 ετών, ο οποίος μετά απόένα σοβαρό αυτοκινητιστικό δυστύχημα, με ένα κώμα τριών εβδομά-δων «...παραπονιόταν μόνο για μια ανικανότητα να αναγνωρίσει πρό-σωπα ακόμα και τα πρόσωπα της γυναίκας και των παιδιών του». Ού-

τε ένα πρόσωπο δεν του ήταν «οικείο», αν και υπήρχαν τρία πρόσωπαπου μπορούσε να αναγνωρίσει· ήταν συνάδελφοι από τη δουλειά του:ο ένας με ένα τικ στο μάτι, ο άλλος με μία μεγάλη κρεατοελιά στο μά γουλο και ο τρίτος «επειδή ήταν τόσο ψηλός και αδύνατος, που δενέμοιαζε με κανέναν». Ο καθένας από αυτούς, συμπεραίνουν οι Macraeκαι Trolle, «αναγνωριζόταν αποκλειστικά από το μοναδικό έντονο χα-ρακτηριστικό που αναφέρθηκε». Γενικά, όμως (όπως ο δρ Π.), αναγνώ

ριζε τους γνώριμους του μόνο από τις φωνές τους.Δυσκολευόταν ακόμα και να αναγνωρίσει τον εαυτό του στον καθρέ-

φτη, όπως με λεπτομέρειες περιγράφουν οι Macrae και Trolle: «Συχνάστην πρώιμη φάση της ανάρρωσης του, ιδιαίτερα όταν ξυριζόταν, ρω-τούσε αν το πρόσωπο που τον κοιτούσε ήταν όντως το δικό του και ανκαι ήξερε, από τα φυσικά χαρακτηριστικά του, πως δεν μπορούσε ναείναι κανένα άλλο, σε πολλές περιπτώσεις έκανε γκριμάτσες ή έβγαζετη γλώσσα του «ίσα για να σιγουρευτεί». Μελετώντας προσεχτικά τοπρόσωπό του στον καθρέφτη, άρχισε σιγά σιγά να το αναγνωρίζει αλλά



«όχι στη στιγμή», όπως στο παρελθόν βασιζόταν στα μαλλιά και στοπερίγραμμα του προσώπου, καθώς και σε δύο μικρές ελιές στο αριστερό του μάγουλο.

Γενικά δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τα αντικείμενα «με μια ματιά»,αλλά έπρεπε να ψάξει και να μαντέψει από ένα ή δύο χαρακτηριστικά·κάπου κάπου οι εκτιμήσεις του ήταν παράλογα εσφαλμένες, Ιδιαίτερα,σημειώνουν οι συγγραφείς, υπήρχε δυσκολία με τα έμψυχα.

Από την άλλη μεριά, απλά σχηματικά αντικείμενα —ψαλίδι, ρολόι,κλειδί κ.λπ.— δεν παρουσίαζαν δυσκολίες. Οι Macrae και Trolle σημειώνουν επίσης: «Η τοπογραφική μνήμη του ήταν παράξενη: υπήρχε τοφαινομενικό παράδοξο ότι μπορούσε να βρει το δρόμο του από τοσπίτι του στο νοσοκομείο και γύρω από αυτό, αλλά δεν μπορούσε ναδώσει τα ονόματα των δρόμων που συναντούσε στην πορεία (αντίθετααπό το δρ Π., παρουσίαζε και κάποια αφασία) και δε φαινόταν να σχηματίζει εικόνα της τοπογραφίας».

Ήταν φανερό, επίσης, ότι οι οπτικές μνήμες που είχε για τους ανθρώπους, ακόμα και πολύ παλιά, πριν από το ατύχημα, ήταν σοβαράεξασθενημένες· υπήρχε η ανάμνηση της συμπεριφοράς, ή ίσως κάποιας

ιδιομορφίας, αλλά όχι της οπτικής εμφάνισης ή του προσώπου. Ανάλο γα, όταν τον ρωτούσαν προσεχτικά, γινόταν φανερό ότι δεν έβλεπε πιαεικόνες στα όνειρά του. Έτσι, όπως συνέβαινε και με το δρ Π., δεν ήταν μόνο η οπτική αντίληψη αλλά η οπτική φαντασία και μνήμη, ουσιαστικά οι θεμελιώδεις δυνάμεις της οπτικής αναπαράστασης, που ήσαν καταστραμμένες σε αυτό τον ασθενή, τουλάχιστον στο βαθμό πουαφορούσαν το προσωπικό στοιχείο, το οικείο, το συγκεκριμένο.

Ένα τελευταίο, χιουμοριστικό σημείο. Εκεί όπου ο δρ Π. θα μπέρδευε τη γυναίκα του με ένα καπέλο, ο άρρωστος του Macrae, το ίδιοανίκανος να αναγνωρίσει τη γυναίκα του, είχε ανάγκη, για να την ανα γνωρίσει, από ένα ιδιαίτερο οπτικό σημάδι, όπως «...ένα ευδιάκριτο είδος ρούχου, όπως ένα μεγάλο καπέλο».



2

Ο χαμένος ναυτικός*

Πρέπει κανείς ν' αρχίσει να χάνει τη μνήμη του, έστω και μικρά τηςκομμάτια, για να αντιληφθεί ότι η μνήμη είναι αυτή που φτιάχνει όλη μαςτη ζωή. Μια ζωή δίχως μνήμη δε θα ήταν ζωή... Η μνήμη μας είναι ησυνοχή μας, η λογική μας, η δράση μας, το συναίσθημά μας. Χωρίς αυτή,δεν είμαστε τίποτα... (Μπορώ μόνο να περιμένω για την τελειωτική α

μνησία, αυτή που μπορεί να σβήσει μια ολόκληρη ζωή, όπως έκανε στη μητέρα μου...)

Λουίς Μπουνιουέλ**

Αυτό το συγκινητικό και τρομαχτικό απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Μπουνιουέλ βάζει θεμελιώδη ερωτηματικά — κλινικά, πρακτικά, υπαρξιακά, φιλοσοφικά: με τι μοιάζει η ζωή (αν μπορούμε ναμιλήσουμε για ζωή), τι είδος κόσμου και τι είδος Εγώ εξακολουθεί ναυπάρχει για έναν άνθρωπο που έχει χάσει ένα μεγάλο μέρος της μνή

μης του και, μαζί μ' αυτό, το παρελθόν του και τις άγκυρες του στο χρόνο;

* Αφού έγραψα και δημοσίευσα αυτή την ιστορία, αρχίσαμε με το δρ Elkhonon Goldberg— ένα μαθητή του Luria και επιμελητή της πρωτότυπης (ρωσκής) έκδοσης του «The Neuro-

psychology of Memory— μία προσεχτική και συστηματική νευροψυχολογική μελέτη αυτούτου ασθενή. Ο δρ Goldberg παρουσίασε μερικά από τα προκαταρκτικά μας ευρήματα σε

συνέδρεια και ελπίζουμε σύντομα να εκδώσουμε μία πλήρη αναφορά.

Μία εξαίρετη και βαθύτατα συγκινητική ταινία γύρω από έναν ασθενή με μία βαθιά α μνησία [Αιχμάλωτος συνείδησης), που γυρίστηκε από το δρ Jonathan Miller, προβλήθηκεπριν από λίγο καιρό στην Αγγλία (Σεπτέμβριος 1986). Μία άλλη ταινία γυρίστηκε (από τονHilary l.awson) γύρω από έναν προσωπαγνωσικό ασθενή (με πολλές ομοιότητες με το δρΠ). Η συμβολή τέτοιων ταινιών για την κατανόηση αυτών των προβλημάτων είναι αποφα-σιστική, χάρη στη βοήθεια που προσφέρουν στη φαντασία: «Δεν μπορούμε να πούμε ό,τι μπορούμε να δείξουμε».

** Λουίς Μπουνιουέλ: H τελευταία πνοή. Ελληνική μετάφραση Μαρίας Μπαλάσκα, Οδυσσέας 1984.



Μου έφερε στο μυαλό έναν ασθενή μου που είναι παραδειγματικός γι' αυτά τα ερωτήματα: ο Τζίμυ Γκ., ένας γοητευτικός, έξυπνος άντραςμε ολοκληρωτική αμνησία, μπήκε στον Οίκο Ευγηρίας μας κοντά στηνπόλη της Νέας Υόρκης στις αρχές του 1975 με τη συνοδεία ενός σιβυλλικού παραπεμπτικού συμειώματος που ανέφερε: «εγκαταλειμμένος,

ανοϊκός, συγχυτικός χωρίς προσανατολισμό».Ο Τζίμυ ήταν ένας καλοβαλμένος άντρας με σγουρά γκρίζα πυκνά

μαλλιά, όμορφος και γεμάτος υγεία, σαράντα εννέα χρονών. Ήταν κα-λοδιάθετος, φιλικός και ζεστός.

— Γεια χαρά, γιατρέ! είπε. Ωραίο πρωινό! Να πάρω αυτή την καρέκλα;

Πολύ εγκάρδιος, ήταν πρόθυμος να μιλήσει και να απαντήσει σε όλες

τις ερωτήσεις μου. Μου είπε το όνομα και την ημερομηνία γέννησήςτου, καθώς και το όνομα της μικρής κωμόπολης του Κονέτικατ όπουείχε γεννηθεί. Την περιέγραψε με τρυφερές λεπτομέρειες και μου σχεδίασε ακόμα και ένα χάρτη της. Περιέγραψε τα σπίτια όπου είχε ζήσει η οικογένειά του, θυμόταν ακόμα και τα νούμερα των τηλεφώνων τους.Μου μίλησε για τα σχολικά του χρόνια, τους φίλους εκείνης της εποχήςκαι για την ιδιαίτερη αγάπη του για τα μαθηματικά και τις φυσικές

επιστήμες. Μιλούσε με ενθουσιασμό για τα χρόνια που είχε περάσειστο ναυτικό: όταν κατατάχτηκε, στα 1943, ήταν δεκαεφτά χρονών καιείχε μόλις αποφοιτήσει από το Λύκειο. Καθώς ήταν γεννημένος μηχανικός, κρίθηκε κατάλληλος για τον ασύρματο και τα ηλεκτρονικά καιέτσι, μετά από μια σύντομη εκπαίδευση στο Τέξας, έγινε βοηθός χειριστής ασυρμάτου σε ένα υποβρύχιο. Θυμόταν τα ονόματα των διαφόρων υποβρυχίων όπου είχε υπηρετήσει, τις αποστολές που είχαν ανα

λάβει, τα λιμάνια που έπιαναν, τα ονόματα των συντρόφων του στοπλοίο. Θυμόταν τον κώδικα Μορς και μπορούσε να τον χρησιμοποιεί

για να στέλνει μηνύματα, καθώς και να δακτυλογραφεί άνετα και γρή γορα.

Είχε περάσει μια γεμάτη και ενδιαφέρουσα νεότητα που την αναθυ-μόταν ζωηρά, με λεπτομέρειες και με τρυφερότητα. Αλλά απ' αυτό τοσημείο και πέρα, για κάποιο περίεργο λόγο, οι αναμνήσεις του σταματούσαν. Ανακαλούσε και σχεδόν ξαναζούσε τις μέρες του πολέμου καιτη θητεία του, το τέλος του πολέμου και τα σχέδιά του για το μέλλον.Είχε συνδεθεί με το ναυτικό και σκεφτόταν να γίνει μόνιμος. Τελικά,όμως, σκέφτηκε ότι με μια οικονομική υποστήριξη και τον G. I. Bill* θα

* G. I. Bill: η οικονομική βοήθεια στους παλιούς πολεμιστές των ΗΠΑ. (Σ.τ.Μ.)

42



ήταν ίσως καλύτερα αν συνέχιζε τις σπουδές του στο Κολέγιο. 0 μεγάλος του αδελφός παρακολουθούσε μία σχολή λογιστών και είχε ένα δε-σμό με ένα κορίτσι, μία «καλλονή» από το Όρεγκον.

Καθώς τα αναθυμόταν και τα ξαναζούσε, ο Τζίμυ είχε ζωηρέψει:φαινόταν σαν να μιλούσε όχι για το παρελθόν αλλά για το παρόν καιμου έκανε μεγάλη εντύπωση η αλλαγή στην ένταση της διήγησης τωναναμνήσεών του, καθώς πέρασε από τις μέρες του σχολείου στις μέρεςτου ναυτικού. Μέχρι εκείνη τη στιγμή μίλαγε στον αόριστο, αλλά τώραείχε περάσει στον ενεστώτα, που μου έδινε την εντύπωση ότι δεν ήτανένας τυπικός ιστορικός ενεστώτας, που χρησιμοποιούμε εμφατικά στηδιήγηση, αλλά ένας πραγματικός ενεστώτας, αυτός της άμεσης εμπει-ρίας.

Μία ξαφνική, απίθανη υποψία με κυρίεψε.- Τι χρονιά έχουμε, κύριε Γκ.; ρώτησα κρύβοντας την αμηχανία μου

κάτω από ένα αδιάφορο ύφος.- Σαράντα πέντε, αγαπητέ, Γιατί; Και συνέχισε, χωρίς διακοπή:

Κερδίσαμε τον πόλεμο, ο Ρούσβελτ πέθανε, στην εξουσία είναι ο Τρού-μαν. Ξεκινάνε νέοι, μεγάλοι καιροί.

Και τότε εσείς, Τζίμυ, πόσων χρονών είστε;Πήρε ένα αβέβαιο, περίεργο ύφος και δίστασε για ένα λεπτό, σαν να

υπολόγιζε.- Δηλαδή... νομίζω ότι είμαι δεκαεννιά, γιατρέ, θα γίνω είκοσι στα

επόμενα γενέθλιά μου.Βλέποντας τον γκριζομάλλη άντρα που έστεκε μπροστά μου, είχα

μία παρόρμηση για την οποία ποτέ δε συγχώρησα τον εαυτό μου, καιπου θα ήταν το αποκορύφωμα της σκληρότητας, αν ο Τζίμυ είχε τηνοποιαδήποτε δυνατότητα να το θυμάται.

Κοιτάχτε εδώ, είπα και έτεινα έναν καθρέφτη προς το μέρος του.Κοιτάχτε στον καθρέφτη και πείτε μου τι βλέπετε. Μοιάζει για δεκαεν-νιάρης αυτός που βλέπετε στον καθρέφτη;

Χλόμιασε απότομα και γράπωσε την καρέκλα του από τα πλάγια.Χριστέ μου! ψιθύρισε. Χριστέ μου, τι γίνεται; Τι μου συνέβη; Είναι

εφιάλτης; Τρελάθηκα; Πλάκα είναι;Ήταν έξαλλος, πανικόβλητος.- Εντάξει, όλα είναι εντάξει, Τζίμυ, είπα προσπαθώντας να τον κα

ταπραΰνω. Έγινε λάθος. Δεν υπάρχει κανένας λόγος ν' ανησυχείς. Έλα!Τον πήγα προς το παράθυρο.- Δεν είναι μια πανέμορφη ανοιξιάτικη μέρα; Βλέπεις εκεί τα παιδά

κια που παίζουν μπέιζμπολ;

43



Ξαναβρήκε το χρώμα του και χαμογέλασε, καθώς έφυγα στα κλεφτά,παίρνοντας μαζί μου τον αποκρουστικό καθρέφτη.

Ξαναμπήκα στο δωμάτιο σε δυο λεπτά. Ο Τζίμυ στεκόταν πάντα δίπλα στο παράθυρο, χαζεύοντας με ευχαρίστηση τα παιδιά που έπαιζανμπέιζμπολ από κάτω. Στράφηκε, καθώς άνοιξα την πόρτα, και πήρεμια χαρωπή έκφραση.

— Γεια χαρά, γιατρέ! είπε. Όμορφο πρωινό! Θέλατε να μου μιλήσετε;Να πάρω αυτή την καρέκλα;

Ούτε ίχνος αναγνώρισης στο ειλικρινές, ανοιχτό του πρόσωπο.— Δεν έχουμε ξανασυναντηθεί, κύριε Γκ.; ρώτησα με αδιάφορο ύ

φος.

—Όχι, δε νομίζω. Με μια τέτοια γενειάδα! Εσάς δε θα μπορούσα νασας ξεχάσω, γιατρέ!— Γιατί με λέτε «γιατρό»;— Μα καλά, είστε γιατρός, δεν είστε;— Ναι, αλλά αν είναι η πρώτη φορά που με συναντάτε, πώς το ξέρε

τε;— Μιλάτε σαν γιατρός. Βλέπω ότι είστε γιατρός.

— Μάλιστα, έχετε δίκιο, είμαι. Είμαι ο νευρολόγος αυτού εδώ τουμέρους.

— Νευρολόγος; Ε, τρέχει τίποτα με τα νεύρα μου; Και τι είναι «αυτότο μέρος»; Πού βρισκόμαστε «εδώ»; Τι είναι αυτό το μέρος εν πάσηπεριπτώσει;

— Αυτό ακριβώς θα σας ρωτούσα τώρα: πού νομίζετε ότι βρίσκεστε;— Βλέπω αυτά τα κρεβάτια και αυτούς τους ασθενείς ολόγυρα. Μου

φαίνεται σαν ένα είδος νοσοκομείου. Αλλά, διάβολε, τι μπορεί να κάνωεγώ στο νοσοκομείο και μάλιστα μ' όλους αυτούς τους γέρους, τόσοπιο μεγάλους από μένα. Αισθάνομαι καλά στην υγεία μου, είμαι δυνατός σαν ταύρος. Ίσως να δουλεύω εδώ... Δουλεύω; Και τι δουλειά κάνω;... Όχι, κουνάτε το κεφάλι σας, βλέπω στα μάτια σας ότι δε δουλεύωεδώ. Αν δε δουλεύω εδώ, πάει να πει ότι με έβαλαν εδώ. Είμαι έναςασθενής, είμαι άρρωστος και δεν το ξέρω, γιατρέ; Είναι τελείως τρελό,με τρομάζει... Μήπως είναι κάποια φάρσα;

— Δεν ξέρετε τι συμβαίνει; Δεν ξέρετε καθόλου; Θυμάστε που μουμιλήσατε για τα παιδικά σας χρόνια στο Κονέτικατ, για την εποχή που

ήσασταν ασυρματιστής στα υποβρύχια; Και για τον αδελφό σας πουέχει ένα δεσμό μ' ένα κορίτσι από το Όρεγκον;

— Ε, σωστά είναι αυτά που λέτε. Αλλά δε σας τα είπα εγώ, ποτέ στη

44



ζωή μου δε σας έχω συναντήσει. Πρέπει να διαβάσατε ό,τι με αφοράστην καρτέλα μου.

- Εντάξει, είπα. Θα σας διηγηθώ μια ιστορία. Πήγε κάποιος στο για-τρό του λέγοντας ότι υποφέρει από κενά στη μνήμη του. Ο γιατρός τού

έκανε μερικές ερωτήσεις ρουτίνας και μετά του λέει: «Λοιπόν, αυτά τακενά; Τι ακριβώς συμβαίνει με αυτά τα κενά;» «Ποια κενά;» απάντησεαπορημένος ο ασθενής.

Έτσι, λοιπόν, αυτό είναι το πρόβλημά μου, είπε γελώντας ο Τζίμυ.Μου φαίνεται ότι κάτι είχα προσέξει. Πιάνω τον εαυτό μου να ξεχνάωπράγματα, μια στις τόσες, πράγματα που μόλις έχουν συμβεί. Παρ' όλααυτά, το παρελθόν το θυμάμαι καθαρά.

Θα μου επιτρέψετε να σας εξετάσω, να σας υποβάλω σε μερικάτέστ;

Βεβαίως, απάντησε ευγενικά. Ό,τι θέλετε.Στα τεστ ευφυίας έδειξε καταπληκτικές ικανότητες. Ήταν πολύ ο-

ξυδερκής, παρατηρητικός και λογικός και δε συναντούσε καμία δυσκο-λία στη λύση πολύπλοκων προβλημάτων και γρίφων, καμία δυσκολίαυπό τον όρο ότι ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν γρήγορα. Αν

χρειαζόταν πολλή ώρα, ξεχνούσε αυτό που έκανε. Ήταν γρήγορος καικαλός στην τρίλιζα και στην ντάμα, πονηρός και επιθετικός, έτσι πουμπόρεσε να με νικήσει εύκολα. Στο σκάκι, όμως, έχασε, γιατί οι κινήσειςτου παιχνιδιού ήταν πολύ αργές γι' αυτόν.

Εξετάζοντας και πάλι τη μνήμη του, βρήκα μία ασυνήθιστα υπερβολική έκπτωση της πρόσφατης μνήμης σε τέτοιο σημείο, που καθετίπου θα του έλεγε ή θα του έδειχνε κανείς θα το ξέχναγε σε λίγα δεύτε-

ρόλεπτα. Για να το επιβεβαιώσω, έβγαλα το ρολόι μου, τη γραβάτα μουκαι τα γυαλιά μου και τα έβαλα πάνω στο γραφείο, τα σκέπασα και τουζήτησα να τα απομνημονεύσει. Ύστερα, αφού κουβέντιασα μαζί του

για ένα λεπτό, τον ρώτησα τι είχα βάλει κάτω από το κάλυμμα. Δεθυμήθηκε κανένα απ' τα αντικείμενα, ούτε καν ότι του είχα ζητήσει νατα θυμηθεί. Επανέλαβα το τεστ βάζοντας τον αυτή τη φορά να γράψειτα ονόματα των τριών αντικειμένων. Και πάλι τα ξέχασε και έμεινε

έκπληκτος όταν του έδειξα το χαρτί με αυτό που είχε γράψει, λέγονταςπως δεν είχε καμία ανάμνηση του ότι είχε γράψει κάτι, παρότι αναγνώ-ρισε το γραφικό του χαρακτήρα, και μόνο μετά του ήρθε μία απόμακρη«ηχώ» του γεγονότος ότι τα είχε γράψει.

Μερικές φορές συγκρατούσε κάποιες απόμακρες αναμνήσεις, κάποια συγκεχυμένη ηχώ ή κάποια αίσθηση οικείου. Έτσι, πέντε λεπτάαφού είχα παίξει τρίλιζα μαζί του, θυμήθηκε πως «κάποιος γιατρός»



είχε παίξει μαζί του αυτό το παιχνίδι «λίγο καιρό πριν»· κατά πόσοαυτό το «λίγο καιρό πριν» ήταν λεπτά ή μήνες δεν είχε ιδέα. Σταμάτησετότε και είπε: «Θα μπορούσατε να ήσασταν εσείς;» Όταν του είπα ότιήμουν εγώ, φάνηκε να το διασκεδάζει. Αυτή η αμυδρή ευθυμία και μίακάποια αδιαφορία ήταν πολύ χαρακτηριστικές, όπως ήταν και οι συλλογισμοί στους οποίους τον οδηγούσε το γεγονός ότι ήταν τόσο αποπροσανατολισμένος και χαμένος στο χρόνο. Όταν ρωτούσα τον Τζίμυ για την εποχή του χρόνου, θα κοιτούσε αμέσως γύρω του για κάποιαένδειξη —ήμουν αρκετά προσεχτικός, ώστε να τραβήξω το ημερολόγιοαπό το γραφείο μου— και θα συμπέραινε την εποχή, χοντρικά, κοιτώντας από το παράθυρο.

Προφανώς δεν ήταν το ότι η μνήμη του αποτύγχανε να εγγράψει τα γεγονότα, αλλά ότι τα μνημονικά ίχνη ήταν σε τέτοιο σημείο φευγαλέα,που ήταν δυνατό να σβηστούν μέσα σ' ένα λεπτό, και συχνά σε ακόμαλιγότερο, ειδικά αν υπήρχαν ερεθίσματα που τον αποσπούσαν ή ερεθίσματα ανταγωνιστικά, ενώ οι ανώτερες διανοητικές και αντιληπτικέςτου ικανότητες παρέμεναν άθικτες.

Οι επιστημονικές γνώσεις του Τζίμυ ήταν αυτές ενός λαμπρού απόφοιτου του Λυκείου με μία ιδιαίτερη κλίση στα μαθηματικά και στιςφυσικές επιστήμες. Ήταν εξαίρετος στους αριθμητικούς (καθώς καιστους αλγεβρικούς) υπολογισμούς, αλλά μόνο αν μπορούσαν να εκτελεστούν με αστραπιαία ταχύτητα. Αν υπήρχαν πολλές πράξεις και χρει-ζόταν πολύς χρόνος, θα ξέχναγε σε ποιο σημείο βρισκόταν, ακόμα καιτην ίδια την ερώτηση. Γνώριζε τα φυσικά στοιχεία, τα συνέκρινε καιμου έφτιαξε τον περιοδικό τους πίνακα, παραλείποντας τα υπερουρά-νια στοιχεία.

— Είναι πλήρης; τον ρώτησα όταν τελείωσε.— Είναι πλήρης και ενημερωμένος, κύριε, απ' όσο γνωρίζω.— Δεν ξέρετε κανένα στοιχείο μετά το ουράνιο;— Αστειεύεστε; Υπάρχουν ενενήντα δύο στοιχεία και το ουράνιο εί

ναι το τελευταίο.Έκανα μία μικρή παύση και ξεφύλλισα ένα τεύχος του National Geo

graphic που ήταν πάνω στο τραπέζι.— Πείτε μου τους πλανήτες, είπα, και κάτι γύρω απ' αυτούς.Χωρίς δισταγμό, με σιγουριά, μου απαρίθμησε τους πλανήτες, τα ονό

ματά τους, τη χρονολογία της ανακάλυψής τους, την απόστασή τουςαπό τον ήλιο, την εκτιμώμενη μάζα τους, το χαρακτήρα τους και τηβαρύτητά τους.

46



— Τι είναι αυτό; ρώτησα δείχνοντάς του μία φωτογραφία στο περιοδικό που κρατούσα.

— Είναι η σελήνη, απάντησε.— Όχι, δεν είναι, του είπα. Είναι μία φωτογραφία της γης τραβηγμέ

νη από τη σελήνη.— Γιατρέ, αστειεύεστε! Θα έπρεπε κάποιος να είχε ανεβάσει μία κά

μερα εκεί πάνω!— Φυσικά.— Διάβολε! Με δουλεύετε. Πώς θα γινόταν αυτό;Εκτός κι αν ήταν ένας τέλειος ηθοποιός, ένας απατεώνας που υπο

κρινόταν μία έκπληξη που δεν αισθανόταν, αυτός ο διάλογος ήταν ηπιο πειστική επίδειξη για το ότι είχε παραμείνει στο παρελθόν. Τα λό

για του, τα αισθήματά του, η αθώα απορία του, ο αγώνας του να βγάλεικάποιο νόημα από ό,τι έβλεπε ήταν η αντίδραση που θα είχε έναςέξυπνος νέος της εποχής του '40, αν ερχόταν αντιμέτωπος με το μέλλον, μ' αυτά που δεν είχαν ακόμα συμβεί και μ' αυτά που μόλις καιμετά βίας μπορούσε να φανταστεί κανείς τότε. «Αυτό περισσότερο απ'οτιδήποτε άλλο», έγραφα στις σημειώσεις μου, «με πείθει ότι η διακοπήπου συνέβη στη ζωή του γύρω στα 1945 είναι αυθεντική... Ό,τι τουέδειξα και του είπα του προκάλεσε την ίδια γνήσια κατάπληξη που θαείχε προκαλέσει σε έναν έξυπνο νέο της προ του Σπούτνικ περιόδου».

Βρήκα μία άλλη φωτογραφία στο περιοδικό και το γύρισα προς τομέρος του.

— Αυτό είναι ένα αεροπλανοφόρο, είπε. Υπερμοντέρνο σχέδιο. Δενέχω δει ποτέ μου κάποιο που να του μοιάζει.

— Πώς λέγεται; ρώτησα.Έριξε μια ματιά, φάνηκε αμήχανος και είπε:— Νίμιτς!— Συμβαίνει τίποτα;— Και βέβαια συμβαίνει! απάντησε άγρια. Τα ξέρω όλα με το όνομά

τους και δε γνωρίζω κανένα Νίμιτς... Βέβαια υπάρχει ένας ναύαρχοςΝίμιτς, αλλά δεν έχω ακούσει να έδωσαν το όνομά του σε κανένα αεροπλανοφόρο.

Θυμωμένα πέταξε κάτω το περιοδικό.Άρχιζε να κουράζεται και γινόταν κάπως ευέξαπτος και αγχώδης

κάτω από τη διαρκή πίεση της ελλειμματικότητάς του, της αντίφασηςπου ένιωθε και του φόβου που προκαλούσαν οι επιπτώσεις τους, καιπου δεν ήταν δυνατό να τα ξεχνά εντελώς. Τον είχα ήδη ωθήσει απερίσκεπτα σε πανικό και ένιωσα ότι ήταν καιρός να τελειώσουμε τη συνε-

47



δρία. Βηματίσαμε πάλι προς το παράθυρο και κοιτάξαμε το ηλιοφώτι-στο γήπεδο του μπέιζμπολ· καθώς κοιτούσε έξω, το πρόσωπό του ηρέμησε, ξέχασε το Νίμιτς, τη δορυφορική φωτογραφία, όλες αυτές τιςνύξεις για την κατάστασή του και όλα αυτά τα τρομερά και απορροφήθηκε από το παιχνίδι που έβλεπε. Ύστερα, καθώς ο αέρας έφερνε μίαπικάντικη μυρωδιά από την τραπεζαρία, έγλειψε τα χείλη του και, λέ γοντας: «Φαΐ!», χαμογέλασε και με χαιρέτησε.

Ένιωθα ένα σφίξιμο από τη συγκίνηση· σου ράγιζε την καρδιά, σεσάστιζε, ο παραλογισμός μιας ζωής χαμένης μέσα στη λήθη, σε αποσύνθεση.

«Σαν να ήταν», έγραψα στις σημειώσεις μου, «φυλακισμένος σε μίαμοναδική στιγμή της ύπαρξης, αποκλεισμένος ολόγυρα από μία τάφρο,

ένα χάσμα λησμονιάς... Ένας άνθρωπος χωρίς παρελθόν (ή μέλλον), δεμένος επάνω σε μια στιγμή που συνεχώς μεταμορφώνεται, χωρίς περιεχόμενο και κανένα νόημα». Και στη συνέχεια, πιο πεζά: «Η νευρολο γική εξέταση είναι εντελώς φυσιολογική κατά τα λοιπά. Υπόθεση: πιθανό σύνδρομο Korsakov οφειλόμενο σε αλκοολική εκφύλιση των μαστοειδών σωματίων». Οι σημειώσεις μου ήταν ένα περίεργο μείγμα από

γεγονότα και παρατηρήσεις, προσεχτικά και αναλυτικά καταγραμμένα,

με ακατάσχετους στοχασμούς επάνω στην «έννοια» που μπορεί να έ χουν τέτοια προβλήματα σε σχέση με το ποιος και τι και με το πούβρισκόταν αυτός ο καημένος· μέχρι ποιο σημείο μπορούσε, πράγματι,να μιλάει κανείς για μία «ύπαρξη», δεδομένης μιας τόσο απόλυτης έλλειψης μνήμης και της οποιασδήποτε συνέχειας.

Συνέχιζα να αναρωτιέμαι, σ' αυτές όπως και σε μετέπειτα σημειώσεις μου, εντελώς εξωεπιστημονικά, γύρω από την υπόθεση μίας «χαμέ

νης ψυχής»· πώς θα μπορούσε κανείς να δημιουργήσει κάποια συνέ χεια, κάποιες ρίζες, σ' αυτό τον άνθρωπο χωρίς ρίζες ή με αυτές τιςαπλησίαστες ρίζες που είχε στο μακρινό παρελθόν.

Αν ήταν δυνατή μια επανασύνδεση· αλλά πώς θα μπορούσε να επανασυνδεθεί και πώς θα μπορούσαμε να τον βοηθήσουμε να το κάνει; Τι ήταν η ζωή χωρίς κάποια σύνδεση; «Τολμώ να βεβαιώσω», έγραψε οHume, «ότι δεν είμαστε τίποτε άλλο παρά ένα δεμάτι ή ένα συνονθύ

λευμα από διάφορες εντυπώσεις που διαδέχονται η μία την άλλη μεασύλληπτη ταχύτητα και βρίσκονται σε διαρκή ρευστότητα και κίνηση». Με κάποια έννοια, ο Τζίμυ ήταν πια περιορισμένος σε μία ύπαρξη«τύπου Hume»· δεν μπορούσα να σταματήσω να σκέφτομαι πόσο θαείχε συνεπαρθεί ο Hume βλέποντας στον Τζίμυ την ενσάρκωση τηςίδιας του της φιλοσοφικής «χίμαιρας», την ανατριχιαστική μεταμόρφω-

4 8



ση ενός ανθρώπου σε μία ασύνδετη, ασυνάρτητη ρευστότητα και αλλαγή.

Έψαξα για μια συμβουλή ή κάποια βοήθεια στην ιατρική βιβλιογραφία, μία βιβλιογραφία που, για κάποιο λόγο, ήταν κυρίως ρωσική, απότην πρωτότυπη διατριβή του Korsakov (Μόσχα, 1887) πάνω σε

ανάλογες περιπτώσεις απώλειας της μνήμης, που εξακολουθούν μέχρισήμερα να ονομάζονται «σύνδρομο Korsakov», μέχρι τη Νευροψυχολο-γία της Μνήμης του Luria (που μεταφράστηκε στα αγγλικά μόνο ένα

χρόνο αφού είδα για πρώτη φορά τον Τζίμυ). Ο Korsakov έγραφε στα1887:

«Υπάρχει μια σχεδόν αποκλειστική προσβολή της μνήμης των πρόσφα-των γεγονότων κατά τα φαινόμενα οι πρόσφατες εντυπώσεις εξαφανί-

ζονται ταχύτερα, ενώ οι πολύ παλιές εντυπώσεις ανακαλούνται σωστά,με τρόπο που η ευφυία του ασθενή, η οξύτητα της αντίληψής τους και ηεπινοητικότητά του παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άθικτες».

Στις λαμπρές αλλά φειδωλές παρατηρήσεις του Korsakov προστέθηκε ένας αιώνας περαιτέρω έρευνας, όπου η πλουσιότερη και βαθύτερησυμβολή ήταν αυτή του Luria. Ο Luria μπόρεσε να μιλήσει για το πάθος της ολοκληρωτικής απώλειας της μνήμης και στα γραπτά του ηεπιστήμη έγινε ποίηση. «Σε τέτοιους ασθενείς παρατηρούνται πάνταμεγάλες διαταραχές της οργάνωσης των εντυπώσεων που γεννούν τα

γεγονότα και της διαδοχής τους στο χρόνο», έγραψε. «Κατά συνέπεια, χάνουν το σύνολο της εμπειρίας του χρόνου και ζουν πια σε έναν κόσμο που αποτελείται από μεμονωμένες εντυπώσεις». Ακόμα περισσότερο, όπως το σημειώνει ο Luria, το ξερίζωμα και η ακαταστασία τωναναμνήσεων θα μπορούσε να επεκταθεί προς τα πίσω στο χρόνο «καιστις πιο σοβαρές περιπτώσεις ακόμα και σε αρκετά παλιά γεγονότα».

Οι περισσότεροι από τους ασθενείς που ο Luria περιγράφει στο βιβλίο του έπασχαν από μεγάλους εγκεφαλικούς όγκους που εκδηλώνονταν με το σύνδρομο Korsakov, αλλά αργότερα επεκτείνονταν και είχανσυχνά μοιραία κατάληξη. Ο Luria δε συμπεριέλαβε περιπτώσεις «απλού» συνδρόμου Korsakov με τη βασική περιορισμένη βλάβη που είχε

περιγράψει ο Korsakov: μια καταστροφή των νευρώνων στα μικροσκοπικά αλλά κρίσιμης σημασίας μαστοειδή σωμάτια που προκαλεί το οινόπνευμα, ενώ το υπόλοιπο του εγκεφάλου παραμένει απολύτως άθικτο.Έτσι δεν υπήρχε δυνατότητα μακροπρόθεσμης παρακολούθησης τωνπεριπτώσεων του Luria.

Στην αρχή ο Τζίμυ με προβλημάτιζε βαθιά, είχα αμφιβολίες, ακόμα

49



και υποψίες, γύρω από την κατά τα φαινόμενα απότομη διακοπή πουεμφανιζόταν στα 1945, ένα σημείο, μία ημερομηνία που είχε και ένανκαθοριστικό συμβολισμό. Σε μία μεταγενέστερη σημείωση έγραφα:

«Υπάρχει ένα μεγάλο κενό. Δεν ξέρουμε τι συνέβη τότε ή αργότερα...Πρέπει να γεμίσουμε αυτά τα χρόνα που "λείπουν"· διαμέσου του α-δελφού ή του ναυτικού ή των νοσοκομείων που νοσηλεύτηκε... Μπορείνα είχε υποστεί κάποιο μεγάλο τραυματισμό εκείνη την εποχή, κάποιομεγάλο εγκεφαλικό ή συγκινησιακό τραυματισμό στη μάχη, στον πόλε-μο, και αυτό να τον επηρέασε έκτοτε;... Να σκεφτούμε ότι ο πόλεμος

ήταν το "απόγειο" του, η τελευταία φορά που ήταν στ' αλήθεια ζω-ντανός, και η ύπαρξη του από τότε δεν είναι παρά μία μακριά πτώ-ση;»*

Του κάναμε διάφορες εξετάσεις (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, σκάνερτου εγκεφάλου) που δεν έδωσαν καμία ένδειξη μαζικής καταστροφήςτου εγκεφάλου, αν και η ατροφία των μικροσκοπικών μαστοειδών σωματίων δε θα φαινόταν σε τέτοιες εξετάσεις. Το ναυτικό μάς έστειλεεκθέσεις που αποδείκνυαν ότι είχε μείνει στις τάξεις του μέχρι το 1965και ότι εκείνη την εποχή είχε πλήρη κατοχή των ικανοτήτων του.

Ξεθάψαμε τότε μία σύντομη, απαίσια έκθεση από το νοσοκομείο Bel-

levue, με ημερομηνία του 1971, που έλεγε ότι «είχε πλήρη απώλεια τουπροσανατολισμού του... με ένα προχωρημένο οργανικό εγκεφαλικόσύνδρομο που οφείλεται στο οινόπνευμα» (υπήρχε ακόμα εκείνη τηνεποχή μία κίρρωση του ήπατος). Από το Bellevue είχε σταλεί σε έναάθλιο μέρος στο Village, που χαρακτηριζόταν σαν «νοσηλευτήριο», απ'όπου και τον είχε γλιτώσει —βρόμικο και πεινασμένο— το ίδρυμά μαςστα 1975.

Εντοπίσαμε τον αδελφό του, για τον οποίο ο Τζίμυ μίλαγε πάντα σαννα βρισκόταν στη σχολή λογιστών και να ήταν αρραβωνιασμένος με μία

* Στη συναρπαστική του ιστορία με βάση προφορικές διηγήσεις Ο καλός πόλεμος (1985)ο Studs Terkel μεταγράφει αναρίθμητες ιστορίες αντρών και γυναικών, ιδιαίτερα μάχιμωναντρών, που ένιωσαν το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο σαν έντονα αληθινό —σαν την πιοαληθινή και σημαντική περίοδο της ζωής τους— και οτιδήποτε έκτοτε ωχριούσε σε σύγκριση μ' αυτό. Τέτοιοι άνθρωποι έχουν την τάση να παραμένουν στην εποχή του πολέμου και

να ξαναζούν τις μάχες του, τη συντροφικότητα, τη σιγουριά των ηθικών αξιών και την ένταση των συγκινήσεων. Αλλά αυτή η εμμονή στο παρελθόν και μια σχετική νωθρότητα στηστάση τους απέναντι στο παρόν —αυτή η συναισθηματική άμβλυνση σε σχέση με τα τωρινά συναισθήματα και τη μνήμη του παρόντος— δεν είναι τίποτα μπροστά στην οργανικήαμνησία του Τζίμυ. Είχα πρόσφατα την ευκαιρία να συζητήσω το θέμα με τον Terkel: «Συνάντησα χιλιάδες ανθρώπους», μου είπε, «που αισθάνονται ότι από το '45 κι ύστερα απλώς βλέπουν τον καιρό να περνά, αλλά ποτέ δε συνάντησα κάποιον για τον οποίο ο χρόνος νασταμάτησε εντελώς, όπως για τον αμνησικό σας Τζίμυ».

50



κοπέλα από το Όρεγκον. Στην πραγματικότητα είχε παντρευτεί τηνκοπέλα από το Όρεγκον, είχε γίνει πατέρας και παππούς, και ασκούσετη λογιστική εδώ και τριάντα χρόνια.

Εκεί που είχαμε ελπίσει σε ένα πλήθος πληροφοριών και περιμέναμεμία μεγάλη συγκίνηση από τον αδελφό του, δεχτήκαμε ένα ευγενικόαλλά κάπως πενιχρό γράμμα. Ήταν φανερό διαβάζοντας το —ιδιαίτερα διαβάζοντας ανάμεσα στις γραμμές— ότι οι δύο αδελφοί είχαν ελά χιστα ιδωθεί από το 1943 και ύστερα ότι οι δρόμοι τους είχαν χωρίσει,εν μέρει λόγω των επαγγελματικών αλλαγών και των μετακινήσεων καιεν μέρει λόγω βαθιών (αν και όχι σε αποξενωτικό σημείο) διαφορών του

χαρακτήρα. Ο Τζίμυ, φαίνεται, δεν είχε ποτέ του «νοικοκυρευτεί», «έπαιρνε πάντα ό,τι του έφερνε η τύχη» και ήταν «αδιόρθωτος πότης». Ο

αδελφός του έκανε την υπόθεση πως το ναυτικό τού είχε προσφέρειμία δομή, μία ζωή, και τα προβλήματα άρχισαν όταν το εγκατέλειψε,στα 1965. Χωρίς τη συνηθισμένη του δομή και το αγκυροβόλιο του, οΤζίμυ είχε σταματήσει να εργάζεται, άρχισε να «αποσυντίθεται» και ναπίνει υπερβολικά. Στα μέσα και ιδιαίτερα στα τέλη της δεκαετίας του'60 είχε παρουσιάσει κάποια διαταραχή της μνήμης, του τύπου Korsa-kov, αλλά όχι τόσο σοβαρή, ώστε να μην μπορεί να «τα βγάλει πέρα» με

το συνηθισμένο νωχελικό του τρόπο. Στα 1970, όμως, ο αλκοολισμόςτου επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο.

Γύρω στα Χριστούγεννα εκείνης της χρονιάς ο αδελφός του έμαθεότι είχε ξαφνικά πάθει μια κρίση, είχε «βγει εκτός εαυτού», είχε παρουσιάσει ένα διεγερτικό παραλήρημα και σύγχυση, και τότε ακριβώς μεταφέρθηκε στο Bellevue. Κατά τη διάρκεια του επόμενου μήνα η διέ

γερση και το παραλήρημα κόπασαν, αλλά έμειναν βαθιά και παράξενα

κενά μνήμης, ή «απώλεια μνήμης», για να χρησιμοποιήσουμε το ιατρικόιδίωμα. Ο αδελφός του τον είχε επισκεφτεί εκείνη την εποχή —δενείχαν συναντηθεί επί είκοσι χρόνια— και με τρόμο κατάλαβε ότι ο Τζίμυ όχι μόνο δεν τον αναγνώρισε, αλλά του είπε: «Σταματήστε τα αστεία! Είσαστε αρκετά ηλικιωμένος για να είσαστε ο πατέρας μου. Οαδελφός μου είναι νέος, μόλις τώρα πηγαίνει στη σχολή λογιστών».

Αυτές οι πληροφορίες αύξησαν τη σύγχυση μου. Γιατί ο Τζίμυ δε

θυμόταν τα τελευταία του χρόνια στο ναυτικό; Γιατί δεν ανακαλούσεκαι δεν οργάνωνε τις αναμνήσεις του μέχρι το 1970; Δεν είχα ακούσειποτέ ότι τέτοιοι ασθενείς μπορούσαν να παρουσιάσουν μία «παλίνδρομη αμνησία» (βλέπε το Υστερόγραφο). «Όλο και περισσότερο αναρωτιέμαι», έγραψα τότε, «αν δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο υστερικής αμνησίας ή αμνησικής φυγής· κατά πόσο δεν προσπαθεί να ξεφύγει από

51



κάτι υπερβολικά τρομαχτικό», και πρότεινα να τον δει η ψυχίατρός μας.Η έκθεσή της ήταν διεισδυτική και λεπτομερής· η εξέταση περιελάμβανε μέχρι και ένα τεστ με νάτριο αμυτάλ,* με σκοπό την «απελευθέρωση» των οποιωνδήποτε αναμνήσεων θα μπορούσαν να παραμένουνκαταπιεσμένες. Επιχείρησε, ακόμα, να υπνωτίσει τον Τζίμυ, ελπίζονταςνα εκμαιεύσει τις αναμνήσεις που η υστερία καταπίεζε· η μέθοδος αυτή έχει συνήθως αποτέλεσμα σε περιπτώσεις υστερικής αμνησίας. Εδώ,όμως, απέτυχε, γιατί ο Τζίμυ δεν ήταν δυνατό να υπνωτιστεί, όχι εξαιτίας κάποιας «αντίστασης», αλλά εξαιτίας της ακραίας του αμνησίαςπου τον εμπόδιζε να παρακολουθήσει αυτά που του έλεγε ο υπνωτιστής. (Ο δρ Μ. Homonoff, που εργάστηκε στο τμήμα αμνησικών του

νοσοκομείου Boston Veterans Administration, μου ανέφερε παρόμοιεςδικές του εμπειρίες: θεωρεί ότι αυτό είναι απόλυτα χαρακτηριστικό τωνασθενών με σύνδρομο Korsakov, σε αντίθεση με τους ασθενείς με υστερική αμνησία.)

«Δεν έχω καμία ένδειξη», έγραψε η ψυχίατρος, «οποιουδήποτε υστερικού ή "επιπρόσθετου" εκπτωτικού συμπτώματος. Στερείται τόσοτων μέσων, όσο και του κινήτρου, για να δημιουργήσει ένα πλαστόπροσωπείο. Η έκπτωση της μνήμης του είναι οργανική, μόνιμη και μηαναστρέψιμη, αν και είναι περίεργο το γεγονός ότι επεκτείνεται σε τέτοιο βάθος μέσα στο παρελθόν». Η άποψή της ήταν ότι «από τη στιγμήπου του είναι αδιάφορο... που δεν εκδηλοχνει κανένα ιδιαίτερο άγχος...δεν τίθεται το θέμα κάποιας αγωγής» και έτσι δεν υπήρχε τίποτα πουμπορούσε να προσφέρει, ή οποιαδήποτε θεραπευτική «διέξοδος» ή κάποιο «πάτημα» που να της ήταν δυνατό να διακρίνει.

Σε αυτό το σημείο της αναζήτησής μου, πεπεισμένος πια ότι ήτανπράγματι ένα «καθαρό» σύνδρομο Korsakov, χωρίς την εμπλοκή άλλωνπαραγόντων, συναισθηματικών ή οργανικών, έγραψα στον Luria και ζήτησα τη γνώμη του. Στην απάντησή του μου μιλούσε για τον ασθενήτου Bel,** του οποίου η αμνησία είχε αναδρομικά ξεριζώσει δέκα χρόνια.Κατά τη γνώμη του δεν ήταν απίθανο μία τέτοια παλίνδρομη αμνησία

να απλώνεται στις περασμένες δεκαετίες ή και σε μία ολόκληρη ζωή.«Μπορώ μόνο να περιμένω για την τελειωτική αμνησία», γράφει οΜπουνιουέλ, «αυτή που μπορεί να σβήσει μία ολόκληρη ζωή». Η αμνη-

* Τεστ με sodium amytal: η ένεση μιας ναρκωτικής ουσίας με προκαθορισμένη τεχνική,ώστε να προκληθεί χαλάρωση και πτώση του συνειδησιακού επίπεδου, με συνέπεια άρσητων αναστολών. (Σ.τ.Μ.)

** Βλ. Α. R. Luria, The Neuropsychology of Memory, αγγλική έκδοση 1976, σελ. 250-2.



σία του Τζίμυ, όμως, για οποιουσδήποτε λόγους, είχε σβήσει τη μνήμηκαι το χρόνο μέχρι το 1945 πάνω κάτω και μετά σταματούσε. Μερικέςφορές του τύχαινε να θυμηθεί κάτι πολύ μεταγενέστερο, αλλά αυτή ηανάκληση θα ήταν αποσπασματική και χωρίς διάρθρωση μέσα στο χρόνο. Μία φορά, βλέποντας τη λέξη «δορυφόρος» στον τίτλο μιας εφημερίδας, είπε αδιάφορα ότι επρόκειτο να λάβει μέρος σε ένα πρόγραμμαεκτόξευσης δορυφόρου, ενώ βρισκόταν στο πλοίο Chesapeake Bay, έναθραύσμα μνήμης που προερχόταν από τις αρχές ή τα μέσα της δεκαετίας του '60. Στην πράξη, όμως, το σημείο διακοπής του εντοπιζότανστη διάρκεια των μέσων (ή του τέλους) της δεκαετίας του '40 και οτιδήποτε μεταγενέστερο ανακαλούσε ήταν αποσπασματικό και ασύνδετο.Έτσι ήταν τα πράγματα το 1975 και έτσι παραμένουν σήμερα, εννέα χρόνια αργότερα.

Τι μπορούσαμε να κάνουμε; Τι έπρεπε να κάνουμε; «Δεν υπάρχουνσυνταγές σε μία τέτοια περίπτωση», έγραφε ο Luria. «Κάντε ό,τι σαςυποδεικνύουν η εφευρετικότητα και η καρδιά σας. Υπάρχει ελάχιστη ήκαι καθόλου ελπίδα να ξαναβρεί τη μνήμη του. Αλλά ένας άνθρωποςδεν έχει μόνο μνήμη. Έχει αισθήματα, θέληση, ευαισθησίες, πνεύμα·

αντικείμενα για τα οποία δεν μπορεί να μιλήσει η νευροψυχολογία. Εκεί, πέρα από το χώρο της απρόσωπης ψυχολογίας, είναι που μπορείτενα βρείτε τρόπους για να τον αγγίξετε και να δείτε μια βαθιά αλλαγή.Οι συνθήκες της δουλειάς σας ειδικά σας επιτρέπουν να κάνετε κάτιτέτοιο, γιατί δουλεύετε σε ένα άσυλο, που είναι σαν ένας μικρός κόσμος, πολύ διαφορετικό από τις κλινικές και τα ιδρύματα όπου εργάζομαι εγώ. Νευροψυχολογικά δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα που να μπο

ρείτε να κάνετε· στο χώρο του Ατόμου, όμως, ίσως υπάρχουν πολλάπου μπορείτε».

Ο Luria ανέφερε τον ασθενή του Kur που είχε μία σπάνια αυτοεπί- γνωση, μέσα στην οποία η απελπισία ήταν ανάμεικτη με μία παράξενη ηρεμία. «Δεν έχω ανάμνηση του παρόντος», έλεγε ο Kur. «Δεν ξέρω τιέκανα ή από πού ήρθα μόλις τώρα... μπορώ να ανακαλέσω πολύ καλάτο παρελθόν μου, αλλά δεν έχω μνήμη του παρόντος μου». Όταν τον

ρωτούσαν αν είχε ποτέ του δει το πρόσωπο που τον εξέταζε, απαντούσε: «Δεν μπορώ να πω ναι ή όχι, δεν μπορώ να βεβαιώσω ούτε νααρνηθώ ότι σας έχω δει». Αυτό συνέβαινε μερικές φορές και με τονΤζίμυ. Όπως ο Kur, που παρέμεινε για πολλούς μήνες στο ίδιο νοσοκομείο, ο Τζίμυ άρχισε να αποκτά σιγά σιγά μία «οικειότητα»· έμαθε ναβρίσκει το δρόμο του μέσα στο κτήριο, γύρω από την τραπεζαρία, να

γνωρίζει το ίδιο του το δωμάτιο, τα ασανσέρ, τις σκάλες, και κατά κά-



ποιο τρόπο αναγνώριζε μερικά πρόσωπα από το προσωπικό, παρότιτα μπέρδευε, και ίσως είχαν πράγματι κάποια ομοιότητα με πρόσωπααπό το παρελθόν. Γρήγορα συνδέθηκε με την αδελφή του Οίκου - ανα γνώριζε αμέσως τη φωνή της, τον ήχο των βημάτων της, αλλά έλεγεπάντα ότι ήταν μια συμμαθήτριά του από το Γυμνάσιο και έμεινε έκ

πληκτος όταν με άκουσε να τη φωνάζω «αδελφή».— Α, στο καλό! αναφώνησε. Συμβαίνουν τα πιο απίθανα πράγματα.

Λοιπόν, αδελφή, ποτέ δε θα μπορούσα να μαντέψω ότι θα γινόσαστανκαλόγρια!

Από τότε που βρίσκεται στον Οίκο Ευγηρίας μας —από τις αρχές,δηλαδή, του 1975— ο Τζίμυ δεν κατόρθωσε ποτέ να αναγνωρίσει μεσυνέπεια κάποιον. Το μόνο πρόσωπο που αληθινά αναγνωρίζει είναι ο

αδελφός του κάθε φορά που τον επισκέπτεται από το Όρεγκον. Οισυναντήσεις αυτές είναι βαθιά συγκινητικές για όποιον βρεθεί μπροστά· οι μόνες αληθινά συγκινητικές συναντήσεις που έχει ο Τζίμυ. Αγαπά τον αδελφό του, τον αναγνωρίζει, αλλά δεν μπορεί να καταλάβει γιατί φαίνεται τόσο γέρος: «Υποθέτω πως μερικοί άνθρωποι γερνάνε γρήγορα», λέει. Στην πραγματικότητα ο αδελφός του μοιάζει πολύ νεότερος από την ηλικία του και έχει εκείνο το είδος προσώπου και κατα

σκευής που αλλάζουν πολύ λίγο με τα χρόνια. Πρόκειται για συναντήσεις αληθινές και είναι για τον Τζίμυ ο μόνος σύνδεσμος ανάμεσα στοπαρελθόν και το μέλλον, χωρίς, όμως, κάποια έννοια ιστορικότητας ήσυνέχειας. Αν κάνουν κάτι, είναι να τονίζουν —τουλάχιστον για τοναδελφό του και για τους άλλους που τους βλέπουν μαζί— το γεγονόςότι ο Τζίμυ εξακολουθεί να ζει και να είναι απολιθωμένος μέσα στοπαρελθόν.

Στην αρχή είχαμε όλοι μεγάλες ελπίδες για τη βοήθεια που θα μπορούσαμε να προσφέρουμε στον Τζίμυ· ήταν τόσο ευχάριστος, τόσο συμπαθής και έξυπνος, που ήταν δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι δε θα ήταν δυνατό να του παρασχεθεί η οποιαδήποτε βοήθεια. Αλλά κανέναςμας δεν είχε ποτέ αναλογιστεί ότι η αμνησία μπορούσε να 'ναι τόσοδυνατή, σαν ένας λάκκος όπου θα καταβαραθρώνονταν τα πάντα, ηκάθε εμπειρία, το κάθε γεγονός, μέσα σε ένα απύθμενο βάθος, σε μία

άπατη τρύπα της μνήμης που μπορούσε να απορροφήσει ολόκληροτον κόσμο.

Όταν τον είχα πρωτοδεί, είχα προτείνει να κρατάει ένα ημερολόγιοκαι να τον παρακινούν να κρατάει καθημερινά σημειώσεις από τις εμπειρίες του, τα αισθήματά του, τις σκέψεις του, τις αναμνήσεις του,τους συλλογισμούς του. Αυτές οι απόπειρες απέτυχαν, στην αρχή, γιατί

54



διαρκώς έχανε το ημερολόγιο: έπρεπε με κάποιο τρόπο να μένει δεμένο επάνω του. Αλλά και αυτό το σύστημα απέτυχε: κράταγε ευσυνείδητα σύντομες καθημερινές σημειώσεις, αλλά δεν μπορούσε να ανα

γνωρίσει τις προηγούμενες. Αναγνώριζε το γραφικό του χαρακτήρα καιτο ύφος του και έμενε πάντα κατάπληκτος, όταν ανακάλυπτε ότι την

προηγούμενη μέρα είχε γράψει κάτι.Κατάπληκτος —και αδιάφορος— γιατί ήταν ένας άνθρωπος που,

στην πραγματικότητα, δεν είχε «προηγούμενη μέρα». Τα γραπτά τουπαρέμεναν ασύνδετα και χωρίς τη δυνατότητα να του προσφέρουν κάποια ενότητα, χωρίς τη δύναμη να δώσουν οποιαδήποτε έννοια χρόνου

ή συνέχειας. Εκτός αυτού, ήταν τετριμμένες —«Αυγά για πρωινό», «Είδα το ματς στην τηλεόραση»— και ποτέ δεν έφταναν σε κάποιο βάθος.

Αλλά τάχα υπήρχε κάποιο βάθος σ' αυτό τον άνθρωπο χωρίς αναμνήσεις, κάποιο βάθος διαρκούς συναισθήματος και σκέψης, ή είχε άραγεπεριοριστεί σε ένα είδος επιφανειακής κατασκευής σαν το επινόηματου Hume, μία απλή διαδοχή άσχετων εντυπώσεων και γεγονότων;

Ο Τζίμυ είχε, και ταυτόχρονα δεν είχε, επίγνωση αυτής της βαθιάς,τραγικής απώλειας από την οποία έπασχε, της απώλειας του εαυτούτου. (Αν κάποιος χάσει ένα πόδι ή ένα μάτι, το ξέρει, ξέρει ότι έχει

χάσει ένα πόδι ή ένα μάτι· αλλά αν έχει χάσει έναν ολόκληρο εαυτό—τον εαυτό του— δεν μπορεί να το ξέρει, επειδή δεν είναι πια παρών

για να το ξέρει.) Δεν ήταν δυνατό, λοιπόν, να κάνω μαζί του λογικήσυζήτηση γύρω από τέτοια θέματα.

Στην αρχή έδειχνε απόγνωση για το ότι βρισκόταν ανάμεσα σε αρρώστους τη στιγμή που, όπως έλεγε, ο ίδιος δεν αισθανόταν άρρωστος.Τι αισθανόταν, όμως; Είχε δυνατή κατασκευή και ήταν σωματώδης, εί

χε ένα είδος ζωώδους δύναμης και ενέργειας αλλά και μία παράξενηαδράνεια, μια παθητικότητα, και (όπως όλοι παρατήρησαν) μία «αδιαφορία»· έδινε σ' όλους μας την ακατανίκητη εντύπωση πως «κάτιέλειπε», παρόλο που ακόμα και αυτό, αν το αντιλαμβανόταν, το δεχόταν με μία παράξενη «αδιαφορία». Μία μέρα τον ρώτησα όχι πια για τημνήμη του ή για το παρελθόν αλλά για τα πιο απλά και τα πιο στοιχειώδη συναισθήματα:

— Πώς αισθάνεστε;— Πώς αισθάνομαι; επανέλαβε και έξυσε το κεφάλι του. Δεν μπορώ

να πω ότι αισθάνομαι άρρωστος. Δεν μπορώ και να πω, όμως, ότι αισθάνομαι καλά. Δεν μπορώ να πω γενικά ότι αισθάνομαι κάτι, οτιδήποτε.

— Είστε δυστυχισμένος; ξαναρώτησα.— Δεν μπορώ να το πω.

55



— Χαίρεστε τη ζωή;— Δεν μπορώ να το πω.Δίστασα φοβούμενος ότι το πήγαινα πολύ μακριά, ότι κινδύνευα να

απογυμνώσω έναν άνθρωπο μέχρι το βάθος, μέχρι κάποιο κρυφό σημείο, να εκμαιεύσω κάτι που δεν έπρεπε να ειπωθεί, κάτι που θα απε

λευθέρωνε μία αφόρητη απελπισία.— Δεν απολαμβάνετε τη ζωή; επανέλαβα διστάζοντας κάπως. Τι αι

σθάνεστε τότε για τη ζωή;— Δεν μπορώ να πω ότι νιώθω οτιδήποτε.— Νιώθετε ζωντανός, παρ' όλα αυτά;— Ζωντανός; Όχι αληθινά. Δεν έχω νιώσει ζωντανός εδώ και πάρα

πολύ καιρό.Μια έκφραση άπειρης στενοχώριας και παραίτησης κάλυπτε το πρό

σωπό του.Αργότερα, έχοντας διαπιστώσει την ικανότητά του και την ευχαρί

στηση που του έδιναν τα γρήγορα παιχνίδια και οι γρίφοι, καθώς και τηδύναμη που είχαν να τον «κρατάνε», τουλάχιστον για όσο διαρκούσαν,και να του επιτρέπουν να έχει, έστω και για λίγο, μια αίσθηση συντροφικότητας και άμιλλας —δεν παραπονιόταν για μοναξιά, αλλά έμοιαζετόσο μόνος· δεν εξέφραζε ποτέ του λύπη, αλλά έμοιαζε τόσο λυπημένος— πρότεινα να μπει στα προγράμματα αναψυχής του Οίκου. Αυτόλειτούργησε καλύτερα, καλύτερα από το ημερολόγιο. Συμμετείχε σταπαιχνίδια με ζωηράδα και ταχύτητα, αλλά γρήγορα σταμάτησαν να τουπροσφέρουν οποιοδήποτε κίνητρο: έλυσε όλα τα προβλήματα — πουδεν παρουσίαζαν καμία δυσκολία γι' αυτόν ήταν ο καλύτερος και οεξυπνότερος από οποιονδήποτε άλλον στα παιχνίδια. Και καθώς τοαντιλαμβανόταν, γινόταν και πάλι νευρικός και ανήσυχος και περιπλανιόταν στους διαδρόμους, στενοχωρημένος και βαριεστημένος, δίνοντας μια αίσθηση προσβεβλημένης αξιοπρέπειας: τα παιχνίδια και τααινίγματα ήταν για τα παιδιά, μια ψυχαγωγία. Έκδηλα και παθιασμένα γύρευε να κάνει κάτι: ήθελε να δρα, να υπάρχει, να αισθάνεται· και δενμπορούσε· γύρευε κάποιο νόημα, γύρευε σκοπό. Με τα λόγια του Freud,

γύρευε «Εργασία και Έρωτα».

Θα μπορούσε να κάνει μία «συνηθισμένη» δουλειά; Ο αδελφός τουείχε πει ότι είχε «αποσυντεθεί», όταν σταμάτησε να εργάζεται το 1965.Είχε δύο εντυπωσιακές ικανότητες, τον κώδικα Μορς και τη δακτυλο

γράφηση. Δεν μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τα Μορς, εκτός καιαν ανακαλύπταμε κάποια καινούρια χρήση τους μπορούσαμε, όμως,να χρησιμοποιήσουμε έναν καλό δακτυλογράφο, αν ξανάβρισκε τις πα-

5 6



λιές του επιδόσεις, και αυτό θα μπορούσε να είναι μια αληθινή δουλειά,όχι μόνο ένα παιχνίδι. Πράγματι, ο Τζίμυ γρήγορα επανέκτησε την παλιά του ικανότητα και έφτασε να δακτυλογραφεί πολύ γρήγορα —του

ήταν αδύνατο να το κάνει αργά— και σ' αυτό βρήκε ένα μέρος από τακίνητρα και την ικανοποίηση που προσφέρει η δουλειά. Αλλά κι αυτό

δεν έπαυε να είναι παρά μία επιφανειακή δακτυλογράφηση· ήταν μονότονο, δεν είχε κανένα βάθος. Αυτό που δακτυλογραφούσε το δακτυλο γραφούσε μηχανικά —δεν μπορούσε να συγκρατήσει το νόημα— χτυπούσε απλώς τις σύντομες προτάσεις τη μία μετά την άλλη σε μία χωρίς νόημα σειρά.

Αυθόρμητα, όλοι είχαν την τάση να τον περιγράφουν σαν ένα θύμαενός πνευματικού ατυχήματος, σαν μία «χαμένη ψυχή»: ήταν τάχα δυνατό να είχε στ' αλήθεια «χάσει την ψυχή του», εξαιτίας μιας ασθένειας;«Νομίζετε ότι έχει ψυχή;» ρώτησα μια μέρα τις αδελφές. Η ερώτησήμου τις έκανε ν' ανατριχιάσουν, αλλά μπορούσαν να καταλάβουν γιατίτην έκανα. «Παρατηρήστε τον Τζίμυ όταν είναι στο παρεκκλήσι», μουείπαν, «και κρίνετε μόνος σας».

Το έκανα και συνταράχτηκα. Συγκινήθηκα βαθιά και εντυπωσιάστηκα, γιατί είδα μία ένταση, μια σταθερότητα προσοχής και μια συγκέντρωση που δεν είχα ποτέ μου δει προηγουμένως στον Τζίμυ, για τιςοποίες δεν τον είχα ικανό. Τον παρατηρούσα να γονατίζει και να παίρνει τη μετάληψη στο στόμα του και δε μου ήταν δυνατό να αμφιβάλλω

για την πληρότητα και για την ολοκλήρωση της θείας κοινωνίας, για τηναπόλυτη ευθυγράμμιση του πνεύματός του με το πνεύμα της λειτουρ

γίας. Έμπαινε στο μυστήριο και έπαιρνε μέρος σ' αυτό με πληρότητα,με ένταση, με γαλήνη, με την ηρεμία της απόλυτης προσοχής και συγκέ

ντρωσης. Τον συγκρατούσε, τον απορροφούσε ολοκληρωτικά ένα συναίσθημα. Δεν υπήρχε κενό μνήμης, δεν υπήρχε Korsakov εκείνη τηστιγμή, ούτε και έμοιαζε δυνατό ή μπορούσε να φανταστεί κανείς ότιθα μπορούσε να υπάρχει· γιατί δε βρισκόταν πια στο έλεος ενός ελαττωματικού και εύθραυστου μηχανισμού —της χωρίς νόημα διαδοχήςτων μνημονικών χναριών— αλλά ήταν απορροφημένος σε μία πράξηόπου συμμετείχε με όλο του το είναι, μία πράξη όπου τα αισθήματα

και το νόημα βρίσκονταν σε μία οργανική ενότητα, είχαν μία συνέχειατόσο συνεκτική, που δεν μπορούσε να υποστεί την οποιαδήποτε διακοπή.

Ήταν φανερό ότι ο Τζίμυ έβρισκε τον εαυτό του, έβρισκε τη συνέ χεια και την πραγματικότητα μέσα στην απολυτότητα της πνευματικήςπροσοχής και πράξης. Οι αδελφές είχαν δίκιο: εδώ έβρισκε πράγματι

57



την ψυχή του. Είχε δίκιο και ο Luria που τα λόγια του μου ξανάρχονταντώρα: «Ένας άνθρωπος δεν έχει μόνο μνήμη. Έχει αισθήματα, θέληση,ευαισθησίες, πνεύμα... Εκεί... είναι που μπορείτε να βρείτε τρόπους γιανα τον αγγίξετε και να δείτε μια βαθιά αλλαγή». Η μνήμη, η διανοητικήδραστηριότητα, ο νους από μόνος του δεν μπορούσαν να του προσφέ

ρουν βάσεις· αλλά η πνευματική προσοχή και δράση μπορούσαν να τονσυγκρατήσουν ολοκληρωτικά.

Ίσως, όμως, η λέξη «πνεύμα» είχε πολύ στενή σημασία· το αισθητικόκαι το δραματικό συμμετείχαν εξίσου. Όταν είδα τον Τζίμυ στο παρεκκλήσι, άνοιξαν τα μάτια μου και προς άλλες περιοχές που εγκαλούντην ψυχή, όπου η ψυχή καταλαγιάζει και γαληνεύει, όπου βρίσκεται σεκοινωνία και προσοχή. Στο ίδιο βάθος απορρόφησης και προσοχής θα

έπρεπε να μπορεί να φτάσει μέσα από τη μουσική και την τέχνη: παρατήρησα ότι δεν αντιμετώπιζε δυσκολία στην «παρακολούθηση» τηςμουσικής ή απλών θεατρικών έργων: κάθε στιγμή στη μουσική και στηντέχνη αναφέρεται, περιέχει άλλες στιγμές. Του άρεσε ακόμα η κηπουρική και είχε αναλάβει ένα μέρος της δουλειάς στον κήπο μας. Στηναρχή αντιμετώπιζε τον κήπο κάθε μέρα σαν να ήταν καινούριος· γιακάποιο λόγο, όμως, του είχε γίνει πιο οικείος απ' ό,τι το εσωτερικό του

ιδρύματος. Σχεδόν ποτέ δε χανόταν και δεν έχανε τον προσανατολισμότου στον κήπο· νομίζω πως του έφερνε στο μυαλό αγαπημένους κήπους που είχαν εντυπωθεί στη μνήμη του από τα νιάτα του στο Κονέ-τικατ.

Ο Τζίμυ, που ήταν τόσο χαμένος στον «παρατατικό» χρόνο, στο χρόνο που συντίθεται από την παράθεση των γεγονότων, ήταν απόλυταπροσανατολισμένος στον μπερξονικό «τελικό» χρόνο· αυτό που γι' αυ

τόν ήταν φευγαλέο και αδυνατούσε να συγκρατήσει σαν φορμαλιστικήδομή παρουσιαζόταν σαν απόλυτα σταθερό και άριστα ελεγχόμενο, όταν εμφανιζόταν σαν τέχνη ή σαν θέληση. Ακόμα καλύτερα, στην περίπτωση αυτή τα πράγματα άντεχαν και επιζούσαν. Αν τον Τζίμυ τον«συγκρατούσε» μία προσπάθεια, ένας γρίφος, ένα παιχνίδι ή ένας υπολογισμός, τον συγκρατούσαν στην πραγματικότητα για πολύ λίγο, μεβάση ένα καθαρά διανοητικό κίνητρο, και αμέσως μόλις τελείωναν ξα

νάπεφτε στην άβυσσο του δικού του κενού, στην αμνησία του. Αν, όμως, εκείνο που τον συγκρατούσε ήταν μία συγκινησιακή και πνευματική εγρήγορση, όπως η ενατένιση της φύσης ή της τέχνης, η ακρόασητης μουσικής, η συμμετοχή στη λειτουργία στο παρεκκλήσι, η εγρήγορση, η διάθεση που όλα αυτά του προκαλούσαν, η γαλήνη τους θα έμεναν για λίγο και ο Τζίμυ θα έδειχνε μία περισυλλογή και μία ειρήνη που

58



σπάνια βλέπαμε, αν τη βλέπαμε ποτέ τον υπόλοιπο καιρό στο ίδρυμα.Έχουν περάσει πια εννιά χρόνια που γνωρίζω τον Τζίμυ και νευρο-

ψυχολογικά δεν έχει αλλάξει στο ελάχιστο. Εξακολουθεί να παρουσιάζει το πιο απόλυτο σύνδρομο Korsakov, του είναι αδύνατο να συγκρατήσει μεμονωμένα θέματα για παραπάνω από μερικά δευτερόλεπτακαι έχει μία βαθιά αμνησία που φτάνει μέχρι το 1945. Αλλά από ανθρώπινη, από πνευματική άποψη, παρουσιάζεται μερικές στιγμές σανένας ολωσδιόλου διαφορετικός άνθρωπος· δεν είναι τότε αιωρούμενος,ανήσυχος, βαριεστισμένος και χαμένος αλλά βαθιά προσεχτικός απέναντι στην ψυχή και στην ομορφιά του κόσμου, πλούσιος σύμφωνα μεόλες τις κατηγορίες του Κίρκεγκαρντ, καθώς και από κάθε αισθητική,

ηθική, θρησκευτική ή δραματική άποψη. Όταν τον πρωτοσυνάντησα,

είχα αναρωτηθεί μήπως ήταν καταδικασμένος σε κάποιο είδος ύπαρξης σαν σαπουνόφουσκα, όπως τη φανταζόταν ο Hume, μία αιώρησηπου γλιστρά χωρίς νόημα επάνω στην επιφάνεια της ζωής. Με απασχολούσε, επίσης, το ερώτημα αν υπήρχε τρόπος να ξεπεραστεί η ασυναρτησία της ασθένειάς του, που θύμιζε τόσο αυτές τις συλλήψειςτου Hume: η εμπειρική επιστήμη μού υπαγόρευε ότι δεν υπήρχε κανένας τέτοιος τρόπος· όμως η εμπειρική επιστήμη, ο εμπειρισμός, δεν

παίρνει υπόψη του την ψυχή, δεν παίρνει υπόψη του αυτό που καθορίζει και συνιστά την προσωπική ύπαρξη. Υπάρχει ίσως εδώ ένα φιλοσοφικό, όσο και κλινικό μάθημα: στο σύνδρομο Korsakov, ή στην άνοια,

ή σε άλλες τέτοιες καταστροφικές διαδικασίες, όσο μεγάλη και αν είναι η οργανική καταστροφή και η αποσύνθεση που πλησιάζει τον άνθρωπο στο διανοητικό κατασκεύασμα του Hume, παραμένει εντούτοις αμείωτη η δυνατότητα της επανενσωμάτωσης διαμέσου της τέχνης, δια

μέσου της επικοινωνίας, της επαφής με το ανθρώπινο πνεύμα: και αυτό μπορεί να παραμένει άθικτο κάτω απ' ό,τι μοιάζει στην αρχή σανμία ανέλπιδη κατάσταση απόλυτης νευρολογικής καταστροφής.


Τώρα πια ξέρω πως η παλίνδρομη αμνησία κάποιου βαθμού είναι

πολύ κοινή, αν όχι ο κανόνας, σε περιπτώσεις συνδρόμου Korsakov.Το κλασικό σύνδρομο Korsakov —μία βαθιά και μόνιμη αλλά «καθαρή»καταστροφή της μνήμης, που προκαλείται από την τοξική επίδρασητου οινοπνεύματος στα μαστοειδή σωμάτια— είναι σπάνια, ακόμα καιστους πολύ μεγάλους πότες. Μπορεί, βέβαια, να συναντήσει κανείς τοσύνδρομο Korsakov σε άλλες παθολογίες, όπως στους ασθενείς του

59



Luria που είχαν εγκεφαλικούς όγκους. Μία ιδιαίτερα συναρπαστικήμορφή ενός οξέος (και ευτυχώς παροδικού) συνδρόμου Korsakov περι-

γράφηκε καλά πριν από λίγο καιρό με το όνομα παροδική ολική αμνησία (transient global amnesia) που μπορεί να επέλθει εξαιτίας ημικρανιών, κρανιοεγκεφαλικών τραυμάτων ή ελλιπούς παροχής αίματος στονεγκέφαλο. Σε αυτή την κατάσταση παρουσιάζεται μία σοβαρή και ιδιόμορφη αμνησία που κρατάει λίγα λεπτά ή μερικές ώρες, ενώ ο ασθενήςμπορεί να συνεχίζει να οδηγεί το αυτοκίνητό του ή τις ιατρικές ή εκδοτικές του εργασίες με έναν εντελώς μηχανικό τρόπο. Αλλά κάτω απόαυτή τη συνεχιζόμενη δραστηριότητα υπάρχει μία βαθιά αμνησία· κάθεπρόταση που προφέρεται ξεχνιέται μόλις λέγεται, το καθετί ξεχνιέταιμέσα σε λίγα λεπτά από τη στιγμή που το βλέπουμε, παρότι οι απόμακρού εγκαταστημένες αναμνήσεις και οι καθημερινές συνήθειες είναιδυνατό να παραμένουν εντελώς άθικτες. (Μερικές πολύ αξιόλογες βιντεοταινίες ασθενών κατά τη διάρκεια μιας παροδικής ολικής αμνησίας γυρίστηκαν πρόσφατα [1986] από το δρ John Hodges στην Οξφόρδη.)

Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί επιπλέον να υπάρχει και μία βαθιάπαλίνδρομη αμνησία. Ο συνάδελφός μου, δρ Leon Protass, μου μίλησε

για την περίπτωση ενός άντρα υψηλής νοημοσύνης που ήταν για μερικές ώρες ανίκανος να θυμηθεί τη γυναίκα του και τα παιδιά του.Πράγματι είχε χάσει τριάντα χρόνια από τη ζωή του αλλά, ευτυχώς,μόνο για μερικές ώρες. Τέτοιες προσβολές εξαφανίζονται απότομα καιτελείως· παρ' όλα αυτά είναι ίσως οι πιο τρομαχτικές από τις «μικρέςπροσβολές», εξαιτίας της δύναμης που έχουν να καταργούν ή να σβήνουν ολόκληρες δεκαετίες μιας πλούσιας ζωής γεμάτης από επιτεύγ

ματα και αναμνήσεις. Συνήθως τον τρόμο τον αισθάνονται οι άλλοι - οίδιος ο ασθενής, χωρίς καμιά επίγνωση, αμνησικός για την αμνησία του,μπορεί να συνεχίσει να κάνει αυτό που είχε αρχίσει, εντελώς αμέριμνος,και αργότερα μόνο να ανακαλύψει ότι έχασε όχι μόνο μία μέρα (όπωςείναι συνηθισμένο με τα κοινά αλκοολικά «μπλάκαουτ») αλλά το μισόμιας ζωής, χωρίς καν να το καταλάβει. Το γεγονός ότι μπορεί έτσι ξαφνικά να χάσει κανείς το μεγαλύτερο μέρος μιας ολόκληρης ζωής προ

καλεί έναν ιδιαίτερο, μεταφυσικό τρόμο.Στα ηλικιωμένα άτομα η ζωή, η ανώτερη, πνευματική ζωή μπορεί να

σταματήσει πρώιμα, εξαιτίας εγκεφαλικών επεισοδίων, γεροντικής άνοιας, εγκεφαλικών τραυματισμών κ.λπ., αλλά σ' αυτές τις περιπτώσειςπαραμένει συνήθως μία συνείδηση της ζωής που έχει περάσει, η συνείδηση του παρελθόντος του αρρώστου. Το γεγονός αυτό γίνεται συνήθως αποδεκτό σαν κάποιο είδος αντισταθμίσματος: «Τουλάχιστον έζη-



σα, γεύτηκα τη ζωή μου όσο μπορούσα, πριν τραυματιστώ στο κεφάλι,πριν από την προσβολή» κ.λπ. Αυτή η αίσθηση της «ζωής που έχει υπάρξει», που μπορεί να είναι μία παρηγοριά ή και ένα βάσανο, είναιακριβώς η αίσθηση που εξαφανίζεται στην παλίνδρομη αμνησία. Η «τε

λική αμνησία, αυτή που μπορεί να σβήσει μία ολόκληρη ζωή», για τηνοποία μιλάει ο Μπουνιουέλ, μπορεί να επέλθει, ίσως, στην τελική φάσημιας άνοιας, όχι όμως —σύμφωνα με την πείρα μου— απότομα με έναεγκεφαλικό επεισόδιο. Αντίθετα, υπάρχει ένα είδος αμνησίας διαφορετικό —αν και συγκρίσιμο— που μπορεί να παρουσιαστεί απότομα· όχι,δηλαδή, η «ολική» αλλά μία «μερική» αμνησία.

Σε έναν ασθενή, που είχα αναλάβει, μία ξαφνική θρόμβωση στην ο

πίσθια κυκλοφορία του εγκεφάλου προκάλεσε τον άμεσο θάνατο τωνοπτικών περιοχών του. Ο άρρωστός μου έμεινε αμέσως εντελώς τυφλός, χωρίς, όμως, να το καταλαβαίνει. Φαινόταν ότι ήταν τυφλός, αλλάδεν έκανε κανένα παράπονο. Η εξέταση και οι ερωτήσεις που του έγιναν έδειξαν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι όχι μόνο ήταν «φλοιωδώς»τυφλός, «κεντρικά» τυφλός, εξαιτίας της βλάβης του οπτικού τουφλοιού, αλλά και ότι είχε χάσει ολοκληρωτικά όλες τις οπτικές του εικό

νες και τις οπτικές του αναμνήσεις· και, παρ' όλα αυτά, δεν είχε τηνπαραμικρή ιδέα της οποιασδήποτε απώλειας. Στην πραγματικότητα εκείνο που είχε χάσει ήταν η ίδια η ιδέα τού να βλέπεις και όχι μόνο ήταν ανίκανος να περιγράψει οπτικά το οτιδήποτε, αλλά ερχόταν σεαμηχανία κάθε φορά που χρησιμοποιούσα λέξεις όπως «βλέπω» και«φως». Στην ουσία είχε μεταβληθεί σε ένα μη οπτικό ον. Ολόκληρη ηζωή του, που τη χαρακτήριζε το ότι έβλεπε, η χρήση της όρασης, είχε

στ' αλήθεια χαθεί. Ολόκληρη η οπτική ζωή του είχε σβηστεί, είχε σβηστεί μόνιμα τη στιγμή που του συνέβη αυτό το εγκεφαλικό επεισόδιο.Μία τέτοια οπτική αμνησία και, ας πούμε, μία τέτοια τύφλωση στηντύφλωση, αμνησία για την αμνησία, στην πραγματικότητα είναι ένα «ολοκληρωτικό» σύνδρομο Korsakov που, όμως, περιορίζεται στην όραση.

Μία ακόμα πιο περιορισμένη, αλλά άλλο τόσο ολοκληρωτική, αμνησία μπορεί να παρουσιαστεί σε σχέση με τις ιδιαίτερες μορφές της αντίληψης, όπως στο προηγούμενο κεφάλαιο, τον «άνθρωπο που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο». Σ' αυτή την περίπτωση υπήρχεμία απόλυτη «προσωπαγνωσία» ή αγνωσία προσώπων. Ο ασθενής εκείδεν ήταν μόνο ανίκανος να αναγνωρίζει πρόσωπα, αλλά ανίκανος καινα φανταστεί ή να θυμηθεί οποιοδήποτε πρόσωπο· στην πραγματικότητα είχε χάσει την ίδια την ιδέα του «προσώπου», όπως ο άλλος ασθενής μου, σε ακόμα πιο άσκημη κατάσταση, είχε χάσει τις ίδιες τις ιδέες



του «βλέπειν» ή του «φωτός». Τέτοια σύνδρομα περιγράφηκαν από τονAnton στα 1890. Το τι, όμως, συνεπάγονται αυτά τα σύνδρομα —τουKorsakov και του Anton— το τι σημαίνουν και τι θα έπρεπε να σημαίνουν για τον κόσμο, τις ζωές, τις ταυτότητες των ασθενών που υποφέρουν από αυτά, πολύ σπάνια έχει γίνει αντικείμενο μελέτης ακόμα και

μέχρι σήμερα.Στην περίπτωση του Τζίμυ αναρωτηθήκαμε μερικές φορές με ποιο

τρόπο θα αντιδρούσε αν τον πηγαίναμε πίσω στην ιδιαίτερη πατρίδατου —στην πραγματικότητα πίσω στις μέρες πριν από την αμνησίατου— αλλά η μικρή κωμόπολη στο Κονέτικατ είχε γίνει με τα χρόνιαμία πόλη σε πλήρη ανάπτυξη. Αργότερα είχα την ευκαιρία να μάθω τιθα είχε. συμβεί κάτω από τέτοιες συνθήκες, αν και αυτό έγινε με κά

ποιον άλλο ασθενή με σύνδρομο Korsakov, τον Στίβεν P., ο οποίος είχεαπότομα αρρωστήσει το 1980 και του οποίου η παλίνδρομη αμνησίαέφτανε πίσω κατά δύο χρόνια ή κάπου τόσο. Σε αυτό τον ασθενή, οοποίος είχε επιπλέον και σοβαρές επιληπτικές κρίσεις, σπαστικότητακαι άλλα προβλήματα που απαιτούσαν νοσοκομειακή περίθαλψη, μερικές σπάνιες επισκέψεις στο σπίτι του, τα Σαββατοκύριακα, προκάλεσαν μία οδυνηρή κατάσταση. Στο νοσοκομείο δεν μπορούσε να ανα

γνωρίσει κανέναν και τίποτα και βρισκόταν σχεδόν σε μια ασταμάτητηφρενίτιδα, εξαιτίας της απώλειας του προσανατολισμού του. Όταν, όμως, η γυναίκα του τον πήρε σπίτι τους, στο σπίτι του, που στην πραγματικότητα ήταν γι' αυτόν ένα «στεγανό» στο χρόνο, που παρέμενεστις μέρες πριν από την αμνησία του, αισθάνθηκε αμέσως σε γνώριμομέρος. Αναγνώρισε τα πάντα, χτύπησε το βαρόμετρο, έλεγξε το θερμοστάτη, κάθισε στην αγαπημένη του πολυθρόνα, όπως συνήθιζε πάντα

να κάνει. Μίλησε για τους γείτονες, τα μαγαζιά, την τοπική παμπ, ένανκοντινό κινηματογράφο, όπως αυτά ήταν στα μέσα της δεκαετίας του70. Οι παραμικρές αλλαγές στο σπίτι τον προβλημάτιζαν και του προκαλούσαν αγωνία. («Άλλαξες τις κουρτίνες σήμερα!» είπε μια μέρα στη γυναίκα του. «Πώς γίνεται αυτό; Τόσο ξαφνικά; Ήταν πράσινες σήμερατο πρωί». Ενώ στην πραγματικότητα πράσινες ήταν στα 1978.) Ανα γνώρισε τα περισσότερα από τα γειτονικά σπίτια και μαγαζιά —είχαν

αλλάξει πολύ λίγο ανάμεσα στα 1978 και στα 1983— αλλά σάστισε απότην «αντικατάσταση» του κινηματογράφου. («Πώς θα μπορούσαν νατον κατεδαφίσουν και να χτίσουν ένα σούπερ μάρκετ στη θέση του μέσα σε μία νύχτα;») Αναγνώρισε φίλους και γείτονες· αλλά τους βρήκεανεξήγητα πιο γέρους απ' ό,τι τους περίμενε. («Ο γερο-τάδε! Στ' αλήθεια του φαίνονται τα χρόνια του. Ποτέ δεν το είχα παρατηρήσει πριν.

62



Πώς γίνεται ξαφνικά σήμερα να δείχνουν όλοι την ηλικία τους;») Αλλάτο πραγματικό δράμα, ο τρόμος, ήταν όταν η γυναίκα του τον έφερνεπίσω στο νοσοκομείο· τον έφερνε με ένα φανταστικό και ανεξήγητοτρόπο (έτσι ένιωθε) σε ένα παράξενο σπίτι που ποτέ του δεν είχε δει,

γεμάτο ξένους, και μετά τον εγκατέλειπε εκεί. «Τι κάνεις;» ούρλιαζετρομοκρατημένος και συγκεχυμένος. «Τι διάβολο είναι αυτό το μέρος;Τι διάβολο συμβαίνει;» Αυτές οι σκηνές ήταν σχεδόν αφόρητες, ότανκανείς ήταν παρών, και θα πρέπει να φαίνονταν σαν τρέλα, ή σαν εφιάλτης, στον ίδιο. Ευτυχώς, το ξέχναγε το πολύ μέσα σε δυο λεπτά.

Τέτοιοι ασθενείς, απολιθωμένοι στο παρελθόν, μπορούν να είναιπροσανατολισμένοι μόνο μέσα στο σπίτι τους. Ο χρόνος γι' αυτούς έχεισταματήσει. Ακούω ακόμα τον Στίβεν Ρ. να ουρλιάζει με τρόμο καισύγχυση επιστρέφοντας, να ουρλιάζει για ένα παρελθόν που δεν υπάρ

χει πια. Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε; Μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα στεγανό στο χρόνο, ένα φανταστικό κατασκεύασμα; Ποτέ μουδε γνώρισα άλλον ασθενή σε τέτοιο βαθμό αντιμέτωπο, τόσο αναστατωμένο από τον αναχρονισμό, εκτός από τη Ρόζα Ρ. που έχω περιγράψει στο βιβλίο μου Awakenings (βλ. και το κεφάλαιο 16, «Ακράτεια νοσταλγίας»).

Ο Τζίμυ μπόρεσε τελικά να φτάσει σε μία ηρεμία· ο Ουίλιαμ (κεφάλαιο 12) περνάει τον καιρό του φτιάχνοντας μύθους· ο Στίβεν, όμως,υποφέρει πάντοτε από μία πληγή που χάσκει μες στο χρόνο, μία αγωνία που ποτέ δε θα κλείσει.

63



3

Η ασώματη γυναίκα

Οι πιο σημαντικές όψεις των πραγμάτων παραμένουν κρυμμένες για μας, εξαιτίας της απλότητας και της οικειότητας τους. (Είσαι ανίκανος ναπαρατηρήσεις κάτι, γιατί βρίσκεται πάντα μπροστά στα μάτια σου.) Ταπραγματικά θεμέλια της έρευνας του ανθρώπου δεν τραβούν καθόλουτην προσοχή του.

Wittgenstein

Η σκέψη αυτή του Wittgenstein, που αναφέρεται στην επιστημολογία,μπορεί να εφαρμοστεί σε τομείς της φυσιολογίας και της ψυχολογίαςτου καθενός μας και ειδικά σε σχέση με αυτό που κάποτε ο Sherrington αποκάλεσε «μυστική αίσθηση, έκτη μας αίσθηση» — την αδιάκοπηαλλά ασυνείδητη ροή ερεθισμάτων που προέρχονται από όλα τα κινητά μέρη του σώματός μας (μυς, τένοντες, συνδέσμους), διαμέσου τηςοποίας η θέση τους, ο τόνος τους και η κίνησή τους ελέγχονται και

διορθώνονται συνεχώς, χωρίς όμως ποτέ να το αντιλαμβανόμαστε, γιατί γίνεται αυτόματα και ασυνείδητα.

Οι άλλες μας αισθήσεις —οι πέντε γνωστές αισθήσεις— μας είναιανοιχτές και εμφανείς· αλλά αυτή —η κρυμμένη μας αίσθηση— έπρεπεπρώτα να ανακαλυφθεί, και ανακαλύφθηκε, στα 1890, από τον Sherrington. Την ονόμασε «ιδιοδεκτική αίσθηση», για να τη διαχωρίσει από την«επιπολής αίσθηση» και την «εν τω βάθει αίσθηση», και, επιπλέον, γιατί

είναι απόλυτα αναγκαία για την αντίληψη του εαυτού μας · γιατί μόνο χάρη στην ευγενική συγκατάθεση της ιδιοδεκτικής αίσθησης, μπορεί ναπει κανείς, αισθανόμαστε το σώμα μας σαν ιδιαίτερό μας γνώρισμα,σαν κτήμα μας, σαν το δικό μας σώμα (Sherrington 1906, 1940).

Τι μπορεί να έχει μεγαλύτερη σημασία για μας, σε ένα στοιχειώδεςεπίπεδο, από την κατοχή και τη χρήση του φυσικού μας εαυτού; Και

64



όμως είναι τόσο αυτόματη, τόσο οικεία, που ποτέ δεν της αφιερώνουμε μία σκέψη.

Ο Jonathan Miller γύρισε μια πολύ ωραία τηλεοπτική σειρά με τίτλο Ας αναρωτηθούμε για το σώμα, φυσιολογικά, όμως, ποτέ δεν αναρωτιόμαστε για το σώμα μας: τα σώματά μας είναι πέρα από κάθε απορία, ή

ίσως ανάξια απορίας, βρίσκονται απλώς εδώ, χωρίς να αναρωτιόμαστε γι' αυτά. Αυτή η χωρίς συζήτηση αποδοχή του σώματος, η βεβαιότητα για το σώμα μας, αποτελεί, για τον Wittgenstein, την αρχή και το θεμέλιο κάθε γνώσης και βεβαιότητας. Έτσι, στο τελευταίο του βιβλίο (Γύ ρω από τη βεβαιότητα) αρχίζει λέγοντας: «Αν γνωρίζετε ότι αυτό είναιένα χέρι, χάρισμα σας όλα τα υπόλοιπα». Στη συνέχεια, όμως, με τηνίδια πνοή, και πάντα στην πρώτη σελίδα, λέει: «Μπορούμε να αναρω-

τηθούμε για το κατά πόσο έχει έννοια να αμφιβάλλουμε γι' αυτό...» καιλίγο πιο κάτω: «Μπορώ να αμφιβάλλω γι' αυτό; Λείπουν οι βάσεις πουθα στήριζαν την αμφιβολία!»

Στην πραγματικότητα, ο τίτλος του βιβλίου του θα έπρεπε να είναιΓύρω από την αμφιβολία, γιατί το διαπερνά η διαρκής αμφιβολία, όσοκαι η συνεχής βεβαιότητα. Θέτει ειδικότερα το ερώτημα —και μπορείκανείς να αναρωτηθεί με αυτή την ευκαιρία κατά πόσο αυτές οι σκέ

ψεις δεν του υποβλήθηκαν ίσως από τη δουλειά του με τους ασθενείς,στο νοσοκομείο, κατά τη διάρκεια του πολέμου— αν θα μπορούσαν ναυπάρχουν καταστάσεις ή συνθήκες που καταργούν τη βεβαιότητα τουσώματος, που θα έδιναν τις βάσεις για να αμφιβάλλει κανείς για τοσώμα του, που θα οδηγούσαν ίσως τελικά στην απώλεια ολόκληρουτου σώματος μέσα στην καθολική αμφιβολία. Αυτή η σκέψη μοιάζει νατον καταδιώκει στο τελευταίο του βιβλίο σαν ένας εφιάλτης.

Η Χριστίνα ήταν μία ψηλή νέα γυναίκα είκοσι εφτά χρονών, δοσμένηεντελώς στο χόκεϊ και την ιππασία, γεμάτη σιγουριά, δυνατή σωματικάκαι ψυχικά. Είχε δύο μικρά παιδιά και εργαζόταν σαν προγραμματίστρια ηλεκτρονικών υπολογιστών στο σπίτι της. Ήταν έξυπνη και καλλιεργημένη, αγαπούσε το μπαλέτο και τους ποιητές του Lakeland (αλ

λά, θα έλεγα, όχι και τον Wittgenstein). Έκανε μία δραστήρια και γεμάτηζωή· δεν είχε καν γνωρίσει μιας μέρας αρρώστια. Βρέθηκε έτσι προεκπλήξεως, όταν μετά από μία κρίση πόνων στην κοιλιά της, βρέθηκανπέτρες στη χολή της και της συστήθηκε να την αφαιρέσει.

Η εισαγωγή στο νοσοκομείο έγινε τρεις ημέρες πριν την εγχείρησηκαι άρχισε αντιβιοθεραπεία για μικροβιακή προφύλαξη. Επρόκειτο για

65



υπερακοντίζονταν σαν να μην έπαιρνε καμία πληροφορία από την περιφέρεια του σώματός της, σαν τα κυκλώματα ελέγχου του τόνου καιτης κίνησης να είχαν σπάσει.

— Περίεργη κατάσταση, είπα στους βοηθούς. Είναι σχεδόν αδύνατο

να φανταστεί κανείς τι μπορεί να προκάλεσε μια τέτοια εικόνα.— Μα πρόκειται για υστερία, δρ Sacks, έτσι δεν είπε ο ψυχίατρος;— Ναι, έτσι είπε. Είδατε, όμως, ποτέ σας υστερία με τέτοια εικόνα;

Σκεφτείτε φαινομενολογικά, δεχτείτε αυτό που βλέπετε σαν αυθεντικόφαινόμενο στο οποίο η κατάσταση του σώματός της και η κατάστασητου μυαλού της δεν είναι φανταστικά αλλά μια ψυχοφυσική ενότητα.Θα μπορούσε να υπάρχει κάτι που θα έδινε μια τέτοια εικόνα ακαθό

ριστου σώματος και πνεύματος;— Δε σας εξετάζω, πρόσθεσα. Είμαι μπερδεμένος όσο και εσείς. Δεν

έχω δει ή φανταστεί ποτέ μου κάτι ανάλογο...Σκέφτηκα, και σκέφτηκαν, σκεφτήκαμε μαζί.— Δε θα μπορούσε να είναι ένα αμφιβρεγματικό σύνδρομο; ρώτησε

ένας τους.— Μοιάζει σαν να ήταν ένα τέτοιο σύνδρομο, απάντησα. Σαν οι

βρεγματικοί λοβοί να μήν παίρνουν τις συνηθισμένες τους αισθητηριακές πληροφορίες. Ας κάνουμε μια εξέταση των αισθήσεων και ας εξετάσουμε και τη λειτουργία των βρεγματικών λοβών.

Έτσι και κάναμε και μία εικόνα άρχισε να αναδύεται. Φαινόταν ναυπάρχει μια πολύ βαριά, σχεδόν καθολική, έκπτωση της ιδιοδεκτικήςαίσθησης που απλωνόταν από τις άκρες των δαχτύλων της ως το κεφάλι της οι βρεγματικοί λοβοί της λειτουργούσαν, αλλά δεν είχαν καμίαπρώτη ύλη για να επεξεργαστούν. Η Χριστίνα ήταν ίσως υστερική, αλλά της συνέβαινε και κάτι πολύ περισσότερο, κάτι που κανείς από μαςδεν είχε ποτέ του δει ή συλλάβει με τη φαντασία του. Καλέσαμε επειγόντως όχι πια τον ψυχίατρο αλλά τον ειδικό της φυσικής ιατρικής, τοφυσίατρο.

Έφτασε αμέσως, καθώς η κλήση ήταν επείγουσα. Όταν είδε τη Χριστίνα, γούρλωσε τα μάτια του, την εξέτασε γοργά, αλλά χωρίς να παραλείπει τίποτα, και στη συνέχεια πέρασε σε ηλεκτρικά τεστ των νεύρωνκαι της μυϊκής λειτουργίας.

— Είναι εντελώς ασυνήθιστο, είπε. Δεν έχω δει ή διαβάσει ποτέ μου για κάτι ανάλογο. Έχει χάσει κάθε ιδιοδεκτική αίσθηση —όπως το λέτε— από την κορφή ως τα νύχια. Δε δέχεται κανένα ερέθισμα απότους μυς, τους τένοντες ή τους συνδέσμους. Υπάρχει ακόμα μία ελαφρά έκπτωση των άλλων αισθητικών τρόπων —της αίσθησης της ελα-



φράς επαφής, της θερμοκρασίας και του πόνου— και υπάρχει και μίαμικρή συμμετοχή των κινητικών νευρικών ινών. Αλλά τη μεγάλη βλάβηέχει υποστεί η αίσθηση της θέσης — η ιδιοδεκτική αίσθηση.

— Και η αιτία; ρωτήσαμε.— Εσείς είστε οι νευρολόγοι. Εσείς θα τη βρείτε.

Το απόγευμα η Χριστίνα ήταν ακόμα χειρότερα. Κειτόταν ακίνητηκαι άτονη· και η αναπνοή της ακόμα ήταν επιπόλαια. Η κατάστασητης, εκτός από περίεργη, ήταν πολύ σοβαρή και σκεφτήκαμε να τηβάλουμε σε αναπνευστήρα.

Η εικόνα που έδειξε η ανάλυση του εγκεφαλονωτιαίου της υγρούαποκάλυπτε μια οξεία πολυνευρίτιδα αλλά πολυνευρίτιδα ενός σπανιότατου τύπου: όχι την πολυνευρίτιδα του συνδρόμου Guillain-Barre, που

χαρακτηρίζεται από μία κατακλυσμιαία κινητική προσβολή, αλλά μίααποκλειστικά (ή σχεδόν αποκλειστικά) αισθητική νευρίτιδα που πρόσβαλε τις αισθητικές ρίζες των νωτιαίων και κρανιακών νεύρων σε όλοτο μήκος του νευράξονα*

Η εγχείρηση αναβλήθηκε· θα ήταν τρέλα εκείνη τη στιγμή. Πολύ πιοπιεστικά μας απασχολούσαν οι ερωτήσεις: «Θα επιζήσει; Τι μπορούμενα κάνουμε;»

— Ποια είναι η ετυμηγορία; ρώτησε η Χριστίνα με μια σβησμένη φωνή και ένα ακόμα πιο σβησμένο χαμόγελο, αφού ελέγξαμε το εγκεφαλονωτιαίο της υγρό.

—Έχετε αυτή τη φλεγμονή, αυτή τη νευρίτιδα... αρχίσαμε, και τηςείπαμε ό,τι ξέραμε. Όταν ξεχνούσαμε κάτι ή κάναμε κάποια υπεκφυ

γή, οι καίριες ερωτήσεις της μας σταματούσαν.— Θα υπάρξει βελτίωση; ρώτησε.

Κοιτάξαμε ο ένας τον άλλο και της είπαμε:— Δεν έχουμε ιδέα.Της εξήγησα πως η αίσθηση του σώματος μας μας δίνεται από τρία

πράγματα: την όραση, τα όργανα της ισορροπίας (το αιθουσαίο σύστημα) και την ιδιοδεκτική αίσθηση, αυτή που είχε χάσει. Φυσιολογικά, όλααυτά συνεργάζονταν. Αν ένα τους ήταν ελαττωματικό, τα άλλα μπορούσαν να το αναπληρώσουν ή να το υποκαταστήσουν αλλά μέχρι κάποιο

βαθμό. Της μίλησα ιδιαίτερα για τον ασθενή μου, τον κύριο MacGregor,

* Τέτοιες αισθητικές πολυνευροπάθειες υπάρχουν, αλλά είναι σπάνιες. Αυτό που ήταν μοναδικό στην περίπτωση της Χριστίνας, με βάση τις πιο ολοκληρωμένες γνώσεις που μπο ρούσαμε να έχουμε εκείνη την εποχή (στα 1977), ήταν η εντελώς ασυνήθιστη επιλεκτικότητα που τη χαρακτήριζε, ώστε μόνο οι ιδιοδεκτικές ίνες έφεραν όλο το βάρος της καταστροφής. Δες, όμως, τον Sterman (1979).

68



που, ανίκανος να χρησιμοποιήσει τα όργανα ισορροπίας, χρησιμοποιούσε στη θέση τους τα μάτια του (βλ. παρακάτω, κεφάλαιο 7). Και γιατους ασθενείς που έπασχαν από νευροσύφιλη, τη νωτιάδα φθίση (ήtabes), και είχαν παρόμοια συμπτώματα, που περιορίζονταν, όμως,στα πόδια, και ήταν υποχρεωμένοι να αντισταθμίζουν την κατάσταση

χρησιμοποιώντας τα μάτια τους (βλ «Φαντάσματα θέσης» στο κεφάλαιο 6 ) . Πως αν κάποιος ζήταγε από έναν τέτοιο ασθενή να κουνήσειτα πόδια του, αυτός μπορούσε να απαντήσει: «Αμέσως, γιατρέ, μόλις ταβρω».

Η Χριστίνα άκουγε συγκεντρωμένη, με το είδος της προσοχής πουδίνει η απελπισία.

— Εκείνο που θα πρέπει να κάνω, δηλαδή, είπε αργά, είναι να χρησι

μοποιήσω την όραση, να χρησιμοποιώ τα μάτια μου, σε κάθε περίσταση όπου προηγουμένως χρησιμοποιούσα το —πώς το είπατε;— τηνιδιοδεκτική μου αίσθηση. Παρατήρησα κιόλας, πρόσθεσε συλλογισμένη,ότι μου συμβαίνει να «χάνω» τα χέρια μου. Έχω την εντύπωση ότι βρίσκονται σε μια θέση και τα ανακαλύπτω σε μια άλλη. Αυτή η «ιδιοδεκτική αίσθηση» πρέπει να είναι σαν τα μάτια του σώματος, το μέσοπου έχει το σώμα για να βλέπει τον εαυτό του. Και αν χαθεί, όπως σε

μένα, είναι σαν το σώμα να ήταν τυφλό. Το κορμί μου δεν μπορεί να«δει» τον εαυτό του, αν χάσει τα μάτια του, έτσι; Έτσι πρέπει να τοκοιτάω εγώ, να είμαι τα μάτια του. Σωστά;

— Σωστά, είπα, σωστά. Θα μπορούσατε να είστε φυσιολόγος.— Μα θα είμαι υποχρεωμένη να είμαι ένα είδος φυσιολόγου, πρό

σθεσε, γιατί η φυσιολογία μου ακολούθησε λάθος δρόμο και μπορεί ναμην ακολουθήσει ποτέ από τη φύση της το σωστό δρόμο...

Ήταν ευχής έργο που η Χριστίνα έδειξε μια τέτοια δύναμη χαρακτήρα από την αρχή, γιατί, αν και η οξεία φλεγμονή υποχώρησε και τοεγκεφαλονωτιαίο της υγρό απέκτησε και πάλι τις φυσιολογικές του τιμές, η βλάβη που είχε προκληθεί στις ιδιοδεκτικές της ίνες παρέμεινε,έτσι που δεν υπήρχε βελτίωση της νευρολογικής κατάστασης ούτε μίαεβδομάδα ούτε ένα χρόνο αργότερα. Στην πραγματικότητα, δεν υπήρξε καμία βελτίωση στα εννέα χρόνια που έχουν περάσει τώρα πια, αν

και μπόρεσε να ζήσει τη ζωή της, ένα είδος ζωής βασισμένο σε προσαρμογές και συμβιβασμούς κάθε είδους, συναισθηματικούς και ηθικούς, όσο και νευρολογικούς.

Εκείνη την πρώτη βδομάδα η Χριστίνα δεν έκανε τίποτα, έμενε ξαπλωμένη παθητικά, έτρωγε με δυσκολία. Βρισκόταν σε μία κατάστασηολοκληρωτικού σοκ, τρομοκρατημένη και απελπισμένη. Τι είδους ζωή

6 9



την περίμενε, αν δεν εμφανιζόταν κάποια φυσική βελτίωση; Τι είδουςζωή θα ζούσε, αν ήταν υποχρεωμένη να κάνει τεχνητά την κάθε τηςκίνηση; Και, πάνω απ' όλα, τι ζωή θα ήταν αυτή όπου θα βασίλευεαυτό το περίεργο αίσθημα ότι ήταν ασώματη;

Μετά η ζωή, κακήν κακώς, διεκδίκησε και πάλι τα δικαιώματα της. ΗΧριστίνα ξανάρχισε να κινείται. Στην αρχή δεν έκανε τίποτα χωρίς ταμάτια της και κατέρρεε σαν τσουβάλι τη στιγμή που τα έκλεινε. Στηναρχή ήταν υποχρεωμένη να ελέγχει τον εαυτό της με την όραση, κοιτώντας επίμονα το κάθε μέλος της όταν κουνιόταν, κρατώντας σε μιασχεδόν επώδυνη εγρήγορση τη συνείδηση και την προσοχή της. Οι κινήσεις της, κάτω από ένα διαρκή συνειδητό έλεγχο και ρύθμιση, ήταντρομερά αδέξιες και τεχνητές. Στη συνέχεια, όμως —και σ' αυτό το σημείο και η ίδια και εγώ νιώσαμε μία ευχάριστη έκπληξη, μπροστά στηδύναμη ενός συνεχώς αυξανόμενου, κάθε μέρα και μεγαλύτερου αυτοματισμού— οι κινήσεις της άρχισαν να γίνονται πιο λεπτές, πιο χαριτωμένες, πιο φυσικές (αν και συνέχιζαν πάντα να είναι εντελώς εξαρτημένες από τα μάτια της).

Όλο και περισσότερο τώρα, βδομάδα με τη βδομάδα, την ασυνείδητη ανατροφοδότηση που εξασφαλίζεται κανονικά από την ιδιοδεκτικήαίσθηση αντικαθιστούσε μία εξίσου ασυνείδητη ανατροφοδότηση* που

γινόταν τώρα μέσω της όρασης, με οπτικούς αυτοματισμούς και αντανακλαστικά που ήταν όλο και περισσότερο ενσωματωμένα σε ένα ορ γανικό σύνολο και γίνονταν όλο και πιο αβίαστα. Μήπως, όμως, συνέβαινε επιπλέον και κάτι άλλο, πιο βαθύ; Στον εγκέφαλο, δηλαδή, υπάρ χει ένα οπτικό πρότυπο του σώματος ή αλλιώς μία σωματική οπτικήεικόνα που είναι κανονικά μάλλον ασθενική (και, φυσικά, απούσα στοντυφλό) και, υπό φυσιολογικές συνθήκες, δευτερεύουσα και βοηθητικήτης ιδιοδεκτικής εικόνας του σώματος: ήταν δυνατό αυτή η οπτική εικόνα, τώρα που η ιδιοδεκτική εικόνα του σώματος είχε χαθεί, να ενισχυόταν, να αποκτούσε μέσω αναπλήρωσης ή μέσω υποκατάστασης μίαεξαιρετική, ασυνήθιστη ένταση; Σ' αυτό θα μπορούσε να προστεθεί καιμία αντισταθμιστική ενίσχυση της αιθουσαίας εικόνας ή πρότυπου του

* To «feed-back», η παλίνδρομη τροφοδότηση ή ανατροφοδότηση, όρος που προέρχεταιαπό την κυβερνητική και σημαίνει τον έλεγχο, στα πλαίσια ενός κλειστού συστήματος, μιας

λειτουργίας από μια άλλη λειτουργία και το αντίστροφο: όταν, για παράδειγμα, η παραγωγή μιας ουσίας Β σημειώνει μια πτώση, αυξάνεται η παραγωγή της ουσίας Α που με τη σειράτης προκαλεί την αύξηση της Β. Στον ανθρώπινο οργανισμό το feed-back διέπει τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος, της έκκρισης των ορμονών, του νευρικού συστήματοςκ.λ.π. (Σ.τ.Μ.)

70



σώματος... και τα δύο συνέβαιναν σε μία έκταση που ξεπερνούσε κάθεμας προσδοκία*

Είτε, όμως, υπήρχε είτε όχι αυξημένη χρήση της ανατροφοδότησηςτου αιθουσαίου συστήματος ισορροπίας, υπήρχε σίγουρα μία αυξημένη χρήση των αυτιών της, μία ακουστική ανατροφοδότηση. Φυσιολογικά,

είναι ένα σύστημα βοηθητικό και μάλλον χωρίς ιδιαίτερη σημασία γιατην ομιλία· η ομιλία μας παραμένει φυσιολογική αν, εξαιτίας ενός κρυολογήματος, δεν ακούμε, και μερικοί εκ γενετής κουφοί είναι ικανοί νααποκτήσουν μια ουσιαστικά άψογη ομιλία. Η ομιλία ρυθμίζεται κανονικά με την ιδιοδεκτική αίσθηση και κυβερνάται από τις ώσεις που προέρχονται από το σύνολο των φωνητικών μας οργάνων. Η Χριστίνα είχε χάσει αυτή τη φυσιολογική ροή ερεθισμάτων, αυτή την προσαγωγή, και

κατά συνέπεια τον κανονικό της ιδιοδεκτικό τόνο και τη στάση τηςφωνής της, και έτσι της έμενε αντί γι' αυτό να χρησιμοποιεί τα αυτιάτης, την ακουστική ανατροφοδότηση.

Εκτός από αυτές τις νέες, αντισταθμιστικές μορφές ανατροφοδότησης, η Χριστίνα άρχισε ακόμα να αναπτύσσει —εμπρόθετα και συνειδητά στην αρχή, αλλά βαθμιαία γινόταν ασυνείδητα και αυτόματα—μια ποικιλία νέων αντισταθμιστικών τύπων «προτροφοδότησης» (σε ό

λα αυτά είχε τη συμπαράσταση ενός προσωπικού ειδικευμένου στηναποκατάσταση με μεγάλη κατανόηση και πολλές ιδέες).

Έτσι, από την εποχή της καταστροφής και για κανένα μήνα μετά, ηΧριστίνα παρέμενε χαλαρή σαν χάρτινη κούκλα, ανίκανη ακόμα και νασηκωθεί. Τρεις μήνες αργότερα, όμως, την κοιτούσα εντυπωσιασμένοςνα κάθεται με πολλή χάρη, υπερβολική χάρη μάλιστα, σαν άγαλμα, σαν χορεύτρια σε πόζα. Γρήγορα κατάλαβα ότι ο τρόπος που καθόταν ήτανόντως μία πόζα, ένα είδος καταναγκαστικής ή εκούσιας ή οιστριονικήςστάσης που υιοθετούσε και διατηρούσε είτε συνειδητά είτε αυτόματα,με σκοπό να κρύψει τη συνεχιζόμενη αδυναμία της για μια οποιαδήποτε αυθόρμητη, φυσική στάση. Αφού η φύση είχε αποτύχει, ανέλαβε νατη μιμηθεί «τεχνητά» — το τεχνητό, όμως, υπαγορευόταν από τη φύση

* Σε αντίθεση με τη συναρπαστική περίπτωση που περιγράφει ο αείμνηστος Purdon

Martin στο The Basal Ganglia and Posture (1967), σελ 32: «Αυτός ο ασθενής, παρά τα χρόνιαφυσιοθεραπείας και προπόνησης, ποτέ δεν απέκτησε ξανά την ικανότητα να περπατάει μεέναν οποιοδήποτε φυσικό τρόπο. Η μεγαλύτερη δυσκολία του είναι να ξεκινά το βάδισμακαι να προωθεί τον εαυτό του προς τα εμπρός... Είναι, επίσης, ανίκανος να σηκωθεί από μίακαρέκλα. Δεν μπορεί να συρθεί ή να σταθεί στα τέσσερα. Όταν στέκεται όρθιος ή περπατά,εξαρτάται απόλυτα από την όραση και πέφτει αν κλείσει τα μάτια του. Στην αρχή ήτανανίκανος να κρατήσει τη στάση του σε μία κοινή καρέκλα όταν έκλεινε τα μάτια του, αλλάαυτό μπόρεσε, βαθμιαία, να το κάνει».

71



και έτσι γρήγορα μεταβλήθηκε σε «δεύτερη φύση». Κάτι παρόμοιο συνέβη και με τη φωνή της γιατί στην αρχή ήταν σχεδόν άφωνη.

Και η φωνή της ήταν φτιαχτή, σαν να απευθυνόταν σε ένα ακροατήριο από σκηνής. Ήταν μία σκηνική, μία θεατρική φωνή, όχι όμως εξαιτίας κάποιας υστερικής προσωπικότητας ή μιας ψυχικής μετατροπής,αλλά επειδή δεν υπήρχε πια η φυσική θέση των φωνητικών οργάνων.Το ίδιο συνέβαινε και με το πρόσωπό της· παρέμενε ακόμα κάπωςεπίπεδο και ανέκφραστο (αν και οι εσωτερικές της συγκινήσεις ήτανεντελώς κανονικές και έντονες), γεγονός που οφειλόταν στην έλλειψηιδιοδεκτικού τόνου και στάσης του προσώπου* εκτός αν χρησιμοποιούσε και εδώ μια τεχνητή ενίσχυση των εκφράσεών της (όπως οιασθενείς με αφασία συμβαίνει να υιοθετούν υπερβολικές εμφάσεις και

κυματισμούς του τόνου της φωνής).Και στην καλύτερη περίπτωση, όμως, όλες αυτές οι βελτιώσεις παρέ

μεναν μερικές και ελλιπείς. Έκαναν τη ζωή υποφερτή, αλλά δεν τηνέκαναν κανονική. Η Χριστίνα μάθαινε να περπατάει, να χρησιμοποιείτα μαζικά μέσα συγκοινωνίας, να ακολουθεί ένα συνηθισμένο ρυθμόζωής· μόνο, όμως, με διαρκή και αυξημένη εγρήγορση, κάνοντας τα πάντα με τρόπους ιδιόμορφους, τρόπους που μπορεί να κατέρρεαν μόλις

μείωνε την προσοχή της. Έτσι, αν έτρωγε μιλώντας ή αν έστρεφε τηνπροσοχή της αλλού, θα έπιανε το μαχαίρι και το πιρούνι με δύναμησχεδόν οδυνηρή, τα νύχια και τα δάχτυλά της θα άσπριζαν από τηνπίεση- αλλά αν μείωνε κάπως αυτή την επώδυνη πίεση, θα της έπεφτανκάτω αμέσως σχεδόν νευρικά· δεν υπήρχε κανένας ενδιάμεσος βαθμός,κάθε ρύθμιση έλειπε.

Έτσι, αν και δεν υπήρχε ίχνος νευρολογικής βελτίωσης (από την άποψη της βελτίωσης της ανατομικής καταστροφής των νευρικών ινών),υπήρχε, με τη βοήθεια μιας εντατικής και ποικιλόμορφης θεραπείας—έμεινε στο νοσοκομείο, στο τμήμα αποκατάστασης, για ένα περίπου

χρόνο— μια υπολογίσιμη λειτουργική αποκατάσταση, η ικανότητα, δηλαδή, να λειτουργήσει χρησιμοποιώντας ποικίλα υποκατάστατα και ένασωρό τρικ. Στο τέλος η Χριστίνα μπόρεσε να φύγει από το νοσοκομείο,να γυρίσει σπίτι της, να ξαναβρεί τα παιδιά της. Ήταν ικανή να ξανα-

* Ο Puritan Martin ήταν σχεδόν ο μόνος από τους σύγχρονους νευρολόγους που μιλούσε,και μάλιστα συχνά, για τη «στάση» του προσώπου και της φωνής και για την ακεραιότητατης ιδιοδεκτικότητας που αποτελεί τελικά τη βάση τους. Ενδιαφέρθηκε πάρα πολύ για τη Χριστίνα, για την οποία του μίλησα και του παρουσίασα μερικές ταινίες και εγγραφές της.Πολλές από τις ιδέες που παρουσιάζω σ' αυτό το βιβλίο στην πραγματικότητα του ανήκουν.

72



πιάσει τον ηλεκτρονικό υπολογιστή της που έμαθε τώρα να χειρίζεταιμε ασυνήθιστη επιδεξιότητα και αποτελεσματικότητα, καθώς σκεφτόταν ότι τα πάντα έπρεπε να γίνονται μέσω της όρασης και όχι με τησωμαισθησία. Είχε μάθει να λειτουργεί — πώς, όμως, ένιωθε; Είχαν καταφέρει αυτά τα υποκατάστατα να διαλύσουν αυτή την αίσθηση τουασώματου, για την οποία μας είχε μιλήσει στην αρχή;

Ούτε στο ελάχιστο. Καθώς εξακολουθεί να μην έχει ιδιοδεκτική αίσθηση, νιώθει πάντα το σώμα της νεκρό, ότι δεν είναι πραγματικό, ότιδεν είναι δικό της, δεν έχει τη δυνατότητα να το θεωρήσει δικό της. Δεβρίσκει λέξεις γι' αυτή την κατάσταση, αλλά χρησιμοποιεί αναλογίεςπου προέρχονται από άλλες αισθήσεις: «Νιώθω το κορμί μου τυφλό καικουφό γι' αυτό το ίδιο... δεν έχει αίσθηση του εαυτού του» είναι ταλόγια της. Δε βρίσκει λέξεις, λέξεις που να περιγράφουν άμεσα αυτήτην έλλειψη, αυτό το αισθητηριακό σκοτάδι (ή τη σιωπή) που μοιάζειμε τύφλωση ή με κώφωση. Δε βρίσκει λέξεις και γενικά δεν έχουμελέξεις. Η κοινωνία στερείται και των λέξεων και της δυνατότητας νασυμπάσχει με τέτοιες καταστάσεις. Οι τυφλοί τουλάχιστον αντιμετωπίζονται με ενδιαφέρον μπορούμε να φανταστούμε την κατάσταση τουςκαι η μεταχείρισή μας είναι ανάλογη. Όταν, όμως, η Χριστίνα επώδυνα,αδέξια, σκαρφαλώνει σε ένα λεωφορείο, δεν ακούει τίποτε άλλο παράθυμωμένα γρυλίσματα χωρίς κατανόηση: «Τι έχεις, κυρά μου; Στραβήείσαι; Ή τύφλα στο μεθύσι;» Τι μπορεί να απαντήσει; «Δεν έχω ιδιοδεκτική αίσθηση»; Η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης και αλληλεγγύηςαποτελεί μια ακόμα δοκιμασία: είναι ανάπηρη αλλά με μια αναπηρίαπου δεν είναι ξεκάθαρη —δεν είναι στο κάτω κάτω εμφανώς τυφλή ήπαράλυτη, δεν έχει τίποτα φαινομενικά— και η τάση είναι να αντιμε

τωπίζεται σαν υποκρίτρια ή τρελή. Αυτό συμβαίνει σ' αυτούς που πάσχουν από διαταραχές των κρυφών αισθήσεων (αυτό συμβαίνει καιστους ασθενείς που έχουν λαβυρινθικές ανωμαλίες ή με λαβυρινθεκτο-

μή)·Η Χριστίνα είναι καταδικασμένη να ζει σε ένα χώρο πέρα από κάθε

περιγραφή και φαντασία — αν και «μη χώρος» ή «χώρος του τίποτα» θα ήταν καλύτερες λέξεις γι' αυτό. Κατά καιρούς καταρρέει, όχι δημόσιααλλά μπροστά μου:

— Αν μπορούσα να αισθανθώ ! φωνάζει. Αλλά έχω ξεχάσει ακόμα καιμε τι μοιάζει... Ήμουν φυσιολογική, δεν ήμουν; Κινιόμουν όπως όλοι;

— Ναι, φυσικά.— Δεν υπάρχει «φυσικά». Δεν μπορώ να το πιστέψω. Θέλω αποδεί

ξεις.

73



Της έδειξα μια οικογενειακή ταινία, όπου ήταν με τα παιδιά της, γυρισμένη μόλις μερικές βδομάδες πριν από την πολυνευρίτιδά της.

— Ναι, φυσικά, αυτή είμαι εγώ!Η Χριστίνα χαμογελά και ύστερα φωνάζει:— Μα δεν μπορώ να ταυτιστώ πια μ' αυτό το κορίτσι που κινείται

όλο χάρη! Χάθηκε, δεν μπορώ να τη θυμηθώ, δεν μπορώ καν να τηφανταστώ. Είναι σαν κάτι να έχει χαθεί μέσα μου, ακριβώς από τοκέντρο μου... Αυτό δεν κάνουν με τους βατράχους; Τους βγάζουν τοκέντρο τους, το νωτιαίο τους μυελό, τους απουσιώνουν... Αυτό είμαι,απουσιωμένη, σαν βάτραχος... Περάστε, κόσμε, ελάτε να δείτε τη Χριστίνα, το πρώτο απουσιωμένο ανθρώπινο ον. Δεν έχει ιδιοδεκτική αίσθηση, δεν έχει αίσθηση του εαυτού της· η ασώματη Χριστίνα, το α

πουσιωμένο κορίτσι!Γελάει άγρια, με μια δόση υστερίας.— Ελάτε τώρα! προσπαθώ να την ηρεμήσω, ενώ σκέφτομαι: «Άδικο

έχει;»Με κάποια έννοια είναι «απουσιωμένη», ασώματη, σαν ένα είδος ζω

ντανού φαντάσματος. Έχει χάσει, μαζί με την ιδιοδεκτική της αίσθηση,το θεμελιώδες οργανικό αγκυροβόλιο της ταυτότητας — τουλάχιστοναυτής της σωματικής ταυτότητας, ή «σωματικό εγώ», που ο Freud βλέπει σαν τη βάση του Εγώ: «Το εγώ είναι καταρχήν και κυρίως ένα σωματικό εγώ». Μία τέτοια απώλεια της προσωπικότητας ή της πραγματικότητας του εαυτού του είναι αυτό που πρέπει να συμβαίνει στονάνθρωπο κάθε φορά που υπάρχουν βαθιές διαταραχές της αντίληψηςτου σώματος ή της σωματικής εικόνας. Ο Weir Mitchell το είχε αντιληφθεί όταν εργαζόταν με ασθενείς που είχαν υποστεί ακρωτηριασμούςκαι καταστροφές των νεύρων τους κατά τη διάρκεια του ΑμερικανικούΕμφύλιου Πολέμου και το έχει περιγράψει ασύγκριτα σε μία φημισμένη, σχεδόν μυθιστορηματική, περιγραφή που παραμένει, όμως, η καλύτερη του είδους της, η αρτιότερη φαινομενολογικά απ' όσες διαθέτουμε. Έλεγε (διά στόματος του γιατρού-ασθενούς του, George Dedlow):

«Ανακάλυψα με τρόμο ότι μερικές στιγμές είχα μια ελαττωμένη συνείδηση του εαυτού μου, της ίδιας μου της ύπαρξης. Αυτή η αίσθηση ήταντόσο πρωτόγνωρη, που στην αρχή με κατατάραξε. Ένιωθα σαν να έπρεπε να ρωτάω συνέχεια κάποιον αν ήμουν πραγματικά ο George Dedlow ήόχι· γνωρίζοντας, όμως, πόσο γελοία θα ήταν μια τέτοια ερώτηση, εμπόδιζα τον εαυτό μου να μιλήσει για την περίπτωση μου και αγωνιζόμουνακόμα πιο έντονα να αναλύσω τα αισθήματα μου. Κάποιες στιγμές ηανάγκη να είμαι ο εαυτός μου με πλημμύριζε με μια ένταση αφόρητα

74



οδυνηρή. Ήταν, όσο καλύτερα μπορώ να το περιγράψω, μια έκπτωσητου εγωιστικού αισθήματος της ατομικότητας».

Για τη Χριστίνα, αυτό το γενικό αίσθημα, αυτή η «έκπτωση του εγωιστικού αισθήματος της ατομικότητας», λιγόστεψε με το πέρασμα του

χρόνου με την προσαρμογή της στη νέα κατάσταση. Ενώ αυτό το ειδικό αίσθημα σωματικής προέλευσης, το «αίσθημα του ασώματου», παραμένει τόσο έντονο και μεταφυσικό, όσο και τη μέρα που το αισθάνθηκε για πρώτη φορά. Το ίδιο αισθάνονται, για παράδειγμα, όσοι έχουνυποστεί διατομές ψηλά στο νωτιαίο μυελό, αν και η διαφορά τους είναιότι είναι παράλυτοι- ενώ η Χριστίνα, αν και «ασώματη», είναι όρθια πάνω στα πόδια της.

Υπάρχουν κάποιες σύντομες, σχετικές ανάπαυλες τις στιγμές που τοδέρμα της δέχεται κάποια εξωτερικά ερεθίσματα. Βγαίνει έξω όποτεμπορεί, της αρέσουν τα ανοιχτά αυτοκίνητα, όπου μπορεί να αισθάνεται τον άνεμο στο σώμα και το πρόσωπο της (η επιπολής αισθητικότητα, η αίσθηση του ελαφρού αγγίγματος, δεν έχει υποστεί παρά μια ελαφριά διαταραχή). «Είναι θεσπέσιο», λέει. «Νιώθω τον αέρα πάνω στα

χέρια και το πρόσωπο μου και τότε ξέρω, αμυδρά, ότι έχω χέρια καιπρόσωπο. Δεν είναι η αληθινή αίσθηση, αλλά είναι κάτι· έστω και γιαλίγο, αυτό το φριχτό, νεκρό πέπλο ανασηκώνεται από πάνω μου».

Η κατάστασή της, όμως, είναι και παραμένει μία κατάσταση όπωςαυτή που είχε φανταστεί ο Wittgenstein. Η Χριστίνα αγνοεί ότι «αυτόείναι ένα χέρι» — η απώλεια της ιδιοδεκτικότητας, η αποσύνδεση πουέχει υποστεί, την έχει αποκλείσει από την προσαγωγή ερεθισμάτων,την έχει στερήσει από την ίδια την υπαρξιακή της, την επιστημολογική

της βάση και τίποτα, ό,τι και να κάνει, ό,τι και να σκεφτεί, δεν μπορείνα αλλάξει αυτό το γεγονός. Δεν μπορεί να έχει καμιά βεβαιότητα γιατο σώμα της· τι θα έλεγε ο Wittgenstein στη θέση της;

Κατά έναν περίεργο τρόπο, πέτυχε και απέτυχε ταυτόχρονα. Πέτυχενα λειτουργεί αλλά όχι και να είναι. Πέτυχε να κάνει όλους τους συμβιβασμούς που η θέληση, το θάρρος, η εμμονή, η ανεξαρτησία και ηπλαστικότητα των αισθήσεων και του νευρικού συστήματος επιτρέ

πουν. Αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει μία κατάσταση χωρίς προηγούμενο, πολέμησε ενάντια σε αφάνταστες δυσκολίες και επέζησε σαν ένααδάμαστο, εντυπωσιακό ανθρώπινο ον. Είναι ένας απ' αυτούς τους ήρωες ή ηρωίδες του νευρολογικού μαρτυρολογίου που ποτέ δεν έχουνυμνηθεί

Παραμένει, όμως, και θα είναι για πάντα ελαττωματική και ηττημένη.

75



Ούτε όλο το πνεύμα και η εφευρετικότητα του κόσμου ούτε όλα ταυποκατάστατα ή οι αναπληρώσεις που το νευρικό σύστημα επιτρέπειδεν μπορούν να αλλοιώσουν στο ελάχιστο τη συνεχιζόμενη και ολικήαπώλεια της ιδιοδεκτικότητάς της — αυτής της ζωτικής έκτης αίσθησης, χωρίς την οποία ένα σώμα παραμένει πλασματικό, χωρίς ιδιοκτή

τη.Η καημένη η Χριστίνα είναι «απουσιωμένη» στα 1985 όπως ήταν εδώ

και οχτώ χρόνια και όπως θα παραμείνει για το υπόλοιπο της ζωής της.Δεν υπάρχει κανένα τέτοιο προηγούμενο σε μια τέτοιου είδους ζωή.Απ' όσο μπορώ να γνωρίζω, είναι η πρώτη του είδους της, το πρώτο«ασώματο» ανθρώπινο ον.


Τώρα η Χριστίνα έχει συντροφιά στην ατυχία της. Από αυτά που μουείπε ο δρ Η. Η. Schaumburg, ο πρώτος που περιέγραψε το σύνδρομο, καταλαβαίνω ότι υπάρχει τώρα ένας μεγάλος αριθμός ασθενώνπου πάσχουν από σοβαρές αισθητικές νευροπάθειες. Οι σοβαρότεραπροσβεβλημένοι έχουν διαταραχές της εικόνας του σώματος σαν τη

Χριστίνα. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι άνθρωποι υποχονδριακοίπου ακολουθούν παράλογες θεραπείες μεγαβιταμινών και πήραν τεράστιες ποσότητες βιταμίνης Β 6 (πυριδοξίνη). Υπάρχουν, έτσι, τώρα μερικές εκατοντάδες «ασώματων» αντρών και γυναικών, αν και οι περισσότεροι, αντίθετα από τη Χριστίνα, μπορούν να ελπίζουν σε μία βελτίωσηαμέσως μόλις σταματήσουν να δηλητηριάζονται με την πυριδοξίνη.

76



4

Ο άνθρωπος που έπεσε από το κρεβάτι

Πολλά χρόνια πριν, όταν ήμουν φοιτητής στην ιατρική, με κάλεσαν στοτηλέφωνο, όπου μία νοσοκόμα πολύ συγχυσμένη μου διηγήθηκε τηνεξής παράξενη ιστορία: αφορούσε ένα νέο ασθενή —ένα νέο άντρα—που είχε μπει στο νοσοκομείο μόλις το ίδιο πρωί. Φαινόταν πολύ γλυκός, πολύ φυσιολογικός, όλη την ημέρα, δηλαδή μέχρι πριν από λίγαλεπτά, όταν ξύπνησε μετά από έναν υπνάκο. Έμοιαζε ξαφνικά διεγερμένος και περίεργος, εκτός εαυτού. Άγνωστο πώς, είχε πέσει από το

κρεβάτι του και τώρα, καθισμένος στο πάτωμα, μιλούσε ασταμάτητακαι κραύγαζε και αρνιόταν να γυρίσει στο κρεβάτι του. Θα μπορούσαίσως να πάω, με παρακαλούσε η νοσοκόμα, και να ξεδιαλύνω τι συνέβαινε;

Όταν έφτασα, βρήκα πράγματι τον άρρωστο να κάθεται στο πάτωμα δίπλα στο κρεβάτι του και να κοιτά έντονα το ένα του πόδι. Ηέκφρασή του έδειχνε θυμό, ανησυχία, αμηχανία και κάποια ευθυμία —αμηχανία πιο πολύ απ' όλα, ανάμεικτη με μια ιδέα φόβου. Τον ρώτησααν είχε σκοπό να ξανανέβει στο κρεβάτι του ή αν χρειαζόταν βοήθεια,αλλά φάνηκε ενοχλημένος απ' τις προτάσεις μου και κούνησε αρνητικάτο κεφάλι του. Εγκαταστάθηκα δίπλα του κατάχαμα και πήρα το ιστορικό του στο πάτωμα. Μου είπε ότι είχε εισαχθεί, το ίδιο πρωί, γιακάποιες εξετάσεις. Δεν ένιωθε καμία ενόχληση, αλλά οι νευρολόγοι, υ-ποψιαζόμενοι ένα «τεμπέλικο» αριστερό πόδι —αυτή ακριβώς τη λέξηείχαν χρησιμοποιήσει— σκέφτηκαν ότι έπρεπε να νοσηλευτεί. Όλη την ημέρα αισθανόταν εξαίρετα και προς το βράδυ τον είχε πάρει ο ύπνος.Αισθανόταν εξαιρετικά και όταν ξύπνησε, μέχρις ότου μετακινήθηκεστο κρεβάτι του. Τότε, όπως μου είπε, βρήκε «το πόδι κάποιου» στοκρεβάτι του — ένα ακρωτηριασμένο ανθρώπινο πόδι, ένα φρικιαστικόπράγμα! Στην αρχή έμεινε κατάπληκτος, γεμάτος αηδία και έκπληξη —

77



δεν είχε ποτέ νιώσει, ούτε και φανταστεί, ένα τόσο απίστευτο πράγμα.Ψηλάφισε το πόδι πολύ προσεχτικά. Ήταν τέλεια σχηματισμένο αλλά«παράξενο» και κρύο. Εκείνη τη στιγμή τού ήρθε μια έμπνευση. Τότεμόλις αντιλήφθηκε τι είχε συμβεί: ήταν όλα μία φάρσα! Μία μάλλοντερατώδης και κακόγουστη αλλά πολύ πρωτότυπη φάρσα! Ήταν ηπαραμονή της πρωτοχρονιάς και όλοι γλεντούσαν. Το μισό προσωπικό ήταν μεθυσμένο· πειράγματα και μπισκότα πετούσαν προς όλες τις κατευθύνσεις· μια σκηνή καρναβαλιού. Προφανώς κάποια από τις νοσοκόμες με μακάβριο χιούμορ είχε κλέψει απ' το νεκροτομείο ένα πόδι καιμετά, για αστείο, το γλίστρησε κάτω από τα σκεπάσματα του κρεβατιού του, ενώ αυτός κοιμόταν βαθιά. Αυτή η εξήγηση τον ανακούφισεπολύ· αλλά θεωρώντας ότι μία φάρσα είναι μία φάρσα και ότι αυτήξεπέρναγε κάπως τα όρια, πέταξε το καταραμένο πράγμα έξω από τοκρεβάτι του. Αλλά —και σ' αυτό το σημείο ο ήρεμος συζητητικός τόνοςτου τον εγκατέλειψε και ξαφνικά χλόμιασε και άρχισε να τρέμει— ότανπέταξε το πόδι από το κρεβάτι του, εντελώς ακατανόητα το ακολούθησε και αυτός — και τώρα ήταν κολλημένο επάνω του.

— Κοιτάξτε το! φώναξε με την αποστροφή ζωγραφισμένη στο πρόσωπο του. Έχετε δει ποτέ σας ένα τόσο ανατριχιαστικό, τόσο τρομα χτικό πράγμα; Νόμισα πως ήταν ένα φρέσκο πτώμα. Αλλά είναι κάτιαπόκοσμο, μοιάζει σαν να 'ναι κολλημένο επάνω μου!

Το έπιασε και με τα δυο του χέρια και με τρομαχτική βιαιότηταπροσπάθησε να το αποσπάσει από το σώμα του και, αποτυγχάνοντας,άρχισε να το γρονθοκοπά σε μια κρίση λύσσας.

—Ήσυχα! είπα. Ησυχάστε! Πιο ήρεμα! Δε θα χτύπαγα έτσι αυτό τοπόδι, αν ήμουν στη θέση σας.

— Και γιατί; ρώτησε ερεθισμένος, με επιθετικό ύφος.— Γιατί είναι το πόδι σας, απάντησα. Δε γνωρίζετε το ίδιο σας το

πόδι-,Με κοίταξε με ένα βλέμμα γεμάτο έκπληξη ανάμεικτη με δυσπιστία

και τρόμο, απ' όπου δεν έλειπε μια δόση σκωπτικής υποψίας.— Α, γιατρέ! είπε. Με δουλεύετε! Τα χετε κάνει πλακάκια μ' εκείνη

τη νοσοκόμα — δε θα 'πρεπε να κοροϊδεύετε έτσι τους ασθενείς!— Δε σας κοροϊδεύω, είπα. Αυτό είναι το πόδι σας.Είδε στο πρόσωπό μου ότι ήμουν απόλυτα σοβαρός — και το βλέμ

μα του γέμισε με απερίγραπτο τρόμο.— Είπατε πως είναι το πόδι μου, γιατρέ; Δε νομίζετε πως ένας άν

θρωπος αναγνωρίζει το ίδιο του το πόδι;— Απολύτως, απάντησα. Θα έπρεπε να αναγνωρίζει το ίδιο του το

7 8



πόδι. Δεν μπορώ να τον φανταστώ να μη γνωρίζει το ίδιο του το πόδι.Μήπως είστε εσείς που κοροϊδεύετε όλη αυτή την ώρα;

— Σας ορκίζομαι στο Θεό, κάνω σταυρό, ούτε σκέφτηκα κάτι τέτοιο... Ένας άνθρωπος θα έπρεπε να γνωρίζει το σώμα του, τι είναιδικό του και τι δεν είναι — αλλά αυτό το πόδι, αυτό το πράγμα —καιαναρρίγησε πάλι από αηδία— δε μοιάζει κανονικό, δε μοιάζει αληθινόκαι δε μοιάζει να είναι ένα κομμάτι από μένα.

— Και με τι μοιάζει;Επανέλαβε τα λόγια μου αργά:— Θα σας πω τι μοιάζει. Δε μοιάζει με τίποτα επάνω στη γη. Πώς

μπορεί ένα πράγμα σαν κι αυτό να μου ανήκει; Δεν ξέρω πώς θα μπορούσε να μου ανήκει ένα τέτοιο πράγμα...

Η φωνή του έσβησε κουρασμένη. Φαινόταν τρομαγμένος και σοκαρισμένος.

— Ακούστε, είπα. Δε νομίζω ότι είσαστε καλά. Παρακαλώ, αφήστεμας να σας ξαναβάλουμε στο κρεβάτι. Θέλω, όμως, να σας κάνω μίατελευταία ερώτηση. Αν αυτό, αυτό το πράγμα, δεν είναι το αριστερόσας πόδι (σε κάποιο σημείο της συζήτησής μας το είχε αποκαλέσει«πλαστό» και είχε εκφράσει την απορία του για το πώς κάποιος είχεφτάσει σε μια τέτοια τελειότητα μόνο για να «κατασκευάσει» μία «πιστή απομίμηση»), τότε πού είναι το δικό σας αριστερό πόδι;

Για άλλη μια φορά χλόμιασε — τόσο που νόμισα ότι θα λιποθυμούσε.— Δεν ξέρω, είπε. Δεν έχω ιδέα. Εξαφανίστηκε. Χάθηκε. Κάπου που

δεν μπορώ να το βρω...

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟΜετά τη δημοσίευση αυτής της ιστορίας (στο βιβλίο μου A Leg toStand on, 1984), έλαβα ένα γράμμα από το διαπρεπή νευρολόγο δρMichael Kremer, όπου μου έγραφε τα εξής:

«Μου ζήτησαν να δω έναν άρρωστο στο καρδιολογικό τμήμα, πουπαρουσίαζε ένα δύσκολο πρόβλημα. Είχε κολπική μαρμαρυγή και μιαμεγάλη αρτηριακή εμβολή τού είχε προκαλέσει μία αριστερή ημιπληγίακαι μου ζήτησαν να τον δω, γιατί έπεφτε συνέχεια από το κρεβάτι τουκατά τη διάρκεια της νύχτας, πράγμα στο οποίο οι καρδιολόγοι δενμπορούσαν να δώσουν καμία εξήγηση.

«Όταν τον ρώτησα τι συνέβαινε κατά τη διάρκεια της νύχτας, μουείπε απλά ότι όταν ξύπναγε, έβρισκε πάντα δίπλα του ένα νεκρό, κρύο,τριχωτό πόδι, πράγμα το οποίο δεν μπορούσε να εξηγήσει, αλλά και

79



δεν μπορούσε να ανεχθεί, και με το καλό του χέρι και πόδι το έσπρω χνε έξω από το κρεβάτι και, φυσικά, βεβαίως, το υπόλοιπο σώμα τουακολουθούσε.

»Αυτός ο άρρωστος πρόσφερε ένα εξαίρετο παράδειγμα του φαινόμενου ολοκληρωτικής απώλειας αναγνώρισης του ημιπληγικού άκρου*

Κάτι επίσης ενδιαφέρον ήταν ότι δεν μπορούσα να τον κάνω να μουπει αν το δικό του πόδι, που αντιστοιχούσε στην ίδια πλευρά, ήταν στηθέση του, γιατί ήταν εντελώς απορροφημένος από αυτό το αποκρουστικό ξένο πόδι που βρισκόταν εκεί».

* «Ημισωματοαγνωσία». (Σ.τ.Μ.)

80



Χέρια

Οταν η Μανταλένα Τζ. μπήκε στο Νοσοκομείο St. Benedict κοντά στηνπόλη της Νέας Υόρκης, το 1980, ήταν εξήντα χρονών. Ήταν τυφλή εκ

γενετής και έπασχε από παιδική εγκεφαλική παράλυση. Τη φροντίδατης είχε αναλάβει η οικογένειά της στο σπίτι από τότε που θυμόταντον εαυτό της. Με δεδομένο αυτό το ιστορικό και τη θλιβερή κατάσταση στην οποία την έβλεπα, σπαστική και αθετωσική, δηλαδή με ακούσιες και αυτόματες κινήσεις των δύο χεριών, και επιπλέον μία ελλειμματική ανάπτυξη των ματιών, περίμενα ότι θα ήταν καθυστερημένη καιανοϊκή.

Τίποτα τέτοιο δε συνέβαινε. Το εντελώς αντίθετο: μιλούσε άνετα, εύ γλωττα, μια ομιλία που ευτυχώς η σπαστικότητα επηρέαζε ελάχιστα,αποκαλύπτοντας την προσωπικότητα μιας γυναίκας υψηλού πνευματικού επιπέδου και ασυνήθιστης εξυπνάδας και παιδείας.

—Έχετε διαβάσει τρομερά πολύ, της είπα. Πρέπει να χειρίζεστε τοΜπράιγ εξαιρετικά καλά.

—Όχι, καθόλου, μου απάντησε. Το διάβασμα γίνεται πάντα είτε απόομιλούντα βιβλία είτε από άλλους ανθρώπους. Δεν μπορώ να διαβάσωσε Μπράιγ ούτε μία λέξη. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα με τα χέρια μου,είναι εντελώς άχρηστα.

Τα σήκωσε ψηλά με χλευασμό.—Άχρηστα καταραμένα εξογκώματα από ζυμάρι — δεν τα νιώθω

καν σαν μέλη μου.

Αυτό μου φάνηκε πολύ περίεργο. Τα χέρια δε θίγονται συνήθως απότην εγκεφαλική παράλυση — τουλάχιστον όχι κατά κύριο λόγο: μπορείνα είναι κάπως σπαστικά ή αδύναμα ή παραμορφωμένα, αλλά συνήθωςπαραμένουν σε σημαντικό βαθμό λειτουργικά (αντίθετα με τα πόδια

81



που μπορεί να είναι εντελώς παράλυτα — στη μορφή που ονομάζεταινόσος του Little ή διπλή παιδική ημιπληγία).

Τα χέρια της Μανταλένας ήταν ελαφρά σπαστικά και αθετωσικά, αλλά οι αισθητικές της ικανότητες —όπως το διαπίστωσα με μια γρήγορηεξέταση— ήταν εντελώς άθικτες: αναγνώριζε αμέσως και χωρίς λάθητην ελαφριά επαφή, τον πόνο, τη θερμοκρασία, την παθητική κίνησητων δαχτύλων της. Δεν υπήρχε ανωμαλία αυτής καθαυτής της στοιχειώδους αισθητικότητας, αλλά σε δραματική αντίθεση ερχόταν μια πολύβαθιά διαταραχή της αντίληψης. Της ήταν αδύνατο να αναγνωρίσει ήνα ταυτοποιήσει το οτιδήποτε: τοποθέτησα κάθε είδους αντικείμενοστα χέρια της, συμπεριλαμβανομένου και του ενός χεριού μου. Δενμπορούσε να ταυτοποιήσει και δεν έψαχνε καν έλειπαν οι ενεργητικές«ερευνητικές» κινήσεις των χεριών ήταν, πράγματι, τόσο ανενεργά, τόσο αδρανή, τόσο άχρηστα, όσο θα ήταν δυο «κομμάτια από ζυμάρι».

Είναι πολύ παράξενο, είπα μέσα μου. Τι νόημα να βγάλει κανείς απόόλα αυτά; Δεν υπάρχει σημαντική αισθητική «έκπτωση». Τα χέρια τηςμοιάζουν να είναι απολύτως καλά, και εντούτοις, δεν είναι. Μπορεί,άραγε, αυτό να οφείλεται στο ότι δε χρησιμοποιούνται —ότι βρίσκονται «σε αχρηστία»— γιατί ποτέ της δεν τα χρησιμοποίησε; Το γεγονόςότι ήταν πάντα, από τη γέννηση της, «προστατευμένη», ότι πάντα την«περιποιόνταν», την «κανάκευαν», την είχε ίσως αποτρέψει από την κανονική εξερευνητική χρήση των χεριών, που αποκτούν όλα τα μωράμέσα στους πρώτους μήνες της ζωής τους; Πάντα τη βοηθούσαν καιέκαναν τα πάντα γι' αυτή, σε σημείο που να έχει εμποδιστεί να αναπτύξει δυο φυσιολογικά χέρια; Και αν τελικά επρόκειτο γι' αυτό —έμοιαζεπαρατραβηγμένο, αλλά ήταν η μοναδική υπόθεση που μπορούσα νακάνω— θα μπορούσε τώρα, στα εξήντα της, να αποκτήσει αυτό που θαέπρεπε να έχει αποκτήσει στις πρώτες εβδομάδες ή στους πρώτουςμήνες της ζωής της;

Υπήρχε κανένα προηγούμενο; Είχε ποτέ περιγραφεί ή δοκιμαστεί κάτι ανάλογο; Δεν το ήξερα, σκέφτηκα, όμως, αμέσως μία πιθανή παράλληλη περίπτωση — που περιγραφόταν από τους Leont'ev και Zaporo-zhets στο βιβλίο τους Rehabilitation of Hand Function (αγγλ. μετάφραση1960). Η κατάσταση που περιέγραφαν ήταν πολύ διαφορετική όσο αφορά την προέλευσή της: μία παρόμοια «αλλοτρίωση» των χεριών σεπερίπου διακόσιους στρατιώτες μετά από ένα σοβαρό τραυματισμόκαι μια χειρουργική επέμβαση — τα τραυματισμένα χέρια ένιωθαν «ξένα», «χωρίς ζωή», «άχρηστα», «κολλημένα», παρά το ότι από στοιχειώδηνευρολογική άποψη και από άποψη αισθητικότητας ήταν άθικτα. Οι

82



Leont'ev και Zaporozhets συζητούν την ιδέα της «αποσύνδεσης» των«γνωστικών συστημάτων» που επιτρέπουν κανονικά την πραγμάτωσητης «γνώσης», ή της αντιληπτικής χρήσης των χεριών, σε τέτοιες περιπτώσεις σαν αποτέλεσμα ενός τραυματισμού, χειρουργικής επέμβασης

και ενός μεγάλου διαστήματος εβδομάδων —ή μηνών— αχρηστίας των χεριών που ακολουθούσε. Στην περίπτωση της Μανταλένας, παρότι τοίδιο το φαινόμενο ήταν πανομοιότυπο —«αχρηστία», «χωρίς ζωή», «αλλοτρίωση»— η διαφορά ήταν ότι διαρκούσε μία ολόκληρη ζωή. Δεν είχεμόνο να ξανα-βρεί τα χέρια της, αλλά έπρεπε να τα ανακαλύψει —νατα αποκτήσει, να τα βιώσει— από την αρχή: όχι μόνο να ξανακερδίσειένα αποσυνδεδεμένο γνωστικό σύστημα, αλλά να κατασκευάσει από

την αρχή ένα γνωστικό σύστημα που ποτέ της δεν είχε. Ήταν ποτέδυνατό κάτι τέτοιο;Οι τραυματισμένοι στρατιώτες, που περιγράφουν οι Leont'ev και Za

porozhets, πριν τον τραυματισμό τους είχαν φυσιολογικά χέρια. Αυτόπου είχαν να κάνουν ήταν να «θυμηθούν» ό,τι είχε «ξεχαστεί» ή «αποσυνδεθεί» ή «αδρανοποιηθεί», εξαιτίας ενός σοβαρού τραυματισμού. ΗΜανταλένα, αντίθετα, δε διέθετε μνημονικό ευρετήριο, γιατί δεν είχε

ποτέ της χρησιμοποιήσει τα χέρια της — και αισθανόταν σαν να μηνείχε χέρια ούτε μπράτσα. Δεν είχε φάει ποτέ της μόνη της, δεν είχε χρησιμοποιήσει μόνη την τουαλέτα, δεν είχε ποτέ καταφέρει να αυτο-βοηθηθεί, αφήνοντας πάντοτε τους άλλους να τη βοηθούν. Για εξήνταολόκληρα χρόνια είχε συμπεριφερθεί σαν ένα ον χωρίς χέρια.

Αυτή ήταν, λοιπόν, η πρόκληση που αντιμετωπίζαμε: μία ασθενής μεάριστη στοιχειώδη αισθητικότητα στα χέρια αλλά, εμφανώς, χωρίς τη

δύναμη να απαρτιώσει αυτές τις αισθήσεις στο επίπεδο των αντιλήψεων που σχετίζονταν με τον κόσμο και με τον εαυτό της χωρίς τη δύναμη να πει: «Αντιλαμβάνομαι, αναγνωρίζω, θέλω, δρω» στο βαθμό πουτης το επέτρεπαν τα «άχρηστα» χέρια της. Έπρεπε με τον έναν ή τονάλλο τρόπο (όπως οι Leont'ev και Zaporozhets με τους δικούς τους ασθενείς) να καταφέρουμε να την κάνουμε να δράσει και να χρησιμοποιήσει τα χέρια της ενεργητικά και ελπίζαμε ότι κάνοντας το θα πετύ

χαινε την απαρτίωση. Όπως έλεγε ο Roy Campbell, «η απαρτίωση βρίσκεται στη δράση».Η Μανταλένα ήταν θετικά διατεθειμένη απέναντι σε όλα αυτά, στην

πραγματικότητα γοητευμένη — αλλά προβληματισμένη και απαισιόδοξη. «Πώς μπορώ να κάνω οτιδήποτε με τα χέρια μου», ρώτησε, «αφούείναι δύο κομμάτια στόκος;»

«Εν αρχή ην η πράξη», γράφει ο Γκαίτε και μπορεί να είναι πράγματι

83



έτσι όταν αντιμετωπίζουμε ηθικά ή υπαρξιακά διλήμματα, αλλά όχι όταν φτάνουμε στις ρίζες της κίνησης και της αντίληψης. Εντούτοις καισ' αυτή την περίπτωση ακόμα υπάρχει πάντα κάτι που ξεκινά από τομηδέν: ένα πρώτο βήμα (ή μία πρώτη λέξη όπως όταν η Helen Kellerείπε «νερό»), μία πρώτη κίνηση, μία πρώτη αντίληψη, μία πρώτη ώθηση— ολοκληρωτική, απροσδόκητη, που εμφανίζεται «σαν κομήτης» εκείόπου πριν δεν υπήρχε τίποτα ή τίποτα που να είχε σημασία. «Εν αρχή ην η ώθηση». Όχι μία πράξη, όχι ένα αντανακλαστικό, αλλά μία «ώθηση» που είναι ταυτόχρονα πιο εμφανής και πιο μυστηριώδης και απότα δύο... Δεν μπορούσαμε να πούμε στη Μανταλένα: «Κάν' το!» αλλάμπορούσαμε να ελπίσουμε στην ύπαρξη μιας παρόρμησης· θα μπορούσαμε να ελπίσουμε σ' αυτή, να την επιδιώξουμε, θα μπορούσαμε ακόμα και να την προκαλέσουμε...

Σκέφτηκα το μωρό, καθώς προσπαθεί να φτάσει το στήθος της μητέρας του. «Πού και πού να αφήνετε το φαΐ της, δήθεν κατά λάθος, λίγοέξω από το πεδίο όπου μπορεί να φτάσει», πρότεινα στις νοσοκόμες.«Μην την αφήσετε να πεινάσει, μην την πειράζετε, αλλά δείξτε λιγότερη από τη συνηθισμένη σας προθυμία όταν την ταίζετε». Και μία μέρασυνέβη αυτό που ποτέ δεν είχε συμβεί προηγουμένως: ανυπόμονη,πεινασμένη, αντί να περιμένει παθητικά και υπομονετικά, άπλωσε το χέρι της και ψηλαφητά βρήκε ένα μπέιγκελ* και το έφερε στο στόματης. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποίησε τα χέρια της, η πρώτη χειρωνακτική της πράξη μέσα σε εξήντα χρόνια, η πράξη που σηματοδότησε τη γέννηση της σαν «κινητικό άτομο» (ο όρος του Sherringtonπου καθορίζει το άτομο που κάνει αισθητή την παρουσία του μέσααπό τις πράξεις του). Σηματοδοτούσε ακόμα την πρώτη φορά που α

ντιλαμβανόταν κάτι με τα χέρια της και τη γέννηση της έτσι σαν «αντιληπτικό άτομο». Η πρώτη της αντίληψη, η πρώτη της αναγνώριση, ήταναυτή ενός μπέιγκελ, ήταν η ανακάλυψη της έννοιας του μπέιγκελ, η«μπεϊγκελικότητα» — όπως η πρώτη αναγνώριση της Helen Keller, ηπρώτη λέξη που πρόφερε ήταν η λέξη «νερό» (η «υδατότητα»).

Μετά από αυτή την πρώτη πράξη, αυτή την πρώτη αντίληψη, η πρόοδος υπήρξε εξαιρετικά γρήγορη. Όπως άπλωσε το χέρι της για ναεξερευνήσει ή να αγγίξει ένα μπέιγκελ, έτσι τώρα άπλωνε το χέρι της

για να εξερευνήσει ή να αγγίξει ολόκληρο τον κόσμο. Η πράξη τουφαγητού τής έδειξε το δρόμο της αίσθησης, της εξερεύνησης των διαφόρων τροφών, δοχείων, εργαλείων κλπ. Καθώς η Μανταλένα υπήρξε

* Μπέιγκελ: είδος στρογγυλού κέικ· γλυκό εβραϊκής προέλευσης. (Σ.τ.Μ.)

8 4



τυφλή και «χωρίς χέρια» από τη γέννηση της, της έλειπαν οι απλούστερες εσωτερικές εικόνες (ενώ, τουλάχιστον, η Helen Keller διέθετε οπτικές εικόνες) και έτσι ήταν υποχρεωμένη, για να «αναγνωρίσει», να ακολουθεί κάποιο περίεργο, έμμεσο τρόπο εξαγωγής συμπερασμάτων καιεικασίας. Αν δε διέθετε μια εξαιρετική εξυπνάδα και καλλιέργεια, μεμία πληθωρική φαντασία που υποστηριζόταν, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, από τις εικόνες των άλλων, εικόνες που της μετέφερε η γλώσσα, υποστηριζόταν από το λόγο, θα είχε παραμείνει τόσο εξαρτημένηκαι ανήμπορη, όσο και ένα μωρό.

Αναγνώριζε το μπέιγκελ σαν ένα στρογγυλό κέικ με μία τρύπα στημέση· ένα πιρούνι σαν ένα μακρύ, επίπεδο αντικείμενο με πολλά μυτερά δόντια. Σιγά σιγά, όμως, αυτή η προκαταρκτική ανάλυση άφησε τηθέση της σε μία άμεση διαίσθηση και η ταυτότητα των αντικειμένωναναγνωριζόταν αμέσως και ο χαρακτήρας και η «φυσιογνωμία» τουςέγιναν οικεία, ήταν άμεσα αναγνωρίσιμα από τη μοναδικότητα τους,σαν «παλιοί φίλοι». Η ανάπτυξη αυτού του είδους αναγνώρισης, όχιαναλυτικής αλλά συνθετικής και άμεσης, συμπορευόταν με μία δυνατήευχαρίστηση και την όλο και πιο έντονη αίσθηση ότι ανακάλυπτε ένανκόσμο γεμάτο μαγεία, μυστήριο και ομορφιά.

Μαγευόταν από τα πιο κοινά αντικείμενα — τα αντικείμενα τη μά γευαν, την ερέθιζαν και της γεννούσαν μία επιθυμία να τα αναπαράγει.Ζήτησε πηλό και άρχισε να φτιάχνει μοντέλα: το πρώτο της μοντέλο, τοπρώτο της γλυπτό, ήταν ένα κόκαλο για τα παπούτσια και ακόμα κιαυτό το απλό αντικείμενο ήταν κατά κάποιο τρόπο διαποτισμένο απόμία ιδιόμορφη δύναμη και ένα χιούμορ, με ρέουσες, δυνατές, χοντρέςκαμπύλες που θύμιζαν τον πρώιμο Χένρυ Μουρ.

Ύστερα —και αυτό συνέβη μέσα στο μήνα κιόλας που ακολούθησετις πρώτες της αναγνωρίσεις— η προσοχή της, η εκτίμηση της, πέρασεαπό τα αντικείμενα στους ανθρώπους. Στο κάτω κάτω υπήρχαν όριαστο ενδιαφέρον και στις εκφραστικές δυνατότητες των αντικειμένων,ακόμα και αν ήταν μεταμορφωμένα από ένα είδος αθώας, άδολης καισυχνά κωμικής ιδιοφυίας. Είχε ανάγκη τώρα να εξερευνήσει το ανθρώπινο πρόσωπο και την ανθρώπινη μορφή, όταν ήταν ήρεμη και ότανβρισκόταν σε κίνηση. Το να σε «ψηλαφίσει» η Μανταλένα ήταν μία ασυνήθιστη εμπειρία. Τα χέρια της, που ελάχιστο καιρό πριν ήταν αδρανή, πλαδαρά, τώρα έμοιαζαν φορτισμένα από μία υπερφυσική ζωντάνια και ευαισθησία. Δεν ήταν απλώς το γεγονός ότι σε αναγνώριζε, σεέψαχνε λεπτομερειακά, με έναν τρόπο πιο έντονο και διερευνητικό από οποιαδήποτε οπτική εξονυχιστική έρευνα, αλλά σε «γευόταν» και σε

8 5



αξιολογούσε αισθητικά με το μυαλό του και τη φαντασία του ένας γεννημένος καλλιτέχνης που μόλις είχε γεννηθεί. Ένιωθε κανείς ότι δεν ήταν απλώς τα χέρια μιας τυφλής γυναίκας που εξερευνούσε αλλά ενόςτυφλού καλλιτέχνη, ενός στοχαστικού και δημιουργικού πνεύματοςπου μόλις είχε ανοιχτεί στην πλήρη αισθησιακή και πνευματική πραγματικότητα του κόσμου. Αυτές οι εξερευνήσεις της ήταν οι ίδιες μίαεξωτερική πραγματικότητα που την ωθούσε προς την πράξη της αναπαράστασης και της αναπαραγωγής.

Άρχισε να πλάθει κεφάλια και ανθρώπινες μορφές, και μέσα σ' ένα χρόνο ήταν μια ντόπια διασημότητα γνωστή σαν η Τυφλή Γλύπτριατου St. Benedict. Τα γλυπτά της ήταν συνήθως στο μισό ή στα τρίατέταρτα του φυσικού μεγέθους και αναπαριστούσαν απλές αλλά ανα γνωρίσιμες μορφές με μία ασυνήθιστη εκφραστικότητα. Για μένα, γι'αυτή την ίδια, για όλους μας, ήταν μία βαθιά συγκινητική, μία εκπληκτική, μία σχεδόν θαυματουργή εμπειρία. Ποιος θα τολμούσε να ονειρευτεί ότι οι στοιχειώδεις δυνατότητες της αντίληψης, που είχαν αποτύ

χει να αποκτηθούν φυσιολογικά στους πρώτους μήνες της ζωής κάποιου, θα μπορούσαν να αποκτηθούν στο εξηκοστό έτος της ζωής του;Ποιοι θαυμαστοί ορίζοντες όψιμης μάθησης, ποιες δυνατότητες μάθησης για τους ανάπηρους δε μας αποκαλύπτονται από το γεγονός αυτό!Και ποιος θα μπορούσε να ονειρευτεί ότι σ' αυτή την τυφλή, παράλυτη

γυναίκα, χωμένη στο καταφύγιο της, αδρανοποιημένη, υπερπροστα-τευμένη σ' όλη της τη ζωή, υπήρχε ο σπόρος μιας εκπληκτικής καλλιτεχνικής ευαισθησίας (ανυποψίαστης γι' αυτή, όσο και για τους άλλους)που θα φύτρωνε και θα άνθιζε σε μία σπάνια και όμορφη πραγματικότητα, αφού είχε παραμείνει κοιμισμένη, μαραμένη για εξήντα χρόνια;


Όπως και να 'χει το πράγμα, έμελλε να ανακαλύψω αργότερα ότι ηιστορία της Μανταλένας δεν ήταν σε καμία περίπτωση μοναδική. Μέσα σ' ένα χρόνο συνάντησα έναν άλλο ασθενή (Σίμων Κ.) που έπασχε,

επίσης, από εγκεφαλική παράλυση που συνδυαζόταν με μια βαθιά διαταραχή της όρασης. Ενώ ο κ. Κ. είχε φυσιολογική δύναμη και αίσθησηστα χέρια του, σπάνια τα χρησιμοποιούσε και είχε μια ασυνήθιστη ανικανότητα να χειρίζεται, να εξερευνά ή να αναγνωρίζει οτιδήποτε.Ευαισθητοποιημένοι από την περίπτωση της Μανταλένας, αναρωτηθήκαμε αν και αυτός δεν είχε μία ανάλογη «αγνωσία ανάπτυξης» — πουνα δέχεται, κατά συνέπεια, κάποια «θεραπεία». Και, πράγματι, γρήγο-



ρα είδαμε ότι αυτό που είχε επιτευχθεί με τη Μανταλένα μπορούσε ναεπαναληφθεί και με τον κ. Κ. Μέσα σ' ένα χρόνο είχε αποκτήσει μιαμεγάλη «επιδεξιότητα» σε όλα και απολάμβανε ιδιαίτερα την απλή ξυλουργική, το φορμάρισμα του κόντρα πλακέ και κομματιών ξύλου μετα οποία κατασκεύαζε απλά ξύλινα παιχνίδια. Δεν ένιωθε την παρόρμηση να κάνει γλυπτική, να φτιάξει απομιμήσεις — δεν ήταν ένας καλλιτέχνης από φυσικού του, όπως η Μανταλένα. Δεν έπαυε, όμως, μετάαπό μισό αιώνα που είχε περάσει ουσιαστικά χωρίς χέρια, να απολαμβάνει τη δυνατότητα του να τα χρησιμοποιεί.

Το σημείο αυτό είναι ίσως πιο αξιοσημείωτο, γιατί ο Σίμων είναι ελαφρά καθυστερημένος, ένας αξιαγάπητος αγαθιάρης, σε αντίθεση μετη γεμάτη πάθος και ταλέντο Μανταλένα, Γι' αυτή θα μπορούσαμε ναπούμε ότι είναι έξω από το συνηθισμένο, μία Helen Keller, μία γυναίκαστο εκατομμύριο — αλλά τίποτε απ' όλα αυτά δε θα μπορούσε νααποδοθεί στον αγαθό Σίμωνα. Και, εντούτοις, το ουσιαστικό επίτευγμα—το επίτευγμα των χεριών— αποδείχτηκε εξ ολοκλήρου δυνατό και γι'αυτόν, όπως και για εκείνη. Φαίνεται καθαρά ότι η εξυπνάδα, αυτήκαθαυτή, δεν παίζει ρόλο στην υπόθεση — ότι το μόνο ουσιαστικόστοιχείο της είναι η χρήση.

Τέτοιες περιπτώσεις αγνωσίας, που οφείλεται σε μια ελλειμματικήανάπτυξη, είναι ίσως σπάνιες, βλέπει, όμως, κανείς συχνά περιπτώσειςεπίκτητης αγνωσίας που χρησιμεύουν σαν παραδείγματα για την ίδιαθεμελιώδη αρχή, την αρχή της χρήσης. Έτσι, βλέπω συχνά ασθενείς μεσοβαρή νευροπάθεια κατανομής «γαντιών και περισκελίδων», όπως λέ

γεται, που οφείλεται στο διαβήτη. Εάν η νευροπάθεια είναι αρκετά σο

βαρή, οι ασθενείς ξεπερνούν την αίσθηση του μουδιάσματος (που είναι η συνηθισμένη παραισθησία σ' αυτές τις νευροπάθειες) και νιώθουνμία αίσθηση πλήρους κενού ή απο-πραγματοποίησης. Τους συμβαίνεινα αισθάνονται (όπως το έλεγε ένας ασθενής) «σαν άνθρωποι-κορμοί»που τους «λείπουν» εντελώς τα χέρια και τα πόδια. Μερικές φορές νιώθουν ότι τα χέρια και τα πόδια τους καταλήγουν σε κολοβώματα, σανκομμάτια «ζυμαριού» ή «γύψου» κολλημένα επάνω τους. Συνήθως αυτό

το αίσθημα απο-πραγματοποίησης εμφανίζεται εντελώς απότομα... όπως και η αίσθηση της πραγματικότητας —αν αυτό συμβεί— επιστρέφει εξίσου απότομα. Φαίνεται ότι βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε ένακρίσιμο (λειτουργικά και οντολογικά) κατώφλι. Το να επιτευχθεί η χρήση των χεριών και των ποδιών είναι αποφασιστικής σημασίας γι' αυτούς τους ασθενείς - ακόμα και, αν αυτό είναι απαραίτητο, να «ξεγελαστούν» και να νομίσουν ότι το πετυχαίνουν. Υπάρχει έτσι η πιθανότητα



να συμβεί μία ξαφνική επανα-πραγματοποίηση — ένα απότομο άλμαστην υποκειμενική πραγματικότητα και «ζωή»... αρκεί να υπάρχει ένααρκετό φυσιολογικό δυναμικό (αν η νευροπάθεια είναι ολική, αν ταακραία τμήματα των νεύρων είναι εντελώς νεκρά, μία τέτοια επανα-πραγματοποίηση δεν είναι δυνατή).

Για ασθενείς με σοβαρή αλλά υφολική νευροπάθεια, μία χρήση σεμικρές δόσεις είναι κυριολεκτικά ζωτική, και είναι αυτό που κάνει όλητη διαφορά ανάμεσα στον «άνθρωπο-κορμό» και στο λογικά λειτουργικό άνθρωπο (η υπερβολική χρήση, από την άλλη, μπορεί να προκαλέσειτην κόπωση της περιορισμένης νευρικής λειτουργίας και να οδηγήσεικαι πάλι σε μια απότομη απο-πραγματοποίηση).

Θα προσθέσουμε ότι αυτές οι υποκειμενικές αισθήσεις έχουν ακρι

βείς αντικειμενικές συνιστώσες: τοπικά, στους μυς του χεριού και τουποδιού υπάρχει «ηλεκτρική σιγή»· όσο αφορά την αίσθηση, υπάρχει απόλυτη έλλειψη κάθε «προκλητού δυναμικού» σε κάθε επίπεδο μέχριτον αισθητικό φλοιό. Μόλις τα χέρια και τα πόδια ανα-βιώνουν με τη χρήση, υπάρχει μία πλήρης αναστροφή της ηλεκτρο-φυσιολογικής εικόνας.

Ένα παρόμοιο αίσθημα «νεκρού» και «μη πραγματικού» έχει περι

γραφεί προηγουμένως στο κεφάλαιο 3, «Η ασώματη γυναίκα».

88



6

89

Φαντάσματα

Ένα «φάντασμα», με την έννοια που έχει η λέξη στη νευρολογία, σημαίνει την εικόνα ή την ανάμνηση ενός κομματιού του σώματος, συνήθως ενός άκρου, που επιμένει για μήνες ή για χρόνια μετά την απώλειατου. Γνωστά από την αρχαιότητα, τα «φαντάσματα» περιγράφηκαν καιερευνήθηκαν σε βάθος από το μεγάλο Αμερικανό νευρολόγο Silas WeirMitchell κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου καιμετέπειτα.

Ο Weir Mitchell περιέγραψε πολλά είδη φαντασμάτων: μερικά πουθυμίζουν παράξενα οπτασίες και μοιάζουν εξωπραγματικά (που τα ονόμασε «αισθητικά φαντάσματα»)· μερικά που επιβάλλουν αναγκαστικάτην παρουσία τους, ακόμα και σε επικίνδυνο βαθμό, σχεδόν πραγματικά και ζωντανά· μερικά που είναι έντονα οδυνηρά και άλλα (τα περισσότερα) εντελώς ανώδυνα· μερικά που έχουν την ακρίβεια της φωτογραφίας, σαν αντίγραφα ή πιστές απομιμήσεις του χαμένου άκρου, άλλα,

αντίθετα, χονδροειδώς κοντά ή παραμορφωμένα... όπως και «αρνητικάφαντάσματα» ή «φαντάσματα απουσίας». Ο Mitchell έκανε την υπόθεση ότι τέτοιες διαταραχές της «εικόνας του σώματος» —ο όρος εισήχθη(από τον Henry Head) μόλις πενήντα χρόνια αργότερα— θα μπορούσαννα επηρεάζονται είτε από κεντρικούς παράγοντες (ερεθισμός ή βλάβητου αισθητικού φλοιού, και ειδικότερα του φλοιού των βρεγματικώνλοβών) ή από παράγοντες που δημιουργούνται από καταστάσεις στην

περιφέρεια των νεύρων (νευρικό κολόβωμα, νευρινώματα· νευρικές βλάβες, νευρικό μπλοκ ή ερεθισμός των νεύρων ανωμαλίες στις νωτιαίεςνευρικές ρίζες ή τα δεμάτια των αισθητικών νεύρων στο νωτιαίο μυελό).Προσωπικά, έχω ιδιαίτερα ενδιαφερθεί γι' αυτούς τους περιφερειακούςπαράγοντες.

Τα παρακάτω πάρα πολύ σύντομα, σχεδόν ανεκδοτολογικά κομμά-



τια, προέρχονται από τη στήλη «Clinical Curio» της British Medical Journal.

To δάχτυλο-φάντασμα

Ένας ναύτης έκοψε σε ένα ατύχημα το δεξιό του δείκτη. Σαράντα χρόνια μετά βασανιζόταν ακόμη από ένα παρείσακτο φάντασμα τουδαχτύλου του άκαμπτα τεντωμένου, έτσι όπως ήταν όταν κόπηκε. Κάθε φορά που έφερνε το χέρι του προς το πρόσωπο του —για να φάει ήνα ξύσει τη μύτη του, για παράδειγμα— φοβόταν ότι το δάχτυλο-φά-ντασμα θα του έβγαζε το μάτι. (Ήξερε λογικά ότι αυτό ήταν αδύνατο,αλλά το συναίσθημα που είχε ήταν ακατανίκητο.) Εκείνη την εποχή

ανέπτυξε μία σοβαρή αισθητική διαβητική νευροπάθεια και έχασε ακόμα και την αίσθηση ότι είχε δάχτυλα. Τότε εξαφανίστηκε και το δάχτυ-λο-φάντασμα.

Είναι γνωστό ότι μία κεντρική παθολογική διαταραχή, όπως ένα ε γκεφαλικό επεισόδιο που προσβάλλει τις αισθητικές περιοχές, μπορείνα «θεραπεύσει» ένα φάντασμα. Πόσο συχνά, όμως, μία περιφερειακήπαθολογική διαταραχή έχει το ίδιο αποτέλεσμα;

Όταν τα μέλη-φαντάσματα εξαφανίζονται

Οι ακρωτηριασμένοι και όλοι όσοι εργάζονται κοντά τους γνωρίζουνότι ένα μέλος-φάντασμα είναι απόλυτα ουσιώδες, αν πρόκειται να γίνει

χρήση ενός τεχνητού άκρου. Ο δρ Michael Kremer γράφει: «Η αξία τουφαντάσματος για τους ακρωτηριασμένους είναι τεράστια. Είμαι βέ

βαιος ότι κανένας ακρωτηριασμένος με ένα τεχνητό κάτω άκρο δενμπορεί να περπατήσει ικανοποιητικά επάνω του πριν η εικόνα τουσώματος, με άλλα λόγια το φάντασμα, ενσωματωθεί σ' αυτό».

Παραδόξως, λοιπόν, μπορεί η εξαφάνιση ενός φαντάσματος να είναικαταστρεπτική και η επανάκτηση του, η ανάνηψη του, να γίνεται επεί γουσα υπόθεση. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους: ΟWeir Mitchel περιγράφει πώς, με το πέρασμα φαραδικού ρεύματος μέ

σα από το βραχιόνιο πλέγμα —το νευρικό πλέγμα του χεριού— ένα χέρι-φάντασμα, χαμένο για είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια, ξαφνικά «αναστήθηκε». Ένας ασθενής που παρακολουθώ περιγράφει με ποιο τρόπο πρέπει να «ξυπνά» το φάντασμα του τα πρωινά: πρώτα φέρνει τοκολόβωμα του μηρού του προς το μέρος του και μετά το χτυπά δυνατά με την παλάμη του —«σαν τον ποπό ενός μωρού»— πολλές φορές.Στο πέμπτο ή έκτο χτύπημα το φάντασμα ξαφνικά ξεπετάγεται διε-



γερμένο και πάλι, σαν κεραυνοβολημένο από το περιφερειακό ερέθισμα. Τότε μόνο μπορεί να βάλει το τεχνητό του πόδι και να περπατήσει. Αναρωτιέται κανείς ποιες άλλες παράξενες μεθόδους χρησιμοποιούν οι ακρωτηριασμένοι, για να 'χουν το ποθούμενο αποτέλεσμα.

Τα φαντάσματα της στάσης του σώματος

Ένας ασθενής απευθύνθηκε σε μας επειδή σκόνταφτε, έπεφτε συ χνά και ένιωθε ιλίγγους. Υπήρχε η αβάσιμη υποψία ότι έπασχε απόδιαταραχές του λαβυρίνθου. Όταν τον ρωτούσαμε προσεχτικότερα, γινόταν φανερό ότι αυτό που ένιωθε δεν ήταν ίλιγγος αλλά μια σειράαπό παραισθήσεις σε σχέση με τη θέση του σώματος του, που φαινόταν σαν ολοένα να άλλαζε: ξαφνικά το πάτωμα έμοιαζε να απομακρύνεται, μετά ξαφνικά να πλησιάζει, τιναζόταν, τρανταζόταν, έγερνε, όπως έλεγε ο ίδιος, «σαν ένα πλοίο σε ταραγμένη θάλασσα». Και ο ίδιος,με, τη σειρά του, κλυδωνιζόταν και τιναζόταν, εκτός αν κοίταζε τα πόδια του. Η αίσθηση των ποδιών του και του πατώματος είχε γίνει πολύασταθής και παραπλανητική και έτσι η όραση του ήταν απαραίτητη

για να του δείχνει την αληθινή τους θέση. Μερικές φορές, όμως, ακόμα

και η όραση κατακλυζόταν από τη λανθασμένη αίσθηση θέσης, έτσιπου το πάτωμα και τα πόδια του έπαιρναν μια τρομαχτική μορφή καιφαίνονταν σαν να μετατοπίζονταν.

Σύντομα βρήκαμε ότι η αιτία των προβλημάτων του ήταν μια οξείαπροσβολή νωτιάδας φθίσης που —σαν συνέπεια της προσβολής τωννωτιαίων αισθητικών ριζών— προκαλούσε ένα είδος αισθητηριακούπαραληρήματος με «ιδιοδεκτικές παραισθήσεις» που μεταβάλλοντανταχύτατα. Τα κλασικά τελικά στάδια της tabes (νωτιάδας φθίσης), σταοποία μπορεί να υπάρχει μία πραγματική ιδιοδεκτική «τύφλωση» για ταπόδια, είναι γνωστά. Έχουν ποτέ οι αναγνώστες σας συναντήσει αυτότο ενδιάμεσο στάδιο —των φαντασμάτων θέσης ή των παραισθήσεων— που οφείλεται σε ένα οξύ (και αναστρέψιμο) «ταμπετικό παραλήρημα»;

Η εμπειρία που αφηγείται ο ασθενής αυτός μου θυμίζει μία παράξενη δική μου εμπειρία που εμφανίστηκε κατά την ανάρρωση από έναιδιοδεκτικό σκότωμα* Η εμπειρία αυτή έχει ως εξής (όπως τη διηγήθηκα στο «Α Leg to Stand on»):

* Σκότωμα: κατ' αναλογία με την όραση: σκότωμα αποκαλείται ένα «τυφλό» κομμάτι τουοπτικού πεδίου ή μια προσωρινή τύφλωση. Ο όρος εδώ χρησιμοποιείται κατ' αναλογία γιατην ιδιοδεκτική αίσθηση.



«Ήμουν εξαιρετικά ασταθής και ήμουν υποχρεωμένος να κοιτώ κάτω.Κάπου κάπου αισθανόμουνα την πηγή της αναταραχής. Η πηγή ήταν τοπόδι μου —ή, μάλλον, αυτό το πράγμα, αυτός ο άμορφος κύλινδρος κιμωλίας που μου χρησίμευε σαν πόδι— αυτό το περίγραμμα του ποδιούκαμωμένο από κιμωλία. Τη μια στιγμή ο κύλινδρος μου φαινόταν χίλιαπόδια μακρύς, ύστερα δεν έφτανε ούτε τα δύο χιλιοστά· τη μια ήτανπαχύς, την άλλη γινόταν λεπτός· πότε έγερνε προς τη μια πλευρά, πότεπρος την άλλη. Άλλαζε συνέχεια μέγεθος και σχήμα, θέση και γωνία καιοι αλλαγές αυτές γίνονταν τέσσερις και πέντε φορές το δευτερόλεπτο. Ηέκταση της μεταμόρφωσης και της αλλαγής ήταν τεράστια — οι διαδοχικές "δομές" μπορούσαν να διαφέρουν μεταξύ τους στο χιλιαπλάσιο...»

Φαντάσματα-ζωντανά ή νεκρά;

Συχνά υπάρχει μια ορισμένη σύγχυση γύρω από τα φαντάσματα —αν, δηλαδή, και κατά πόσο είναι χρήσιμο να κάνουν την εμφάνιση τουςαν πρόκειται για κάτι παθολογικό ή όχι· αν είναι «αληθινά» ή όχι. Σ'αυτό το σημείο η βιβλιογραφία προκαλεί σύγχυση, οι ασθενείς, όμως,όχι— οι ασθενείς ξεκαθαρίζουν το θέμα περιγράφοντας την ύπαρξηδιαφόρων ειδών φαντασμάτων.

Έτσι ένας ασθενής με μεγάλη διαύγεια πνεύματος, που είχε υποστείέναν ακρωτηριασμό πάνω από το γόνατο, μου περιέγραψε τα εξής:

«Υπάρχει αυτό το πράγμα, αυτό το πόδι-φάντασμα, που μερικές φορέςμε πονά διαβολεμένα και τα δάχτυλα μου συστρέφονται ή παθαίνουνσπασμούς. Είναι χειρότερο τη νύχτα ή όταν έχω βγάλει την πρόσθεση ήόταν δεν κάνω τίποτα. Εξαφανίζεται όταν δένω το τεχνητό μου πόδι καιπερπατώ. Εξακολουθώ τότε να αισθάνομαι το πόδι, ζωηρά, αλλά είναι

πια ένα καλό φάντασμα, διαφορετικό — ζωντανεύει την τεχνητή τουπρόσθεση και μου επιτρέπει να περπατώ».

Σ' αυτό τον άρρωστο, σε όλους τους αρρώστους, δεν υπάρχει παρά η χρήση που είναι ουσιώδης, γιατί διώχνει ένα «κακό» (ή παθητικό, ή παθολογικό) φάντασμα, αν αυτό υπάρχει· και, αντίθετα, διατηρεί το «καλό» φάντασμα —δηλαδή την παραμένουσα προσωπική μνήμη της εικόνας του άκρου— ζωντανή, δραστήρια και σε καλή κατάσταση, όπωςτους είναι αναγκαίο.


Πολλοί (αλλά όχι όλοι) ασθενείς με μέλη-φαντάσματα υποφέρουν από «πόνους-φαντάσματα» ή, αλλιώς, από πόνο στο μέλος-φάντασμα.Μερικές φορές αυτός ο πόνος έχει έναν πρωτόγνωρο χαρακτήρα για



τον ασθενή, αλλά συχνά είναι ένας μάλλον «συνηθισμένος» πόνος, αποτελεί την προέκταση ενός πόνου που υπήρχε στο μέλος πριν τον ακρωτηριασμό του ή είναι ο πόνος που θα περίμενε κανείς, αν το μέλος ήταν ακόμα στη θέση του. Από την εποχή της πρώτης έκδοσης αυτούτου βιβλίου έχω πάρει πολλά συναρπαστικά γράμματα από ασθενείς γύρω από αυτό το θέμα: ένας ασθενής μού γράφει για τη δυσάρεστηαίσθηση ενός γυρισμένου νυχιού που είχε παραμεληθεί πριν από τονακρωτηριασμό και που παραμένει χρόνια μετά από αυτόν μου γράφουν, επίσης, για έναν εντελώς διαφορετικό πόνο — ένα φριχτό ριζίτικο πόνο ή «ισχιαλγία» του μέλους-φαντάσματος — που ήταν η συνέπεια μιας οξείας «δισκοκήλης» και που εξαφανίστηκε μετά την αφαίρεση του δίσκου και την οστεοσύνθεση των σπονδύλων της σπονδυλικής στήλης. Τέτοια προβλήματα, διόλου ασυνήθιστα, δεν είναι κατάκανένα τρόπο «αποκυήματα φαντασίας» και μπορούν πράγματι να διερευνηθούν με νευροφυσιολογικά μέσα.

Έτσι, ο δρ Jonathan Cole, ένας παλιός μου φοιτητής που τώρα είναινευροφυσιολόγος ειδικός στο νωτιαίο μυελό, περιγράφει με ποιο τρόποαναισθητοποίησε το μέλος-φάντασμα (στην πραγματικότητα το εξαφά

νισε) για λίγο σε μια γυναίκα που υπέφερε από έναν επίμονο πόνο στοφάντασμα του ποδιού της, αναισθητοποιώντας το σπονδυλικό σύνδεσμο με λινοκαίνη· ο ηλεκτρικός ερεθισμός των νωτιαίων ριζών προκαλούσε έναν οξύ καυστικό πόνο στο φάντασμα, εντελώς διαφορετικόαπό τον υπόκωφο πόνο στον οποίο είχε συνηθίσει· αντίθετα, ο ερεθισμός του νωτιαίου μυελού σε ψηλότερο επίπεδο μείωνε τον πόνο-φά-ντασμα (προσωπική ανακοίνωση). Ο δρ Cole έχει, επίσης, παρουσιάσει

λεπτομερείς ηλεκτροφυσιολογίες μελέτες ενός ασθενή με μια αισθητική πολυνευροπάθεια διάρκειας δεκατεσσάρων ετών, που μοιάζει σεπολλές απόψεις με την πάθηση της Χριστίνας, της «ασώματης γυναίκας» (βλέπε Proceedings of the Physiological Society, Φεβρουάριος 1986,σελ. 51P).



7

94

Με το αλφάδι

Έχουν περάσει εννέα χρόνια από τότε που γνώρισα τον κ. MacGregor,στη νευρολογική κλινική του St. Dunstan, έναν Οίκο Ευγηρίας όπουεργάστηκα κάποτε, αλλά τον θυμάμαι ακόμα, τον βλέπω μπροστά μου,σαν να ήταν χθες.

— Τι σας συμβαίνει; ρώτησα, καθώς μπήκε στο δωμάτιο.— Tt να μου συμβαίνει; Τίποτα — τίποτα που να το έχω καταλάβει...

Αλλά οι άλλοι μου λένε ότι γέρνω στο πλάι: «Είσαστε σαν τον ΚεκλιμένοΠύργο της Πίζας», μου λένε. «Αν γείρετε λίγο ακόμα, θα πέσετε».

— Ο ίδιος, όμως, δε νιώθετε να γέρνετε;— Νιώθω πολύ καλά. Δεν ξέρω τι εννοούν. Πώς θα μπορούσα να

γέρνω χωρίς να το ξέρω;— Ναι, φαίνεται παράξενο, συμφώνησα. Ας το κοιτάξουμε. Θα ήθελα

να σας δω να στέκεστε όρθιος και να περπατήσετε λίγο — από εδώ σεκείνο τον τοίχο και πίσω πάλι εδώ. Θέλω να σας δω εγώ, θέλω, όμως, να μπορέσετε να δείτε και εσείς. Θα γυρίσουμε γι' αυτό μια βιντεοταινία,καθώς θα περπατάτε, και θα τη δούμε αμέσως μετά.

— Σύμφωνοι, γιατρέ, είπε και μετά από μια δυο απότομες κινήσειςπρος τα εμπρός, σηκώθηκε όρθιος.

Τι ωραίος τύπος! σκέφτηκα. Ενενήντα τριών χρονών και δε δείχνειούτε μια μέρα παραπάνω από εβδομήντα. Ζωντανός, εύστροφος, σαν

μπουμπούκι. Θα πάει άνετα μέχρι τα εκατό. Και είναι δυνατός σαναχθοφόρος, ακόμα και αν πάσχει από τη νόσο του Parkinson.

Περπατούσε τώρα με αυτοπεποίθηση, γρήγορα, αλλά γέρνοντας φοβερά, τουλάχιστον είκοσι μοίρες, με το κέντρο βάρους μετατεθειμένοπρος τα αριστερά, κρατώντας την ισορροπία του στα στενότερα δυνατά όρια ασφαλείας.



— Ορίστε! είπε με ένα ικανοποιημένο χαμόγελο. Βλέπετε! Κανέναπρόβλημα — περπάτησα ίσιος σαν στέκα.

— Είστε βέβαιος, κ. MacGregor; ρώτησα. Θέλω να κρίνετε μόνος σας.Γύρισα την ταινία και την έπαιξα από την αρχή. Ταράχτηκε βαθιά

σαν είδε τον εαυτό του στην οθόνη. Τα μάτια του πετάχτηκαν, το σαγό

νι του έπεσε και τραύλισε:— Στο καλό μου!Και ύστερα:—Έχουν δίκιο, λοιπόν, όντως γέρνω προς τα πλάγια. Το βλέπω εδώ

πολύ καθαρά, αλλά δεν έχω καμία αίσθηση. Δεν το νιώθω καθόλου.— Αυτό είναι, είπα. Αυτό είναι το βασικό σας πρόβλημα.Έχουμε πέντε αισθήσεις που αναγνωρίζουμε και δοξάζουμε, αισθή

σεις που συνθέτουν τον επιστητό μας κόσμο. Αλλά υπάρχουν και άλλεςαισθήσεις —κρυφές αισθήσεις, «έκτες» αισθήσεις, αν το θέλετε— εξίσου ζωτικές αλλά αγνοημένες και ανύμνητες. Αυτές οι αισθήσεις, πουείναι ασυνείδητες και αυτόματες, έπρεπε να ανακαλυφθούν για να αναγνωριστεί η ύπαρξη τους. Πράγματι, ιστορικά, η ανακάλυψη τους ήρθε αργά: αυτό που οι Βικτωριανοί αποκαλούσαν αόριστα «μυϊκή αίσθηση» —η επίγνωση της σχετικής θέσης του κορμού και των άκρων,

που προέρχεται από τους υποδοχείς που βρίσκονται στους συνδέσμους και τους τένοντες— ορίστηκε πλήρως (και ονομάστηκε «ιδιοδεκτική αίσθηση») μόνο στα 1890. Όσο για τους πολύπλοκους μηχανισμούς και τα κυκλώματα ελέγχου μέσω των οποίων το σώμα μας ευθυ γραμμίζεται και ισορροπεί σωστά μέσα στο χώρο — αυτοί καθορίστηκαν πια στον αιώνα μας και εξακολουθούν πάντα να κρύβουν πολλάσκοτεινά σημεία. Ίσως μόνο στη διαστημική εποχή της παράδοξης ελευθερίας και των κινδύνων που χαρακτηρίζουν τη ζωή χωρίς βαρύτητα έμελλε να εκτιμήσουμε αληθινά τα όργανα της ισορροπίας που κρύβονται στο εσωτερικό του αυτιού μας, τα αιθουσαία μας συστήματακαι τα αντανακλαστικά που κυβερνούν τον προσανατολισμό του σώματος μας. Για το φυσιολογικό άνθρωπο, σε φυσιολογικές καταστάσεις,απλά δεν υπάρχουν.

Εντούτοις η απουσία τους μπορεί να γίνει πολύ εμφανής. Η εμπει

ρία που δοκιμάζουμε όταν αυτές οι αγνοημένες και κρυφές μας αισθήσεις παρέχουν ελαττωματικές (ή παραμορφωμένες) εντυπώσεις είναιβαθιά αλλόκοτη, ισοδύναμη με την εμπειρία τού να είναι κανείς τυφλός

ή κουφός, αλλά σχεδόν αδύνατο να μεταδοθεί λεκτικά. Όταν η ιδιοδεκτική αίσθηση καταργηθεί εντελώς, το σώμα γίνεται, για να το πούμεέτσι, τυφλό και κουφό ως προς τον ίδιο του τον εαυτό —και (όπως το

95



δείχνει η έννοια της ρίζας «ίδιος»— παύει να «κατέχει» τον ίδιο του τονεαυτό, να νιώθει τον εαυτό του σαν δικό του (βλέπε το κεφάλαιο 3, «Ηασώματη γυναίκα»).

Ο ηλικιωμένος κύριος, ξαφνικά γεμάτος υπερένταση, συνοφρυώθηκεκαι έσφιξε τα χείλη του. Στεκόταν ακίνητος, σε βαθιά περισυλλογή,

εμφανίζοντας την εικόνα που μου αρέσει να βλέπω: ένας ασθενής τηστιγμή ακριβώς της ανακάλυψης —περιδεής και ταυτόχρονα ικανοποι ημένος— βλέποντας για πρώτη φορά τι δεν πάει καλά και ανακαλύπτοντας, την ίδια στιγμή, αυτό ακριβώς που πρέπει να γίνει. Είναι η«θεραπευτική» στιγμή.

— Αφήστε με να σκεφτώ, αφήστε με να σκεφτώ, μουρμούρισε μιλώντας σχεδόν στον εαυτό του και δίνοντας έμφαση σε κάθε του λέξη με

τα δυνατά ροζιασμένα του χέρια. Αφήστε με να σκεφτώ. Σκεφτείτεμαζί μου — πρέπει να υπάρχει μία απάντηση! Γέρνω προς τη μίαπλευρά, αλλά δεν μπορώ να το καταλάβω, σωστά; Θα έπρεπε να υπάρ

χει κάποια αίσθηση, να παίρνω ένα καθαρό σήμα, πράγμα που δε συμβαίνει, σωστά; Έκανε μία παύση. Ήμουν ξυλουργός, είπε και το πρόσωπο του φωτίστηκε. Χρησιμοποιούσαμε πάντα ένα αλφάδι, μία στάθμη, για να πούμε αν μία επιφάνεια ήταν ευθειασμένη ή όχι, ή αν έγερνε

ως προς την κατακόρυφο ή όχι. Υπάρχει κάποιο είδος αλφαδιού στονεγκέφαλο;

Κούνησα το κεφάλι μου καταφατικά.— Και μπορεί να καταστραφεί από τη νόσο του Parkinson;Ξανακούνησα το κεφάλι μου.— Αυτό είναι που έχει συμβεί σε μένα;Κούνησα το κεφάλι μου για μια τρίτη φορά και είπα:

— Ναι. Ναι. Ναι.Μιλώντας για το αλφάδι, ο κ. MacGregor είχε συλλάβει μία θεμελιώδη

αναλογία, μία μεταφορά που εξηγεί ένα ουσιώδες σύστημα ελέγχουμέσα στον εγκέφαλο. Ορισμένα μέρη του έσω ωτός έχουν πράγματι μίαφυσική ομοιότητα με το αλφάδι — είναι κυριολεκτικά ένα αλφάδι· ολαβύρινθος μας αποτελείται από ημικυκλικούς σωλήνες που περιέχουνένα υγρό του οποίου η κίνηση καταγράφεται συνέχεια. Στην περίπτωση του κ. MacGregor, όμως, αυτό το ίδιο το όργανο δεν ήταν ελαττωματικό· η βλάβη βρισκόταν μάλλον στη δυνατότητα χρησιμοποίησηςτων οργάνων της ισορροπίας σε συνδυασμό, από τη μια, με την αίσθηση που έχει το κορμί για τον εαυτό του και, από την άλλη, με τηνοπτική εικόνα του κόσμου. Η απλή παρομοίωση που βρήκε ο κ. MacGregor εφαρμόζεται όχι μόνο στο λαβύρινθο αλλά, επίσης, στη συν-

96



δυασμένη απαρτίωση των τριών αυτών κρυφών αισθήσεων: της λαβυρινθικής, της ιδιοδεκτικής και της οπτικής. Η σύνθεση αυτών των τριώναισθήσεων είναι διαταραγμένη στη νόσο του Parkinson.

Ο αείμνηστος Purdon Martin, ένας μεγάλος νευρολόγος, ήταν αυτόςπου μελέτησε στο μεγαλύτερο βάθος (και ταυτόχρονα με πρακτικό

πνεύμα) αυτές τις απαρτιώσεις — και τις περίεργες απο-απαρτιώσειςτους στη νόσο του Parkinson. Οι μελέτες του βρίσκονται στο σημαντικόβιβλίο του The Basal Ganglia and Posture (που εκδόθηκε για πρώτη φορά στα 1967, αλλά αναθεωρήθηκε και επαυξήθηκε στα επόμενα χρόνια·όταν πρόσφατα πέθανε, συμπλήρωνε μία νέα έκδοση). Μιλώντας γι'αυτή την απαρτίωση, αυτό τον απαρτιωτή που βρίσκεται μέσα στονεγκέφαλο, ο Purdon Martin γράφει: «Πρέπει να υπάρχει κάποιο κέντρο

ή κάποια "ανώτερη αρχή" στον εγκέφαλο... κάποιος "ελεγκτής", θαμπορούσαμε να πούμε. Αυτός ο ελεγκτής ή η ανώτερη αρχή ενημερώνεται οπωσδήποτε για την κατάσταση σταθερότητας ή αστάθειας τουσώματος».

Στο τμήμα που αφορά τις «αντιδράσεις κλίσεως», ο Purdon Martinδίνει έμφαση σ' αυτή την τριπλή συνεισφορά για τη διατήρηση μιαςσταθερής όρθιας στάσης και τονίζει πόσο συχνά η λεπτή ισορροπίααυτού του συνδυασμού βρίσκεται διαταραγμένη στη νόσο του Parkinson. Συγκεκριμένα, «το λαβυρινθικό στοιχείο συνήθως χάνεται πριν απότο ιδιοδεκτικό και το οπτικό». Κατά τον Purdon Martin πάντα, αυτό τοτριπλό σύστημα ελέγχου είναι έτσι κατασκευασμένο, που μία από τιςαισθήσεις, ένας από τους μηχανισμούς ελέγχου, μπορεί να αντισταθμίσει την έλλειψη των άλλων — αν όχι ολοκληρωτικά (εφόσον από τηφύση τους οι αισθήσεις διαφέρουν στις ιδιότητες τους), τουλάχιστονμερικά, και σ' ένα βαθμό που αρκεί για τις ανάγκες του οργανισμού. Ταοπτικά αντανακλαστικά και ο έλεγχος που ασκεί η όραση έχουν ίσως τημικρότερη σημασία στο φυσιολογικό άτομο. Όσο τα λαβυρινθικά καιιδιοδεκτικό μας συστήματα παραμένουν άθικτα, είμαστε απόλυτα σταθεροί με τα μάτια μας κλειστά. Δε γέρνουμε ούτε σωριαζόμαστε τηστιγμή που κλείνουμε τα μάτια μας. Ο παρκινσονικός, όμως, με τηνεπισφαλή του ισορροπία, μπορεί να το πάθει. (Βλέπει κανείς συχνάπαρκινσονικούς ασθενείς να κάθονται σε υπερβολικά κεκλιμένες στάσεις, χωρίς καμιά επίγνωση αυτού του πράγματος. Μόλις, όμως, βάλετεμπροστά τους έναν καθρέφτη, έτσι που να μπορούν να δουν τη στάσητους, αμέσως ευθειάζονται.)

Η ιδιοδεκτικότητα μπορεί σ' ένα σημαντικό βαθμό να αντισταθμίσειτις βλάβες του έσω ωτός. Έτσι, ασθενείς που τους έχουν αφαιρεθεί

97



χειρουργικά οι λαβύρινθοι (όπως γίνεται μερικές φορές για να ανακουφιστεί ο ανυπόφορος —μέχρις αναπηρίας— ίλιγγος της σοβαρής νόσουτου Meniere), ενώ στην αρχή είναι ανίκανοι να σταθούν όρθιοι ή νακάνουν έστω και ένα βήμα, γρήγορα μαθαίνουν να εκμεταλλεύονται καινα ενισχύουν την ιδιοδεκτικότητά τους εντυπωσιακά· ιδιαίτερα, να

χρησιμοποιούν τους υποδοχείς των vast latissimus dorsi της πλάτηςτους —της μεγαλύτερης, της πιο ευκίνητης μυϊκής έκτασης του σώματος— σαν ένα βοηθητικό και καινούριο όργανο ισορροπίας, ένα ζευγάρι αχανών ιδιοδεκτών σαν φτερά. Καθώς οι ασθενείς εξασκούνται, καιαυτό τούς γίνεται μία δεύτερη φύση, αποκτούν την ικανότητα να σταθούν όρθιοι και να περπατήσουν — όχι τέλεια, ίσως, αλλά με ασφάλεια,με σιγουριά και άνεση.

Ο Purdon Martin διέθετε μία απεριόριστη συλλογιστική ικανότητακαι μία ατέλειωτη εφευρετικότητα που αφιέρωσε στην επινόηση μιαςπλειάδας μηχανισμών και μεθόδων που επέτρεπαν και σε πολύ σοβαρά προσβεβλημένους παρκινσονικούς να πετύχουν ένα βάδισμα καιμια στάση που τεχνητά πλησίαζαν τα φυσιολογικά — γραμμές ζωγραφισμένες στο πάτωμα, βαρίδια στη ζώνη τους, πολύ ηχηροί βηματοδότες, για να δίνουν το ρυθμό του βήματος. Πάντοτε παραδειγματιζόταν

και μάθαινε από τους ίδιους τους ασθενείς του (στους οποίους καιείναι αφιερωμένο αυτό το σημαντικό βιβλίο). Ήταν ένας βαθιά ανθρώπινος πρωτοπόρος και στην ιατρική που ασκούσε η κατανόηση και ησυνεργασία είχαν κεντρική θέση: ο ασθενής και ο γιατρός ήταν ίσοι καισυνεργάτες, στο ίδιο επίπεδο, ο καθένας μαθητής και βοηθός του άλλου, για να προχωρήσουν σε νέες αντιλήψεις για τα προβλήματα και σενέες θεραπείες. Απ' όσο ξέρω, όμως, δεν είχε επινοήσει κανένα τεχνητό

μηχανισμό για τη διόρθωση της διαταραχής της κλίσης του σώματοςκαι των ανώτερων αιθουσαίων αντανακλαστικών, το πρόβλημα πουσυγκεκριμένα βασάνιζε τον κ. MacGregor.

—Ώστε αυτό είναι λοιπόν, έτσι; ρώτησε ο κ. MacGregor. Δεν μπορώνα χρησιμοποιήσω το αλφάδι που έχω μέσα στο κεφάλι μου. Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τα αυτιά μου, αλλά μπορώ να χρησιμοποιήσω ταμάτια μου.

Περιπαικτικά, πειραματικά, έγειρε το κεφάλι του στο πλευρό.— Τα πράγματα φαίνονται το ίδιο και έτσι — ο κόσμος δε γέρνει.Ύστερα ζήτησε έναν καθρέφτη και κύλησα προς το μέρος του ένα

μεγάλο καθρέφτη με ροδάκια.— Τώρα βλέπω τον εαυτό μου να γέρνει, είπε. Τώρα μπορώ να ισιώ

σω — έτσι θα μπορούσα να στέκομαι ίσια... αλλά δεν μπορώ να ζω

98



ανάμεσα σε καθρέφτες ούτε και να κουβαλάω έναν καθρέφτη συνέχειαμαζί μου.

Σκέφτηκε πάλι συνοφρυωμένος από τη συγκέντρωση — ύστεραξάφνου το πρόσωπό του καθάρισε και έλαμψε από ένα χαμόγελο.

— Το βρήκα! αναφώνησε. Ναι, γιατρέ, το βρήκα! Δε χρειάζομαι καθρέφτη, χρειάζομαι μόνο ένα αλφάδι. Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τααλφάδια μέσα στο κεφάλι μου, αλλά γιατί δε θα μπορούσα να χρησιμοποιώ αλφάδια έξω από το κεφάλι μου — αλφάδια που να μπορώ ναδω, να τα χρησιμοποιώ με τα μάτια μου;

Έβγαλε τα γυαλιά του αγγίζοντάς τα στοχαστικά με το δάχτυλο καιτο χαμόγελό του πλάταινε σιγά σιγά.

— Εδώ, παραδείγματος χάρη, στο σκελετό των γυαλιών μου... Αυτόθα μπορούσε να με ειδοποιεί, να ειδοποιεί τα μάτια μου αν γέρνω.Στην αρχή θα το κοιτάω συνέχεια, θα είναι αληθινά κουραστικό. Αλλάμετά θα μπορούσε να μου γίνει μια δεύτερη φύση, αυτόματο. Λοιπόν,

γιατρέ, τι σκέφτεστε;— Σκέφτομαι ότι είναι μια καταπληκτική ιδέα, κ. MacGregor. Ας τη

δοκιμάσουμε.Η θεωρητική αρχή ήταν σαφής, η μηχανική της εφαρμογή λίγο πιο

περίπλοκη. Πειραματιστήκαμε αρχικά με ένα είδος εκκρεμούς, ένα νήμα με ένα βαρίδι κρεμασμένο στο σκελετό των γυαλιών. Αλλά ήτανπολύ κοντά στα μάτια και τον ήταν σχεδόν αδύνατο να το βλέπει. Ύστερα, με τη βοήθεια του οπτικού μας και του εργασιοθεραπευτηρίουμας, κατασκευάσαμε ένα συνδετήρα που, ξεκινώντας από τη γέφυρατων γυαλιών, έφτανε προς τα εμπρός σε απόσταση δυο φορές σαν τημύτη και είχε ένα μικροσκοπικό οριζόντιο αλφάδι πιασμένο από τηνκάθε πλευρά. Πειραματιστήκαμε με διάφορα σχέδια που δοκιμάστηκανκαι τροποποιήθηκαν όλα από τον κ. MacGregor. Σε μια δυο βδομάδεςείχαμε ολοκληρώσει ένα πρωτότυπο μοντέλο, ένα ζευγάρι γυαλιά-αλ-φάδια που θύμιζαν τις κατασκευές του Heath Robinson:*

— Το πρώτο ζευγάρι του κόσμου! είπε ο κ. MacGregor γεμάτοςθριαμβευτική αγαλλίαση.

Τα μελέτησε σχολαστικά. Έμοιαζαν λίγο δύσχρηστα και παράξενααλλά ελάχιστα περισσότερο από τα βαρυφορτωμένα γυαλιά με ακουστικά που έκαναν την είσοδο τους στην αγορά εκείνη την εποχή. Από

* Heath Robinson: Άγγλος σκιτσογράφος (1872-1944), διάσημος για τα σχέδια ιδιαίτερα πολύπλοκων και εφευρετικών κατασκευών στα όρια του γελοίου. Το όνομα του χρησιμοποιείται στην περίπτωση ανάλογων μηχανικών κατασκευών. (Σ.τ.Μ.)

99



τότε και ύστερα το ίδρυμα μας απέκτησε ένα περίεργο αξιοθέατο, τονκ. MacGregor να φοράει τα γυαλιά-αλφάδι που είχε εφεύρει και κατασκευάσει, με το βλέμμα επίμονα καρφωμένο, σαν τιμονιέρης που κοιτάτη γραμμή πλεύσης του πλοίου του. Ήταν σχετικά αποτελεσματικό καισταμάτησε κάπως να γέρνει: ήταν, όμως, μια άσκηση συνεχής και εξα

ντλητική. Ύστερα, όμως, στη διάρκεια των επόμενων βδομάδων, γινόταν όλο και πιο εύκολο· το να κρατά το μάτι του επάνω στο «εργαλείο»του γινόταν πια ασυνείδητα, όπως όταν κοιτά κανείς το ταμπλό τουαυτοκινήτου του, ενώ είναι ελεύθερος να σκέφτεται, να κουβεντιάζεικαι να κάνει άλλα πράγματα.

Τα γυαλιά του κ. MacGregor χάλασαν κόσμο στο St. Dunstan. Είχαμεπολλούς ασθενείς με νόσο του Parkinson που, επίσης, υπέφεραν από

διαταραχές των αντιδράσεων της στάσης και των αντανακλαστικών της— ένα πρόβλημα που όχι μόνο δημιουργεί κίνδυνο, αλλά είναι και απότα προβλήματα που γενικά αντιστέκονται σε οποιαδήποτε θεραπεία.Γρήγορα ακολούθησε ένας δεύτερος ασθενής και ύστερα ένας τρίτος,που φορούσαν τα γυαλιά-αλφάδι του κ. MacGregor, και τώρα, σαν κιαυτόν, μπορούσαν να περπατούν όρθιοι και ολόισιοι με την ακρίβειααλφαδιού.

100



8

Η κ. Σ., μία έξυπνη γυναίκα στα 60 της, είχε υποστεί ένα βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο που είχε προσβάλει τα βαθύτερα και τα οπίσθια τμήματα του δεξιού της εγκεφαλικού ημισφαιρίου. Παρ' όλα αυτά, διατηρούσε απόλυτα την εξυπνάδα της — και το χιούμορ της.

Μερικές φορές παραπονείται στις νοσοκόμες ότι δεν της έχουν βάλει επιδόρπιο ή καφέ. Όταν της λένε: «Μα, κ. Σ., είναι μπροστά σας, στ'αριστερά του δίσκου σας», μοιάζει σαν να μην καταλαβαίνει τι της λένε

και δεν κοιτά προς τα αριστερά. Αν γυρίσει το κεφάλι της ελαφρά, έτσιπου το επιδόρπιο να είναι μέσα στο άθικτο δεξιό τμήμα του οπτικούτης πεδίου και να φαίνεται, λέει: «Α, να το — δεν ήταν εκεί πριν». Έχει χάσει εντελώς την έννοια του «αριστερά», όσο αφορά τον κόσμο γύρωτης αλλά και το ίδιο της το σώμα. Μερικές φορές παραπονείται ότι οιμερίδες της είναι πολύ μικρές, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή τρώει μόνοαπό το δεξιό μισό του πιάτου της — και δεν της περνάει καν από το

μυαλό ότι υπάρχει και αριστερό μισό. Άλλοτε βάφει τα χείλη της καιμακιγιάρει το μισό του προσώπου της, αφήνοντας το αριστερό μισόεντελώς παραμελημένο: υπάρχει έτσι μια σειρά από προβλήματα σχεδόν άλυτα, εξαιτίας της ελλειμματικής της προσοχής που δεν μπορεί νατα συμπεριλάβει («ημι-απροσεξία» — βλέπε Battersby, 1956) και εξάλλου και η ίδια δεν έχει καν συνείδηση της αδυναμίας της. Διανοητικάτην αντιλαμβάνεται, μπορεί να την καταλάβει και να γελάσει· αλλά τηςείναι αδύνατο να έχει την άμεση εμπειρία της.

Γνωρίζοντας διανοητικά το πρόβλημα της, καταλαβαίνοντας το επα γωγικά, έχει επεξεργαστεί στρατηγικές με σκοπό να καλύψει αυτή τηνέλλειψη της αντίληψης της. Επειδή της είναι αδύνατο να κοιτάξει απευθείας αριστερά, να γυρίσει αυθόρμητα στα αριστερά της, αυτό πουκάνει είναι να γυρνά δεξιά και πάλι δεξιά έως ότου διαγράψει έναν

101

Κεφαλή δεξιά!



πλήρη κύκλο. Έτσι, απαίτησε και της έδωσαν μία περιστρεφόμενη πολυθρόνα με ρόδες. Αν τώρα δεν μπορεί να βρει κάτι που ξέρει ότι θαέπρεπε να βρίσκεται εκεί που το ψάχνει, αρχίζει να περιστρέφεταιπρος τα δεξιά, διαγράφοντας έναν κύκλο μέχρι που αυτό που ψάχνειεμφανίζεται μπροστά της. Η μέθοδος αυτή της φαίνεται εξαιρετικά ε

πιτυχής στην περίπτωση που δεν μπορεί να βρει τον καφέ της ή τοεπιδόρπιο. Αν η μερίδα της της φαίνεται πολύ μικρή, θα αρχίσει να

γυρνά προς τα δεξιά, κοιτώντας πάντα προς τα δεξιά, μέχρις ότου τομισό της μερίδας που προηγουμένως έλειπε να εμφανιστεί στο οπτικότης πεδίο· θα φάει αυτό το κομμάτι και θα νιώσει λιγότερο πεινασμένηαπό πριν. Αν, όμως, εξακολουθεί να πεινά ή αν σκεφτεί λογικά το θέμακαι συμπεράνει ότι μπορεί να έχει αντιληφθεί μόνο το μισό του κρυμμέ

νου μισού, θα κάνει μία δεύτερη περιστροφή μέχρις ότου το εναπομένον τέταρτο να εμφανιστεί και, με τη σειρά του, θα το κόψει και αυτόστα δύο. Στις περισσότερες περιπτώσεις η διαδικασία αυτή αρκεί —στο κάτω κάτω έχει φάει τώρα τα εφτά όγδοα της μερίδας— αλλάμπορεί, αν πεινά ιδιαίτερα ή αν την πιάσει το πείσμα της, να κάνει καιμία τρίτη περιστροφή, εξασφαλίζοντας άλλο ένα δέκατο έκτο της μερίδας της (αφήνοντας, βέβαια, το υπόλοιπο δέκατο έκτο, το αριστερό

δέκατο έκτο, στο πιάτο της). «Είναι παράλογο», λέει. «Νιώθω σαν τοτόξο του Ζήνωνα — ποτέ δε φτάνω στο τέρμα. Μπορεί να φαίνεταιαστείο, αλλά τι άλλο μπορώ να κάνω κάτω από αυτές τις συνθήκες;»

Θα μπορούσε να είναι πολύ πιο απλό γι' αυτή να περιστρέφει τοπιάτο αντί να περιστρέφεται η ίδια. Συμφωνεί και το έχει δοκιμάσει— ή, τουλάχιστον, επιχείρησε να το δοκιμάσει. Της είναι, όμως, εξαιρετικά δύσκολο, δεν της έρχεται φυσικά, αντίθετα από το να γυρνά σαν

σβούρα επάνω στην πολυθρόνα της, διότι το βλέμμα της, η προσοχήτης, οι αυθόρμητες κινήσεις και παρορμήσεις της στρέφονται όλες πια,αποκλειστικά και αυθόρμητα, προς τα δεξιά.

Εκείνο που τη βασάνιζε ιδιαίτερα ήταν ο χλευασμός των άλλων, ότανεμφανιζόταν μόνο κατά το μισό μακιγιαρισμένη, με το αριστερό μισότου προσώπου της εντελώς παράλογα χωρίς κραγιόν και ρουζ. «Κοιτώτον καθρέφτη», είπε, «και κάνω αυτό που βλέπω». Αναρωτηθήκαμε τό

τε αν θα μπορούσε να διαθέτει έναν «καθρέφτη» όπου θα έβλεπε τοαριστερό μέρος του προσώπου της στα δεξιά. Θα ήταν σαν να τηνέβλεπε κάποιος άλλος, απέναντί της. Δοκιμάσαμε ένα σύστημα βίντεο,με την κάμερα και το μόνιτορ στημένα απέναντί της. Τα αποτελέσματα

ήταν αιφνιδιαστικά και παράδοξα. Γιατί τώρα, χρησιμοποιώντας την οθόνη του βίντεο σαν «καθρέφτη», έβλεπε το αριστερό τμήμα του προ-

102



σώπου της στα δεξιά, μία εμπειρία που δημιουργεί σύγχυση ακόμα καισε ένα φυσιολογικό άτομο (όπως το ξέρει όποιος έχει δοκιμάσει ναξυριστεί χρησιμοποιώντας μία οθόνη βίντεο), ενώ αυτή μπερδευότανδιπλά, της ήταν διπλά αφύσικο, γιατί το αριστερό τμήμα του προσώπου και του σώματός της, που τώρα πια μπορούσε να δει, δεν της

παρείχαν κάποια αίσθηση, δεν είχαν ύπαρξη γι' αυτήν, εξαιτίας τουεγκεφαλικού της επεισοδίου. «Πάρτε το από μπροστά μου!» φώναξε μεαπόγνωση και ταραχή, και έτσι δεν ερευνήσαμε το ζήτημα παρακάτω.Είναι κρίμα, διότι, όπως πιθανολογεί και ο R. L. Gregory, τέτοιες μορφές ανάδρομης τροφοδοσίας (feed-back), μέσω του βίντεο, θα μπορούσαν να κρύβουν μεγάλες υποσχέσεις για τέτοιους ασθενείς με ημι-α-προσεξία και απόσβεση του αριστερού οπτικού ημι-πεδίου. Το ζήτημα

είναι τόσο περίπλοκο από φυσική, μέχρι και μεταφυσική, άποψη, πουμόνο το πείραμα θα μπορούσε να αποφασίσει.


Οι κομπιούτερ και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (που δεν υπήρχαν στα1976, όταν είδα την κ. Σ.) μπορεί να είναι, επίσης, ανεκτίμητα σε ασθε

νείς με μονόπλευρη απροσεξία για τον έλεγχο του «χαμένου» μισούτους ή για την εκπαίδευσή τους στο να το κάνουν μόνοι τους· πρόσφατα (1986) γύρισα μία μικρή ταινία γι' αυτό το θέμα.

Σχεδόν ταυτόχρονα με την πρώτη έκδοση του βιβλίου αυτού, εκδόθηκε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο: Principles of Behavioral Neurology (Φιλαδέλφεια, 1985), επιμελημένο από τον κ. Marsel Mesulam. Δεν μπορώνα μην παραθέσω την εύγλωττη διατύπωση του Mesulam για την «αμέ

λεια»:«Όταν η αμέλεια είναι σοβαρή, ο ασθενής μπορεί να συμπεριφέρεταισχεδόν όπως αν το μισό του κόσμου είχε απότομα σταματήσει να υπάρ

χει κάτω από μια οποιαδήποτε μορφή με κάποιο περιεχόμενο... Οι ασθενείς με μονόπλευρη αμέλεια συμπεριφέρονται όχι μόνο σαν να μη συμβαίνει τίποτα στον αριστερό ημι-χώρο, αλλά και σαν να μην είναι κανδυνατό να συμβεί εκεί κάτι κάποιας σπουδαιότητας».

103



9

104

Ο λόγος τον Προέδρου

Τι συνέβαινε; Ένας χείμαρρος γέλιων ερχόταν από την πτέρυγα τωναφασικών τη στιγμή που άρχιζε ο λόγος του Προέδρου· και όμως περίμεναν όλοι τόσο πολύ να ακούσουν τον Πρόεδρο να μιλάει...

Να τος μπροστά μας ο γερο-γόης, ο ηθοποιός, με τη δουλεμένη τουρητορική, τους υστερισμούς του, τη συγκινησιακή του έλξη — και όλοιοι ασθενείς τραντάζονταν από τα γέλια. Δηλαδή, όχι όλοι: μερικοί έμοιαζαν ταραγμένοι, μερικοί έδειχναν σκανδαλισμένοι, ένας ή δύο έδει

χναν ανήσυχοι — οι περισσότεροι, όμως, έδειχναν να διασκεδάζουν. ΟΠρόεδρος ήταν, όπως πάντα, συγκινητικός — αλλά προφανώς τουςσυγκινούσε με διάφορους περίεργους τρόπους, κυρίως τους προκαλούσε το γέλιο. Τι σκέφτονταν άραγε; Μήπως δεν μπορούσαν να τον καταλάβουν; Ή μήπως, αντίθετα, τον καταλάβαιναν υπερβολικά καλά;

Έχει λεχθεί συχνά γι' αυτούς τους ασθενείς, οι οποίοι, αν και κανονι

κής νοημοσύνης, πάσχουν από τη σοβαρότερη αφασία αντίληψης ήαπό ολική αφασία, που τους καθιστά ανίκανους να καταλάβουν τιςλέξεις σαν τέτοιες, ότι παρ' όλα αυτά καταλαβαίνουν τα περισσότερααπό όσα ακούν. Οι φίλοι τους, οι συγγενείς τους, οι νοσοκόμες, πουτους ξέρουν καλά, δυσκολεύονται μερικές φορές να πιστέψουν ότι είναι αφασικοί.

Αυτό συμβαίνει διότι, όταν τους απευθύνει κανείς το λόγο με φυσικό

τρόπο, συλλαμβάνουν κάποια σημεία ή και το μεγαλύτερο κομμάτι τουνοήματος. Και, φυσικά, όταν κάποιος μιλά, μιλά «φυσικά».Έτσι, για να αποδείξει κανείς την ύπαρξη της αφασίας τους, πρέπει,

σαν νευρολόγος, να φτάσει πολύ μακριά, να μιλήσει και να συμπεριφερθεί μη φυσικά, να αφαιρέσει όλες τις εξωλεκτικές ενδείξεις — τη

χροιά της φωνής, τον τόνο, την υποβλητική έμφαση και τον κυματισμό,καθώς και όλες τις οπτικές ενδείξεις (τις εκφράσεις του προσώπου, τις



χειρονομίες, ολόκληρο το προσωπικό ρεπερτόριο εκφράσεων και στάσεων, ασυνείδητα σε τεράστιο βαθμό): όλα αυτά πρέπει να παραλείπονται (πράγμα που θα σήμαινε την ολοκληρωτική απόκρυψη της προσωπικότητας, την ολοκληρωτική αποπροσωποποίηση της φωνής, και

θα μπορούσε να φτάνει μέχρι και τη χρήση μιας συνθετικής φωνής από ηλεκτρονικό υπολογιστή), ούτως ώστε η ομιλία να περιορίζεται σε «καθαρές» λέξεις, να είναι ολοκληρωτικά στερημένη από αυτό που ο Fregeονόμαζε «χρώμα του ήχου» (Klangenfarben) ή «επίκληση». Με τους πιοευαίσθητους ασθενείς, μόνο με ένα τέτοιο κατάφωρα τεχνητό, μηχανικό σύστημα ομιλίας —κάτι σαν τη φωνή του κομπιούτερ στο StarTrek— μπορεί κανείς να σιγουρευτεί εντελώς για την αφασία τους.

Γιατί όλα αυτά; Διότι η ομιλία —η φυσική ομιλία— δε συντίθεταιμόνο από λέξεις ούτε (όπως σκεφτόταν ο Hughlins Jackson) μόνο από«προτάσεις». Συντίθεται από την έκφραση —την εκπομπή όλης της έννοιας μας μέσα από όλο μας το είναι— η κατανόηση της οποίας απαιτεί τη συμμετοχή άπειρα περισσότερων στοιχείων από την απλή ανα γνώριση των λέξεων. Αυτό είναι και το νήμα που ακολουθούν για νακατανοήσουν την ομιλία οι αφασικοί, ακόμα και όταν αδυνατούν ολο

κληρωτικά να αντιληφθούν τις λέξεις αυτές καθαυτές. Διότι αν οι λέξεις, οι λεκτικές κατασκευές, per se, δε μεταφέρουν τίποτα γι' αυτούς, ηπροφορική ομιλία φυσιολογικά κατακλύζεται από τη «χροιά», τυλιγμένημέσα σε μία εκφραστικότητα που υπερκαλύπτει το λεκτικό μέρος, καιακριβώς αυτή η εκφραστικότητα, βαθιά, ποικίλη, περίπλοκη, λεπτή,παραμένει απολύτως άθικτη στην αφασία, αν και η κατανόηση τωνλέξεων έχει καταστραφεί. Άθικτη — και συχνά κάτι παραπάνω: υπερφυσικά ενισχυμένη...

Αυτό είναι, επίσης, φανερό —συχνά με εντυπωσιακό, κωμικό ή δραματικό τρόπο— σε όλους όσους εργάζονται ή ζουν κοντά στους αφα-σικούς: τις οικογένειες τους, τους φίλους ή τις νοσοκόμες και τους γιατρούς. Στην αρχή πιθανόν δε βλέπουμε τίποτα το περίεργο· μετά βλέπουμε ότι έχει γίνει μία μεγάλη αλλαγή, σχεδόν μία αναστροφή στοντρόπο κατανόησης της ομιλίας. Είναι αλήθεια ότι κάτι έχει χαθεί, κάτι

έχει καταστραφεί, αλλά στη θέση του έχει εμφανιστεί κάτι άλλο, πουέχει άπειρα ενισχυθεί, έτσι που —τουλάχιστον διαμέσου της συγκινησιακά φορτισμένης έκφρασης— η έννοια μπορεί και συλλαμβάνεταιπλήρως, ακόμα και αν η κάθε λέξη παραμένει ακατανόητη. Αυτό, στοείδος μας, τον Homo Loquens* παρουσιάζεται σαν μία σχεδόν πλήρης

* Homo Loquens: ο ομιλών άνθρωπος, κατά το Homo Sapiens. (Σ.τ.Μ.)



αναστροφή της συνηθισμένης τάξης πραγμάτων: μία αναστροφή, καιίσως και μία παλινδρόμηση προς κάτι πιο πρωτόγονο και πιο στοιχειώδες. Αυτός είναι ίσως ο λόγος για τον οποίο ο Hughlins Jackson συνήθιζε να συγκρίνει τους αφασικούς με τα σκυλιά (μία σύγκριση που θαμπορούσε να σκανδαλίσει και τους δύο!), παρόλο που, όταν έκανε αυτή

τη σύγκριση, σκεφτόταν μάλλον τις γλωσσικές τους αδυναμίες παράτην αξιοπρόσεχτη, και σχεδόν αλάθητη, αίσθηση που έχουν στη «χροιά»και στο συναίσθημα. Ο Henry Head, πιο ευαίσθητος σ' αυτό το σημείο,στην πραγματεία του (1926) για την αφασία, μιλά για την «αίσθηση της

χροιάς» (το «feeling-tone») και επισημαίνει το πόσο αυτή η αίσθηση είναιδιατηρημένη, και συχνά ενισχυμένη, στους αφασικούς*

Από εκεί πηγάζει και το αίσθημα που έχω μερικές φορές —που έ χουμε όλοι όσοι εργαζόμαστε πολύ κοντά στους αφασικούς— ότι δενμπορεί κανείς να πει ψέματα σε έναν αφασικό. Δεν έχει τη δύναμη νασυλλάβει τις λέξεις σας και έτσι δεν μπορείτε να τον ξεγελάσετε μεαυτές· αυτό που συλλαμβάνει, όμως, το συλλαμβάνει με αλάθητη ακρίβεια, συγκεκριμένα, δηλαδή, την έκφραση που συνοδεύει τις λέξεις, αυτή τη συνολική, αυθόρμητη, ακούσια εκφραστικότητα που δεν μπορείποτέ να μιμηθεί ή να παραποιήσει κανείς, όπως μπορεί να κάνει με τις

λέξεις μόνες τους τόσο εύκολα...Είναι κάτι που εύκολα καταλαβαίνουμε όταν πρόκειται για τα σκυ

λιά, και συχνά τα χρησιμοποιούμε γι' αυτό το σκοπό, για την αποκάλυψη του ψέματος ή του δόλου ή προθέσεων που δεν είναι ξεκάθαρες, για να μας δείξουν ποιον μπορούμε να εμπιστευτούμε, ποιος είναι ακέραιος, ποιος δεν κρύβει κάτι, όταν εμείς —τόσο ευαίσθητοι στις λέξεις— δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε τα ίδια μας τα ένστικτα.

Αυτό που μπορούν να κάνουν τα σκυλιά το κάνουν και οι αφασικοίκαι, μάλιστα, σε ένα ανθρώπινο και αμέτρητα ανώτερο επίπεδο. «Μπορεί κανείς να πει ψέματα με το στόμα», γράφει ο Νίτσε, «αλλά, παρ'

* To «feeling-tone» είναι ένας αγαπημένος όρος του Head, τον οποίο χρησιμοποιεί όχι μόνο σε σχέση με την αφασία αλλά και σχετικά με τη συναισθηματική ποιότητα της αίσθησης, στις διάφορες αλλοιώσεις που μπορεί να υποστεί από θαλαμικές ή περιφερειακές δια

ταραχές. Ο Head δίνει την εντύπωση, πράγματι, ότι τείνει, σε όλο του το έργο, σχεδόνυποσυνείδητα προς τη διερεύνηση του «feeling-tone» — μπορούμε να πούμε προς μία νευ

ρολογία του «feeling-tone», σε αντίθεση ή και συμπληρωματικά με μία κλασική νευρολογίαπου ασχολείται με την πρόταση και τη διαδικασία. Συμπτωματικά η έκφραση αυτή είναικοινή στις ΗΠΑ, τουλάχιστον μεταξύ των Μαύρων του Νότου: μία κοινή, προσγειωμένη καιαπαραίτητη έκφραση, «You see there's such a thing as a feeling tone... And if you don't havethis, baby, you've had it» (προμετωπίδα στο βιβλίο του Studs Terkel (1967) Division Street: America που είναι βασισμένο σε προφορικές διηγήσεις).

106



όλα αυτά, η γκριμάτσα που τα συνοδεύει λέει την αλήθεια». Οι αφασικοί είναι υπερφυσικά ευαίσθητοι σε μία τέτοια γκριμάτσα, στην οποιαδήποτε ψευτιά ή ανακρίβεια της συνολικής εμφάνισης ή της στάσης.Και αν κάποιον δεν μπορούν να τον δουν —όπως στην ειδική περίπτωση των τυφλών αφασικών— διαθέτουν επιπλέον ένα αλάθητο αυτί

για κάθε φωνητική απόχρωση, τον τόνο, το ρυθμό, τις εναλλαγές, τημουσικότητα, ακόμα και τις λεπτότερες μεταβολές, τους κυματισμούςκαι τους τονισμούς, που μπορούν να δώσουν —ή να αφαιρέσουν— τηναληθοφάνεια στη φωνή ενός ανθρώπου.

Εκεί, λοιπόν, βρίσκεται η δύναμη τους να καταλαβαίνουν — η κατανόηση, χωρίς λέξεις, του αυθεντικού ή του ψεύτικου. Κατά συνέπεια ήταν οι γκριμάτσες, οι υστερίες, οι τεχνητές χειρονομίες και, πάνω απ'όλα, οι ψεύτικοι τόνοι και εναλλαγές της φωνής που ηχούσαν ψεύτικα

γι' αυτούς τους ασθενείς που δεν έχουν πρόσβαση στις λέξεις, αλλάέχουν μία άπειρη ευαισθησία. Σ' αυτές ακριβώς τις χονδροειδείς, ακόμα και γελοίες (γι' αυτούς) ασυναρτησίες και ανακρίβειες ήταν που ανταποκρίνονταν οι αφασικοί μου ασθενείς, χωρίς να ξεγελιούνται και χωρίς να έχουν καν τη δυνατότητα να ξεγελαστούν από τις λέξεις.

Να γιατί γελούσαν με το λόγο του Προέδρου.

Αν είναι αδύνατο να πούμε ψέματα σε έναν αφασικό, εξαιτίας της ειδικής του ευαισθησίας στην έκφραση και τη «χροιά» της φωνής, μπορούμε να αναρωτηθούμε τι συμβαίνει με τους ασθενείς —αν υπάρχουντέτοιοι— που στερούνται ακριβώς κάθε αίσθησης της έκφρασης καιτης «χροιάς», ενώ διατηρούν αναλλοίωτη τη δυνατότητα κατανόησηςτων λέξεων: ασθενείς ενός εντελώς αντιδιαμετρικού είδους. Έχουμε έναν αριθμό τέτοιων ασθενών, επίσης στην πτέρυγα των αφασικών, παρόλο που, τεχνικά, δεν έχουν αφασία, αλλά, στη θέση της, μία μορφήαγνωσίας, μία ιδιαίτερη αγνωσία που επονομάζεται «τονική αγνωσία» ή«απροσωδία». Γι' αυτούς τους ασθενείς δεν υπάρχουν πια οι εκφραστικές ιδιότητες της φωνής —ο τόνος της, η χροιά της, η αίσθηση της,ολόκληρος ο χαρακτήρας της— ενώ οι λέξεις (και οι γραμματικές κατασκευές) παραμένουν απόλυτα κατανοητές. Τέτοιες τονικές αγνωσίες (ήαπροσωδίες) συνδυάζονται με βλάβες του δεξιού κροταφικού λοβούτου εγκεφάλου, ενώ οι αφασίες που περιγράψαμε συνοδεύουν βλάβεςτου αριστερού κροταφικού λοβού.

Ανάμεσα στους ασθενείς με απροσωδία που επίσης άκουγαν το λόγοτου Προέδρου, στην πτέρυγα των αφασικών, ήταν και η Έμιλυ Ντ. που

107



έπασχε από ένα γλοίωμα* στο δεξιό κροταφικό λοβό. Πρώην καθηγή-τρια της αγγλικής φιλολογίας και ποιήτρια με κάποια φήμη, με μία σπά-νια αίσθηση της γλώσσας και ισχυρές αναλυτικές και εκφραστικές δυ-νατότητες, η Έμιλυ Ν τ. ήταν σε θέση να αποδώσει την αντίθετη κατάσταση — πώς ο λόγος του Προέδρου ηχούσε σε κάποιον με απροσω-

δία. Η Έμιλυ Ντ. δεν μπορούσε πια να πει αν μία φωνή ήταν θυμωμένη, χαρούμενη, θλιμμένη — οτιδήποτε. Αφού οι φωνές ήταν πια ανέκφραστες γι' αυτή, ήταν υποχρεωμένη να κοιτά τα πρόσωπα τωνανθρώπων, τις στάσεις και τις κινήσεις τους όταν μιλούσαν, και το έκανε με μία φροντίδα, μία ένταση που δεν είχε γνωρίσει ποτέ της προη γουμένως. Αλλά και αυτό ήταν περιορισμένο, διότι έπασχε από ένακακόηθες γλαύκωμα και έχανε γρήγορα την όραση της.

Αυτό που βρήκε, λοιπόν, ότι της έμενε να κάνει ήταν να προσέχειπολύ έντονα τις λέξεις και τη χρήση των λέξεων και να επιμένει και οι

γύρω της να κάνουν το ίδιο. Μπορούσε, όλο και λιγότερο, να παρακολουθεί μία ελεύθερη ομιλία ή την αργκό —που είναι μία ομιλία υπαινικτικού τύπου και φορτισμένου συγκινησιακά— και όλο και περισσότερο ζητούσε από τους συνομιλητές της να μιλάνε σε πρόζα— με «σωστές λέξεις στις σωστές θέσεις». Είχε βρει πως αυτή η «πρόζα» μπορού

σε να αναπληρώνει, σε κάποιο βαθμό, την έλλειψη αντίληψης της χροιάς ή της αίσθησης της φωνής.

Ήταν ικανή, κατ' αυτό τον τρόπο, να διατηρήσει, ακόμα και να ενισχύσει, τη χρήση της «εκφραστικής» ομιλίας — όπου, όμως, η έννοιαδινόταν εξ ολοκλήρου από την επιδέξια επιλογή των λέξεων και τησχέση μεταξύ τους, ενώ όλο και περισσότερο ήταν χαμένη απέναντιστην «ποιητική» ομιλία (όπου η έννοια δίνεται ολοκληρωτικά από τη

χρήση και την αίσθηση του τόνου).Η Έμιλυ Ντ. άκουγε, επίσης, την ομιλία του Προέδρου ανέκφραστη

και δεχόταν απ' αυτή ένα περίεργο μείγμα εντυπώσεων, άλλων ενισχυμένων και άλλων ελλειμματικών — στην αντίθετη ακριβώς αναλογίααπό αυτό των αφασικών μας. Δεν τη συγκινούσε —καμία ομιλία δεν τησυγκινούσε πια— και ό,τι ήταν υπαινικτικό, αυθόρμητο ή ψεύτικο γλιστρούσε από πάνω της χωρίς να την αγγίξει. Χωρίς δυνατότητα συγκι

νησιακής αντίδρασης μπορούσε να παρασύρεται (όπως και εμείς οι υπόλοιποι) από το λόγο ή να μπαίνει μέσα του; Με κανένα τρόπο. «Δενείναι πειστικός», είπε. «Δε μιλάει με καλή πρόζα. Ο τρόπος που χρησι-

* Νεοπλασία των υποστηρικτικών κυττάρων του νευρικού συστήματος, της γλοίας.(Σ.τ.Μ.)

108



μοποιεί τις λέξεις είναι λανθασμένος. Είτε έχει κάποια βλάβη στον εγκέφαλο του είτε έχει κάτι να κρύψει». Έτσι ο λόγος του Προέδρου δελειτούργησε ούτε για την Έμιλυ Ντ., εξαιτίας της ενισχυμένης της αίσθησης της φορμαλιστικής χρήσης της γλώσσας, της ακρίβειας της πρόζας, όχι περισσότερο απ' ό,τι λειτούργησε για τους αφασικούς μας μετην κώφωση τους στις λέξεις και με την ενισχυμένη αίσθηση της χροιάςτης φωνής.

Εδώ, λοιπόν, ήταν το παράδοξο του λόγου του Προέδρου. Εμείς οιφυσιολογικοί, αναμφίβολα βοηθημένοι από την επιθυμία μας να εξαπατηθούμε, είχαμε πράγματι εξαπατηθεί για τα καλά («Populus vult de-cipi, ergo decipiatur»). Τόσο γοητευτικά συνδυάζονταν η απατηλή χρήσητων λέξεων με τον απατηλό τόνο της ομιλίας, που μόνο αυτοί που εί χαν εγκεφαλική βλάβη παρέμεναν άθικτοι, απρόσβλητοι από την απο γοήτευση.

109



ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ε Ξ Α Ρ Σ Ε Ι Σ



Εισαγωγή

Είπαμε ότι οι όροι «έκπτωση» και «έλλειμμα» είναι οι αγαπημένες λέξειςτης νευρολογίας, οι μόνες λέξεις που στην πραγματικότητα έχει στηδιάθεση της, για να χαρακτηρίσει οποιαδήποτε διαταραχή μιας λειτουργίας. Είτε η λειτουργία (που θα τη σκεφτούμε σαν έναν πυκνωτή ήμία ασφάλεια) είναι φυσιολογική, είτε είναι ελαττωματική ή λανθασμένη: ποια άλλη δυνατότητα μένει για μια μηχανιστική νευρολογία πουστην ουσία της ασχολείται με ένα σύστημα πυκνωτών και συνδέσεων;

Τι συμβαίνει, όμως, στην αντίθετη περίπτωση, σε μία υπερβολή ήέξαρση της λειτουργίας; Η νευρολογία δε διαθέτει λέξη γι' αυτό, γιατίδε διαθέτει την ίδια την έννοια. Μία λειτουργία, ή ένα λειτουργικό σύστημα, δουλεύει ή δε δουλεύει: αυτές είναι οι μόνες δυνατότητες πουεπιτρέπει. Έτσι, μία ασθένεια που είναι «εκδηλωτική» ή «παραγωγική»αποτελεί πρόκληση στις βασικές μηχανιστικές ιδέες της νευρολογίαςκαι αυτός είναι αναμφίβολα ένας λόγος για τον οποίο τέτοιες διαταρα

χές —αν και είναι συνηθισμένες, σημαντικές και αξιοπρόσεχτες— δενέχουν ποτέ δεχτεί την προσοχή που τους αξίζει. Γίνεται δεκτή στηνψυχιατρική, όπου μιλάμε για διεγερτικές ή παραγωγικές διαταραχές, για υπερβολές της διάθεσης, της παρόρμησης... για τη μανία. Γίνεται,επίσης, δεκτή στην ανατομία και την παθολογία, όπου μιλάμε για υπερτροφίες και για τερατώματα. Αλλά η φυσιολογία δε διαθέτει κάποιοισοδύναμο γι' αυτά, για τα τερατώματα ή τις μανίες. Και μόνο αυτή η

διαπίστωση μας υποβάλλει την ιδέα ότι η βασική μας σύλληψη και ηοπτική μας για το νευρικό σύστημα —σαν κάποιο είδος μηχανής ή ηλεκτρονικού εγκεφάλου— είναι ριζικά ανεπαρκής και χρειάζεται νασυμπληρωθεί από έννοιες πιο δυναμικές, πιο ζωντανές.

Η βασική αυτή ανεπάρκεια μπορεί να περνά απαρατήρητη όταν μαςαπασχολεί μόνο η απώλεια, η απουσία των λειτουργιών με την οποία

113



ασχοληθήκαμε στο πρώτο μέρος. Αλλά γίνεται αμέσως φανερή ότανέρθουμε αντιμέτωποι με τις υπερβολές αυτών των λειτουργιών, όχι τηναμνησία αλλά την υπερμνησία· όχι την αγνωσία αλλά την υπεργνωσία-και όλα τα άλλα «υπέρ» που μπορούμε να φανταστούμε.

Η κλασική νευρολογία του Jackson δεν αντιμετωπίζει ποτέ διαταρα-

χές αυτού του τύπου, που καταλήγουν στην υπερβολή, τις πρωτογε-νείς, δηλαδή, περίσσειες ή εξάρσεις των λειτουργιών (σε αντίθεση με τιςονομαζόμενες «απελευθερώσεις»). Ο ίδιος ο Hughlings Jackson είναι αλήθεια ότι μίλησε για «υπερφυσιολογικές» ή «υπερ-θετικές» καταστά-σεις. Αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για τα σημεία όπουαφήνεται ελεύθερος, στιγμές όπου αφήνει τη φαντασία του να παίξει ήόπου, απλώς, παραμένει πιστός στην κλινική του εμπειρία, αν και σε

αντίφαση με τις ίδιες του τις μηχανιστικές αντιλήψεις περί λειτουργίας(τέτοιες αντιφάσεις, αυτό το χάσμα ανάμεσα στην καθαρή παρατήρησητης φύσης και τον άκαμπτο φορμαλισμό, ήταν χαρακτηριστικές της ιδιοφυίας του).

Πρέπει να φτάσουμε στη σημερινή εποχή σχεδόν για να βρούμε ένανευρολόγο που απλώς και μόνο να αντιμετωπίζει την περίπτωση μιαςλειτουργίας σε έξαρση. Έτσι, οι δύο κλινικές βιογραφίες του Luria είναι

αρμονικά ισορροπημένες: το The Man with a Shattered World περιστρέφεται γύρω από την απώλεια, ενώ το The Mind of a Mnemonist γύρωαπό την υπερβολή. Βρίσκω ότι το δεύτερο είναι κατά πολύ πιο ενδιαφέρον και πρωτότυπο από τα δύο, γιατί στην πραγματικότητα αποτελείμια εξερεύνηση της φαντασίας και της μνήμης (μια εξερεύνηση πουδεν είναι δυνατή στην κλασική νευρολογία).

Στο βιβλίο μου Awakenings υπήρχε μία κάποια εσωτερική ισορροπίαανάμεσα στις τρομερές απώλειες λειτουργιών που βλέπαμε πριν τηνανακάλυψη της L-Dopa —ακινησία, αβουλία, αδυναμία, ανενεργείακ.λπ.— και τις σχεδόν εξίσου τρομερές υπερβολές που εμφανίστηκανμετά τη χορήγηση της L-Dopa: υπερκινησία, «υπερβουλία», «υπερδυνα-μία» κ.λπ.

Βλέπουμε σ' αυτό το σημείο την εμφάνιση ενός νέου είδους όρων,νέων εννοιών, διαφορετικών από αυτούς που αφορούν τη λειτουργία—ώση, θέληση, δυναμισμός, ενέργεια— όρους που είναι ουσιαστικά κινητικοί και δυναμικοί (ενώ αυτοί της κλασικής νευρολογίας είναι κυρίως στατικοί). Στο μυαλό του υπερμνήμονα παρακολουθούμε δυναμικές μιας πολύ ανώτερης τάξης σε πλήρη λειτουργία, παρακολουθούμετην εισβολή ενός σχεδόν ανεξέλεγκτου συνειρμού σε διαρκή άνθηση,τη διαδοχή ακατάσχετων εσωτερικών εικόνων σε μία τερατώδη ανά-

114



πτύξη, ένα είδος τερατώματος του νου, αυτό που ο ίδιος ο υπερμνήμο-νας ονομάζει «Αυτό».

Αλλά η λέξη «Αυτό», ή η λέξη αυτοματισμός, είναι, επίσης, πολύ μη χανιστική. Το «άνθισμα» μεταφέρει καλύτερα την ανησυχητικά ζωντανήποιότητα της διαδικασίας αυτής. Βλέπουμε στον υπερμνήμονα —ή

στους δικούς μου υπερενεργητικούς, γαλβανισμένους ασθενείς πουπαίρναν L-Dopa— ένα είδος ζωτικότητας που φτάνει στην υπερβολή,στο τερατώδες ή στην τρέλα, και όχι απλά μία υπερβολή αλλά μία ορ γανική νεοπλασία, έναν ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό· όχι μόνο μία ανισορροπία, μία διαταραχή της λειτουργίας, αλλά μία διαταραχή τηςπαραγωγής.

Σε μια περίπτωση αμνησίας ή αγνωσίας θα μπορούσαμε να φαντα

στούμε ότι έχουμε να κάνουμε απλώς με τη διαταραχή κάποιας λειτουργίας ή ικανότητας, αλλά από τους ασθενείς με υπερμνησίες καιυπεργνωσίες βλέπουμε ότι η μνήμη και η γνιοση είναι σύμφυτα ενερ

γείς και παραγωγικές· είναι πάντοτε σε δράση που —δυνάμει— μπορείνα φτάσει σε τερατώδη επίπεδα. Έτσι, λοιπόν, είμαστε υποχρεωμένοινα μετακινηθούμε από μία νευρολογία της λειτουργίας σε μία νευρολο γία της δράσης και της ζωής. Αυτό το κρίσιμο βήμα μάς επιβάλλεται

από τις νόσους της υπερβολής — και χωρίς αυτό δεν μπορούμε νααρχίσουμε να εξερευνούμε τη «ζωή του νου». Η παραδοσιακή νευρολογία, όντας μηχανιστική, με την έμφαση που δίνει στα εκπτωτικά σημεία, μας κρύβει την ενεργή ζωή, τη ζωή που συνιστά το ένστικτο γιαόλες τις εγκεφαλικές λειτουργίες, τουλάχιστον τις ανώτερες λειτουρ

γίες, όπως αυτές της φαντασίας, της μνήμης και της αντίληψης. Μαςκρύβει την ίδια τη ζωή του νου. Μ' αυτά τα ζωντανά (και συχνά εντε

λώς προσωπικά) χαρακτηριστικά του εγκεφάλου και του νου —ιδιαίτερα σε μία κατάσταση υπέρμετρης και κατά συνέπεια φωτισμένης δραστηριότητας— θα ασχοληθούμε τώρα.

Η έξαρση επιτρέπει όχι μόνο την εκδήλωση μιας υγιούς ολοκλήρωσης και πληθωρικότητας αλλά και μιας μάλλον δυσοίωνης υπερβολής,εκτροπής, τερατωδίας — το είδος της «υπερβολής» που συνεχώς δια

γραφόταν στα Awakenings, καθώς υπερδιεγερμένοι ασθενείς έτειναν

προς τη διάλυση και την απώλεια κάθε ελέγχου· συντετριμμένοι απότην επίταση της παρόρμησης, της εικόνας και της θέλησης· ασθενείςκάτω από την κατοχή (ή σε μια ακραία αποσύνδεση) μίας φυσιολογίαςεντελώς ανεξέλεγκτης.

Αυτός ο κίνδυνος είναι έμφυτος στην ίδια τη φύση της ανάπτυξηςκαι της ζωής. Η ανάπτυξη μπορεί να γίνει υπερ-ανάπτυξη, η ζωή «υ-

115



πέρ-ζωή». Όλες οι «υπέρ» καταστάσεις μπορούν να γίνουν τερατώδεις,διεστραμμένες εκτροπές, «παρά-» καταστάσεις: η υπερκινησία τείνειπρος την παρακινησία — ανώμαλες κινήσεις, χορεία, τικ· η υπεργνωσίαεύκολα γίνεται παραγνωσία — παραισθησίες, φαντάσματα των σε νοσηρό επίπεδο εξηρμένων αισθήσεων η φλόγα των «υπέρ» καταστάσε-ων μπορεί να μεταβληθεί σε ένα βίαιο πάθος.

Το παράδοξο μίας ασθένειας που εμφανίζεται σαν κατάσταση υ γείας, σαν ένα υπέροχο αίσθημα υγείας και ευεξίας, και μόνο αργότερααποκαλύπτει το κακόηθες δυναμικό της, είναι μία από τις χίμαιρες, τατρικ και τις ειρωνείες της φύσης. Είναι ένα παράδοξο που έχει γοητεύσει ένα μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών, ειδικά αυτούς που εξισώνουν τηντέχνη με την αρρώστια: αποτελεί, λόγου χάρη, ένα θέμα —ταυτόχροναδιονυσιακό, αφροδισιακό και φαουστικό— που επίμονα επανέρχεταιστο έργο του Τόμας Μαν— από τα πυρετώδη φυματικά ύφη του Μαγικού Βουνού στις σπειροχαιτικές εμπνεύσεις του Δρ Φάουστους καιτην αφροδισιακή κακοήθεια του τελευταίου του μύθου, του ΜαύρουΚύκνου.

Πάντα με προβλημάτιζαν αυτού του τύπου οι ειρωνικές καταστάσειςκαι έχω γράψει γι' αυτές παλιότερα. Στο βιβλίο μου Migraine μιλούσα

για τα ύψη τα οποία μπορεί να προηγούνται ή να σημαίνουν την έναρξη των κρίσεων και παρέθετα την παρατήρηση της Τζωρτζ 'Ελιοτ πωςτο να αισθάνεται «επικίνδυνα καλά» ήταν συχνά γι' αυτή το σήμα ή οπροάγγελος μιας προσβολής. «Επικίνδυνα καλά», τι ειρωνεία: εκφράζειακριβώς τη διττότητα, το παράδοξο του να αισθάνεσαι «υπερβολικάκαλά».

Γιατί η «αίσθηση υγείας» δεν είναι φυσικά αίτιο παραπόνων, οι άνθρωποι τη χαίρονται, την απολαμβάνουν. Οι άνθρωποι παραπονούνται για το ότι νιώθουν άρρωστοι — όχι γιατί νιώθουν καλά. Εκτός αν, όπωςσυμβαίνει στην Τζωρτζ Έλιοτ, έχουν κάποια σημάδια ότι κάτι δεν πάεικαλά ή ότι υπάρχει κάποιος κίνδυνος, είτε διαμέσου της γνώσης ή κάποιου συνειρμού, ή ακριβώς της αίσθησης της υπερβολής. Έτσι, αν καιένας ασθενής δύσκολα θα παραπονεθεί για το ότι είναι «πολύ καλά»,μπορεί να έχει υποψίες εάν αισθάνεται «υπερβολικά καλά».

Αυτό ήταν ένα κεντρικό και κάπως σκληρό θέμα στο Awakenings-.ασθενείς βαριά άρρωστοι, με τα βαρύτερα εκπτωτικά συμπτώματα, γιαπολλές δεκαετίες βρίσκονται, σαν από θαύμα, ξάφνου καλά, μόνο καιμόνο για να μετακινηθούν από αυτή την κατάσταση στους κινδύνους,τις δοκιμασίες της υπερβολής, με λειτουργίες ερεθισμένες πολύ πέρααπό τα «επιτρεπόμενα» όρια. Μερικοί ασθενείς το αντιλαμβάνονταν,

116



είχαν προαισθήματα, αλλά όχι όλοι. Έτσι η Ρόζα P., στην πρώτη έξαψηκαι χαρά της αποκαταστημένης υγείας, είπε: «Είναι φανταστικό, είναιυπέροχο!», αλλά καθώς η κατάσταση επιταχυνόταν προς το ανεξέλε γκτο, είπε: «Τα πράγματα δε διαρκούν. Κάτι τρομερό θα συμβεί». Καιπαρόμοια, με περισσότερη ή λιγότερη διαίσθηση, συνέβαινε και με τουςπερισσότερους από τους άλλους, όπως ο Λέοναρντ Α., καθώς πέρναγεαπό τον κορεσμό στην περίσσεια: «Η πληθωρικότητα της υγείας και τηςενεργητικότητας του —της "χάρης", όπως την αποκαλούσε— έγινε υπερβολικά πληθωρική και άρχισε να έχει μία παράλογα καλή διάθεση.Η αίσθηση αρμονίας, ευκολίας και άκοπου ελέγχου είχε αντικατασταθεί από μία αίσθηση "υπερβολικού"... ενός μεγάλου πλεονάσματος, μιαςμεγάλης πίεσης κάθε είδους...» που απειλούσε να τον αποσυνθέσει, να

τον κάνει να εκραγεί σε κομμάτια.Αυτό είναι το δώρο και ταυτόχρονα το μαρτύριο, η απόλαυση και η

ψυχική οδύνη που παρέχει η υπερβολή. Γίνεται αντιληπτή από διαισθητικούς ασθενείς σαν απορία και παραδοξότητα: «Έχω υπερβολικάπολλή ενέργεια», έλεγε ένας ασθενής με το σύνδρομο Tourette. «Το καθετί είναι τόσο φωτεινό, τόσο δυνατό, τόσο πολύ. Είναι μία πυρετώδηςενέργεια, μία νοσηρή λαμπρότητα».

«Επικίνδυνη ευεξία», «νοσηρή λαμπρότητα», μία απογοητευτική ευφορία που κρύβει κάτω της αβύσσους, αυτή είναι η παγίδα που υπόσχεται και με την οποία απειλεί η υπερβολή, είτε αυτή εγκαθίσταταιφυσικά, με τη μορφή κάποιας τοξικής διαταραχής, είτε εξαιτίας κάποιας εκούσιας διεγερτικής εξάρτησης.

Τα ανθρώπινα διλήμματα, σε τέτοιες καταστάσεις, παίρνουν μια εντελώς ασυνήθιστη μορφή: οι ασθενείς έρχονται εδώ αντιμέτωποι μετην ασθένεια σαν γοητεία, κάτι απομακρυσμένο και πολύ διφορούμενοσε σχέση με το παραδοσιακό θέμα της αρρώστιας σαν πάθους ή μαρτυρίου. Και κανείς, απολύτως κανείς, δεν μπορεί να εξαιρεθεί από τέτοιες παραδοξότητες, από τέτοιες ταπεινώσεις. Στις διαταραχές που χαρακτηρίζει η υπερβολή υπάρχει ένα είδος σύγκρουσης, μέσα στηνοποία το Εγώ όλο και περισσότερο ευθυγραμμίζεται και ταυτίζεται μετην αρρώστια του, έτσι που τελικά μοιάζει να χάνει κάθε ανεξάρτητηύπαρξη και καταλήγει σε ένα σκέτο παράγωγο της αρρώστιας. Αυτός οφόβος εξωτερικεύεται από τον Γουίτυ Τίκυ Ρέυ στο δέκατο κεφάλαιο,όταν λέει: «Αποτελούμαι από τικ — δεν υπάρχει τίποτ' άλλο» ή ότανμιλά για την ύπαρξη ενός νεοπλάσματος του νου —ενός «τουρετώμα-τος»— που θα μπορούσε να τον καταβροχθίσει. Γι' αυτόν, με το δυνατό του Εγώ και το σχετικά ελαφρύ σύνδρομο Tourette, δεν υπήρχε στην

117



πραγματικότητα κανένας τέτοιος κίνδυνος. Αλλά για ασθενείς με αδύ-νατο ή ανώριμο Εγώ, σε συνδυασμό με μία σοβαρή νόσο που τουςκατακλύζει, υπάρχει ένας πολύ αληθινός κίνδυνος μιας τέτοιας «κατο-

χής» ή «αποσύνδεσης». Αυτό το θέμα θίγω στους «Δαιμονισμένους».

118



10

Γουίτυ Τίκυ Ρέυή

Ο βασιλιάς των τικ

Στα 1885 ο Gilles de la Tourette, ένας μαθητής του Charcot, περιέγραψετο εντυπωσιακό σύνδρομο που τώρα φέρει το όνομα του. Το «σύνδρομο Tourette», όπως ονομάστηκε αμέσως, χαρακτηρίζεται από ένα περίσσευμα νευρικής ενέργειας και μία υπερβολική παραγωγή ιδιότροπων κινήσεων και ιδεών: τικ, τινάγματα, μανιερισμοί, γκριμάτσες, ήχοι,βλαστήμιες, ακούσιες μιμήσεις και παρορμήσεις κάθε είδους, με έναπαράξενο εξωτικό χιούμορ και μία τάση για αστεία και παιχνίδια πουξενίζουν. Στις πληρέστερες μορφές του, το σύνδρομο Tourette εμπλέκεικάθε τομέα της συναισθηματικής, ενστικτώδους και φαντασιακής ζωήςστις «ελλιπέστερες», και ίσως και συνηθέστερες, μορφές μπορεί να υπάρχουν πολύ λίγα πράγματα πέρα από μερικές ανώμαλες κινήσεις καικάποια παρορμητικότητα, αλλά και σ' αυτή την περίπτωση υπάρχειένα στοιχείο παραδοξότητας. Στα τελευταία χρόνια του προηγούμενουαιώνα το σύνδρομο αυτό εντοπιζόταν και αναφερόταν με μεγάλη συ

χνότητα, γιατί ήταν τα χρόνια μιας νευρολογίας με ευρύ πνεύμα, πουδε δίσταζε να επιτρέπει να συνυπάρχουν το οργανικό και το ψυχικό.Για τον Tourette και τους συναδέλφους του δεν υπήρχε αμφιβολία ότιαυτό το σύνδρομο ήταν ένα είδος κατοχής του ανθρώπου από πρωτό

γονες ορμές και ένστικτα: αλλά, επίσης, ότι αυτή η κατοχή είχε οργανική βάση: μία πολύ συγκεκριμένη —αν και άγνωστη— νευρολογική διαταραχή.

Στα χρόνια που ακολούθησαν τη δημοσίευση των πρωτότυπων άρθρων του Gilles de la Tourette περιγράφηκαν πολλές εκατοντάδες περιπτώσεων αυτού του συνδρόμου, χωρίς ποτέ ούτε δύο περιπτώσεις ναείναι εντελώς ίδιες. Γινόταν σιγά σιγά σαφές ότι υπήρχαν περιπτώσειςπου ήταν ελαφρές και καλοήθεις και άλλες τρομαχτικά αλλόκοτες καιβίαιες. Αποκαλυπτόταν, επίσης, ότι μερικοί άνθρωποι μπορούσαν να

119



«αρπάξουν» το Tourette εντάσσοντας το στα πλαίσια μιας άνετης προ-σωπικότητας, βρίσκοντας ακόμα και όφελος στην ταχύτητα της ροήςτης σκέψης και εναλλαγής των συνειρμών, καθώς και στην εφευρετικό-τητα που το συνοδεύουν, ενώ οι άλλοι θα είχαν πραγματικά «καταλη-φθεί» και θα είχαν μόλις τη δυνατότητα να βρουν μία αληθινή ταυτότη

τα κάτω από την τρομαχτική πίεση και το χάος που επιβάλλουν οιενορμήσεις του συνδρόμου. Υπήρχε πάντοτε, όπως παρατηρούσε και οLuria για τον υπερμνήμονά του, μία μάχη ανάμεσα σε ένα «Αυτό» καισε ένα «Εγώ».

Ο Charcot και οι μαθητές του, στους οποίους περιλαμβάνονταν οFreud και ο Babinski, καθώς επίσης και ο ίδιος ο Tourette, ήταν ανάμεσα στους τελευταίους του επαγγέλματος τους που είχαν μία συν

δυασμένη άποψη για το σώμα και την ψυχή, για το «Αυτό» και το«Εγώ», για τη νευρολογία και την ψυχιατρική. Με το γύρισμα του αιώναπροέκυψε μία ρήξη ανάμεσα σε μία νευρολογία χωρίς ψυχή και μίαψυχολογία χωρίς σώμα και, μ' αυτή τη ρήξη, κάθε δυνατότητα κατανόησης του συνδρόμου Tourette χάθηκε. Το ίδιο το σύνδρομο μοιάζεισαν να εξαφανίστηκε και στο πρώτο μισό του αιώνα δεν αναφέρεταισχεδόν καθόλου. Μερικοί γιατροί το θεωρούσαν σαν κάτι «μυθικό», ένα

παράγωγο της πολύχρωμης φαντασίας του Tourette· οι περισσότεροιδεν το είχαν καν ακούσει ποτέ. Ήταν ξεχασμένο σαν τη μεγάλη επιδημία της ασθένειας του ύπνου* της δεκαετίας του '20.

Η λήθη που κάλυψε την ασθένεια του ύπνου (τη ληθαργική εγκεφα- λίτιδα) και η λήθη γύρω από το σύνδρομο Tourette έχουν πολλά κοινά.Και οι δύο διαταραχές ήταν εξαιρετικά ασυνήθιστες και παράξενες σεσχέση με τις κοινές πεποιθήσεις — τουλάχιστον τις πεποιθήσεις μιας

συμβατικής ιατρικής. Καθώς ήταν αδύνατο να ενταχθούν στα παραδοσιακά πλαίσια της ιατρικής, ξεχάστηκαν και μυστηριωδώς «εξαφανίστηκαν». Υπάρχει, όμως, και μία πολύ πιο βαθιά σχέση ανάμεσα στιςδυο αρρώστιες, που υπονοούν στη δεκαετία του '20, οι υπερκινητικές

ή φρενιτικές μορφές που έπαιρνε μερικές φορές η ασθένεια του ύπνου: οι ασθενείς αυτοί είχαν την τάση, στην αρχή της αρρώστιας τους,να δείχνουν μία ανοδική σωματική και πνευματική υπερδιέγερση, με

* Η ληθαργική εγκεφαλίτιδα εκδηλώθηκε σαν επιδημία βαριάς προσβολής του κεντρικούνευρικού συστήματος, και συγκεκριμένα του εγκεφάλου, στα τέλη του πρώτου παγκοσμίουπολέμου και περιγράφτηκε από το γιατρό των αυστριακών ανακτόρων, Έλληνα Von Eco-nomo. Ο Ο. Sacks έχει αφιερώσει το βιβλίο του Awakenings σε τέτοιους ασθενείς στην κατάσταση που βρίσκονται 40 χρόνια αργότερα και στην εντυπωσιακή τους βελτίωση χάρη στηνL-Dopa. (Σ.τ.Μ.)

120



βίαιες κινήσεις, τικ και παρορμήσεις κάθε είδους. Λίγο καιρό αργότεραέπεφταν στην αντίθετη κατάσταση, σε ένα είδος ολοκληρωτικού, κατα-ληπτικού «ύπνου», μέσα στον οποίο τους βρήκα σαράντα χρόνια αργότερα.

Στα 1969 έδωσα σ' αυτούς τους μετεγκεφαλιτιδικούς ασθενείς μενόσο του ύπνου την L-Dopa, μία ουσία πρόδρομο της ντοπαμίνης, ενόςνευροδιαβιβαστού* που ήταν σημαντικά ελαττωμένος στον εγκέφαλοτους. Το φάρμακο αυτό τους μεταμόρφωσε. Σε πρώτη φάση «ξύπνησαν» περνώντας από τη νάρκη στην υγεία: στη συνέχεια, όμως, βρέθηκαν στον αντίθετο πόλο, φρενήρεις και γεμάτοι τικ. Αυτή ήταν και ηπρώτη μου εμπειρία από τα σύνδρομα αυτού του τύπου, τύπου Tourette: άγρια διέγερση, βίαιες ενορμήσεις, που συχνά συνδυάζονταν μεένα αλλόκοτο, πρωτόγονο χιούμορ. Άρχισα να μιλάω για «τουρετισμό»,αν και ποτέ μου δεν είχα δει ασθενή με Tourette.

Στις αρχές του 1971 η Ουάσινγκτον Ποστ, που είχε ενδιαφερθεί γιατο «ξύπνημα» των μετεγκεφαλιτιδικών μου ασθενών, με ρώτησε πώςπήγαιναν. Απάντησα ότι «έχουν τικ» και αυτό τους έκανε να δημοσιεύσουν ένα άρθρο για τα τικ. Μετά τη δημοσίευση αυτού του άρθρου,έλαβα αναρίθμητα γράμματα, τα περισσότερα από τα οποία μεταβίβασα στους συναδέλφους μου. Έναν ασθενή, όμως, δέχτηκα να τον δω,τον Ρέυ.

Την επόμενη μέρα από αυτή που είδα τον Ρέυ μου φάνηκε σαν νασυνάντησα τρία Tourette στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Τα έχασα, γιατί το σύνδρομο αυτό θεωρούνταν εξαιρετικά σπάνιο. Είχα διαβάσειότι η συχνότητα του είναι ένα στο εκατομμύριο και, παρ' όλα αυτά, εί

χα δει, κατά τα φαινόμενα, τρία παραδείγματα μέσα σε μια ώρα. Βρισκόμουν σε μία δίνη έκπληξης και απορίας: ήταν δυνατό όλο αυτό τονκαιρό να το παρέβλεπα, είτε επειδή δεν έβλεπα τέτοιους ασθενείς είτεκάνοντας, όταν τους έβλεπα, μία αόριστη διάγνωση του τύπου «νευρικότητα», «κατάρρευση», «νευρικοί σπασμοί»; Ήταν ποτέ δυνατό όλοινα το παρέβλεπαν μέχρι τώρα; Ήταν δυνατό το Tourette να μην είναικάτι σπάνιο αλλά κάτι μάλλον συνηθισμένο, ας πούμε χίλιες φορές πιοσυνηθισμένο απ' ό,τι όλοι υπέθεταν μέχρι τότε; Την επομένη, χωρίς ναψάχνω ιδιαίτερα, είδα άλλα δύο στο δρόμο. Σ' αυτό το σημείο έφτιαξα

* Νευροδιαβιβαστές ή μεταβιβαστές είναι οι χημικές ουσίες που στο χώρο του νευρικούσυστήματος είναι επιφορτισμένες με τη μετάδοση των μηνυμάτων από κύτταρο σε κύτταροκαι από κύτταρο σε όργανο. Τα μηνύματα αυτά αφορούν, σε γενικές γραμμές, μια διέγερσηή μια αναστολή. (Σ.τ.Μ.)

121



ένα εκκεντρικό φανταστικό κατασκεύασμα, ένα αστείο ιδιωτικής χρή-σης.· ας υποθέσουμε, είπα μόνος μου, ότι το Tourette είναι πολύ συνη-θισμένο, αλλά δεν μπορεί να αναγνωριστεί. Από τη στιγμή, όμως, πουθα το αναγνωρίσεις μια φορά, το βλέπεις πια συνέχεια και το αναγνω-ρίζεις εύκολα.* Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ένας τέτοιος ασθενής μεTourette αναγνωρίζει έναν άλλο, και αυτοί οι δυο έναν τρίτο, και οιτρεις τους έναν τέταρτο, μέχρις ότου, με την αύξουσα αναγνώριση, βρί-σκεται μία ολόκληρη ομάδα από αυτούς: αδέλφια της ίδιας παθολογίας,ένα νέο είδος ανάμεσα μας, ενωμένοι από την αμοιβαία αναγνώρισηκαι το κοινό πρόβλημα. Δε θα μπορούσαν να βρεθούν όλοι μαζί σε μιατέτοια αυθόρμητη συνάθροιση, μία ολόκληρη εταιρεία Νεοϋορκέζων μεTourette;

Τρία χρόνια αργότερα, στα 1974, ανακάλυψα ότι η φαντασία μουείχε γίνει πραγματικότητα: είχε δημιουργηθεί μία Εταιρεία του Συνδρό-μου Tourette (TSA). Τότε περιλάμβανε πενήντα μέλη: τώρα, εφτά χρόνιααργότερα, περιλαμβάνει μερικές χιλιάδες. Αυτή η εκπληκτική αύξηοηπρέπει να αποδοθεί στις προσπάθειες της ίδιας της εταιρείας που α-ποτελείται μόνο από ασθενείς, τους συγγενείς τους και γιατρούς. Υ-πήρξε απίθανα πολυμήχανη στις προσπάθειες της να κάνει γνωστή (ήνα «δημοσιοποιήσει», με την καλύτερη έννοια της λέξης) τη σοβαρότη-τα του συνδρόμου Tourette. Κατόρθωσε να αντικαταστήσει την απέ- χθεια και την απόρριψη, που αποτελούσαν τόσο συχνά τη μοίρα των«τουρετικών», με το υπεύθυνο ενδιαφέρον και ανησυχία. Ενθάρρυνετην έρευνα κάθε είδους, από το χώρο της φυσιολογίας ως αυτόν τηςκοινωνιολογίας: έρευνα της βιοχημείας του εγκεφάλου των ασθενώνεπάνω στους γενετικούς και άλλους παράγοντες που μπορεί να συ-

γκαθορίζουν το Tourette· επάνω στους ανώμαλους και χωρίς διάκρισησυνειρμούς και αντιδράσεις που το χαρακτηρίζουν. Αποκαλύφθηκανέτσι ενστικτώδεις και συμπεριφερειολογικές δομές, αναπτυξιακά καιφυλογενετικά πρωτόγονες. Ερευνήθηκε γενικά η γλώσσα του σώματοςκαι ειδικά η γραμματική των τικ και η γλωσσολογική τους δομή· υπήρξεμία απρόσμενη διείσδυση μέσα στη φύση της βλαστήμιας και του α-

* Μία εντελώς ανάλογη κατάσταση συνέβη με τη μυϊκή δυστροφία που ποτέ δεν είχε δεικανείς μέχρις ότου την περιέγραψε ο Duchenne στα 1850. Από τα 1860, μετά την πρώτηπεριγραφή του, πολλές εκατοντάδες περιπτώσεις αναγνωρίστηκαν και περιγράφηκαν, τόσοπολλές που ο Charcot αναρωτήθηκε: «Πώς είναι δυνατό μία τόσο συνηθισμένη, τόσο διαδεδομένη ασθένεια, που την αναγνωρίζεις τόσο εύκολα με μια ματιά —μια ασθένεια πουαναμφίβολα πάντοτε υπήρχε— πώς μπορεί να αναγνωρίζεται μόλις τώρα; Γιατί χρειαζόμασταν τον κ. Duchenne για να μας ανοίξει τα μάτια;»

122



στεϊσμού (που αποτελούν χαρακτηριστικά και μερικών άλλων νευρολο γικών διαταραχών)· και, κάτι εξίσου σημαντικό, έγιναν μελέτες της αλληλεπίδρασης των τουρετικών με την οικογένεια τους και τους άλλουςκαι των ιδιόμορφων προβλημάτων που μπορεί να παρουσιάζονται σ'αυτές τις σχέσεις. Οι εντυπωσιακά επιτυχείς προσπάθειες της Εται

ρείας αποτελούν ένα αυτόνομο κομμάτι της ιστορίας του συνδρόμουτου Tourette και δεν έχουν κανένα προηγούμενο σε οποιονδήποτε χώρο: ποτέ προηγουμένως οι ίδιοι οι ασθενείς δεν άνοιξαν το δρόμο γιατην κατανόηση της ασθένειας από την οποία έπασχαν, δεν έγιναν οιενεργοί και τολμηροί πράκτορες της ίδιας τους της κατανόησης καιθεραπείας, όπως για πρώτη φορά συνέβη με την περίπτωση της Εταιρείας του Συνδρόμου Tourette.

Ό,τι αποκαλύφθηκε αυτά τα τελευταία δέκα χρόνια —σε μεγάλοβαθμό κάτω από την αιγίδα και την ώθηση της TSA— αποτελεί μίασαφή επιβεβαίωση της διαίσθησης του Gilles dc la Tourette ότι πράγματι αυτό το σύνδρομο έχει μία οργανική νευρολογική βάση. Το «Αυτό»στο Tourette, όπως και το «Αυτό» στη νόσο του Parkinson και τη χορείααντανακλά αυτό που ο Pavlov ονόμαζε «τυφλή δύναμη του υπο-φλοιού», μία διαταραχή αυτών των πρωτόγονων τμημάτων του εγκεφά

λου που κυβερνούν ενορμήσεις και ένστικτα. Στη νόσο του Parkinson,που προσβάλλει την κινητικότητα αλλά όχι την ίδια τη δραστηριότητα, η διαταραχή βρίσκεται στο μεσεγκέφαλο και τις διασυνδέσεις του. Στη χορεία* —που αποτελεί ένα χαώδες συνονθύλευμα κομματιασμένων,μισοτελειωμένων δραστηριοτήτων— η διαταραχή βρίσκεται σε ανώτερα επίπεδα των βασικών πυρήνων. Στο σύνδρομο Tourette, όπου υπάρ χει μία υπερδιέγερση των συγκινήσεων και των παθών, μία διαταραχήτων πρωτογενών, ενστικτωδών βάσεων της συμπεριφοράς, η διαταρα χή φαίνεται να τοποθετείται στα ανώτατα τμήματα του «παλαιού ε γκεφάλου»:** το θάλαμο, τον υποθάλαμο, το μεταιχμιακό σύστημα και

* Η χορεία συνίσταται από ακούσιες κινήσεις, ταχείες, σύντομες και απρόβλεπτες. Ο άρ ρωστος χαρακτηρίζεται, επίσης, από μεταβολές του μυϊκού του τόνου. Αυτό το τελευταίοσυμβαίνει και στη νόσο του Parkinson, όπου το κύριο χαρακτηριστικό πέρα από τον τρόμοείναι μία έντονη «ακινητικότητα» και μία δυσκαμψία που αναγκάζει σε χαρακτηριστικέςστάσεις και δυσκολεύει όλες τις εκούσιες κινήσεις, όπως συμβαίνει και στη χορεία. Η μανία,τέλος, χαρακτηρίζεται από μία υπερκινητικότητα στο χώρο των ιδεών και έντονη συναισθη- ματική υπερδραστηριότητα. (Σ.τ.Μ.)

** Με βάση φυλογενετικές μελέτες, ο εγκέφαλος χωρίζεται σε τρία υποθετικά μέρη πουθα πρέπει να φανταστούμε σαν τρία διαδοχικά γεωλογικά στρώματα του εδάφους ή σαντρία στρώματα του κρεμμυδιού: τον αρχαιοεγκέφαλο (ή εγκέφαλο των ερπετών) στο εσω-τερικό, τον παλαιοεγκέφαλο και το νεοεγκέφαλο σαν εξωτερικό μανδύα. Με τη σειρά αυτή

123



την αμυγδαλή του εγκεφάλου, όπου εδρεύουν οι βασικοί συναισθημα-τικοί και ενστικτικοί καθοριστικοί παράγοντες της προσωπικότητας. Έ-τσι, το Tourette —τόσο από άποψη παθολογικής ανατομίας, όσο καιαπό κλινική άποψη— συνιστά ένα είδος «χαμένου κρίκου» ανάμεσαστο σώμα και την ψυχή και συνδέει, ας πούμε, τη χορεία και τη μανία

Όσο αφορά τις σπάνιες υπερκινητικές μορφές της ληθαργικής εγκεφα- λίτιδας, και όλους τους μετεγκεφαλιτιδικούς ασθενείς που έχουν υπερ-διεγερθεί από την L-Dopa, τους ασθενείς με σύνδρομο Tourette, ή με«τουρετισμύ» οποιασδήποτε άλλης αιτιολογίας (εγκεφαλικά επεισόδια,όγκους του εγκεφάλου, δηλητηριάσεις ή λοιμώξεις), όλοι αυτοί φαίνεταιότι διαθέτουν ένα πλεόνασμα διεγερτικών νευροδιαβιβαστών στον εγκέ-φαλό τους, ειδικά τον διαβιβαστή ντοπαμίνη. Όπως, λοιπόν, οι ληθαρ-

γικοί παρκινσονικοί ασθενείς έχουν ανάγκη περισσότερης ντοπαμίνηςπου θα καταφέρει να τους διεγείρει, όπως οι μετεγκεφαλιτιδικοί μουασθενείς είχαν «ξυπνήσει» χάρη στην πρόδρομη ουσία της ντοπαμίνης,την L-Dopa, έτσι, αντίθετα, οι φρενήρεις και οι τουρετικοί ασθενείς θαέπρεπε να ελαττώσουν την ντοπαμίνη τους με τη βοήθεια ενός αντα-

γωνιστή της ντοπαμίνης, όπως το φάρμακο «αλοπεριδόλη» (Haldol).

Από την άλλη, πάλι, το σύνδρομο Tourette δεν είναι απλά και μόνο

ένας κορεσμός του εγκεφάλου σε ντοπαμίνη ούτε και η νόσος τουParkinson μία απλή έλλειψη αυτής της ίδιας ουσίας. Υπάρχουν πολύπιο λεπτές και διάχυτες μεταβολές, όπως θα το περίμενε κανείς σε μίαδιαταραχή που φτάνει μέχρι να αλλοιώνει την προσωπικότητα: υπάρ-

χουν αναρίθμητα, λεπτότατα μονοπάτια ανωμαλίας που διαφέρουν α-πό ασθενή σε ασθενή και από μέρα σε μέρα στον κάθε ασθενή. ΤοHaldol μπορεί να είναι μία απάντηση στο Tourette, αλλά ούτε αυτό,

ούτε οποιοδήποτε άλλο φάρμακο, αποτελεί την απάντηση, όπως ούτεκαι η L-Dopa είναι η απάντηση στη νόσο του Parkinson. Πρέπει, εκτόςαπό οποιαδήποτε καθαρά φαρμακευτική, ή ιατρική, προσέγγιση, ναυπάρχει επιπλέον μία «υπαρξιακή» προσέγγιση: να υπάρχει, ιδιαίτερα, η ευαισθησία που επιτρέπει να αντιληφθούμε ότι η δράση, η τέχνη καιτο παιχνίδι είναι στην ουσία τους ελεύθερα και υγιή και ότι κατ' αυτότον τρόπο αποτελούν τους επίλεκτους ανταγωνιστές των ακατέργαστων συμπεριφορών και ενορμήσεων, της απελευθερωμένης «τυφλήςδύναμης του υποφλοιού» απ' την οποία πάσχουν αυτοί οι ασθενείς. Οακίνητος παρκινσονικός μπορεί να τραγουδήσει και να χορέψει, και

τα τρία αυτά στρώματα είναι επιφορτισμένα με ζωτικές λειτουργίες έως τις πιο «ανώτερες» λειτουργίες, όπως μνήμη, ομιλία κ.λ.π. στο επίπεδο του (εξωτερικού) φλοιού. (Σ.τ.Μ.)

124



όταν το κάνει, ελευθερώνεται εντελώς από τον παρκινσονισμό του· καιόταν ο σπασμωδικός τουρετικός τραγουδά, παίζει ή δρα, είναι με τησειρά του εντελώς απελευθερωμένος από το σύνδρομο του. Εδώ το«Εγώ» υποτάσσει και βασιλεύει επάνω στο «Αυτό».

Ανάμεσα στα 1973 και 1977, χρονιά του θανάτου του, είχα το προνό

μιο να αλληλογραφώ με το μεγάλο νευροψυχολόγο Α. R. Luria και τουέστελνα συχνά περιγραφές και ταινίες επάνω στο Tourette. Σε ένα απότα τελευταία του γράμματα, μου έγραψε: «Πρόκειται αληθινά για έναθέμα τρομαχτικής σημασίας. Κάθε στοιχείο που θα προστεθεί στην εξή γηση ενός τέτοιου συνδρόμου θα ευρύνει απεριόριστα την κατανόησητης ανθρώπινης φύσης γενικότερα... δε γνωρίζω κανένα άλλο σύνδρομομε ανάλογο ενδιαφέρον».

Όταν πρωτοείδα τον Ρέυ ήταν 24 ετών και σχεδόν αχρηστευμένος απότα πολλαπλά, τρομαχτικά βίαια τικ που τον καταλάμβαναν κατά κύματα κάθε λίγα δευτερόλεπτα. Υπέφερε από αυτά από την ηλικία τωντεσσάρων ετών και ήταν βαριά στιγματισμένος από την προσοχή πουτραβούσαν επάνω του, παρότι η ανώτερη ευφυία του, η ευστροφία

του, η δύναμη του χαρακτήρα του και το πρακτικό του πνεύμα τονείχαν βοηθήσει να περάσει με επιτυχία το σχολείο και να τελειώσει τοκολέγιο και του είχαν προσφέρει την εκτίμηση και την αγάπη λίγωνφίλων και της γυναίκας του. Παρ' όλα αυτά, από τότε που είχε τελειώσει το κολέγιο, είχε απολυθεί από καμιά ντουζίνα δουλειές —πάνταεξαιτίας των τικ, ποτέ από ανικανότητα— και βρισκόταν διαρκώς κάτωαπό το κράτος κρίσεων κάθε είδους που προέρχονταν συνήθως από

την ανυπομονησία, την εριστικότητά του και το χυδαίο και ταυτόχροναευφυέστατο θράσος του· ο γάμος του, επίσης, ήταν διαρκώς κάτω απότην απειλή διάφορων ακούσιων κραυγών του τύπου «Γαμώτο!», «Σκατά!» και ούτω καθεξής, που του έφευγαν σε στιγμές σεξουαλικής διέ γερσης. Όπως πολλοί τουρετικοί, είχε εξαιρετικές μουσικές ικανότητεςκαι δύσκολα θα είχε επιζήσει —συναισθηματικά και οικονομικά— ανδεν ήταν ένας πραγματικά βιρτουόζος ντράμερ τζαζ του Σαββατοκύ

ριακου, διάσημος για τους απότομους και άγριους αυτοσχεδιασμούςτου: ξεκινούσαν από ένα τικ ή ένα παρορμητικό χτύπημα ενός ντραμ,που μεταβαλλόταν στιγμιαία στον πυρήνα ενός άγριου και θαυμάσιουαυτοσχεδιασμού, και έτσι ο «ξαφνικός παρείσακτος» μεταβαλλόταν σεένα πολύ ενδιαφέρον ταλέντο. Το σύνδρομο Tourette πρόσφερε, επίσης, στον Ρέυ πλεονεκτήματα σε διάφορα παιχνίδια, ειδικά στο πιγκ

125



πογκ, όπου διακρινόταν, εν μέρει λόγω της αφύσικης ταχύτητας τωναντανακλαστικών και των αντιδράσεων του, αλλά και πάλι κυρίως εξαιτίας των «αυτοσχεδιασμών»: «πολύ σύντομα, νευρικά, επιπόλαια χτυπήματα» (όπως έλεγε ο ίδιος), που ήταν τόσο απροσδόκητα και αιφνιδιαστικά, ώστε ουσιαστικά να είναι αδύνατο να απαντηθούν. Η μόνη στιγ

μή που τα τικ του τον εγκατέλειπαν ήταν η στιγμή ηρεμίας μετά τη σεξουαλική επαφή ή ο ύπνος· ή, ακόμα, όταν κολυμπούσε ή τραγουδούσε ή εργαζόταν, ομαλά και ρυθμικά, και έβρισκε μία «κινητική μελωδία»,ένα παιχνίδι, χωρίς ένταση, χωρίς τικ, ελεύθερο.

Κάτω από μία επιφάνεια σε αναβρασμό, γεμάτη εκρήξεις και πίσωαπό μία όψη κλόουν, υπήρχε ένας βαθύτατα σοβαρός άνθρωπος καιένας άνθρωπος σε απόγνωση. Δεν είχε ακούσει ποτέ του για την TSA

(που πράγματι εκείνη την εποχή μόλις άρχιζε να υπάρχει) ούτε και γιατο Haldol. Είχε κάνει μόνος του τη διάγνωση του Tourette, όταν διάβασε το άρθρο για τα τικ στην Ουάσινγκτον Ποστ. Όταν επιβεβαίωσα τηδιάγνωση και του μίλησα για τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμεHaldol, γέμισε έξαψη, παρέμεινε, όμως, επιφυλακτικός. Του έκανα ένατεστ με μία ένεση Haldol και έδειξε μία εξαιρετική ευαισθησία στο φάρμακο, σε σημείο που τα τικ σταμάτησαν ουσιαστικά για δύο ώρες μετά

τη χορήγηση μιας δόσης μικρότερης από το ένα όγδοο του μιλιγκράμ.Μετά από αυτή την ευοίωνη απόπειρα, του άρχισα μία θεραπεία μεHaldol, δίνοντας του μία δόση του τετάρτου του μιλιγκράμ τρεις φορέςτην ημέρα.

Ξανάρθε την επόμενη εβδομάδα, με ένα μαυρισμένο μάτι και τη μύτη σπασμένη, λέγοντας μου: «Φτάνει πια το γαμημένο σας το Haldol".Ακόμα και αυτή η ελάχιστη δόση, μου είπε, τον είχε βγάλει από την

ισορροπία του, επηρέαζε την ταχύτητα του, το συγχρονισμό του και ταυπερφυσικά γρήγορα αντανακλαστικά του. Όπως και πολλοί άλλοιτουρετικοί, αισθανόταν μία μεγάλη έλξη για τα πράγματα που στροβιλίζονται και ιδιαίτερα για τις περιστρεφόμενες πόρτες, απ' όπου μπορούσε να μπαίνει και να βγαίνει αποφεύγοντας τες με ταχύτητα α-στραπής: με το Haldol είχε χάσει την επιδεξιότητα του, χρονομέτρησελάθος τις κινήσεις του και η πόρτα τον είχε χτυπήσει δυνατά στη μύτη.

Εκτός, όμως, απ' αυτό, πολλά από τα τικ του, αντί να εξαφανιστούν,είχαν απλά επιβραδυνθεί και είχαν απλωθεί υπερβολικά: μπορούσε ναμείνει «καρφωμένος στη μέση ενός τικ», όπως έλεγε, μένοντας σε σχεδόν κατατονικές στάσεις (ο Ferenczi χαρακτήρισε κάποτε την κατατο-νία σαν το αντίθετο των τικ και πρότεινε γι' αυτά την ονομασία «κατα-κλωνία»). Παρουσίαζε την εικόνα, ακόμα και με αυτή την ελάχιστη δό-

126



ση, ενός σεσημασμένου παρκινσονικού συνδρόμου με δυστονία, κατα-τονία και ψυχοκινητικό «μπλοκάρισμα»: στα πλαίσια μιας αντίδρασηςστο φάρμακο, που ήταν τόσο δυσοίωνη όχι γιατί δεν τον έπιανε, λόγωμιας αναισθησίας, αλλά λόγω τέτοιας υπερ-ευαισθησίας, μιας τέτοιας

παθολογικής ευαισθησίας, που ίσως το μόνο που θα του ήταν δυνατόθα ήταν να ρίχνεται από το ένα άκρο στο άλλο, από την επιτάχυνσηκαι το σύνδρομο Tourette στην κατατονία και το παρκινσονικό σύνδρομο, χωρίς δυνατότητα κάποιας ευτυχούς ενδιάμεσης λύσης.

Εύκολα καταλάβαινε κανείς πόσο αποθαρρημένος ήταν απ' αυτό τοπείραμα —κι από αυτό το συμπέρασμα— αλλά και από μία άλλη σκέψη που τώρα εξέφραζε για πρώτη φορά: «Υποθέστε ότι θα

μπορούσατε να μου αφαιρέσετε τα τικ», είπε. «Τι θα έμενε; Αποτελούμαι από τικ,δεν υπάρχει τίποτε άλλο». Έμοιαζε, τουλάχιστον όταν αστειευόταν, ναμη διαθέτει καμία αίσθηση της ταυτότητας του έξω από αυτή του ανθρώπου με τικ: αποκαλούσε τον εαυτό τον «βασιλιά των τίκερ τουΜπρόντγουεϊ» και μίλαγε, στο τρίτο πρόσωπο, για τον «Γούιτυ ΤίκυΡέυ» (για τον «Ρέυ, το σπίθα με τα τικ»), προσθέτοντας ότι ήταν τόσοεπιρρεπής σε «ευφυολογήματα με τικ ή τικ με ευφυολογήματα», πουδεν ήξερε πια αν ήταν ένα χάρισμα ή μία κατάρα. Έλεγε ότι δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή χωρίς Tourette, ούτε ήταν σίγουρος ότιεπιθυμούσε κάτι τέτοιο.

Σ' αυτό το σημείο θυμήθηκα έντονα αυτό που είχα αντιμετωπίσει μεμερικούς από τους μετεγκεφαλιτιδικούς μου ασθενείς που ήταν υπέρμετρα ευαίσθητοι στην L-Dopa. Στην περίπτωση τους είχα παρατηρήσειότι τέτοιες ακραίες φυσιολογικές ευαισθησίες και αστάθειες μπορούσαν να ξεπεραστούν, αν ο άρρωστος είχε τη δυνατότητα να απορροφηθεί από μία ζωή γεμάτη και πλούσια: η βαριά αυτή ανισορροπία τηςφυσιολογίας θα μπορούσε να κυριαρχηθεί, δηλαδή, από μία «υπαρξιακή» ισορροπία ή αρμονία. Αισθανόμουν ότι και ο Ρέυ είχε τέτοιες δυ

νατότητες μέσα του, και επειδή, παρά τα όσα έλεγε, στην πραγματικότητα δεν είχε καμία επιδειξιμανία ή ναρκισσισμό που να τον υποχρέωναν να μένει αδιόρθωτα επικεντρωμένος στην αρρώστια του, του πρότεινα να συναντιόμαστε μια φορά την εβδομάδα για μια περίοδο τριώνμηνών. Σ' αυτό το χρονικό διάστημα θα προσπαθούσαμε να φανταστούμε τη ζωή χωρίς το Tourette· θα ερευνούσαμε (τουλάχιστον με τησκέψη και το συναίσθημα) την ποσότητα των πραγμάτων που η ζωή θαμπορούσε να προσφέρει, να του προσφέρει, χωρίς τα διεστραμμένα



τον οποίο θα τα έβγαζε πέρα χωρίς αυτά. Δίναμε τρεις μήνες καιρό στηδιερεύνηση όλων αυτών των θεμάτων και μετά θα κάναμε άλλη μίααπόπειρα με το Haldol.

Ακολούθησαν τρεις μήνες υπομονετικής και βαθιάς εξερεύνησης καισ' αυτό το χρονικό διάστημα, συχνά, παρά τη μεγάλη αντίσταση, το

πείσμα και την έλλειψη πίστης στον εαυτό του και στη ζωή, ήρθαν στηνεπιφάνεια αναρίθμητα υγιή και ανθρώπινα δυναμικά: δυναμικά που εί χαν με κάποιο τρόπο επιβιώσει είκοσι χρόνων σοβαρού Tourette και«τουρετικής» ζωής, κρυμμένα στο βαθύτερο και σκληρότερο πυρήνατης προσωπικότητας. Αυτή η βαθιά εξερεύνηση ήταν συναρπαστικήκαι ενθαρρυντική και μας έδωσε τουλάχιστον μία περιορισμένη ελπίδα.Αυτό που τελικά συνέβη ήταν πάνω από κάθε μας προσδοκία και α

ποδείχτηκε όχι απλώς μία περαστική λάμψη αλλά μία σταθερή και μόνιμη μεταμόρφωση της αντιδραστικότητάς του. Γιατί, όταν και πάλιδοκίμασα το Haldol στον Ρέυ, στην ίδια ελάχιστη δόση όπως και προη

γουμένως, βρέθηκε αυτή τη φορά απελευθερωμένος από τα τικ, χωρίς,όμως, σημαντικές νοσηρές παρενέργειες, και αυτό συνεχίστηκε σε όλητη διάρκεια των εννέα χρόνων που έχουν περάσει από τότε.

Τα αποτελέσματα του Haldol σ' αυτή την περίπτωση ήταν «θαυμα

τουργά», μόνο που αυτό συνέβη όταν οι συνθήκες επέτρεψαν τηνπραγματοποίηση ενός θαύματος. Τα αρχικά του αποτελέσματα ήτανσχεδόν καταστροφικά: αναμφίβολα αυτό εν μέρει οφειλόταν σε φυσιολογικά αίτια - αλλά, επίσης, και στο ότι κάθε «αποθεραπεία» ή εγκατάλειψη του Tourette θα ήταν εκείνη τη στιγμή ανώριμη και οικονομικάαπραγματοποίητη. Έχοντας το σύνδρομο Tourette από την ηλικία τωντεσσάρων ετών, ο Ρέυ δεν είχε εμπειρία φυσιολογικής ζωής: εξαρτιόταν

σε τεράστιο βαθμό από την εξωτική του αρρώστια και, φυσικά, τη χρησιμοποιούσε και την εκμεταλλευόταν με ποικίλους τρόπους. Δεν ήταν,λοιπόν, έτοιμος να αφήσει το σύνδρομο του και —δεν μπορώ να μην τοσκέφτομαι— μπορεί ποτέ να μην το μπορούσε χωρίς αυτούς τουςτρεις μήνες έντονης προετοιμασίας, της τρομαχτικά σκληρής και συ γκεντρωμένης σκέψης και βαθιάς ανάλυσης.

Στο σύνολο τους, τα εννέα χρόνια που πέρασαν υπήρξαν ευτυχισμέ

να για τον Ρέυ, καθώς η απελευθέρωση του ξεπέρασε κάθε προσδοκία.Μετά είκοσι χρόνια περιορισμού εξαιτίας του Tourette και εξαναγκασμού σε μια σειρά πραγμάτων λόγω της βάναυσης φυσιολογίας τουσυνδρόμου, απολαμβάνει τώρα μια άπλα και μια ελευθερία που ποτέδεν είχε διανοηθεί (εκτός ίσως, και μόνο θεωρητικά, κατά τη διάρκειατης ανάλυσης μας). Ο γάμος του είναι τρυφερός και σταθερός και έχει

128



τώρα γίνει πατέρας· έχει πολλούς καλούς φίλους που τον αγαπούν καιεκτιμούν σαν προσωπικότητα και όχι απλώς σαν έναν ολοκληρωμένοτουρετικό κλόουν παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην κοινότητα του καικατέχει μία υπεύθυνη θέση στη δουλειά. Αλλά τα προβλήματα παραμένουν: προβλήματα που είναι ίσως αναπόσπαστα από το να έχεις Tourette, Tourette και Haldol μαζί,

Κατά τη διάρκεια των ωρών εργασίας και της εργάσιμης εβδομάδας,ο Ρέυ παραμένει «νηφάλιος, σταθερός, τυπικός», παίρνοντας Haldol:έτσι περιγράφει τον «αλντολικό εαυτό» του. Είναι αργός και προσεχτικός στις κινήσεις και τις κρίσεις του, χωρίς κανένα στοιχείο της ανυπομονησίας ή της ορμητικότητας που έδειχνε πριν από την περίοδο τουHaldol αλλά και χωρίς καμία άγρια έμπνευση ή αυτοσχεδιασμό. Ακόμακαι τα όνειρα του έχουν αλλάξει ποιότητα: «Βλέπω απλώς επιθυμίεςπου εκπληρώνονται», λέει, «χωρίς κανένα από τα δημιουργήματα, τους.παραλογισμούς του Tourette». Είναι λιγότερο εύστροφος, λιγότερο ετοιμόλογος, χωρίς πια να ξεχειλίζει από τικ όλο πνεύμα ή πνεύμα όλοτικ. Δεν απολαμβάνει και δε διακρίνεται πια στο πιγκ πογκ ή σε άλλαπαιχνίδια· δεν αισθάνεται πια «αυτό το πιεστικό φονικό ένστικτο, τοένστικτο της νίκης, του να νικήσεις τον άλλο»· είναι, λοιπόν, λιγότερο

ανταγωνιστικός και έχει, επίσης, λιγότερη διάθεση για παιχνίδι· έχει χάσει την ενόρμηση, ή την ικανότητα, των ξαφνικών «επιπόλαιων» κινήσεων που έβρισκαν τους πάντες απροετοίμαστους. Έχασε τις αισχρολογίες του, το χυδαίο του θράσος, το θάρρος του. Όλο και περισσότερο νιώθει ότι κάτι λείπει.

Εκείνο, όμως, που είναι το πιο σημαντικό και αναπηρικό, γιατί ακριβώς ήταν κάτι ζωτικό γι' αυτόν, σαν μέσο αφενός υποστήριξης, αφετέρου έκφρασης, είναι η ανακάλυψη του ότι με το Haldol είχε γίνει μουσικά «κουτός», μέτριος, ικανός μεν αλλά με έλλειψη ενέργειας, ενθουσιασμού, υπερβολής και χαράς. Λεν είχε πια τα τικ και δε χτύπαγεπαρορμητικά τα ντραμς, αλλά ούτε και του έρχονταν ορμητικά κύματαδημιουργίας.

Καθώς αυτό το σχήμα άρχισε να του γίνεται σαφές, και αφού τοσυζήτησε μαζί μου, ο Ρέυ πήρε μία προσωρινή απόφαση: θα έπαιρνετο Haldol τακτικά και ευσυνείδητα κατά τη διάρκεια της εργάσιμηςεβδομάδας, αλλά θα έκανε μία παύση «για να πετάξει» κατά τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου. Αυτό και έκανε και συνέχισε να κάνει τατρία τελευταία χρόνια. Έτσι, τώρα υπάρχουν δύο Ρέυ: ο «με» και ο«χωρίς Haldol» (ο «Ρέυ on» και ο «Ρέυ off»). Υπάρχει ο νηφάλιος πολίτης, ο ήρεμος μελετητής των προβλημάτων, από τη Δευτέρα ως την

129



Παρασκευή· και υπάρχει και ο «σπίθας ο Ρέυ των τικ», επιπόλαιος,φρενήρης, εμπνευσμένος, στη διάρκεια των Σαββατοκύριακων. Όπωςπρώτος ο Ρέυ το παραδέχεται, είναι μια περίεργη κατάσταση:

«Το να έχεις Tourette είναι σαν να είσαι συνεχώς μεθυσμένος. Το να είσαιμε Haldol είναι ανιαρό, σε κάνει τυπικό και νηφάλιο, και, τελικά, καμιάαπό τις δύο καταστάσεις δεν είναι αληθινά ελεύθερη... Εσείς οι "φυσιολογικοί", που έχετε τους σωστούς νευροδιαβιβαστές στις σωστές θέσεις,και τη στιγμή που πρέπει, στους εγκεφάλους σας, έχετε στη διάθεση σαςόλα τα αισθήματα, όλα τα στιλ, τη βαρύτητα, ελαφρότητα, οτιδήποτε είναι κατάλληλο για την περίσταση. Εμείς οι τουρετικοί δεν το έχουμε:βρισκόμαστε σε καταναγκαστική ελαφρότητα εξαιτίας του Tourette καισε καταναγκαστική βαρύτητα όταν παίρνουμε Haldol. Είστε ελεύθεροι,έχετε μία φυσική ισορροπία - εμείς πρέπει να παίρνουμε ό,τι καλύτερο

υπάρχει σε μία τεχνητή ισορροπία».

Ο Ρέυ παίρνει το καλύτερο αυτής της τεχνητής ισορροπίας και περνά μία γεμάτη ζωή, παρά το Tourette, παρά το Haldol, παρά την «ανε-λευθερία», παρά το γεγονός ότι στερείται αυτής της εκ γενετής φυσικής ελευθερίας που οι περισσότεροι από μας απολαμβάνουμε. Η αρρώστια του, όμως, τον έχει διδάξει και, κατά κάποιο τρόπο, την έχειξεπεράσει. Όπως θα έλεγε ο Νίτσε: «Έχω διασχίσει πολλά είδη υγείαςκαι εξακολουθώ να τα διασχίζω... Και η αρρώστια; Δεν αισθανόμαστετην ανάγκη να ρωτήσουμε αν θα μπορούσαμε να ζήσουμε μαζί της;Μόνο ο μεγάλος πόνος ελευθερώνει τελειωτικά το πνεύμα». Παραδόξως ο Ρέυ —στερημένος από μια φυσική, ζωικά φυσιολογική υγεία—μέσα από τα σκαμπανεβάσματα που έχει περάσει, βρήκε μία νέα υ γεία. Εκπλήρωσε αυτό που στον Νίτσε άρεσε να αποκαλεί «Μεγάλη Υγεία»· σπάνιο χιούμορ, γενναιότητα και προσαρμοστικότητα πνεύματος: παρότι, ή επειδή ακριβώς έχει βασανιστεί από το σύνδρομο Tourette.

130



11

Η νόσος του Μικρού Θεού

Πρόσφατα στην κλινική μας μπήκε η Νατάσα Κ., μία πανέξυπνη γυναίκα 90 χρονών. Λίγο μετά την ογδοηκοστή όγδοη επέτειο των γενεθλίων της, μας είπε, είχε παρατηρήσει μία «αλλαγή».

— Τι είδους αλλαγή ήταν αυτή;— Εξαίσια! αναφώνησε. Την απόλαυσα αφάνταστα αυτή την αλλαγή.

Ξαφνικά αισθανόμουνα πιο ενεργητική, πιο ζωηρή, αισθανόμουνα ναξανανιώνω. Άρχισα να ενδιαφέρομαι για τους νέους άντρες. Αισθάνθηκα, θα έλεγα, «παιχνιδιάρικη», αυτό είναι, παιχνιδιάρικη.

— Και ήταν πρόβλημα αυτό;—Όχι, στην αρχή όχι. Αισθανόμουνα καλά, υπερβολικά καλά. Γιατί

να σκεφτώ ότι κάτι δεν πήγαινε καλά;— Και μετά;— Οι φίλοι μου άρχισαν να ανησυχούν. Τον πρώτο καιρό μου έλεγαν:

«Ακτινοβολείς, ξανάνιωσες!» Μετά, όμως, άρχισαν να σκέφτονται ότιδεν ήταν και πολύ φυσιολογικό. «Ήσουν πάντα τόσο ντροπαλή», μουέλεγαν, «και τώρα ξαφνικά έγινες φιλάρεσκη. Ξεκαρδίζεσαι στα γέλια,λες συνέχεια αστεία, είναι σωστό στην ηλικία σου;»

— Εσείς πώς αισθανόσασταν;—Ήμουν ξαφνιασμένη. Η κατάσταση με παρέσυρε και δε μου ερχό

ταν να αναρωτηθώ τι μου συνέβαινε. Τότε, όμως, αναρωτήθηκα. Σκέφτηκα: «Νατάσα, είσαι 89 χρονών, αυτή η κατάσταση συνεχίζεται εδώκαι ένα χρόνο. Ήσουν πάντα τόσο μετρημένη στους τρόπους σου καιτώρα τέτοιοι εξωφρενισμοί! Είσαι γριά γυναίκα, πλησιάζεις στο τέλος.Τι θα μπορούσε να δικαιολογήσει μία τόσο ξαφνική ευφορία;» Μόλιςσκέφτηκα τη λέξη ευφορία, τα πράγματα πήραν άλλη χροιά... «Είσαιάρρωστη, χρυσή μου», είπα στον εαυτό μου. «Αισθάνεσαι παράλογακαλά, πρέπει να σαι άρρωστη!»

131



—Άρρωστη; Πώς, δηλαδή; Συναισθηματικά; Ψυχικά;—Όχι, όχι συναισθηματικά, σωματικά άρρωστη. Υπήρχε κάτι στο

σώμα μου, στον εγκέφαλο μου, που με έκανε να νιώθω τόσο στα πάνωμου. Και τότε μου ήρθε: αυτό ήταν, αυτό είναι, η νόσος του ΜικρούΘεού!

— Η νόσος του Μικρού Θεού; είπα ανέκφραστα, σαν ηχώ της φωνήςτης. Ποτέ μου δεν είχα ακούσει αυτό τον όρο.

— Ναι, η νόσος του Μικρού Θεού, του Έρωτα. Ξέρετε, η σύφιλη.Ήμουν σε ένα μπουρδέλο, στη Θεσσαλονίκη, πριν από εβδομήντα χρόνια σχεδόν. Άρπαξα σύφιλη —ένα σωρό κορίτσια την είχαν— τη λέγαμε νόσο του Έρωτα. Ο άντρας μου με έσωσε, με πήρε από κει, μεβοήθησε να γιατρευτώ. Όλα αυτά ήταν, φυσικά, χρόνια πριν από τηνπενικιλίνη. Είναι δυνατό να με ξανάπιασε ύστερα απ' όλα αυτά τα χρόνια;

Ανάμεσα στην πρώτη μόλυνση και την εκδήλωση της σύφιλης τουνευρικού συστήματος, τη νευροσύφιλη, μπορεί να υπάρχει μία τεράστια λανθάνουσα περίοδος, ειδικά αν η πρωτολοίμωξη έχει απλά συ-

γκαλυφθεί και δεν έχει εκριζωθεί ολοκληρωτικά. Είχα έναν ασθενή πουείχε θεραπευτεί με σαλβαρσάνη από τον ίδιο τον Ehrlich και ανέπτυξενωτιάδα φθίση (tabes dorsalis) —μία μορφή νευροσύφιλης— περισσότερα από πενήντα χρόνια αργότερα.

Ποτέ δεν είχα ακούσει, όμως, για ένα ελεύθερο διάστημα εβδομήνταολόκληρων χρόνων, ούτε βέβαια μου είχε τύχει ποτέ κάποιος που ναανακινεί μόνος του τη διάγνωση της εγκεφαλικής σύφιλης με έναν τόσο ήρεμο και ξεκάθαρο τρόπο.

— Είναι μια απροσδόκητη ιδέα, απάντησα μετά από κάποια σκέψη.Ποτέ δε θα μου είχε περάσει από το μυαλό, ίσως, όμως, να έχετε δίκιο.

Είχε δίκιο· το εγκεφαλονωτιαίο της υγρό ήταν θετικό, είχε πράγματινευροσύφιλη, πράγματι ήταν οι σπειροχαίτες* που ερέθιζαν το γέρικοεγκεφαλικό της φλοιό. Προέκυπτε τώρα το θέμα της θεραπείας. Αλλάεδώ παρουσιάστηκε ένα άλλο δίλημμα που τοποθέτησε, με τη χαρακτηριστική της οξύτητα, η ίδια η κ. Κ.

— Δεν ξέρω αν θέλω να θεραπευτώ, είπε. Ξέρω ότι μιλάμε για μια

αρρώστια, αυτή η αρρώστια, όμως, με έκανε να νιώθω καλά. Την απόλαυσα, εξακολουθώ να την απολαμβάνω, δεν μπορώ να το αρνηθώ. Μεέκανε να αισθάνομαι πιο δραστήρια, πιο παιχνιδιάρικη, απ' ό,τι ήμουνστα είκοσι μου. Ήταν πολύ διασκεδαστικό. Ξέρω, όμως, πότε ένα καλό

* Ωχρά σπειροχαίτη: ο μικροοργανισμός που προκαλεί τη σύφιλη. (Σ.τ.Μ.)

132



Σχήμα A

Σχήμα Β

Σχέδιο σε κατάσταση διέγερσης («Ανοιχτό χαρτονένιο κουτί»).

μητικά εμπνευσμένος από τη διεγερμένη του φαντασία, είχε αγνοήσειτον κύκλο και το σταυρό, αλλά συγκράτησε και συγκεκριμενοποίησετην ιδέα της «περιεκτικότητας». Ένα ανοιχτό κουτί, ένα χαρτονένιοκουτί γεμάτο πορτοκάλια, δεν ήταν κάτι πιο ενδιαφέρον, πιο ζωντανό,πιο πραγματικό, από το πεζό μου σχήμα;

Μερικές μέρες αργότερα τον είδα και πάλι, πολύ ενεργητικό, πολύδραστήριο, με τις σκέψεις και τα αισθήματα του να πετάνε σ' όλες τιςκατευθύνσεις, να πετά ο ίδιος σαν χαρταετός. Του ζήτησα να μου σχε

διάσει το ίδιο σχήμα. Και τώρα, ενορμητικά, χωρίς να σταματήσει ούτεμια στιγμή, μεταμόρφωσε το μοντέλο σε ένα είδος τραπεζοειδούς, έναρόμβο, και ύστερα του πρόσθεσε ένα σκοινί και στην άκρη του έναπαιδί (Σχήμα Γ). «Αγόρι πετά χαρταετό, χαρταετός πετά!» φώναξε μεέξαψη.

Τον είδα για τρίτη φορά μερικές μέρες αργότερα και τον βρήκα μάλλον πεσμένο, μάλλον παρκινσονικό (του είχαν δώσει Haldol για να τον

ησυχάσουν, περιμένοντας τις τελικές εξετάσεις του εγκεφαλονωτιαίουυγρού). Και πάλι του ζήτησα να σχεδιάσει το σχήμα κι αυτή τη φορά τοαντέγραψε χαζά, πιστά, λίγο μικρότερο, όμως, από το πρωτότυπο (η«μικρογραφία» του Haldol), χωρίς καμία από τις κατασκευές που συνήθιζε, χωρίς τη ζωηράδα, τη φαντασία των άλλων σκίτσων (Σχήμα Δ). «Δε"βλέπω" πια πράγματα», μου είπε. «Έμοιαζε τόσο αληθινό, τόσο ζωντανό πρωτύτερα. Θα μοιάζουν όλα έτσι πεθαμένα όταν θα γίνω καλά;»



Σε κατάσταση διέγερσης(«Το πέταγμα του αετού»).

Σχήμα Γ

Με φάρμακα, υπό θεραπεία...Η φαντασία και η ζωηρότητα έχουν χαθεί.

Σχήμα Δ



Τα σχέδια των ασθενούν με Parkinson, καθώς «ξυπνούν» χάρη στηνL-Dopa, παρουσιάζουν μία διδακτική αναλογία. Όταν του ζητούν νασχεδιάσει ένα δέντρο, ο παρκινσονικός έχει την τάση να φτιάχνει έναμικρό, αδύναμο, ατροφικό πράγμα, χωρίς καθόλου φύλλωμα, ένα φτω

χό, γυμνό, χειμωνιάτικο δέντρο. Καθώς η L-Dopa τον «ζεσταίνει», τον

«ξαναφέρνει στον εαυτό του», τον ξαναζωντανεύει, τόσο το δέντρο αποκτά σφρίγος, ζωή, φαντασία και φύλλωμα. Αν η L-Dopa τον ανεβάσει στα ύψη, τον διεγείρει υπερβολικά, το δέντρο μπορεί να αποκτήσειένα φανταστικό διάκοσμο, μια οργιώδη βλάστηση, με μια εκρηκτικήάνθιση κλαδιών και φυλλώματος γεμάτου μικρά αραβουργήματα, καμπυλωτούς μαιάνδρους και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς, μέ

χρις ότου τελικά η αρχική του μορφή χάνεται ολότελα κάτω απ' αυτή

την τεράστια, αυτή την μπαρόκ κατασκευή. Τέτοια σκίτσα είναι, επίσης, χαρακτηριστικά του συνδρόμου Tourette —η αρχική μορφή, ηπρώτη σκέψη, χάνεται μέσα σε μια ζούγκλα ωραιοποίησης— και τηςλεγόμενης «speed-art» («γρήγορης τέχνης») κάτω από την επίδραση τωναμφεταμινών. Στην αρχή η φαντασία ξυπνά, μετά ερεθίζεται και φρενιάζει, μέχρι που ξεπερνά τα όρια και φτάνει την απόλυτη υπερβολή.

Πόση παραδοξότητα, πόση σκληρότητα, πόση ειρωνεία δεν υπάρχειεδώ. Στο γεγονός ότι η εσωτερική ζωή και η φαντασία μπορούν νακείτονται νωθρές και κοιμισμένες, εκτός αν απελευθερωθούν, αν ξυπνήσουν, χάρη σε μια δηλητηρίαση ή σε μια αρρώστια!

Αυτό το παράδοξο αποτελεί την κεντρική ιδέα των Awakenings αυτότο παράδοξο είναι, επίσης, υπεύθυνο για τη γοητεία που ασκεί το σύνδρομο Tourette (βλ. κεφάλαια 10 και 14) και, αναμφίβολα, για τη χαρακτηριστική αβεβαιότητα που μπορεί να συνοδεύει ένα ναρκωτικό σαντην κοκαΐνη (που σαν την L-Dopa, ή το σύνδρομο Tourette, είναι γνωστό ότι αυξάνει την ντοπαμίνη στον εγκέφαλο). Εξ ου και το απροσδόκητο σχόλιο του Freud σχετικά με την κοκαΐνη, ότι η αίσθηση ευεξίαςκαι ευφορίας που προκαλεί «...σε καμία περίπτωση δε διαφέρει από τηφυσιολογική ευφορία του υγιούς ατόμου... Με άλλα λόγια, είστε απλάφυσιολογικός και είναι σχεδόν αδύνατο να πιστέψει κανείς ότι είστεκάτω από την επήρεια του οποιουδήποτε φαρμάκου».

Η ίδια παράδοξη αξία μπορεί να αποδοθεί στους ηλεκτρικούς ερεθισμούς του εγκεφάλου: υπάρχουν μορφές επιληψίας που είναι ερεθιστικές και εθιστικές και μπορεί να αυτο-προκαλούνται, κατ' επανάληψη, από τα άτομα που υπόκεινται σ' αυτές (όπως τα ποντίκια του ερ γαστηρίου με εμφυτευμένα εγκεφαλικά ηλεκτρόδια που παρορμητικάδιεγείρουν τα «κέντρα ηδονής» του ίδιου τους του εγκεφάλου)· υπάρ-

136



χουν, όμως, και άλλοι τύποι επιληψίας που προκαλούν ένα αίσθημα γαλήνης και μια αυθεντική ευεξία. Γιατί η ευεξία μπορεί να είναι αυθεντική ακόμα και αν προκαλείται από μια ασθένεια. Μία τέτοια παράδοξη ευεξία μπορεί να παρέχει ακόμα και ένα μακροπρόθεσμα ευεργετικό αποτέλεσμα, όπως με την κ. Ο'Κ. και την παράξενη επιληπτική της

«αναπόληση» (κεφάλαιο 15).Βρισκόμαστε σε απάτητα νερά εδώ πέρα, σε ένα χώρο όπου όλες οι

κοινές απόψεις μπορούν να ανατραπούν, όπου η ασθένεια μπορεί ναείναι ευεργεσία και η κανονικότητα αρρώστια, όπου η διέγερση μπορείνα είναι και δεσμά και απελευθέρωση, και η πραγματικότητα μπορεί ναβρίσκεται μέσα στη μέθη και όχι μέσα στη νηφαλιότητα. Είναι η χώρατου Μικρού Θεού και του Διονύσου.

137



12

Υπόθεση ταυτότητας

— Τι θα πάρουμε σήμερα; λέει τρίβοντας τα χέρια του. Μισή λίβραΒιρτζίνια, ένα ωραίο κομμάτι Νόβα;

(Προφανώς με έβλεπε σαν έναν πελάτη· συχνά σήκωνε το τηλέφωνοτης πτέρυγας του νοσοκομείου λέγοντας «Παντοπωλείο Τόμσον, ορί-στε».)

— Ω, κ. Τόμσον! του φώναξα. Ποιος νομίζετε ότι είμαι;— Α στο καλό, το φως φταίει, είναι κακό, σας πήρα για πελάτη. Μα

είναι ο παλιός μου φίλος, ο Τομ Πίτκινς... Εγώ και ο Τομ (ψιθυρίζει στοαυτί της νοσοκόμας) πηγαίναμε πάντα στον ιππόδρομο μαζί.

— Κύριε Τόμσον, κάνετε πάλι λάθος.— Όντως κάνω λάθος, συμφωνεί, χωρίς να ενοχληθεί καθόλου. Γιατί

θα φορούσες μια άσπρη μπλούζα, αν ήσουν ο Τομ; Είσαι ο Χίμυ, ο χασάπης κασέρ στη δίπλα πόρτα. Αν και δεν έχεις λεκέδες από αίμαστην μπλούζα σου. Πήγαν άσκημα οι δουλειές σήμερα; Μην ανησυχείς,

μέχρι το τέλος της βδομάδας θα μοιάζεις με σφαγείο!Νιώθοντας και εγώ ο ίδιος να παρασύρομαι σ' αυτό το στρόβιλο των

ταυτοτήτων, έδειξα το στηθοσκόπιο μου κουνώντας το στο λαιμό μου,απ' όπου κρεμόταν.

—Ένα στηθοσκόπιο! φώναξε. Και ισχυρίζεσαι ότι είσαι ο Χίμυ! Εσείςοι μηχανικοί έχετε αρχίσει όλοι να παριστάνετε τους γιατρούς στα σοβαρά, μ' αυτές τις άσπρες μπλούζες και τα στηθοσκόπια, σαν να σας

χρειαζόταν ένα στηθοσκόπιο για να ακούσετε ένα αυτοκίνητο! Έτσι,λοιπόν, είσαι ο παλιός μου φίλος ο Μάνερς από το σταθμό της Μόμπιλστο τέρμα του τετραγώνου. Έλα μέσα να πιεις το ουίσκι σου με κόκα...

Ο Ουίλιαμ Τόμσον έτριψε πάλι τα χέρια του με την κίνηση του μπακάλη και αναζήτησε τον πάγκο του. Καθώς δεν τον έβρισκε, με κοίταξεπάλι με απορία.

138



— Πού βρίσκομαι; είπε με ένα βλέμμα ξαφνικά τρομοκρατημένο. Νόμισα ότι ήμουνα στο μαγαζί μου, γιατρέ, θα 'μουν αφηρημένος φαίνεται... Θέλετε να βγάλω την μπλούζα μου να μου πάρετε τα ακροαστικάως συνήθως;

—Όχι, όχι ως συνήθως. Δεν είμαι ο συνηθισμένος σας γιατρός.— Πράγματι, δεν είσαστε. Μπορούσα να το καταλάβω αμέσως! Δεν

είσαστε ο συνηθισμένος μου γιατρός που μου χτυπά το στήθος. Και,μα το Χριστό, έχετε ένα μούσι! Μοιάζετε με τον Sigmund Freud. Μπαςκαι τρελάθηκα, μουρλάθηκα;

—Όχι, κ. Τόμσον, δεν τρελαθήκατε. Έχετε μόνο μερικά προβλήματαμε τη μνήμη σας, μερικές δυσκολίες να θυμάστε και να αναγνωρίζετετους ανθρώπους.

— Ναι, η μνήμη μου μου κάνει μερικά κόλπα, παραδέχτηκε. Μερικέςφορές κάνω λάθη, παίρνω κάποιον για κάποιον άλλο... Τι θα πάρετετώρα, Νόβα ή Βιρτζίνια;

Έτσι γινόταν πάντα, κάθε φορά με παραλλαγές, με απρόοπτους αυτοσχεδιασμούς, πάντα ξαφνικούς, συχνά αστείους, κάποτε έξυπνουςκαι τελικά τραγικούς. Ο κ. Τόμσον θα με αναγνώριζε —θα με αναγνώριζε λάθος, θα με ψευτοαναγνώριζε— σαν μια ντουζίνα διαφορετικούςανθρώπους στη διάρκεια πέντε λεπτών. Θα πέρναγε ταχύτατα, ανετότατα, από μία εικασία, μία υπόθεση, μία πεποίθηση, στην επόμενη, χωρίς την παραμικρή ένδειξη αβεβαιότητας καμιά στιγμή· ποτέ δεν ήξερεποιος ήμουν ή τι ήταν και πού ο ίδιος βρισκόταν: ένας πρώην μπακάλης, που έπασχε από ένα βαρύ σύνδρομο Korsakov, σε ένα νευρολογικό ίδρυμα.

Δε θυμόταν τίποτα για περισσότερο από λίγα δευτερόλεπτα. Έχανεδιαρκώς τον προσανατολισμό του. Άβυσσοι αμνησίας ανοίγονταν συνεχώς κάτω από τα πόδια του, τις γεφύρωνε, όμως, αμέσως με αυθόρμητες μυθοπλασίες και φανταστικές ιστορίες κάθε είδους. Για τον ίδιο,αυτές οι ιστορίες δεν ήταν φανταστικές, ήταν ο τρόπος με τον οποίοξαφνικά έβλεπε ή ερμήνευε τον κόσμο. Μην μπορώντας ποτέ να ανε χτεί, να παραδεχτεί, ούτε για μια στιγμή, αυτή τη διαρκή ριζική αλλαγήκαι την ασυναρτησία που έμοιαζε να έχει ο κόσμος εξαιτίας της αμνησίας του, τη θέση τους έπαιρνε αυτή η παράξενη, παραληρηματική,ατελής συνοχή, καθώς ο κ. Τόμσον με τις ασταμάτητες, ασυνείδητες,ταχύτατες εφευρέσεις του αυτοσχεδίαζε συνεχώς έναν κόσμο γύρωτου, έναν κόσμο από τις Χίλιες και μια Νύχτες, μία φαντασμαγορία,ένα όνειρο με ανθρώπους, μορφές και καταστάσεις που διαρκώς άλλαζαν μια σειρά συνεχών καλειδοσκοπικών μεταλλαγών και μεταμορφώ-

139



σεων. Για τον ίδιο τον κ. Τόμσον, όμως, όλα αυτά δεν ήταν καθόλουένας ιστός από διαρκώς μεταβαλλόμενες, φευγαλέες φαντασιώσεις καιψευδαισθήσεις, αλλά αποτελούσαν έναν εντελώς κανονικό, σταθερό καιτεκμηριωμένο κόσμο. Για τον ίδιο δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα.

Μία μέρα τού συνέβη να βγει· παρουσιάστηκε στο γραφείο της εισό

δου σαν «αιδεσιμότατος Ουίλιαμ Τόμσον», ζήτησε να του βρουν έναταξί και έφυγε για όλη τη μέρα. Ο ταξιτζής, με τον οποίο μιλήσαμεαργότερα, μας είπε ότι ποτέ δεν του είχε τύχει ένας τόσο συναρπαστικός πελάτης, γιατί ο κ. Τόμσον του διηγόταν τη μία ιστορία μετά τηνάλλη, εκπληκτικές ιστορίες με ήρωα τον εαυτό του, γεμάτες από φα-νταστικές περιπέτειες. «Έμοιαζε να έχει πάει παντού, να έχει κάνει ταπάντα, να έχει συναντήσει τους πάντες. Μου ήταν δύσκολο να πιστέ

ψω ότι μπορούσαν να έχουν συμβεί τόσα πράγματα σε μία και μοναδική ζωή», μας είπε. Του απαντήσαμε ότι «δεν είναι ακριβώς μία μοναδική ζωή, αλλά πρόκειται για κάτι περίεργο, για μια υπόθεση ταυτότητας».*

Ο Τζίμυ Γκ., ένας άλλος ασθενής με Korsakov που έχω περιγράψειεκτεταμένα στο κεφάλαιο 2, είχε ηρεμήσει εδώ και πολύ καιρό, περνώντας την οξεία φάση του συνδρόμου, και έμοιαζε να έχει σταθεροποιη

θεί σε μία κατάσταση όπου ήταν μόνιμα χαμένος (ή, ίσως, μέσα σε έναδιαρκές όνειρο που έμοιαζε με παρόν ή μέσα σε μία διαρκή αναπόλησητου παρελθόντος). Ο κ. Τόμσον, όμως, μόλις έβγαινε από το νοσοκομείο —το Korsakov είχε εκδηλωθεί μόλις τρεις βδομάδες πριν, ότανπαρουσιάστηκε ένας πολύ υψηλός πυρετός, έπεσε σε ένα παραλήρημακαι σταμάτησε να αναγνωρίζει την οικογένεια του— και εξακολουθούσε να βρίσκεται σε βρασμό, εξακολουθούσε να είναι χωμένος μέσα σε

ένα σχεδόν φρενήρες μυθοπλαστικό παραλήρημα (αυτό που ονομάζεται μερικές φορές «ψύχωση του Korsakov», παρόλο που δεν πρόκειταικαθόλου για ψύχωση) και δημιουργούσε ασταμάτητα έναν κόσμο καιένα Εγώ, για να μπορέσει να αναπληρώσει αυτό που συνεχώς ξεχνούσεκαι έχανε από μπροστά του. Αυτή η φρενίτιδα απαιτεί την ύπαρξηιδιαίτερα λαμπρών δυνατοτήτων εφευρετικότητας και φαντασίας —μίαπραγματική μυθοπλαστική φαντασία— γιατί ένας τέτοιος ασθενής πρέπει κυριολεκτικά να επινοεί τον εαυτό του (και τον κόσμο τον) σε κάθε

* Μία ιστορία εντελώς όμοια αναφέρει ο Luria στη Νευροψυχολογία της Μνήμης (1976),όπου ο μαγεμένος ταξιτζής κατάλαβε ότι ο εξωτικός πελάτης του ήταν άρρωστος μόνοόταν αυτός του έδωσε για κόμιστρο ένα φύλλο θερμοκρασίας του νοσοκομείου που κρατούσε. Μόνο τότε κατάλαβε ότι αυτή η Σεχραζάτ, που ύφανε 1001 παραμύθια, ήταν ένας «απ'αυτούς τους παράξενους ασθενείς» του Νευρολογικού Ινστιτούτου.

140



στιγμή. Ο καθένας από μας έχει μία ιστορία ζωής, μία εσωτερική αφή γηση, που η εξέλιξη της, η έννοια της είναι η ίδια η ζωή μας. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο καθένας από μας κατασκευάζει και ζει μία«διήγηση» και ότι αυτή η διήγηση είναι εμείς, αποτελεί, την ταυτότηταμας.

Αν θέλουμε να μάθουμε για κάποιον, ρωτάμε: «Ποια είναι η ιστορίατου, η αληθινή εσωτερική ιστορία του;», γιατί ο καθένας μας είναι μίαβιογραφία, μία ιστορία. Ο καθένας από μας είναι μία ξεχωριστή διήγηση που κατασκευάζεται ασταμάτητα, ασυνείδητα, από εμάς, διαμέσουκαι μέσα μας, διαμέσου των προσλήψεων μας, των αισθημάτων μας,των σκέψεων μας, των πράξεων μας· και άλλο τόσο, από το λόγο μαςκαι τις προφορικές μας διηγήσεις. Βιολογικά, φυσιολογικά, δε διαφέρουμε πολύ ο ένας από τον άλλο- ιστορικά, όμως, σαν αφηγήσεις, οκαθένας μας είναι μοναδικός.

Για να είμαστε ο εαυτός μας, πρέπει να έχουμε τον εαυτό μας, νατον κατέχουμε και, αν χρειαστεί, να μπορούμε να επανακτήσουμε τονεαυτό μας, την ιστορία της ζωής μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να «συ γκεντρώνουμε» τον εαυτό μας, να αναθυμόμαστε την εσωτερική πλοκή,την αφήγηση του εαυτού μας. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη μίας τέτοιαςαφήγησης, μίας συνεχούς εσωτερικής αφήγησης, για να διατηρεί τηνταυτότητα του, το Εγώ του.

Η ζωτική ανάγκη αυτής της ιστορίας είναι, ίσως, το κλειδί για τηνκατανόηση της απελπισμένης μυθοπλασίας, της πολυλογίας του κ.Τόμσον. Στερημένος εντελώς κάποιας συνέχειας, μιας ομαλής, αδιάκοπης, εσωτερικής διήγησης, οδηγείται σε ένα είδος αφηγηματικής φρενίτιδας και από κει προέρχονται οι ασταμάτητες ιστορίες του, οι μυθοπλασίες του, η μυθομανία του. Ανίκανος να διατηρεί μια αυθεντική αφή

γηση και μια συνέχεια, ανίκανος να συντηρεί έναν αυθεντικό εσωτερικόκόσμο, αναγκάζεται να πολλαπλασιάζει τις ψεύτικες αφηγήσεις μέσασε μία ψευτοσυνέχεια, ψεύτικους κόσμους κατοικημένους από πλασματικούς ανθρώπους, από φαντάσματα.

Με τι μοιάζει αυτή η κατάσταση για τον ίδιο τον κ. Τόμσον; Επιφανειακά, δίνει την εντύπωση ενός αστείρευτου κωμικού. Ο κόσμος λέειότι «είναι καταπληκτικός». Υπάρχουν πράγματι πολλά στοιχεία φάρσαςστην κατάσταση του που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση γιαμια κωμική νουβέλα.* Είναι κωμική, αλλά άλλο τόσο είναι τρομερή. Έ-

* Μια τέτοια νουβέλα έχει γραφτεί στην πραγματικότητα. Λίγο καιρό μετά τη δημοσίευσητου «Χαμένου Ναυτικού» (κεφάλαιο 2), ένας νέος συγγραφέας, ο David Oilman, μου έστειλε

141



χουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο που βρίσκεται σε μια απελπιστικήκατά κάποιο τρόπο κατάσταση, χωμένος μέσα σε μία φρενίτιδα. Ο κόσμος εξαφανίζεται διαρκώς χάνοντας τη σημασία του, χάνεται. Και αυτός είναι υποχρεωμένος να ψάχνει για κάποιο νόημα, να φτιάχνει ένανόημα, απελπισμένα, αδιάκοπα εφευρίσκοντας, βάζοντας γέφυρες νοή

ματος πάνω από αβύσσους μη νοήματος, πάνω από το χάος που συνε χώς χάσκει κάτω από τα πόδια του.Ο ίδιος, όμως, ο κ. Τόμσον το ξέρει αυτό το πράγμα, το νιώθει; Αφού

οι άνθρωποι τον θεωρήσουν «αστείρευτο», «γελωτοποιό», «απίστευτααστείο», αρχίζουν να ανησυχούν, ακόμα και να τρομοκρατούνται απόκάτι που κουβαλάει επάνω του. «Δε σταματά ποτέ», λένε. «Μοιάζει μεκάποιον που τρέχει σε μια κούρσα, έναν άνθρωπο που προσπαθεί να

πιάσει κάτι που συνέχεια του ξεφεύγει». Και, πράγματι, του είναι αδύνατο να σταματήσει να τρέχει, γιατί το ρήγμα που έχει στη μνήμη, στηνύπαρξη, στην έννοια, ποτέ δεν κλείνει, αλλά πρέπει να γεφυρώνεται, να«μπαλώνεται» κάθε δευτερόλεπτο. Και οι γέφυρες, τα μπαλώματα, παρ'όλη τους την ευφυία, αποτυγχάνουν να λειτουργήσουν γιατί είναι μυθοπλασίες, φανταστικές ιστορίες, που δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την πραγματικότητα, ενώ την ίδια στιγμή αποτυγχάνουν και ναταιριάζουν με την πραγματικότητα. Αυτό το αισθάνεται τάχα ο κ. Τόμσον; Ή, αλλιώς, τι «αίσθηση της πραγματικότητας» έχει; Βρίσκεται, άραγε, μέσα σε ένα συνεχές μαρτύριο, το μαρτύριο ενός ανθρώπου χαμένου μέσα στο εξωπραγματικό, που αγωνίζεται για να γλιτώσει, αλλάπου όλο και βυθίζεται, εξαιτίας των ασταμάτητων εφευρέσεων, τωνψευδαισθήσεων του, που είναι οι ίδιες εντελώς εξωπραγματικές; Το σί γουρο είναι ότι δεν αισθάνεται άνετα, υπάρχει κάποια ένταση, πουφαίνεται συνέχεια στο πρόσωπο του, το πρόσωπο ενός ανθρώπουκάτω από ασταμάτητη εσωτερική πίεση· και κάποτε, όχι πολύ συχνά—γιατί ακόμα και αν υπάρχει, το κρύβει μία μάσκα— βγαίνει στην επιφάνεια ένα βλέμμα ανοιχτής, γυμνής και αξιολύπητης σύγχυσης. Αυτόπου, κατά κάποια έννοια, σώζει τον κ. Τόμσον και, κατά κάποια άλλη,

το χειρόγραφο του βιβλίου του Croppy Boy, την ιστορία ενός αμνησικού σαν τον κ. Τόμσον,που απολαμβάνει την άγρια και αχαλίνωτη ελευθεριότητα του να κατασκευάζει ταυτότητες,νέους εαυτούς, όπως του έρχεται και όπως είναι υποχρεωμένος, μια καταπληκτική φαντασία ενός αμνησικού ιδιοφυούς, που εκφράζεται με έναν πλούτο και ένα κέφι που θυμίζουντον Τζόυς. Δεν ξέρω αν δημοσιεύτηκε· είμαι βέβαιος ότι το αξίζει. Δεν μπορούσα να μηναναρωτηθώ αν ο κ. Gilman είχε συναντήσει (και μελετήσει) στην πραγματικότητα έναν κ.Τόμσον, όπως συχνά αναρωτήθηκα κατά πόσο ο «Φούνες» του Μπόρχες, που τόσο αλλόκοτα μοιάζει με τον υπερμνήμονα του Luria, δε βασίστηκε σε μία προσωπική συνάντηση με έναντέτοιο υπερμνήμονα.

142



τον καταδικάζει, είναι αυτή η καταναγκαστική ή αμυντική επιφανειακό-τητα της ζωής του: ο τρόπος της, ο τρόπος με τον οποίο στην πραγματικότητα η ζωή του μειώνεται σε μια επιφάνεια, αστραφτερή, λαμπυρι-στή, ιριδίζουσα, που διαρκώς αλλάζει, αλλά, παρ' όλα αυτά, περιορίζεται σε μια επιφάνεια, μια μάζα ψευδαισθήσεων, ένα παραλήρημα χωρίς

βάθος.Και πέρα απ' όλα αυτά, δεν έχει καμία αίσθηση ότι έχει χάσει την

ευαισθησία του, καμία αίσθηση ότι έχει χάσει το βάθος του, αυτό τοανεξιχνίαστο, μυστηριώδες βάθος με τα μυριάδες επίπεδα που καθορίζει με κάποιο τρόπο την ταυτότητα ή την πραγματικότητα. Αυτό εντυπωσιάζει όποιον βρέθηκε σε επαφή μαζί του έστω και για κάποιο μικρό διάστημα: κάτω από αυτή τη ροή λόγου, τη φρενίτιδα, θα λέγαμε,

υπάρχει μία περίεργη απώλεια της ευαισθησίας, αυτής της ευαισθησίας ή της κρίσης που δίνει τη δυνατότητα διάκρισης ανάμεσα στο «πραγματικό» και το «μη πραγματικό», το «αληθινό» και το «μη αληθινό» (δενμπορεί κανείς εδώ να μιλήσει για «ψέματα», μόνο για «μη αλήθεια»), τοσημαντικό και το κοινό, το σχετικό και το άσχετο. Αυτό που παράγεταισαν χείμαρρος μέσα στην ασταμάτητη μυθοπλασία του έχει τελικά μίαπαράξενη αίσθηση αδιαφορίας... σαν να μην είχε στ' αλήθεια σημασίατο τι λέγεται ή το τι γίνεται από τον ίδιο ή από όποιον άλλο· σαν τίποταπια να μην είχε στ' αλήθεια σημασία.

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα μας παρουσιάστηκε ένα απόγευμα,όταν ο Ουίλιαμ Τόμσον, φλυαρώντας ακατάπαυτα για κάθε πρόσωποπου επιτόπου δημιουργούσε, στον ίδιο, διεγερμένο αλλά ομαλό και αδιάφορο, τόνο, όπως και στο υπόλοιπο του μονολόγου του, είπε: «Καινα ο μικρός μου αδελφός, ο Μπομπ, που περνά μπροστά από το παρά

θυρο». Έμεινα εμβρόντητος όταν, ένα λεπτό αργότερα, ένας άντραςξεπρόβαλε από την πόρτα και είπε: «Είμαι ο Μπομπ, είμαι ο μικρότερος αδελφός του, μου φαίνεται ότι με είδε να περνάω μπροστά από τοπαράθυρο». Τίποτα στον τόνο ή τον τρόπο του Ουίλιαμ, στο πληθωρικό αλλά αναλλοίωτο και αδιάφορο στιλ του μονολόγου του, δε με είχεπροετοιμάσει για την πιθανότητα της... πραγματικότητας. Ο Ουίλιαμμίλησε για τον αδελφό του, που ήταν αληθινός, με τον ίδιο ακριβώςτόνο ή, μάλλον, την έλλειψη τόνου, με τον οποίο μίλαγε για το μηπραγματικό, και τώρα, έξαφνα, μέσα από τα φαντάσματα πρόβαλε μίαπραγματική μορφή! Πέρα απ' αυτό, όμως, δε μεταχειριζόταν το μικρότερο αδελφό του σαν «πραγματικό» —δεν έδειχνε καμία αληθινή συ

γκίνηση, η παρουσία του ούτε στο ελάχιστο δεν τον προσανατόλιζεούτε τον απελευθέρωνε από το παραλήρημα του— αλλά, αντίθετα, άρ-

143



χισε αμέσως να μεταχειρίζεται τον αδελφό του σαν να ήταν κι αυτός μηπραγματικός, εξαλείφοντας τον, χάνοντας τον κι αυτόν μέσα στο στρό-βιλο τον παραληρήματος του· ήταν τελείως διαφορετικό από αυτό που

γινόταν στις σπάνιες αλλά βαθιά συγκινητικές στιγμές των συναντήσε-ων του Τζίμυ (βλ. κεφάλαιο 2) με το δικό του αδελφό, στιγμές στις

οποίες έπαυε να είναι χαμένος. Ο φτωχός ο Μπομπ ταραζόταν έντονακαι επαναλάμβανε ανώφελα: «Με λένε Μπομπ, όχι Ρομπ, όχι Ντομπ».Στη μέση των μυθοπλασιών του, ίσως από κάποιο νήμα μνήμης, απόκάποια ανάμνηση συγγένειας ή ταυτότητας που κρατιόταν άθικτη (ήπου του ξαναρχόταν για μια στιγμή), ο Ουίλιαμ μίλησε για το μεγαλύτε ρο αδελφό του, τον Τζωρτζ, χρησιμοποιώντας τον ίδιο, αμετάβλητοπαρόντα, οριστικό χρόνο.

— Μα ο Τζωρτζ έχει πεθάνει εδώ και δεκαεννιά χρόνια! είπε οΜπομπ εμβρόντητος.

— Ναι, ναι, ο Τζωρτζ είναι πάντα ο καλαμπουρτζής μας!Ο Ουίλιαμ έλεγε τις εξυπνάδες του αγνοώντας, όπως φαίνεται, ή μέ

νοντας αδιάφορος στο σχόλιο του Μπομπ και συνέχισε να μιλά ασυνάρτητα για τον Τζωρτζ με το διεγερμένο, πεθαμένο του τρόπο, αναίσθητος στην αλήθεια, στην πραγματικότητα, στην ορθότητα των πραγ

μάτων, στο καθετί, αναίσθητος, επίσης, στην έκδηλη θλίψη του ζωντα-νού αδελφού του που βρισκόταν μπροστά του.

Αυτό ήταν που με έπεισε, πάνω απ' όλα, ότι υπήρχε μία τελειωτικήκαι ολοκληρωτική απώλεια της μύχιας πραγματικότητας του, της αίσθησης και του νοήματος, της ψυχής, μέσα στον Ουίλιαμ και με έκανενα ρωτήσω τις αδελφές, όπως τις είχα ρωτήσει για τον Τζίμυ Γκ.: «Νομίζετε πως ο Ουίλιαμ έχει ψυχή; Ή έχει απουσιωθεί, έχει αδειάσει, έχει

χάσει την ψυχή του, εξαιτίας της αρρώστιας;»Αυτή τη φορά, όμως, έδειξαν τρομοκρατημένες από την ερώτηση

μου, σαν κάτι τέτοιο να είχε ήδη περάσει από το μυαλό τους: δεν μπορούσαν να πουν: «Κρίνετε μόνος σας. Παρατηρήστε τον Γουίλυ στοπαρεκκλήσι», γιατί τα ευφυολογήματα του, οι μυθοπλασίες του συνεχίζονταν ακόμα κι εκεί. Στον Τζίμυ Γκ. υπάρχει ένα απόλυτο πάθος, μίαθλιβερή συναίσθηση τον ότι είναι χαμένος, που δεν αισθάνεται κανείς,

ή δεν αισθάνεται άμεσα, στον ασυγκράτητο κ. Τόμσον. Ο Τζίμυ έχεισυναισθηματικές μεταπτώσεις και ένα είδος μελαγχολικού συλλογισμού(ή, τουλάχιστον, καημού), ένα βάθος, μία ψυχή που δε μοιάζει να διαθέτει ο κ. Τόμσον. Αναμφισβήτητα, όπως είπαν οι αδελφές, είχε μία ψυχή,μια αθάνατη ψυχή, με τη θεολογική έννοια· ο Παντοδύναμος θα τονβλέπει και θα τον αγαπά σαν άτομο - συμφωνούσαν, όμως, πως κάτι

144



πολύ ανησυχητικό του είχε συμβεί, στο πνεύμα του, στο χαρακτήρατου, με τη συνηθισμένη, την ανθρώπινη έννοια.

Είναι επειδή ο Τζίμυ είναι «χαμένος» που μπορεί να σωθεί ή να βρεθεί, τουλάχιστον για λίγο, μέσα σε μία γνήσια συγκινησιακή σχέση. ΟΤζίμυ βρίσκεται σε απελπισία, σε μία ήρεμη απόγνωση (για να χρησι

μοποιήσουμε ή να προσαρμόσουμε τον όρο του Κίρκεγκαρντ) και, κατά συνέπεια, έχει τη δυνατότητα της σωτηρίας, της επαφής με τη βάσητου, με το έδαφος της πραγματικότητας, του αισθήματος και της έννοιας που έχει χάσει, αλλά εξακολουθεί να αναγνωρίζει, εξακολουθείπάντα να λαχταρά...

Για τον Ουίλιαμ, όμως, με τη λαμπρή, αστραφτερή του επιφάνεια, τοασταμάτητο αστείο με το οποίο υποκαθιστά τον κόσμο (και αν αυτό το

αστείο καλύπτει μία απελπισία, αυτή την απελπισία δεν τη νιώθει), γιατον Ουίλιαμ, με την έκδηλη αδιαφορία του για τη σχέση του με τονκόσμο και την πραγματικότητα πιασμένη μέσα σε μια ατέλειωτη φλυαρία, μπορεί να μην υπάρχει τίποτα το «λυτρωτικό», απολύτως τίποτα· οιμυθοπλασίες του, οι οπτασίες του, η έξαλλη αναζήτηση νοημάτων είναιτο οριστικό εμπόδιο μπροστά στο οποιοδήποτε νόημα.

Παραδόξως, λοιπόν, το μεγάλο χάρισμα του Ουίλιαμ —της μυθοπλα

σίας που επιστρατευόταν για τη συνεχή υπερπήδηση της παντοτινάανοιχτής αβύσσου της αμνησίας— το μεγάλο χάρισμα του Ουίλιαμ είναι ταυτόχρονα και η καταδίκη του. Αν, σκέφτεται κανείς, μπορούσενα μείνει σιωπηλός μόνο για μια στιγμή· αν μπορούσε μόνο να σταματήσει την αδιάκοπη φλυαρία και την κουβέντα· αν μπορούσε να αφήσειτην απατηλή επιφάνεια των ψευδαισθήσεων, τότε (αχ, τότε!) μόνο ηπραγματικότητα θα μπορούσε να περάσει· κάτι γνήσιο, κάτι βαθύ, κάτιαληθινό, κάτι που να τον αγγίζει, θα μπορούσε να μπει στην ψυχή του.

Γιατί δεν είναι η μνήμη που είναι το τελικό, «υπαρξιακό» θύμα εδώ(παρότι η μνήμη του είναι ολοκληρωτικά καταστραμμένη)· δεν είναι μόνο η μνήμη που έχει τόσο αλλοιωθεί σ' αυτόν, αλλά κάποια ύστατηικανότητα αισθήματος που έχει φύγει· με αυτή την έννοια λέμε ότι «έ

χει χάσει την ψυχή του».Ο Luria μιλάει γι' αυτή την αδιαφορία με τον όρο «ισοπέδωση» (αγ

γλικά: equalisation) και μερικές φορές μοιάζει να τη θεωρεί σαν την τελειωτική παθολογία, τον τελικό καταστροφέα κάθε κόσμου, του οποιουδήποτε Εγώ. Νομίζω ότι ασκούσε μία τρομαχτική γοητεία επάνωτου και την ίδια στιγμή αποτελούσε γι' αυτόν μία έσχατη θεραπευτικήπρόκληση. Γύρναγε σ' αυτό το θέμα ξανά και ξανά, μερικές φορές σεσχέση με το σύνδρομο Korsakov και τη μνήμη, όπως στη Νευροψυχο-

145



λογία της Μνήμης, πιο συχνά σε σχέση με τα σύνδρομα των μετωπιαίων λοβών, ειδικά στο Ανθρώπινος εγκέφαλος και ψυχολογικές διαδικασίες, που περιέχει πολλές ολοκληρωμένες ιστορίες περιπτώσεων τέτοιων ασθενών, που μπορούν να συγκριθούν απολύτως στην τρομερήτους συνοχή και στα αποτελέσματα τους με τον «άνθρωπο με το θρυμ

ματισμένο κόσμο», συγκρίσιμες και, κατά έναν τρόπο πιο τρομερές, γιατί απεικονίζουν ασθενείς που δεν αντιλαμβάνονται ότι τους έχεισυμβεί οτιδήποτε, ασθενείς που έχουν χάσει την ίδια τους την πραγματικότητα, χωρίς να το γνωρίζουν, ασθενείς που μπορεί να μην υποφέρουν, αλλά βρίσκονται στην αθλιότερη δυνατή κατάσταση. Ο Zazetsky(στον Ανθρωπο με το θρυμματισμένο κόσμο) περιγράφεται συνέχειασαν ένας αγωνιστής, πάντοτε με (ακόμα και παθιασμένη) συνείδηση

της κατάστασης του και πάντοτε σε έναν αγώνα «με την επιμονή τουκαταδικασμένου», για να ξαναβρεί τη χρήση του καταστραμμένου τουεγκεφάλου. Ο Ουίλιαμ, όμως (σαν τους ασθενείς του Luria με βλάβητου μετωπιαίου λοβού — βλέπε το επόμενο κεφάλαιο), είναι τόσο καταδικασμένος, που δεν το ξέρει καν, γιατί δεν είναι απλώς μια ιδιότητα ή μερικές ιδιότητες που έχουν καταστραφεί αλλά το ίδιο το κάστρο, τοΕγώ, η ίδια η ψυχή. Ο Ουίλιαμ είναι «χαμένος», μ' αυτή την έννοια, πολύ

περισσότερο από τον Τζίμυ, εξαιτίας της ζωντάνιας του ποτέ δε νιώθεικανείς, ή νιώθει σπάνια, ότι εξακολουθεί να υπάρχει ένα πρόσωπο, ενώστον Τζίμυ υπάρχει καθαρά ένα πραγματικό, ηθικό ον, ακόμα και αντον περισσότερο καιρό είναι αποσυνδεδεμένο. Στον Τζίμυ, τουλάχιστον, η επανασύνδεση είναι δυνατή, η θεραπευτική πρόκληση μπορείνα συνοψιστεί στο «συνδέστε τον», μόνο αυτό.

Όλες μας οι προσπάθειες να «επανασυνδέσουμε» τον Ουίλιαμ απέτυχαν και, αντίθετα, αύξησαν τη μυθοποιητική πίεση. Αφότου, όμως,εγκαταλείψαμε τις προσπάθειες μας και τον αφήσαμε όπως είναι, τουσυμβαίνει να περπατά μερικές φορές στον ήσυχο κήπο που περιβάλλειτο Ίδρυμα και που δε ζητά τίποτε από τον Ουίλιαμ. Εκεί, μέσα σ' αυτήτην ησυχία, ξαναβρίσκει την ίδια του την ηρεμία. Η παρουσία των άλλων, των άλλων ανθρώπων, τον διεγείρει και τον ταράζει, τον εξαναγκάζει σε μία ατέλειωτη, φρενήρη κοινωνική φλυαρία, ένα πραγματικό παραλήρημα κατασκευής και αναζήτησης ταυτοτήτων η παρουσία τωνφυτών, ένας ήσυχος κήπος, η μη ανθρώπινη τάξη, που δεν έχει κοινωνικές ή ανθρώπινες απαιτήσεις επάνω του, επιτρέπει σ' αυτό το ταυτο-τικό παραλήρημα να ηρεμήσει, να υποχωρήσει· με την ήσυχη μη ανθρώπινη αυτάρκεια και πληρότητα τους επιτρέπουν και σ' αυτό τονίδιο μία σπάνια γαλήνη και αυτάρκεια, προσφέροντας του (κάτω ή πέ-

146



ρα από όλες τις απλώς ανθρώπινες ταυτότητες και σχέσεις) μια βαθιάκοινωνία με την ίδια τη Φύση, χωρίς τη συμμετοχή του κόσμου, καιμαζί μ' αυτό την αποκατεστημένη αίσθηση του να ανήκει στον κόσμο,του να είναι πραγματικός.

147



13

Ναι, πάτερ-αδελφή

Η κ. Μπ., πρώην ερευνήτρια χημικός, είχε παρουσιάσει σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μία αλλαγή της προσωπικότητας της, είχε γίνει «αστεία», κωμική, έκανε συνέχεια ευφυολογήματα και λογοπαίγνια καιταυτόχρονα είχε γίνει παρορμητική και «επιφανειακή». («Αισθάνεσαι ότι δεν ενδιαφέρεται καθόλου για σένα», έλεγε μια φίλη της. «Μοιάζεισαν να μην ενδιαφέρεται πια για τίποτα».) Στην αρχή υπήρξε η σκέψηότι ήταν υπομανιακή, αλλά τελικά βρέθηκε ότι είχε έναν εγκεφαλικό

όγκο. Όταν έγινε η κρανιοτομή, αντί για ένα μηνιγγίωμα —όπως υπήρ χε η ελπίδα— βρέθηκε ένα τεράστιο καρκίνωμα που απλωνόταν στιςοφθαλμικές επιφάνειες και των δύο μετωπιαίων λοβών.

Όταν την είδα, έδειχνε ζωηρή, ευμετάβλητη —«ταραχοποιό» την έλεγαν οι νοσοκόμες— όλο πειράγματα και κοροϊδευτικές απαντήσεις,συχνά, όμως, έξυπνη και με χιούμορ.

— Ναι, πάτερ, μου είπε σε κάποια στιγμή.

— Ναι, αδελφή, σε κάποια άλλη.— Ναι, γιατρέ, σε μια τρίτη.Έμοιαζε να χρησιμοποιεί τους όρους εναλλακτικά, χωρίς διάκριση.— Τι είμαι; ρώτησα, κεντρισμένος, μετά από λίγο.— Βλέπω το πρόσωπο σας, τα γένια σας, είπε, σκέφτομαι έναν αρχι

μανδρίτη. Βλέπω τη λευκή σας μπλούζα, σκέφτομαι τις αδελφές. Βλέπωτο στηθοσκόπιο σας, σκέφτομαι ένα γιατρό.

— Ολόκληρο δε με κοιτάτε;—Όχι, δε σας κοιτώ ολόκληρο.— Καταλαβαίνετε τη διαφορά ανάμεσα σε έναν παπά, μία αδελφή

και ένα γιατρό;— Ξέρω τη διαφορά, αλλά δε σημαίνει τίποτα για μένα. Παπάς, α

δελφή, γιατρός, τι σημασία έχει;

148



Ύστερα από αυτό, θα 'λεγε κοροϊδευτικά: «Ναι, πάτερ-αδελφή. Ναι,αδελφή-γιατρέ», και άλλους συνδυασμούς.

Η εξέταση της διάκρισης αριστερού-δεξιού ήταν κατά περίεργο τρόπο δύσκολη, γιατί χρησιμοποιούσε αδιάκριτα τις λέξεις αριστερό ή δεξί(παρόλο ότι δεν τα μπέρδευε μεταξύ τους, όπως στην περίπτωση που

υπάρχει μία πλαγιωμένη έκπτωση της αντίληψης ή της προσοχής). Όταν της το επισήμανα, μου είπε:

— Αριστερό/δεξί. Δεξί/αριστερό. Γιατί κάνετε όλη αυτή τη φασαρία;Ποια είναι η διαφορά;

— Υπάρχει καμία διαφορά; τη ρώτησα.— Φυσικά, είπε με την ακρίβεια ενός χημικού. Θα μπορούσατε να τα

αποκαλέσετε εναντιόμορφα το ένα στο άλλο. Αλλά δε σημαίνουν τίπο

τα για μένα. Χέρια... Γιατροί... Αδελφές... πρόσθεσε προσέχοντας τηνέκπληξη μου. Δεν καταλαβαίνετε; Δε σημαίνουν τίποτα. Τίποτα για μένα. Τίποτα δε σημαίνει τίποτα... τουλάχιστον για μένα.

— Και... αυτό το να μη σημαίνουν τίποτα... δίστασα φοβούμενος νασυνεχίσω. Αυτή η έλλειψη σημασίας... σας ενδιαφέρει αυτό καθόλου;Σημαίνει αυτό κάτι για σας;

— Απολύτως τίποτα, είπε αμέσως με ένα λαμπερό χαμόγελο, με τον

τόνο κάποιου που κάνει ένα πετυχημένο αστείο, που έχει την τελευταία λέξη, που κερδίζει στο πόκερ.

Ήταν, άραγε, μία άρνηση; Ήταν μία επίδειξη θάρρους; Ήταν το «κάλυμμα» μιας αφόρητης συγκίνησης; Το πρόσωπο της, πάντως, δεν είχεκαμία βαθύτερη έκφραση. Ο κόσμος της είχε αδειάσει από συναίσθημακαι νόημα. Τίποτα πια δεν ήταν αισθητό σαν «αληθινό» (ή έστω σαν «μηαληθινό»). Τα πάντα ήταν τώρα «ισοδύναμα» ή «ίδια», ολόκληρος ο κό

σμος είχε περιοριστεί σε μια αστεία ασημαντότητα.Έβρισκα αυτή την κατάσταση δυσάρεστη, το ίδιο και οι φίλοι και η

οικογένεια της. Η ίδια, όμως, παρότι είχε συνείδηση του εαυτού της, ήταν αδιάφορη, απροβλημάτιστη, μέχρι και με κάποια αστεία και τρομαχτική ταυτόχρονα νωχελικότητα ή ελαφρότητα.

Η κ. Μπ., αν και ήταν έξυπνη και οξυδερκής, με κάποιο τρόπο ήταναπούσα —«άψυχη»— σαν άτομο. Μου θύμιζε τον Ουίλιαμ Τόμσον (όπως, επίσης, και το δρ Π.). Αυτό είναι το αποτέλεσμα της «ισοπέδωσης»που περιγράφει ο Luria, που είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο και θασυναντήσουμε και στο επόμενο.

149




Αυτό το είδος της κωμικής αδιαφορίας και της «ισοπέδωσης» πουπαρουσιάζει αυτή η ασθενής δεν είναι ασυνήθιστο· οι Γερμανοί νευρολόγοι το αποκαλούν Witzelsucht («νόσο του αστείου», η «μωρία» ή «μωρολόγια» των Ελλήνων νευρολόγων) και είχε αναγνωριστεί, εδώ και έναν αιώνα, από τον Hughlins Jackson σαν μια θεμελιώδης μορφή τηςνευρικής «αποσύνθεσης». Δεν είναι ασυνήθιστη, όπως η εναισθησίαπου χαρακτήριζε αυτή την ασθενή. Η εναισθησία (το «insight»), η επί γνωση, δηλαδή, της εσωτερικής κατάστασης του εαυτού μας, ευτυχώςίσως, χάνεται καθώς η «αποσύνθεση» προχωρεί. Κατά τη διάρκεια της

χρονιάς, βλέπω πολλές τέτοιες περιπτώσεις με ανάλογη σημειολογίααλλά με τις πιο ποικίλες αιτίες. Μερικές φορές δεν είμαι από την αρχήσίγουρος αν ο ασθενής δεν «αστειεύεται», δεν κάνει τον κλόουν ή ανδεν είναι σχιζοφρενής. Για παράδειγμα, σχεδόν τυχαία, βρήκα τις παρακάτω σημειώσεις μέσα στα χαρτιά μου, γύρω από μία ασθενή μεεγκεφαλική σκλήρυνση κατά πλάκες, που την είχα δει στα 1981, αλλάπου δεν παρακολούθησα στη συνέχεια:

Μιλά πολύ γρήγορα, παρορμητικά και (απ' ό,τι φαίνεται) αδιάφορα... έτσιπου το σημαντικό και το ασήμαντο, το αληθινό και το ψεύτικο, το σοβαρό και το αστείο ανακατεύονται σε ένα γρήγορο, αδιαχώριστο, μισομυ-θοπλαστικό ρεύμα... Μπορεί να αντιφάσκει εντελώς με τον εαυτό τηςμέσα σε λίγα δευτερόλεπτα... θα πει ότι της αρέσει η μουσική, ότι δεν τηςαρέσει, ότι έχει ένα σπασμένο γοφό, ότι δεν έχει...

Κατέληγα με μία νότα αβεβαιότητας:

Πρόκειται για μια λανθάνουσα αμνησία με μυθοπλασία, για μετωπιαίααδιαφορία-ισοπέδωση, για κάποια παράξενη σχιζοφρενική αποσύνθεσηπου την έχει θρυμματίσει και ισοπεδώσει;

Απ' όλες τις μορφές της «σχιζοφρένειας», ο «ευτυχής ηλίθιος», ο αποκαλούμενος «ηβηφρενικός», μοιάζει περισσότερο με τον οργανικό α-μνησικό και με το σύνδρομο των μετωπιαίων λοβών. Είναι η πιο κακοήθης μορφή και η πιο ασύλληπτη για τη φαντασία - και κανένας δεν επιστρέφει από τέτοιες καταστάσεις, για να μας πει με τι μοιάζουν.

Σε όλες αυτές τις καταστάσεις —όπου οι ασθενείς παρουσιάζονταισαν «αστείοι» και συχνά έξυπνοι— ο κόσμος είναι θρυμματισμένος, ακαθόριστος, μεταβάλλεται σε χάος και αναρχία. Παύει να υπάρχει τοοποιοδήποτε «κέντρο» στο νου, παρόλο που οι κανονικές του διανοητικές ικανότητες διατηρούνται ίσως απόλυτα άθικτες. Το τέρμα τέ-

150



τοιων καταστάσεων είναι μία ανεξιχνίαστη «ηλιθιότητα», μία άβυσσοςεπιφανειακότητας, μέσα στην οποία τα πάντα είναι αστήριχτα, αιωρούνται και διαλύονται. Ο Luria κάποτε είπε ότι ο νους κάτω από τέτοιες καταστάσεις μεταμορφώνεται σε «μία κίνηση κατά Brown» και τίποτε άλλο. Συμμερίζομαι τον τρόμο που σίγουρα ένιωθε γι' αυτές (αν και αυ

τός ο τρόμος μάλλον με παρακινεί να τις περιγράψω ακριβώς παρά μεεμποδίζει). Σκέφτομαι, πρώτα, τον «Φούνες» τού Μπόρχες και την παρατήρηση του: «Η μνήμη μου, Κύριε, μοιάζει με ένα σωρό σκουπίδια», καιστο τέλος σκέφτομαι την Dunciad (Ηλιθιάδα), το όραμα ενός κόσμουμειωμένου σε Καθαρή Ηλιθιότητα, την Ηλιθιότητα σαν το Τέλος τουΚόσμου:

Το χέρι σου, μεγάλε Αναρχικέ, το παραπέτασμα να πέσει αφήνειΚαι της Οικουμένης το Έρεβος τα Πάντα θάβει.



14

Οι δαιμονισμένοι

Στον Γουίτυ Τίκυ Ρέυ (κεφάλαιο 10) περιέγραψα μία σχετικά ήπιαμορφή του συνδρόμου Tourette, αναφερόμουν, όμως, στην ύπαρξη βαρύτερων μορφών, «τρομαχτικά αλλόκοτων και βίαιων». Η ιδέα που υπέβαλα ήταν ότι μερικοί άνθρωποι έχουν ίσως τη δυνατότητα να προσαρμόζουν το σύνδρομο Tourette μέσα στα πλαίσια μιας ανοιχτής προσωπικότητας, ενώ άλλοι θα «ήταν πράγματι "δαιμονισμένοι" και δε θαείχαν καν τη δυνατότητα να βρουν μια πραγματική ταυτότητα κάτω

από την τρομαχτική πίεση και το χάος που επιβάλλουν οι παρορμήσειςτου συνδρόμου».Ο ίδιος ο Tourette και πολλοί από τους πιο παλιούς κλινικούς για

τρούς συνήθιζαν να ξεχωρίζουν μία κακοήθη μορφή του συνδρόμου,που μπορεί να αποσυνθέσει την προσωπικότητα και να οδηγήσει σεμια παράξενη, φαντασμαγορική, παντομιμική και συχνά αποπροσωπο-ποιητική μορφή «ψύχωσης» ή φρενίτιδας. Αυτή η μορφή του συνδρό

μου Tourette —ένα «υπερ-σύνδρομο Tourette»— είναι πολύ σπάνιο, ωςπενήντα φορές σπανιότερο απ' ό,τι η συνηθισμένη μορφή του συνδρόμου Tourette, και μπορεί να είναι και ποιοτικά διαφορετικό, όπως είναιπολύ πιο έντονο από οποιαδήποτε από τις κοινές μορφές της διαταραχής. Αυτή η «ψύχωση του Tourette», αυτή η ιδιόμορφη ταυτοτικήφρενίτιδα, είναι πολύ διαφορετική από την κοινή ψύχωση* εξαιτίαςτης υποκείμενης, ιδιότυπης φυσιολογίας και σημειολογίας της. Εντούτοις, παρουσιάζει ορισμένες ομοιότητες, από τη μία με τις φρενήρειςκινητικές ψυχώσεις που προκαλεί μερικές φορές η L-Dopa και, από

* Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συχνά καταχρηστικά τον όρο ψύχωση, δίνοντας του τηνέννοια που έχει στην καθομιλουμένη, και με την αυθαίρετη παραδοσιακή απόδοση του σεδιάφορα σύνδρομα, πάντως όχι σε συμφωνία με την αυστηρή έννοια των κατηγοριοποιήσεων της ψυχιατρικής. (Σ.τ.Μ.)

152



την άλλη, με τη μυθοπλαστική φρενίτιδα της ψύχωσης του Korsakov(βλέπε παραπάνω, κεφάλαιο 12). Και όπως και αυτές, μπορεί σχεδόννα εξαφανίσει, κάτω από το βάρος της, την προσωπικότητα.

Την επόμενη της μέρας που είδα τον Ρέυ, τον πρώτο μου τουρετικό,τα μάτια μου άνοιξαν, όπως είπα και πιο πάνω, όταν, περπατώνταςστους δρόμους της Νέας Υόρκης, είδα, ούτε λίγο ούτε πολύ, τρεις του-ρετικούς, όλους τόσο χαρακτηριστικούς, όσο κι ο Ρέυ, αν και πιο παραγωγικούς. Ήταν μια μέρα οραμάτων για το μάτι του νευρολόγου.Μέσα από μια γοργή εναλλαγή εικόνων, υπήρξα μάρτυρας του τι σημαίνει να έχει κάποιος ένα σύνδρομο Tourette σοβαρότερου βαθμού,όχι, δηλαδή, μόνο με τικ και σπασμούς των κινήσεων αλλά με τικ και μεσπασμούς της αντίληψης, της φαντασίας, ολόκληρης της προσωπικό

τητας.Ο Ρέυ μου είχε δώσει μια ιδέα αυτού που θα μπορούσε να συμβαίνει

στο δρόμο. Αλλά δεν αρκεί να σου το πουν. Πρέπει να το δεις με ταίδια σου τα μάτια. Και η κλινική ή ο θάλαμος του νοσοκομείου όπουβρίσκεται συνήθως ο γιατρός δεν είναι πάντα το καλύτερο μέρος για ναπαρατηρείς την αρρώστια, τουλάχιστον όταν πρόκειται για μια διαταραχή, που, αν και οργανική στην προέλευση της, εκφράζεται με πα

ρορμήσεις, με μίμηση, αποπροσωποποίηση, αντίδραση, αλληλεπίδραση,που φτάνουν σε ακραίο και σχεδόν απίστευτο βαθμό υπερβολής. Ηκλινική, το εργαστήριο, ο θάλαμος του νοσοκομείου στοχεύουν στονπεριορισμό και την επικέντρωση της συμπεριφοράς, αν όχι τελικά στονολοκληρωτικό αποκλεισμό της. Ο προορισμός αυτών των χώρων είναι ησυστηματική και επιστημονική νευρολογία. Είναι αφιερωμένοι σε καθιερωμένες εξετάσεις και προσπάθειες συγκεκριμένης κατεύθυνσης

και δεν προσφέρονται για την άσκηση μιας ανοιχτής, νατουραλιστικήςνευρολογίας. Για να ασκήσει κανείς αυτού του τύπου τη νευρολογία,πρέπει να δει τον άρρωστο τη στιγμή που δεν ελέγχει τον εαυτό του,που δεν υποψιάζεται ότι τον παρατηρούν, ενώ βρίσκεται μέσα στοναληθινό κόσμο, παραδομένος εντελώς στο κέντρισμα και το παιχνίδιτης κάθε ενόρμησης, ενώ ο ίδιος ο παρατηρητής δε γίνεται αντιληπτός.Τι το καλύτερο γι' αυτό το σκοπό από ένα δρόμο στη Νέα Υόρκη

—έναν ανώνυμο δημόσιο δρόμο σε μία απέραντη πόλη— όπου το άτομο που υπόκειται σε παράλογες, παρορμητικές διαταραχές μπορείνα απολαύσει και να επιδείξει σε όλη της την ένταση την τερατώδηελευθερία, ή τη σκλαβιά, της κατάστασης του;

Η «νευρολογία του δρόμου» στην πραγματικότητα έχει ορισμένα αξιοσέβαστα προηγούμενα. Ο James Parkinson, μανιώδης περιπατητής

153



των δρόμων του Λονδίνου —όσο και ο Τσαρλς Ντίκενς σαράντα χρόνιααργότερα— μελέτησε τις βασικές γραμμές της ασθένειας που φέρει τοόνομα του όχι στο γραφείο του αλλά στους πολυσύχναστους δρόμουςτου Λονδίνου. Η νόσος του Parkinson, πράγματι, δεν μπορεί να παρατηρηθεί, να κατανοηθεί σε όλη της την έκταση μέσα στην κλινική· α

παιτεί έναν ανοιχτό χώρο που να επιτρέπει πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις, για να αποκαλύψει εντελώς τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της (πουδείχνει πολύ ωραία η ταινία Ιβάν, του Τζόναθαν Μίλερ). Η νόσος τουParkinson πρέπει να μελετηθεί μέσα στον κόσμο για να μπορέσει να

γίνει τέλεια κατανοητή, και αν αυτό είναι αληθινό γΓ αυτή, πόσο πιοαληθινό δε θα είναι για το σύνδρομο Tourette. Έτσι, μία εξαιρετική περιγραφή ενός μιμητικού και κωμικού ανθρώπου με τικ, στους δρόμους

του Παρισιού, δίνεται από την πλευρά του, στο «Les confidences d'unticqueur» («Οι εξομολογήσεις ενός τίκερ») που αποτελεί τον πρόλογοτου μεγάλου βιβλίου των Meige και Feindel Tics (1901), ενώ μία σκια

γράφηση ενός τίκερ με μανιερισμούς, επίσης στους δρόμους του Παρισιού, δίνει ο Ρίλκε στις Σημειώσεις τον Μάλτε Λάονριτς Μπρίγκε. Μετον ίδιο τρόπο, δεν ήταν το γεγονός ότι είδα τον Ρέυ στο γραφείο μου,αλλά κυρίως αυτό που είδα την επόμενη μέρα, που υπήρξε μία αποκά

λυψη για μένα. Μία σκηνή, ιδιαίτερα, ήταν τόσο ξεχωριστή, που παραμένει στη μνήμη μου τόσο ζωντανή σήμερα, όσο και την ημέρα που τηνείδα.

Το βλέμμα μου τράβηξε μία γκριζομάλλα γυναίκα στα 60 της πουβρισκόταν φανερά έρμαιο μιας φοβερής διαταραχής, παρόλο που αυτόπου συνέβαινε, αυτό που τόσο με συντάραξε, δε μου ήταν ξεκάθαροαπό την αρχή. Είχε μια επιληπτική κρίση; Τι διάβολο ήταν αυτό που

την έκανε να ταράζεται από τους σπασμούς και, από κάποιο είδοςαλληλεγγύης ή μεταδοτικότητας, με τα τικ και τις συσπάσεις της έκανενα ταράζεται από σπασμούς καθέναν με τον οποίο διασταυρωνότανστο δρόμο της.

Καθώς πλησίασα περισσότερο, είδα τι συνέβαινε. Μιμούνταν τουςπεραστικούς, αν και «μίμηση» ήταν μια πολύ αδύνατη, πολύ παθητικήλέξη. Δε θα 'πρεπε μάλλον να πούμε ότι κορόιδευε όποιον περνούσε;Μέσα σ' ένα δευτερόλεπτο, ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, είχε «γε-λοιογραφήσει» τους πάντες.

Είχα δει αναρίθμητους μίμους και μιμήσεις, κλόουν και κωμικούς, αλλά τίποτα δεν έφτανε αυτό το ανατριχιαστικό θαύμα που παρακολουθούσα τώρα: αυτό το ουσιαστικά στιγμιαίο, αυτόματο και σπασμωδικόαντικαθρέφτισμα του κάθε προσώπου και φιγούρας. Δεν ήταν, όμως,

154



μία απλή μίμηση, όσο και αν ήταν ασυνήθιστη από μόνη της. Η γυναίκαδεν έπαιρνε μόνο την έκφραση, δεν απορροφούσε μόνο τις μορφέςαναρίθμητων ανθρώπων, αλλά επιπλέον τους παρωδούσε. Κάθε αντικαθρέφτισμα ήταν και μια παρωδία, μία κοροϊδία, μία υπερβολή τωνπιο χτυπητών κινήσεων και εκφράσεων, μια υπερβολή που, όμως, δεν

ήταν μόνο κάτω από τον έλεγχο της βούλησης, αλλά ήταν και σπασμωδική, σαν συνέπεια της βίαιης επιτάχυνσης και της παραμόρφωσης όλων των δικών της κινήσεων. Ένα αργό χαμόγελο, που διαγραφόταν μετερατώδη ταχύτητα, γινόταν μία βίαιη γκριμάτσα που κράταγε μερικά χιλιοστά του δευτερολέπτου· μια πλατιά κίνηση, μ' αυτή την ταχύτηταθα γινόταν ένας φαρσοειδής σπασμός.

Στο χρονικό διάστημα που χρειάστηκε για να προσπεράσει ένα μικρό οικοδομικό τετράγωνο αυτή η ηλικιωμένη γυναίκα, εκτός εαυτού,έφτιαξε τις καρικατούρες σαράντα ή πενήντα περαστικών, φρενιτικά,μέσα από μια ταχύτατη διαδοχή καλειδοσκοπικών μιμήσεων που καθεμιά διαρκούσε ένα ή δυο δευτερόλεπτα, μερικές φορές λιγότερο, ενώολόκληρη αυτή η ιλιγγιώδης διαδοχή δε διήρκεσε περισσότερο από δυολεπτά.

Υπήρχαν ακόμη αστείες μιμήσεις δεύτερου και τρίτου βαθμού: ο κόσμος στο δρόμο, έκπληκτος, σκανδαλισμένος, ταραγμένος από τις μιμήσεις της, ξανάπαιρνε αυτές τις εκφράσεις αντιδρώντας σ' αυτή· και μετη σειρά τους αυτές οι εκφράσεις ξανακαθρεφτίζονταν, ξαναγύριζανκαι πάλι παραμορφωμένες από την κυρία με το Tourette, προκαλώνταςακόμα περισσότερο σκανδαλισμό και κατάπληξη. Αυτή η αλλόκοτη, ακούσια αντήχηση ή η αμοιβαιότητα, από την οποία παρασυρόταν οοποιοσδήποτε μέσα σε μια παράλογα μεγεθυντική αλληλεπίδραση, ή

ταν η αιτία της αναταραχής που είχα αντιληφθεί από την απόστασηπου βρισκόμουν. Αυτή η γυναίκα, που γινόταν ο καθένας, έχανε τονεαυτό της και γινόταν κανένας. Αυτή η γυναίκα με τα χίλια πρόσωπα,τις χίλιες μάσκες, τις personae πώς αισθανόταν η ίδια μέσα σ' αυτό τονανεμοστρόβιλο των ταυτοτήτων; Η απάντηση ήρθε γρήγορα, χωρίς νααργήσει καθόλου· γιατί η συσσώρευση των πιέσεων, τόσο αυτής πουέβγαινε από την ίδια, όσο και από τους άλλους, πλησίαζε πολύ γρήγο

ρα στο εκρηκτικό της σημείο. Ξάφνου, μέσα σε μια απελπισία, η ηλικιωμένη γυναίκα έστριψε μέσα σε μια αλέα που απομακρυνόταν απότον κύριο δρόμο. Και εκεί, μέσα σε μια εικόνα κάποιου που υποφέρειαπό βίαιους ιλίγγους, απέβαλε, άπειρα επιταχυμένες και συντομευμένες, όλες τις κινήσεις, τις στάσεις, τις εκφράσεις, τις συμπεριφορές, ολόκληρα τα συμπεριφερειολογικά ρεπερτόρια των σαράντα ή πενήντα

155



ανθρώπων που είχε συναντήσει στο δρόμο της. Ξέρασε μία τεράστιοποσότητα στομαχικού περιεχομένου από παντομίμες, γεμάτο από τιςταυτότητες των τελευταίων πενήντα ανθρώπων που την είχαν κυριαρ χήσει. Και αν η απορρόφηση τους είχε κρατήσει δύο λεπτά, η αποβολήτους έγινε μέσα σε μία απλή εκπνοή, πενήντα άνθρωποι σε δέκα δευ-τερόλεπτα, ένα πέμπτο του δευτερολέπτου ή και λιγότερο για την περίληψη του ρεπερτορίου του κάθε προσώπου.

Αργότερα έμελλε να αφιερώσω εκατοντάδες ώρες μιλώντας, παρατηρώντας, μαγνητοσκοπώντας και μαθαίνοντας από τους ασθενείς μεσύνδρομο Tourette. Παρ' όλα αυτά, τίποτα δε νομίζω ότι με δίδαξε τό-σο γρήγορα και σε τόσο βάθος, τίποτα δε με επηρέασε όσο αυτά ταδύο λεπτά σε ένα δρόμο της Νέας Υόρκης.

Εκείνη η στιγμή με έκανε να σκεφτώ ότι τέτοιοι «υπερ-τουρετικοί»,εξαιτίας μιας οργανικής ιδιορρυθμίας, χωρίς οι ίδιοι να έχουν καμιά ευθύνη γι' αυτό, βρίσκονται σε μια εντελώς ασυνήθιστη, πραγματικά μοναδική, υπαρξιακή θέση που έχει κάποιες αναλογίες μ' αυτή των μανιακών «υπερ-Korsakov» αλλά που, φυσικά, έχει μία εντελώς διαφορετική γένεση και εντελώς διαφορετικές συνέπειες. Και τα δύο μπορούν να οδηγήσουν σε μια ασυναρτησία, σε ένα παραλήρημα ταυτότη

τας. Ο κορσακοφικός, ίσως χάρη σε μια σπλαχνική τύχη, ποτέ δεν τοξέρει, ενώ ο τουρετικός αντιλαμβάνεται την τραγική του κατάσταση μεμια βασανιστική και, ίσως τελικά, ειρωνική οξύτητα, αν και μπορεί ναείναι ανίκανος ή και να μην επιθυμεί να κάνει κάτι γι' αυτή την κατάσταση.

Γιατί εκεί που οδηγείται ο κορσακοφικός, εξαιτίας της αμνησίας του,της απουσίας του, ο τουρετικός οδηγείται από την υπερβολική τουπαρόρμηση, παρόρμηση της οποίας είναι ταυτόχρονα ο δημιουργός καιτο θύμα, παρόρμηση την οποία μπορεί να απεχθάνεται, αλλά δεν μπορεί να απαρνηθεί. Ωθείται έτσι, αντίθετα από τον κορσακοφικό, σε μιαδιφορούμενη σχέση με τη διαταραχή του: την υποτάσσει και συγχρόνως υποτάσσεται σ' αυτή, παίζει μ' αυτή: η οποιαδήποτε ποικιλία σύ γκρουσης ή αντίθετα και συμπαιγνίας είναι δυνατή.

Το Εγώ του τουρετικού, στερημένο από τα φυσιολογικά, προστατευ

τικά εμπόδια της αναστολής, τα φυσιολογικά, οργανικά προκαθορισμένα όριά του, υπόκειται σε ένα βομβαρδισμό που διαρκεί σε ολόκληρητη ζωή του. Ξεγελιέται και υφίσταται την επίθεση παρορμήσεων απόέξω κι από μέσα, παρορμήσεων που είναι οργανικές και σπασμωδικές,αλλά επίσης προσωπικές (ή μάλλον ψευδο-προσωπικές) και που τουασκούν γοητεία. Πώς θα καταφέρει, πώς θα μπορέσει το Εγώ να αντέ-

156



νει· γιατί οι δυνάμεις της επιβίωσης, της θέλησης για επιβίωση, και γιαμια επιβίωση σαν ένα ξεχωριστό μη αλλοτριώσιμο άτομο, είναι, απόλυτα, οι μεγαλύτερες δυνάμεις της ύπαρξης μας: δυνατότερες από ο-ποιεσδήποτε ορμές, δυνατότερες από την αρρώστια. Η Υγεία, η μαχό

μενη υγεία, είναι συνήθως ο νικητής.



ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΤΑΞΙΔΙΑ



Εισαγωγή

Αν και κάναμε μία πολύ έντονη κριτική της ιδέας της λειτουργίας και

αποπειραθήκαμε ένα ριζικό επανορισμό της, θέλοντας και μη προσκολληθήκαμε τελικά σ' αυτή περιγράφοντας τις πιο έντονες αντιθέσεις που βασίζονται στην «έκπτωση» ή την «υπερβολή». Είναι σαφές,όμως, ότι είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε και μια σειράαπό εντελώς διαφορετικούς όρους. Μόλις ασχολούμαστε με τα φαινόμενα αυτά καθαυτά, με την αληθινή ποιότητα της εμπειρίας ή της σκέψης ή της πράξης, υποχρεωνόμαστε να χρησιμοποιήσουμε όρους που

θυμίζουν περισσότερο αυτούς ενός ποιήματος ή τις λέξεις που περιγράφουν μια ζωγραφιά. Πώς, αλήθεια, μπορεί να γίνει κατανοητό ένα όνειρο με την ορολογία της λειτουργίας;

Κινούμαστε πάντα σε δύο κόσμους λόγου, πείτε τους «φυσικό» και«φαινομενολογικό», ή όπως αλλιώς θέλετε, τον έναν που ασχολείται μεθέματα ποσοτικής και μορφικής δομής και τον άλλο που ασχολείται μεεκείνες τις ιδιότητες που συνιστούν «έναν κόσμο». Όλοι μας έχουμε

τους δικούς μας, ξεχωριστούς νοητικούς κόσμους, τις δικές μας εσωτερικές διαδρομές και τοπία, που, για τους περισσότερους από μας, δενέχουν ανάγκη από κανένα νευρολογικό «συσχετισμό». Μπορούμε συνήθως να διηγηθούμε την ιστορία ενός ανθρώπου, να αναφερθούμε σεπεριόδους και σε συγκεκριμένες σκηνές από τη ζωή του, χωρίς να εισά

γουμε καμία φυσιολογική ή νευρολογική αναφορά που θα φαινόταντουλάχιστον υπερφίαλη, αν όχι εντελώς παράλογη ή απροκάλυπτα

προσβλητική. Γιατί θεωρούμε τους εαυτούς μας, και σωστά, «ελεύθερους» ή, τουλάχιστον, υποκείμενους στο σύνολο των πιο πολύπλοκωνανθρώπινων και ηθικών παραγόντων και ανεξάρτητους από τις απλέςμεταβολές των νευρολογικών μας λειτουργιών ή από τα νευρικά μαςσυστήματα. Συνήθως, αλλά όχι πάντα: γιατί μερικές φορές η ζωή ενός

161



ανθρώπου μπορεί να κοπεί στα δυο και να αλλοιωθεί ολοκληρωτικά,εξαιτίας μιας οργανικής διαταραχής· και σ' αυτή την περίπτωση η διή

γηση της ιστορίας του απαιτεί οπωσδήποτε ένα φυσιολογικό ή νευρολογικό συσχετισμό. Αυτό, φυσικά, ισχύει για όλους τους ασθενείς πουπεριγράφονται εδώ.

Στο πρώτο μισό αυτού του βιβλίου περιγράψαμε περιπτώσεις φανεράπαθολογικών καταστάσεων, όπου υπάρχει κάποια κραυγαλέα έξαρση

ή έλλειψη νευρολογκής λειτουργίας. Αργά ή γρήγορα, αυτοί οι ασθενείςκαι οι συγγενείς τους, όσο και οι γιατροί τους, καταλαβαίνουν ότι «κάτι(οργανικό) δεν πάει καλά». Οι εσωτερικοί τους κόσμοι, οι χαρακτήρες

τους, έχουν αλλοιωθεί, έχουν μεταμορφωθεί· γίνεται, όμως, φανερό ότιαυτή η αλλοίωση οφείλεται σε κάποια έντονη (σχεδόν ποσοτική) αλλα γή στη νευρωνική λειτουργία. Σ' αυτό το τρίτο μέρος του βιβλίου, τοθέμα που αναπτύσσεται είναι η αναπόληση, η αλλοιωμένη αντίληψη, ηφαντασία, το «όνειρο». Τέτοια θέματα δεν τραβάνε συχνά την προσοχήστη νευρολογία ή στην ιατρική. Τέτοια «ταξίδια», που συχνά φτάνουνσε μία οξύτατη ένταση και είναι διαποτισμένα από την προσωπική

ευαισθησία και σημασία, τείνουν να αντιμετωπίζονται, όπως και τα όνειρα, σαν ψυχικά φαινόμενα: ίσως σαν μια εκδήλωση της ασυνείδητης ή υποσυνείδητης δραστηριότητας (ή γι' αυτούς που έχουν μυστικιστικές τάσεις σαν κάτι το «πνευματικό») και όχι σαν κάτι «ιατρικό», καιακόμα λιγότερο σαν κάτι το «νευρολογικό». Έχουν ένα τέτοιο εσωτερικό δραματικό, αφηγηματικό ή προσωπικό «νόημα», που δεν επιτρέπεινα θεωρηθούν «συμπτώματα». Μπορεί να είναι στην ίδια τη φύση τους

το γεγονός ότι τα «ταξίδια» έχουν περισσότερες πιθανότητες να γίνουναντικείμενο εκμυστήρευσης στους ψυχαναλυτές ή τους εξομολογητές,να θεωρηθούν σαν ψυχώσεις ή να μεταδοθούν σαν θρησκευτικές αποκαλύψεις, παρά να ανατεθούν σ τους γιατρούς. Ποτέ δεν έρχεται στομυαλό μας από τη πρώτη στιγμή ότι ένα όραμα μπορεί να είναι «ιατρικό»· και αν υπάρχει μια υποψία ή αν βρεθεί μία κάποια οργανική βάση,αυτό μπορεί να θεωρηθεί σαν προσπάθεια «υποτίμησης» του οράματος(παρότι, φυσικά, δεν είναι έτσι, οι αξίες, οι αξιολογήσεις, δεν έχουν καμία θέση στην αιτιολογία).

Όλα τα «ταξίδια» που περιγράφονται σ' αυτό το μέρος του βιβλίουυπόκεινται σε οργανικούς καθοριστικούς παράγοντες που είναι λιγότερο ή περισσότερο σαφείς (αν και δεν ήταν φανερό από την αρχή, αλλάαποκαλύφθηκαν μετά από προσεχτική έρευνα). Το γεγονός αυτό δε

162



μειώνει καθόλου την ψυχολογική ή πνευματική τους σημασία. Αν οΘεός, ή η αιώνια τάξη, αποκαλύφθηκε στον Ντοστογιέφσκι διαμέσουεπιληπτικών κρίσεων, γιατί δε θα μπορούσαν άλλες καταστάσεις οργανικής αιτιολογίας να χρησιμεύσουν σαν «πύλες» προς το υπερπέραν ήτο άγνωστο; Κατά μία έννοια, το μέρος αυτό αποτελεί μία μελέτη τέ

τοιων πυλών.Ο Hughlins Jackson, στα 1880, περιγράφοντας τέτοιες «παράφορες»

ή «πύλες» ή «ονειρώδεις καταστάσεις», που εμφανίζονται στη διαδρομήορισμένων επιληψιών, χρησιμοποίησε τη γενική λέξη «εκμνησία». Έ

γραψε:

«Δε θα έκανα ποτέ τη διάγνωση της επιληψίας μόνο από την παροξυ-σμική εμφάνιση της "εκμνησίας", χωρίς άλλα συμπτώματα, παρόλο που

θα υποψιαζόμουνα την επιληψία αν αυτή η υπερ-θετική πνευματική κατάσταση άρχιζε να εμφανίζεται πολύ συχνά... Ποτέ δε ζητήθηκε η γνώμημου για μία "εκμνησία" και μόνο...»

Εμένα, όμως, ζητήθηκε η γνώμη μου: για την καταναγκαστική ή πα-ροξυστική αναπόληση μελωδιών, «οραμάτων», παρουσιών ή σκηνών,και όχι μόνο σε επιληψίες αλλά και σε μια ποικιλία άλλων οργανικώνσυνθηκών. Τέτοιες παράφορες ή αναπολήσεις δεν είναι ασυνήθιστες

στην ημικρανία (δες το «Οι οπτασίες της Χίλντεγκαρντ», κεφάλαιο 20).Αυτή η αίσθηση της «επιστροφής», με μια επιληπτική είτε μια τοξικήβάση, πλημμυρίζει το «Δρόμο των Ινδιών» (κεφάλαιο 17). Μία καθαράτοξική ή χημική βάση είναι το υπόστρωμα της «Άκρατης νοσταλγίας»(κεφάλαιο 16) και της παράξενης υπεροσμίας του κεφαλαίου 18, στο«Μέσα στο πετσί του σκύλου». Μία επιληπτική δραστηριότητα είτε μιαάρση αναστολής, εξαιτίας μιας μετωπιαίας βλάβης, καθορίζει την τρο

μαχτική «αναπόληση» του «Φόνου» (κεφάλαιο 19).Το θέμα του τμήματος αυτού είναι η ίδια η δύναμη των εικόνων και

της μνήμης να «μεταφέρουν» ένα άτομο σαν αποτέλεσμα μιας ανωμαλίας που προκαλεί ερεθισμό των κροταφικών λοβών και του μεταιχμια-κού συστήματος του εγκεφάλου. Αυτές οι περιπτώσεις μάς προσφέρουνκάποια στοιχεία για την εγκεφαλική βάση ορισμένων οραμάτων και ονείρων, για το πώς ο εγκέφαλος (ο «μαγεμένος αργαλειός» του Sherrington) μπορεί να μας υφάνει ένα μαγικό χαλί, για να μας οδηγήσει σε ταξίδια μέσα σε άλλους κόσμους.

163



15

165

Αναπόληση

Η κ. Ο'Κ. ήταν ελαφρά κουφή, αλλά κατά τα άλλα η υγεία της ήτανκαλή. Κατοικούσε σε έναν Οίκο Ευγηρίας. Μία νύχτα, τον Ιανουάριοτου 1979, ονειρεύτηκε πολύ ζωντανά, νοσταλγικά, τα παιδικά της χρόνια στην Ιρλανδία και ιδιαίτερα τα τραγούδια που χορεύανε και τρα γουδούσαν. Όταν ξύπνησε, η μουσική συνέχιζε να ακούγεται πολύ δυνατά και καθαρά. «Μάλλον ονειρεύομαι ακόμα», σκέφτηκε, αλλά δεν ήταν έτσι. Σηκώθηκε από το κρεβάτι της, προσπάθησε να ξυπνήσεικαλά και να καταλάβει. Ήταν μεσάνυχτα. «Κάποιος», σκέφτηκε, «πρέπει να έχει αφήσει ανοιχτό το ραδιόφωνο». Γιατί, όμως, ήταν η μόνηπου είχε ενοχληθεί; Έλεγξε όλα τα ραδιόφωνα που μπόρεσε να βρει,

ήταν όλα κλειστά. Τότε της ήρθε μια άλλη ιδέα: είχε ακούσει κάποτεπως τα σφραγίσματα των δοντιών μπορούσαν μερικές φορές να συμπεριφερθούν σαν ραδιοφωνικοί κρύσταλλοι, πιάνοντας σκόρπιες εκπομπές με ασυνήθιστη ένταση. «Αυτό είναι», σκέφτηκε. «Ένα απ' τασφραγίσματα μου με ενοχλεί. Δε θα κρατήσει πολύ. Θα το φτιάξω αύριο το πρωί». Παραπονέθηκε στη νυχτερινή νοσοκόμα που της είπε ότι

τα σφραγίσματα της μοιάζαν να είναι μια χαρά. Σκέφτηκε, όμως, τότεκάτι άλλο: «Τι είδους ραδιοφωνικός σταθμός», συλλογίστηκε, «θα έπαιζειρλανδέζικα τραγούδια, έτσι εκκωφαντικά, μέσα στα μεσάνυχτα; Τρα

γούδια, μόνο τραγούδια, χωρίς καμιά εισαγωγή, κάποιο σχόλιο; Και μόνο τραγούδια που ξέρω. Ποιος σταθμός θα έπαιζε τα τραγούδια μουκαι τίποτε άλλο;» Και τότε αναρωτήθηκε: «Μήπως το ραδιόφωνο είναιμέσα στο κεφάλι μου;»

Τα είχε πια εντελώς χαμένα και η μουσική συνεχιζόταν εκκωφαντικά.Η τελευταία της ελπίδα ήταν ο ωτορινολαρυγγολόγος της, ο ωτολόγοςπου την παρακολουθούσε: αυτός θα μπορούσε να την καθησυχάσει, νατης πει ότι ήταν μόνο «θόρυβοι στο αυτί της», κάτι που είχε να κάνει με



τη βαρηκοΐα της, τίποτα το ανησυχητικό. Όταν, όμως, τον είδε το επόμενο πρωινό, της είπε: «Όχι, κ. Ο'Κ., δε νομίζω ότι είναι τα αυτιά σας.

Ένα απλό κουδούνισμα ή βουητό ή ένας κρότος, ίσως: αλλά ένα κοντσέρτο ιρλανδέζικων τραγουδιών, αυτό δεν μπορεί να προέρχεται απότα αυτιά σας. Ίσως», συνέχισε, «θα έπρεπε να δείτε έναν ψυχίατρο». Η

κ. Ο'Κ. κανόνισε να δει έναν ψυχίατρο την ίδια μέρα. «Όχι, κ. Ο'Κ.», τηςείπε αυτός, «δεν είναι από το μυαλό σας. Δεν είσαστε τρελή, και οιτρελοί δεν ακούνε μουσική, ακούνε μόνο "φωνές". Πρέπει να δείτε ένανευρολόγο, το συνάδελφο μου, τον κ. Sacks». Και έτσι η κ. Ο'Κ. έφτασεσε μένα.

Η συζήτηση δεν ήταν καθόλου εύκολη, εν μέρει εξαιτίας της βαρηκοΐας της κ. Ο'Κ., αλλά κυρίως επειδή με σταματούσε κατ' επανάληψηεξαιτίας των τραγουδιών μπορούσε να με ακούσει μόνο όσο άκουγε ταπιο ήσυχα τραγούδια. Ήταν έξυπνη και με συναίσθηση του εαυτούτης, δε βρισκόταν σε παραλήρημα ούτε ήταν τρελή, αλλά είχε ένα απόμακρο, απορροφημένο βλέμμα, σαν κάποιον που είναι ο μισός μέσα σεένα δικό του κόσμο. Δεν έβρισκα κανένα νευρολογικό σύμπτωμα. Υποψιαζόμουνα, παρ' όλα αυτά, ότι η μουσική ήταν «νευρολογική».

Τι μπορούσε να έχει συμβεί στην κ. Ο'Κ., ώστε να βρεθεί σε μιατέτοια κατάσταση; Ήταν 88 χρονών, η υγεία της γενικά ήταν εξαίρετηκαι δεν είχε ίχνος πυρετού. Δεν έπαιρνε κανένα φάρμακο που θα μπορούσε να διαταράξει την ισορροπία του εξαίρετου μυαλού της. Και,εμφανώς, την προηγούμενη μέρα ήταν ακόμα εντελώς φυσιολογική.

— Νομίζετε ότι είναι εγκεφαλικό, γιατρέ; με ρώτησε διαβάζοντας τησκέψη μου.

— Θα μπορούσε να 'ναι, είπα, παρόλο που δεν έχω δει ποτέ μουεγκεφαλικό σαν κι αυτό. Κάτι συνέβη, σίγουρα, αλλά δε νομίζω ότι υπάρχει κίνδυνος. Μην ανησυχείτε και προσπαθήστε να το αντέξετε.

— Δεν είναι και τόσο εύκολο να κρατήσει κανείς, είπε, όταν περνάειαυτό που περνώ. Ξέρω πως εδώ πέρα έχει ησυχία και όμως είναι σαννα βρίσκομαι μέσα σ' έναν ωκεανό ήχων.

Ήθελα να κάνω ένα ηλεκτροεγκεφαλογράφημα αμέσως, προσέχοντας ιδιαίτερα τους κροταφικούς λοβούς, τους «μουσικούς» λοβούς τουεγκεφάλου, αλλά οι συνθήκες συνωμότησαν για να το καθυστερήσουν

για λίγο. Σ' αυτό το χρονικό διάστημα η μουσική λιγόστεψε, έγινε πιοσιγανή και, το κυριότερο, λιγότερο επίμονη. Μετά τις τρεις πρώτες νύ χτες μπορούσε πια να κοιμηθεί και όλο και περισσότερο να συζητά καινα ακούει αυτά που της έλεγαν ανάμεσα στα «τραγούδια». Όταν μπόρεσα να της κάνω το ΗΕΓ, άκουγε πια μόνο σύντομα αποσπάσματα

166



μουσικής μερικές φορές, καμιά δεκαριά φορές πάνω κάτω στη διάρκεια της μέρας. Αφού την εγκαταστήσαμε και εφαρμόσαμε τα ηλεκτρόδια στο κεφάλι της, της ζήτησα να παραμείνει ακίνητη, να μη λέει τίποτα και να μην «τραγουδά στον εαυτό της», αλλά να σηκώσει αργά τοδείκτη του δεξιού της χεριού —πράγμα που δε θα ενοχλούσε το ΗΕΓ —

αν άκουγε οποιοδήποτε από τα τραγούδια «της», καθώς την εγγράφαμε. Στη διάρκεια μιας εγγραφής δύο ωρών, σήκωσε το δάχτυλο της σετρεις περιπτώσεις και κάθε φορά που το έκανε, οι γραφίδες του ΗΕΓ χτυπήσανε με θόρυβο και καταγράψανε αιχμές και οξύμορφα κύματααπό τους κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου. Αυτό επιβεβαίωνε ότιτης συνέβαιναν πράγματι κρίσεις των κροταφικών λοβών οι οποίες, όπως είχε υποθέσει ο Hughlins Jackson και απέδειξε ο Wilder Penfield,

αποτελούν μόνιμα την αιτία της «αναπόλησης» και των βιωματικώνψευδαισθήσεων. Γιατί, όμως, ανέπτυξε έτσι ξαφνικά αυτό το παράξενοσύμπτωμα; Ζήτησα μία αξονική τομογραφία του εγκεφάλου της καιαυτή έδειξε ότι πράγματι είχε μία μικρή θρόμβωση (ή έμφρακτο) σεένα τμήμα του δεξιού κροταφικού της λοβού. Τα ιρλανδικά τραγούδιαπου άρχισαν ξαφνικά μέσα στη νύχτα, η ξαφνική ενεργοποίηση τωνμουσικών μνημονικών ιχνών του φλοιού), ήταν λοιπόν η συνέπεια ενός

εγκεφαλικού επεισοδίου που, καθώς διαλυόταν, «εξαφανίζονταν» καιτα τραγούδια.

Στα μέσα Απριλίου τα τραγούδια είχαν εντελώς εξαφανιστεί και η κ.Ο'Κ. είχε ξαναβρεί τον εαυτό της. Τη ρώτησα τότε πώς ένιωθε για όλααυτά και, ιδιαίτερα, αν της έλειπαν τα παροξυσμικά τραγούδια πουάκουγε. «Είναι αστείο που το ρωτάτε αυτό», μου είπε χαμογελώντας.«Θα έλεγα ότι είναι γενικά μια μεγάλη ανακούφιση. Αλλά, ναι, μου λεί

πουν λιγάκι τα παλιά μου τραγούδια. Τα περισσότερα απ' αυτά δενμπορώ ούτε να τα θυμηθώ τώρα. Ήταν σαν να μου είχε επιστραφείπάλι ένα ξεχασμένο κομμάτι από τα παιδικά μου χρόνια. Και μερικάαπό τα τραγούδια ήταν πράγματι υπέροχα».

Είχα ακούσει να εκφράζουν παρόμοια αισθήματα μερικοί από τουςαρρώστους μου με θεραπεία L-Dopa· ο όρος που χρησιμοποιούσα ήταν «ακράτεια νοσταλγίας». Αυτό που μου είπε η κ. Ο'Κ., η ολοφάνερη

νοσταλγία της, μου έφερε στο μυαλό ένα πολύ δυνατό διήγημα του Η.G. Wells, την «Πόρτα επάνω στον τοίχο». Της διηγήθηκα την ιστορία.«Αυτό είναι», είπε. «Σου γεμίζει τη διάθεση, κυριαρχεί τα αισθήματασου ολοκληρωτικά. Η δική μου πόρτα, όμως, είναι αληθινή, όπως ήτανπραγματικός και ο τοίχος μου. Η πόρτα μου οδηγεί στο χαμένο μουπαρελθόν, αυτά που έχω ξεχάσει».

167



Δεν ξαναείδα παρόμοια περίπτωση μέχρι τον Ιούνιο πέρσι, όταν μουζητήθηκε να εξετάσω την κ. Ο'Μ. που ήταν οικότροφος στο ίδιο γηροκομείο. Η κ. Ο'Μ. ήταν, επίσης, μία γυναίκα στα ογδόντα της, επίσηςελαφρά βαρήκοη, επίσης έξυπνη και με συναίσθηση του εαυτού της.Και αυτή άκουγε μουσική μέσα στο κεφάλι της και ακόμα, μερικές

φορές, ένα κουδούνισμα ή σφύριγμα ή κρότους· σε μερικές περιπτώσεις άκουγε «φωνές να μιλάνε», συνήθως «μακρινές» και «πολλές μαζί»,έτσι που δεν μπορούσε ποτέ να καταλάβει τι έλεγαν. Δεν είχε αναφέρεισε κανέναν αυτά τα συμπτώματα και ανησυχούσε κρυφά, μόνη της,σίγουρη ότι είχε τρελαθεί. Όταν άκουσε από την αδελφή για μια ανάλογη περίπτωση στο ίδρυμα λίγο καιρό πριν, ησύχασε και ένιωσε πολύανακουφισμένη που μπορούσε να μου ανοιχτεί.

Μια μέρα, άρχισε να διηγείται, ενώ καθάριζε χόρτα στην κουζίνα της,κάπου άρχισε να ακούγεται ένα τραγούδι. Ήταν το «Πασχαλινό εμβατήριο» που γρήγορα διαδέχτηκε το "Glory, glory, Hallelujah» και το«Καληνύχτα, γλυκέ Ιησού». Όπως και η κ. Ο'Κ., συμπέρανε ότι κάποιοραδιόφωνο είχε μείνει ανοιχτό, άλλο. γρήγορα διαπίστωσε ότι όλα ταραδιόφωνα ήταν κλειστά. Αυτό είχε συμβεί στα 1979, τέσσερα χρόνιανωρίτερα. Ενώ, όμως, η κ. Ο'Κ., είχε βελτιωθεί σε λίγες βδομάδες, η

μουσική της κ. Ο'Μ. συνεχιζόταν και γινόταν όλο και πιο έντονη.Στην αρχή άκουγε μόνο αυτά τα τρία τραγούδια, μερικές φορές αυ

θόρμητα, απροσδόκητα, και άλλοτε αν κατά τύχη σκεφτόταν κάποιοαπό αυτά. Προσπαθούσε, λοιπόν, να αποφεύγει να τα σκέφτεται, αλλάέτσι τα προκαλούσε, όσο και όταν τα σκεφτόταν.

— Σας αρέσουν αυτά τα συγκεκριμένα τραγούδια; ρώτησα ψυχιατρικά. Έχουν κάποια ιδιαίτερη σημασία για σας;

—Όχι, απάντησε αμέσως. Ποτέ δε μου άρεσαν ιδιαίτερα και δε νομίζω ότι είχαν ποτέ κάποιο ιδιαίτερο νόημα για μένα.

— Και πώς αισθανθήκατε όταν είδατε ότι δε σταματούσαν;—Έφτασα να τα μισώ, απάντησε έντονα. Ήταν σαν κάποιος παλα

βός γείτονας να βάζει συνέχεια τον ίδιο δίσκο.Για ένα χρόνο ή και περισσότερο αυτά τα τραγούδια διαδέχονταν το

ένα το άλλο με ένα ρυθμό που την οδηγούσε σε απόγνωση. Στη συνέ χεια —και παρότι από μία άποψη ήταν χειρότερο, ήταν ταυτόχρονακαι μια ανακούφιση— η εσωτερική μουσική έγινε πιο πολύπλοκη καιποικίλη. Άκουγε αναρίθμητα τραγούδια, μερικές φορές πολλά μαζί - μερικές φορές άκουγε μία ορχήστρα ή μία χορωδία - και, ευκαιριακά, φωνές ή μία σκέτη βοή από ήχους.

Όταν τελικά εξέτασα την κ. Ο'Μ. δε βρήκα καμιά ανωμαλία εκτός

168



από το πρόβλημα της ακοής της, που παρουσίαζε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Έπασχε από μια κώφωση του έσω ωτός, ενός κοινού τύπου,αλλά, εκτός από αυτό, εμφάνιζε μια περίεργη δυσκολία στην αντίληψηκαι τη διάκριση των τόνων που οι νευρολόγοι ονομάζουν αμουσία καισυσχετίζεται με τη διαταραχή της λειτουργίας των ακουστικών (ή, αλ

λιώς, των κροταφικών) λοβών του εγκεφάλου. Η ίδια παραπονιόταν ότιοι ύμνοι που άκουγε στο παρεκκλήσι έμοιαζαν όλο και περισσότερομεταξύ τους, έτσι που μόλις και τους ξεχώριζε από τον τόνο ή τη μελωδία τους και έπρεπε να στηρίζεται στα λόγια ή τους ρυθμούς* Καιπαρόλο που παλιά τραγουδούσε πολύ καλά, στην εξέταση που της έκανα τραγούδησε επίπεδα και παράφωνα. Ανέφερε, επίσης, ότι η «εσωτερική» της μουσική ήταν πιο ζωηρή όταν ξύπναγε και γινόταν όλο

και πιο αδύναμη στη διάρκεια της ημέρας, καθώς άρχιζαν να συνωστίζονται άλλες αισθητηριακές εντυπώσεις· επίσης ότι ήταν λιγότερο πιθανό να της έρθει όταν ήταν απασχολημένη με κάτι, είτε συγκινησιακάείτε διανοητικά αλλά κυρίως οπτικά. Μέσα στη μία ώρα περίπου πουέμεινε μαζί μου άκουσε μουσική μόνο μία φορά, μερικά μέτρα από το«Πασχαλινό εμβατήριο» παιγμένο τόσο δυνατά και ξαφνικά, που μόλιςκαι μετά βίας με άκουγε ανάμεσα στους ήχους του.

Όταν κάναμε ένα ΗΕΓ στην κ. Ο'Μ., έδειξε κύματα μιας εντυπωσιακάυψηλής ηλεκτρικής τάσης και ευερεθιστότητας και στους δύο κροταφικούς λοβούς, τα μέρη αυτά του εγκεφάλου που συνδυάζουμε με τηνκεντρική αναπαράσταση των ήχων και της μουσικής, καθώς και με τηνανάκληση των πολυσύνθετων εμπειριών και σκηνών. Και κάθε φοράπου «άκουγε» κάτι, αυτά τα κύματα υψηλής τάσης γίνονταν αιχμηρά,οξύμορφα και καθαρά επιληπτοειδή. Αυτό επιβεβαίωσε τη σκέψη μουότι και η κ. Ο'Μ. έπασχε από μία μουσική επιληψία σχετική με κάποιαασθένεια των κροταφικών λοβών.

Τι συνέβαινε τελικά με την κ. Ο'Κ. και την κ. Ο'Μ.; Ο όρος «μουσικήεπιληψία» ηχεί αντιφατικά: η μουσική είναι κανονικά γεμάτη αίσθημακαι νόημα και αντιστοιχεί σε κάτι βαθύ που υπάρχει μέσα μας, «τονκόσμο πίσω από τη μουσική», όπως τον έχει αποκαλέσει ο Τόμας Μαν,

ενώ η λέξη «επιληψία» υποβάλλει την εντελώς αντίθετη ιδέα: ένα ωμό,τυχαίο συμβάν της φυσιολογικής διεργασίας, κάτι το αυθαίρετο, χωρίςαίσθημα και νόημα. Έτσι οι όροι «μουσική επιληψία» ή «βιωματική επι-

* Μία παρόμοια αδυναμία αντίληψης της φωνητικής χροιάς ή έκφρασης (τονική αγνωσία ή απροσωδία) παρουσίαζε και η ασθενής μου Έμιλυ Ντ. (βλέπε τον «Λόγο του Προέδρου»,κεφάλαιο 9).

169



ληψία» μοιάζουν αντιφατικού Και όμως τέτοιες επιληψίες υπάρχουνστην πραγματικότητα, έστω και μόνο στα πλαίσια των κρίσεων τωνκροταφικών λοβών, του τμήματος, δηλαδή, του εγκεφάλου του επιφορτισμένου με τις αναπολήσεις. Ο Hughlins Jackson περιέγραψε αυτές τιςκρίσεις εδώ και έναν αιώνα και μ' αυτή την ευκαιρία μίλησε για «ονειρι

κές καταστάσεις», «αναπόληση» και «σωματικές κρίσεις»:«Δεν είναι ασυνήθιστο στους επιληπτικούς να υφίστανται αόριστες καιταυτόχρονα εκπληκτικά επεξεργασμένες διανοητικές καταστάσεις στηναρχή των επιληπτικών κρίσεων... Η επεξεργασμένη αυτή διανοητική κατάσταση ή, όπως λέγεται, η διανοητική αύρα, είναι πάντοτε η ίδια ή ου-σιαστικά ίδια, σε κάθε κρίση».

Τέτοιες περιγραφές παρέμειναν εντελώς ανεκδοτολογικές μέχρι τιςεξαιρετικές μελέτες του Wilder Penfield, μισό αιώνα αργότερα. Ο Pen-field κατόρθωσε όχι μόνο να εντοπίσει με ακρίβεια τα σημεία προέλευσης της «επεξεργασμένης διανοητικής κατάστασης» ή των εξαιρετικάακριβών και λεπτομερειακών «βιωματικών παραισθήσεων» στους κροταφικούς λοβούς, αλλά και να προκαλέσει τέτοιες κρίσεις με ελαφρούς ηλεκτρικούς ερεθισμούς των επιληπτογόνων σημείων του εγκεφαλικούφλοιού, που αποκάλυπτε με χειρουργική επέμβαση σε ασθενείς που

διατηρούσαν όλη τους τη συνείδηση. Τέτοιοι ερεθισμοί προκαλούσανστιγμιαία έντονες και ζωντανές ψευδαισθήσεις που περιείχαν μελωδίες,πρόσωπα, σκηνές από τη ζωή που βιώνονταν σαν απόλυτα πραγματικές παρά την πεζή ατμόσφαιρα του χειρουργείου και που ο ασθενήςμπορούσε να περιγράψει στους παρόντες με συναρπαστικές λεπτομέρειες, επιβεβαιώνοντας αυτό που ο Jackson περιέγραφε εξήντα χρόνιανωρίτερα, όταν μίλαγε για το χαρακτηριστικό «διπλασιασμό της συνεί

δησης»:

«Υπάρχει 1) η σχεδόν παρασιτική κατάσταση της συνείδησης (ονειρικήκατάσταση) και 2) τα υπόλοιπα της φυσιολογικής συνείδησης, και υπάρ χει έτσι μία διπλή συνείδηση... μία νοητική διπλωπία».

Αυτό ακριβώς εκφράζανε οι δυο μου ασθενείς· η κ. Ο'Μ. με άκουγεκαι με έβλεπε, αν και με κάποια δυσκολία, μέσα από το εκκωφαντικό

όνειρο του «Πασχαλινού εμβατήριου» ή το πιο ήρεμο, αν και πιο βαθύ,όνειρο του «Καληνύχτα, γλυκέ Ιησού» (που της έφερνε στο μυαλό μιαεκκλησία της 31ης οδού όπου συνήθιζε να πηγαίνει και όπου τραγουδούσαν πάντα αυτό τον ύμνο μετά από μια νοβένα). Η κ. Ο'Κ., επίσης,με έβλεπε και με άκουγε μέσα από την ακόμα πιο βαθιά επιληπτικήτης κρίση που τη συνέθεταν οι αναμνήσεις των παιδικών της χρόνων

170



στην Ιρλανδία: «Ξέρω ότι είστε, εδώ, δρ Sacks. Ξέρω ότι είμαι μια γριά γυναίκα, στο γηροκομείο, και ότι έχω ένα εγκεφαλικό, αλλά εκείνο πουνιώθω είναι ότι είμαι ένα παιδί πάλι στην Ιρλανδία, νιώθω την αγκαλιάτης μητέρας μου, τη βλέπω, ακούω τη φωνή της να τραγουδά». Ο Pen-field έδειξε ότι αυτές οι επιληπτικές ψευδαισθήσεις δεν είναι ποτέ α

πλές φαντασιώσεις: πάντοτε πρόκειται για αυθεντικές αναμνήσεις, καιμάλιστα από τις πιο ζωντανές και ακριβείς, που συνοδεύονται και απότις συγκινήσεις που συντρόφευαν την αρχική εμπειρία. Κάθε φοράπου ο φλοιός ερεθιζόταν, έρχονταν στην επιφάνεια τόσο εξαιρετικέςκαι συνεκτικές λεπτομέρειες, που ξεπερνούσαν ό,τι θα μπορούσε ναανακαλέσει φυσιολογικά η κοινή μνήμη και υπέβαλαν στον Penfield τηνιδέα ότι ο εγκέφαλος εγγράφει με τέλειο σχεδόν τρόπο την κάθε ε

μπειρία της ζωής, έτσι που ολόκληρο το πλέγμα των συνειδητών εμπειριών παραμένει στον εγκέφαλο και μπορεί πάντα να ανακληθεί και ναξαναβγεί στην επιφάνεια είτε μέσα από τις συνηθισμένες ανάγκες καιτις συνθήκες της ζωής, είτε κάτω από τις εξαιρετικές συνθήκες ενόςεπιληπτικού ή ηλεκτρικού ερεθισμού. Η ποικιλία, «το παράλογο», που χαρακτηρίζουν τέτοιες επιληπτικές αναμνήσεις και σκηνές, οδήγησαντον Penfield στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια αναπόληση είναι ουσιαστι

κά τυχαία και χωρίς νόημα:

«Κατά τη διάρκεια της επέμβασης είναι συνήθως αρκετά σαφές ότι ηπροκλητή βιωματική απάντηση δεν είναι παρά μία τυχαία αναπαραγωγήόλων των στοιχείων που συνέθεσαν το πλέγμα των συνειδητών εμπειριών κατά τη διάρκεια κάποιου διαστήματος της προηγούμενης ζωής τουασθενή... Μπορεί να είναι», συνεχίζει ο Penfield, συνοψίζοντας την απίθανη ανθολογία επιληπτικών ονείρων και σκηνών που προκάλεσε, «μίαστιγμή που ο ασθενής πέρασε ακούγοντας μουσική, μία στιγμή που κοί-ταξε μέσα από μια πόρτα σε μια αίθουσα χορού, μία στιγμή που φανταζόταν τη δράση κάποιων ληστών διαβάζοντας ένα κόμικ, η στιγμή πουξύπνησε ύστερα από ένα πολύ ζωντανό όνειρο, μία ξεκαρδιστική συζήτηση με φίλους, η στιγμή που έστηνε αυτί για να ακούσει το μικρό του γιο, ώστε να βεβαιωθεί ότι δεν του συνέβαινε τίποτα, μία στιγμή πουκοίταζε κάποια φωτεινά σήματα, η στιγμή πάνω στο κρεβάτι της γέννας,μία στιγμή τρόμου μπροστά σε έναν απειλητικό άνθρωπο, μία στιγμήόπου παρατηρεί κάποιους ανθρώπους να μπαίνουν στο δωμάτιο με τα

ρούχα τους χιονισμένα... Μπορεί να 'ναι μια στιγμή αναμονής στη γωνίαΤζάκομπ και Ουάσινγκτον, στο Σάουθ Μπεντ της Ινδιάνα... μια στιγμήπου παρατηρούσε τα βαγόνια ενός τσίρκου κάποια νύχτα εδώ και χρόνια, όταν ήταν παιδί... μια στιγμή όπου ακούτε (και βλέπετε) τη μητέρασας να εύχεται καλό δρόμο σε κάποιο φιλοξενούμενο που φεύγει... ήπου ακούτε τον πατέρα και τη μητέρα σας να τραγουδούν τα χριστου γεννιάτικα κάλαντα».

171



1. Μία φωνή (14). (Περίπτωση 28), 2. Φωνές (14), 3. Μία φωνή (15), 4. Μία γνώ- ριμη φωνή (17), 5. Μία γνώριμη φωνή (21). 6. Μία φωνή (23). 7. Μία φωνή (24), 8.Μία φωνή (25), 9. Μία φωνή (28), 10. Γνώριμη μουσική (15), 11. Μία φωνή (10),12. Μία γνώριμη φωνή (17), 13. Γνώριμη φωνή (18), 14. Γνώριμη μουσική (19), 15.Φωνές (23). Hi. Φωνές (27), 17. Γνώριμη μουσική (14), 18. Γνώριμη μουσική (17),

19. Γνώριμη μουσική (24). 20. Γνώριμη μουσική (25), (Περίπτωση 30), 21. Γνώρι- μη μουσική (23), (Περίπτωση 31), 22. Γνώριμη φωνή (16). (Περίπτωση 32), 23.Γνώριμη μουσική (23), (Περίπτωση 5), 24. Γνώριμη μουσική (Υ), 25. Ήχος βημά-των (I), (Περίπτωση 6), 26. Γνώριμη φωνή (14). 27. Φωνές (22), (Περίπτωση 8),28. Μουσική (15), (Περίπτωση 9), 29. Φωνές (14), (Περίπτωση 36), 30. Γνώριμοςήχος (16), (Περίπτωση 35), 31. Μία φωνή (16α). (Περίπτωση 23), 32. Μία φωνή(26), 34. Φωνές (27), 35. Μία φωνή (28), 36. Μία φωνή (33), (Περίπτωση 12), 37.Μουσική (12), (Περίπτωση 11). 38. Μία φωνή (17d), (Περίπτωση 24), 39. Γνώριμηφωνή (14), 40. Γνώριμες φωνές (15), 41. Γάβγισμα σκύλου (17), 42. Μουσική (18),43. Μία φωνή (20). (Περίπτωση 3), 44. Γνώριμη φωνή (11), 45. Μία φωνή (12), 46.Γνώριμη φωνή (14), 48. Γνώριμη μουσική (15). 49. Μία φωνή (16), (Περίπτωση14), 50. Φωνές (2), 51. Φωνές (3), 52. Φωνές (6), 54. Φωνές (10), 55. Φωνές (11),(Περίπτωση 15), 56. Γνώριμη φωνή (16), 57. Γνώριμη φωνή (16), 58. Γνώριμηφωνή (22), (Περίπτωση 16), 59. Μουσική (10), (Περίπτωση 17), 60. Γνώριμη φω-νή (30), 61. Γνώριμη φωνή (31), 62. Γνώριμη φωνή (32). 63. Γνώριμη μουσική (8).64. Γνώριμη μουσική (10), 65. Γνώριμη μουσική (D2), (Περίπτωση 10), 66. Φωνές(11), (Περίπτωση 7).

172



Θα ήθελα να μπορούσα να μεταφέρω ολόκληρο αυτό το υπέροχοαπόσπασμα του Penfield (Penfield και Perot, σελ. 687 κ.ε.). Δίνει, όπωςκαι οι Ιρλανδέζες κυρίες μου, ένα εκπληκτικό αίσθημα «προσωπικήςφυσιολογίας», της φυσιολογίας του Εγώ. Ο Penfield είχε εντυπωσιαστεί

από τη συχνότητα με την οποία εμφανίζονταν οι μουσικές κρίσεις (ένα3% των πάνω από 500 περιπτώσεων επιληπτικών με κρίσεις του κροταφικού λοβού, που μελέτησε) και δίνει πολλά συναρπαστικά και συ

χνά αστεία παραδείγματα:

«Μας προκάλεσε έκπληξη η συχνότητα με την οποία ο ηλεκτρικός ερεθισμός έκανε τον ασθενή να ακούσει μουσική. Την προκαλούσαν δεκαεφτά διαφορετικά σημεία σε έντεκα περιπτώσεις (βλέπε το σχήμα). Μερικές φορές επρόκειτο για μια ορχήστρα, άλλοτε για φωνές που τραγουδούσαν ή για ένα πιάνο που έπαιζε ή για μία χορωδία. Πολλές φορές μαςέλεγαν ότι ήταν ένα τραγούδι από το ραδιόφωνο... Η θέση όπου παρά γεται η μουσική βρίσκεται στην ανώτερη έλικα του κροταφικού λοβού,είτε στην πλάγια είτε στην επάνω επιφάνεια της (είναι, λοιπόν, πολύ κοντά στο σημείο που συνδυάζεται με την επονομαζόμενη μουσικογενήεπιληψία)».

Ο Penfield επιβεβαιώνει τα παραπάνω, με δραματικό και συχνά κω

μικό τρόπο, με τα παραδείγματα που δίνει. Η λίστα που ακολουθείπροέρχεται από το τελικό, μεγάλο του άρθρο:

«White Christmas» (περίπτωση 4). Χορωδιακό.«Rolling Along Together» (περίπτωση 5). Ο ασθενής δεν το αναγνώρι

σε, αλλά το αναγνώρισε η νοσοκόμα του χειρουργείου, όταν ο ασθενήςτο μουρμούρισε τη στιγμή του ερεθισμού.

«Hush-a-Bye Baby» (περίπτωση 6). Τραγουδισμένο από τη μητέρατου, αλλά ο ασθενής πιστεύει ότι είναι και το μουσικό θέμα μιας ραδιοφωνικής εκπομπής.

«Ένα τραγούδι που είχε ακούσει παλιότερα, λαϊκό τραγούδι, στο ραδιόφωνο» (περίπτωση 10).

«Oh Marie, Oh Marie» (περίπτωση 30). To θέμα μιας εκπομπής στοραδιόφωνο.

«The War March of the Priests» (περίπτωση 31). Στην πίσω πλευράαπό το «Hallclujah Chorus» σε ένα δίσκο του ασθενή.«Η μητέρα και ο πατέρας, ενώ τραγουδούν τα κάλαντα» (περίπτωση

32).«Η μουσική από το Guys and Dolls» (περίπτωση 37).«Ένα τραγούδι που είχε ακούσει συχνά στο ραδιόφωνο» (περίπτωση

45).

173



«I'll Get By» και« You'll Never Know» (περίπτωση 46). Τραγούδια πουείχε συχνά ακούσει στο ραδιόφωνο.

Στην κάθε περίπτωση —όπως και με την κ. Ο'Μ.— η μουσική ήτανμόνιμη και στερεότυπη. Η ίδια μελωδία (ή μελωδίες) ακούγονταν ξανά

και ξανά, είτε στη διάρκεια αυτόματων κρίσεων είτε με τον ηλεκτρικόερεθισμό των επιληπτογόνων περιοχών. Έτσι αυτές οι μελωδίες δεν

ήταν μόνο δημοφιλείς όταν μεταδίδονταν από το ραδιόφωνο, αλλά εξίσου δημοφιλείς σαν ψευδαισθησιακές κρίσεις: ήταν, για να το πούμεέτσι, το «Top Ten του φλοιού».

Πρέπει να αναρωτηθούμε αν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος πουσυγκεκριμένα τραγούδια (ή σκηνές) επιλέγονται από συγκεκριμένους

ασθενείς για την αναπαραγωγή τους κατά τη διάρκεια των επιληπτικώνκρίσεων τους. Ο Penfield, απαντώντας σ' αυτό το ερώτημα, θεωρεί ότιδεν υπάρχει κανένας τέτοιος λόγος και ότι σίγουρα η επιλογή που γίνεται δεν έχει καμία ιδιαίτερη σημασία:

«Θα ήταν πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι μερικά από τα τετριμμέναπεριστατικά και τα τραγούδια που επανέρχονται στη διάρκεια του ερεθισμού ή της επιληπτικής εκφόρτισης θα μπορούσαν να έχουν την οποια

δήποτε συγκινησιακή σημασία για τον ασθενή, ακόμα και αν δεχόμαστεαπόλυτα αυτή τη δυνατότητα»

Η επιλογή, καταλήγει, «είναι εντελώς τυχαία, αν εξαιρέσουμε τον παράγοντα εθισμού του φλοιού για τον οποίο έχουμε κάποια ένδειξη».Αυτή είναι η άποψη, κατά κάποιο τρόπο, της φυσιολογίας. Ίσως ο Pen-field έχει δίκιο, μήπως, όμως, θα μπορούσε να υπάρχει και κάτι άλλο;«Δέχεται απόλυτα αυτή τη δυνατότητα», πράγματι, δέχεται αρκετά, στοεπίπεδο που μας απασχολεί, τη συγκινησιακή σημασία που πιθανόνέχουν αυτά τα τραγούδια, αυτού που ο Τόμας Μαν αποκαλούσε «οκόσμος πίσω από τη μουσική»; Θα αρκούσε, άραγε, μία επιφανειακήερώτηση, όπως: «Έχει καμιά ιδιαίτερη σημασία για σας αυτό το τραγούδι;» Ξέρουμε όλοι πολύ καλά, από τη μελέτη των «ελεύθερων συνειρμών», ότι οι σκέψεις που μοιάζουν να 'ναι οι πιο τετριμμένες και τυ

χαίες μπορεί να αποκαλυφθούν φορείς ενός απροσδόκητου βάθουςκαι μιας ιδιαίτερης απήχησης, αλλά αυτό αποκαλύπτεται μόνο μετά από μια ανάλυση σε βάθος. Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει καμιά τέτοιαβαθιά ανάλυση στην έρευνα του Penfield, ούτε και σε οποιαδήποτε ψυ

χολογία της φυσιολογίας. Δεν είναι αυταπόδεικτο ότι μια τέτοια βαθιάανάλυση έχει κάποια χρησιμότητα, αλλά δεδομένης της εξαιρετικής ευκαιρίας που παρέχει μια τέτοια ανθολογία επιληπτικών τραγουδιών και

174



σκηνών, θα πίστευε κανείς ότι τουλάχιστον μια απόπειρα θα άξιζε τονκόπο.

Ξαναγυρνώ για λίγο στην κ. Ο'Μ., για να εκμαιεύσω τους συνειρμούςτης, τα αισθήματα που συνδύαζε με τα «τραγούδια» της. Μπορεί και ναμη χρειάζεται, αλλά πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να το δοκιμάσω. Ήδηπροβάλλει κάτι το σημαντικό. Παρόλο που, συνειδητά, δεν μπορεί νααποδώσει σ' αυτά τα τρία τραγούδια καμία ιδιαίτερη σημασία ή συναίσθημα, θυμάται τώρα, και αυτό επιβεβαιώνεται και από άλλους, ότι μπορούσε να τα σιγοτραγουδήσει, ασυνείδητα, πολύ πριν αρχίσουν ναεμφανίζονται με τη μορφή ψευδαισθησιακών κρίσεων. Το γεγονός αυτό υπαινίσσεται ότι ήταν ήδη ασυνείδητα «επιλεγμένα», μία επιλογήπου στη συνέχεια αρπάχτηκε από μια παρείσακτη οργανική παθολο

γία.

Παραμένουν στις προτιμήσεις της; Έχουν καμιά σημασία γι' αυτήτώρα; Έχει κάποιο όφελος από αυτή την ψευδαισθητική μουσική; Έναμήνα μετά τη συνάντηση μου με την κ. Ο'Μ. υπήρχε ένα άρθρο στουςΝιου Γιορκ Τάιμς με τον τίτλο: «Είχε ο Σοστακόβιτς κάποιο μυστικό;»Το «μυστικό» του Σοστακόβιτς —πρότεινε ένας Κινέζος νευρολόγος, οδρ Dajue Wang— ήταν η παρουσία ενός μεταλλικού θραύσματος, ενόςκινητού θραύσματος οβίδας μέσα στον εγκέφαλο του, στο κροταφικόκέρας της αριστερής εγκεφαλικής κοιλίας. Φαίνεται ότι ο Σοστακόβιτςέδειχνε μεγάλη απροθυμία στο να του το αφαιρέσουν:

«Από τότε που το θραύσμα βρισκόταν εκεί, έλεγε ότι κάθε φορά πουέγερνε το κεφάλι του προς τη μια πλευρά μπορούσε να ακούει μουσική.Το κεφάλι του ήταν γεμάτο μελωδίες —διαφορετικές κάθε φορά— που

τις χρησιμοποιούσε όταν συνέθετε».

Υποτίθεται ότι οι ακτινογραφίες έδειχναν το θραύσμα να περιφέρεται όταν ο Σοστακόβιτς κουνούσε το κεφάλι του, πιέζοντας το «μουσικό» κροταφικό του λοβό καθώς έγερνε, παράγοντας μία απειρία μελωδιών που η ιδιοφυία του μπορούσε να χρησιμοποιήσει. Ο δρ R. Α. Hen-son, που επιμελήθηκε το Music and the Brain (1977), απάντησε σ' αυτήτην υπόθεση με βαθύ αλλά όχι και απόλυτο σκεπτικισμό: «Θα δίσταζανα βεβαιώσω ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο να συμβεί».

Αφού διάβασα το άρθρο, το έδωσα στην κ. Ο'Μ., και οι αντιδράσειςτης ήταν έντονες και ξεκάθαρες. «Δεν είμαι ο Σοστακόβιτς», είπε, «δενμπορώ να χρησιμοποιήσω τα δικά μου τραγούδια. Όπως και να 'χει, μεέχουν κουράσει, είναι πάντα τα ίδια. Οι μουσικές παραισθήσεις μπορείνα 'ταν ένα θείο δώρο για τον Σοστακόβιτς, για μένα, όμως, είναι βασα-

175



ρίπτεται σαν κάποιο καθαρά φυσιολογικό φαινόμενο —άκαιρη «κριτικήευφορία»— και η πιθανή σχέση ανάμεσα στο «να βρίσκεται πίσω» καιτο γεγονός ότι είναι μόνος του μεταξύ ξένων αγνοείται εξίσου. Μπορεί,φυσικά, να έχει δίκιο· ίσως όλα αυτά να είναι εντελώς οργανικά· αλλάδεν μπορώ να μη σκεφτώ ότι αν κάποιος έχει επιληπτικές κρίσεις, αυ

τός ο συγκεκριμένος άντρας, η περίπτωση 2770, κατάφερνε να έχει τιςσωστές κρίσεις τη σωστή στιγμή.

Στην περίπτωση της κ. Ο'Κ., η ανάγκη της νοσταλγίας ήταν πιο χρόνια και βαθιά, γιατί ο πατέρας της πέθανε πριν γεννηθεί και η μητέρατης πριν φθάσει στα 5 της. Ορφανή και μόνη στάλθηκε στην Αμερική σεμία μάλλον αντιπαθητική γεροντοκόρη θεία. Η κ. Ο'Κ. δεν είχε συνειδητή ανάμνηση των πέντε πρώτων χρόνων της ζωής της, καμία ανά

μνηση της μητέρας της, της Ιρλαδίας, του «σπιτιού» της. Ένιωθε πάνταμια τσουχτερή και οδυνηρή θλίψη γι' αυτή την έλλειψη ή τη λήθη τωνπρώτων και πιο πολύτιμων χρόνων της ζωής της. Συχνά είχε προσπαθήσει, χωρίς, όμως; ποτέ να το καταφέρει, να ξαναφέρει στο μυαλό της τις

χαμένες και ξεχασμένες παιδικές της αναμνήσεις. Τώρα, με το όνειροτης και τη μακρόσυρτη «ονειρική κατάσταση» που το ακολούθησε, ξα-ναβρήκε μία αποφασιστική αίσθηση της ξεχασμένης και χαμένης παι

δικής της ηλικίας. Το αίσθημα που είχε δεν ήταν απλώς μία «κριτική ηδονή» αλλά μια δονούμενη, βαθιά και έντονη χαρά. Ήταν, όπως έλεγε,σαν το άνοιγμα μιας πόρτας, μιας πόρτας που είχε παραμείνει πεισματικά κλειστή σε όλη της τη ζωή.

Στο πολύ ωραίο βιβλίο της πάνω στις «ακούσιες αναμνήσεις» (A Collection of Moments, 1970), η Esther Salaman μιλά για την αναγκαιότηταδιατήρησης ή, όταν αυτή δεν υπάρχει, της επανεύρεσης των «ιερών καιπολύτιμων αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας», καθώς και για το πόσοφτωχιά και χωρίς ρίζες είναι η ζωή χωρίς αυτές. Μιλά για τη βαθιά

ι χαρά, την αίσθηση πραγματικότητας που μπορεί να προσφέρει το ναξαναβρίσκεις αυτές τις αναμνήσεις και δίνει άφθονες και υπέροχες αυτοβιογραφικές παραθέσεις, ιδιαίτερα από τον Ντοστογιέφσκι και τονΠρουστ. Είμαστε όλοι μας «εξόριστοι από το παρελθόν μας», γράφει,και σαν τέτοιοι, έχουμε ανάγκη να το ξαναβρούμε. Για την κ. Ο'Κ.,

σχεδόν ενενηντάρα, κοντά στο τέλος μιας μακρόχρονης μοναχικήςζωής, οι «ιερές και πολύτιμες» παιδικές αναμνήσεις ξαναβρέθηκαν, παραδόξως, χάρη σε ένα εγκεφαλικό ατύχημα και χάρη σ' αυτό τής δόθηκε αυτή η παράξενη και σχεδόν θαυματουργή ανάμνηση που ορθάνοι-ξε την κλειστή πόρτα της αμνησίας των παιδικών της χρόνων.

Αντίθετα από την κ. Ο'Μ., που έβρισκε τις κρίσεις της κουραστικές

177



και εξαντλητικές, η κ. Ο'Κ. ένιωθε τις δικές της σαν μία αναζωογόνηση για το πνεύμα. Της έδωσαν μία αίσθηση ψυχολογικής στήριξης καιπραγματικότητας, τη στοιχειώδη αίσθηση ότι είχε μία αληθινή παιδική

ηλικία και ένα σπίτι, ότι είχε μία μητέρα, ότι την είχαν αγαπήσει καικανακέψει, αίσθηση που είχε χάσει στις μακριές δεκαετίες της αποκο

πής και της «εξορίας» της. Αντίθετα από την κ. Ο'Μ., που επιθυμούσενα θεραπευτεί, η κ. Ο'Κ. αρνήθηκε τα αντιεπιληπτικά: «Χρειάζομαι αυτές τις αναμνήσεις», έλεγε. «Μου χρειάζεται αυτό που συμβαίνει... Έτσικι αλλιώς, θα σταματήσει από μόνο του αρκετά σύντομα».

Ο Ντοστογιέφσκι είχε «ψυχικές κρίσεις» ή «επεξεργασμένες νοητικέςκρίσεις» όταν πλησιάζανε οι επιληπτικές κρίσεις από τις οποίες έπασχεκαι κάποτε είπε γι' αυτές:

«Εσείς όλοι, οι υγιείς άνθρωποι, δεν μπορείτε να φανταστείτε την ευτυ χία που νιώθουμε εμείς οι επιληπτικοί μέσα στο δευτερόλεπτο πριν απότην κρίση μας... Δεν ξέρω αν αυτή η ευτυχία κρατά για δευτερόλεπτα,ώρες ή μήνες, αλλά, πιστέψτε με, δε θα την άλλαζα για όλες τις χαρέςπου μπορεί να δώσει η ζωή».

(Τ. Alajouanine, 1963)

Η κ. Ο'Κ. θα μπορούσε να καταλάβει αυτά τα λόγια. Και αυτή γνώριζε, μέσα από τις κρίσεις της, μια ασυνήθιστη ευτυχία. Αλλά γι' αυτήν ήταν το απόγειο της λογικής και της υγείας, το κλειδί ή η ίδια η πόρτατης λογικής και της υγείας. Αισθανόταν, δηλαδή, την ασθένεια της σανυγεία, σαν γιατρειά.

Καθώς βελτιωνόταν, και το επεισόδιο της διορθωνόταν, η κ. Ο'Κ.πέρασε μια περίοδο μελαγχολίας και φόβου. «Η πόρτα κλείνει», έλεγε.

«Τα χάνω πάλι όλα». Και πράγματι, κατά τα μέσα Απριλίου, έχασε τιςξαφνικές εισβολές των σκηνών από την παιδική της ηλικία, της μουσικής και των συναισθημάτων, τις έξαφνες επιληπτικές «μεταφορές» πίσω στον κόσμο των πρώτων παιδικών της χρόνων, που ήταν χωρίς αμφιβολία «αναπολήσεις», όχι φαντασιώσεις, αλλά αυθεντικά βιωμένες αναμνήσεις, γιατί όπως το έδειξε ο Penfield πέρα από κάθε αμφιβολία,τέτοιες κρίσεις συλλαμβάνουν και αναπαράγουν την πραγματικότητα,

πραγματικά τμήματα της ζωής ενός ατόμου και της περασμένης τουεμπειρίας.

Αλλά ο Penfield μιλά πάντα για «συνείδηση». Κατά τα λεγόμενα του,οι φυσικές επιληπτικές κρίσεις θα κρατούσαν και θα ξανάπαιζαν σπασμωδικά ένα κομμάτι από το ρεύμα που δημιουργούν οι συνειδητέςεμπειρίες, το ρεύμα της συνειδητής πραγματικότητας. Αυτό, όμως,



που είναι ιδιαίτερα σημαντικό και συγκινητικό στην περίπτωση της κ.Ο'Κ. είναι ότι εδώ η επιληπτική «αναπόληση» άδραξε κάτι υποσυνείδητο —πολύ πρώιμες παιδικές εμπειρίες, είτε σβησμένες είτε καταπιεσμένες από τη συνείδηση— και τις επέστρεψε, διαμέσου των κρίσεων, στηνπλήρη μνήμη και τη συνείδηση. Γι' αυτό το λόγο μπορεί κανείς να υπο

θέσει ότι αν και από φυσιολογική άποψη η «πόρτα» πράγματι έκλεισε, η ίδια η εμπειρία δεν ξεχάστηκε, αλλά άφησε μία βαθιά και ανθεκτικήεντύπωση, αισθητή σαν σημαντική και θεραπευτική εμπειρία. «Είμαι

χαρούμενη που μου συνέβη», δήλωσε όταν όλα τελείωσαν. «Ήταν ηυγιέστερη και η πιο ευτυχισμένη εμπειρία της ζωής μου. Τώρα πια δεμου λείπει εκείνο το τεράστιο κομμάτι από τα παιδικά μου χρόνια. Δενμπορώ πια να θυμηθώ τις λεπτομέρειες, αλλά ξέρω ότι όλα είναι εδώ

μέσα. Υπάρχει ένα είδος πληρότητας που δεν είχα ποτέ μου».Δεν ήταν επιπόλαιες κουβέντες αλλά θαρραλέα και αληθινά λόγια. Οι

κρίσεις της κ. Ο'Κ. είχαν σαν αποτέλεσμα ένα είδος «μετατροπής», έδωσαν ένα κέντρο στην ανερμάτιστη ζωή της, της έδωσαν πίσω τηνπαιδική ηλικία που είχε χάσει, και μαζί μ' αυτό μια ηρεμία που ποτέδεν είχε προηγουμένως και που της έμεινε για το υπόλοιπο της ζωήςτης: μία τελειωτική γαλήνη και ασφάλεια που απολαμβάνουν μόνο αυ

τοί που κατέχουν ή που μπορούν να ανακαλούν το αληθινό τους παρελθόν.


«Ποτέ δε με έχουν συμβουλευτεί για μια "εκμνησία" χωρίς άλλα συμπτώματα...» έλεγε ο Hughlins Jackson - αντίθετα, ο Freud έλεγε ότι «ηνεύρωση είναι μία αναπόληση». Είναι, όμως, φανερό ότι η λέξη χρησιμοποιείται με εντελώς αντίθετες σημασίες, γιατί θα μπορούσε να πεικανείς ότι ο σκοπός της ψυχανάλυσης είναι η αντικατάσταση ψεύτικων ή φανταστικών «αναπολήσεων» από την αληθινή μνήμη ή ανάμνησητου παρελθόντος (ακριβώς μια τέτοια αληθινή ανάμνηση είτε σημαντικών είτε τετριμμένων γεγονότων βγαίνει στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια των ψυχικών επιληπτικών κρίσεων). Ξέρουμε πως ο Freud θαύμαζε πολύ τον Hughlins Jackson, δεν ξέρουμε, όμως, αν ο Jackson, πουέζησε ως τα 1911, είχε ακούσει ποτέ του για τον Freud.

Η ιδιαίτερη γοητεία μιας περίπτωσης σαν της κ. Ο'Κ. έγκειται στο ότιπαρουσιάζεται ταυτόχρονα σαν «τζακσονική» και «φροϋδική». Έπασχεαπό μια τζακσονική «αναπόληση», που ταυτόχρονα, όμως, της χρησίμευε σαν μέσο για μια σταθεροποίηση και μια συμφιλίωση, όπως λει-

179



τουργεί και μια φροϋδική «ανάμνηση». Περιπτώσεις σαν κι αυτή είναισυναρπαστικές και πολύτιμες, επειδή χρησιμεύουν σαν γέφυρες ανάμεσα στη σωματική και την ψυχική σφαίρα, και, αν τους το επιτρέψουμε, θα μας δείξουν την κατεύθυνση προς τη νευρολογία του μέλλοντος,μια νευρολογία της ζωντανής εμπειρίας. Δε νομίζω ότι κάτι τέτοιο θαείχε σκανδαλίσει ή θα είχε καν προκαλέσει έκπληξη στον Hughlins Jackson. Στην πραγματικότητα, είναι ακριβώς αυτό που σίγουρα και ο ίδιοςονειρευόταν, όταν έγραφε για τις «ονειρικές καταστάσεις» και για την«αναπόληση», τότε, στα 1880.

Οι Penfield και Perot τιτλοφόρησαν το σύγγραμμα τους «Η καταγραφή των οπτικών και ακουστικών εμπειριών του εγκεφάλου». Μπορούμε τώρα να φανταστούμε τη μορφή ή τις μορφές που μπορεί να πάρειμια τέτοια εσωτερική «καταγραφή». Στη διάρκεια αυτών των εντελώςπροσωπικοί «βιωματικών» κρίσεων, εκείνο που συμβαίνει είναι μία ολοκληρωμένη αναβίωση του κομματιού μιας εμπειρίας. Θα μπορούσαμε,λοιπόν, να αναρωτηθούμε τι ακριβώς είναι αυτό που ξετυλίγεται μετρόπο που να ανασυνθέτει μία εμπειρία. Κάτι που μοιάζει με μία κινηματογραφική ταινία ή ένα δίσκο, που παίζεται στη μηχανή προβολής ήτο φωνόγραφο του εγκεφάλου; Ή κάτι ανάλογο, που προηγείται, όμως,λογικά, κάτι σαν το σενάριο ή την παρτιτούρα με τις νότες; Ποια είναι ητελική μορφή, η φυσική μορφή, που έχει το ρεπερτόριο της ζωής μας;Αυτό το ρεπερτόριο απ' όπου αντλείται όχι μόνο η μνήμη και η «αναπόληση» αλλά και η φαντασία μας σε κάθε της επίπεδο, από τις απλούστερες αισθητηριακές και κινητικές εικόνες ως τους πιο σύμπλοκουςφανταστικούς κόσμους, τα τοπία και τις σκηνές δράσης. Ένα ρεπερτόριο, μία μνήμη, μία φαντασία, μιας ζωής που είναι στην ουσία της προ

σωπική, μία δραματουργία και μία διαδοχή «εικόνων».Οι εμπειρίες αναπόλησης που έχουν οι ασθενείς μάς ανακινούν θε

μελιώδη ερωτήματα γύρω από τη φύση της μνήμης, αυτά τα ίδια ερωτήματα που ανακίνησαν, από την ανάποδη, οι διηγήσεις μας γύρω απότην αμνησία («Ο χαμένος ναυτικός» και «Υπόθεση ταυτότητας», στακεφάλαια 2 και 12). Ανάλογα ερωτήματα γύρω από τη φύση της γνώσης θέτουν οι ασθενείς μας που πάσχουν από αγνωσίες, όπως η δραματική οπτική αγνωσία του δρ Π. («Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο») και οι ακουστικές και μουσικές αγνωσίεςτης κ. Ο'Μ. και της Έμιλυ Ντ. (κεφάλαιο 9, «Ο λόγος του Προέδρου»).Ανάλογα, επίσης, ερωτήματα γύρω από τη φύση της δράσης θέτει ηκινητική αμηχανία ή απραξία ορισμένων καθυστερημένων ατόμων καιασθενών με απραξίες του μετωπιαίου λοβού. Αυτές οι απραξίες μπορεί

180



να είναι τόσο βαριές, που τέτοιοι ασθενείς φτάνουν μέχρι και στην απόλυτη αδυναμία να περπατήσουν και χάνουν τις «κινητικές τους μελωδίες», όπως τη «μελωδία» του βαδίσματος τους (αυτό συμβαίνει, επίσης,στους παρκινσονικούς ασθενείς, όπως το ανέφερα στο Awakenings).

Όπως η κ. Ο'Κ. και η κ. Ο'Μ., που έπασχαν από κρίσεις «αναπόλησης», μία επιληπτική ανάδυση, δηλαδή, μελωδιών και σκηνών —ένα είδος υπερ-μνησίας και υπερ-γνωσίας— οι αμνησικοί και αγνωσικοί μαςασθενείς είχαν χάσει (ή χάνουν) τις εσωτερικές μελωδίες τους και τιςδιάφορες σκηνές που περικλείονται στη μνήμη τους. Και στις δυο περιπτώσεις επιβεβαιώνεται η ουσιαστικά «μελωδική» και «σκηνική» φύσητης εσωτερικής ζωής, η «προυστική» φύση της μνήμης και του νου.

Ερεθίστε ένα σημείο του φλοιού ενός τέτοιου ασθενή και στη στιγμήθα ξεπεταχτεί μία προυστική ανάκληση ή αναπόληση. Ποιος είναι οφορέας αυτού του γεγονότος; Τι είδους εγκεφαλική οργάνωση το επιτρέπει; Όλες οι τρέχουσες θεωρίες μας για τις εγκεφαλικές διεργασίεςκαι τις εγκεφαλικές αναπαραστάσεις βασίζονται ουσιαστικά στο μοντέλο του ηλεκτρονικού υπολογιστή (για παράδειγμα, βλέπε το εξαίρετοβιβλίο του David Marr Vision: A Computational Investigation of VisualRepresentation in Man, 1982). Και σαν τέτοιες διατυπώνονται με όρους«σχημάτων», «προγραμμάτων», «αλγορίθμων» κ.λπ.

Θα μπορούσαν, όμως, τα σχήματα, τα προγράμματα και οι αλγόριθμοι να μας προσφέρουν από μόνα τους την πλούσια οραματική, δραματική και μουσική ποιότητα της εμπειρίας, αυτή τη ζωντανή προσωπική ποιότητα που δίνει ακριβώς την ιδιότητα της «εμπειρίας»;

Η απάντηση είναι ξεκάθαρα, ακόμα και με πάθος: «Όχι!» Οι υπολο γιστικές αναπαραστάσεις —ακόμα και με την έξοχη εκζήτηση που οραματίζονται οι Marr και Bernstein (οι δυο σημαντικότεροι πρωτοπόροιαυτού του χώρου)— δε θα μπορούσαν ποτέ, από μόνες τους, να συνθέσουν τις αναπαραστάσεις «σε εικόνες», αυτές τις αναπαραστάσεις πουσυνιστούν το νήμα και είναι η ίδια η πρώτη ύλη της ζωής.

Έτσι ανοίγεται ένα χάσμα ανάμεσα σ' αυτό που διδασκόμαστε απότους ασθενείς μας και σ' αυτό που μας λένε οι φυσιολόγοι. Μήπωςυπάρχει κάποιος τρόπος να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα; Ή, αν αυτόείναι (όπως και είναι μάλλον) κατηγορηματικά αδύνατο, μήπως υπάρ

χουν κάποιες θεωρίες πέρα από αυτές που προτείνει η κυβερνητική,με τις οποίες θα μπορούσαμε να καταλάβουμε καλύτερα την ουσιαστικά ψυχολογική, προυστική, φύση της αναπόλησης του νου, της ζωής;Θα μπορούσαμε, με άλλα λόγια, να έχουμε στη διάθεση μας μία προσωπική ή προυστική φυσιολογία, πέρα και πάνω από τη μηχανιστική

181



φυσιολογία του Sherrington-, (Ο ίδιος ο Sherrington υπαινίσσεται κάτιτέτοιο στο Man on his Nature [1940], όταν φαντάζεται το νου σαν «έναμαγεμένο αργαλειό» που υφαίνει σχέδια που διαρκώς αλλάζουν, πάντα,όμως, με κάποια έννοια, υφαίνει, δηλαδή, στην πραγματικότητα, σχέδιααπό έννοιες...)

Τέτοια σχέδια από έννοιες θα υπερέβαιναν τελικά τα καθαρά φορμαλιστικά ή υπολογιστικά προγράμματα ή σχήματα και θα επέτρεπαντην ύπαρξη της ουσιαστικά προσωπικής ποιότητας που είναι εγγενήςστην αναπόληση, εγγενής σε κάθε μνήμη, γνώση και πράξη. Και ανρωτήσουμε τι μορφή, τι οργάνωση θα μπορούσαν να έχουν αυτά τασχέδια, η απάντηση έρχεται άμεσα στο νου, σαν να ήταν αναπόφευκτη.Τα προσωπικά σχήματα, τα σχήματα που ανήκουν στο κάθε άτομο,

πρέπει να έχουν τη μορφή σεναρίων ή παρτιτούρας, όπως ακριβώς τααφηρημένα μοντέλα του υπολογιστή έχουν τη μορφή σχημάτων ή προ

γραμμάτων. Έτσι, επάνω από το επίπεδο των εγκεφαλικών προγραμμάτων, θα πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός επιπέδου εγκεφαλικών σεναρίων και παρτιτούρων.

Υποθέτω πως η παρτιτούρα του «Πασχαλινού εμβατήριου» είναι ανεξίτηλα εγγεγραμμένη στον εγκέφαλο της κ. Ο'Μ., όπως η παρτιτού

ρα, η δική της παρτιτούρα, κάθε πράγματος που άκουσε και ένιωσετην ίδια τη στιγμή της εγγραφής της εμπειρίας. Παρόμοια, μέσα στα«δραματουργικά» τμήματα του εγκεφάλου της κ. Ο'Κ. πρέπει να βρισκόταν, ανεξίτηλα γραμμένο και ολοκληρωτικά ανακτήσιμο —αν καιεπιφανειακά ξεχασμένο— το σενάριο του δικού της δράματος, τωνσκηνών της ζωής των παιδικών της χρόνων.

Ας μας επιτραπεί, επίσης, να σημειώσουμε, από την άλλη, ότι, κατάτον Penfield, η αφαίρεση του μικροσκοπικού, επιληπτογενούς σημείουτου φλοιού, της ερεθιστικής εστίας που προκαλεί την αναπόληση,μπορεί να εξαλείψει τελειωτικά την επαναλαμβανόμενη σκηνή και νααντικαταστήσει μία απόλυτα συγκεκριμένη αναπόληση ή «υπερ-μνη-σία», με μία εξίσου συγκεκριμένη και ειδική λήθη ή αμνησία. Εδώ ανακαλύπτουμε κάτι το εξαιρετικά σημαντικό και τρομαχτικό: τη δυνατότητα μιας αληθινής ψυχο-χειρουργικής, μιας «νευροχειρουργικής της

ταυτότητας» (που θα ήταν απείρως πιο λεπτή και ειδική από τους χον-δροειδείς μας ακρωτηριασμούς και τις λοβοτομές που μπορούν ναπροκαλέσουν την ύφεση του χαρακτήρα και να τον αλλοιώσουν ολοκληρωτικά, χωρίς, όμως, να μπορούν να αγγίξουν τις ατομικές εμπειρίες).

Η εμπειρία δεν είναι δυνατή μέχρι να οργανωθεί σε εικόνες· η δράση

182



δεν είναι δυνατή μέχρι να οργανωθεί σε εικόνες. «Το αρχείο του εγκεφάλου» που περιλαμβάνει το καθετί —καθετί το ζωντανό— πρέπει ναείναι φτιαγμένο από εικόνες. Αυτή είναι η τελική μορφή του εγκεφαλικού αρχείου, ακόμα και αν η προκαταρκτική μορφή είναι υπολογιστική ή έχει ίσως τη μορφή ενός προγράμματος. Η τελική μορφή της εγκε

φαλικής αναπαράστασης πρέπει να είναι μία μορφή «τέχνης» ή να επιτρέπει την ύπαρξη της «τέχνης», τη σκηνογραφία και τη μελωδία τηςεμπειρίας και της δράσης, που δεν είναι άλλο από τέχνη.

Η άλλη πλευρά του νομίσματος μας δείχνει τον τρόπο προσέγγισηςαυτών των καταστάσεων. Αν οι αναπαραστάσεις του εγκεφάλου έχουνυποστεί μία βλάβη ή έχουν καταστραφεί, όπως στις αμνησίες, τις α- γνωσίες και τις απραξίες, η ανασύσταση τους (αν είναι δυνατή) απαιτεί

μια διπλή προσέγγιση: μία απόπειρα ανακατασκευής των καταστραμμένων προγραμμάτων και συστημάτων — όπως αναπτύχθηκε εξαιρετικάαπό τη σοβιετική νευροψυχολογία· ή, από την άλλη, μία άμεση προσέγ

γιση στο επίπεδο των εσωτερικών μελωδιών και σκηνών (όπως περιγράφεται στο A wakenings, στο A Leg to Stand on και σε πολλές περιπτώσεις σ' αυτό το βιβλίο, ειδικά στο «Ρεβέκα» [κεφάλαιο 21] και στηνεισαγωγή του τέταρτου μέρους). Αν θέλουμε να καταλάβουμε ή να

βοηθήσουμε τους ασθενείς με βλάβες του εγκεφάλου, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μία από αυτές τις προσεγγίσεις ή και ο συνδυασμός τωνδύο: μια «συστηματική» θεραπεία ή μια θεραπεία «τέχνης», κατά προτίμηση και οι δυο.

Για όλα αυτά έχουν γίνει νύξεις εδώ και εκατό χρόνια: στην πρωτότυπη περιγραφή της «αναπόλησης» του Hughlins Jackson (1880)· απότον Korsakov σε σχέση με την αμνησία (1887) και από τον Freud και

τον Anton στη δεκαετία του 1890 σχετικά με τις αγνωσίες. Οι αξιοσημείωτες ενοράσεις τους μισοξεχάστηκαν, καλύφθηκαν από την ανά-πτυξη της συστηματικής φυσιολογίας. Τώρα, όμως, ήρθε ο καιρός νατις ανακαλέσουμε, να τις ξαναβάλουμε σε χρήση, έτσι που να μπορέσεινα εμφανιστεί στους καιρούς μας μία νέα και όμορφη «υπαρξιακή» επιστήμη και θεραπεία που θα μπορεί να συνδυαστεί με τη συστηματική επιστήμη και θα μας δώσει τη δυνατότητα μίας ευρύτερης κατα

νόησης και μίας μεγαλύτερης θεραπευτικής δύναμης.

Από την εποχή της πρώτης έκδοσης αυτού του βιβλίου ζητήθηκε η γνώμη μου για αναρίθμητες περιπτώσεις μουσικής «αναπόλησης»·προφανώς δεν είναι ασυνήθιστη, ιδιαίτερα στους ηλικιωμένους, αν και

183



ο φόβος μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο για να ζητηθεί μια γνώμη. Σεορισμένες περιπτώσεις (όπως στην κ. Ο'Κ. και στην κ. Ο'Μ.) μπορεί ναβρεθεί μία σοβαρή ή σημαντική παθολογία. Άλλοτε —όπως σε μία πρόσφατη περίπτωση που δημοσιεύτηκε (NEJM, Σεπτέμβριος 5, 1985)— υπάρχει μία τοξική βάση, όπως μία υπερβολική λήψη ασπιρίνης. Ασθενείς με σοβαρές κωφώσεις νευρικής αιτιολογίας μπορεί να ακούν μουσικά «φαντάσματα». Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις δε βρίσκεταικαμία παθολογική αιτία και η όλη κατάσταση, αν και ενοχλητική, είναιουσιαστικά καλοήθης. (Το γιατί ειδικά τα μουσικά τμήματα του εγκεφάλου, περισσότερο από όλα τα υπόλοιπα, είναι τόσο επιρρεπή σε τέτοιες «απελευθερώσεις» στις μεγάλες ηλικίες παραμένει πάντα σκοτεινό.)

184



16

* Lancet: κλασικό, αξιόπιστο ιατρικό περιοδικό που εκδίδεται στη Μ. Βρετανία. (Σ.τ.Μ.)

185

Ακράτεια νοσταλγίας

Ενώ συνάντησα την «εκμνησία» ή αναπόληση μόνο ευκαιριακά σε περιπτώσεις επιληψίας ή ημικρανίας, τη συναντούσα πολύ συχνά στουςμετεγκεφαλιτιδικούς μου ασθενείς που είχε διεγείρει η L-Dopa, τόσοσυχνά, που έφτασα να αποκαλώ την L-Dopa «ένα είδος παράξενης μη

χανής που ταξιδεύει στο χρόνο, προσωπικής χρήσης». Σε μία ασθενήμου, μάλιστα, ήταν τόσο εντυπωσιακό, που έγραψα γι' αυτή σε ένα«Γράμμα προς τον Εκδότη» που δημοσιεύτηκε στο Lancet* του Ιουνίουτου 1970, και το παρουσιάζω πιο κάτω. Εκείνη την εποχή σκεφτόμουντην «αναπόληση» με την αυστηρή έννοια που της έδινε ο Jackson, μιαεπιληπτική ανάδυση αναμνήσεων από το απόμακρο παρελθόν. Αργότερα, όταν έγραψα την ιστορία αυτής της ασθενούς (της Ρόζας Ρ.) στο Awakenings, σκεφτόμουν πιο πολύ με όρους «καθήλωσης» και λιγότερομε όρους «εκμνησίας» («Βγήκε ποτέ της από το 1926;» έγραφα), με τουςίδιους όρους που και ο Χάρολντ Πίντερ κάνει το πορτρέτο της Ντέ-μπορα στο A Kind of Alaska.

Ένα από τα πιο απροσδόκητα αποτελέσματα της L-Dopa, όταν δίνεταισε ορισμένους μετεγκεφαλιτιδικούς ασθενείς, είναι η επαναδραστηριοποίηση συμπτωμάτων και σχημάτων συμπεριφοράς που ήταν παρόντασε ένα πολύ πρωιμότερο στάδιο της ασθένειας, αλλά που στη συνέχεια«χάθηκαν». Έχουμε ήδη σχολιάσει, μ' αυτή την ευκαιρία, την έξαρση ήτην επανάληψη αναπνευστικών κρίσεων, οφθαλμοστροφικών κρίσεων,επαναληπτικών υπερκινησιών και διάφορων τικ. Παρατηρήσαμε, επίσης, την επαναδραστηριοποίηση πολλών άλλων πρωτόγονων συμπτω-



μάτων που βρίσκονταν σε μια «κοιμισμένη», λανθάνουσα κατάσταση,όπως οι μυοκλονίες, η βουλιμία, η πολυδιψία, η σατυρίαση, οι πόνοικεντρικού τύπου, οι καταναγκαστικές αντιδράσεις κ.λπ. Σε ακόμη ανιο-τερα επίπεδα λειτουργίας είδαμε την επιστροφή και την επαναδραστηριοποίηση επεξεργασμένων, συναισθηματικά φορτισμένων ηθικώνστάσεων, συστημάτων σκέψης, ονείρων και αναμνήσεων, που είχαν όλαξεχαστεί, καταπιεστεί ή, αλλιώς, αδρανοποιηθεί στην άβυσσο της βαθιάς ακινητικής και, μερικές φορές, απαθούς μετεγκεφαλιτιδικής νόσου.

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα καταναγκαστικής αναπόλησης εμφανίστηκε στην περίπτωση μιας 63χρονης γυναίκας που είχε παρουσιάσειένα προοδευτικό μετεγκεφαλιτιδικό παρκινσονικό σύνδρομο* από την ηλικία των 18 της και είχε ιδρυματιστεί, μέσα σε μία κατάσταση σχεδόνσυνεχούς οφθαλμοστροφικής «καταληψίας», για 24 χρόνια. Η L-Dopaείχε αρχικά σαν αποτέλεσμα μία δραματική απελευθέρωση από τοπαρκινσονικό σύνδρομο και την οφθαλμοστροφική έκσταση της, επιτρέποντας μία σχεδόν φυσιολογική ομιλία και κίνηση. Γρήγορα ακολούθησε (όπως σε πολλούς από τους ασθενείς μας) μία ψυχοκινητική διέ γερση με μία αυξημένη λίμπιντο. Αυτή η περίοδος χαρακτηριζόταν απόνοσταλγία, μία χαρούμενη ταύτιση με ένα νεανικό Εγώ και μία ανεξέλε γκτη ανάδυση απόμακρων σεξουαλικών αναμνήσεων και υπαινιγμών.Η ασθενής ζήτησε ένα μαγνητόφωνο και στη διάρκεια λίγων ημερώνμαγνητοφώνησε αναρίθμητα πρόστυχα τραγούδια, αισχρά ανέκδοτακαι στιχάκια, που όλα τους προέρχονταν από τα κουτσομπολιά πουκυκλοφορούσαν στα πάρτι, από «σόκιν» κόμικς, τα νάιτ κλαμπ και ταμιούζικ χολ των μέσων και του τέλους της δεκαετίας του '20. Αυτά τα«ρεσιτάλ» έπαιρναν το υλικό τους από επαναλαμβανόμενους υπαινιγμούς σε γεγονότα εκείνης της εποχής και από τη χρήση παλιομοδίτικων εκφράσεων, του τρόπου ομιλίας και των κοινωνικών μανιερισμώνπου έφερναν ακαταμάχητα στο μυαλό την εποχή του τσάρλεστον. Ηίδια η ασθενής ήταν εκείνη που έδειχνε τη μεγαλύτερη αμηχανία: «Είναι εκπληκτικό», έλεγε. «Δεν το καταλαβαίνω. Ούτε άκουσα ούτε σκέφτηκα όλα αυτά τα πράγματα εδώ και 40 χρόνια. Δεν ήξερα καν ότι

εξακολουθώ να τα ξέρω. Αλλά τώρα τα έχω συνέχεια στο μυαλό μου».Η διέγερση που ολοένα αυξανόταν απαίτησε τη μείωση της L-Dopa,

* Βλ. στο κεφάλαιο «Γούιτυ Τίκυ Ρέυ» για τη ληθαργική εγκεφαλίτιδα. Η αρρώστια αυτή.που εξαφανίστηκε γύρω στα 1930, είχε σαν επακόλουθο ένα σύνδρομο που ήταν πανομοιότυπο με μιας βαριάς μορφής νόσο του Parkinson. (Σ.τ.Μ.)

186



πράγμα που την έκανε, αν και εξακολούθησε να μπορεί να εκφράζεταικαλά, να «ξεχάσει» στη στιγμή όλες αυτές τις πρώιμες αναμνήσεις τηςσε σημείο που δεν ήταν πια ικανή να ανακαλέσει ούτε μια γραμμή απότα τραγούδια που είχε ηχογραφήσει λίγο πριν.

Η καταναγκαστική αναπόληση, που συνήθως συνδυάζεται με μια αίσθηση «deja vu» και (με τους όρους του Jackson) «ένα διπλασιασμό τηςσυνείδησης», εμφανίζεται σχετικά συχνά στις κρίσεις επιληψίας και ημικρανίας, όπως και σε καταστάσεις υπνωτισμού και ψύχωσης, καθώςκαι, λιγότερο δραματικά, στον οποιονδήποτε άνθρωπο, σαν απάντησησε ένα δυνατό μνημονικό ερέθισμα που αντιπροσωπεύουν ορισμένες

λέξεις, ήχοι, σκηνές και ιδιαίτερα μυρωδιές. Η ανάδυση ξαφνικών αναμνήσεων έχει περιγραφεί στη διάρκεια οφθαλμοστροφικών κρίσεων, όπως σε μία περίπτωση του Zutt κατά την οποία «ξαφνικά χιλιάδες αναμνήσεις κατέκλυσαν το νου του ασθενή». Οι Penfield και Perot κατόρθωσαν να προκαλέσουν στερεότυπες ανακλήσεις, ερεθίζοντας ορισμένα επιληπτογόνα σημεία του φλοιού και υπέθεσαν ότι οι επιληπτικέςκρίσεις, ποτ; είτε συμβαίνουν αυθόρμητα είτε προκαλούνται τεχνητά σετέτοιους ασθενείς, δραστηριοποιούν «απολιθωμένες αλληλουχίες αναμνήσεων» στον εγκέφαλο.

Υποθέτουμε ότι η ασθενής μας (όπως ο καθένας) είναι γεμάτη απόένα σχεδόν άπειρο αριθμό από «κοιμισμένα» μνημονικά ίχνη, μερικάαπό τα οποία μπορούν να επαναδραστηριοποιηθούν κάτω από ορισμένες ειδικές συνθήκες και ιδιαίτερα συνθήκες υπερβολικής διέγερσης.Θεωρούμε ότι αυτά τα ίχνη —όπως τα υποφλοιώδη εντυπώματα απόμακρων γεγονότων που συμβαίνουν πολύ χαμηλότερα από τον ορίζοντα της πνευματικής ζωής— είναι χαραγμένα ανεξίτηλα στο νευρικόσύστημα και μπορούν να παραμένουν επ' άπειρο σε μία κατάστασηαχρηστίας που οφείλεται είτε σε μία έλλειψη ερεθισμού είτε σε μίαθετική αναστολή. Τα αποτελέσματα της διέγερσης ή της αναστολής

τους μπορεί, φυσικά, να είναι τα ίδια ή να αλληλοπροκαλούνται. Παρ'όλα αυτά, αμφιβάλλουμε για το αν είναι σωστό να μιλάμε για μια απλή«καταπίεση» των αναμνήσεων της ασθενούς μας, κατά τη διάρκεια τηςασθένειας της, και για «αποσυμπίεση» που θα προκάλεσε η θεραπείαμε την L-Dopa.

Η αναγκαστική αναπόληση που προκαλείται από την L-Dopa, τους

φλοιώδεις ερεθισμούς, τις ημικρανίες, τις επιληψίες και τις διάφορεςρίσε ς λ ο άζε α εί α α ά ύρ ο λό ο ο α ο έλεσ α ε ός



17

Ο δρόμος των Ινδιών

Η Μπαγκαβχαντί Π. ήταν ένα κορίτσι 19 χρονών, από την Ινδία, πουμπήκε στο Ίδρυμα μας το 1978. Είχε έναν κακοήθη όγκο στον εγκέφαλο. Ο όγκος, ένα αστροκύττωμα, της είχε πρωτοπαρουσιαστεί όταν ήταν 7 χρονών, αλλά εκείνη την εποχή ήταν μικρής κακοήθειας και καλάπεριγεγραμμένος, επιτρέποντας την πλήρη εκρίζωση του, την επανάληψη της κανονικής λειτουργίας και την επιστροφή της Μπαγκαβχαντίστην κανονική της ζωή.

Αυτή η ανάπαυλα κράτησε δέκα χρόνια και μέσα σ' αυτά η Μπα γκαβχαντί έζησε τη ζωή σε όλη της την ένταση, την έζησε με ευγνωμοσύνη και πλήρη συνείδηση, γιατί ήξερε (ήταν μια έξυπνη κοπέλα) ότιμέσα στο κεφάλι της είχε μια «ωρολογιακή βόμβα».

Στα 18 της ο όγκος ξανάκανε την εμφάνιση του, αυτή τη φορά πολύπιο επεκτατικός και κακοήθης, χωρίς πια να αφήνει καμία δυνατότητα

αφαίρεσης. Πραγματοποιήθηκε μια εγχείρηση αποσυμπίεσης, για νατου επιτραπεί η επέκταση, και ύστερα από αυτό η Μπαγκαβχαντί μπήκε στην κλινική μας με αδυναμία, ένα μούδιασμα της αριστερής πλευράς, μερικές κρίσεις και κάποια άλλα προβλήματα.

Στην αρχή ήταν ιδιαίτερα πρόσχαρη και έμοιαζε να αποδέχεται εντελώς τη μοίρα που την περίμενε, επιζητούσε, όμως, την παρέα των άλλωνκαι επιθυμούσε να κάνει πράγματα, να τα απολαμβάνει και να αποκτά

εμπειρίες για όσο καιρό μπορούσε. Καθώς ο όγκος προχωρούσε σιγάσιγά προς τον κροταφικό της λοβό και η αποσυμπίεση άρχισε να διο γκώνεται (της κάναμε θεραπεία με στεροειδή, για να μειώσουμε το ε γκεφαλικό οίδημα), οι κρίσεις της γίνονταν πιο συχνές και πιο παράξενες.

Οι κρίσεις που είχε στην αρχή ήταν του τύποιι grand mal* και συνέχι-

* Κρίσεις grand mal: γενικευμένες τονικοκλονικές κρίσεις. (Σ.τ.Μ.)



ζε να τις έχει μερικές φορές. Οι νέες της κρίσεις, αντίθετα, ήταν ενόςδιαφορετικού τύπου. Δεν έχανε τις αισθήσεις της, αλλά έμοιαζε (καιαισθανόταν) «μέσα σε ένα όνειρο»· ήταν εύκολο να εξακριβωθεί (και ναεπιβεβαιωθεί με το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα) ότι είχε τώρα συχνέςκρίσεις του κροταφικού λοβού, που, όπως δίδαξε ο Hughlins Jackson,

χαρακτηρίζονται συχνά από «ονειρικές καταστάσεις» και ακούσιες «αναπολήσεις».

Σύντομα αυτή η αόριστη ονειρική κατάσταση άρχισε να παίρνει έναπιο συγκεκριμένο και πιο οραματικό χαρακτήρα. Έπαιρνε τώρα τημορφή εικόνων της Ινδίας —τοπίων, χωριών, κήπων— που η Μπαγκαβ-

χαντί αναγνώριζε αμέσως σαν μέρη που ήξερε και που είχε αγαπήσεισαν παιδί.

— Σας στενοχωρούν; τη ρωτήσαμε. Μπορούμε να αλλάξουμε ταφάρμακα.

—Όχι, είπε με ένα γαλήνιο χαμόγελο, μου αρέσουν αυτά τα όνειρα,με φέρνουν πάλι πίσω στο σπίτι.

Μερικές φορές επρόκειτο για ανθρώπους, συνήθως την οικογένειατης ή γείτονες από το χωριό της· μερικές φορές επρόκειτο για ομιλίες ήτραγούδια ή χορούς μια φορά ήταν στην εκκλησία, μία άλλη στο νε

κροταφείο· αλλά κυρίως επρόκειτο για τις πεδιάδες, τους αγρούς, τουςορυζώνες κοντά στο χωριό της και για τους χαμηλούς, ήρεμους λόφουςπου περικύκλωναν τον ορίζοντα.

Ήταν όλες κρίσεις του κροταφικού λοβού; Έτσι έμοιαζε στην αρχή,αλλά τώρα ήμασταν λιγότερο σίγουροι· γιατί (όπως το τόνισε ο HughlinsJackson και κατόρθωσε να επιβεβαιώσει ο Wilder Penfield με τον ερεθισμό του εκτεθειμένου εγκεφάλου — βλέπε το κεφάλαιο «Αναπόληση»)

οι κροταφικές κρίσεις έχουν την τάση να παίρνουν ένα μάλλον σταθερόσχήμα: μία μοναδική σκηνή ή ένα τραγούδι που επαναλαμβάνεται αμε-τάβλητα, συνοδεύοντας μία εξίσου σταθερή εστία στο φλοιό. Αντίθετα,τα όνειρα της Μπαγκαβχαντί δεν είχαν καμία τέτοια σταθερότητα, αλλά παρουσίαζαν μπροστά στα μάτια της πανοράματα που διαρκώς άλλαζαν και τοπία που χάνονταν για να έρθουν άλλα. Μήπως, τότε, τηνείχαν δηλητηριάσει και της δημιουργούσαν παραισθήσεις οι μαζικές δό

σεις των στεροειδών που έπαιρνε; Έμοιαζε πιθανή σαν υπόθεση, αλλάδε θα μπορούσαμε να της μειώσουμε τα στεροειδή, γιατί θα έπεφτε σεκώμα και θα πέθαινε μέσα σε λίγες μέρες.

Από την άλλη μεριά, μια «στεροειδική ψύχωση», όπως λέγεται, είναισυχνά διεγερτική και ανοργάνωτη, ενώ η Μπαγκαβχαντί ήταν πάντα γαλήνια και ήρεμη και είχε το μυαλό της καθαρό. Μπορούσαν να είναι

190



φαντασίες και όνειρα με τη φροϋδική έννοια-, Ή το είδος της ονειρικήςτρέλας (ονειροφρένεια) που μερικές φορές εμφανίζεται στη σχιζοφρένεια; Ούτε αυτά ήταν υποθέσεις που θα υποστηρίζαμε με βεβαιότητα· γιατί αν και υπήρχε μια φαντασμαγορία ανάλογου είδους, το περιεχό

μενο της αποτελούσαν οι αληθινές της αναμνήσεις. Εμφανίζονταν ενώταυτόχρονα ήταν σε κανονική εγρήγορση και συνείδηση (όπως είδαμε,ο Hughlins Jackson μιλά για «διπλασιασμό της συνείδησης») και δεν ήταν προκαθορισμένα ή φορτισμένα με συγκινησιακές ορμές. Έμοιαζανπερισσότερο με ορισμένους ζωγραφικούς πίνακες ή συμφωνικά ποιήματα, κάποτε χαρούμενα, κάποτε θλιμμένα, έμοιαζαν με αναβιώσεις,

ανακλήσεις, επισκέψεις που έκανε ή που δεχόταν από μία αγαπημένηκαι φροντισμένη παιδική ηλικία.

Μέρα με τη μέρα, βδομάδα με τη βδομάδα, τα όνειρα, οι οπτασίες γίνονταν όλο και πιο συχνές, όλο και πιο βαθιές. Τώρα πια δεν ήτανευκαιριακά, αλλά έπιαναν σχεδόν ολόκληρη τη μέρα. Τη βλέπαμε βυθισμένη σαν σε έκσταση, με τα μάτια της άλλοτε κλειστά και άλλοτε ανοιχτά, αλλά χωρίς να βλέπουν, και πάντοτε με ένα αμυδρό, μυστηριώδες χαμόγελο στο πρόσωπό της. Αν κάποιος την πλησίαζε ή τη ρωτούσε για κάτι, όπως έπρεπε να το κάνουν συχνά οι νοσοκόμες, απαντούσε αμέσως, με διαύγεια και ευγένεια, αλλά υπήρχε, ακόμα και ανάμεσαστα πιο προσγειωμένα μέλη του προσωπικού, ένα αίσθημα ότι βρισκόταν σε κάποιο άλλο κόσμο και ότι δε θα έπρεπε να τη διακόπτουμε.Μοιραζόμουν αυτό το συναίσθημα και, αν και ήμουν περίεργος, δεν

ήμουν πρόθυμος να την εξετάσω. Μία φορά, μόνο μία, τη ρώτησα:— Μπαγκαβχαντί, τι σου συμβαίνει;— Πεθαίνω, μου απάντησε. Πάω σπίτι. Γυρνάω εκεί απ' όπου ήρθα.

Μπορείτε να το πείτε παλιννόστηση.Πέρασε άλλη μια βδομάδα. Τώρα η Μπαγκαβχαντί δεν απαντούσε

πια σε εξωτερικά ερεθίσματα, αλλά έμοιαζε εντελώς τυλιγμένη σε έναδικό της κόσμο και, αν και τα μάτια της ήταν κλειστά, το πρόσωπο τηςεξακολουθούσε να έχει το αμυδρό, ευτυχισμένο του χαμόγελο. «Είναιστο ταξίδι της επιστροφής», έλεγε το προσωπικό. «Θα φτάσει γρήγοραεκεί». Τρεις μέρες αργότερα πέθανε. Ή μήπως θα έπρεπε να πούμε ότι«έφτασε» έχοντας τελειώσει το ταξίδι της προς την Ινδία;



18

* To PCP ή phencyclidin (και επίσης Peace Pill ή Angel Dust) είναι ένα αναισθητικό που χρησιμοποιείται στην κτηνιατρική και είναι πολύ διαδεδομένο στους νέους τοξικομανείςστις ΗΠΑ. (Σ.τ.Μ.)

192

Μέσα στο πετσί του σκύλου

Ο Στέφανος Ντ. ήταν 22 χρονών, φοιτητής της ιατρικής, τοξικομανής

(κοκαΐνη, PCF* και, κυρίως, αμφεταμίνες).Μία νύχτα είδε ένα πολύ ζωντανό όνειρο: ήταν σκύλος και ζούσε σ'

έναν κόσμο αφάνταστα πλούσιο σε μυρωδιές που του έδιναν τη σημασία του («την ευτυχισμένη ευωδιά του ρυακιού... την υπέροχη ευωδιάμιας πέτρας»). Ξυπνώντας βρέθηκε πράγματι να ζει σε έναν τέτοιο κόσμο. «Λες και προηγουμένως έπασχα από μια πλήρη αχρωματοψία καιξαφνικά βρισκόμουν σε έναν κόσμο γεμάτο από χρώματα». Πράγματι,

και η αντίληψη των χρωμάτων είχε ενισχυθεί. («Θα μπορούσα να διακρίνω δεκάδες αποχρώσεις του καφέ, που πριν θα έβλεπα απλώς σανκαφέ. Τα δερματόδετα βιβλία μου, που ήταν προηγουμένως όλα ίδιαμεταξύ τους, είχαν τώρα εντελώς διαφορετικές και ευδιάκριτα ξεχωριστές αποχρώσεις».) Από την άλλη μεριά, υπήρχε και μία δραματική έξαρση της «εσωτερικής» οπτικής αντίληψης και της οπτικής μνήμης.(«Ποτέ πριν δεν μπορούσα να σχεδιάσω, ποτέ μου δεν μπορούσα να

"δω" τα πράγματα μέσα στο μυαλό μου, αλλά τώρα ήταν σαν να είχαμια camera lucida μέσα στο κεφάλι μου, "έβλεπα" τα πάντα σαν ναπροβάλλονταν επάνω στο χαρτί και δεν είχα παρά να σχεδιάσω τα περιγράμματα που "έβλεπα". Ξαφνικά μπορούσα να φτιάξω τα πιο ακριβή ανατομικά σχέδια».) Το κυριότερο στοιχείο της μεταμόρφωσης τουκόσμου του ήταν, όμως, η έξαρση της όσφρησης-. «Στο όνειρο μου είχαδει πως ήμουν σκύλος —ένα όνειρο με μυρωδιές— και τώρα ξύπνησα

σε έναν κόσμο άπειρα ευωδιαστό, έναν κόσμο όπου όλες οι άλλες αι-



σθήσεις, αν και σε έξαρση, ωχριούν μπροστά στην όσφρηση». Όλα αυτά τα συνόδευε μια τρεμούλα, μια έντονη συγκίνηση και μια παράξενηνοσταλγία ενός χαμένου κόσμου, ενός κόσμου λησμονημένου, που είχε,όμως, αφήσει κάποια ίχνη αναμνήσεων*

«Πήγα σε ένα κατάστημα αρωμάτων», συνέχισε. «Προηγουμένως δενείχα πολύ σπουδαία μύτη, τώρα, όμως, ξεχώριζα κάθε μυρωδιά στηστιγμή και έβρισκα την καθεμιά μοναδική, με μια ιδιαίτερη σημασία,σαν τον αντιπρόσωπο ενός ολόκληρου κόσμου». Ανακάλυψε ότι μπορούσε να ξεχιορίσει όλους του τους φίλους — και τους ασθενείς από τημυρωδιά τους και μόνο: «Πήγαινα στην κλινική, ρουθούνιζα σαν σκύλοςκαι μ' αυτή την εισπνοή, πριν τους δω, αναγνώριζα τους είκοσι ασθενείς που νοσηλεύονταν. Ο καθένας είχε τη δική του οσφρητική φικτιο-

γνωμία, ένα πρόσωπο-μυρωδιά, πολύ πιο ζωντανό, πιο ευωδιαστό καιμε μεγαλύτερη σημασία από οποιοδήποτε οπτικό πρόσωπο». Μπορούσε να καταλάβει με τη μυρωδιά τις σχιγκινήσεις τους —το φόβο, τηνικανοποίηση, τη σεξουαλικότητα τους— σαν σκύλος. Μπορούσε να αναγνωρίσει τον κάθε δρόμο, το κάθε μαγαζί από την οσμή του καιμπορούσε να βρει το δρόμο του στη Νέα Υόρκη, χωρίς λάθος, από τημυρωδιά.

Μια ορμή τον διακατείχε, που τον έσπρωχνε να μυρίσει και να αγγίξει το καθετί («Δε μου φαινόταν αληθινά πραγματικό μέχρι να το αγγίξω και να το μυρίσω»), ορμή που καταπίεζε όταν βρισκόταν με άλλοτις,

για να μη φανεί απρεπής. Οι σεξουαλικές μυρωδιές ήταν ερεθιστικέςκαι έντονες, χωρίς, όμως, να τις νιώθει πιο έντονα από τις μυρωδιές τωνφαγητών και τις υπόλοιπες. Η ηδονή που του πρόσφερε η όσφρηση ήταν έντονη —και άλλο τόσο και η δυσαρέσκεια— αλλά για τον ίδιο

δεν ήταν τόσο ένας κόσμος απλής ηδονής και απέχθειας, όσο ένιωθεότι τον περιέβαλλε ένα αισθητικό σύνολο, μία λογική, μία νέα νοηματι-

* Παρόμοιες κάπως καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από μία περίεργη συγκίνηση, με ρικές φορές νοσταλγία, «αναπόληση» και «deja vu» σε συνδυασμό με έντονες οσφρητικέςπαραισθήσεις, είναι χαρακτηριστικές των «κρίσεων της αγκιστρωτής έλικας», μία μορφή επι ληψίας του κροταφικού λοβού που περιέγραψε για πρώτη φορά ο Hughlins Jackson εδώ καιπερίπου έναν αιώνα. Συνήθως η εμπειρία είναι μάλλον ειδική, αλλά μερικές φορές υπάρχει μία γενικευμένη έξαρση της όσφρησης, μία υπεροσμία. Η αγκιστρωτή έλικα, φυλογενετικάτμήμα του αρχαϊκού «οσφρητικού εγκεφάλου» (ή ρινεγκεφάλου), συνδέεται λειτουργικά μεολόκληρο το μεταιχμιακό σύστημα, του οποίου όλο και περισσότερο αναγνωρίζεται ο αποφασιστικός ρόλος στον καθορισμό και τη ρύθμιση ολόκληρου του συγκινησιακού «τόνου». Ηδιέγερσή του, με οποιοδήποτε μέσο, παράγει μία αυξημένη συγκινησιακότητα και μία έξαρση των αισθήσεων. Το θέμα αυτό ερεύνησε ο David Bear (1979) σε όλη του την έκτασηκαι με τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα παρακλάδια του.

193



κή ενότητα. «Ήταν ένας κόσμος πλημμυρισμένος από το συγκεκριμένο, από λεπτομέρειες», είπε, «ένας κόσμος που σε έπνιγε με την αμεσότητα του, με την άμεση σημασία του». Μέχρι τότε ο Στέφανος ήτανπερισσότερο ένας διανοούμενος με τάση προς το συλλογισμό και τηναφαίρεση, ενώ τώρα, μπροστά στην υποχρεωτική αμεσότητα της κάθεεμπειρίας, η σκέψη, η αφαίρεση, η κατηγοριοποίηση του ήταν πράγματα δύσκολα και εξωπραγματικά.

Μάλλον απότομα, ύστερα από τρεις βδομάδες, αυτή η παράξενη μεταμόρφωση έπαψε και η όσφρηση του, όπως όλες του οι αισθήσεις,ξαναγύρισαν στο κανονικό· ξαναβρήκε τον εαυτό του με μία ανάμεικτηαίσθηση απώλειας και ανακούφισης, μέσα στον παλιό του ωχρό κόσμοτης αισθητηριακής ατονίας, του μη συγκεκριμένου και της αφαίρεσης.«Χαίρομαι που είμαι πάλι πίσω», είπε, «αλλά ταυτόχρονα νιώθω και μιατεράστια απώλεια. Βλέπω καθαρά τώρα ποιο είναι το κόστος τού ναείμαστε πολιτισμένοι και ανθρώπινοι. Χρειαζόμαστε και το άλλο, έχουμε εξίσου ανάγκη και από το "πρωτόγονο"».

Έχουν περάσει 16 χρόνια από τότε και οι φοιτητικές μέρες, καθώςκαι οι μέρες των αμφεταμινών, είναι πια μακριά. Ποτέ δεν επαναλή

φθηκε κάτι, έστω και απόμακρα, ανάλογο. Ο δρ Ντ. είναι τώρα έναςπολύ πετυχημένος νέος παθολόγος, συνάδελφος και φίλος μου στηΝέα Υόρκη. Δε νιώθει καμιά λύπη, αν και μερικές φορές είναι κάπωςνοσταλγικός: «Εκείνος ο κόσμος από μυρωδιές, ο ευωδιαστός κόσμος!»αναφωνεί. «Ήταν τόσο ζωντανός, τόσο αληθινός! Σαν μια επίσκεψη σεάλλο κόσμο, στον κόσμο της καθαρής αντίληψης, πλούσιο, ζωντανό,αυτάρκη και πλήρη. Αχ, αν μόνο μπορούσα να επιστρέψω μερικές φο

ρές και να γίνομαι σκύλος και πάλι!»Ο Freud γράφει συχνά για την ανθρώπινη όσφρηση, αναφερόμενος

σ' αυτήν σαν «θύμα» της καταπίεσης που της ασκεί η ωρίμανση και οπολιτισμός με την κατάκτηση της όρθιας στάσης και την καταπίεση τηςπρωτόγονης, προγεννητικής σεξουαλικότητας. Ειδικές (και παθολογικές) εξάρσεις της όσφρησης έχουν πράγματι αναφερθεί στις διάφορεςπαραφιλίες, το φετιχισμό και άλλες παραπλήσιες διαστροφές και πα

λινδρομήσεις* Αλλά η άρση της αναστολής που περιγράφουμε στηνιστορία του Στέφανου Ντ. μοιάζει πολύ πιο γενικευμένη και, παρόλοπου συνδυάζεται με μια υπερδιέγερση —πιθανόν μία ντοπαμινική υ-

* Αυτό το θέμα έχει περιγραφεί εκτενώς από τον Α. Α. Brill (1932) που αντιπαραθέτει τοφαινόμενο με τη συνολική λαμπρότητα και την ευωδία του οσφρητικού κόσμου των μα-κροσωματικών ζώων (όπως τα σκυλιά), των «αγρίων» και των παιδιών.



περλειτουργία που προκαλούν οι αμφεταμίνες— δεν ήταν ειδικά εντοπισμένη στο σεξουαλικό τομέα ούτε συνδυαζόταν με μια σεξουαλικήπαλινδρόμηση. Μία ανάλογη υπεροσμία, μερικές φορές με παροξυσμι-κή μορφή, μπορεί να παρουσιαστεί σε διεγερτικές υπερντοπαμινεργι-

κές καταστάσεις, όπως σε μετεγκεφαλιτιδικούς ασθενείς σε θεραπείαμε L-Dopa και σε μερικούς ασθενείς με το σύνδρομο Tourette.Εκείνο που σίγουρα, αν όχι τίποτε άλλο, καταλαβαίνουμε είναι η οι

κουμενικότητα του φαινομένου της αναστολής, ακόμα και στο πιοστοιχειώδες επίπεδο αντίληψης: την αναγκαιότητα αναστολής του επιπέδου εκείνου που ο Head θεωρούσε σαν πρωταρχικό και γεμάτο απόαισθητηριακό χρώμα και αποκαλούσε «πρωτοπαθητικό», για να γίνει

δυνατή η ανάδυση του εξεζητημένου, κατηγορικού και απαλλαγμένουσυναισθηματικής φόρτισης «επικριτικού» επιπέδου.

Η ανάγκη μιας τέτοιας αναστολής δεν μπορεί να περιοριστεί σε έναφροϋδικό επίπεδο ούτε θα έπρεπε η άρση της να εξαίρεται και ναρομαντικοποιείται με τον ποιητικό τρόπο του Μπλέικ. Ίσως είναι απλώς αναγκαία, όπως το υπαινίσσεται ο Head, για να είμαστε άνθρωποικαι όχι σκυλιά*

Η εμπειρία του Στέφανου Ντ. μας υπενθυμίζει ίσως, όπως το ποίηματου Τζ. Κ. Τσέστερτον, «Το Τραγούδι του Quoodle», ότι έχουμε μερικέςφορές την ανάγκη να γινόμαστε από άνθρωποι σκυλιά:

Δεν έχουν μύτηοι έκπτωτοι γιοι της Εύας...Μύτη καμιά για την ευτυχισμένη ευωδιά του ρυακιούγια την υπέροχη ευωδιά μιας πέτρας!


Πρόσφατα αντιμετώπισα μία περίπτωση που θα μπορούσε κανείς ναθεωρήσει απόρροια αυτής που περιέγραψα παραπάνω. Την περίπτωσηενός προικισμένου ανθρώπου, θύματος ενός κρανιοεγκεφαλικού τραυματισμού που προκάλεσε σοβαρή βλάβη στις οσφρητικές του οδούς(πολύ τρωτές κατά μήκος της μακριάς τους διαδρομής στο πρόσθιοδιαμέρισμα του κρανίου) και έχασε εντελώς την αίσθηση της όσφρησης.

Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος ήταν, για τον ίδιο, ιδιαίτερα αιφ-

* Δες και την κριτική του Jonathan Miller για τον Head, με τίτλο «Κάτω απ' το πετσί τουσκύλου», δημοσιευμένη στο Listener (1970).



νιδιαστικές και βασανιστικές: «Η όσφρηση;» λέει. «Ποτέ δεν της έχωαφιερώσει την παραμικρή σκέψη. Υπό κανονικές συνθήκες κανείς δεντη σκέφτεται. Όταν, όμως, την έχασα, ήταν σαν ξαφνικά να τυφλώθηκα. Η ζωή μου έχασε ένα μεγάλο μέρος της νοστιμιάς της, γιατί κανείςδε συνειδητοποιεί σε ποιο βαθμό η "νοστιμιά" υπάρχει χάρη στην ό

σφρηση. Μυρίζεις τους ανθρώπους, μυρίζεις τα βιβλία, μυρίζεις την πόλη, μυρίζεις την άνοιξη, ίσως όχι συνειδητά αλλά σαν ένα πλουσιότατουποσυνείδητο υπόβαθρο για οτιδήποτε άλλο κάνεις. Ολόκληρος ο κόσμος μου βρέθηκε ξαφνικά ριζικά φτωχότερος...»

Υπήρχε εδώ μία οδυνηρή αίσθηση απώλειας και μια οξύτατη αίσθηση νοσταλγίας, μία πραγματική «οσφραλγία»: τον διακατείχε ο πόθοςνα θυμηθεί τον κόσμο των οσμών στον οποίο δεν είχε δώσει ποτέ καμιά συνειδητή προσοχή, αλλά ο οποίος, μόλις τώρα καταλάβαινε, αποτελούσε το έδαφος πάνω στο οποίο στηριζόταν η ζωή. Και τότε, μερικούς μήνες αργότερα, με έκπληξη και χαρά αντιλήφθηκε ότι ο αγαπημένος του πρωινός καφές, που είχε γίνει εντελώς «ανούσιος», άρχισε ναξαναπαίρνει νοστιμιά. Πειραματικά, δισταχτικά, δοκίμασε την πίπα του,που δεν είχε αγγίξει για μήνες, και επίσης έπιασε κάτι από το πλούσιοάρωμα που τόσο πολύ αγαπούσε.

Φοβερά αναστατωμένος —καθώς οι νευρολόγοι δεν του είχαν αφήσει καμιά ελπίδα ανάνηψης— επισκέφτηκε και πάλι το γιατρό του. Αλλά αυτός, αφού τον εξέτασε λεπτομερώς, χρησιμοποιώντας μια «διπλήτυφλή» τεχνική, του είπε: «Όχι, λυπάμαι, δεν υπάρχει ίχνος ανάνηψης.Εξακολουθείτε να έχετε μία πλήρη ανοσμία. Είναι, όμως, περίεργο πουμου λέτε ότι μπορείτε να "μυρίζετε" τώρα την πίπα και τον καφέ

σας...»Εκείνο που μάλλον συνέβη —και το σημαντικό είναι ότι η κατα

στροφή αφορούσε μόνο τις οσφρητικές οδούς και όχι τον εγκεφαλικόφλοιό— είναι η ανάπτυξη μιας έντονα ενισχυμένης οσφρητικής φαντασίας, σχεδόν μιας ελεγχόμενης ψευδαίσθησης, θα λέγαμε, έτσι που τώρα, πίνοντας τον καφέ του και ανάβοντας την πίπα του —καταστάσειςπου πρωτύτερα ήταν κανονικά φορτισμένες με οσφρητικούς συνειρμούς— είναι σε θέση να ανακαλέσει ή να επαναφέρει αυτούς τους συνειρμούς, υποσυνείδητα και με μία τέτοια ένταση, ώστε στην αρχή ναμην τους ξεχωρίζει από τους «αληθινούς».

Αυτή η εν μέρει συνειδητή, εν μέρει ασυνείδητη, δύναμη εντάθηκεκαι επεκτάθηκε με τον καιρό. Έφτασε να οσμίζεται και να «μυρίζει»την άνοιξη. Τουλάχιστον ανακαλεί μία οσφρητική μνήμη ή μία οσφρη-

196



τική εικόνα τόσο έντονη, που μπορεί σχεδόν να ξεγελάσει τον εαυτότου και τους άλλους, πιστεύοντας ότι στ' αλήθεια τη μυρίζει.

Γνωρίζουμε ότι υπάρχει συχνά μία τέτοια αντιστάθμιση στους τυφλούς και στους βαρήκοους. Σκεφτόμαστε, για παράδειγμα, τον κουφόΜπετόβεν και τον τυφλό Πρέσκοτ. Αλλά δεν έχω την παραμικρή ιδέα

για το αν αυτό συμβαίνει συχνά με την ανοσμία.



19

198

Φόνος

Ο Ντόναλντ σκότωσε την κοπέλα του, ενώ βρισκόταν κάτω από τηνεπίδραση του PCP . Δε θυμόταν την πράξη του ή, τουλάχιστον, έδινε αυτή την εντύπωση, και τόσο η ύπνωση, όσο και το νάτριο αμυτάλ απέτυ χαν να απελευθερώσουν την οποιαδήποτε ανάμνηση. Κατά συνέπεια,όταν έγινε η δίκη του, κρίθηκε ότι δεν επρόκειτο για κάποια ψυχολογική καταστολή της μνήμης αλλά για μια οργανική αμνησία, το είδος συσκότισης που είναι γνωστό ότι προκαλεί το PCP .

Οι λεπτομέρειες του φόνου, που φανέρωσε η ιατροδικαστική εξέταση, ήταν σε τέτοιο βαθμό μακάβριες, που δεν μπορούσαν να αποκαλυφθούν σε μια δημόσια δίκη. Συζητήθηκαν, λοιπόν, κεκλεισμένων τωνθυρών και κρατήθηκαν μυστικές τόσο από το κοινό, όσο και από τονίδιο τον Ντόναλντ. Σαν αντίστοιχο προηγούμενο θεωρήθηκαν πράξειςβίας που τελούνται σε μερικές περιπτώσεις κατά τη διάρκεια των κρίσεων κροταφικής ή ψυχοκινητικής επιληψίας. Αυτές οι πράξεις δεν α

φήνουν καμιά ανάμνηση και δεν υπάρχει ίσως καμία πρόθεση βίας·αυτοί που τις τελούν δε θεωρούνται υπεύθυνοι ούτε ένοχοι, αλλά, παρ'όλα αυτά, εγκλείονται για την ασφάλεια των ίδιων και των άλλων. Αυτόσυνέβη και με τον άτυχο Ντόναλντ.

Πέρασε τέσσερα χρόνια σε ένα ψυχιατρικό άσυλο για φρενοβλαβείςμε εγκληματικές τάσεις, παρ' όλες τις αμφιβολίες για το κατά πόσοήταν είτε εγκληματίας είτε φρενοβλαβής. Ο ίδιος, όμως, έμοιαζε να α

ποδέχεται τον εγκλεισμό του με μια ορισμένη ανακούφιση, ίσως γιατί ητιμωρία τού ήταν ευπρόσδεκτη, ενώ η απομόνωση του πρόσφερε αναμφίβολα κάποια ασφάλεια. «Δεν είμαι φτιαγμένος για την κοινωνία»,απαντούσε με πένθιμο ύφος, όταν τον ρωτούσαν γι' αυτό. Μια ασφά-λεια απέναντι στην απρόοπτη, επικίνδυνη απώλεια του ελέγχου, καθώςκαι κάποια γαλήνη.



Ανέκαθεν τα φυτά τραβούσαν το ενδιαφέρον του και αυτό το τόσοδημιουργικό —και τόσο απόμακρο από την επικίνδυνη ζώνη των ανθρώπινων σχέσεων και πράξεων—ενδιαφέρον ενθαρρυνόταν σταθεράστο νοσοκομείο-φυλακή όπου έμενε τώρα. Ανέλαβε τα τραχιά, απερι-ποίητα κομμάτια γης που περιέβαλλαν το άσυλο και δημιούργησε κή

πους λουλουδιών, λαχανόκηπους και κάθε είδους κήπους. Έμοιαζε ναέχει κατακτήσει κάποιο είδος αυστηρής ισορροπίας, στο οποίο οι ανθρώπινες σχέσεις, τα ανθρώπινα πάθη, που πριν ήταν τόσο θυελλώδη,είχαν αντικατασταθεί από κάποια παράξενη ηρεμία. Άλλοι τον θεωρούσαν σχιζοειδή και άλλοι πνευματικά υγιή: όλοι, όμως, ένιωθαν πως είχεφτάσει σε κάποιο είδος ηρεμίας. Την πέμπτη χρονιά του εγκλεισμούτου άρχισε να βγαίνει από το άσυλο για σύντομα Σαββατοκύριακα με

την εγγύηση του λόγου του. Παλιότερα ήταν φανατικός ποδηλάτης καιέτσι αγόρασε και πάλι ένα ποδήλατο. Αυτό το γεγονός επέσπευσε τηδεύτερη πράξη του παράξενου δράματος του.

Έτρεχε γρήγορα, όπως πάντα του άρεσε, κατηφορίζοντας έναν απότομο λόφο, όταν ένα αυτοκίνητο που ερχόταν στην αντίθετη κατεύθυνση, που το οδηγούσε κάποιος πολύ άσκημα, έκανε την εμφάνισητου ξαφνικά πίσω από μια κλειστή στροφή. Στρίβοντας απότομα για

να αποφύγει μια μετωπική σύγκρουση, έχασε τον έλεγχο και εκσφενδονίστηκε βίαια, με το κεφάλι μπροστά, επάνω στο οδόστρωμα.

Έπαθε ένα βαρύ κρανιακό τραυματισμό —μεγάλα αμφίπλευρα υπο-σκληρίδια αιματώματα που εκκενώθηκαν και παροχετεύτηκαν με επεί γουσα χειρουργική επέμβαση— και σοβαρές θλάσεις στους δύο μετωπιαίους λοβούς. Έμεινε σε κώμα, ημιπληγικός, για σχεδόν δύο εβδομάδες και μετά, απροσδόκητα, άρχισε να ανανήφει. Τότε, σ' αυτό το ση

μείο, έκαναν την εμφάνιση τους οι «εφιάλτες».Η επιστροφή και η βελτίωση της συνείδησης του δεν ήταν ομαλή κι

ευχάριστη, αλλά βασανιζόταν από μια φριχτή διέγερση και μια αναστάτωση, μέσα στην οποία ο μισοξύπνιος Ντόναλντ έμοιαζε σαν να αγωνίζεται βίαια και φώναζε συνεχώς: «Θεέ μου!» και «Όχι!». Καθώς η συνείδηση όλο και περισσότερο καθάριζε, έκανε την εμφάνιση της και μίαπλήρης μνήμη, μία μνήμη που προκαλούσε τρόμο. Υπήρχαν σοβαρά

νευρολογικά προβλήματα —μια αδυναμία και μια αναισθησία της αριστερής πλευράς, επιληπτικές κρίσεις και πολλά ελλείμματα των λειτουργιών των μετωπιαίων λοβών— αλλά πέρα και πάνω απ' όλα αυτά,κάτι το εντελώς καινούριο. Ο φόνος, η πράξη, χαμένος μέχρι τότε απότη μνήμη τον, έστεκε τώρα μπροστά του με ολοζώντανες, σχεδόν πα

ραισθητικές λεπτομέρειες. Η ανάμνηση γρήγορα φούσκωσε και τον κα-

199



τέκλυσε, έβλεπε το φόνο συνεχώς, αναπαριστώντας τον ξανά και ξανά.Ήταν, άραγε, ένας απλός εφιάλτης, ήταν, άραγε, τρέλα ή υπήρχε μια«υπερμνησία», μια αναπήδηση αυθεντικών, τρομαχτικά ενισχυμένων αναμνήσεων μέσα από ένα ρήγμα;

Του έγιναν λεπτομερείς ερωτήσεις —με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή, για να αποφευχθεί οποιοσδήποτε υπαινιγμός ή υποβολή— καιπολύ γρήγορα έγινε φανερό ότι αυτό που παρουσίαζε ήταν μία αυθεντική, αν και ανεξέλεγκτη, «αναπόληση». Τώρα γνώριζε και τις παραμικρές λεπτομέρειες του φόνου-, όλες τις λεπτομέρειες που είχε φανερώσει η ιατροδικαστική εξέταση, αλλά που ποτέ δεν είχαν αποκαλυφθείστη δημόσια δίκη ούτε σ' αυτό τον ίδιο.

Όλα όσα ήταν ή φαίνονταν να είναι προηγουμένως χαμένα ή ξεχασμένα —ακόμα και κάτω από την επίδραση της ύπνωσης ή της ένεσηςνάτριου αμυτάλ— είχαν τώρα ξανάρθει στην επιφάνεια και μπορούσαννα ανακληθούν. Ακόμα περισσότερο, αυτή η ανάκληση γινόταν ανεξέλεγκτα· και, ακόμα χειρότερα, ήταν μια ανάκληση εντελώς ανυπόφορη.Δύο φορές αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει, ενώ βρισκόταν στη νευρο

χειρουργική μονάδα, και έπρεπε να του δίνονται βαριές δόσεις ηρεμιστικών και να κρατιέται με τη βία.

Τι είχε συμβεί στον Ντόναλντ, τι ακριβώς του συνέβαινε τώρα; Ηυπόθεση μιας ξαφνικής εισβολής ψυχωσικών φαντασιώσεων αποκλειόταν από την ίδια την αυθεντικότητα της αναπόλησης του, και αν ακόμασυγκρατούσαμε αυτή την υπόθεση, γιατί μια ψυχωσική φαντασίωση θαέκανε την εμφάνιση της μόλις τώρα, εντελώς ξαφνικά, χωρίς κανέναπροηγούμενο, με αφορμή τον κρανιακό τραυματισμό; Υπήρχε σίγουραμία ψυχωσική, ή σχεδόν ψυχωσική, φόρτιση αυτών των αναμνήσεων—στην ψυχιατρική γλώσσα ήταν αναμνήσεις με έντονη «επένδυση»—τόσο πολύ, ώστε να οδηγούν τον Ντόναλντ σε ασταμάτητες σκέψειςαυτοκτονίας. Αλλά τι είδους φυσιολογική επένδυση θα μπορούσε ναέχει μια τέτοια ανάμνηση, μια τέτοια ξαφνική ανάδυση μέσα από τηνολοκληρωτική αμνησία, όχι κάποιας δυσεξήγητης οιδιπόδειας σύ γκρουσης ή ενοχής αλλά ενός πραγματικού φόνου;

Θα μπορούσε η απώλεια της ακεραιότητας των μετωπιαίων λοβώννα συνδέεται με την απώλεια μιας απαραίτητης προϋπόθεσης για τηλειτουργία της καταστολής. Ήταν ποτέ δυνατόν αυτό που τώρα βλέπαμε να είναι μία ξαφνική, εκρηκτική και εντελώς ειδική άρση κάποιαςκαταστολής; Κανένας από εμάς δεν είχε ακούσει ή διαβάσει για κάτιπαρόμοιο, παρόλο που σε όλους μας ήταν πολύ οικεία η γενικευμένηάρση των αναστολών που παρατηρείται στα μετωπιαία σύνδρομα: η

200



παρορμητικότητα, η μωρία, η λογοδιάρροια, η χυδαιότητα, το «Αυτό»του ασθενή που επιδεικνύεται χωρίς αναστολές, σε όλη του την αδιαφορία και τη χυδαιότητα. Δεν ήταν, όμως, αυτά τα χαρακτηριστικά τηςεικόνας που παρουσίαζε ο Ντόναλντ. Δεν ήταν καθόλου παρορμητικός,

η συμπεριφορά του δεν αναφερόταν στα πάντα ανεπίλεκτα, δεν ήτανκαθόλου απρεπής Ο χαρακτήρας του, η κρίση του και η γενική τουπροσωπικότητα έμεναν εντελώς άθικτα·, επρόκειτο ειδικά και αποκλειστικά για αναμνήσεις και αισθήματα σε σχέση με το φόνο, που τώραξεσπούσαν ανεξέλεγκτα, καταδιώκοντας και βασανίζοντας τον.

Υπήρχε ανάμειξη κάποιου ερεθισμού του εγκεφάλου ή κάποιου επιληπτικού στοιχείου; Σ' αυτό το σημείο οι ηλεκτροεγκεφαλογραφικέςμελέτες υπήρξαν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, γιατί, με τη χρήση ειδικών(ρινοφαρυγγικών) ηλεκτροδίων, απέδειξαν ότι, εκτός από τις κρίσειςgrand mal που παρουσιάζονταν αραιά και πού, υπήρχε ένας διαρκήςκοχλασμός, μία βαθιά, συνεχής επιληψία, εντοπισμένη και στους δυοκροταφικούς λοβούς, που επεκτεινόταν (κατά τα φαινόμενα, θα χρειαζόταν, όμως, εμφύτευση των ηλεκτροδίων για να επιβεβαιωθεί) προς τακάτω, στην αγκιστρωτή έλικα, την εγκεφαλική αμυγδαλή, τις μεταίχμιακές δομές — όλα, δηλαδή, τα συγκινησιακά κυκλώματα που βρίσκονταιβαθιά μέσα στους κροταφικούς λοβούς. Οι Penfield και Perot (Brain1963, σελ. 596-697) είχαν περιγράψει επαναλαμβανόμενες «αναπολήσεις» ή «βιωματικές παραισθήσεις» σε μερικούς ασθενείς που έπασχαναπό επιληψία του κροταφικού λοβού. Οι περισσότερες, όμως, από τιςαναπολήσεις και τα βιώματα που περιέγραψε ο Penfield ήταν ενός κάπως παθητικού τύπου, όπως το άκουσμα μουσικής, η θέα κάποιωνσκηνών, ίσως και κάποια παρουσία, αλλά μια παρουσία θεατή, όχιπρωταγωνιστή* Κανείς μας δεν είχε ακούσει περιπτώσεις όπου ο ασθενής αναβίωνε ή, μάλλον, αναπαριστούσε μία πράξη, αλλά αυτό ήτανπου προφανώς συνέβαινε με τον Ντόναλντ. Ποτέ δε φτάσαμε σε κάποια σίγουρη διάγνωση.

Μένει μόνο να διηγηθούμε το υπόλοιπο της ιστορίας. Τα νιάτα του, ητύχη, ο χρόνος, η φυσική επούλωση, το ανώτερο επίπεδο της προ-

τραυματικής του λειτουργικότητας, με τη βοήθεια μιας θεραπείας που

* Αλλά, παρ' όλα αυτά, υπήρχαν παραλλαγές. Σε μια ιδιαίτερα τρομαχτική, τραυματικήπερίπτωση που καταγράφει ο Penfield, η ασθενής, ένα κορίτσι 12 χρονών, έβλεπε τον εαυτότου σε κάθε κρίση να τρέχει έξαλλα, για να ξεφύγει από ένα δολοφόνο που την ακολουθούσε κρατώντας ένα σάκο με φίδια που σπαρταρούσαν. Αυτή η «βιωματική παραίσθηση»ήταν μία ακριβής αναπαράσταση ενός πραγματικού, φριχτού γεγονότος που είχε συμβείπέντε χρόνια πριν.

201



έχει προτείνει ο Luria για τη μετωπιαία «υποκατάσταση», επέτρεψανστον Ντόναλντ να πετύχει με τα χρόνια μια θεαματική βελτίωση. Οιλειτουργίες των μετωπιαίων λοβών του είναι τώρα σχεδόν φυσιολογικές. Η χρήση νέων αντιεπιληπτικών, που υπάρχουν μόνο εδώ και λίγα χρόνια, επέτρεψε έναν αποτελεσματικό έλεγχο της αναταραχής των

κροταφικών του λοβών και ίσως και εδώ η φυσική αποκατάσταση ναέπαιξε κάποιο ρόλο. Τελικά, με μία ευαίσθητη και υποστηρικτική συστηματική ψυχοθεραπεία, η τιμωρητική βία τού αυτο-κατηγορητικού Υπερεγώ του Ντόναλντ μετριάστηκε και τώρα το πεδίο ελέγχεται απότους ηπιότερους τόνους του Εγώ του. Αλλά το τελικό, το πιο σημαντικό επίτευγμα είναι το ότι ο Ντόναλντ γύρισε στην κηπουρική. «Αισθάνομαι ήρεμος όταν ασχολούμαι με τον κήπο», μου λέει. «Δεν υπάρχουν

συγκρούσεις εδώ. Τα φυτά δεν έχουν Εγώ. Δεν μπορούν να σε πληγώσουν». Η τελειωτική θεραπεία, όπως το έλεγε ο Freud, είναι η εργασίακαι η αγάπη.

Ο Ντόναλντ δεν ξέχασε τις λεπτομέρειες του φόνου ούτε τις κατέστειλε —ακόμα και αν πράγματι σε πρώτη φάση η καταστολή είχε παίξει τον οποιονδήποτε ρόλο— αλλά δεν τον καταδιώκει πια: έχει επιτευχθεί μια φυσιολογική και ηθική ισορροπία.

Αλλά τι συνέβη ακριβώς με τη μνήμη του που αρχικά είχε χαθεί καιστη συνέχεια επανακτήθηκε; Ποιος ήταν ο λόγος της αμνησίας στηναρχή και της εκρηκτικής επιστροφής της μνήμης στη συνέχεια; Ποια

ήταν η αιτία του ολοκληρωτικού «μπλάκαουτ» και, στη συνέχεια, τωνμακάβριων «φλάσμπακ»; Τι συνέβαινε, στην πραγματικότητα, σ' αυτότο παράξενο δράμα που παιζόταν το μισό στο χώρο της νευρολογίας;Όλες αυτές οι ερωτήσεις κρατάνε το μυστήριο τους μέχρι σήμερα.



«Οπτασία της Ουράνιας Πολιτείας". Από ένα χειρόγραφο των Scivias της Χίλντεγκαρντ, γραμμένο στο Bingen γύρω στα 1180. Η εικόνα αυτή είναι σύνθεσηδιάφορων οπτασιών ημικρανιακής προέλευσης.

κριμένες μορφές οχυρώσεων που σε μερικές περιπτώσεις ξεκινούν καιεπεκτείνονται γύρω από μια έγχρωμη περιοχή (Εικόνες Γ και Δ). Συχνάτα φώτα έδιναν την εντύπωση ότι εργάζονταν, έβραζαν ή βρίσκονταν σεζύμωση, όπως έχει περιγραφεί από τόσους οραματιστές...»

Η Χίλντεγκαρντ γράφει:

«Τις οπτασίες που είδα δεν τις έβλεπα ενώ κοιμόμουν, ούτε στο όνειρομου, ούτε χάνοντας το λογικό μου, ούτε με τα μάτια του σώματος, ούτεμε τα μάτια της σάρκας, ούτε σε κρυφά μέρη· αλλά ξύπνια, σε εγρήγορση, και με τα μάτια του πνεύματος, και με τα εσωτερικά μάτια, τις είδαμε τα μάτια μου ανοιχτά και σύμφωνα με το θέλημα του Θεού».

204



Αναπαραστάσεις ημικρανιακών παραισθήσεων από τις οπτασίες της Χίλντε-γκαρντ.

Στο Σχήμα Α, το φόντο σχηματίζεται από αστέρια που λαμπυρίζουν επάνω σεσυγκεντρικές γραμμές. Στο Σχήμα Β, μία βροχή από λαμπερά αστέρια (φωσφέ-νες) εξαφανίζεται αμέσως μετά το πέρασμα της, σε μια διαδοχή από θετικά καιαρνητικά σκοτώματα. Στα Σχήματα Γ και Δ η Χίλντεγκαρντ απεικονίζει τυπικάημικρανικές εικόνες οχυρωμάτων που απλώνονται ακτινωτά γύρω από ένα κεντρικό σημείο που, στο πρωτότυπο, είναι λαμπερά φωτεινό και χρωματισμένο.

205



Μία τέτοια οπτασία που εικονογραφείται σαν μια εικόνα αστεριώνπου πέφτουν και σβήνουν μέσα στο ωκεανό (Εικόνα Β) σημαίνει γι'αυτή την «Πτώση των Αγγέλων»:

«Είδα ένα μεγάλο άστρο εκθαμβωτικότατο και υπέροχο και μαζί μ' αυτό

μια απειρία διαττόντων αστέρων που ακολουθούσαν το άστρο προς τανότια... Ξάφνου όλα εκμηδενίστηκαν, μεταμορφώθηκαν σε μαύρα κάρβουνα... και χύθηκαν μέσα στην άβυσσο, έτσι που δεν μπορούσα πια νατα δω».

Τέτοια είναι η αλληγορική ερμηνεία της Χίλντεγκαρντ. Η δική μαςκατά λέξη ερμηνεία είναι ότι είχε την εμπειρία μιας βροχής φωτεινώνσημείων που διέσχισαν το οπτικό της πεδίο και το πέρασμα τους διαδέ

χτηκε ένα αρνητικό σκότωμα. Οι οπτασίες με τις μορφές των οχυρωματικών έργων αναπαριστώνται στο έργο της Zelus Dei (Εικόνα Γ) καιτο Sedens Lucidus (Εικόνα Δ), όπου οι οχυρώσεις ξεκινάνε από ένα αστραφτερό, φωτεινό και (στο πρωτότυπο) σπινθηρίζον και χρωματιστόσημείο. Αυτές οι δυο οπτασίες συνδυάζονται σε μία σύνθετη οπτασία(πρώτη εικόνα) και σ' αυτή η Χίλντεγκαρντ ερμηνεύει τις οχυρώσειςσαν το aedificium της πόλης του Θεού.

Μια μεγάλη εκστατική ένταση επενδύει τη βίωση αυτών των μορφώναύρας, ειδικά στις σπάνιες περιπτώσεις όπου ένα δεύτερο σκότωμαακολουθεί στα ίχνη του αρχικού σπινθηροβολήματος:

«Το φως που βλέπω δεν έχει τόπο σταθερό, αλλά, εντούτοις, είναι πιοαστραφτερό από τον ήλιο και ούτε μπορώ να εξετάσω το ύψος του, τηναπόσταση του και το πλάτος του και το ονομάζω "σύννεφο του ζώντοςφωτός". Και όπως ο ήλιος, το φεγγάρι και τα άστρα αντανακλώνται στο

νερό, έτσι και τα γραπτά, τα λόγια, οι αρετές και τα έργα των ανθρώπωνλάμπουν μέσα του μπροστά μου...

Μερικές φορές βλέπω μέσα σ' αυτό το φως ένα άλλο φως που ονομάζω "το ίδιο το Ζωντανό Φως"... Και όταν το κοιτώ, κάθε θλίψη και πόνοςεξαφανίζονται από τη μνήμη μου και γίνομαι πάλι ένα απλό κορίτσι καιόχι μια γριά γυναίκα»

Με την επένδυση αυτής της αίσθησης της έκστασης, με τη φλόγα

μιας βαθιάς θεοφορίας και μιας φιλοσοφικής σημασίας, οι οπτασίες τηςΧίλντεγκαρντ ήταν αποφασιστικές για την επιλογή μιας ζωής αγιότηταςκαι μυστικισμού. Προσφέρουν ένα μοναδικό παράδειγμα του τρόπουμε τον οποίο ένα φυσιολογικό γεγονός, κοινότοπο, μισητό ή ασήμαντο

για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων, μπορεί να μεταβληθείαπό μια προνομιούχα συνείδηση στο υπόστρωμα μιας υπέρτατης εκστατικής έμπνευσης. Πρέπει να φτάσει κανείς μέχρι τον Ντοστογιέφ-

206



σκι, που είχε την εμπειρία εκστατικών επιληπτικών επεισοδίων αύραςστις οποίες έδινε μια βαρυσήμαντη σημασία, για να βρει ένα ανάλογο

γεγονός μέσα στην Ιστορία:

«Υπάρχουν στιγμές, υπόθεση πέντε ή έξι δευτερολέπτων, όπου νιώθετετην παρουσία της αιώνιας αρμονίας... εκείνο που είναι τρομαχτικό είναι ηφοβερή καθαρότητα με την οποία εκδηλώνεται και η έκσταση με τηνοποία σας γεμίζει. Αν αυτές οι καταστάσεις κρατούσαν παραπάνω απόπέντε δευτερόλεπτα, η ψυχή δε θα τις άντεχε και θα έπρεπε να εξαφανιστεί. Μέσα σ' αυτά τα πέντε δευτερόλεπτα ζω μια ολόκληρη ανθρώπινη ύπαρξη και γι' αυτό θα έδινα ολόκληρη τη ζωή μου, χωρίς καν νασκεφτώ ότι πληρώνω υπερβολικά ακριβά...»

207



ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΛΟΥ



Εισαγωγή

Όταν, εδώ και πολλά χρόνια, άρχισα να εργάζομαι με καθυστερημένους, πίστευα ότι θα ήταν κάτι ιδιαίτερα ζοφερό, πράγμα που εξομολογήθηκα σε ένα γράμμα μου στον Luria. Η απάντηση του ήταν ιδιαίτερα αναπάντεχη, καθώς μου μίλαγε με τα πιο θερμά λόγια γι' αυτούς,λέγοντας μου μεταξύ άλλων πως ήταν οι πιο «αγαπητοί» του ασθενείςκαι ότι οι ώρες και τα χρόνια που είχε περάσει στο Ινστιτούτο Ελλειμ-ματολογίας ήταν ανάμεσα στις πιο ενδιαφέρουσες και συγκινητικές ολόκληρης της επαγγελματικής του ζωής. Αυτό το συναίσθημα εκφράζεικαι στον πρόλογο της πρώτης από τις κλινικές του βιογραφίες (Speechand the Development of Mental Processes in the Child, αγγλική μετάφραση 1959): «Αν ο συγγραφέας έχει το δικαίωμα να εκφράζει τα συναισθή

ματα του για την ίδια του τη δουλειά, θα πρέπει να μιλήσω για τηζεστασιά που νιώθω κάθε φορά που επιστρέφω στο υλικό που δημοσιεύω σ' αυτό το μικρό βιβλίο».

Τι είδους συναίσθημα είναι αυτή η «ζεστασιά» που αναφέρει ο Luria;Χωρίς άλλο εκφράζει κάτι το συγκινητικό και προσωπικό που σίγουραδε θα μπορούσε να υπάρχει, αν οι «ελλειμματικοί» δεν «ανταποκρίνονταν», αν αυτοί οι ίδιοι δε διέθεταν κάποιες πολύ απτές ευαισθησίες,ένα συγκινησιακό και προσωπικό δυναμικό, οποιαδήποτε και αν είναιτα (νοητικά) ελλείμματα τους. Υπάρχει, όμως, και κάτι παραπάνω σταλόγια του Luria: μία έκφραση επιστημονικού ενδιαφέροντος για κάτιπου εντόπιζε σ' αυτούς τους ανθρώπους και που στα μάτια του είχεένα εντελώς ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον. Τι θα μπορούσε ναναι αυτό το πράγμα; Οπωσδήποτε κάτι άσχετο από τα «ελλείμματα»και την «ελλειμματολογία» που καθαυτά δεν παρουσιάζουν παρά έναπεριορισμένο ενδιαφέρον. Τι είναι εκείνο που παρουσιάζει ένα ειδικόενδιαφέρον στα καθυστερημένα, απλοϊκά άτομα;

211



Σχετίζεται με ορισμένες ιδιότητες του μυαλού τους που παραμένουνάθικτες ή είναι ενισχυμένες, έτσι που, αν και, σε ορισμένα θέματα, υπάρχει «νοητική καθυστέρηση», σε κάποια άλλα μπορεί να παρουσιάζουν πνευματικό ενδιαφέρον, ακόμα και πνευματική πληρότητα. Είναιοι ιδιότητες του νου, εκτός από τη δυνατότητα της σύλληψης ιδεών,που μπορούμε να διακρίνουμε με ασυνήθιστη σαφήνεια στον απλοϊκόνου (ιδιότητες που μπορούμε να βρούμε και στο νου των παιδιών καιτων «αγρίων», αν και, όπως κατ' επανάληψη τονίζει ο Clifford Geertz,ποτέ δεν πρέπει να εξισώνουμε αυτές τις κατηγορίες: οι άγριοι δενείναι ούτε καθυστερημένοι ούτε παιδιά τα παιδιά δεν μπορούν να έ

χουν τον πολιτισμό των αγρίων και οι καθυστερημένοι δεν είναι ούτεάγριοι ούτε παιδιά). Υπάρχουν, εντούτοις, σημαντικές ομοιότητες καιόλα αυτά που μας αποκάλυψαν, ο Piaget στο νου των παιδιών και οLevi-Strauss στην Άγρια σκέψη, περιμένουν την αποκάλυψη τους στονου και τον κόσμο του «απλού».*

Το υλικό που θα αποκάλυπτε αυτή η μελέτη είναι εξίσου ευχάριστοσυναισθηματικά και διανοητικά και μας ωθεί στην κατεύθυνση μιας«ρομαντικής επιστήμης», όπως την έβλεπε ο Luria.

Τι είναι εκείνο που δίνει στους καθυστερημένους την έντονη αθωότητα τους, τη διαφάνεια, την πληρότητα και την αξιοπρέπεια τους;Ποια είναι εκείνη η ιδιότητα του νου τους, η διάθεση που τους χαρακτηρίζει, μια ιδιότητα τόσο χαρακτηριστική και αναγνωρίσιμη, που μαςυποχρεώνει να μιλάμε για τον «κόσμο του απλοϊκού» (όπως μιλάμε γιατον «κόσμο» του παιδιού ή του άγριου);

Αν έπρεπε να απαντήσουμε με μια μόνο λέξη, θα λέγαμε ότι αυτήτους η ιδιότητα είναι το «συγκεκριμένο»: ο κόσμος τους είναι ζωντανός,έντονος, αλλά και ταυτόχρονα απλοϊκός, ακριβώς γιατί είναι συγκεκριμένος: ούτε μπερδεμένος και διαλυμένος ούτε ενοποιημένος από τηναφαιρετικότητα.

Οι νευρολόγοι, με μια αναστροφή ή ανατροπή της φυσικής τάξηςτων πραγμάτων, αντιλαμβάνονται την ιδιότητα του συγκεκριμένου σανκάτι το αξιοθρήνητο, το ανάξιο λόγου, κάτι το παράλογο, ένα σημείο

παλινδρόμησης. Έτσι, για τον Kurt Goldstein, τον άνθρωπο με το πιοσυστηματικό πνεύμα της γενιάς του, ο νους, η ίδια η δόξα του ανθρώ-

* Ολόκληρη η πρώιμη δουλειά του Luria έχει γίνει σ' αυτούς τους τρεις συγγενικούς το μείς: δουλειά πεδίου με τα παιδιά πρωτόγονων κοινοτήτων της Κεντρικής Ασίας, μελέτεςστο Ινστιτούτο Ελλειμματολογίας. Η εμπειρία αυτή έβαλε τα θεμέλια της έρευνας της ανθρώπινης φαντασίας, που συνέχισε σε ολόκληρη τη ζωή του.

212



που, επαφίεται αποκλειστικά και μόνο στην ιδιότητα της αφαίρεσηςκαι της κατηγοριοποίησης, ενώ το αποτέλεσμα ακριβώς μιας βλάβηςτου εγκεφάλου —της κάθε βλάβης του— είναι να τον αποκλείσει απόαυτή την ανώτερη περιοχή και να τον βάλει στη σχεδόν υπάνθρωπη,

ελώδη, περιοχή του συγκεκριμένου. Αν ένας άνθρωπος χάσει τη δυνατότητα της «αφηρημένης-κατηγορικής στάσης» (Goldstein) ή της «προτακτικής σκέψης» (Hughlins Jackson), αυτό που μένει είναι υπανθρώπι-νο και ανάξιο οποιουδήποτε ενδιαφέροντος.

Μιλώ για αναστροφή, γιατί το συγκεκριμένο είναι στοιχειώδες, είναιακριβώς αυτό που κάνει την πραγματικότητα «αληθινή», που της δίνειζωή, οικειότητα και νόημα. Όλα αυτά χάνονται, αν χαθεί το συγκεκριμέ

νο, όπως είδαμε στην περίπτωση του σχεδόν εξωγήινου δρ Π., του «ανθρώπου που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο», που έπεσε (όχιβέβαια με την έννοια του Goldstein) από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο.

Είναι πολύ πιο εύκολο —και ταυτόχρονα πιο φυσικό— να συλλάβουμε την ιδέα της διατήρησης του συγκεκριμένου στην περίπτωσητης εγκεφαλικής βλάβης, όχι σαν μια παλινδρόμηση στο συγκεκριμένο

αλλά μια διατήρηση του, έτσι που η ουσιαστική προσωπικότητα, η ταυτότητα και η ανθρώπινη ιδιότητα, το είναι του πληγωμένου πλάσματοςνα παραμένουν αλώβητα.

Το βλέπουμε στον Zazetsky —τον «άνθρωπο με το θρυμματισμένοκόσμο»— ο οποίος παραμένει άνθρωπος, διατηρεί την πεμπτουσία τουανθρώπου, με όλη την ηθική βαρύτητα και την πλούσια φαντασία ενόςανθρώπου, παρά την ολοκληρωτική καταστροφή των αφαιρετικών καιπροτακτικών του δυνατοτήτων. Σ' αυτή την περιγραφή ο Luria, ενώμοιάζει να υποστηρίζει τη διατύπωση του Hughlins Jackson και τουGoldstein, την ίδια στιγμή, αναστρέφει εντελώς τη σημασία τους. Ο Za-zetsky δεν είναι κατά κανένα τρόπο ένα τιποτένιο λείψανο, όπως τονθέλει η θεώρηση των Jackson και Goldstein, αλλά ένας άνθρωπος μεόλη του την ανθρωπιά, ένας άνθρωπος με απόλυτα διατηρημένες τιςσυγκινήσεις και τη φαντασία του, ίσως μάλιστα και ενισχυμένες. Ο κό

σμος του, παρά τον τίτλο του βιβλίου, δεν είναι «θρυμματισμένος», τουλείπουν ίσως οι. ενοποιητικές αφαιρέσεις, αλλά βιώνεται σαν μια εξαιρετικά πλούσια, βαθιά και συγκεκριμένη πραγματικότητα.

Πιστεύω ότι όλα αυτά ισχύουν και για τους καθυστερημένους, καιακόμα περισσότερο, γιατί, όντας καθυστερημένοι από την αρχή, ποτέδε γνώρισαν, δεν παρασύρθηκαν από το αφηρημένο, αλλά βίωσαν πά-

213



ντοτε την πραγματικότητα άμεσα, χωρίς μεσάζοντες, με μια στοιχειώδηκαι, πολλές φορές, συντριπτική ένταση.

Μπαίνουμε σε ένα χώρο γοητείας και παράδοξου που γεννά η αμφισημία του «συγκεκριμένου». Πιο συγκεκριμένα, σαν γιατροί, σαν θεραπευτές, σαν δάσκαλοι, σαν επιστήμονες, καλούμαστε, στην πραγματικό

τητα είμαστε αναγκασμένοι, σε μια εξερεύνηση τον συγκεκριμένου.Αυτή είναι η «ρομαντική επιστήμη» του Luria. Πράγματι, και οι δυομεγάλες κλινικές βιογραφίες, ή «νουβέλες», του Luria, μπορούν να θεωρηθούν σαν εξερευνήσεις του συγκεκριμένου: της διατήρησης του,στην υπηρεσία της πραγματικότητας, στον εγκεφαλικά τραυματισμένοZazetsky της υπερβολής του, σε βάρος της πραγματικότητας, στον «υ-περ-νου» του Υπερμνήμονα.

Η κλασική επιστήμη δεν έχει να μας πει τίποτα για το συγκεκριμένο·στη νευρολογία και στην ψυχιατρική εξισώνεται με το τετριμμένο.Χρειάζεται μια «ρομαντική» επιστήμη για να του ξεπληρώσει το χρέοςπου του οφείλεται, για να εκτιμήσει τις εξαιρετικές του δυνατότητες...και τους κινδύνους του: στους καθυστερημένους αντιμετωπίζουμε κα-ταπρόσωπο το συγκεκριμένο, το συγκεκριμένο απλά και καθαρά, σεμια ένταση χωρίς μέτρο.

Το συγκεκριμένο ανοίγει πόρτες, αλλά μπορεί και να τις κλείνει.Μπορεί να είναι η πύλη προς την ευαισθησία, τη φαντασία, το βάθος.Μπορεί, όμως, και να φυλακίσει τον επιβάτη του (ή υποζύγιο του) σελεπτομέρειες χωρίς νόημα. Και οι δύο αυτές δυναμικές παρουσιάζονται ξεκάθαρα, σαν να ήταν μεγεθυσμένες, στον καθυστερημένο.

Οι ενισχυμένες δυνάμεις της εικονοποίησης και της μνήμης του συ γκεκριμένου, η αντιστάθμιση της Φύσης στην ελλειμματικότητα του ιδεατού και του αφηρημένου, μπορούν να ωθούν προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση: προς μία ψυχαναγκαστική ενασχόληση με τις λεπτομέρειες, την ανάπτυξη μιας ειδητικής* εικονογράφησης και μνήμηςκαι τη νοοτροπία του Εκτελεστή ή του «παιδιού-θαύματος» (όπως συνέβαινε με τον Υπερμνήμονα και, σε παλιότερους καιρούς, με την υπερ-

* Eidetic, από το γερμανικό Eidetisch (Ε. R. Jaensth, 1920), όρος κατασκευασμένος από τοελληνικό «είδος», με την έννοια της ουσίας, της μορφής, και σημαίνει στην ψυχολογία τηδυνατότητα των παίδων, κυρίων μεταξύ 10 και 15 χρονών, να βλέπουν κατά βούληση πράγ ματα φανταστικά, ιδιαίτερα πρόσφατες αναμνήσεις, ιδιαίτερα ζωντανές και λεπτομερείς, μιας παραισθητικής καθαρότητας. Ο Jaensch χρησιμοποιεί γι' αυτές τις εικόνες τον όρο Anschaungsbilder, «προβαλλόμενες» ή εικόνες που χτενίζουμε. Ο «ειδητικός» είναι αυτός που βλέπει το πραγματικό όπως αυτό παρουσιάζεται, χωρίς να το ενσωματώνει στον ψυχισμότου. (Σ.τ.Μ.)

214



καλλιέργεια της συγκεκριμένης «τέχνης της μνήμης»:* βλέπουμε τέτοιες τάσεις στον Μάρτιν Α. (κεφάλαιο 22), στον Ζοζέ (κεφάλαιο 24)και ιδιαίτερα στους Διδύμους (κεφάλαιο 23), μεγεθυσμένες, ιδιαίτεραστην περίπτωση των Διδύμων, από τις αιτήσεις δημόσιας επίδειξης, σεσυνδυασμό με τον ψυχαναγκασμό και την επιδειξιμανία τους.

Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει αυτή καθαυτή η χρήσηκαι η ανάπτυξη του συγκεκριμένου, που, αν και είναι πολύ πιο ανθρώπινη, πολύ πιο συγκινητική, πολύ πιο «αληθινή», μόλις και μετά βίαςαναγνωρίζεται από τις επιστημονικές μελέτες του καθυστερημένου, ανκαι γίνεται αμέσως αντιληπτή από τους άμεσα εμπλεκόμενους γονείςκαι δασκάλους.

Το συγκεκριμένο μπορεί, όσο και οποιαδήποτε αφηρημένη σύλληψη,

να γίνει φορέας μυστηρίου, ομορφιάς και βάθους, ένα πέρασμα προςτις συγκινήσεις, τη φαντασία, το πνεύμα (ίσως και περισσότερο απόαυτές, όπως το υποστήριζε ο Gershom Scholem (1965) μιλώντας για τηναντίθεση ιδεατού και συμβολικού ή ο Jerome Bruner (1984) στην αντίθεση που θέτει ανάμεσα στο «παραδειγματικό» και το «αφηγηματικό»).Το συγκεκριμένο εμποτίζεται εύκολα με συναίσθημα και νόημα, ίσωςπιο εύκολα από οποιαδήποτε αφηρημένη έννοια. Μετατοπίζεται εύκο

λα στο χώρο της αισθητικής, του κωμικού, ή του συμβολικού, στον απέραντο και βαθύ κόσμο της τέχνης και του πνεύματος. Ίσως, λοιπόν, οιπνευματικά καθυστερημένοι, εννοιολογικά να είναι ανάπηροι, όσο αφορά, όμως, τις δυνάμεις συγκεκριμένης και συμβολικής αντίληψηςπου διαθέτουν, μπορεί να εξισώνονται πλήρως με το οποιοδήποτε«φυσιολογικό» άτομο. (Και αυτό είναι επιστήμη και ταυτόχρονα ποίηση...) Κανένας δεν το έχει εκφράσει καλύτερα από τον Κίρκεγκαρντ, με

τα λόγια που έγραψε στο κρεβάτι του θανάτου του (και παραφράζωελαφρά):« Άκου, απλέ άνθρωπε!. Ο συμβολισμός των Γραφών είναι κάτι ασύλληπτα ανώτερο... αλλά δεν είναι "ανώτερο" με την έννοια τηςδιανοητικής εξύψωσης, ή εξαιτίας της σχέσης του με τις διανοητικέςδιαφορές από άνθρωπο σε άνθρωπο... Όχι, είναι για όλους... και όλοιμπορούν να φτάσουν αυτό το ασύλληπτο ύψος».

Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι πολύ «χαμηλός» διανοητικά, ανίκα

νος να βάλει ένα κλειδί στην πόρτα, και ακόμα περισσότερο ανίκανοςνο, καταλάβει τους νόμους του Νεύτωνα, εντελώς ανίκανος να συλλάβει τον κόσμο με τη μορφή εννοιών, και, παρ' όλα αυτά, απόλυτα ικανός, και τελικά χαρισματικός, στο να καταλαβαίνει τον κόσμο συγκε-

* Βλέπε το εξαίρετο βιβλίο The Art of Memory του Francis Yates (1966).

215



κριμένα, με τη μορφή συμβόλων. Αυτή είναι η άλλη πλευρά, η σχεδόνθεία πλευρά, αυτών των ιδιόμορφων πλασμάτων, των ταλαντούχων καθυστερημένων, του Μάρτιν, του Ζοζέ και των Διδύμων.

Θα μπορούσαμε, όμως, να πούμε ότι είναι ασυνήθιστοι και ελάχιστατυπικοί. Αρχίζω, λοιπόν, αυτή την τελευταία ενότητα με τη Ρεβέκα, μιαεντελώς «συνηθισμένη» νέα γυναίκα, μία καθυστερημένη, με την οποίαεργάστηκα εδώ και δώδεκα χρόνια. Όταν τη θυμάμαι, μια ζεστασιά μεπλημμυρίζει.

216



21

Ρεβέκα

Η Ρεβέκα δεν ήταν πια παιδί όταν μας την έστειλαν στην κλινική μας.Ήταν 19 χρονών, αλλά, όπως μας είπε η γιαγιά της, ήταν «παιδί σεπολλά πράγματα». Δεν μπορούσε να βρει το δρόμο της γύρω από τοτετράγωνο του σπιτιού της, δεν μπορούσε να ανοίξει με σιγουριά μιαπόρτα με ένα κλειδί (δεν «έβλεπε» πώς έπρεπε να βάλει το κλειδί καιδεν έδειχνε να μπορεί να το μάθει). Μπέρδευε το δεξί με το αριστερό,μερικές φορές έβαζε τα ρούχα της ανάποδα, το μέσα έξω, το μπροςπίσω, χωρίς να φαίνεται να το αντιλαμβάνεται ή, αν το παρατηρούσε,

χωρίς να είναι σε θέση να το διορθώσει. Της συνέβαινε να περνά ώρεςστριμώχνοντας το χέρι ή το πόδι της στο λάθος γάντι ή παπούτσι, έμοιαζε, όπως έλεγε η γιαγιά της, να μην έχει «αίσθηση του χώρου».Ήταν αδέξια και ασυντόνιστη σε όλες τις κινήσεις της, «ανόητη», όπωςέλεγε μία αναφορά, «κινητικά καθυστερημένη», όπως έλεγε κάποια άλλη (ενώ όταν χόρευε, κάθε της αδεξιότητα εξαφανιζόταν).

Η Ρεβέκα είχε ένα μερικά χωρισμένο ουρανίσκο που προκαλούσεένα σφύριγμα όταν μιλούσε· κοντά, κολοβωμένα δάχτυλα με παραμορφωμένα νύχια που σταματούσαν απότομα· και μία ψηλή, εκφυλιστικήμυωπία που απαιτούσε πολύ χοντρά ματογυάλια· όλα στίγματα της ίδιας συγγενούς κατάστασης που ήταν υπεύθυνη των εγκεφαλικών καιπνευματικών της ελλειμμάτων. Ήταν οδυνηρά ντροπαλή και αποτρα-βηγμένη, καθώς ένιωθε σαν «αντικείμενο γέλιων», αυτό που είχε πάνταυπάρξει.

Αλλά ταυτόχρονα ήταν ικανή να δημιουργεί ζεστούς, βαθείς, ακόμακαι παθιασμένους δεσμούς. Αγαπούσε βαθιά τη γιαγιά της που τηνείχε μεγαλώσει από τα 3 της (όταν έμεινε ορφανή μετά από το θάνατοκαι των δυο γονιών της). Αγαπούσε πολύ τη φύση και πέρναγε πολύευτυχισμένες ώρες κάθε φορά που την έβγαζαν βόλτα στα πάρκα και

217



τους βοτανικούς κήπους της πόλης. Αγαπούσε, επίσης, πολύ τις ιστορίες που της διηγόνταν, αν και ποτέ της δεν έμαθε να διαβάζει (παράτις επίμονες και τρομερές προσπάθειες) και εκλιπαρούσε τη γιαγιά τηςκαι άλλους να της διαβάσουν. «Έχει μια δίψα για ιστορίες», έλεγε η γιαγιά της· και ευτυχώς η γιαγιά διάβαζε με μεγάλη ευχαρίστηση και

είχε μια πολύ ωραία φωνή που εκστασίαζε τη Ρεβέκα. Όχι μόνο ιστορίες αλλά και ποίηση. Έμοιαζε σαν μια βαθιά ανάγκη ή δίψα για τηΡεβέκα, μία αναγκαία μορφή τροφής πραγματικότητας για το μυαλότης. Η φύση ήταν όμορφη αλλά μουγγή. Δεν ήταν αρκετό. Είχε ανάγκηνα της παρουσιάζεται ο κόσμος μέσα από λεκτικές εικόνες, μέσα απότη γλώσσα, και δε φαινόταν να έχει μεγάλη δυσκολία για να παρακολουθήσει τις μεταφορές και τους συμβολισμούς ακόμα και πολύ δύ

σκολων σε νοήματα ποιημάτων, κάτι που ερχόταν σε εντυπωσιακή αντίθεση με την ανικανότητα της σε απλές φράσεις και οδηγίες. Η γλώσσα των αισθημάτων, του συγκεκριμένου, της εικόνας και των συμβόλωνσχημάτιζε έναν κόσμο που αγαπούσε και στον οποίο μπορούσε ναμπει σε έναν πολύ αξιόλογο βαθμό. Αν και ήταν βραδύνους ως προς τιςέννοιες (και τις «προτάσεις»), αισθανόταν άνετα με τη γλώσσα της ποίησης και η ίδια ήταν με ένα δισταχτικό, συγκινητικό τρόπο ένα είδος

«πρωτόγονης», φυσικής ποιήτριας. Οι μεταφορές, μεταφορικά στοιχείατου λόγου, παρομοιώσεις μάλλον απροσδόκητες, της έρχονταν φυσικά,αν και απρόοπτα, σαν ξαφνικές ποιητικές εκσπερματώσεις ή υπαινιγμοί. Η γιαγιά της ήταν θρήσκα, με έναν πολύ ήρεμο τρόπο, και αυτόίσχυε και για τη Ρεβέκα: της άρεσε το άναμμα των κεριών του Σαββάτου, οι ευλογίες και οι προσευχές που αποτελούν την εβραϊκή ημέρα·της άρεσε να πηγαίνει στη Συναγωγή, όπου επίσης την αγαπούσαν (και

τη θεωρούσαν σαν ένα παιδί του Κυρίου, ένα είδος αθώου, άγιου τρελού)· καταλάβαινε πλήρως τη λειτουργία, τους ύμνους, τις προσευχές,τις τελετουργίες και τα σύμβολα από τα οποία αποτελείται η ορθόδοξηεβραϊκή λειτουργία. Όλα αυτά ήταν δυνατά γι' αυτή, προσιτά, αγαπημένα, παρά τα μεγάλα αντιληπτικά και χωροχρονικά προβλήματα της καιπαρά τις μεγάλες της διαταραχές σε οποιαδήποτε σχηματική λειτουρ

γία· δεν μπορούσε να μετρήσει τα ρέστα, οι παραμικροί υπολογισμοί

την κατέβαλλαν, δεν μπορούσε να μάθει να γράφει ή να διαβάζει καιέφτανε ένα μέσο όρο 60 ή και λιγότερο στο Δείκτη Νοημοσύνης της(παρόλο που πήγαινε πολύ καλύτερα στο λεκτικό από το παραστατικόμέρος της εξέτασης).

Ήταν, λοιπόν, «μωρή», «ιδιώτης», «μπούφος» ή αυτή την εντύπωσηέδινε και έτσι την έλεγαν σε ολόκληρη τη ζωή της — αλλά με μια α-

218



προσδόκητη, παράξενα συγκινητική, ποιητική δύναμη. Επιφανειακάδεν ήταν παρά ένας σωρός από ανικανότητες και ελλείμματα και τιςέντονες απογοητεύσεις και αγωνίες που είναι συνδεδεμένες με αυτά·επιφανειακά πάντα ήταν και το αισθανόταν μία διανοητικά ανάπηρη,πολύ χαμηλότερα από τις άκοπες ικανότητες, τις ευτυχισμένες δυνατό

τητες των άλλων αλλά σε κάποιο βαθύτερο επίπεδο δεν υπήρχε αίσθηση κανενός ελλείμματος ή ανικανότητας αλλά ένα αίσθημα ηρεμίαςκαι πληρότητας, τέλειας ζωντάνιας, ένα αίσθημα ότι ήταν ένας άνθρωπος, βαθύς και ανώτερος, ίσος με όλους τους άλλους. Νοητικά, λοιπόν,

η Ρεβέκα ένιωθε ανάπηρη· πνευματικά ένιωθε σαν ένα πλήρες και ολοκληρωμένο ον.

Όταν την πρωτοείδα —αδέξια, χοντροκομμένη, άτσαλη— την είδααπλά, ή συνολικά, σαν ένα θύμα, μία συντριμμένη ύπαρξη, της οποίαςθα μπορούσα να βρίσκω τις νευρολογικές διαταραχές και να τις ανατέμνω με ακρίβεια: ένα πλήθος απραξίες και αγνωσίες, ένας σωρός απόαισθητικοκινητικές διαταραχές και βλάβες, περιορισμοί των διανοητικών σχημάτων και εννοιών που αντιστοιχούν (σύμφωνα με τα κριτήριατου Piaget) με αυτά ενός παιδιού 8 χρονών. Φτωχό παιδί, σκέφτηκαμέσα μου, ίσως με ένα «θραύσμα ικανότητας», ένα τερατώδες χάρισμαομιλίας - ένα σκέτο μωσαϊκό ανώτερων φλοιωδών λειτουργιών, πιαζετι-κών σχημάτων, τα περισσότερα διαταραγμένα.

Την επόμενη φορά που την είδα τα πράγματα ήταν διαφορετικά.Δεν ήταν κάτω από συνθήκες εξέτασης, κλινικής «αξιολόγησης». Έκαναμια βόλτα έξω —ήταν μια όμορφη ανοιξιάτικη μέρα— έχοντας λίγα λεπτά στη διάθεση μου πριν από το άνοιγμα της κλινικής, και τότε είδατη Ρεβέκα να κάθεται σε ένα παγκάκι κοιτώντας τα απριλιάτικα φυλλώματα ήσυχα, με μια φανερή ευχαρίστηση. Καθώς καθόταν εκεί, ντυμένη με ένα ανάλαφρο φόρεμα, με το πρόσωπο ήρεμο και με ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο, μου 'φερε ξαφνικά στο μυαλό μια από τις νέεςκοπέλες του Τσέχοφ —Ειρήνη, Άνια, Σόνια, Νίνα— μέσα σε έναν τσε- χοφικό Βυσσινόκηπο, θα μπορούσε να είναι η οποιαδήποτε νέα γυναίκα που απολαμβάνει μια όμορφη ανοιξιάτικη μέρα. Αυτή ήταν η ανθρώπινη οπτική μου σε αντίθεση με τη νευρολογική μου άποψη.

Καθώς πλησίασα, άκουσε τα βήματα μου και γύρισε, μου απηύθυνεένα πλατύ χαμόγελο και έκανε μια βουβή κίνηση. Έμοιαζε σαν να 'λε-

γε: «Κοιτάξτε τον κόσμο. Πόσο όμορφος είναι!» Και τότε άρχισαν ναβγαίνουν σε μια τζακσόνεια προσπάθεια παράξενα, απότομα, ποιητικάεκκρίματα: «άνοιξη», «γέννηση», «μεγάλωμα», «ξύπνημα», «έλευση στηζωή», «εποχές», «το κάθε πράγμα στον καιρό του». Σκεφτόμουν τον

219



Εκκλησιαστή: «Για το καθετί υπάρχει μια εποχή, και υπάρχει μια εποχή για καθετί κάτω από τους ουρανούς. Μια εποχή για να γεννηθείς καιμια εποχή για να πεθάνεις· μια εποχή για τη σπορά και μια εποχή...»Αυτό ήταν που η Ρεβέκα αναφωνούσε με τον ασύνδετο τρόπο της, έναόραμα εποχών, καιρών, σαν αυτούς του Προσευχητή. «Είναι ένας ηλίθιος Εκκλησιαστής», σκέφτηκα. Μ' αυτή τη φράση οι δυο απόψεις πουείχα γι' αυτή —ηλίθια και συμβολίστρια— συναντήθηκαν, συγκρούστηκαν και συγχωνεύτηκαν. Τα είχε πάει πολύ άσκημα στα διάφορα τεστ— τα οποία, κατά έναν τρόπο, προορίζονταν, όπως όλα τα νευρολογικάκαι ψυχολογικά τεστ, όχι απλώς να αποκαλύψουν και να φανερώσουντα ελλείμματα, αλλά να την αναλύσουν σε λειτουργίες και ελλείμματα.Στα τυπικά τεστ είχε διαλυθεί αξιοθρήνητα, αλλά τώρα ήταν μυστηριωδώς ένα «όλον» και συνθεμένη.

Γιατί ήταν τόσο αποσυνθεμένη προηγουμένως και τόσο ανασυνδεμένη τώρα; Είχα ένα πολύ έντονο αίσθημα δύο εντελώς διαφορετικώντρόπων σκέψης ή οργάνωσης ή ζωής. Ο πρώτος σχηματικός —αντίληψη διατάξεων, λύση προβλημάτων— αυτός ήταν που είχε εξεταστεί καιόπου είχε εμφανιστεί τόσο ελαττωματική, τόσο καταστροφικά ελλειμματική. Αλλά τα τεστ δεν είχαν δώσει την παραμικρή ιδέα για οτιδήποτε εκτός από τα ελλείμματα, οτιδήποτε πέρα από τα ελλείμματα της.

Δε μου είχαν κάνει καμιά νύξη για τις θετικές της δυνάμεις, τη δυνατότητα της να αντιλαμβάνεται τον πραγματικό κόσμο —τον κόσμο τηςφύσης και ίσως της φαντασίας— σαν ένα συνεκτικό, ευδιάκριτο ποιητικό όλον: την ικανότητα της να το βλέπει, να το σκέφτεται και (ότανμπορούσε) να το ζει· δε μου είχαν δώσει καμιά ιδέα για τον εσωτερικό

της κόσμο ο οποίος φανερά ήταν σύνθετος και συνεκτικός και μπορούσε να προσεγγιστεί σαν κάτι διαφορετικό από μία σειρά προβλημάτωνκαι δοκιμασιών.

Ποιο, όμως, ήταν το συνθετικό στοιχείο που επέτρεπε τη σύνθεσητης (σαφώς ήταν κάτι εκτός σχηματικών ικανοτήτων); Άρχισα να σκέφτομαι τη λατρεία που έτρεφε στα παραμύθια, την αφηγηματική σύνθεση και συνοχή. Είναι δυνατό, αναρωτήθηκα, αυτό το ον εδώ μπροστά

μου —ταυτόχρονα ένα χαριτωμένο κορίτσι και μια καθυστερημένη, ένανοητικό ατύχημα— να μπορεί να χρησιμοποιήσει έναν αφηγηματικό (ήδραματικό) τρόπο, για να συνθέτει και να ενοποιεί ένα συνεκτικό κόσμο, στη θέση του σχηματικού κόσμου που σ' αυτή είναι τόσο ελαττω-ματικός, που απλώς δε λειτουργεί; Και καθώς σκεφτόμουν, τη θυμήθη-κα να χορεύει και θυμήθηκα με ποιο τρόπο αυτή η πράξη οργάνωνε τιςκάτω από άλλες συνθήκες αδέξιες και ασύνδετες κινήσεις.



Τα τεστ, οι προσεγγίσεις που χρησιμοποιούμε, σκεφτόμουν καθώςτην κοίταζα να κάθεται στο παγκάκι —απολαμβάνοντας όχι μόνο μιααπλή αλλά μια ιερή θέα της φύσης— η προσέγγιση μας, οι «αξιολογήσεις» μας είναι εντελώς γελοίες, απροσάρμοστες. Μας δείχνουν μόνοελλείμματα, δε μας δείχνουν τις δυνάμεις· μας δείχνουν μόνο αινίγματακαι σχήματα, όταν έχουμε ανάγκη να δούμε μουσική, αφήγηση, παιχνίδι, ένα άτομο που χειρίζεται τον εαυτό του αυθόρμητα με το δικό τουφυσικό τρόπο.

Ένιωθα ότι η Ρεβέκα ήταν άθικτη και ολοκληρωμένη σαν «αφηγηματικό» ον, στις καταστάσεις στις οποίες μπορούσε να οργανώσει τον εαυτό της με έναν αφηγηματικό τρόπο· ήταν κάτι πολύ σημαντικό το νατο ξέρει αυτό κανείς, γιατί του επέτρεπε να βλέπει αυτή και το δυναμικό της κάτω από μια εντελώς διαφορετική γωνία από εκείνη που οσχηματικός τρόπος επέβαλλε.

Ήμουν τυχερός που μπόρεσα να δω τη Ρεβέκα από όλες τις τόσοδιαφορετικές πλευρές της —τόσο καταστραμμένη και αδιόρθωτη απότη μία, τόσο γεμάτη υποσχέσεις και δυναμικό από την άλλη— καθώςκαι το ότι ήταν μια από τις πρώτες ασθενείς που είδα στην κλινική μας.

Γιατί αυτό που είδα σ' αυτή, αυτό που μου έδειξε, το βλέπω τώρα σεόλους τους ασθενείς.Καθώς συνέχισα να την κοιτάζω, έμοιαζε να βαθαίνει. Ή ίσως μου

αποκάλυπτε ή έφτασα να σέβομαι τα βάθη της όλο και περισσότερο.Δεν ήταν πάντα εντελώς ευτυχισμένα βάθη —ποτέ δεν είναι τα βάθη—αλλά ήταν κυρίως ευτυχισμένα κατά το μεγαλύτερο μέρος της χρονιάς.

Ύστερα, το Νοέμβριο, η γιαγιά της πέθανε. Η ελαφράδα, η χαρά που

είχε εκφράσει τον Απρίλιο μεταμορφώθηκε τώρα στο βαθύτερο πόνοκαι σε σκοτάδι. Βρισκόταν σε απόγνωση, αλλά συμπεριφερόταν με με γάλη αξιοπρέπεια. Η αξιοπρέπεια και το ηθικό βάθος προστέθηκαντότε για να σχηματίσουν ένα σοβαρό και διαρκές αντίβαρο στην ελαφριά και λυρική προσωπικότητα που είχα κυρίως δει προηγουμένως.

Την επισκέφτηκα, μόλις έμαθα τα νέα, και με δέχτηκε με μεγάληαξιοπρέπεια αλλά παγωμένη από τον πόνο στο μικρό της δωμάτιο, στο

άδειο πια σπίτι. Η ομιλία της ήταν και πάλι γεμάτη μικρά επιφωνήματα,«τζακσόνεια», με σύντομες αρθρώσεις πόνου και θρήνου. «Γιατί έπρεπενα φύγει;» είπε κλαίγοντας· και πρόσθεσε: «Κλαίω για μένα, όχι γι' αυτή». Ύστερα, μετά από μια παύση: «Η γιαγιούλα είναι καλά. Πήγε στοΠαντοτινό της Σπίτι». Παντοτινό Σπίτι! Ήταν δικό της αυτό το σύμβολο ή ήταν μία ασυνείδητη ανάμνηση ή ένας υπαινιγμός στις ΑιώνιεςΜονές του Εκκλησιαστή; «Κρυώνω τόσο πολύ», είπε κλαίγοντας και



κουλουριάστηκε. «Δεν είναι έξω, είναι μέσα ο χειμώνας. Κρύος σαν τοθάνατο», πρόσθεσε. «Ήταν ένα δικό μου κομμάτι. Ένα μέρος μου πέθανε μαζί της».

Ήταν πλήρης στο θρήνο της —πλήρης και τραγική— δεν είχε κανένα λόγο εκείνη τη στιγμή να την πει κανείς «νοητικά καθυστερημένη».Μετά από μισή ώρα ξεπάγωσε, ξαναπήρε λίγη από τη ζεστασιά της καιτη ζωντάνια της και είπε: «Είναι χειμώνας. Νιώθω νεκρή. Αλλά ξέρωπως η άνοιξη θα ξανάρθει».

Η διεργασία του πένθους υπήρξε αργή αλλά πετυχημένη, καθώς ηΡεβέκα, ακόμα και όταν ήταν περισσότερο τσακισμένη, πήγαινε λίγοπιο μπροστά. Βοηθήθηκε σημαντικά από μια συμπαθητική και υπο-στηρικτική θεία, μία αδελφή της γιαγιάς της, που μετακόμισε τώρα στοσπίτι της. Βοηθήθηκε σημαντικά και από τη Συναγωγή και τη θρησκευτική κοινότητα και, πάνω απ' όλα, από την τελετουργία του «shiva» καιτην ειδική θέση που της δόθηκε σαν ορφανής στην πρωτοκαθεδρίατου πένθους. Ίσως βοηθήθηκε και από τη δυνατότητα της να μου μιλάει ελεύθερα. Και βοηθήθηκε ακόμα σε ένα ενδιαφέρον επίπεδο από ταόνειρα που διηγόταν με ζωηρότητα και που σαφώς επισήμαναν τα στάδια της εργασίας πένθους (βλέπε Peters, 1983).

Όπως τη θυμάμαι σαν τη Νίνα του Τσέχοφ στον απριλιάτικο ήλιο,έτσι τη θυμάμαι χαραγμένη με τραγική καθαρότητα στο σκοτεινό Νοέμβριο εκείνης της χρονιάς, να στέκεται στο μαύρο νεκροταφείο τουΚουίνς και να λέει το Kaddish πάνω από τον τάφο της γιαγιάς της. Οιπροσευχές και οι ιστορίες από τη Βίβλο ασκούσαν πάνω της γοητεία,συνδυασμένες πάντα με την ευτυχισμένη, τη λυρική, την «ευλογημένη»

μεριά της ζωής της. Τώρα στις πένθιμες προσευχές, στον 103ο Ψαλμό,και πάνω απ' όλα στο Kaddish, βρήκε τις σωστές και τις μοναδικέςλέξεις για την ηρεμία και το θρήνο της.

Κατά τη διάρκεια όλων των ενδιάμεσων μηνών της (ανάμεσα στηνπρώτη φορά που την είδα, τον Απρίλιο, και το θάνατο της γιαγιάς της,το Νοέμβριο) η Ρεβέκα, όπως όλοι μας οι «πελάτες» (μια φριχτή λέξηπου γινόταν τότε της μόδας, γιατί υποτίθεται ότι ήταν λιγότερο υποτι

μητική από το «ασθενείς»), συνωστιζόταν σε μια ποικιλία εργαστηρίωνκαι μαθημάτων, σαν μέρος του Αναπτυξιακού και Γνωστικού μας Προ γράμματος (και αυτοί ήταν όροι «in» εκείνη την εποχή).

Δε λειτούργησε με τη Ρεβέκα, δε λειτούργησε με τους περισσότερους από αυτούς. Τελικά σκέφτηκα ότι δεν ήταν η σωστή τακτική, γιατί αυτό που κάναμε ήταν να τους οδηγούμε καταμέτωπα επάνω στα

222



όριά τους, όπως ήδη το είχαν κάνει μάταια, και συχνά μέχρι κάποιοαπάνθρωπο σημείο, σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.

Δίναμε υπερβολική προσοχή στα ελλείμματα των ασθενών μας, όπως για πρώτη φορά μού το είπε η Ρεβέκα, και άπειρα λιγότερη σε ό,τι ήταν άθικτο και διατηρημένο. Για να χρησιμοποιήσω μερικές ακόμα

εκφράσεις του επιστημονικού ιδιώματος, μας απασχολούσε υπερβολικά πολύ η «μελέτη των ελλειμματικών καταστάσεων» και πάρα πολύλίγο η «μελέτη της αφήγησης»*, η παραμελημένη και τόσο απαραίτητηεπιστήμη του συγκεκριμένου.

Η Ρεβέκα, με συγκεκριμένες εικόνες, με τον ίδιο της τον εαυτό, έκανε σαφείς τις δύο εντελώς διαφορετικές, εντελώς διαχωρισμένες μορφές σκέψης και νου, τον «παραδειγματικό» και τον «αφηγηματικό» (με

την ορολογία του Bruner). Και παρόλο που και τα δύο είναι εξίσουφυσικά και έμφυτα για το διαστελλόμενο ανθρώπινο μυαλό, το αφηγηματικό έρχεται πρώτο, αποτελεί την πνευματική του προτεραιότητα.Τα πολύ μικρά παιδιά αγαπούν και ζητούν τις ιστορίες και μπορούν νακαταλάβουν πολύ περίπλοκα θέματα, όταν παρουσιάζονται σαν ιστορίες, τη στιγμή που οι δυνατότητες τους να καταλάβουν τις γενικέςιδέες και τα παραδείγματα είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Αυτή ακριβώς η

αφηγηματική ή συμβολική δύναμη είναι που δίνει ένα νόημα στη ζωή—μία συγκεκριμένη πραγματικότητα στη φανταστική μορφή του συμβόλου και της Ιστορίας— τη στιγμή που η αφηρημένη σκέψη δεν προσφέρει απολύτως τίποτα. Ένα παιδί ακολουθεί τη Βίβλο πριν ακολουθήσει τον Ευκλείδη. Όχι γιατί η Βίβλος είναι απλούστερη (θα μπορούσενα ειπωθεί το αντίθετο), αλλά γιατί είναι φτιαγμένη με ένα συμβολικόκαι αφηγηματικό τρόπο.

Έτσι η Ρεβέκα στα 19 της παρέμενε, όπως έλεγε η γιαγιά της, «σανμικρό παιδί». Σαν παιδί, αλλά όχι παιδί, γιατί ήταν ενήλικας. (Ο όρος«καθυστερημένος» υπαινίσσεται ένα άτομο που παραμένει παιδί, ο όρος «πνευματικά ελλειμματικός» έναν ελλειμματικό ενήλικα - και οι δύοόροι, και οι δύο έννοιες συνδυάζουν μια βαθιά αλήθεια και μια βαθιάανακρίβεια.)

Στην περίπτωση της Ρεβέκας —και άλλων ελλειμματικών ατόμωνστα οποία επιτρέπεται ή τα οποία ενθαρρύνονται σε μία προσωπικήανάπτυξη— οι συγκινησιακές, αφηγηματικές και συμβολικές δυνάμειςμπορούν να αναπτυχθούν και να αποκτήσουν δύναμη και πληθωρικότη-τα, και μπορούν να αποδώσουν (όπως στην περίπτωση της Ρεβέκας)

* «Defectology» και «narratology». (Σ.τ.Μ.)

223



ένα είδος γεννημένου ποιητή —ή (όπως στην περίπτωση του Ζοζέ) έναείδος γεννημένου καλλιτέχνη— ενώ οι παραδειγματικές και εννοιολογικές δυνάμεις, φανερά αδύναμες από την αρχή, αναπτύσσονται πολύαργά και επώδυνα και είναι ικανές μόνο για μια πολύ περιορισμένη καικαθυστερημένη εξέλιξη.

Η Ρεβέκα το αντιλαμβανόταν πλήρως, όπως μου το είχε δείξει πολύκαθαρά από την πρώτη μέρα που την είδα, όταν μου μίλησε για τηναδεξιότητα της και για τη μετατροπή των ανοργάνωτων και ασύνδετωνκινήσεων της σε καλοοργανωμένες, αρμονικές και ρέουσες με την παρουσία μουσικής· και όταν μου έδειξε με ποιο τρόπο ήταν η ίδια συ

γκροτημένη σε μια φυσική σκηνογραφία με μια οργανική, αισθητική καιδραματική ενότητα και αίσθηση.

Σχετικά απότομα, μετά το θάνατο της γιαγιάς της, φάνηκε ξεκάθαρηκαι αποφασιστική. «Δε θέλω άλλα μαθήματα, άλλα εργαστήρια», είπε.«Δε μου προσφέρουν τίποτα. Δεν κάνουν τίποτα για να με συγκροτήσουν». Και ύστερα, με εκείνη τη δύναμη, που τόσο θαύμαζα, για ναβρίσκει τη σωστή παρομοίωση ή μεταφορά που είχε τόσο αναπτυγμένη, παρ' όλο το χαμηλό της Δείκτη Νοημοσύνης, κοίταξε κάτω στο χαλίτου γραφείου και είπε: «Είμαι σαν ένα ζωντανό χαλί. Έχω ανάγκη από

ένα καλούπι, ένα σχέδιο σαν αυτό που έχετε στο χαλί σας. Γίνομαικομμάτια και ξεφτάω, εκτός αν υπάρχει κάποιο σχέδιο». Κοίταξα κάτωστο χαλί όταν η Ρεβέκα είπε αυτά τα λόγια και μου ήρθε στο μυαλό ηπερίφημη εικόνα του Sherrington που σύγκρινε τον εγκέφαλο/νου μεένα «μαγικό αργαλειό» που υφαίνει σχέδια που ολοένα διαλύονται αλλάπάντα με κάποιο νόημα. Σκέφτηκα: μπορεί κανείς να έχει ένα ακατέρ

γαστο χαλί χωρίς σχέδιο; Μπορεί κανείς να έχει το σχέδιο χωρίς το χαλί

(αυτό, όμως, θύμιζε το χαμόγελο χωρίς το γάτο του Τσέστερσαϊρ*); Ένα«ζωντανό» χαλί, όπως ήταν η Ρεβέκα, έπρεπε να 'χει και τα δύο, καιειδικά αυτή, με την έλλειψη της μιας σχηματικής δομής (το στημόνι και.το υφάδι, την πλέξη του χαλιού, για να το πούμε έτσι), μπορεί πράγματι να ξέφτιζε αν δεν είχε ένα σχέδιο (τη δραματική ή την αφηγηματικήδομή του χαλιού). «Μου χρειάζεται ένα νόημα», συνέχισε. «Τα μαθήμα-τα, οι παράξενες εργασίες δεν έχουν νόημα... Αυτό που στ' αλήθεια μου

αρέσει», πρόσθεσε με πίκρα και με λαχτάρα, «είναι το θέατρο».Πήραμε τη Ρεβέκα από το εργαστήριο που μισούσε και τα καταφέ-

ραμε να τη γράψουμε σε μια ειδική θεατρική ομάδα. Της άρεσε· τηνανασυγκροτούσε - τα πήγε εκπληκτικά καλά: μεταμορφώθηκε σε ένα

* Αναφορά στο γάτο του Τσέστερσαϊρ από την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. (Σ.τ.Μ.)

224



πλήρες πρόσωπο, με αυτοκυριαρχία, άνεση, με στιλ σε κάθε της ρόλο.Αν κάποιος έβλεπε τώρα τη Ρεβέκα στη σκηνή —γιατί το θέατρο και ηθεατρική ομάδα έγιναν γρήγορα η ίδια η ζωή της— δε θα μπορούσεποτέ να μαντέψει ότι ήταν πνευματικά ελλειμματική.


Η δύναμη της μουσικής, της αφήγησης και της δραματουργίας έχειμια πολύ μεγάλη πρακτική και θεωρητική σημασία. Μπορεί κανείς νατο καταλάβει ακόμα και στην περίπτωση των ιδιωτών με Δ.Ν. χαμηλότερο από 20 και με ακραία κινητική ανικανότητα και σύγχυση. Ο άξεστος χαρακτήρας των κινήσεων τους μπορεί να εξαφανιστεί στη στιγμή

με τη μουσική και το χορό: ξαφνικά, παρουσία μουσικής, ξέρουν πώςνα κινηθούν. Βλέπουμε πως οι καθυστερημένοι, ανίκανοι να εκτελέσουν σωστά απλές δουλειές, που περιλαμβάνουν ίσως τέσσερις ή πέντεκινήσεις ή διεργασίες σε διαδοχή, μπορούν να τις κάνουν άψογα ανδουλεύουν με μουσική· τη διαδοχή των κινήσεων που δεν μπορούν νασυγκρατήσουν σαν σχήμα μπορούν να τη συγκρατήσουν τέλεια σανμουσική, δηλαδή αν τυλίγεται από μουσική. Το ίδιο μπορεί να παρατη

ρηθεί, πολύ θεαματικά, σε ασθενείς με βαριές βλάβες του μετωπιαίουλοβού και με απραξία, μία ανικανότητα να χάνουν πράγματα, να συ

γκρατήσουν την παραμικρή κινητική διαδοχή ή πρόγραμμα, ακόμα καινα περπατήσουν, παρά τη διατήρηση μιας άψογης εξυπνάδας σε όλουςτους άλλους τομείς. Αυτό το διαδικαστικό έλλειμμα, η κινητική ιδιωτεία,όπως θα μπορούσε να το αποκαλέσει κανείς, που αδρανοποιεί το οποιοδήποτε συνηθισμένο σύστημα εκπαιδευτικής αποκατάστασης, ε

ξαφανίζεται εντελώς αν εκπαιδευτής είναι η μουσική. Αυτό είναι αναμφίβολα η λογική εξήγηση, ή μία από τις λογικές βάσεις, των τρα γουδιών της δουλειάς.

Αυτό που βλέπουμε βασικά είναι η δύναμη της μουσικής να οργανώνει, και να το κάνει αποτελεσματικά (και απολαυστικά!), όταν οι αφηρημένες ή σχηματικές μορφές οργάνωσης αποτυγχάνουν. Πράγματι,είναι ιδιαίτερα θεαματικό, όπως θα το περίμενε κανείς, όταν ακριβώςκαμιά άλλη μορφή οργάνωσης δε λειτουργεί. Έτσι, η μουσική ή η οποιαδήποτε μορφή αφήγησης είναι ουσιώδης όταν εργάζεται κανείς μετους καθυστερημένους ή τους απραξικούς· η επανεκπαίδευση ή η θεραπεία τους πρέπει να επικεντρώνεται στη μουσική ή σε κάτι ισοδύναμο. Και στο θέατρο υπάρχουν ακόμα περισσότερα στοιχεία, καθώςυπάρχει η δύναμη του ρόλου να προσδίδει οργάνωση, να παρέχει, όσο



διαρκεί, μία ολόκληρη προσωπικότητα. Η ικανότητα εκτέλεσης, παιξίματος, του είναι, μοιάζει να είναι ένα «δεδομένο» της ανθρώπινης ζωής,άσχετα εντελώς από τις διανοητικές διαφορές. Το βλέπει κανείς με τανήπια, το βλέπει με τους ξεμωραμένους γέρους, το βλέπει κανείς, ακόμα πιο σπαραχτικά, με τις Ρεβέκες αυτού του κόσμου.

226



22

Ένα ζωντανό μουσικό λεξικό

Ο Μάρτιν Α., 61 χρονών, μπήκε στο ίδρυμα μας προς τα τέλη του 1983,αφού έπαθε πάρκινσον και ήταν πια ανίκανος να φροντίσει τον εαυτότου. Όταν ήταν μωρό, είχε υποστεί μία σχεδόν μοιραία μηνιγγίτιδα πουτου προκάλεσε καθυστέρηση, παρορμητικότητα, επιληπτικές κρίσεις

και κάποια σπαστικότητα στη μία του πλευρά. Η σχολική του εκπαίδευση υπήρξε πολύ περιορισμένη, αλλά διέθετε μια αξιοπρόσεχτημουσική καλλιέργεια, καθώς ο πατέρας του ήταν ένας διάσημος τρα

γουδιστής στη Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης.Έζησε μαζί με τους γονείς του μέχρι το θάνατο τους και στη συνέ

χεια συμπλήρωνε μια περιθωριακή ζωή σαν παιδί για τα θελήματα, μεταφορέας και βοηθός μάγειρα, οτιδήποτε μπορούσε να κάνει πριν απολυθεί, πράγμα που του συνέβαινε με σταθερότητα, εξαιτίας τηςβραδύτητας του, της αφηρημάδας ή της ανικανότητας του. Θα μπορούσε να είναι μια μουντή και αποκαρδιωτική ζωή, αν δεν υπήρχαν τααξιόλογα μουσικά του χαρίσματα και οι ευαισθησίες του και η χαράπου του πρόσφεραν, όπως και στους άλλους.

Είχε μια εκπληκτική μουσική μνήμη —«Ξέρω πάνω από 2.000 όπερες», μου είπε σε κάποια ευκαιρία— αν και ποτέ δεν είχε μάθει ούτε ήταν ικανός να διαβάζει μουσική. Κατά πόσο αυτό θα ήταν δυνατό ήόχι δεν ήταν σαφές, γιατί στηριζόταν πάντοτε στο εξαιρετικό του αυτί,τη δυνατότητα του να συγκρατεί μία όπερα ή ένα ορατόριο μετά απόένα και μοναδικό άκουσμα. Δυστυχώς, η φωνή του δεν ήταν ισάξια τουαυτιού του, γιατί, αν και μελωδική, ήταν απότομη και τραχιά με μια

σπαστική δυσφωνία. Το έμφυτο μουσικό του ταλέντο είχε ξεκάθαραβ ώ ό λ λ ί ί δ έ



καταστροφές; Ή μήπως αυτή η μουσική ανάπτυξη ήταν σε κάποιοβαθμό ένα «αντιστάθμισμα» στις εγκεφαλικές του βλάβες και στουςδιανοητικούς του περιορισμούς; Δε θα το μάθουμε ποτέ. Εκείνο πουείναι βέβαιο είναι ότι ο πατέρας του του μεταβίβασε όχι μόνο τα μουσικά του γονίδια αλλά και τη δική του μεγάλη αγάπη για τη μουσικήμέσα από την οικειότητα της σχέσης πατέρα-γιου και, ίσως, μέσα από

την ιδιαίτερα τρυφερή σχέση ενός γονιού και του καθυστερημένου τουπαιδιού. Ο πατέρας του αγαπούσε τον αργό, αδέξιο Μάρτιν και αυτόςμε τη σειρά του τον λάτρευε· αυτή η αγάπη τους στερεωνόταν από τονκοινό τους έρωτα για τη μουσική.

Η μεγάλη απογοήτευση της ζωής του Μάρτιν ήταν ότι δεν μπορούσενα ακολουθήσει τον πατέρα του και να γίνει κάποτε ένας διάσημοςτραγουδιστής της όπερας και των ορατόριων σαν και αυτόν, αλλά αυτό

δεν αποτελούσε μια έμμονη ιδέα και έβρισκε και έδινε μεγάλη ευχαρίστηση μ' αυτά που μπορούσε να κάνει. Τον συμβουλεύονταν, ακόμακαι οι διάσημοι, για την αξιοθαύμαστη μνήμη του που επεκτεινότανπέρα από την ίδια τη μουσική σε όλες τις λεπτομέρειες των εκτελέσεων. Απολάμβανε μία ταπεινή φήμη σαν «κινούμενη εγκυκλοπαίδεια»που ήξερε όχι μόνο τη μουσική από δύο χιλιάδες όπερες, αλλά όλουςτους τραγουδιστές που είχαν ερμηνεύσει τους ρόλους σε αναρίθμητες

εκτελέσεις και όλες τις λεπτομέρειες της σκηνογραφίας, της παραγω γής, της ενδυματολογίας και του ντεκόρ. (Καμάρωνε, επίσης, για μιαδρόμο προς δρόμο και σπίτι προς σπίτι γνώση της Νέας Υόρκης, καθώς και για το ότι ήξερε τις διαδρομές όλων των λεωφορείων και τωντρένων της.) Ήταν, λοιπόν, ένας φανατικός της όπερας και ταυτόχροναένα είδος «ηλίθιου σοφού». Αντλούσε μια ορισμένη παιδική χαρά απ'όλα αυτά, τη χαρά τέτοιων τεράτων και ειδητικών. Αλλά η αληθινή χα

ρά —και το μόνο πράγμα που έκανε τη ζωή υποφερτή— ήταν η πραγματική συμμετοχή του σε μουσικά γεγονότα, το να τραγουδά σε χορωδίες σε τοπικές εκκλησίες (προς μεγάλη του στενοχώρια δεν μπορούσενα τραγουδά σόλο λόγω της δυσφωνίας του), ειδικά στις μεγάλες γιορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα, στα Πάθη του Ιωάννη και τουΜατθαίου, το Ορατόριο των Χριστουγέννων, το Μεσσία, στα οποία εί

χε συμμετάσχει για πενήντα χρόνια, σαν παιδί και σαν άντρας, στις

μεγάλες εκκλησίες και τους καθεδρικούς της πόλης. Είχε τραγουδήσει,επίσης, στη Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης και, όταν κατεδαφίστηκε, στο Λίνκολν Σέντερ, διακριτικά κρυμμένος ανάμεσα στις απέραντες χορωδίες του Βάγκνερ και του Βέρντι.

Σε τέτοιες στιγμές —κυρίως στα ορατόρια και στα πάθη αλλά και

228



στις πιο ταπεινές χορωδίες των εκκλησιών— καθώς υψωνόταν μέσαστη μουσική, ο Μάρτιν ξέχναγε ότι ήταν «καθυστερημένος», ξέχναγεόλη τη θλίψη και την κακομοιριά της ζωής του, αισθανόταν μια απλο- χωριά να τον τυλίγει, ένιωθε τον εαυτό του ταυτόχρονα αληθινό άνθρωπο και ένα αληθινό παιδί του Θεού.

Τι μορφή είχε, άραγε, ο εσωτερικός του κόσμος; Είχε μια πολύ πε

ριορισμένη γνώση του έξω κόσμου, τουλάχιστον ζωντανή γνώση, καικανένα ενδιαφέρον γι' αυτόν. Αν του διάβαζαν μια σελίδα εγκυκλοπαίδειας ή εφημερίδας, ή του έδειχναν ένα χάρτη των ποταμών της Ασίας ή του μετρό της Νέας Υόρκης, αμέσως καταγραφόταν στην ειδητικήμνήμη του. Αλλά ο ίδιος δεν είχε καμιά σχέση μ' αυτές τις ειδητικέςκαταγραφές, ήταν «α-κεντρικές», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Richard Wollheim, χωρίς αυτόν, έξω από οποιονδήποτε ή από

οτιδήποτε, σαν ζωντανό κέντρο. Έμοιαζε να υπάρχει πολύ λίγο ή καικαθόλου συναίσθημα σε τέτοιες μνήμες —όχι περισσότερη συγκίνησηαπό αυτή που υπάρχει σε ένα χάρτη των δρόμων της Νέας Υόρκης—ούτε συνδέονταν ή διακλαδίζονταν ή γενικεύονταν με τον οποιονδήποτετρόπο. Έτσι, με την ειδητική μνήμη —το τερατώδες μέρος του Μάρτιν— δε σχημάτιζε ούτε ήταν φορέας καμιάς έννοιας κάποιου «κόσμου». Ήταν χωρίς ενότητα, χωρίς αίσθημα, χωρίς σχέση με τον εαυτό

του. Ένιωθε κανείς ότι ήταν κάτι οργανικό, σαν ένας πυρήνας μνήμης ή μια τράπεζα μνήμης, αλλά κατά κανένα τρόπο μέρος από ένα αληθινό και προσωπικό ζωντανό Εγώ.

Και όμως, ακόμα και εδώ, υπήρχε μία μοναδική και εντυπωσιακή εξαίρεση, ταυτόχρονα η πιο θαυμαστή, η πιο προσωπική και η πιο ευλαβική πράξη μνήμης. Ήξερε απ' έξω το Grove's Dictionary of Musicand Musicians, την τεράστια έκδοση που είχε βγει το 1954, σε εννέατόμους, ήταν στ' αλήθεια ένα «κινούμενο Grove». Ο πατέρας του, ηλικιωμένος και άρρωστος πια, δεν μπορούσε να τραγουδά ενεργά, αλλάπέρναγε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του στο σπίτι, ακούγονταςτη μεγάλη του συλλογή φωνητικών εγγραφών στο φωνόγραφο, παίζοντας και τραγουδώντας όλες του τις παρτιτούρες, μαζί με τον τριαντά

χρονο γιο του (στην πιο στενή και στοργική επικοινωνία ολόκληρης τηςζωής τους), και διαβάζοντας δυνατά το λεξικό του Grove —και τις έξι

χιλιάδες σελίδες του— που, καθώς το διάβαζε, τυπωνόταν ανεξίτηλαστον απεριόριστα συγκρατητικό, αν και αγράμματο, φλοιό του γιουτου. Έτσι, το Grove είχε «ακουστεί» με τη φωνή του πατέρα του και δεθα μπορούσε ποτέ πια να ανακληθεί από τον Μάρτιν χωρίς συγκίνηση.

Τέτοιες θαυμαστές υπερτροφίες της ειδητικής μνήμης, ειδικά αν γί-

229



νεται κάποια χρήση ή «επαγγελματική» τους εκμετάλλευση, μερικέςφορές μοιάζουν να εκτοπίζουν το ίδιο το πραγματικό Εγώ ή να τοανταγωνίζονται και να εμποδίζουν την ανάπτυξη του. Και αν δεν υπάρχει κανένα βάθος, κανένα αίσθημα, δεν υπάρχει και κανένας πόνοςσε τέτοιες αναμνήσεις και μπορούν έτσι να χρησιμεύσουν σαν τρόπος«φυγής» από την πραγματικότητα. Αυτό το πράγμα συνέβαινε καθαρά,σε μεγάλο βαθμό, στον Υπερμνήμονα του Luria και περιγράφεται έντονα στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του. Συνέβη φανερά, σεκάποιο βαθμό, στον Μάρτιν Α., τον Ζοζέ και τους Διδύμους, αλλά επίσης ήταν σε κάθε περίπτωση και ένα υποκατάστατο της πραγματικότητας, ακόμα και σαν μια «υπερ-πραγματικότητα», μια ασυνήθιστη, έντονη και μυστικιστική αίσθηση του κόσμου...

Αν αφήσουμε κατά μέρος τις ουσίες και τα πράγματα, τα ειδητικάαντικείμενα, πώς παρουσιαζόταν γενικά ο κόσμος του; Από πολλές απόψεις ήταν μικρός, ασήμαντος, δυσάρεστος και σκοτεινός, ο κόσμοςενός καθυστερημένου που τον κοροϊδέψανε και τον ξεχάσανε σανπαιδί και μετά τον προσλάβανε και τον απολύσανε με περιφρόνησηαπό ταπεινές δουλειές, όταν έγινε άντρας: ο κόσμος κάποιου που σπάνια αισθάνθηκε τον εαυτό του ή αισθάνθηκε να τον βλέπουν οι άλλοισαν κανονικό, ολοκληρωμένο παιδί ή άντρα.

Είχε συχνά παιδική συμπεριφορά, μερικές φορές ήταν κακεντρεχήςκαι είχε μια τάση για απότομους θυμούς, και οι λέξεις που χρησιμοποιούσε ήταν αυτές ενός παιδιού. «Θα πετάξω μια πίτα λάσπη πάνωστα μούτρα σου!» τον άκουσα να ουρλιάζει μια φορά και μερικές φορέςθα έφτυνε ή θα χτύπαγε στα τυφλά. Ρούφαγε τη μύτη του, ήταν βρόμικος, φύσαγε τη μύτη του στο μανίκι του, σε τέτοιες στιγμές είχε τηνεμφάνιση (και αναμφίβολα τα αισθήματα) ενός μικρού μυξιάρικου παιδιού. Αυτά τα παιδικά χαρακτηριστικά, με αποκορύφωμα την ερεθιστική, ειδητική του επίδειξη, δεν τον έκαναν αγαπητό σε κανέναν. Έγινε γρήγορα αντιπαθής στο Ίδρυμα και πολλοί από τους οικότροφους άρ χισαν να τον αποφεύγουν. Μια κρίση βρισκόταν σε εξέλιξη, ο Μάρτινπαλινδρομούσε βδομάδα τη βδομάδα και καθημερινά και κανείς δεν

ήταν αρκετά σίγουρος στην αρχή για το τι έπρεπε να γίνει. Στην αρχήενοχοποιήθηκαν οι «δυσκολίες προσαρμογής» που ο κάθε ασθενής θαμπορούσε να δοκιμάσει αφήνοντας την ανεξάρτητη ζωή έξω και μπαίνοντας σε ένα «Ίδρυμα». Αλλά η νοσοκόμα αισθάνθηκε ότι υπήρχε κάτιπιο ειδικό στη διάρκεια της δουλειάς, «κάτι που τον κατατρώει, έναείδος δίψας, μια δίψα που τον βασανίζει και που δεν μπορούμε νακαταπραΰνουμε. Τον φθείρει», συνέχισε. «Πρέπει να κάνουμε κάτι».



Έτσι, τον Ιανουάριο, πήγα να δω τον Μάρτιν για δεύτερη φορά καιβρήκα έναν εντελώς διαφορετικό άνθρωπο: δεν ήταν πια αναιδής καιεπιδεικτικός, όπως πριν, αλλά μαράζωνε φανερά από κάποιο είδοςπνευματικού και σωματικού πόνου.

— Τι συμβαίνει; ρώτησα. Τι τρέχει;— Πρέπει να τραγουδήσω, είπε βραχνά. Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς

αυτό. Δεν είναι μόνο η μουσική, δεν μπορώ να προσευχηθώ χωρίς τοτραγούδι. Ύστερα, ξάφνου, με μια λάμψη παλιάς μνήμης: Η μουσική,

για τον Μπαχ, είναι το όργανο της λατρείας. Εγκυκλοπαίδεια Grove, λήμμα Μπαχ, σελίδα 304... Ποτέ δεν πέρναγε μια Κυριακή, συνέχισε πιοαπαλά, συλλογισμένα, χωρίς να πάω στην εκκλησία, χωρίς να τραγουδήσω στη χορωδία. Πρωτοπήγα εκεί με τον πατέρα μου μόλις ήμουν αρκετά μεγάλος για να μπορώ να περπατώ και συνέχισα να πηγαίνω μετάτο θάνατο του στα 1955. Έπρεπε να πηγαίνω, είπε άγρια. Θα με σκοτώσει αν δεν πάω.

— Και θα πάτε, είπα. Δεν ξέραμε τι σας έλειπε.Η εκκλησία δεν ήταν μακριά από το Ίδρυμα και ο Μάρτιν είχε μια

εξαίρετη υποδοχή εκεί, όχι μόνο σαν πιστό μέλος του εκκλησιάσματοςκαι του χορού αλλά και σαν νους και σύμβουλος της χορωδίας στηθέση του πατέρα του.

Με αυτό η ζωή του άλλαξε απότομα και θεαματικά. Ο Μάρτιν ξανάβρισκε τη δική του θέση, όπως την αισθανόταν. Μπορούσε να τραγουδήσει, μπορούσε να λατρέψει, με τη μουσική του Μπαχ, κάθε Κυριακήκαι να απολαύσει την ήσυχη αυθεντία που του αναγνωριζόταν.

— Βλέπετε, μου είπε στην επόμενη επίσκεψη μου χωρίς έπαρση αλλά σαν μια απλή διαπίστωση, ξέρουν ότι ξέρω όλη τη λειτουργική καιτη χορωδιακή μουσική του Μπαχ. Ξέρω όλες τις εκκλησιαστικές καντάτες —και τις 202 που βρίσκονται στον κατάλογο του Grove— και ποιεςΚυριακές και γιορτές θα έπρεπε να τραγουδιόνται. Είμαστε η μόνη εκκλησία της επισκοπής με μια πραγματική ορχήστρα και χορωδία, η μόνη που όλες οι φωνητικές δουλειές του Μπαχ τραγουδιόνται συστηματικά. Κάνουμε μια καντάτα κάθε Κυριακή και θα εκτελέσουμε τα ΚατάΜατθαίον Πάθη το Πάσχα που μας έρχεται.

Έβρισκα περίεργο το ότι ο Μάρτιν, ένας καθυστερημένος, είχε ένατόσο μεγάλο πάθος για τον Μπαχ. 0 Μπαχ μοιάζει τόσο διανοητικόςκαι ο Μάρτιν ήταν ένας αγαθιάρης. Εκείνο που δεν αντιλαμβανόμουνα,μέχρι που άρχισα να φέρνω μαζί μου κασέτες από τις καντάτες, και μιαφορά του Μαγκνίφικατ, όταν τον επισκεπτόμουν, ήταν ότι παρ' όλουςτους διανοητικούς του περιορισμούς, ο Μάρτιν είχε μια μουσική εξυ-

231



πνάδα απολύτως ικανοποιητική για να εκτιμήσει ένα μεγάλο μέρος από την τεχνική περιπλοκότητα του Μπαχ· αλλά, πέρα απ' αυτό, δενυπήρχε καν θέμα μουσικής εξυπνάδας: ο Μπαχ για τον Μάρτιν ήτανζωντανός και ο Μάρτιν ζούσε μέσα από τον Μπαχ.

Ο Μάρτιν είχε όντως «τερατώδεις» μουσικές ικανότητες, αλλά στηνπραγματικότητα φαίνονταν τερατώδεις, όταν απομακρύνονταν από τοσωστό και το φυσικό τους πλαίσιο.

Αυτό που ήταν κεντρικό για τον Μάρτιν, όπως είχε υπάρξει κεντρικό για τον πατέρα του, και που το μοιράζονταν μέσα από τη στενή τουςσχέση, ήταν πάντα το πνεύμα της μουσικής, ειδικά της θρησκευτικήςμουσικής, και η ιδέα της φωνής σαν το θείο μουσικό όργανο που φτιά

χτηκε και ορίστηκε για να τραγουδά και να ανυψώνεται στην αγαλλίαση και τη δοξολογία.

0 Μάρτιν έγινε ένας άλλος άνθρωπος, όταν επέστρεψε στο τραγούδικαι στην εκκλησία, ξαναβρήκε τον εαυτό του, ανασυγκροτήθηκε, έγινεκαι πάλι αληθινός. Τα ψευδοπρόσωπα —ο στιγματισμένος καθυστερημένος, το μυξιάρικο παιδί που φτύνει όπου βρει— εξαφανίστηκαν όπως συνέβη και με τον εκνευριστικό, κρύο, απρόσωπο ειδητικό. Το

πραγματικό άτομο έκανε και πάλι την εμφάνιση του, ένας αξιοπρεπής,σεμνός άντρας, σεβαστός και εκτιμώμενος από τους άλλους οικότρο-φους πια.

Αλλά το θαύμα, το αληθινό θαύμα, ήταν να βλέπεις τον Μάρτιν όταντραγουδούσε ή όταν βρισκόταν στην κοινωνία του με τη μουσική —ναακούει με μία ένταση που έφτανε τα όρια της έκστασης— «ένας άντρας με την πληρότητα του σε πλήρη απορρόφηση». Σε τέτοιες στιγ

μές —όπως συνέβαινε με τη Ρεβέκα όταν έπαιζε ή με τον Ζοζέ ότανζωγράφιζε ή με τους Διδύμους όταν βρίσκονταν στην περίεργη αριθμητική τους επικοινωνία— ο Μάρτιν ήταν, με μια λέξη, μεταμορφωμένος.Ό,τι ήταν ελαττωματικό ή παθολογικό απομακρυνόταν και έβλεπες μόνο την απορρόφηση και τη ζωντάνια, την πληρότητα και την υγεία.


Όταν έγραψα αυτό το κομμάτι, καθώς και τα δύο που ακολουθούν,έγραφα αποκλειστικά και μόνο με βάση την εμπειρία μου, σχεδόν χωρίς γνώση της βιβλιογραφίας πάνω στο θέμα, χωρίς καν να ξέρω ότιυπήρχε μία πλούσια βιβλιογραφία (βλέπε, για παράδειγμα, τις 52 αναφορές στο άρθρο του Lewis Hill του 1974). Μία γεύση της, συχνά μπερ-

232



δεμένη και αξιοπερίεργη, πήρα όταν πρωτοδημοσιεύτηκαν οι «Δίδυμοι»και δέχτηκα μια πλημμύρα γραμμάτων και ανατύπων.

Την προσοχή μου τράβηξε ιδιαίτερα μία ωραιότατη και λεπτομερήςσπουδή μιας περίπτωσης από τον David Viscott (1970). Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στον Μάρτιν και την ασθενή του, Χάριετ Γκ.Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν ασυνήθιστες δυνάμεις που σε μερικές περιπτώσεις βρίσκουν μια «α-κεντρική» χρήση με έναν τρόπο πουαγνοεί τη ζωή, μερικές φορές με ένα δημιουργικό τρόπο που επιβεβαιώνει τη ζωή: έτσι, αφού ο πατέρας της της διάβασε τις τρεις πρώτες σελίδεςτου τηλεφωνικού καταλόγου της Βοστόνης, η Χάριετ τις απομνημόνευσε(«και για πολλά χρόνια μετά μπορούσε να δώσει οποιοδήποτε νούμεροαπό αυτές τις σελίδες, όταν της το ζητούσαν») με έναν εντελώς διαφορετικό και εντυπωσιακά δημιουργικό τρόπο, όμως, μπορούσε να συνθέσεικαι να αυτοσχεδιάσει με το στιλ που θα είχε ο οποιοσδήποτε συνθέτης.

Είναι φανερό ότι και οι δυο τους —όπως και οι Δίδυμοι (βλέπε τοεπόμενο κεφάλαιο)— μπορούσαν να ωθούνται, ή να περιορίζονται, στημοίρα των μηχανικών άθλων που θεωρούνται τυπικοί των «ηλίθιων σοφών», άθλοι που είναι ταυτόχρονα θαυμαστοί και χωρίς κανένα νόημα·αλλά, επίσης, και οι δυο τους (όπως και οι Δίδυμοι), όταν δεν ωθούνταν

ή περιορίζονταν μ' αυτό τον τρόπο, έδειχναν μία συνεπή αναζήτησητης ομορφιάς και της τάξης. Αν και ο Μάρτιν έχει μια εκπληκτική μνήμη για τυχαία γεγονότα χωρίς νόημα, η αληθινή του ευχαρίστηση προέρχεται από την τάξη και τη συνοχή, είτε από τη μουσική και πνευματική τάξη μιας καντάτας είτε από την εγκυκλοπαιδική τάξη του Grove.Τόσο ο Μπαχ, όσο και το Grove μεταδίδουν έναν κόσμο. Ο Μάρτιν δεδιαθέτει άλλο κόσμο εκτός από τη μουσική —όπως και στην περίπτωση της ασθενούς του Viscott— αλλά αυτός ο κόσμος είναι ένας πραγματικός κόσμος, μπορεί να τον κάνει πραγματικό, μπορεί να τον διαμορφώσει. Είναι υπέροχο όταν το βλέπει κανείς στον Μάρτιν και, άλλοτόσο ήταν βέβαια, όταν το έβλεπε κανείς στη Χάριετ Γκ.:

«Αυτή η άχαρη, αδέξια, άκομψη κυρία, αυτό το παιδί των 5 χρόνων μετην υπερβολική ανάπτυξη, μεταμορφώθηκε εντελώς όταν της ζήτησα να

παίξει για ένα σεμινάριο του Boston State Hospital. Κάθισε κάτω σεμνά,κοίταξε ήσυχα το πιάνο, ενώ όλοι σιωπήσαμε, και έφερε τα χέρια της ήσυχα στα πλήκτρα και τα άφησε να ξεκουραστούν για ένα λεπτό. Ύστερα κούνησε το κεφάλι της και άρχισε να παίζει με όλο το αίσθημα καιτην κίνηση ενός σολίστ σε κοντσέρτο. Από εκείνη τη στιγμή ήταν έναάλλο πρόσωπο».

Μιλά κανείς για «ηλίθιους σοφούς» σαν να είχαν ένα παράξενο «κόλ-

233



πο» ή ταλέντο ενός κάποιου μηχανικού είδους, χωρίς αληθινή εξυπνά-δα ή κατανόηση. Αυτό ήταν πράγματι εκείνο που είχα σκεφτεί στηναρχή με τον Μάρτιν και συνέχιζα να το σκέφτομαι μέχρι που έφεραμαζί μου το Μαγκνίφικατ. Μόνο τότε μου αποκαλύφθηκε ολοκάθαραότι ο Μάρτιν μπορούσε να συλλάβει την πλήρη πολυπλοκότητα ενόςτέτοιου έργου και ότι δεν ήταν μόνο ένα ταλέντο ή μια αξιοπρόσεχτηπαπαγαλίστικη μνήμη που έβλεπε κανείς να λειτουργεί αλλά μία αυθε-ντική και ισχυρή μουσική ιδιοφυία. Ενδιαφέρθηκα, λοιπόν, ιδιαίτερα,μετά την πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου να πάρω ένα συναρπαστικόάρθρο του L. Κ. Miller από το Σικάγο με τίτλο Ευαισθησία στην τονικήδομή σε έναν αναπτυξιακό ανάπηρο μουσικό σοφό (που παρουσίαστηκε στην Psychonomics Society, Βοστόνη, Νοέμβριος 1985· υπό εκτύ-

πωση). Η προσεχτική και λεπτομερής μελέτη αυτού του πεντάχρονουθαύματος, που υπέφερε από σοβαρές πνευματικές και άλλες αναπη-ρίες εξαιτίας μιας μητρικής ερυθράς, δεν έδειξε μία παπαγαλίστικη μνή-μη ενός μηχανικού τύπου αλλά «...μία εντυπωσιακή ευαισθησία στουςκανόνες που διέπουν τη σύνθεση και ιδιαίτερα στο ρόλο που κατέχουνοι διάφορες μουσικές νότες στον καθορισμό της (διατονικής) μουσικήςδομής... (πράγμα που προϋποθέτει) την απόλυτη γνώση των δομικών

κανόνων σε μία γενεσιουργή κατεύθυνση: δηλαδή, όχι μόνο κανόνεςπου να περιορίζονται στα ειδικά παραδείγματα που παρέχει η εμπειρίακάποιου». Είμαι πεισμένος ότι αυτό συμβαίνει και στην περίπτωση τουΜάρτιν και πρέπει να αναρωτηθεί κανείς αν αυτό δεν είναι αλήθεια καισε όλους τους «ηλίθιους σοφούς»: το ότι, δηλαδή, πρέπει να είναι αλη-θινά και δημιουργικά έξυπνοι και δεν έχουν μόνο κάποιο μηχανικό«ταλέντο» στους ειδικούς τομείς —μουσικό, αριθμητικό, οπτικό, οτιδή-

ποτε— όπου διακρίνονται. Είναι η εξυπνάδα ενός Μάρτιν, ενός Ζοζέ,των Διδύμων, αν και σε έναν ειδικό και περιορισμένο τομέα, που τελικάεπιβάλλεται· και αυτή η εξυπνάδα πρέπει να αναγνωρίζεται και να καλ-λιεργείται.

234



23

Οι Δίδυμοι

Όταν πρωτοσυνάντησα τους Διδύμους, τον Τζων και τον Μάικλ, στα1966, σε ένα κρατικό νοσοκομείο, ήταν ήδη αρκετά γνωστοί. Είχαν κάνει εμφανίσεις στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση και ήταν το αντικείμενο λεπτομερών επιστημονικών άρθρων και λαϊκών δημοσιευμάτων* Υποψιαζόμουν, μάλιστα, πως είχαν κάνει την είσοδό τους και στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας, ίσως ελαφρά «μυθοποιημένοι» αλλά με βάση τα πιστά πορτρέτα από τις δημοσιεύσεις που τους αφορού-σαν.**

Οι Δίδυμοι, που ήταν τότε 26 χρονών, είχαν περάσει τη ζωή τουςαπό την ηλικία των 7 σε διάφορα ιδρύματα, με μια ποικιλία διαγνώσεωνσαν αυτιστικοί, ψυχωσικοί ή σοβαρά καθυστερημένοι. Οι περισσότερεςδημοσιεύσεις κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι ήταν σαν όλους τουςπροικισμένους καθυστερημένους, ότι δεν είχαν «τίποτα το ιδιαίτερο»,εκτός από τις αξιοπρόσεχτες «αρχειακές» τους μνήμες που συγκρατούσαν τις παραμικρότερες οπτικές λεπτομέρειες από την ίδια τους τηνεμπειρία και τη δυνατότητα χρησιμοποίησης που είχαν του υποσυνείδητου, ημερολογιακού αλγορίθμου, που τους επέτρεπε να λένε αμέσως

τι μέρα της εβδομάδας έπεφτε μια ημερομηνία στο μακρινό παρελθόν ή στο μέλλον. Αυτή την άποψη έχει υιοθετήσει ο Steven Smith στο περιεκτικό και έξυπνο βιβλίο του The Great Mental Calculators (1983). Δενυπήρξαν, απ' όσο ξέρω, άλλες μελέτες των Διδύμων από τα μέσα τηςδεκαετίας του '60, καθώς το σύντομο ενδιαφέρον που ξεσήκωσαν έσβησε από τη φαινομενική «λύση» των προβλημάτων που παρουσίαζαν.



Πιστεύω, όμως, ότι αυτή ήταν μια λανθασμένη αντίληψη, ίσως μιαφυσική εξάντληση σε σχέση με τη στερεότυπη προσέγγιση, τη σταθερήμορφή των ερωτήσεων, τη συγκέντρωση σε μία «δοκιμασία» ή μία άλλη,με τις οποίες οι πρώτοι ερευνητές πλησίασαν τους Διδύμους και στιςοποίες τούς περιόρισαν —την ψυχολογία τους, τις μεθόδους τους, τιςζωές τους— σχεδόν σε τίποτα, δηλαδή.

Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο παράξενη, πολύ πιο πολύπλοκη,πολύ λιγότερο ευεξήγητη απ' ό,τι η οποιαδήποτε από αυτές τις μελέτες υπαινισσόταν, αλλά δε θα μπορούσαμε ούτε φευγαλέα να τη δούμεμε το επιθετικό τυπικό «τέστιν» ή τη συνηθισμένη συνέντευξη, υπόμορφή εκπομπής της τηλεόρασης, των Διδύμων.

Όχι γιατί η οποιαδήποτε από αυτές τις μελέτες ή η οποιαδήποτεαπό τις εκπομπές της τηλεόρασης είναι «λάθος». Είναι αρκετά λογικές,συχνά πληροφοριακές, όσο μακριά μπορούν να φτάσουν, αλλά αυτοπεριορίζονται στη φανερή και εξετάσιμη «επιφάνεια» και δε φτάνουνστα βάθη, δε δίνουν καν ένδειξη ή ίσως δε μαντεύουν ότι υπάρχουνβάθη από κάτω.

Πράγματι, δεν μπορεί να έχει κανείς καμιά ένδειξη του οποιουδήποτε βάθους, αν δε σταματήσει να κάνει τεστ στους Διδύμους, να τουςθεωρεί «υποκείμενα». Πρέπει κανείς να αφήσει κατά μέρος την ανάγκητου να καθορίζει και να κάνει τεστ και να αποφασίσει να γνωρίσει τουςΔιδύμους, να τους παρατηρήσει, ανοιχτά, ήσυχα, χωρίς υποθέσεις εκτων προτέρων, αλλά με ένα μυαλό εντελώς ανοιχτό στη φαινομενολο γία και μια συμπόνια, καθώς ζουν και σκέφτονται και αλληλεπιδρούν οένας πάνω στον άλλο, ήσυχα, συνεχίζοντας τη ζωή τους, αυθόρμητα, μετον παράξενο τρόπο τους. Ανακαλύπτει τότε κανείς ότι υπάρχει κάτιπάρα πολύ μυστηριώδες στον τρόπο λειτουργίας τους, κάποιες περίερ

γες δυνάμεις και βάθη ενός πιθανόν στοιχειώδους τύπου που δεν υπήρξα ικανός να «λύσω» στα δεκαοχτώ χρόνια που τους γνωρίζω.

Στην πρώτη συνάντηση είναι πράγματι αντιπαθείς, ένα είδος γκροτέ-σκων Τουίτλνταμ και Τουίτλντυ, αδύνατο να τους ξεχωρίσεις, εικόνεςαντικατοπτρικές, πανομοιότυποι στο πρόσωπο, στις κινήσεις του σώ

ματος, στην προσωπικότητα, στο μυαλό — πανομοιότυποι, επίσης, σταστίγματα των εγκεφαλικών και των άλλων βλαβών τους. Είναι πολύ μικροκαμωμένοι, με άκομψες δυσαναλογίες στο κεφάλι και στα χέρια, οουρανίσκος τους και τα πόδια τους κάνουν μία υπερβολική καμάρα,μία μονότονη τσιριχτή φωνή, μία ποικιλία παράξενων τικ και μανιερισμών και μία πολύ υψηλή, εκφυλιστική μυωπία που απαιτεί τόσο χοντρά γυαλιά, που τα μάτια τους φαίνονται παραμορφωμένα από τη



διάθλαση, δίνοντας τους την όψη δυο μικρών, παράλογων καθηγητώνπου κοιτάνε έντονα και με ενδιαφέρον, με ένα ανάρμοστο, επίμονο καιπαράλογο συγκεντρωμένο βλέμμα. Αυτή η εντύπωση ενδυναμώνεταιμόλις κάποιος αρχίσει να τους κάνει ερωτήσεις ή τους επιτρέψει νααρχίσουν, όπως το συνηθίζουν, αυτόματα, σαν μαριονέτες, μία από τις«ρουτίνες» τους.

Αυτή είναι η εικόνα που παρουσιάστηκε σε άρθρα που δημοσιεύτηκαν, καθώς και πάνω στη σκηνή —είναι οι «βεντέτες» της ετήσιας παράστασης στο νοσοκομείο όπου εργάζομαι— και στις συχνές και μάλλονενοχλητικές εμφανίσεις τους στην τηλεόραση.

Τα πράγματα υπό αυτές τις συνθήκες εξελίσσονται μονότονα. Οι Δί

δυμοι λένε: «Δώστε μας μία ημερομηνία, οποιαδήποτε ημερομηνία σταπερασμένα ή στα επόμενα σαράντα χιλιάδες χρόνια». Τη δίνετε και,σχεδόν στιγμιαία, σας λένε ποια μέρα της βδομάδας θα είναι. «Μια άλλη

ημερομηνία τώρα!» φωνάζουν και η επίδοση επαναλαμβάνεται. Μπορούν, επίσης, να σας πουν την ημερομηνία που πέφτει το Πάσχα μέσαστην ίδια περίοδο των 80.000 χρόνων. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει,παρότι αυτό δεν αναφέρεται συνήθως στις δημοσιεύσεις, ότι τα μάτια

τους κινούνται και σταθεροποιούνται με έναν παράξενο τρόπο καθώςκάνουν αυτές τις ασκήσεις, σαν να ξετυλίγουν ή να εξετάζουν προσε χτικά ένα εσωτερικό τοπίο, ένα πνευματικό ημερολόγιο. Το βλέμματους μοιάζει να «κοιτά», να οραματίζεται με έναν πολύ έντονο τρόπο,παρότι το συμπέρασμα που έχει βγει είναι ότι αυτό που λειτουργείείναι καθαρός υπολογισμός.

Η μνήμη των αριθμών είναι αξιοπρόσεχτη και, ίσως, απεριόριστη.

Μπορούν να επαναλάβουν ένα νούμερο από τρεις αριθμούς, από τριάντα αριθμούς, από τριακόσιους αριθμούς, με την ίδια πάντα ευκολία.Και αυτό έχει αποδοθεί στη χρήση μιας «μεθόδου».

Αλλά όταν φτάνει κανείς να εξετάσει την ικανότητα τους να υπολογίζουν —η ικανότητα που τυπικά αποτελεί το φόρτε όλων των αριθμο-μνημονικών θαυμάτων και των «από μνήμης υπολογιστών»— τα πάνεπολύ άσκημα, σε εντυπωσιακό βαθμό, τόσο όσο ο Δείκτης Νοημοσύ

νης τους, 60 βαθμοί, θα σε έκανε να το περιμένεις. Δεν μπορούν νακάνουν μια πρόσθεση ή μια αφαίρεση με την παραμικρή ακρίβεια καιδεν μπορούν ούτε καν να καταλάβουν τι σημαίνει πολλαπλασιασμός ήδιαίρεση. Τι είναι, όμως, αυτό: «υπολογιστές» που δεν μπορούν να υπολογίσουν και στερούνται ακόμα και των πιο στοιχειωδών δυνατοτήτωνστην αριθμητική;

Παρ' όλα αυτά τούς αποκαλούν «ημερολογιακούς υπολογιστές» και



που μοιάζουν να ανήκουν σε μία κατηγορία «ντοκιμαντέρ», μέσα στοοποίο δεν υπάρχει προσωπική αναφορά, προσωπική σχέση, κανέναζωντανό κέντρο.

Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η προσωπική συμμετοχή, η συγκίνηση,έχει αποκλειστεί από αυτές τις αναμνήσεις με τον τρόπο άμυνας που χρησιμοποιούν οι ψυχαναγκαστικοί και σχιζοειδείς τύποι (και οι Δίδυμοι μπορούσαν σίγουρα να θεωρηθούν ψυχαναγκαστικοί και σχιζοει-δείς). Αλλά θα μπορούσε να ειπωθεί εξίσου, και μάλλον θα ήταν πιοπειστικό, ότι αναμνήσεις αυτού του τύπου ποτέ δεν έχουν τον όποιοπροσωπικό χαρακτήρα, γιατί αυτό πράγματι είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της ειδητικής αυτής καθαυτήν μνήμης.

Εκείνο, όμως, που χρειάζεται να τονίσουμε είναι —κάτι που έχει ανεπαρκώς παρατηρηθεί από τους μελετητές τους, αν και απόλυτα φανερό σε έναν αφελή ακροατή προετοιμασμένο να μείνει άναυδος— τομέγεθος της μνήμης των Διδύμων αυτών, η φαινομενικά απεριόριστη(αν και παιδική και συνηθισμένη) έκταση της και ταυτόχρονα ο τρόποςμε τον οποίο ξαναβρίσκουν τις αναμνήσεις τους. Και αν τους ρωτήσετε

πώς μπορούν να συγκρατούν τόσα πράγματα στο μυαλό τους —έναναριθμό με τριακόσια ψηφία ή ένα τρισεκατομμύριο γεγονότα τεσσάρωνδεκαετιών— απαντούν πολύ απλά: «Τα βλέπουμε». Το να «βλέπουν»—να «οραματίζονται»— με μια εξαιρετική ένταση, σε μια απεριόριστηακτίνα και με μια απόλυτη πιστότητα φαίνεται ότι είναι το κλειδί γιαόλα αυτά. Μοιάζει να είναι μία έμφυτη φυσιολογική ικανότητα του

μυαλού τους, με κάποιες αναλογίες με το διάσημο ασθενή που ο Luriaπεριέγραψε στο The Mind of α Mnemonist, ο οποίος επίσης «έβλεπε»,αν και οι Δίδυμοι δεν είχαν ίσως την πλούσια εναισθητική και συνειδητή οργάνωση των αναμνήσεων του Υπερμνήμονα. Δεν υπάρχει καμιάαμφιβολία, όμως, τουλάχιστον για μένα, ότι οι Δίδυμοι έχουν στη διάθεση τους ένα θαυμαστό πανόραμα, ένα είδος τοπίου ή διαγράμματοςαπό οτιδήποτε έχουν ακούσει ή σκεφτεί ή κάνει και ότι με ένα κλείσιμο του ματιού, που εξωτερικά φαίνεται σαν ένα σύντομο γύρισμα καιμια σταθεροποίηση του βλέμματος, είναι ικανοί (με τα «μάτια του νου»)να ξαναβρούν και να «δουν» σχεδόν οτιδήποτε βρίσκεται μέσα σ' αυτότο απέραντο τοπίο.

Τέτοιες μνημονικές δυνατότητες είναι εντελώς ασυνήθιστες αλλά κατά κανένα τρόπο μοναδικές. Δεν ξέρουμε παρά ελάχιστα πράγματα ήκαι τίποτα για την αιτία της ύπαρξης τους στους Διδύμους ή σε ο



Αφορά τον Sir Herbert Oakley, καθηγητή μουσικής στο Εδιμβούργοτο 19ο αιώνα, για τον οποίο αναφέρεται ότι μία φορά, καθώς επισκε-φτόταν μια φάρμα, άκουσε ένα γουρούνι να στριγκλίζει και φώναξεαμέσως: «Σολ δίεση!» Κάποιος έτρεξε σε ένα πιάνο και ήταν πράγματιένα σολ δίεση. Η πρώτη μου αντίληψη για τις «φυσικές» δυνάμεις καιτη «φυσική» μέθοδο των Διδύμων μού ήρθε με έναν ανάλογο, αυθόρμητο και (μου ήταν αδύνατο να μην το σκέφτομαι) μάλλον κωμικό τρόπο.

Ένα κουτί σπίρτα έπεσε στο τραπέζι μπροστά τους και το περιεχόμενο του άδειασε στο πάτωμα: «111!» φώναξαν και οι δυο τους ταυτό

χρονα· και τότε, με ένα μουρμούρισμα, ο Τζων είπε: «37»· ο Μάικλ τοεπανέλαβε, ο Τζων το είπε μια τρίτη φορά και σταμάτησε. Μέτρησα τασπίρτα —μου πήρε κάμποση ώρα— και ήταν 111.

— Πώς μπορείτε να μετράτε τα σπίρτα τόσο γρήγορα; ρώτησα.— Δε μετρήσαμε, είπαν. Είδαμε τα 111 σπίρτα.Παρόμοιες ιστορίες λέγονται για τον Zacharias Dase, το τέρας των

αριθμών, που μπορούσε να πει στιγμιαία «183» ή «79», αν χυνόταν κάτω ένας σωρός μπιζέλια και εξηγούσε όσο καλύτερα μπορούσε —ήτανεπίσης κουτός— ότι δε μέτραγε τα μπιζέλια, αλλά απλώς «έβλεπε» τοναριθμό τους, σαν ένα σύνολο, με ένα βλέμμα.

— Και γιατί μουρμουρίζατε «37» και το επαναλάβατε τρεις φορές;ρώτησα τους Διδύμους.Είπαν εν χορώ:— 37, 37, 37, 111.Αυτό, αν είναι δυνατόν, το βρήκα ακόμα πιο περίεργο. Το ότι μπο

ρούσαν να δουν 111 —«το ίδιο το 111»— με μια ματιά ήταν εκπληκτικόαλλά ίσως όχι πιο εκπληκτικό από το «σολ δίεση» του Oakley, ας πούμε

ένα είδος «απόλυτου αυτιού» για τους αριθμούς. Αλλά είχαν πάει παρακάτω «παραγοποιώντας» το 111, χωρίς καμιά μέθοδο, χωρίς καν να«ξέρουν» (με το συνηθισμένο τρόπο) τι σημαίνει παράγων. Δεν ανέφερα ήδη ότι ήταν ανίκανοι για τους απλούστερους υπολογισμούς και ότιδεν «καταλάβαιναν» (ή δεν έδειχναν να καταλαβαίνουν) τι ήταν πολλαπλασιασμός και διαίρεση; Και, παρ' όλα αυτά, τώρα είχαν αυθόρμηταδιαιρέσει ένα σύνθετο νούμερο σε τρία ίσα μέρη.

— Πώς το βρήκατε αυτό; ρώτησα κάπως απότομα.Μου εξήγησαν, όσο καλύτερα μπορούσαν, με φτωχούς, ανεπαρκείςόρους —αλλά ίσως δεν υπάρχουν όροι που αντιστοιχούν σε τέτοιαπράγματα— ότι δεν το είχαν «βρει», αλλά μόνο «δει» με μια ματιά. ΟΤζων έκανε μία κίνηση με δύο τεντωμένα δάχτυλα και τον αντίχειρατου, που έμοιαζε να υπαινίσσεται ότι είχαν αυθόρμητα τριχοτομήσει

240



τον αριθμό ή ότι είχε «διαχωριστεί» από μόνος του σε αυτά τα τρία ίσαμέρη, με ένα είδος αυτόματης αριθμητικής «διάσπασης». Έμοιαζαν αμή

χανοι μπροστά στην έκπληξή μου, σαν εγώ να ήμουν κάτι σαν τυφλόςκαι η κίνηση του Τζων μετέφερε μια εξαιρετική αίσθηση αμεσότητας,ήταν η πραγματικότητα. Είναι δυνατό, σκέφτηκα, να μπορούν με κά

ποιο τρόπο να «δουν» τις ιδιότητες όχι με έναν εννοιολογικό, αφηρημένο τρόπο αλλά σαν ποιότητες, να τις αντιληφθούν, να τις νιώσουν, μεκάποιο άμεσο, συγκεκριμένο τρόπο; Και όχι μόνο απλές απομονωμένες ιδιότητες —σαν την «111-τητα»— αλλά και ποιότητες σχέσης; Ίσωςμε έναν ανάλογο τρόπο ο Sir Herbert Oakley θα μπορούσε να έχει πει«μία τρίτη» ή «μία πέμπτη».

Είχα ήδη καταλάβει, μέσα από τα γεγονότα και τις ημερομηνίες που«έβλεπαν», ότι μπορούσαν να κρατήσουν στο μυαλό τους, ότι κρατούσαν πράγματι, ένα απέραντο μνημονικό μωσαϊκό, ένα απέραντο (ή πιθανόν ατέλειωτο) τοπίο μέσα στο οποίο τα πάντα βρίσκονταν σε θέα,απομονωμένα ή σε μια μεταξύ τους σχέση. Εκείνο που κυρίως επιδείκνυαν, όταν ξεδίπλωναν το αδυσώπητο, τυχάρπαστο «ντοκιμαντέρ»τους, ήταν η απομόνωση και όχι η αίσθηση της σχέσης. Τέτοιες θαυμαστές δυνάμεις σχηματισμού εικόνων στο μυαλό —δυνάμεις ουσιαστικάσυγκεκριμένες και εντελώς διαφορετικές από τη δυνατότητα της σύλληψης των εννοιών— τέτοιες θαυμαστές δυνάμεις δε θα τους επέτρεπαν τη δυνατότητα να βλέπουν τις σχέσεις, τις σχέσεις μορφής, τιςτυπικές σχέσεις, αυθαίρετες ή σημαντικές; Αν μπορούσαν να δουν την«111-τητα» με μία ματιά (αν μπορούσαν να δουν έναν ολόκληρο «αστερισμό» από νούμερα), δε θα μπορούσαν, επίσης, να «δουν» με μια ματιά

—να δουν, να αναγνωρίσουν, να σχετίσουν και να συγκρίνουν με ένανεντελώς αισθησιακό και εξωδιανοητικό τρόπο— άπειρα σύμπλοκουςσχηματισμούς και αστερισμούς αριθμών; Μία γελοία, περίπου αχρη-στευτική, δύναμη. Σκέφτηκα τον Φούνες του Μπόρχες.

«Εμείς, με μια ματιά, μπορούμε να διακρίνουμε τρία ποτήρια πάνω σεένα τραπέζι· ο Φούνες όλα τα φύλλα και τις ψαλίδες και τους καρπούςπου αποτελούν μια κληματαριά... Ένας κύκλος σχεδιασμένος πάνω στομαυροπίνακα, μία ορθή γωνία, ένας ρόμβος: όλα αυτά είναι μορφές πουμπορούμε να συλλάβουμε πλήρως και διαισθητικά· ο Ιρενέο μπορούσενα κάνει το ίδιο με την ανάκατη χαίτη ενός αλόγου, με μια αγέλη βόδιαπάνω σε ένα λόφο... δεν ξέρω πόσα αστέρια μπορούσε να διακρίνει στονουρανό».

Μπορούσαν, άραγε, οι Δίδυμοι, που έμοιαζαν να έχουν ένα ιδιόμορ

φο πάθος και μια περίεργη δυνατότητα σύλληψης των αριθμών, μπο-



ρούσαν αυτοί οι Δίδυμοι, που είχαν δει την «111-τητα» με μια ματιά, ναδουν ίσως στο μυαλό τους ένα αριθμητικό «κλήμα» με όλους τους αριθμούς-φύλλα, τους αριθμούς - ψαλίδες, τους αριθμούς-καρπούς πουτο αποτελούσαν; Μία περίεργη, ίσως παράλογη, σχεδόν απίθανη σκέψη, αλλά ό,τι μου είχαν ήδη δείξει ήταν τόσο παράξενο, που ήταν σχε

δόν πέρα από την οποιαδήποτε δυνατότητα κατανόησης. Και απ' όσοκατάλαβα, δεν ήταν παρά η πιο απλή νύξη για τα όσα μπορούσαν νακάνουν.

Σκέφτηκα γύρω από το θέμα, αλλά μετά δυσκολίας σήκωνε την οποιαδήποτε σκέψη. Ύστερα το ξέχασα. Το ξέχασα ώσπου, εντελώς τυ

χαία, έπεσα πάνω σε μία δεύτερη, αυθόρμητη σκηνή, μία μαγική σκηνή.Αυτή τη δεύτερη φορά τούς βρήκα καθισμένους μαζί σε μια γωνιά,

με ένα μυστηριώδες, κρυφό χαμόγελο στα πρόσωπα τους, ένα χαμόγε-λο που δεν είχα ξαναδεί, απολαμβάνοντας την περίεργη ευχαρίστησηκαι ηρεμία που έμοιαζαν να νιώθουν. Γλίστρησα σιγά προς το μέροςτους, για να μην τους ενοχλήσω. Έμοιαζαν κλεισμένοι σε μία παράξενη,καθαρά αριθμητική, συνδιαλλαγή. Ο Τζων έλεγε έναν αριθμό, έναν εξα-ψήφιο αριθμό. Ο Μάικλ άκουγε τον αριθμό, κουνούσε το κεφάλι τουκαι έμοιαζε να τον γεύεται. Ύστερα αυτός, με τη σειρά του, θα έλεγε

έναν άλλο εξαψήφιο αριθμό, και τώρα ήταν η σειρά του Τζων να τονδεχτεί και να τον εκτιμήσει πλήρως. Με την πρώτη ματιά έμοιαζαν σανδύο οινολόγοι την ώρα που δοκιμάζουν το κρασί, που μοιράζονται σπάνιες γεύσεις, σπάνιες εμπειρίες. Έμεινα σιωπηλός, αόρατος γι' αυτούς,υπνωτισμένος, χαμένος.

Τι έκαναν; Τι στο καλό συνέβαινε; Δεν μπορούσα να δώσω καμιάαπάντηση. Ήταν ίσως ένα είδος παιχνιδιού —αλλά με μια σοβαρότητα

και μια ένταση— ένα είδος γαλήνιας και στοχαστικής και σχεδόν ιερήςέντασης που δεν είχα ποτέ μου δει σε ένα συνηθισμένο παιχνίδι καιπου σίγουρα δεν είχα δει στους συνήθως διεγερμένους και αφηρημένους Διδύμους. Αρκέστηκα να σημειώσω τους αριθμούς που πρόφεραν, τους αριθμούς που εμφανώς τούς έδιναν μια τέτοια απόλαυση,που «ατένιζαν», γεύονταν, μοιράζονταν από κοινού.

Είχαν οι αριθμοί κάποια σημασία, αναρωτήθηκα καθώς επέστρεφα

σπίτι, είχαν κάποια «αληθινή» ή οικουμενική σημασία ή (αν είχαν κάποια) μία σκέτη εκκεντρική ή ιδιωτική σημασία, σαν τις μυστικές καιανόητες «γλώσσες» που φτιάχνουν τα αδέλφια για δική τους χρήση;Σκέφτηκα καθώς οδηγούσα προς το σπίτι μου τους Διδύμους τουLuria —τον Λιόσα και τον Γιούρα— μονοωογενείς διδύμους με εγκεφαλική βλάβη και βλάβη του λόγου, που έπαιζαν και φλυαρούσαν παι-

242



διάτικα ο ένας με τον άλλο σε μια πρωτόγονη, μωρουδίστικη γλώσσαδικής τους κατασκευής (Luria και Yudowich, 1959). Ο Τζων και Μάικλδε χρησιμοποιούσαν καν λέξεις ή μισο-λέξεις, απλώς έριχναν αριθμούςο ένας στον άλλο. Ήταν, άραγε, «μπορχεσιανοί» ή «φουνεσιανοί» αριθ

μοί, απλά αριθμητικά κλήματα ή χαίτες αλόγου ή αστερισμοί, ιδιωτικέςαριθμητικές μορφές —ένα είδος αριθμητικής αργκό— που γνώριζαν μόνο οι δυο τους;

Μόλις έφτασα σπίτι, έβγαλα πίνακες δυνάμεων, παραγοντικές σειρές,λογαρίθμους και πρώτους αριθμούς, αναμνηστικά και υπολείμματαμιας παράξενης, απομονωμένης περιόδου της δικής μου παιδικής ηλι

κίας, όταν και εγώ γεννούσα νούμερα, «έβλεπα» νούμερα και είχα έναιδιαίτερο πάθος για τους αριθμούς. Είχα ήδη ένα προαίσθημα και τώρατο επιβεβαίωσα: όλοι οι αριθμοί, οι εξαψήφιοι αριθμοί που οι Δίδυμοιείχαν ανταλλάξει, ήταν πρώτοι — αριθμοί, δηλαδή, που δεν μπορούσαννα διαιρεθούν ακέραια με άλλο ολόκληρο αριθμό, εκτός από τον εαυτότους και τη μονάδα. Είχαν δει, άραγε, ή είχαν στα χέρια τους κάποιοβιβλίο σαν το δικό μου ή ήταν σε θέση κατά κάποιο αφάνταστο τρόπονα «βλέπουν» οι ίδιοι τους πρώτους αριθμούς με κάποιο ανάλογο τρόπο μ' αυτό που είχαν «δει» την 111-τητα ή την τριπλή 37-τητα; Ασφαλώς δεν μπορούσαν να τους υπολογίζουν, δεν μπορούσαν να υπολογίσουν τίποτα.

Επέστρεψα στην κλινική την άλλη μέρα κουβαλώντας το πολύτιμοβιβλία με τους πρώτους αριθμούς μαζί μου. Τους βρήκα και πάλι νασυσκέπτονται ιδιαιτέρως μέσα στην αριθμητική τους επικοινωνία, αλλάαυτή τη φορά, χωρίς να πω τίποτα, μπήκα και εγώ στη συντροφιά σιωπηλά και ήσυχα. Στην αρχή τα έχασαν, αλλά καθώς δεν τους διέκοψα,ξανάπιασαν το «παιχνίδι» τους με τους εξαψήφιους πρώτους αριθμούς.Μετά από λίγα λεπτά αποφάσισα να συμμετάσχω και ριψοκινδύνεψαέναν αριθμό, έναν οκταψήφιο πρώτο. Γύρισαν και οι δύο προς το μέ

ρος μου, ύστερα ξαφνικά σιώπησαν με ένα ύφος έντονης συγκέντρωσης και ίσως και απορίας στα πρόσωπα τους. Υπήρξε μια μακριά παύση —η μακρύτερη που τους είχα δει να κάνουν, που πρέπει να κράτησε μισό λεπτό ή και περισσότερο— και ύστερα ξαφνικά, ταυτόχρονα,άρχισαν και οι δυο τους να χαμογελούν.

Είχαν, μετά από κάποια αφάνταστη εσωτερική διαδικασία ελέγχου,

δει ξαφνικά ότι ο δικός μου οκταψήφιος αριθμός ήταν πρώτος και αυτό αποτελούσε φανερά μία μεγάλη χαρά μια διπλή χαρά γι' αυτούς



είχα δει τι έκαναν, ότι μου άρεσε, ότι το θαύμαζα και ότι μπορούσα καιεγώ να συμμετάσχω.

Τραβήχτηκαν ελαφρά κάνοντας μου χώρο — ένας καινούριος σύντροφος στο παιχνίδι με τους αριθμούς, ένας τρίτος στον κόσμο τους.Ύστερα ο Τζων, που πάντα άρχιζε πρώτος, σκέφτηκε για πάρα πολλήώρα —θα πρέπει να πέρασαν τουλάχιστον πέντε λεπτά, αν και δεν

τολμούσα να κουνηθώ και μόλις και ανέπνεα— και έβγαλε έναν αριθμόεννιά ψηφίων και ύστερα από έναν ανάλογο χρόνο, ο δίδυμος του, οΜάικλ, απάντησε με έναν ανάλογο αριθμό. Ύστερα εγώ, με τη σειράμου, μετά από ένα λαθραίο βλέμμα στο βιβλίο μου, πρόσθεσα τη δικιάμου ανέντιμη συμβολή, έναν δεκαψήφιο πρώτο που βρήκα στο βιβλίομου.

Και πάλι υπήρξε, και για ακόμα περισσότερο, μία ήσυχη σιωπή γεμάτη απορία - και ύστερα ο Τζων, μετά από μια θαυμαστή εσωτερική ενατένιση, έβγαλε ένα δωδεκαψήφιο αριθμό. Δεν είχα τρόπο να το ελέγξωκαι δεν μπορούσα να απαντήσω, γιατί το βιβλίο μου —που απ' όσο ήξερα ήταν μοναδικό στο είδος του— δεν προχωρούσε πέρα από τουςδεκαψήφιους πρώτους αριθμούς. Αλλά ο Μάικλ ήταν ικανός να το κάνει,παρόλο που του έπαιρνε πέντε λεπτά, και μια ώρα αργότερα οι Δίδυμοι αντάλλαζαν εικοσαψήφιους πρώτους, τουλάχιστον υποθέτω ότι έ

τσι έκαναν, γιατί δεν είχα τρόπο να το ελέγξω. Ούτε και υπήρχε κανένας εύκολος τρόπος, στα 1966, για να το ελέγξει κανείς, εκτός κι ανδιέθετε κάποιον υπερμοντέρνο κομπιούτερ. Και ακόμα και έτσι, θα ήταν δύσκολο, γιατί είτε κανείς χρησιμοποιεί τον κανόνα του Ερατοσθένη ή οποιονδήποτε άλλο αλγόριθμο, δεν υπάρχει απλή μέθοδος για τονυπολογισμό των πρώτων. Δεν υπάρχει απλή μέθοδος για τους πρώτουςαυτής της τάξης και, παρ' όλα αυτά, οι Δίδυμοι το έκαναν. (Βλέπε, ό

μως, και το Υστερόγραφο.)Σκέφτηκα πάλι τον Dase, για τον οποίο είχα διαβάσει χρόνια νωρίτε

ρα στο γοητευτικό βιβλίο του F.W.H. Myers Human Personality (1903).

«Ξέρουμε ότι ο Dase (ίσως ο πιο πετυχημένος από αυτά τα τέρατα) ήτανπαράξενα στερημένος από μαθηματική σύλληψη... Παρ' όλα αυτά, μέσασε δώδεκα χρόνια έφτιαξε παραγοντικούς πίνακες και πίνακες πρώτωναριθμών για το έβδομο και σχεδόν ολόκληρο το όγδοο εκατομμύριο, ένας άθλος που ελάχιστοι άνθρωποι θα μπορούσαν να εκπληρώσουν, χωρίς μηχανική βοήθεια, σε μια συνηθισμένη ζωή».

Μπορεί, λοιπόν, να θεωρηθεί, καταλήγει ο Myers, σαν ο μοναδικόςάνθρωπος που πρόσφερε ποτέ κάποια πολύτιμη υπηρεσία στα μαθη-

244



ματικά, χωρίς να είναι ικανός να διασχίσει τη Γέφυρα των Γαϊδάρων*Αυτό που δεν εκτίθεται καθαρά από τον Myers, και ίσως δεν ήταν

καθαρό, είναι αν ο Dase είχε κάποια μέθοδο για τους πίνακες που κατασκεύαζε ή αν, όπως δείχνουν τα απλά πειράματα όπου «έβλεπε»τους αριθμούς, «έβλεπε» κατά κάποιο τρόπο αυτούς τους μεγάλουςπρώτους αριθμούς, όπως φαινομενικά έκαναν οι Δίδυμοι.

Καθώς τους παρατηρούσα σιωπηλά —αυτό ήταν εύκολο, γιατί είχαένα γραφείο στην πτέρυγα όπου έμεναν οι Δίδυμοι— τους παρατηρούσα σε αναρίθμητα άλλα είδη αριθμητικών παιχνιδιών ή αριθμητικής επικοινωνίας, τη φύση των οποίων δεν μπορούσα να διευκρινίσω καιούτε καν να μαντέψω.

Φαίνεται, όμως, πιθανό ή βέβαιο ότι ασχολούνται με «αληθινές» ιδιότητες ή ποιότητες, γιατί το αυθαίρετο, όπως είναι τα τυχαία νούμερα,

δεν τους προσφέρει καμία ευχαρίστηση ή σχεδόν καμία. Είναι φανερόότι χρειάζονται κάποιο «νόημα» στους αριθμούς τους με τον ίδιο ίσωςτρόπο με τον οποίο ο μουσικός πρέπει να έχει αρμονία. Πράγματι,άρχισα να τους συγκρίνω με μουσικούς, ή με τον Μάρτιν (κεφάλαιο 22),επίσης καθυστερημένο, που έβρισκε στις γαλήνιες και μεγαλειώδειςαρχιτεκτονικές του Μπαχ μια ευαίσθητη εκδήλωση της τελειωτικήςαρμονίας και τάξης στον κόσμο, που του ήταν εντελώς απρόσβατος

εννοιολογικά, εξαιτίας των νοητικών του περιορισμοί.«Όποιος είναι αρμονικά φτιαγμένος», γράφει ο Sir Thomas Browne,

«θέλγεται από την αρμονία... από μία βαθιά ενατένιση του ΜεγάλουΣυνθέτη. Υπάρχει κάτι το θείο στην αρμονία πέρα από αυτό που τοαυτί μπορεί να ανακαλύψει· είναι μια Συμβολική και κρυφή Ανάγνωσηολόκληρου του Κόσμου... μία ευαίσθητη αντήχηση αυτής της αρμονίαςπου διανοητικά ακούγεται στα αυτιά του Δημιουργού... Η ψυχή... είναι

αρμονική και ό,τι πλησιέστερο υπάρχει σ' αυτή είναι η μουσική».Ο Richard Wollheim στο The Thread of Life (1984) κάνει μία απόλυτη

διάκριση ανάμεσα στους υπολογισμούς και αυτό που ονομάζουμε «εικονικές» πνευματικές καταστάσεις και προλαβαίνει μια πιθανή αντίρρηση σ' αυτή τη διάκριση:

«Θα μπορούσε κανείς να έχει αντιρρήσεις στο γεγονός ότι όλοι οι υπολο γισμοί είναι μη εικονικοί με βάση το γεγονός ότι, όταν υπολογίζει, μερικές φορές, το κάνει φτιάχνοντας στο μυαλό του την εικόνα του υπολογι-

* Ass's Bridge: το όνομα που δίνεται στη γραφική απόδειξη του Πυθαγόρειου θεωρήματος για το τετράγωνο της υποτεινούσης. Κατ' επέκταση σημαίνει κάτι το συνηθισμένο,γνωστό σε όλους. (Σ.τ.Μ.)

245



σμού πάνω σε μια σελίδα. Γιατί αυτό που αναπαρίσταται σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι ο ίδιος ο υπολογισμός αλλά μία αναπαράσταση του·ο υπολογισμός αφορά τους αριθμούς, αλλά αυτό που εικονίζεται είναι τανούμερα που αναπαριστούν τους αριθμούς».

Ο Λάιμπνιτς, από την άλλη, φτιάχνει μια ερεθιστική αναλογία ανάμε

σα στους αριθμούς και τη μουσική: «Η ευχαρίστηση που αντλούμε απότη μουσική έρχεται από το γεγονός ότι μετράμε, αλλά μετράμε ασυνείδητα. Η μουσική δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ασυνείδητη αριθμητική».

Ποια είναι η κατάσταση με τους Διδύμους, όσο μπορούμε να τηνερευνήσουμε, όπως ίσως και με άλλους; Ο Ernst Toch, ο συνθέτης —μουέλεγε ο εγγονός του, ο Lawrence Weschler— μπορούσε εύκολα να συ

γκρατήσει στο μυαλό του μια μακριά σειρά αριθμών μετά από ένα μόνοάκουσμα αλλά το έκανε «μετατρέποντας» τη σειρά των αριθμών σε έναμουσικό σκοπό (μία μελωδία που ο ίδιος σχημάτιζε, έτσι ώστε να «αντιστοιχεί» στους αριθμούς. Ο Jerediah Buxton, ένας από τους πιο περισπούδαστους και επίμονους υπολογιστές όλων των εποχών και έναςάνθρωπος που είχε ένα αληθινό, ακόμα και παθολογικό, πάθος για τονυπολογισμό και το μέτρημα (όπως έλεγε ο ίδιος, μπορούσε «να μεθύσει

από τους λογαριασμούς»), «μετέτρεπε» τη μουσική και το θέατρο σενούμερα. «Κατά τη διάρκεια του χορού», αναφέρει μια σύγχρονη τουπεριγραφή, στα 1754, «προσηλώθηκε στον αριθμό των βημάτων μετάαπό ένα υπέροχο κομμάτι, δήλωσε ότι οι αναρίθμητοι ήχοι της μουσικής τον είχαν μπερδέψει υπερβολικά και συνέχισε να παρακολουθείτον κ. Garrick* μόνο για να μετρήσει τις λέξεις που πρόφερε, πράγμαστο οποίο, όπως είπε, πέτυχε απολύτως».

Έχουμε εδώ δύο πολύ ωραία, αν και ακραία, παραδείγματα: ο μουσικός που γυρνά τους αριθμούς σε μουσική και ο μετρητής που γυρνάτη μουσική σε αριθμούς. Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να έχει πιο αντιθετικά είδη μυαλού, ή, τουλάχιστον, πιο αντίθετους τρόπους σκέψης.**

Πιστεύω ότι οι Δίδυμοι, που είχαν μία εξαιρετική «αίσθηση» των α

ριθμών, χωρίς να είναι ικανοί να λογαριάσουν ούτε στο ελάχιστο, συγ γενεύουν περισσότερο με τον Toch παρά με τον Buxton. Εκτός από το

* Διάσημος Άγγλος ηθοποιός του 18ου αιώνα. (Σ.τ.Μ.)** Κάτι συγκρίσιμο με τον τρόπο του Buxton, που ίσως μοιάζει ο πιο «αφύσικος» από

τους δύο, παρουσίαζε η ασθενής μου Μίριαμ Η. στο Awakenings, όταν είχε τις «αριθμομα-νιακές» κρίσεις της.

246



γεγονός —που για εμάς τους συνηθισμένους ανθρώπους είναι τόσοδύσκολο να φανταστούμε— ότι δε «μετατρέπουν» αριθμούς σε μουσική, αλλά τους νιώθουν πραγματικά, αυτούς καθαυτούς, σαν «μορφές»,σαν «τόνους», σαν τις πολυποίκιλες μορφές που συνθέτουν την ίδια τηφύση. Δεν είναι υπολογιστές και η ικανότητα αντίληψης των αριθμών

που έχουν είναι «εικονική». Συγκεντρώνονται πάνω σ' αυτούς, κατοικούν ανάμεσα σε παράξενες σκηνές από αριθμούς· περιδιαβάζουν ελεύθερα μέσα σε απέραντα τοπία αριθμών δημιουργούν δραματουργικάέναν ολόκληρο κόσμο φτιαγμένο από αριθμούς. Έχουν, πιστεύω, μίαεντελώς ιδιόμορφη φαντασία της οποίας μία —ίσως η πιο παράξενη—ιδιότητα είναι ότι μπορεί να φανταστεί μόνο με αριθμούς. Δε μοιάζουννα κάνουν πράξεις, να «λειτουργούν» με βάση τους αριθμούς, εξω-εικο-

νικά όπως θα έκανε ένας υπολογιστής· τους «βλέπουν», άμεσα, σαν μίααπέραντη φυσική σκηνογραφία.

Και αν κάποιος ρωτήσει αν υπάρχουν άλλα ιστορικά ανάλογα μιαςτέτοιας «εικονικότητας», πιστεύω ότι θα την έβρισκε σε ορισμένα επιστημονικά μυαλά. Ο Ντμίτρι Μεντελέγιεφ, για παράδειγμα, μετέφερεμαζί του, γραμμένες σε καρτέλες, τις αριθμητικές ιδιότητες των στοι

χείων, μέχρις ότου του έγιναν απόλυτα «οικεία», τόσο οικεία, που έπα

ψε από κάποιο σημείο και ύστερα να τα σκέφτεται σαν αθροίσματαιδιοτήτων αλλά (έτσι μας διηγείται) σαν «οικεία του πρόσωπα». Έβλεπετώρα τα στοιχεία, εικονικά, φυσιογνωμικά, σαν «πρόσωπα», πρόσωπαπου σχετίζονταν μεταξύ τους, σαν μέλη μιας οικογένειας, που σαν σύνολο, in toto, περιοδικά διευθετημένα, σχημάτιζαν το πλήρες τυπικόπρόσωπο της οικουμένης. Ένα τέτοιο επιστημονικό μυαλό είναι ουσιαστικά «εικονικό» και «βλέπει» ολόκληρη τη φύση σαν πρόσωπα και

σκηνές, ίσως και σαν μουσική. Αυτή η «όραση», αυτή η εσωτερική όραση, αν και φτάνει στο υπερφυσικό, αποτελεί, παρ' όλα αυτά, ένα ακέραιο κομμάτι του φυσικού και η ίδια η μεταφορά που πραγματοποιείαπό το ψυχικό στο φυσικό συνιστά μια δευτερεύουσα ή εξωτερική λειτουργία μιας τέτοιας επιστήμης. («Ο φιλόσοφος αναζητεί να ακούσειμέσα του την ηχώ της παγκόσμιας συμφωνίας», γράφει ο Νίτσε «και νατην προβάλει και πάλι κάτω από τη μορφή ιδεών».) Οι Δίδυμοι, υποθέ

τω ότι, αν και ηλίθιοι, ακούν τη συμφωνία του κόσμου αλλά ολοκληρωτικά με τη μορφή αριθμών.

Η ψυχή είναι «αρμονική» όποιος και αν είναι ο Δείκτης Νοημοσύνηςτου ατόμου και για μερικούς, όπως για τους φυσικούς επιστήμονες καιτους μαθηματικούς, η αίσθηση της αρμονίας είναι ίσως κυρίως νοητική.Δεν μπορώ, όμως, παρ' όλα αυτά, να σκεφτώ το οτιδήποτε νοητικό

247



που δεν ενέχει ταυτόχρονα, κατά κάποιο τρόπο, και κάποια ευαισθη-σία· η ίδια η λέξη «αίσθηση» έχει πάντα αυτή τη διπλή σημασία* Ευαίσθητο και ταυτόχρονα «προσωπικό», γιατί δεν μπορούμε να νιώσουμετο οτιδήποτε, να βρούμε κάποιο «νόημα» στο οτιδήποτε, παρά μόνο αναυτό έχει κάποια σχέση ή αν μπορεί να σχετιστεί με κάποιο τρόπο με

εμάς τους ίδιους. Οι μεγάλες αρχιτεκτονικές του Μπαχ παρέχουν, όπως το έκαναν για τον Μάρτιν Α., «μια συμβολική και κρυφή ανάγνωσηολόκληρου του κόσμου», αλλά είναι επίσης αναγνωρίσιμες, μοναδικές,βαθιά αγαπητές, σαν Μπαχ· ο ίδιος ο Μάρτιν το ένιωθε αυτό εντονότατα και το συσχέτιζε με την αγάπη που έτρεφε στον πατέρα του.

Πιστεύω ότι οι Δίδυμοι δεν έχουν απλώς μια παράξενη «ιδιότητα»αλλά μια ευαισθησία, μια αρμονική ευαισθησία, που ίσως συγγενεύει μετην ευαισθησία της μουσικής. Θα μπορούσε πολύ φυσικά κανείς ναμιλήσει για μια «πυθαγόρεια» ευαισθησία και, τελικά, αυτό που είναιπαράξενο δεν είναι η ύπαρξη της αλλά η φαινομενική της σπανιότητα.Η ψυχή του καθενός είναι αρμονική, όποιος και αν είναι ο ΔείκτηςΝοημοσύνης του και ίσως η ανάγκη να βρούμε ή να αισθανθούμε μιααπόλυτη αρμονία ή τάξη να αποτελεί μια παγκόσμια σταθερά του μυαλού, όποιες και αν είναι οι δυνατότητες του και όποια μορφή και ναπαίρνει. Τα μαθηματικά αποκαλούνται ανέκαθεν «η βασίλισσα των επιστημών» και οι μαθηματικοί αισθάνονται πάντα τους αριθμούς σαν τομεγάλο μυστήριο, καθώς ο ίδιος ο κόσμος είναι οργανωμένος, μυστηριωδώς, με τη δύναμη των αριθμών. Αυτό εκφράζει πάρα πολύ όμορφαστον πρόλογο της Αυτοβιογραφίας του ο Μπέρτραντ Ράσελ·

«Με όμοιο πάθος αναζήτησα τη γνώση, θέλησα να καταλάβω τις καρδιέςτων ανθρώπων. Θέλησα να μάθω γιατί τα αστέρια λάμπουν. Και προσπάθησα να αντιληφθώ την πυθαγόρεια δύναμη με την οποία κρατιέται ηεξουσία του αριθμού επάνω από την παγκόσμια κίνηση».

Είναι παράξενο να συγκρίνουμε αυτούς τους μωρούς Διδύμους με μίαδιανόηση, ένα πνεύμα σαν αυτό του Μπέρτραντ Ράσελ. Παρ' όλα αυτά,δε νομίζω ότι είναι μια τόσο παρατραβηγμένη σύγκριση. Οι Δίδυμοι

ζουν αποκλειστικά σε έναν κόσμο σκέψης που αποτελείται από αριθμούς. Δεν ενδιαφέρονται για τη λάμψη των αστεριών ή για τις καρδιέςτων ανθρώπων. Και, εντούτοις, οι αριθμοί γι' αυτούς δεν είναι «σκέτοι»

* Η λέξη sense στα αγγλικά, με τη διπλή σημασία της «αίσθηση» και «έννοια». Στα ελληνικά θα βρούμε την ίδια αμφισημία στα νέα παράγωγα της λέξης «έννοια», όπως το «νιώθω»(Σ.Τ.Μ.)

248



αριθμοί αλλά νοήματα, σημαίνοντα, των οποίων το «σημαινόμενο» είναιο ίδιος ο κόσμος.

Δεν προσεγγίζουν τους αριθμούς με ελαφρότητα, όπως κάνουν οιπερισσότεροι από τους από μνήμης υπολογιστές. Δεν ενδιαφέρονται,δεν έχουν ικανότητα, δεν μπορούν να καταλάβουν τους υπολογισμούς.Θα λέγαμε μάλλον ότι είναι οι γαλήνιοι παρατηρητές του αριθμού καιπροσεγγίζουν τους αριθμούς με μια αίσθηση ευλάβειας και δέους. Οιαριθμοί είναι γι' αυτούς ιεροί, γεμάτοι σημασία. Αυτός είναι ο δικόςτους τρόπος —όπως ο τρόπος του Μάρτιν ήταν η μουσική— για νασυλλάβουν τον Πρώτο Συνθέτη.

Αλλά οι αριθμοί δεν τους προκαλούν μόνο δέος, είναι ταυτόχρονα

και φίλοι τους, ίσως οι μόνοι φίλοι που γνώρισαν στις απομονωμένεςαυτιστικές τους ζωές. Αυτό είναι ένα μάλλον κοινό συναίσθημα πουμοιράζονται όσοι άνθρωποι έχουν ένα ταλέντο για τους αριθμούς, καιακόμα και ο Steven Smith, ενώ βλέπει τη «μέθοδο» σαν αυτό που έχειτη μεγαλύτερη σημασία, δίνει πολλά απολαυστικά παραδείγματα γι'αυτό: όπως ο George Parker Bidder, που έγραψε για τα πρώτα παιδικάτου χρόνια με τους αριθμούς: «Οι αριθμοί μέχρι το 100 μού έγιναν από

λυτα οικείοι· ήταν σαν φίλοι μου και γνώριζα όλες τους τις σχέσεις καιτις γνωριμίες»· ή ο σύγχρονος μας Shyam Marathe από την Ινδία: «Ότανλέω ότι οι αριθμοί είναι φίλοι μου, εννοώ ότι έχω στο παρελθόν ασχοληθεί μ' αυτό το συγκεκριμένο αριθμό για κάμποσο καιρό και με μίαποικιλία τρόπων και ότι σε πολλές περιπτώσεις βρήκα νέες και συναρπαστικές ιδιότητες κρυμμένες σ' αυτόν... Έτσι, αν στη διάρκεια ενόςυπολογισμού συναντήσω έναν αριθμό που γνωρίζω, τον κοιτώ αμέσως

σαν κάποιο φίλο μου».Ο Hermann von Helmholtz, μιλώντας για τη μουσική αντίληψη, λέει ότι

αν και οι σύνθετοι μουσικοί τόνοι μπορούν να αναλυθούν και να δια χωριστούν στα συστατικά μέρη τους, ακούγονται κανονικά σαν ξεχωριστές, μοναδικές ποιότητες τόνου, σαν αδιαχώριστα σύνολα. Μιλά σ'αυτό το σημείο για μια «συνθετική αντίληψη» που ξεπερνά την ανάλυση και που αποτελεί τη μη αναλύσιμη ουσία της κάθε μουσικής αίσθη

σης. Συγκρίνει τέτοιους τόνους με πρόσωπα και κάνει την υπόθεση ότιμπορεί να τις αναγνωρίζουμε με τον ίδιο προσωπικό τρόπο. Εν συντομία, περίπου υπαινίσσεται ότι οι μουσικοί τόνοι και σίγουρα οι μελωδίες είναι, πράγματι, «πρόσωπα» για το αυτί και αναγνωρίζονται, γίνονται αισθητά, άμεσα σαν «πρόσωπα» (ή «ψευδο-πρόσωπα»), μία ανα γνώριση που εμπλέκει τη ζεστασιά, τη συγκίνηση και την προσωπικήσχέση.



Έτσι φαίνεται να συμβαίνει και μ' αυτούς που αγαπούν τους αριθμούς. Και αυτοί, επίσης, αναγνωρίζονται σαν «πρόσωπα» μέσα από έναμοναδικό, διαισθητικό, προσωπικό: «Σε ξέρω!»* Ο μαθηματικός WimKlein το τοποθέτησε πολύ καλά: «Οι αριθμοί είναι περισσότερο ή λιγότερο φίλοι μου. Δεν είναι το ίδιο για σας, ας πούμε το 3.844; Για σας

είναι μόνο ένα τρία και ένα οχτώ και δύο τεσσάρια. Αλλά εγώ θα πω:"Γεια σου, 62 στο τετράγωνο!"»

Πιστεύω ότι οι Δίδυμοι, που φαινομενικά είναι τόσο απομονωμένοι,ζουν σε έναν κόσμο γεμάτο φίλους, ότι έχουν εκατομμύρια και δισεκατομμύρια αριθμούς στους οποίους λένε «Γεια!» και οι οποίοι, είμαι σί

γουρος γι' αυτό, τους απαντούν «Γεια!» Αλλά κανένας από τους αριθμούς δεν είναι αυθαίρετος —όπως δεν είναι το 62 στο τετράγωνο—

ούτε (και αυτό είναι και το μυστήριο) γεννήθηκε από κάποια από τιςσυνηθισμένες μεθόδους, ή από οποιαδήποτε μέθοδο, όσο τουλάχιστονέχω τη δυνατότητα να ψάξω. Οι Δίδυμοι μοιάζουν να χρησιμοποιούντην άμεση γνώση, όπως οι άγγελοι. Βλέπουν άμεσα έναν κόσμο καιέναν ουρανό από αριθμούς. Και αυτό, όσο και αν είναι αλλόκοτο, όσοκαι αν είναι εξωπραγματικό —αλλά με ποιο δικαίωμα θα το αποκαλούσαμε «παθολογικό»;— εξασφαλίζει στη ζωή τους μια αλλόκοτη αυτάρ

κεια και γαλήνη που θα ήταν τραγικό να παρέμβει κανείς, που θα ήταντραγικό να τη διακόψει.

Αυτή η γαλήνη, στην πραγματικότητα, διακόπηκε και διαλύθηκε δέκα χρόνια αργότερα, όταν υπήρξε η σκέψη ότι οι Δίδυμοι έπρεπε να

χωρίσουν, «για το καλό τους», για να εμποδιστεί η «ανθυγιεινή επικοινωνία μεταξύ τους» και έτσι που να μπορέσουν να «βγουν έξω και νααντιμετωπίσουν τον κόσμο... με έναν αρμόζοντα και κοινωνικά αποδε

κτό τρόπο» (όπως το τοποθετούσε το ιατρικό και κοινωνιολογικό ιδίωμα). Χωρίστηκαν, λοιπόν, στα 1977, με αποτελέσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν είτε ικανοποιητικά είτε καταστροφικά. Και οι δυοτους εγκαταστάθηκαν σε «ιδρύματα αποκατάστασης» και κάνουν κάποιες ταπεινές δουλειές για το χαρτζιλίκι τους κάτω από αυστηρή επι-

* Η αντίληψη και η αναγνώριση των προσώπων ανακινεί ιδιαίτερα συναρπαστικά και

θεμελιώδη προβλήματα, καθώς σ' αυτό τον τομέα υπάρχουν πολλά στοιχεία προς την κατεύθυνση μιας άμεσης αναγνώρισης (τουλάχιστον όσο αφορά τα οικεία μας πρόσωπα), καιόχι προς αυτή κάποιας διεργασίας κομματιαστής ανάλυσης ή αθροίσματος. Αυτό, όπως τοείδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια, φαίνεται δραματικά στην «προσωπαγνωσία» στην οποία,σαν αποτέλεσμα μιας βλάβης στο φλοιό του δεξιού ινιακού λοβού, οι ασθενείς χάνουν τηνικανότητα τους να αναγνωρίζουν τα πρόσωπα σαν τέτοια και υποχρεώνονται να χρήσιμοποιούν ένα εξεζητημένο, παράλογο και έμμεσο δρόμο που απαιτεί μία τμήμα προς τμήμαανάλυση χωριστών και χωρίς έννοια μορφών (κεφάλαιο 1).

250



τήρηση. Είναι ικανοί να πάρουν το λεωφορείο, εάν τους κατευθύνουνπροσεχτικά και τους δώσουν ένα κουπόνι, καθώς και να διατηρούν τονεαυτό τους μέτρια παρουσιάσιμο και καθαρό, παρότι ο μωριακός καιψυχωσικός τους χαρακτήρας εξακολουθεί να είναι πάντα αναγνωρίσι

μος με την πρώτη ματιά.Αυτή είναι η θετική πλευρά, αλλά υπάρχει επίσης και μια αρνητική

που δεν αναφέρεται στις καρτέλες τους, γιατί ποτέ δεν αναγνωρίστηκε.Στερημένοι της αριθμητικής τους «επικοινωνίας», καθώς και του καιρούκαι της ευκαιρίας για την οποιαδήποτε «ενατένιση» και «επικοινωνία»,αφού στέλνονται και σπρώχνονται από τη μια δουλειά στην άλλη, μοιά

ζουν να έχουν χάσει την παράξενη αριθμητική τους δύναμη και, μαζί μ'αυτή, τη βασική χαρά και έννοια της ζωής τους. Αλλά αυτό θεωρείταισαν ένα μικρό αντίτιμο, αναμφίβολα, μπροστά στο γεγονός ότι έχουν γίνει σχεδόν ανεξάρτητοι και «κοινωνικά αποδεκτοί».

Φέρνει στο μυαλό τη θεραπεία που είχε γίνει στη Νάντια, ένα αυτιστικό κοριτσάκι με ένα υπερφυσικό χάρισμα στο σχέδιο (βλέπε παρακάτω). Και η Νάντια είχε υποβληθεί σε μία θεραπευτική αγωγή «για ναβρει τρόπους με τους οποίους οι δυνατότητες της σε άλλους τομείςμπορούσαν να φτάσουν στο μεγαλύτερο βαθμό τους». Το καθαρό αποτέλεσμα ήταν ότι άρχισε να μιλά και σταμάτησε να σχεδιάζει. Ο NigelDennis σχολιάζει: «Μείναμε με μια ιδιοφυία που της αφαιρέθηκε η ιδιοφυία, αφήνοντας πίσω της μία γενική ελλειμματικότητα. Τι πρέπεινα σκεφτούμε για μια τόσο περίεργη θεραπεία;»

Θα έπρεπε να προστεθεί —πράγμα στο οποίο επιμένει ο F.W.H.Myers, του οποίου οι απόψεις για τα αριθμητικά τέρατα ανοίγουν τοκεφάλαιο του πάνω στην «Ιδιοφυία»— ότι η ικανότητα αυτή είναι «παράξενη» και μπορεί να εξαφανιστεί αυθόρμητα, παρότι συνήθως διαρκεί σε ολόκληρη τη ζωή. Στην περίπτωση των Διδύμων, βέβαια, δεν ήταν μόνο μια «ικανότητα» αλλά το προσωπικό και συγκινησιακό κέντρο

της ζωής τους. Τώρα ζουν χωριστά, τώρα έφυγε και δεν υπάρχει πιακαμία έννοια ή κέντρο στη ζωή τους*

* Από την άλλη, για να μη θεωρηθεί ότι αυτή η διαμάχη είναι εντελώς περίεργη, ή διεστραμμένη, είναι σημαντικό να πούμε ότι στην περίπτωση των διδύμων που μελέτησε ο




Όταν του έδειξα το χειρόγραφο αυτού του άρθρου, ο Israel Rosenfieldμου υπέδειξε ότι ιιπάρχουν και άλλες αριθμητικές, ανώτερες και απλούστερες από τη «συμβατική» αριθμητική των πράξεων και αναρωτήθηκε κατά πόσο οι ιδιόμορφες δυνάμεις (και περιορισμοί) των Διδύ

μων δεν αντανακλούσαν τη χρήση μιας τέτοιας «μετρικής» αριθμητικής.Σε ένα σημείωμα που μου απηύθυνε, έκανε την υπόθεση ότι οι μετρικοί αλγόριθμοι, του είδους που περιγράφει ο Ian Stewart στο Conceptsof Modern Mathematics (1975), θα μπορούσαν να εξηγήσουν τις ημερολογιακές ικανότητες των Διδύμων:

«Η ικανότητα τους να καθορίσουν τις ημέρες της εβδομάδας μέσα σε μίαπερίοδο ογδόντα χιλιάδων ετών υποβάλλει ένα μάλλον απλό αλγόριθμο.Διαιρούμε το σύνολο των ημερών από "τώρα" μέχρι "τότε" με το εφτά.Αν δεν υπάρχει υπόλοιπο, τότε η ζητούμενη ημερομηνία πέφτει την ίδια

ημέρα όπως "τώρα"· αν το υπόλοιπο είναι ένα, τότε η ημερομηνία θαπέφτει μια μέρα αργότερα· και ούτω καθεξής. Σημειώστε ότι η μετρικήαριθμητική είναι κυκλική: αποτελείται από επαναλαμβανόμενους τύπους. Ίσως οι Δίδυμοι είχαν στο μυαλό τους την εικόνα αυτών των τύπων, είτε με τη μορφή εύκολα φτιαγμένων πινάκων είτε κάποιου είδους"τοπίου", σαν την έλικα των ακεραίων που εικονίζεται στη σελίδα 30 του

βιβλίου του Stewart.Αυτό δε δίνει απάντηση στο γιατί οι Δίδυμοι επικοινωνούσαν με πρώ

τους αριθμούς. Αλλά η ημερολογιακή αριθμητική απαιτεί τη χρήση τουπρώτου "εφτά". Και αν σκεφτούμε τη μετρική αριθμητική γενικά, η μετρική διαίρεση δίνει σωστούς κυκλικούς τύπους μόνο αν χρησιμοποιούμε πρώτους αριθμούς. Από τη στιγμή που ο πρώτος αριθμός εφτά βοηθάτους Διδύμους να βρουν τις ημερομηνίες και, κατά συνέπεια, τα γεγονότα συγκεκριμένων ημερών στη ζωή τους, άλλοι πρώτοι αριθμοί, που πι

θανόν βρήκαν, παράγουν ανάλογους τύπους με αυτούς που τους είναιτόσο σημαντικοί για τις αναμνήσεις τους. (Όταν για τα σπίρτα λένε "111,37 τρεις φορές", σημειώστε ότι παίρνουν τον πρώτο 37 και τον πολλαπλασιάζουν επί τρία.) Στην πραγματικότητα, μόνο οι τύποι των πρώτωναριθμών μπορούσαν να τους δώσουν "εικόνες". Οι διάφοροι τύποι πουπαράγονται από τους διάφορους πρώτους αριθμούς (για παράδειγμα, οιπίνακες του πολλαπλασιασμού) μπορεί να αποτελούν τμήματα οπτικήςπληροφορίας που επικοινωνούν μεταξύ τους, όταν επαναλαμβάνουν έναδεδομένο πρώτο αριθμό. Με δυο λόγια, η μετρική αριθμητική μπορεί νατους βοηθά να ανατρέχουν στο παρελθόν τους και, κατά συνέπεια, οιτύποι που φτιάχνονται όταν κάνουν αυτούς τους υπολογισμούς (πουείναι δυνατοί μόνο με τους πρώτους αριθμούς) μπορεί να παίρνουν μιαιδιαίτερη σημασία για τους Διδύμους».

Ο Ian Stewart δείχνει ότι με τη χρήση μιας τέτοιας μετρικής αριθμητικής μπορεί κανείς να φτάσει γρήγορα σε μια μοναδική λύση σε κατα-

252



στάσεις που ματαιώνουν την όποια «συνηθισμένη» αριθμητική, ιδιαίτερα όσο αφορά τον έλεγχο (με τη λεγόμενη αρχή της «τρύπας του περιστεριού») άπειρα μεγάλων και με συμβατικές μεθόδους ανυπολόγιστωνπρώτων αριθμών.

Αν θεωρήσουμε αυτές τις μεθόδους, αυτές τις νοητικές εικόνες σαν

αλγορίθμους, πρόκειται για αλγορίθμους ενός πολύ περίεργου είδους,οργανωμένους όχι αλγεβρικά αλλά χωρικά, σαν δέντρα, έλικες, αρχιτεκτονικές, «τοπία σκέψης», διαμορφώσεις ενός τυπικού, αν και σχεδόναισθητηριακού, πνευματικού χώρου.

Τα σχόλια του Israel Rosenfield και οι αναλύσεις του Ian Stewart πάνωστις «ανώτερες» (και ειδικά τις μετρικές) αριθμητικές μού κίνησαν πολύτο ενδιαφέρον, γιατί έμοιαζαν να υπόσχονται, αν όχι μια «λύση», τουλά χιστον μία ισχυρή διαφώτιση για δυνάμεις που αλλιώς παρέμεναν ανεξήγητες, σαν αυτές των Διδύμων.

Τέτοιες ανώτερες ή βαθύτερες αριθμητικές είχαν συλληφθεί κυρίωςαπό τον Gauss στις Disquisitioncs Arithmeticae του, στα 1801, αλλά άρ

χισαν να βρίσκουν κάποια πρακτική εφαρμογή μόνο τα τελευταία χρόνια. Αναρωτιέται κανείς κατά πόσο μια «συμβατική» αριθμητική (μιααριθμητική των πράξεων) —συχνά τόσο εκνευριστική για το δάσκαλοκαι το μαθητή, «αφύσικη» και δύσκολη στη μάθηση της— ή μια βαθιάαριθμητική του τύπου που περιέγραψε ο Gauss δε θα μπορούσαν ναείναι αληθινά έμφυτες στον εγκέφαλο, τόσο έμφυτες όσο η «βαθιά»σύνταξη και η «γενετική» γραμματική του Chomsky. Μια τέτοια έμφυτηαριθμητική, σε μυαλά σαν αυτά των Διδύμων, θα ήταν δυναμική καισχεδόν ζωντανή: σφαιρικοί σωροί και νεφελώματα αριθμών που περιστρέφονται και ξετυλίγονται σε έναν πνευματικό ουρανό που ολοένακαι απλώνεται.

Όπως το ανέφερα ήδη, μετά τη δημοσίευση των «Διδύμων», δέχτηκαμία πάρα πολύ μεγάλη αλληλογραφία, τόσο προσωπική, όσο και επιστημονική. Μερικά γράμματα αναφέρονταν στα ειδικά θέματα της «όρασης» ή της σύλληψης των αριθμών, μερικά στην έννοια ή τη σημασίαπου θα έπρεπε να αποδοθεί σ' αυτό το φαινόμενο, μερικά άλλα ακόμαστο γενικό χαρακτήρα των αυτιστικών χαρακτηριστικών και ευαισθησιών και στον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να καλλιεργηθούν ή ναανασταλούν και μερικά άλλα, τέλος, στο θέμα των μονοωογενών διδύμων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζαν τα γράμματα από γονείς τέτοιων παιδιών και τα πιο σπάνια και αξιόλογα από γονείς που είχαν οι

253



ίδιοι αναγκαστεί να προβληματιστούν και να ερευνήσουν και που είχανπετύχει να συνδυάσουν τα βαθύτερα αισθήματα και την προσωπικήτους συμμετοχή με μια βαθιά αντικειμενικότητα. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκαν οι Parks, ιδιαίτερα χαρισματικοί γονείς ενός ιδιαίτερα χαρισματικού αλλά αυτιστικού παιδιού (βλ. C. C. Park, 1967, και D. Park,

1974, σελ. 313-23). Το παιδί των Park, η Έλλα, ήταν μία ταλαντούχασκιτσογράφος και ήταν επίσης ιδιαίτερα χαρισματική με τους αριθμούς,ειδικά στα πρώτα της χρόνια. Τη συνάρπαζε η «τάξη» των αριθμών,ειδικά των πρώτων. Είναι φανερό ότι αυτή η αλλόκοτη αίσθηση γιατους πρώτους δεν είναι ασυνήθιστη. Η C. C. Park μου έγραψε για έναάλλο αυτιστικό παιδί που γνώριζε, που γέμιζε φύλλα ολόκληρα απόαριθμούς που έγραφε «παρορμητικά». «Όλοι ήταν πρώτοι», σημείωνε

και πρόσθετε: «Παράθυρα σε έναν άλλο κόσμο». Αργότερα αναφερότανσε ένα πρόσφατο πείραμα με ένα νέο αυτιστικό άντρα που γοητευόταν, επίσης, από τις παραγώγους και τους πρώτους αριθμούς και τουςαντιλαμβανόταν στιγμιαία σαν κάτι «ιδιαίτερο». Εξάλλου έπρεπε να χρησιμοποιηθεί η λέξη «ιδιαίτερο», για να του εκμαιεύσει μια αντίδραση:

«Τίποτα το ιδιαίτερο, Τζο, σ' αυτό τον αριθμό (4875);»Τζο: «Απλώς διαιρείται με το 13 και με το 25».Για έναν άλλο (7241): «Διαιρείται με το 13 και με το 557».Και για το 8741: «Είναι πρώτος αριθμός».Η Park σχολιάζει: «Κανένας στην οικογένεια του δεν ενδυναμώνει

τους πρώτους του αριθμούς· είναι μια μοναχική απόλαυση».Σ' αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι ξεκάθαρο πώς αυτές οι απαντή

σεις έρχονται σχεδόν στιγμιαία: κατά πόσο προηγείται κάποια «επεξεργασία», είναι «γνωστές» (μνημονικά καταγραμμένες) ή, με κάποιοτρόπο, «ορατές». Αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι η χαρακτηριστική αίσθηση ευχαρίστησης και νοήματος που συνδέεται με τους πρώτους.Μοιάζει να συνδέεται εν μέρει με κάποια αίσθηση ομορφιάς της μορφής και της συμμετρίας αλλά και με κάποια χαρακτηριστική συνειρμική«έννοια» ή «δύναμη». Αυτό συχνά ονομαζόταν «μαγικό» στην περίπτωση της 'Ελλα: οι αριθμοί, και ειδικά οι πρώτοι, ανακαλούσαν ιδιαίτερεςσκέψεις, εικόνες, αισθήματα, σχέσεις, μερικές σχεδόν υπερβολικά «ιδιαίτερες» ή «μαγικές» για να μπορούν να αναφερθούν. Όλα αυτά περιγράφονται αναλυτικά στο άρθρο του David Park (ό.π.).

Ο Kurt Godel, με έναν εντελώς γενικό τρόπο, έχει αναπτύξει το θέματης χρήσης των αριθμών, ειδικά των πρώτων αριθμών, σαν «σημαδιών»

για ιδέες, ανθρώπους, μέρη ή οτιδήποτε· μία τέτοια σηματοδότηση θα

254



άνοιγε το δρόμο σε μια «αριθμοποίηση» του κόσμου (βλ. Ε. Nagel και J.R. Newman, 1958). Αν συμβεί κάτι τέτοιο, είναι πιθανό οι Δίδυμοι, καιάλλοι σαν κι αυτούς, να μη ζουν απλώς σε έναν κόσμο αριθμών αλλά σεέναν κόσμο, τον κόσμο, σαν αριθμούς, και ο αριθμητικός στοχασμόςτους ή το παιχνίδι τους θα ήταν ένα είδος υπαρξιακού στοχασμού, και

αν κάποιος μπορεί να τον καταλάβει ή να βρει το κλειδί του (όπωςμερικές φορές το κάνει ο David Park), μία παράξενη και ακριβής επικοινωνία.

255



24

Ο αυτιστικός καλλιτέχνης

— Ζωγράφισε μου αυτό, είπα και έδωσα στον Ζοζέ το ρολόι μου τηςτσέπης.

Ήταν γύρω στα 21, βαριά καθυστερημένος υποτίθεται, και λίγη ώραπριν είχε πάθει μια από τις βίαιες κρίσεις από τις οποίες υπέφερε.

Ήταν αδύνατος και έμοιαζε πολύ εύθραυστος.Η αφηρημάδα του, η ανησυχία του, σταμάτησαν ξαφνικά. Πήρε το

ρολόι προσεχτικά, σαν να 'ταν φυλαχτό ή κόσμημα, το ακούμπησε

μπροστά του και το κάρφωσε με το βλέμμα του με μια εντελώς απόλυτη συγκέντρωση.

256



— Είναι ηλίθιος, επενέβη ξαφνικά ο επιτηρητής. Μην κάνετε καν τοκόπο να τον ρωτήσετε. Δεν ξέρει, ούτε τι είναι, δεν ξέρει να λέει τηνώρα. Ούτε καν μιλάει. Λένε πως είναι αυτιστικός, αλλά είναι απλώς ηλίθιος.

Ο Ζοζέ χλόμιασε, ίσως περισσότερο από τον τόνο του επιτηρητή

παρά από τα λόγια του: ο επιτηρητής μού είχε πει προηγουμένως ότι οΖοζέ δε χρησιμοποιούσε λέξεις.

— Συνέχισε, του είπα. Ξέρω ότι μπορείς να το κάνεις.Ο Ζοζέ σχεδίασε μέσα σε μια απόλυτη ηρεμία, εντελώς συγκεντρωμέ

νος στο μικρό ρολόι μπροστά του, αποκλείοντας καθετί άλλο. Για πρώτη φορά τον έβλεπα σταθερό, χωρίς δισταγμό, συγκροτημένο, όχι αφηρημένο. Σχεδίασε γρήγορα αλλά λεπτομερειακά, με μια καθαρή γραμ

μή, χωρίς σβησίματα.Σχεδόν πάντα ζητώ από τους ασθενείς μου, αν τους είναι δυνατό, να

γράφουν και να ζωγραφίσουν, εν μέρει για να έχω κάποιο γενικό δείκτη των διαφόρων ικανοτήτων τους αλλά και μια έκφραση του «χαρακτήρα» και του «ύφους» τους.

Ο Ζοζέ είχε σχεδιάσει το ρολόι με μια αξιοπρόσεχτη πιστότητα, μηνπαραλείποντας κανένα στοιχείο (τουλάχιστον κάθε σημαντικό στοιχείο

— δεν είχε βάλει, για παράδειγμα, την επιγραφή «Westclox, shock resistant, made in USA»), όχι μόνο την ώρα, που είχε πιστά καταγράψει σαν11:31 αλλά και κάθε γραμμή δευτερολέπτου, το καντράν των δευτερολέπτων και ακόμα το κουμπί του κουρδίσματος και το μικρό τραπεζοειδήκρίκο για την αλυσίδα του ρολογιού. Ο κρίκος ήταν εντυπωσιακά μεγε-θυσμένος, παρότι όλα τα υπόλοιπα παρέμεναν σε σωστές αναλογίες.Αλλά και οι αριθμοί, τώρα που τους πρόσεχα, είχαν διαφορετικά μεγέθη,

διαφορετικά σχήματα, διαφορετικό ύφος, μερικοί ήταν χοντροί, μερικοίλεπτοί· μερικοί ευθυγραμμισμένοι, μερικοί χωμένοι προς το εσωτερικό·μερικοί απλοί και μερικοί επεξεργασμένοι, ίσως και με κάποιο «γοτθικό» στιλ. Το καντράν με το δείκτη των δευτερολέπτων, μάλλον διακριτικό στο μοντέλο, είχε αποκτήσει ένα εντυπωσιακό ανάγλυφο, όπως ταεσωτερικά καντράν των αστρολάβων.

Η γενική σύλληψη της ζωγραφιάς, το «αίσθημα» που απέπνεε ήτανεντυπωσιακά, ακόμα πιο εντυπωσιακά μάλιστα, αν, όπως έλεγε ο επιτηρητής, ο Ζοζέ δεν είχε πράγματι ιδέα του χρόνου και της ώρας. Κατάτα άλλα, υπήρχε ένα παράξενο μείγμα από μία προσεχτική, σχεδόν ψυ- χαναγκαστική, ακρίβεια με περίεργες (ακόμα και αστείες) τελειοποιήσεις και παραλλαγές.

Το γεγονός αυτό με προβλημάτισε και συνέχισα να το σκέφτομαι,

257



ενώ γύριζα σπίτι. Ηλίθιος; Αυτιστικός; Όχι. Κάτι άλλο συνέβαινε εδώ.Δε μου ζήτησαν να ξαναδώ τον Ζοζέ. Η πρώτη φορά ήταν μία Κυ

ριακή βράδυ, σαν επείγον περιστατικό. Είχε κρίσεις ολόκληρο το Σαββατοκύριακο και είχα κάνει κάποιες αλλαγές στα αντιεπιληπτικά τουφάρμακα, από τηλεφώνου, το απόγευμα. Τώρα που οι κρίσεις του «ε

λέγχονταν», δεν υπήρχε ανάγκη για περαιτέρω νευρολογική συμβουλή.Εξακολουθούσα, όμως, να αναρωτιέμαι για τα προβλήματα σχετικά μετο ρολόι και είχα μια αίσθηση άλυτου μυστήριου γύρω απ' αυτό. Έπρεπε να τον δω και πάλι. Κανόνισα, λοιπόν, μία πιο πολύωρη συνάντηση και ζήτησα να δω ολόκληρο το φάκελο του, γιατί την προηγούμενη φορά μού είχαν δώσει μόνο ένα μικρό παραπεμπτικό σημείωμα,όχι ιδιαίτερα πληροφοριακό.

Ο Ζοζέ ήρθε εντελώς ανέμελος στην κλινική, ούτε είχε ιδέα ούτε καιπιθανόν τον ένοιαζε γιατί τον είχαν φωνάξει, αλλά το πρόσωπο τουφωτίστηκε από ένα χαμόγελο όταν με είδε. Το κουτό, αδιάφορο βλέμμα, η μάσκα που θυμόμουν είχε φύγει. Υπήρχε στη θέση της ένα ξαφνικό, ντροπαλό χαμόγελο, σαν μια ματιά μέσα από το άνοιγμα μιαςπόρτας.

— Σε σκεφτόμουνα, Ζοζέ, του είπα. (Μπορεί να μην καταλάβαινε τις

258



λέξεις, αλλά κατάλαβε τον τόνο μου.) Θέλω να δω κι άλλα σχέδια, καιτου έδωσα το στιλό μου.

Τι θα μπορούσα να του ζητήσω να μου σχεδιάσει αυτή τη φορά;Είχα πάνω μου, όπως πάντα, ένα τεύχος του Arizona Highways, έναπεριοδικό με πλούσια εικονογράφηση που μου αρέσει ιδιαίτερα και το

κουβαλάω για νευρολογικούς σκοπούς, για να εξετάζω τους ασθενείςμου. Στο εξώφυλλο υπήρχε μια ειδυλλιακή εικόνα δύο ανθρώπων πουκάνουν κανό σε μια λίμνη με φόντο τα βουνά και το ηλιοβασίλεμα. ΟΖοζέ άρχισε με το έδαφος στο πρώτο πλάνο, μία σχεδόν μαύρη μάζαπου ξεχώριζε μπροστά στο νερό, έκανε το περίγραμμα του με μια απίθανη ακρίβεια και άρχισε να μουντζουρώνει το εσωτερικό του. Αυτό,όμως, ήταν σαφώς δουλειά για πινέλο και όχι για λεπτό στιλό.

— Άσ' το αυτό, του είπα και, δείχνοντας του: Συνέχισε με το κανό.Γρήγορα, χωρίς δισταγμό, ο Ζοζέ σχεδίασε τις σιλουέτες των ανθρώ

πων και το περίγραμμα του κανό. Τις κοίταξε, ύστερα γύρισε το βλέμμα του αλλού, λες και τις συγκρατούσε στο μυαλό του, και μετά μουντζούρωσε γρήγορα το εσωτερικό τους με το πλάι του μολυβιού.

Για άλλη μια φορά, και ακόμα πιο εντυπωσιακά, γιατί εδώ εμπλεκόταν μια ολόκληρη σκηνή, είχα μείνει άναυδος μπροστά στην ταχύτητα

και τη λεπτομερειακή ακρίβεια της αντιγραφής, και ακόμα περισσότερο από το ότι ο Ζοζέ την είχε κοιτάξει και ύστερα είχε κοιτάξει αλλούαποτυπώνοντας τη στο μυαλό του. Το γεγονός αυτό ήταν ένα ισχυρό

259



επιχείρημα κατά της ιδέας της σκέτης αντιγραφής που είχε εκφράσειπροηγουμένως ο επιτηρητής λέγοντας ότι: «Δεν είναι παρά ένα φωτοτυπικό μηχάνημα» και υπέβαλε την ιδέα ότι την είχε συλλάβει σαν εικόνα, επιδεικνύοντας μία έντονη δύναμη, όχι μόνο αντιγραφής αλλά καιαντίληψης. Γιατί η εικόνα είχε μια δραματική ποιότητα που δεν υπήρχεστο πρωτότυπο. Όλα τα σημεία αυτού που ο Richard Wollheim ονομάζει «εικονικότητα»* —η υποκειμενικότητα, η πρόθεση, η δραματοποίηση— ήταν παρόντα. Πέρα και πάνω από τις δυνατότητες μιας απλήςαπομίμησης, λοιπόν, όσο και αν αυτές οι ίδιες ήταν εντυπωσιακές, φαινόταν καθαρά ότι είχε δυνάμεις φαντασίας και δημιουργικότητας. Δεν

ήταν το οποιοδήποτε κανό αλλά το δικό τον κανό αυτό που αναδυόταν μέσα από το σχέδιο.

Γύρισα σε μια άλλη σελίδα του περιοδικού, σε ένα άρθρο σχετικά μετο ψάρεμα της πέστροφας, με μια ακουαρέλα σε τόνους παστέλ ενόςποταμιού με φόντο βράχους και δέντρα και σε πρώτο πλάνο μια πέστροφα στα χρώματα του ουράνιου τόξου, έτοιμη να πηδήξει.

— Σχεδίασε μου αυτό εδώ, είπα δείχνοντας το ψάρι.Το κάρφωσε με το βλέμμα του διαπεραστικά, φάνηκε σαν να χαμο

γελούσε στον εαυτό του και γύρισε από την άλλη· τώρα, με φανερήευχαρίστηση, με το χαμόγελο του διαρκώς να πλαταίνει, σχεδίασε έναψάρι δικό του.

Χαμογέλασα με τη σειρά μου αθέλητα, καθώς το σχεδίαζε, γιατί τώρα αισθανόταν άνετα μαζί μου και άφηνε ελεύθερο τον εαυτό του και

* «Iconicity». (Σ.τ.Μ.)

260



αυτό που έβλεπα να προβάλλει σιγά σιγά δεν ήταν ένα απλό ψάρι αλλάένα ψάρι με το δικό του «χαρακτήρα».

Το πρωτότυπο δεν είχε χαρακτήρα, έμοιαζε χωρίς ζωή, σε δυο διαστάσεις, θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν βαλσαμωμένο. Το ψάριτου Ζοζέ, αντίθετα, έγερνε και ζυγιαζόταν, ήταν πλούσια τρισδιάστατο,πολύ πιο αληθινό απ' ό,τι το πρωτότυπο. Δεν είχε προστεθεί μόνο ηαληθοφάνεια και η ζωηράδα αλλά και κάτι άλλο, κάτι πλούσια εκφραστικό, αν και όχι αποκλειστικά χαρακτηριστικό του ψαριού: ένα μεγάλο,σπηλαιώδες στόμα σαν της φάλαινας ένα ρύγχος που θύμιζε ελαφράκροκόδειλο· ένα μάτι που ήσουν υποχρεωμένος να πεις ότι ήταν ξεκάθαρα ανθρώπινο και σίγουρα με τσαχπίνικο βλέμμα. Ήταν ένα πολύαστείο ψάρι —δεν ήταν περίεργο που είχε χαμογελάσει— ένα είδοςανθρωπόμορφου ψαριού, σαν από παραμύθι, σαν το βάτραχο-υπηρέτηαπό την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων.

Τώρα είχα κάτι χειροπιαστό για να συνεχίσω. Η εικόνα του ρολογιούμε είχε εντυπωσιάσει, είχε κινήσει το ενδιαφέρον μου, αλλά αυτή καθαυτή δε μου είχε επιτρέψει τις όποιες σκέψεις και συμπεράσματα. Τοκανό έδειχνε ότι ο Ζοζέ είχε μια εντυπωσιακή οπτική μνήμη και κάτιπαραπάνω. Το ψάρι έδειχνε μια ζωηρή και ξεκάθαρη φαντασία, μιααίσθηση χιούμορ και κάτι συγγενικό με την τέχνη των παραμυθιών. Σί γουρα δεν ήταν μεγάλη τέχνη, ήταν «πρωτόγονη», ίσως παιδική τέχνη·αλλά αναμφίβολα ήταν κάποιου είδους τέχνης. Και η φαντασία, το παι χνίδισμα, η τέχνη, είναι αυτό που ακριβώς δεν περιμένει να βρει κανείςστους ηλίθιους ή στους σοφούς-ηλίθιους ή στους αυτιστικούς. Τουλά

χιστον αυτή είναι η άποψη που επικρατεί.

Η φίλη και συνάδελφος μου Isabelle Rapin είχε δει τον Ζοζέ χρόνιαπριν, όταν είχε μπει στη νευρολογική κλινική για «ανεξέλεγκτες κρίσεις», και η ίδια, με τη μεγάλη της εμπειρία, δεν είχε αμφιβολίες ότι ήταν αυτιστικός. Γενικά για τον αυτισμό έγραφε:

«Ένας μικρός αριθμός αυτιστικών παιδιών έχουν μία υπερβολική ικανότητα αποκωδικοποίησης της γραπτής γλώσσας και γίνονται υπερλεξικάπαιδιά ή ασχολούνται αποκλειστικά με τους αριθμούς... Οι εξαιρετικέςικανότητες μερικών αυτιστικών παιδιών στο να φτιάχνουν παζλ, να δια

λύουν μηχανικά παιχνίδια ή να αποκωδικοποιούν γραπτά κείμενα μπορεί να αντανακλούν τις συνέπειες της άμετρης επικέντρωσης της προσο χής και της μάθησης σε μη λεκτικές οπτικο-χωρικές εργασίες, που είτεπροέρχεται είτε αυτή η ίδια προκαλεί μια πλήρη έλλειψη της ανάγκηςαυτών των παιδιών για εκπαίδευση των οποιωνδήποτε λεκτικών τουςικανοτήτων» (1982, σελ 146-50).

261



Παρόμοιες παρατηρήσεις, ειδικά γύρω από τη ζωγραφική, έχουν γίνει από τη Lorna Selfe στο καταπληκτικό της βιβλίο Nadia (1978). Όλεςοι ικανότητες και οι επιδόσεις των ηλίθιων-σοφών ή των αυτιστικώνπου η δρ Selfe συγκέντρωσε από τη βιβλιογραφία βασίζονταν φαινομενικά μόνο στον υπολογισμό και τη μνήμη και ποτέ πάνω σε κάποια

επίδοση της φαντασίας ή σε κάτι προσωπικό. Ακόμα και αν αυτά ταπαιδιά μπορούσαν να σχεδιάσουν —πράγμα που υποτίθεται ότι συνέβαινε εξαιρετικά σπάνια— τα σχέδια τους ήταν, επίσης, απλά μηχανικά.Στη βιβλιογραφία γίνεται πάντα λόγος για «απομονωμένες νησίδες ικανότητας» και «αποσπασματικές ικανότητες». Δε λαμβάνεται υπόψη μίαατομική προσωπικότητα και πολύ λιγότερο μία δημιουργική προσωπικότητα.

Τι ήταν, λοιπόν, ο Ζοζέ — έπρεπε να αναρωτηθώ. Τι είδους ον; Τισυνέβαινε μέσα του; Πώς είχε φτάσει στην κατάσταση που βρισκόταν;Και τι κατάσταση ήταν αυτή, και, τελικά, μπορούσε να γίνει τίποτα γι'αυτή;

Οι διαθέσιμες πληροφορίες, η μάζα «δεδομένων» που είχε συγκεντρωθεί, από την πρώτη εκδήλωση αυτής της περίεργης αρρώστιας —της«κατάστασης» του— και ύστερα, με βοηθούσαν και ταυτόχρονα μου

προκαλούσαν σύγχυση. Είχα έναν παχύ φάκελο στη διάθεση μου, πουπεριείχε παλιές περιγραφές της αρχικής του αρρώστιας: ένας πολύ υψηλός πυρετός στην ηλικία των 8, που συνδυαζόταν με την εισβολήασταμάτητων και, στη συνέχεια, συνεχών κρίσεων και τη γρήγορη εμφάνιση μιας κατάστασης γενικά εγκεφαλικής βλάβης ή αυτιστικής κατάστασης. (Από την αρχή υπήρχαν αμφιβολίες γύρω από το τι ακριβώςσυνέβαινε.)

Το εγκεφαλονωτιαίο του υγρό ήταν παθολογικό κατά την οξεία φάση της αρρώστιας του. Υπήρχε κάποια συμφωνία ότι πιθανόν είχε περάσει κάποιου τύπου εγκεφαλίτιδα. Οι κρίσεις του ήταν πολλών ειδών,petit mal, grand mal, «ακινητικές» και «ψυχοκινητικές», που είναι, αυτέςοι τελευταίες, κρίσεις ενός εξαιρετικά πολύπλοκου τύπου.

Οι ψυχοκινητικές κρίσεις μπορούν, επίσης, να συνδυάζονται με ξαφνικό πάθος και βία, καθώς και με την εμφάνιση αλλόκοτων συμπεριφο-

ρικών καταστάσεων ακόμα και μεταξύ των κρίσεων (η ονομαζόμενη«ψυχοκινητική» προσωπικότητα). Συνδυάζονται πάντα με διαταραχές ήβλάβες των κροταφικών λοβών. Στον Ζοζέ αποδείχτηκε με αναρίθμητα

ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα η ύπαρξη σοβαρών αμφίπλευρων βλαβώντων κροταφικών λοβών.

Οι κροταφικοί λοβοί συνδυάζονται, επίσης, με τις ακουστικές ικανό-

262



τητες και, ιδιαίτερα, με την αντίληψη και την παραγωγή του λόγου. Ηδρ Rapin δεν είχε μόνο θεωρήσει τον Ζοζέ αυτιστικό, αλλά είχε επίσηςαναρωτηθεί αν μία διαταραχή του κροταφικού λοβού δεν είχε προκαλέσει μία «λεκτική ακουστική αγνωσία», μία ανικανότητα αναγνώρισηςτων ήχων της ομιλίας, που τον έκανε ανίκανο να χρησιμοποιήσει ή να

καταλάβει τον προφορικό λόγο. Γιατί εκείνο που ήταν εντυπωσιακό,όπως και αν ερμηνευόταν (και δεν έλειπαν τόσο οι ψυχιατρικές, όσοκαι οι νευρολογικές ερμηνείες), ήταν η απώλεια ή η παλινδρόμηση τηςομιλίας, έτσι που ο Ζοζέ, προηγουμένως «φυσιολογικός» (τουλάχιστονέτσι ισχυρίζονταν οι γονείς του), «βουβάθηκε» και σταμάτησε να μιλάστους άλλους όταν αρρώστησε.

Μία ικανότητα ήταν φαινομενικά «άθικτη» και, ίσως με έναν αντιρ-

ροπιστικό τρόπο, ενδυναμωμένη: ένα ασυνήθιστο πάθος να σχεδιάζει,που είχε γίνει φανερό από την πρώτη παιδική ηλικία και έμοιαζε σεκάποιο βαθμό κληρονομικό ή οικογενειακό, γιατί ο πατέρας του αγαπούσε πολύ να σκιτσάρει και ο (πολύ) μεγαλύτερος αδελφός του ήτανένας πετυχημένος καλλιτέχνης. Με την εκδήλωση της αρρώστιας του,με τις κατά τα φαινόμενα ανεξέλεγκτες κρίσεις του (έφτανε στις είκοσι ή τριάντα μείζονες επιληπτικές κρίσεις την ημέρα με αμέτρητες «μικρές

κρίσεις», πτώσεις, «κενά» ή «ονειρικές καταστάσεις») και με την απώλεια της ομιλίας και τη γενική διανοητική και συναισθηματική του «παλινδρόμηση», ο Ζοζέ βρέθηκε σε μια παράξενη και τραγική κατάσταση.Έκανε όλο και περισσότερες απουσίες από το σχολείο και, παρότι γιακάποιο διάστημα του βρήκαν ένα δάσκαλο που του έκανε ιδιαίτεραμαθήματα, τελικά τον γύρισαν οριστικά στην οικογένεια του με την αιτιολογία ότι ήταν πολύ σοβαρά, σχεδόν σε «μόνιμη βάση» επιληπτικός,ένα αυτιστικό, ίσως και αφασικό, καθυστερημένο παιδί. Θεωρήθηκεανεκπαίδευτος, αθεράπευτος και, γενικά, χωρίς καμιά ελπίδα. Στα εννιά του είχε «εγκαταλείψει» τα πάντα, το σχολείο, την κοινωνία, σχεδόνόλα όσα για ένα φυσιολογικό παιδί θα αποτελούσαν τον «κόσμο».

Για δεκαπέντε χρόνια βγήκε ελάχιστα από το σπίτι του, φαινομενικάεξαιτίας των «ανεξέλεγκτων κρίσεων» που, όπως έλεγε η μητέρα του,πάθαινε είκοσι ως τριάντα μέσα στο δρόμο, μέσα σε μια μέρα, και γι'

αυτό δεν τολμούσε να τον βγάλει έξω. Όλα τα είδη αντιεπιληπτικώνείχαν δοκιμαστεί, αλλά η επιληψία του έμοιαζε «αθεράπευτη»: αυτή,τουλάχιστον, ήταν η γνώμη που εκφραζόταν μέσα στο φάκελο του. Υπήρχαν μεγαλύτεροι αδελφοί και αδελφές, αλλά ο Ζοζέ ήταν κατά πολύ νεότερος, το «μεγάλο μωρό» μιας γυναίκας που πλησίαζε τα πενήντα της.

263



Έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες για τα ενδιάμεσα χρόνια. Ο Ζοζέλες και εξαφανίστηκε από τον κόσμο, χάθηκε από την «παρακολούθηση» που του γινόταν, όχι μόνο ιατρικά αλλά και γενικότερα, και θαμπορούσε να είχε χαθεί για πάντα, περιορισμένος και με τις κρίσεις τουστο υπόγειο δωμάτιο του, αν πρόσφατα δεν είχε «εκραγεί» πολύ βίαια.

Οδηγήθηκε έτσι για πρώτη φορά στο νοσοκομείο. Στο υπόγειο, παρ'όλα αυτά, δεν του έλειπε η εσωτερική ζωή. Έδειχνε ένα πάθος γιαεικονογραφημένα περιοδικά, ιδιαίτερα φυσικής ιστορίας, του τύπουτου National Geographic, και όταν το μπορούσε ανάμεσα σε κρίσεις καισε κατσάδες, έβρισκε κομμάτια μολύβι και ζωγράφιζε ό,τι έβλεπε.

Αυτά τα σχέδια ήταν ίσως ο μόνος του δεσμός με τον έξω κόσμο καιειδικά τον κόσμο των ζώων και των φυτών, της φύσης, που είχε τόσο

αγαπήσει σαν παιδί, ειδικά όταν πήγαιναν βόλτα για να σκιτσάρουνμαζί με τον πατέρα του. Αυτό και μόνο αυτό κατάφερνε να κάνει καιαυτός ήταν και ο μόνος δεσμός που διατηρούσε με την πραγματικότητα.

Αυτή, λοιπόν, ήταν η ιστορία που έμαθα ή, μάλλον, που συνέθεσααπό το φάκελο ή τους φακέλους του, ντοκουμέντα αξιόλογα τόσο εξαιτίας του περιεχομένου τους, όσο και εξαιτίας των όσων παρέλειπαν:

η πληροφόρηση για το «κενό» των δεκαπέντε ετών προερχόταν μόνοαπό μία κοινωνική λειτουργό που είχε επισκεφτεί την οικογένεια, είχεενδιαφερθεί γι' αυτόν, αλλά δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα· και από τουςτώρα πια ηλικιωμένους και άρρωστους γονείς του. Αλλά τίποτε απόαυτά δε θα είχε έρθει στο φως, αν δεν είχε υπάρξει αυτή η κρίση λύσσας μιας ξαφνικής, τρομαχτικής και χωρίς προηγούμενο βιαιότητας, μίακρίση στη διάρκεια της οποίας είχε κομματιάσει αντικείμενα και η ο

ποία οδήγησε τον Ζοζέ για πρώτη φορά σε ένα κρατικό νοσοκομείο.Η αιτία της κρίσης του ήταν κάθε άλλο παρά καθαρή: ήταν μια έκρη

ξη βίας επιληπτικής προέλευσης (όπως πολύ σπάνια βλέπουμε σε πολύβαριές επιληψίες του κροταφικού λοβού), μία απλή «ψύχωση», όπωςέγραφε σε απλοϊκούς όρους το σημείωμα της εισαγωγής του, ή αντιπροσώπευε κάποια τελική, απελπισμένη κραυγή βοήθειας ενός βασανισμένου ανθρώπου που ήταν βουβός και δε διέθετε έναν άμεσο τρόπο για να εκφράσει την τραγική του κατάσταση, τις ανάγκες του;

Εκείνο που ήταν ξεκάθαρο ήταν ότι μπαίνοντας στο νοσοκομείο καιπαίρνοντας νέα, ισχυρά φάρμακα που, για πρώτη φορά, έθεσαν τιςκρίσεις του υπό έλεγχο, ξαναβρήκε κάποιο δικό του χώρο και κάποιαελευθερία, μια «απελευθέρωση», τόσο οργανική, όσο και ψυχολογική,

264



μια κατάσταση που δεν είχε γνωρίσει από την ηλικία των οχτώ του χρόνων.

Τα νοσοκομεία, τα κρατικά νοσοκομεία, εμφανίζονται συχνά σαν «απόλυτα ιδρύματα» με την έννοια που δίνει στον όρο ο Erving Goffman,προσαρμοσμένα κυρίως στην επιδείνωση των ασθενών. Αναμφίβολα

αυτό είναι κάτι αληθινό και μάλιστα σε μια πολύ μεγάλη κλίμακα.Μπορεί, όμως, να είναι και «άσυλα» με την καλύτερη δυνατή έννοια τουόρου, μία έννοια που ίσως ο Goffman δεν παίρνει σχεδόν καθόλου υπόψη του: μέρη που προσφέρουν ένα καταφύγιο στη βασανισμένη ψυχή,την ψυχή που κλυδωνίζεται μέσα σε καταιγίδες — που της προσφέρουν ακριβώς εκείνο το μείγμα τάξης και ελευθερίας που έχει ανάγκησε μια τέτοια κατάσταση. Ο Ζοζέ είχε υποφέρει από τη σύγχυση και το

χάος —από τη μια η οργανική επιληψία, από την άλλη η αταξία τηςζωής του— και από την απομόνωση και τη δουλεία, επίσης επιληπτικήκαι υπαρξιακή. Το νοσοκομείο ήταν καλό για τον Ζοζέ, ίσως ένα σωσίβιο σ' αυτή τη φάση της ζωής του, και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολίαότι ο ίδιος το ένιωθε απόλυτα.

Ξαφνικά, επίσης, μετά από την πνευματική πνιγηρότητα, την πυρετώδη στενότητα του σπιτιού του, έβρισκε τώρα άλλους ανθρώπους, έβρισκε έναν κόσμο που ήταν «επαγγελματικός» και ταυτόχρονα ενδιαφερόταν γι' αυτόν: που διατηρούσε μια απόσταση από αυτόν, έτσι πουνα μην τον κρίνει, να μην τον κατηγορεί, να μην του δίνει μαθήματα,αλλά ταυτόχρονα να ενδιαφέρεται αληθινά γι' αυτόν και για τα προβλήματα του. Μετά από τέσσερις βδομάδες νοσηλείας, άρχισε να δείχνειότι υπήρχε κάποια ελπίδα· άρχισε να γίνεται πιο ζωηρός, να στρέφεταιπρος τους άλλους όπως ποτέ δεν το είχε κάνει προηγουμένως, ποτέαπό τότε που είχε εκδηλωθεί ο αυτισμός του, από την ηλικία των οχτώ.

Η ελπίδα, όμως, η στροφή προς τους άλλους, η αλληλεπίδραση, ηεπικοινωνία ήταν πράγματα «απαγορευμένα» και, χωρίς αμφιβολία,τρομαχτικά περίπλοκα και επικίνδυνα. Ο Ζοζέ είχε ζήσει για δεκαπέντε χρόνια σε ένα φρουρούμενο, κλειστό δρόμο, μέσα σ' αυτό που ο BrunoBettelheim, στο βιβλίο του για τον αυτισμό, αποκάλεσε «άδειο φρούριο».Γι' αυτόν, όμως, δεν ήταν, ποτέ δεν είχε υπάρξει, εντελώς άδειο· πάνταυπήρχε η αγάπη του για τη φύση, για τα ζώα και τα φυτά. Αυτό τοκομμάτι του, αυτή η πόρτα είχε πάντα παραμείνει ανοιχτή. Αλλά τώραυπήρχε ο πειρασμός και η πίεση μιας «επικοινωνίας», πίεση που συχνά γινόταν αφόρητη, γιατί έκανε την εμφάνιση της πολύ γρήγορα. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή ο Ζοζέ κινδύνευε να «υποτροπιάσει», σαν σε αναζήτηση μιας ανακούφισης και μιας ασφάλειας, γυρνώντας πίσω προς

265



την απομόνωση, προς τις πρωτόγονες ταλαντώσεις που έδειχνε στηναρχή·

Την τρίτη φορά που είδα τον Ζοζέ δεν έστειλα να τον φωνάξουνστην κλινική, αλλά ανέβηκα χωρίς προειδοποίηση στην πτέρυγα νοσηλείας. Καθισμένος ταλαντευόταν μέσα σ' εκείνη τη φριχτή αίθουσα, με

τα μάτια και το πρόσωπο κλειστά, η ίδια η εικόνα της παλινδρόμησης.Βλέποντας τον έτσι, ένιωσα ένα ανακάτεμα τρόμου, γιατί είχα φανταστεί, είχα παραδοθεί στην ιδέα μιας «σταθερής βελτίωσης». Έπρεπε ναδω τον Ζοζέ σε μια κατάσταση παλινδρόμησης, πολλές φορές, ξανά καιξανά, για να καταλάβω ότι γι' αυτόν δε θα υπήρχε ένα απλό «ξύπνημα»αλλά ένα στενό μακρύ μονοπάτι γεμάτο από μία αίσθηση κινδύνου,ενός διπλού κινδύνου, τρομαχτικού όσο και διεγερτικού, γιατί είχε φτά

σει να αγαπά τα σίδερα της φυλακής του.Μόλις τον φώναξα, πετάχτηκε πάνω και πρόθυμα, λαίμαργα, με ακολούθησε στο ατελιέ. Για μια φορά ακόμα πήρα ένα λεπτό στιλό απότην τσέπη μου, επειδή έμοιαζε να έχει μια αποστροφή για τα μολύβια,που ήταν διαθέσιμα στην πτέρυγα του.

— Το ψάρι που σχεδίασες, και το μιμήθηκα με μια κίνηση στον αέραμην ξέροντας πόσες από τις λέξεις μου θα καταλάβαινε, αυτό το ψάρι

μπορείς να το θυμηθείς, να το σχεδιάσεις και πάλι;Κούνησε πρόθυμα το κεφάλι του και πήρε το στιλό μέσα από τα χέρια μου. Είχαν περάσει τρεις εβδομάδες από τότε που το είχε δει. Τιθα σχεδίαζε τώρα;

266



Έκλεισε τα μάτια του για ένα λεπτό —ανακαλώντας μια εικόνα;—και ύστερα σχεδίασε. Πάντα μια πέστροφα, με στίγματα, με κροσσωτάπτερύγια και μια διχαλωτή ουρά, αλλά αυτή τη φορά με χαρακτηριστικά που ήταν εξόφθαλμα ανθρώπινα, όπως ένα περίεργο ρουθούνι(ποιο ψάρι έχει ρουθούνια;) και δυο χυμώδη ανθρώπινα χείλη. Ετοιμαζό

μουν να ξαναπάρω το στιλό, αλλά, όχι, δεν είχε ακόμα τελειώσει. Τι είχεστο μυαλό του; Η εικόνα ήταν ολοκληρωμένη. Η εικόνα ίσως, αλλά όχικαι η σκηνή. Το ψάρι είχε μέχρι τώρα υπάρξει σαν μια αναπαράσταση,σε απομόνωση: τώρα γινόταν μέρος ενός κόσμου, μιας σκηνής. Σχεδίασε με ταχύτητα ένα μικρό ψάρι, ένα σύντροφο, που βουτούσε μέσαστο νερό, χοροπηδώντας, φανερά παίζοντας. Ύστερα σχεδίασε την επιφάνεια του νερού που σηκωνόταν σε ένα ξαφνικό στροβιλιστό κύμα.

Καθώς σχεδίαζε το κύμα, άρχισε να εξάπτεται και άφησε μια παράξενη, μυστηριώδη κραυγή.

Δεν μπόρεσε να μην κάνω τη σκέψη, λίγο εύκολη, αλήθεια, ότι αυτότο σκίτσο ήταν συμβολικό, το μεγάλο ψάρι και το μικρό... Ίσως αυτόςκι εγώ; Εκείνο, όμως, που ήταν σημαντικό και εξαιρετικά ενδιαφέρον

ήταν η αυθόρμητη αναπαράσταση, η εντελώς δική του παρόρμηση, χωρίς καμιά δική μου υποβολή, να εισάγει αυτό το νέο στοιχείο, αυτή

τη ζωντανή αλληλεπίδραση στο σχέδιο του. Μέχρι τότε, στα σχέδια του,όπως και στη ζωή του, η αλληλεπίδραση, η επικοινωνία, ήταν πάντααπούσα. Τώρα, έστω και μόνο σαν παιχνίδι, σαν σύμβολο, της επέτρεπε να επιστρέψει. Της επέτρεπε στ' αλήθεια, όμως; Τι σήμαινε αυτό τοθυμωμένο, εκδικητικό κύμα;

Καλύτερα να επιστρέψουμε σε ασφαλές έδαφος, σκέφτηκα· όχι άλλοι ελεύθεροι συνειρμοί. Είχα δει το δυναμικό που κρυβόταν εκεί, είχα,

όμως, δει και ακούσει και τον κίνδυνο. Πίσω, λοιπόν, στη Μητέρα Φύση,την παραδεισιακή, την πριν από το αμάρτημα φύση. Βρήκα πάνω στοτραπέζι μια χριστουγεννιάτικη κάρτα που παρίστανε έναν κοκκινολαίμη επάνω σε έναν κορμό δέντρου με χιόνι και γυμνά κλαδιά ολόγυρα.

Έδειξα το πουλί και έδωσα στον Ζοζέ το στιλό. Ζωγράφισε το πουλίπολύ όμορφα και χρησιμοποίησε ένα κόκκινο στιλό για το στήθος του.Τα πόδια είχαν κάπως τη μορφή αρπαχτικού και γράπωναν δυνατά το

φλοιό του δέντρου (είχα προσέξει και μου έκανε εντύπωση η ανάγκητου να τονίζει τη συλληπτική δύναμη των χεριών και των ποδιών, έτσιπου να κάνει την επαφή σίγουρη, σχεδόν αρπαχτική, ψυχαναγκαστική).Τι ήταν, όμως, αυτό; Το ξερό χειμωνιάτικο κλαδί, που 'βγαινε από τονκορμό του δέντρου, στο σχέδιο του είχε βλαστήσει, μέχρι που είχε βγάλει μερικά μεγάλα ανοιγμένα λουλούδια. Υπήρχαν και άλλα πράγματα

267



268



269



που ήταν ίσως συμβολικά, αν και δεν μπορούσα να είμαι σίγουρος.Αλλά η πιο χτυπητή, συναρπαστική, και η πιο σημαντική μετατροπή

ήταν ότι ο Ζοζέ είχε φέρει την άνοιξη μέσα στο χειμώνα.Τελικά άρχισε να μιλά. Αν και «μιλά» είναι ένας πολύ δυσανάλογος

όρος για τις κακόηχες, κομπιαστές, πολύ δύσκολα αντιληπτές εκφράσεις που έβγαλε και που του προκάλεσαν τόση έκπληξη, όση και σ'εμάς, γιατί για όλους μας, και του ίδιου του Ζοζέ συμπεριλαμβανομένου, ήταν ολοκληρωτικά και αδιόρθωτα μουγγός, είτε από ανικανότηταείτε από έλλειψη επιθυμίας είτε και τα δυο μαζί (εκτός από το γεγονόςκαθαυτό του ότι δε μιλούσε, ο Ζοζέ είχε και τη στάση κάποιου που μένει σιωπηλός). Δεν ήταν δυνατό να μετρήσουμε το ποσοστό της «οργανικής» ευθύνης σε σχέση με την υπαιτιότητα της έλλειψης «επιθυμίας».Είχαμε μειώσει τις διαταραχές του κροταφικού λοβού, αν και δεν τιςείχαμε εξαλείψει· τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα του δεν ήταν ποτέφυσιολογικά - εξακολουθούσαν να δείχνουν σ' αυτούς τους λοβούς έναείδος ηλεκτρικού ψιθυρίσματος χαμηλής τάσης, μερικές αιχμές, μια αρρυθμία και βραδέα κύματα. Υπήρχε, όμως, μια αναμφισβήτητη βελτίωση σε σύγκριση με την εικόνα τους όταν είχε μπει στο νοσοκομείο, αν,όμως, οι κρίσεις είχαν εξαφανιστεί, οι βλάβες που είχαν γίνει δεν ήταν

αναστρέψιμες.Δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί ότι είχαμε βελτιώσει τα φυσιολογικά

του δυναμικά για την ομιλία, αν και υπήρχε μια διαταραχή της δυνατότητας χρήσης, κατανόησης και αναγνώρισης της ομιλίας, με την οποίαθα έπρεπε αναμφίβολα να παλεύει για πάντα. Εξίσου σημαντικό, όμως, ήταν το γεγονός ότι τώρα αγωνιζόταν για να ξαναβρεί την κατανόησηκαι την ομιλία του (με την παρότρυνση όλων μας και, ιδιαίτερα, οδηγημένος από τον ορθοφωνικό), ενώ προηγουμένως δεχόταν τη διαταραχήτου απελπισμένα και μαζοχιστικά, έχοντας στην πραγματικότητα αποκλείσει κάθε επικοινωνία με τους άλλους, είτε λεκτική είτε οποιουδήποτε άλλου είδους. Η διαταραχή της ομιλίας και η άρνηση του να μιλήσει συνυπήρχαν στη διπλή κακοήθεια της νόσου του· τώρα η ανάνηψητης ομιλίας και οι προσπάθειες του να μιλήσει συνυπήρχαν σε μια διπλή βελτίωση. Ακόμα και για τον πιο αισιόδοξο από εμάς, ήταν φανερό

ότι ο Ζοζέ δε θα μιλούσε ποτέ με μια ευκολία που να πλησιάζει κάπωςτη φυσιολογική ομιλία, ότι η ομιλία δε θα μπορούσε ποτέ γΐ αυτόν να

χρησιμεύσει σαν αληθινός φορέας της έκφρασης του αλλά μόνο σανέκφραση των πιο απλών από τις ανάγκες του. Ο ίδιος φαινόταν να τοκαταλαβαίνει και, ενώ συνέχισε να παλεύει για την ομιλία του, στράφηκε ακόμα πιο φανατικά στο σχέδιο, σαν δυνατότητα έκφρασης.

270



Ένα τελευταίο επεισόδιο. Μετέφεραν τον Ζοζέ από τη θορυβώδηπτέρυγα επείγουσας νοσηλείας σε μια πιο ήσυχη ειδική πτέρυγα πουέμοιαζε περισσότερο με σπίτι και λιγότερο με φυλακή απ' ό,τι το υπόλοιπο του νοσοκομείου: μία πτέρυγα με έναν ασυνήθιστο αριθμό καιποιότητα προσωπικού, προορισμένη ειδικά, όπως θα έλεγε ο Bettel-heim, για «μέρος αναγέννησης», για ασθενείς με αυτισμό που απαιτούσαν μια ιδιαίτερη προσοχή με αγάπη και αφοσίωση, που λίγα νοσοκομεία μπορούν να προσφέρουν. Όταν ανέβηκα σ' αυτή τη νέα πτέρυγακαι με είδε, κούνησε ζωηρά το χέρι του με μια εξωστρεφή, ανοιχτήκίνηση που δε θα μπορούσα να τον φανταστώ να κάνει λίγο καιρό

πριν. Έδειξε την κλειδωμένη πόρτα. Ήθελε να την ανοίξω, ήθελε ναβγει έξω.

Κατέβηκε πρώτος τα σκαλιά και βγήκε έξω στον κατάφυτο, ηλιοφώ-τιστο κήπο. Απ' όσα είχα μπορέσει να μάθω, δεν είχε ποτέ του βγειέξω με τη θέληση του από τότε που ήταν 8 χρονών, από την αρχή τηςαρρώστιας του και την απόσυρση του. Δε χρειάστηκε να του δώσω

στιλό, πήρε ένα μόνος του. Περπατήσαμε γύρω από το νοσοκομείο καιο Ζοζέ κοίταζε κάπου κάπου τον ουρανό και τα δέντρα, αλλά πιο συ χνά κοιτούσε στα πόδια του, στο μοβ και κίτρινο χαλί από τριφύλλιακαι πικρίδες. Το μάτι του έπιανε αμέσως τις μορφές και τα χρώματατων φυτών, έβλεπε γρήγορα ένα σπάνιο άσπρο τριφύλλι ή ένα ακόμαπιο σπάνιο τετράφυλλο και τα μάζευε. Βρήκε εφτά διαφορετικούς τύπους γρασιδιού που έδειχνε να αναγνωρίζει και να χαιρετά τον καθένατους σαν φίλο του. Πάνω απ' όλα, όμως, τον γοήτευαν οι μεγάλες κίτρινες πικρίδες που ήταν ανοιχτές με όλα τους τα πέταλα απλωμέναστον ήλιο. Αυτό ήταν το φυτό του και για να το δείξει, και για να δείξειτα αισθήματα του, έπρεπε να το σχεδιάσει. Η ανάγκη του να ζωγραφίσει, η ανάγκη αυτού του ευλαβικού χαιρετισμού μέσα από το σχέδιο

ήταν άμεση και δυνατή: γονάτισε, ακούμπησε το μπλοκ του στο έδα

φος και, κρατώντας την πικρίδα, τη σχεδίασε.Αυτό είναι, νομίζω, το πρώτο από φυσικού σχέδιο που έκανε ο Ζοζέ

από την εποχή που ο πατέρας του τον έπαιρνε μαζί του για να ζωγραφίσουν, όταν ήταν παιδί, πριν αρρωστήσει. Είναι ένα εξαίσιο σχέδιο,ακριβές και ζωντανό. Δείχνει την αγάπη του για την πραγματικότητα, για μια άλλη μορφή ζωής. Για μένα θυμίζει και συγκρίνεται με τα περί

τεχνα, ζωηρά λουλούδια που βρίσκει κανείς στις μεσαιωνικές βοτανικέςβ βλί β ή θ ή λ ά β λ ά



σπαθούσε. Το μυαλό του δεν είναι φτιαγμένο για το αφηρημένο, για τιςέννοιες. Αυτό δεν του προσφέρεται σαν μονοπάτι προς την αλήθεια.

Έχει, όμως, ένα πάθος και μια αληθινή δύναμη για το ειδικό, για τηλεπτομέρεια που αγαπά, μπαίνει μέσα τους, δημιουργεί από την αρχή.Η λεπτομέρεια, όμως, αν είναι κανείς ο ίδιος προσεχτικός, είναι καιένας δρόμος —ο δρόμος της φύσης, θα μπορούσε να πει κανείς— προςτην πραγματικότητα και την αλήθεια.

Το αφηρημένο, το κατηγορικό, δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για τοαυτιστικό άτομο· το παν είναι το συγκεκριμένο, το ειδικό, η λεπτομέ-

272



ρεια, το χαρακτηριστικό. Άσχετα αν αυτό είναι υπόθεση ικανότητας ήδιάθεσης, τα πράγματα παρουσιάζονται με αυτό τον τρόπο. Στερούμενοι —ή αρνούμενοι— του γενικού, οι αυτιστικοί μοιάζουν να συνθέτουν την εικόνα του κόσμου τους αποκλειστικά από λεπτομέρειες. Έτσι, δε ζουν σε έναν κόσμο, αλλά, όπως το είπε ο William James σε έναν

πολύκοσμο από αναρίθμητες, ακριβείς και συναρπαστικά έντονες λεπτομέρειες. Πρόκειται για έναν τρόπο σκέψης στον αντίποδα της γενίκευσης, της επιστημονικής σκέψης, αλλά που εξακολουθεί να είναι,«πραγματικός», εξίσου αληθινός, σε μια αρκετά διαφορετική κατεύθυνση. Ένα τέτοιο μυαλό έχει φανταστεί ο Μπόρχες στο Φούνες, ο μνη

μειώδης (ανάλογο με αυτό του Υπερμνήμονα του Luria):

«Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν σχεδόν ανίκανος για ιδέες ενός γενικού, πλατωνικού είδους... Στον ξέχειλο κόσμο του Φούνες υπήρχαν μόνο λεπτομέρειες, σχεδόν άμεσα παρούσες... Κανείς... δεν ένιωθε τη ζέστη και τηνπίεση μιας τόσο ακούραστης πραγματικότητας, σαν αυτή που μέρα καινύχτα συνέκλινε πάνω στον άτυχο Ιρένεο».

Έτσι συνέβαινε και με τον Ζοζέ. Δεν είναι, όμως, απαραίτητα μιαάτυχη κατάσταση: στις λεπτομέρειες μπορεί να υπάρχει μια βαθιά ικανοποίηση, ειδικά αν λάμπουν, όπως θα το βλέπει ο Ζοζέ, με μια συμβολική ακτινοβολία.

Νομίζω ότι ο Ζοζέ, παρότι είναι αυτιστικός και καθυστερημένος, έχειένα τέτοιο χάρισμα για το συγκεκριμένο, για τη μορφή, που είναι μετον τρόπο του ένας φυσιοδίφης και ένας γεννημένος καλλιτέχνης. Συλλαμβάνει τον κόσμο σαν μορφές, μορφές που αντιλαμβάνεται άμεσακαι έντονα, και τον αναπαράγει. Η αναπαραγωγή του έχει μια μεγάληπιστότητα αλλά και μεγάλες μεταφορικές δυνάμεις. Μπορεί να ζωγραφίσει ένα λουλούδι ή ένα ψάρι με αξιοπρόσεχτη ακρίβεια, αλλά μπορείεπίσης να το σχεδιάσει κάνοντας μια προσωποποίηση, ένα σύμβολο,ένα όνειρο ή ένα αστείο. Την ίδια στιγμή που υποτίθεται ότι οι αυτιστικοί στερούνται φαντασίας, παιχνιδίσματος, τέχνης!

Πλάσματα σαν τον Ζοζέ κανονικά δεν υπάρχουν. Αυτιστικά παιδιά-καλλιτέχνες σαν τη Νάντια υποτίθεται ότι δεν υπάρχουν. Είναι στ' αλήθεια τόσο σπάνια ή απλώς δεν τους έχει δοθεί προσοχή; Ο Nigel Dennis, σε ένα λαμπρό του δοκίμιο πάνω στη Νάντια, στη New York Reviewof Books (4 Μαΐου 1978), αναρωτιέται πόσες από τις Νάντιες αυτούτου κόσμου έχουν ξεφύγει ή παραμεληθεί και οι αξιοπρόσεχτες δημιουργίες έχουν πεταχτεί τσαλακωμένες στο σκουπιδοτενεκέ ή, απλώς,σαν τον Ζοζέ, τους αντιμετωπίζουν με απερισκεψία, σαν κάποια ιδιόρ-

273



ρυθμα ταλέντα, απομονωμένα και παράλογα, χωρίς κανένα ενδιαφέρον.Ο αυτιστικός καλλιτέχνης, όμως, ή (για να είμαστε λιγότερο μεγαλόστομοι) η αυτιστική φαντασία δεν έχει τίποτα το σπάνιο. Μέσα σε δέκαπερίπου χρόνια είδα άλλα τόσα παραδείγματα και αυτό χωρίς να κάνωκαμιά ιδιαίτερη προσπάθεια αναζήτησης τους.

Οι αυτιστικοί, από τη φύση τους, είναι σπάνια ανοιχτοί σε εξωτερικές επιδράσεις. Είναι η «μοίρα» τους να είναι απομονωμένοι και, κατάσυνέπεια, ιδιόρρυθμοι. Οι «εικόνες» του μυαλού τους, αν μπορεί κανείςνα τους ρίξει ένα γρήγορο βλέμμα, προέρχονται από το εσωτερικό τουςκαι δείχνουν πρωτόγονες. Όσο περισσότερο τους γνωρίζω, τους θεωρώσαν ένα παράξενο είδος που βρίσκεται ανάμεσα μας, αλλόκοτοι, πρωτότυποι, υποταγμένοι σε μια εσωτερική λογική, εντελώς διαφορετικοί α

πό όλους τους άλλους.Ο αυτισμός θεωρούνταν κάποτε σαν παιδική σχιζοφρένεια, αλλά φαι

νομενολογικά συμβαίνει το εντελώς αντίθετο. Ο σχιζοφρενικός παραπονιέται πάντοτε για «επιδράσεις» απ' έξω: είναι παθητικός, τον χειρίζονται, δεν μπορεί να είναι ο εαυτός του. Οι αυτιστικοί, αντίθετα, θα παραπονιόνταν, αν μπορούσαν να παραπονεθούν, για την απουσία επίδρασης, για την απόλυτη απομόνωση τους.

«Κανείς δεν είναι νησί, δεν είναι ολοκληρωμένος από μόνος του»,έγραψε ο Donne. Αλλά ο αυτισμός είναι ακριβώς αυτό το πράγμα, ένανησί αποκομμένο από την ήπειρο. Στον «κλασικό» αυτισμό, που εκδηλώνεται και συχνά φτάνει στην ακμή του από τον τρίτο χρόνο τηςζωής, η απομόνωση από την ήπειρο είναι τόσο πρώιμη, που μπορεί ναμη μείνει καμιά ανάμνηση της. Στο «δευτερογενή» αυτισμό, όπως στηνπερίπτωση του Ζοζέ, που προκλήθηκε από μια εγκεφαλική ασθένεια

at μια ύστερη φάση της ζωής του, υπάρχει κάποια μνήμη, ίσως και κάποια νοσταλγία της ηπείρου. Αυτό μπορεί να εξηγήσει το γιατί ο Ζοζέ ήταν πιο προσβάσιμος από τους περισσότερους αυτιστικούς και γιατίμπορούσε να παρουσιάζει, τουλάχιστον στο σχέδιο του, την ύπαρξηκάποιας αλληλεπίδρασης.

Το να είναι κανείς ένα νησί, να είναι αποκομμένος, είναι άραγε απαραίτητα ένας θάνατος; Όχι απαραίτητα. Γιατί αν οι «οριζόντιοι» δεσμοί

με τους άλλους, με την κοινωνία και τον πολιτισμό, είναι χαμένοι, μπορεί, εντούτοις, να υπάρχουν ζωτικοί και ενισχυμένοι «κάθετοι» δεσμοίμε τη φύση, με την πραγματικότητα, έξω από επιδράσεις, χωρίς κάποιομεσάζοντα, ανέγγιχτοι από τους άλλους. Αυτός ο «κάθετος» δεσμός είναι πολύ εντυπωσιακός στην περίπτωση του Ζοζέ και από κει προέρ χεται η διαπεραστική του ευθύτητα, η απόλυτη καθαρότητα των αντι-

274



ληπτικών του εικόνων και των σχεδίων του, χωρίς την παραμικρή νύξη ή σκιά αμφισημίας ή παρακαμπτηρίου, μια ανεπηρέαστη απ' έξω δύναμη βράχου.

Αυτό μας φέρνει μπροστά στην τελική μας ερώτηση: υπάρχει κάποιο«μέρος» στον κόσμο για έναν άνθρωπο σαν νησί, έναν άνθρωπο πουδεν μπορεί να δεχτεί την καλλιέργεια, να γίνει μέρος της ηπείρου;Μπορεί η «ήπειρος» να φιλοξενήσει, να κάνει χώρο για τον ιδιόμορφο;Σ' αυτό το σημείο υπάρχουν ομοιότητες με τις κοινωνικές και πολιτιστικές αντιδράσεις στην ιδιοφυία. (Φυσικά δεν υπαινίσσομαι ότι όλοι οιαυτιστικοί είναι ιδιοφυείς, μόνο ότι μοιράζονται με τις ιδιοφυίες το πρόβλημα της ιδιομορφίας.) Πιο συγκεκριμένα: τι επιφυλάσσει το μέλλονστον Ζοζέ; Υπάρχει στον κόσμο κάποια θέση γι' αυτόν, που θα μπορέσει να εκμεταλλευτεί την αυτονομία του — αφήνοντας τον, όμως, άθικτο;

Θα μπορούσε, με το οξύ του μάτι και την ιδιαίτερη αγάπη του για ταφυτά, να κάνει την εικονογράφηση για βοτανικές εργασίες ή για βοτανολογία; Να γίνει εικονογράφος για ζωολογικά και ανατομικά κείμενα;(Δες στην επόμενη σελίδα το σχέδιο που μου έκανε όταν του έδειξααπό ένα βιβλίο την εικόνα ενός ιστού σε διαστρωματώσεις που ονομάζεται «κροσσωτό επιθήλιο».) Θα μπορούσε να ακολουθεί επιστημονικέςαποστολές και να κάνει σχέδια (ζωγραφίζει και αντιγράφει μοντέλα μετην ίδια ευκολία) σπάνιων ειδών; Η απόλυτη συγκέντρωση του στο αντικείμενο που βρίσκεται μπροστά του θα τον έκανε ιδανικό για τέτοιες καταστάσεις.

Ή, για να κάνουμε ένα ανορθόδοξο, αλλά όχι παράλογο, άλμα, δε θαμπορούσε με τις ιδιομορφίες του, την ιδιοσυγκρασία του, να κάνει σχέδια για παραμύθια, για παιδικά βιβλία, για τις ιστορίες της Βίβλου, γιαμύθους; Ή (καθώς δεν μπορεί να διαβάσει και βλέπει τα γράμματα μόνο σαν καθαρές και όμορφες μορφές) δε θα μπορούσε να εικονογραφήσει και να επεξεργαστεί τα υπέροχα κεφάλαια των Συνόψεων και τωνλειτουργικών βιβλίων; Έχει κάνει όμορφους βωμούς, με μωσαϊκό καιβαμμένο ξύλο, για εκκλησίες. Έχει σκαλίσει έξοχες επιγραφές σε ταφι-κές πέτρες. Η τωρινή «δουλειά» του είναι να τυπώνει στο χέρι διάφορες

ανακοινώσεις για την κλινική, που διακοσμεί με περίτεχνα στολίσματα,αντάξια μιας σύγχρονης Μάγκνα Κάρτα. Είναι απόλυτα ικανός να εκτελέσει τέτοιες εργασίες. Θα μπορούσαν να είναι απολαυστικές γι'αυτόν και χρήσιμες και απολαυστικές για τους άλλους. Θα μπορούσενα τα κάνει όλα αυτά, αλλά, δυστυχώς, δεν πρόκειται να κάνει τίποτεαπό όλα αυτά, εκτός αν κάποιος με ιδιαίτερη κατανόηση, με δυνατότη-

275



τες και μέσα, τον καθοδηγήσει και τον χρησιμοποιήσει στη δουλειάτου. Όπως έχουν τα πράγματα τώρα, πιθανότατα δεν πρόκειται νακάνει τίποτα και θα περάσει μια άχρηστη, άκαρπη ζωή, όπως τόσοιάλλοι αυτιστικοί, παραμελημένοι, ξεχασμένοι, στην πίσω πτέρυγα ενόςκρατικού νοσοκομείου.


Μετά τη δημοσίευση αυτού του κειμένου, έλαβα και πάλι πολλά ανάτυπα και γράμματα από τα οποία το πιο ενδιαφέρον προερχόταν απότη δρ C. C. Park. Φαίνεται πράγματι ξεκάθαρα (όπως το υποψιαζότανο Nigel Dennis) ότι και αν ακόμα η Νάντια υπήρξε κάτι το μοναδικό,ένα είδος Πικάσο, τα καλλιτεχνικά χαρίσματα ενός ανώτερου επιπέδουδεν είναι ασυνήθιστα μεταξύ των αυτιστικών. Η εξέταση του καλλιτε

χνικού δυναμικού, όπως στο τεστ νοημοσύνης του Goodenough, το«Draw-a-man» (Το σχέδιο ενός ανθρώπου), είναι σχεδόν άχρηστα, γιατίαυτά τα παιδιά, όπως η Νάντια, ο Ζοζέ και η Έλλα των Parks, ζωγραφίζουν εντελώς αυθόρμητα εντυπωσιακά σχέδια.

Σε μία μεγάλη εικονογραφημένη ανασκόπηση της περίπτωσης τηςΝάντιας, η δρ Park (1978) αναλύει, τόσο με βάση την εμπειρία του

276



δικού της παιδιού, όσο και από μία προσεχτική ανάγνωση της παγκόσμιας βιβλιογραφίας, τα κύρια χαρακτηριστικά τέτοιων σχεδίων. Περιλαμβάνει «αρνητικά» χαρακτηριστικά, όπως η έλλειψη πρωτοτυπίας και η στερεοτυπία, καθώς και «θετικά» χαρακτηριστικά, όπως η ασυνήθιστη ικανότητα για μια αποστασιοποιημένη ερμηνεία και για την από

δοση του αντικειμένου, όπως αυτό γίνεται αντιληπτό (και όχι όπως είναι φτιαγμένο): έτσι εξηγείται και αυτό το είδος της τόσο ιδιαίτερηςεμπνευσμένης naivete που διαθέτουν. Σημειώνει, επίσης, μία σχετικήαδιαφορία απέναντι στις αντιδράσεις των άλλων, που θα έδινε την εντύπωση ότι αυτά τα παιδιά είναι ανεκπαίδευτα. Τα πράγματα δεν είναιαπαραίτητα έτσι. Αυτά τα παιδιά δεν είναι απαραίτητα αδιάφορα στηδιδασκαλία ή το ενδιαφέρον που θα τους δείξουν, παρότι ίσως αυτά

χρειάζεται να είναι πολύ ειδικού τύπου.Εκτός από την εμπειρία της με το ίδιο της το παιδί, που είναι τώρα

ένας ολοκληρωμένος ενήλικας καλλιτέχνης, η δρ Park αναφέρει, επίσης,τα συναρπαστικά και ανεπαρκώς γνωστά πειράματα των Ιαπώνων, ειδικά των Morishima και Motzugi, που κατάφεραν με επιτυχία να μεταφέρουν αυτιστικά παιδιά από μια ακηδεμόνευτη (και φαινομενικά ανεκπαίδευτη) χαρισματική παιδική ηλικία σε μια επαγγελματική εκπλη

ρωμένη ενήλικη καλλιτεχνικότητα. Ο Morishima προωθεί ειδικές εκπαιδευτικές τεχνικές («αυστηρά δομημένη προπόνηση ικανοτήτων»), έναείδος διδασκαλίας μέσα στην ιαπωνική πολιτιστική παράδοση, και τηνενθάρρυνση του σχεδίου σαν μέσου επικοινωνίας. Αλλά μία τυπική εκπαίδευση αυτού του τύπου δεν είναι αρκετή, αν και αποφασιστικήςσημασίας. Μια πιο στενή, ενσυναισθησιακή σχέση είναι απαραίτητη. Οιλέξεις με τις οποίες η δρ Park καταλήγει την ανασκόπηση της ταιριά

ζουν για να κλείσουμε τον «Κόσμο του Απλού»:

«Το μυστικό μπορεί να κρύβεται αλλού - στον αλτρουισμό που οδήγησετον Motzugi να ζήσει στο σπίτι του με έναν καθυστερημένο καλλιτέχνηκαι να γράψει: "Το μυστικό στην ανάπτυξη του ταλέντου του Yanamura ήταν να μοιραστείς το πνεύμα του. Ο δάσκαλος πρέπει να αγαπά τοόμορφο, τίμιο και καθυστερημένο άτομο και να μπορεί να ζήσει σε έναναποκαθαρμένο, καθυστερημένο κόσμο"».

277



Βιβλιογραφία

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανάμεσα στους πατέρες της νευρολογίας, ο Hughlins Jackson, ο KurtGoldstein, ο Henry Head και ο Α. R. Luria είναι εκείνοι που συνάντησανκαι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με ασθενείς και προβλήματα ανάλογα μεαυτά που παρουσιάζονται σ' αυτό το βιβλίο. Υπάρχει συχνά η τάση ναπαραλείπονται τα πλούσια αντιφατικά σημεία της σκέψης αυτών των

συγγραφέων, να μειώνονται οι πολύπλοκες συνθέσεις τους σε απλάστερεότυπα και να απλοποιείται η πληρότητα τους. Συμβαίνει έτσι συ χνά να μιλώ για την κλασική «τζακσονική» νευρολογία, αν και ο Hughlins Jackson, που έγραψε για τις «ονειρικές καταστάσεις» και για «εκμνησία», ήταν πολύ διαφορετικός από τον Jackson που θεωρούσε τηνκάθε σκέψη σαν έναν προτακτικό υπολογισμό. Ο πρώτος ήταν έναςποιητής, ο δεύτερος ένας λογικός, που συνδυάζονταν σε ένα και το

αυτό πρόσωπο. Ο Henry Head, ο άνθρωπος των διαγραμμάτων, ο παθιασμένος για τα σχήματα, ήταν εντελώς διαφορετικός από τον Headπου έγραψε τόσο δυνατά για το «feeling tone». Ο Goldstein, ο τόσο αφαιρετικός συγγραφέας του «Αφηρημένου», ευτυχούσε μέσα στονπλούτο του συγκεκριμένου που του πρόσφεραν οι ατομικές περιπτώσεις. Στον Luria, τέλος, αυτή η διττότητα ήταν συνειδητή. Ένιωθε ότι ήταν υποχρεωμένος να γράψει δύο είδη βιβλίων: τυπικά δομημένα βι

βλία (όπως το Higher Cortical Functions in Man) και από την άλλη βιο γραφικές διηγήσεις (όπως το The Mind of a Mnemonist). To πρώτο τοονόμαζε «Κλασική Επιστήμη», ενώ το δεύτερο «Ρομαντική Επιστήμη».

Ο Jackson, ο Goldstein, ο Head και ο Luria αποτελούν το βασικό άξονα της νευρολογίας και σίγουρα τον άξονα της δικής μου σκέψης καιτου βιβλίου αυτού. Κατά συνέπεια, η βιβλιογραφία μου πρέπει να α-

278



ναφέρεται κατά πρώτο στα δικά τους έργα: το ιδεώδες θα ήταν ναμπορούσα να αναφερθώ σε όλα όσα έγραψαν, καθώς τα πιο δυνατά χαρακτηριστικά της σκέψης κάποιου γίνονται φανερά από το σύνολοτου έργου του, από τη δουλειά μιας ζωής, για λόγους πρακτικότητας,όμως, θα αναφέρω ορισμένες μόνο από τις εργασίες-κλειδιά, τις πιο

προσιτές στους αγγλόφωνους αναγνώστες.HUGHLINS JACKSON

Πολύ όμορφες κλινικές περιγραφές προϋπάρχουν του Hughlins Jackson —όπως το Essay on the Shaking Palsy (Δοκίμιο πάνω στην τρομώδηπαράλυση) τον Parkinson, ήδη από τα 1817— αλλά καμιά γενική άποψη και συστηματοποίηση της νευρικής λειτουργίας. Ο Jackson είναι ο

ιδρυτής της νευρολογίας σαν επιστήμης. Μπορεί κανείς να ξεφυλλίσειτους βασικούς τόμους του έργου του Jackson στην έκδοση SelectedWritings of John Hughlins Jackson του J. Taylor, London 1931, επανέκδοση New York 1958. Δεν είναι ευκολοδιάβαστα κείμενα, αν και είναισυχνά υποβλητικά και εκπληκτικά ξεκάθαρα σε ορισμένα σημεία. ΟPurdon Martin είχε σχεδόν συμπληρώσει την εποχή του πρόσφατουθανάτου του μια πιο ευρεία συλλογή με καταγραφές συζητήσεων του

Jackson και μια βιογραφία του που ελπίζεται να δημοσιευτεί για τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Jackson.

HENRY HEAD

Ο Head, όπως και ο Weir Mitchell (βλ κεφάλαιο 6) είναι ένας υπέροχοςσυγγραφέας και οι ογκώδεις τόμοι που έγραψε είναι, αντίθετα από τα

γραπτά του Jackson, μια απόλαυση στο διάβασμα. Studies in Neurology,

Oxford 1920, 2 τόμοι. Aphasia and Kindred Disorders of Speech, Cambridge 1926, 2 τόμοι.

KURT GOLDSTEIN

To πιο προσιτό βιβλίο γενικού περιεχομένου του Goldstein είναι το Der Aufbau des Organismus (Χάγη 1934), μεταφρασμένο στα αγγλικά με τίτλο The Organism: A Holistic Approach to Biology Derived from Patholo

gical Data in Man (New York, 1939). Βλέπε, επίσης, και το Goldstein Κ.και Sheerer Μ. Abstract & concrete behaviour, Psychol. Monogr. 53 (1941).Τα συναρπαστικά ιστορικά του Goldstein, σκορπισμένα σε πολλά βιβλίακαι περιοδικά, περιμένουν την ανθολόγηση τους.

279



A. R. LURIA

Ο μεγαλύτερος νευρολογικός θησαυρός της εποχής μας, τόσο για τηθεωρητική του σκέψη, όσο και για τις κλινικές του περιγραφές, είναι ταέργα του Α. R. Luria. Τα περισσότερα απ' αυτά έχουν μεταφραστεί στααγγλικά. Τα πιο προσιτά είναι: The Man with a Shattered World, NewYork 1972. The Mind of a Mnemonist, New York 1968. Speech & the Development of Mental Processes in the Child, London 1959, μια μελέτη γύρω από τα νοητικά ελλείμματα, την ομιλία, το παιχνίδι και τους διδύμους. Human Brain and Psychological Process, New York 1966, ιστορικάασθενών με σύνδρομα του μετωπιαίου λοβού. The Neuropsychology ofMemory, New York 1976. Higher Cortical Functions in Man, 2η έκδοση,New York 1980, το κύριο έργο του Luria, η μεγαλύτερη σύνθεση τηςνευρολογικής εργασίας και σκέψης του αιώνα μας. The Working Brain,Harmondsworth 1973, μία συμπυκνωμένη και ευκολοδιάβαστη προσαρμογή του προηγούμενου, η πιο προσιτή εισαγωγή στη νευροψυχο-λογία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

1. Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο

Macrae, D. & Trolle, Ε. «The defect of function in visual agnosia», Brain(1956) 77: 94-110.

Kertesz Α., «Visual agnosia: the dual deficit of perception and recognition»Cortex (1979) 15: 403-19.

Marr D. Βλ. παρακάτω κεφάλαιο 15.Damasio A. R., Disorders in Visual Processing, in Μ. M. Mesulam (1985),

σελ. 259-88. Βλ. παρακάτω κεφάλαιο 8.

2. Ο χαμένος ναυτικός

Η πρωτότυπη συμβολή του Korsakov (1887) όσο και τα μετέπειταέργα του παραμένουν αμετάφραστα. Μία πλήρης βιβλιογραφία του, μεμεταφρασμένα αποσπάσματα και σχολιασμό, παρουσιάζεται στη Neuro

psychology of Memory του Α. R. Luria (ό.π.) με πολλά εντυπωσιακά παραδείγματα παραπλήσια του «Χαμένου ναυτικού». Όπως και στο προη

γούμενο ιστορικό, αναφέρομαι και εδώ στον Anton, τον Potzl και τονFreud. Από το έργο όλων αυτών, στα αγγλικά έχει μεταφραστεί μόνο ημονογραφία του Freud, μια εργασία μεγάλης σημασίας.

280



Anton G., «Uber die Selbstwarnehmung der Herderkrankungen des Ge-hirns durch den Kranken», Arch. Psychiatr. (1899) 32.

Freud S., Zur Auffassung der Aphasia, Leipzig 1891. Αναγνωρισμένηαγγλική μετάφραση του Ε. Stengel με τίτλο On Aphasia: A Critical Study,New York 1953.

Potzl 0., Die Aphasielehre vom Standpunkt der Klinishen Psychiatrie:Die Optische-agnostischcn Storungen, Leipzig 1928. To σύνδρομο πουπεριγράφει ο Potzl δεν είναι απλά οπτικό, αλλά επεκτείνεται και σε μιαπλήρη απώλεια επίγνωσης τμημάτων ή του μισού του σώματος. Γι' αυτό το λόγο σχετίζεται επίσης με τα κεφάλαια 3,4, 8. Το αναφέρω, ακόμα, στο βιβλίο μου A Leg to Stand on (1984).

3. Η ασώματη γυναίκα

Sherrington G. S., The Integrative Action of the Nervous System, Cambridge 1906. Ειδικά σελ. 335-43.

Man on his Nature, Cambridge 1940. Κεφ. 11, ειδικά οι σελ. 328-9σχετίζονται άμεσα με την κατάσταση αυτής της ασθενούς.

Purdon Martin J . , The Basal Ganglia and Posture, London 1967. Αναφέρομαι πιο εκτεταμένα σ' αυτό το σημαντικό βιβλίο στο κεφάλαιο 7.

Weir Mitchell S. Βλ. παρακάτω, στο κεφάλαιο 6.Sterman Α. Β. ct al., «The acute sensory neuronopathy syndrome», Annals

of Neurology (1979) 7: 354-8.

4. Ο άνθρωπος που έπεσε από το κρεβάτι

Potzl Ο., ό.π.

5. Χέρια Leont'ev Α. Ν. and Zaporozhets Α. V., Rehabilitation of Hand Function,

Eng. tr. Oxford 1960.

6. Φαντάσματα

Sterman A. B. et al., ό.π.Weir Mitchell S., Injuries of Nerves 1872. Επανέκδοση Dover 1965.

Αυτό το μεγάλο βιβλίο περιέχει τις κλασικές περιγραφές του Weir Mitchell για τα μέλη φαντάσματα, την παράλυση των αντανακλαστικώνκλπ. από τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Είναι πολύ ζωντανό και ευκολοδιάβαστο, γιατί ο Weir Mitchell ήταν, εκτός από νευρολόγος, και διηγηματογράφος. Πράγματι, μερικά από τα πιο έξυπνα νευρολογικά του κείμενα (όπως το The Case of George Dedlow) δημοσιεύτηκαν όχι σε επι-

281



στημονικά περιοδικά αλλά στο Atlantic Monthly της δεκαετίας του 1860και του 1870 και έτσι δε βρίσκονται πια εύκολα, αν και στην εποχήτους γνώρισαν μεγάλη επιτυχία.

7. Με το αλφάδι

Purdon Martin J., ό.π., ειδικά κεφ. 3 σελ 36-51.

8. Κεφαλή δεξιά!

Battersby W. S. et al., «Unilateral "spatial agnosia" (inattention) in patients with cerebral lcsions», Brain (1956) 79: 68-93.

Mesulam Μ. M., Principles of Behavioral Neurology, Philadelphia 1985,σελ. 259-88.

9. Ο λόγος τον Προέδρου

Τα ωραιότερα σχόλια του Frege πάνω στον «tone» βρίσκονται στο έρ γο του Μ. Dummett Frege, Philosophy of Language, London 1973, ειδικάσελ. 83-89.

Τα καλύτερα σχόλια του Head πάνω στην ομιλία και τη γλώσσα, καιειδικά για το «feeling-tone» υπάρχουν στη μελέτη του πάνω στην αφασία (ό.π.). Η δουλειά του Hughlins Jackson γύρω από την αφασία ήτανδιασκορπισμένη, αλλά ένα μεγάλο μέρος της συγκεντρώθηκε μετά θάνατο στο «Hughlins Jackson on aphasia and kindred affections of speech,together with a complete bibliography of his publications of speech and areprint of some of the more important papers», Brain (1915) 38: 1-190.

Για το πολύπλοκο και μπερδεμένο θέμα των ακουστικών αγνωσιών,βλέπε τον Hecaen Η. και Albert Μ. L. Human Neuropsychology, New York1978. σελ. 265-76.

10. Γουίτυ Τίκυ Ρέυ ή Ο βασιλιάς των τικ

Στα 1885, ο Gilles de la Tourette δημοσίευσε ένα άρθρο σε δύο μέρη,όπου με έντονη ζωηρότητα (καθώς ήταν και θεατρικός συγγραφέας εκτός από νευρολόγος) περιέγραψε το σύνδρομο που τώρα φέρει το

όνομα του: «Etude sur une affection nerveuse caractorisee par l'incoordina-tion motrice accompagnee d'echolalie et de coprolalie», Arch. Neurol. 9:19-42, 158-200. Αγγλική μετάφραση με ενδιαφέροντα σχόλια επιμέλειας: Goetz C. G. & Klawans Η. L. Gilles de la Tourette on Tourette Syndrome, New York 1982.

Στο σημαντικό Les Tics et leur traitement των Meige και Feidel (1902),πολύ ωραία μεταφρασμένο από τον Kinnier Wilson (1907) στα αγγλικά,

282



υπάρχει σαν εισαγωγή μια υπέροχη αυτοβιογραφία ενός ασθενή, μοναδική στο είδος της: «Les confidences d' un ticqueur».

11. Η νόσος του Μικρού Θεού

Όπως και για το σύνδρομο Tourette, πρέπει να γυρίσουμε πολύ πίσωστην παλιότερη βιβλιογραφία για να βρούμε πλήρεις κλινικές περιγραφές. Ο Kraepelin, σύγχρονος του Freud, μας προσφέρει πολλές εντυπωσιακές σκιαγραφήσεις της νευροσύφιλης. Ο ενδιαφερόμενος ανα

γνώστης μπορεί να συμβουλευτεί το: Kraepelin Ε., Lectures on ClinicalPsychiatry (αγγλ. μετάφρ. London 1904), ειδικά τα κεφάλαια 10 και 12πάνω στη μεγαλομανία και το παραλήρημα της Προϊούσας ΓενικήςΠαράλυσης.

12. Υπόθεση ταυτότητας

Βλ Luria (1976).

13. Ναι, πάτερ-αδελφή

Βλ Luria (1966).

14. Οι δαιμονισμένοι

Βλ παραπάνω, κεφάλαιο 10.

15. Αναπόληση

Alajouanine Τ., «Dostoievski's epilepsy», Brain (1963) 86: 209-21.Critchley Μ. & Henson R. A. eds. Music and the Brain: Studies in the

Neurology of Music, London 1977. Ειδικά τα κεφάλαια 19 και 20.Penfield W. & Perot P. «The brain's record of visual and auditory expe

rience: a final summary and discussion», Brain (1963) 86: 595-696. Θεωρώ αυτό το υπέροχο άρθρο των 100 σελίδων, τη συμπύκνωση μιας σχεδόν τριαντάχρονης βαθιάς παρατήρησης, πειραμάτων και σκέψης, σανένα από τα πιο πρωτότυπα και σημαντικά ολόκληρης της νευρολογίας.Με άφησε κατάπληκτο όταν δημοσιεύτηκε, στα 1963, και βρισκόταν

συνέχεια στο μυαλό μου όταν έγραφα το Migraine στα 1967. Πολύ πιοενδιαφέρον στο διάβασμα από πολλά διηγήματα, περιέχει ένα τέτοιοπλούτο παράξενου υλικού που οποιοσδήποτε διηγηματογράφος θα ζήλευε.

Salaman Ε., A Collection of Moments, London 1970.Williams D. «The structure of emotions reflected in epileptic experiences*,

Brain (1956) 79: 29-67.

283



17. Ο δρόμος των Ινδιών

Αν και δεν είμαι εξοικειωμένος με τη βιβλιογραφία αυτού του θέματος, έχω την προσωπική εμπειρία μιας άλλης άρρωστης —επίσης μεένα γλοίωμα, αυξημένη ενδοκράνια πίεση και επιληπτικές κρίσεις, μεθεραπεία στεροειδών— που, πεθαίνοντας, είχε παρόμοια νοσταλγικάοράματα και αναπολήσεις από τη ζωή της στο Μίντουεστ.

18. Μέσα στο πετσί του σκύλου

Bear D., «Temporal-lobe epilepsy: a syndrome of sensory-limbic hyper-connection» Cortex (1979) 15: 357-84.

Brill Α. Α., «The sense of smell in neuroses and psychoses», Psychoanalytical Quarterly (1932) 1:7-42. To εκτεταμένο αυτό άρθρο καλύπτει μιαπολύ ευρύτερη περιοχή από ό,τι υπονοεί ο τίτλος του. Περιέχει ιδιαίτερα μια λεπτομερή ανασκόπηση της έντασης και της σημασίας πουέχει η όσφρηση σε πολλά ζώα, στους «άγριους» και στα παιδιά, τις εκπληκτικές δυνατότητες και δυνάμεις που μοιάζουν να έχουν χαθεί στονενήλικα.

19. Φόνος

Δεν έχω καμιά εξοικείωση με περιπτώσεις ακριβώς ανάλογες. Εντούτοις έχω συναντήσει, σε σπάνιες περιπτώσεις τραυματισμού, όγκου τουμετωπιαίου λοβού, αγγειακού επεισοδίου του μετωπιαίου λοβού (τηςπρόσθιας εγκεφαλικής αρτηρίας) και (πράγμα που δεν είναι το λιγότερο) σε περιπτώσεις λοβοτομής, την εμφάνιση ψυχαναγκαστικών «εκ-μνησιών». Φυσικά, οι λοβοτομές αποσκοπούσαν στη «θεραπεία» τέτοιων«εκμνησιών», σε μερικές περιπτώσεις, όμως, προκαλούσαν την επιδείνωση τους. Βλ. επίσης Penfield και Perot, ό.π.

20. Οι οπτασίες της Χίλντεγκαρντ

Singer C, «The visions of Hildcgard of Bingen» στο From Magic toScience (Dover repr. 1958).

Βλ. επίσης το Migraine (1970, 3rd ed. 1985), ειδικά το κεφ. 3 πάνωστην ημικρανιακή αύρα.

Βλ. Alajouanine, ό.π., για τις επιληπτικές κρίσεις και τις οπτασίες τουΝτοστογιέφσκι.

285



Εισαγωγή του Τέταρτου Μέρους

Bruncr J . , «Narrative and paradigmatic modes of thought», παρουσιασμένο στο Meeting of the American Psychological Association, Toronto,August 1984. «Two Modes of Thoughts, στο Actual Minds, Possible

Worlds (Boston 1986), σελ 11-43.Scholem G., On the Kabbalah and its Symbolism, New York 1965.

Yates F., The Art of Memory, London 1966.

21. Ρεβέκα

Bruncr J . , ό,π.Peters L. R., «The role of dreams in the life of a mentally retarded indi

vidual" Ethos (1983): 49-65.

22. Ένα ζωντανό μουσικό λεξικό

Hill L., «ldiots savants: a categorisation of abilities*, Mental Retardation.December 1974.

Viscott D., «A musical idiot savant: a psychodynamic study, and somespeculation on the creative process» Psychiatry (1970) 33 (4): 494-515.

23. Οι Δίδυμοι

Hamblin D. J . , «They are "idiots savants"-wizards of the calendar*, Life60(18 March 1966): 106-8.

Horwitz W. A. et a l , «Identical twin "idiots savants"-calendar calculators», American J. Psychiat. (1965) 121: 1075-79.

Luria A. R., & Yudowich. F. Ia. Speech and the Development of MentalProcesses in the Child, Eng. tr. London 1959.Myers F.W.H., Human Personality and its Survival of Bodily Death,

London 1903. Βλ. κεφ. 3 «Genius», ειδικά τις σελ. 70-87. Ο Myers ήτανεν μέρει μια ιδιοφυία και αυτό το βιβλίο είναι εν μέρει ένα αριστούργημα. Αυτό γίνεται φανερό στον πρώτο τόμο, που συχνά συγκρίνεται μετο Principles of Psychology τον William James που ήταν στενός του φί

λος. Ο δεύτερος τόμος («Phantasms of the Dead» κ.λπ.) είναι, για μένα,μια αδέξια κατασκευή.

Nagel Ε., & Newmann J. R., Godel's Proof, New York 1958.Park C. C. & D., Βλ. παρακάτω κεφ. 24.

Selfe L., Nadia. Βλ. παρακάτω κεφ. 24.

Silverberg R., Thorns, New York 1967.

286



Smith S. B., The Great Mental Calculators: The Psychology, Methods,and Lives of Calculating Prodigies, Past and Present, New York 1983.

Stewart L., Concepts of Modern Mathematics. Harmondsworth 1975.Wollheim R., The Thread of Life Cambridge, Mass. 1984. Βλ. ιδιαίτερα

το κεφάλαιο 3 περί «iconicity» και «centricity». Όταν έγραψα για τον

Μάρτιν Α., τους Διδύμους και τον Ζοζέ, είχα μόλις διαβάσει αυτό τοβιβλίο· έτσι αναφέρομαι σ' αυτό και στα τρία αυτά κεφάλαια (22, 23,24).

24. Ο αυτιστικός καλλιτέχνης

Buck L. Α. et al, «Artistic talent in autistic adolescents and young adults»,Empirical Studies of the Arts (1985) 3 (1): 81 - 104.

«Art as a means of interpersonal communication in autistic young adults» JPC (1985) 3: 7 3 -8 4 .

(Και τα δυο αυτά άρθρα δημοσιεύτηκαν υπό την αιγίδα του TalentedHandicapped Artist's Workshop, που ιδρύθηκε στη Νέα Υόρκη, στα1981.)

Morishima Α., «Another Van Gogh of Japan: The superior art work of aretarded boy» Exceptional Children (1974) 41: 92-6.

Motsugi K., «Shyochan's drawing of insects», Japanese Journal of Mentally Retarded Children (1968) 119: 44 - 7.

Park C. C, The Siege: The First Eight Years of an Autistic Child, NewYork 1967 (paperback: Boston & Harmondsworth 1972).

Park D. & Youderian P., «Light and number: ordering principles in theworld of an autistic child», Journal of Autism and Childhood Schizophrenia(1974) 4 (4): 313-23.

Rapin I., Children with Brain Dysfunction: Neurology, Cognition, Lan guage and Behaviour, London 1982.

Selfe L., Nadia: A Case of Extraordinary Drawing Ability in an AutisticChild, London 1977. Αυτή η πλούσια εικονογραφημένη μελέτη ενόςμοναδικά προικισμένου παιδιού συγκέντρωσε, όταν δημοσιεύτηκε, έναπολύ μεγάλο ενδιαφέρον και μερικές σημαντικές κριτικές και ανασκοπήσεις. Παραπέμπω τον αναγνώστη στο άρθρο του Nigel Dennis στοNew York Review of Books της 4 Μαΐου 1978, καθώς και στο άρθρο τηςC. C. Park στο Journal of Autism and Childhood Schizophrenia (1978) 8:457 - 72. To τελευταίο περιέχει πλούσια σχόλια και βιβλιογραφία τουσυναρπαστικού έργου των Ιαπώνων με αυτιστικούς καλλιτέχνες, με τοοποίο καταλήγει το τελικό μου Υστερόγραφο.

287

Sacks Oliver - Ο Άνθρωπος Που Μπέρδεψε Τη Γυναίκα Του Με Ένα...

Documents

Transcript of Sacks Oliver - Ο Άνθρωπος Που Μπέρδεψε Τη Γυναίκα Του Με Ένα...