REPORT 1 GREEK:Layout 1 7/4/12 10:50 AM Page 2 O Εκτοπισμός … · 2012-10-31 ·...

O Εκτοπισμός στην ΚύπροΟι Συνέπειες της Πολιτειακής και της Στρατιωτικής Διαμάχης

Έκθεση 1

Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα

Όλγα Δημητρίου

Η έκθεση αποτελεί μια συλλογή πραγματικών ιστοριών ατόμων, που εκτοπίστηκαν στη νότιαΚύπρο, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της σύγκρουσης. Η επιλογή έγινε με στόχο νακαταδείξει τη διαφορετικότητα της εμπειρίας της προσφυγιάς. Αντλώντας από αυτές τις εμπειρίες,η έκθεση δίνει έμφαση στο ευρύ φάσμα των ερμηνειών, των συζητήσεων, των προσδοκιών, καιτων ατομικών δράσεων που έχουν ενημερωθεί όλα αυτά τα χρόνια, στις προσπάθειες τωνατόμων να ξαναχτίσουν τις ζωές τους μετά τη σταδιακή διαίρεση του νησιού. Με αυτούς τουςόρους, στόχος της έκθεσης δεν είναι να υποστηρίξει μια συγκεκριμένη προοπτική ή πορείαδράσης, αλλά περισσότερο να τεκμηριώσει την πολλαπλότητα των εν λόγω προοπτικών καιδράσεων. Με αυτή την έννοια, η έκθεση υποδεικνύει ότι, μια ενδεχόμενη διευθέτηση τουπεριουσιακού ζητήματος οφείλει να υπολογίσει το εύρος του φάσματος της εμπειρίας τηςαπώλειας και να ενσωματώσει τόσο την υλική όσο και τη συναισθηματική αίσθηση τηςεπιστροφής.

Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα μέρη τα οποία αναπτύσσονται γύρω από την παρουσίαση τωνβιωματικών ιστοριών, με τη μορφή συνοπτικών συνεντεύξεων, οι οποίες λήφθηκαν απόεκτοπισμένα άτομα στη διάρκεια του προγράμματος. Περιλαμβάνει επίσης συνεντεύξεις για τιςνομικές δράσεις που ακολούθησαν τον εκτοπισμό. Το σημείο αυτό, θεωρείται σημαντικό, λόγωτης ιδιαίτερης επικέντρωσης της συζήτησης τελευταίως, σε νομικά θέματα αναφορικά με τοπεριουσιακό ζήτημα, τόσο σε επίπεδο υψηλής πολιτικής και δημόσιας συζήτησης όσο και σεεπίπεδο καθημερινών συζητήσεων. Γενικότερα, εκφράζεται η ελπίδα, να συμβάλει η έκθεσηστην πληρέστερη κατανόηση της πολυπλοκότητας των προσφυγικών και των περιουσιακώνθεμάτων, συμπεριλαμβανομένων των συνθέσεων και των αποκλίσεων που υπάρχουν στοντρόπο που τα ίδια τα άτομα κατανοούν τον εκτοπισμό.

Για παραγγελία αυτής της έκθεσης απευθυνθείτε:PRIO Cyprus CentreT.Θ. 25157, 1307 Λευκωσία, ΚύπροςTηλ: +357 22 456555/[email protected]

Η έκθεση βρίσκεται διαθέσιμη σε ηλεκτρονική μορφή στην τοποθεσία:www.prio-cyprus-displacement.net

ISBN: 978-82-7288-415-3

Έκθεση 1 /2012 Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα

Η έκθεση χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως μέρος του προγράμματος που υλοποίησε το PRIO, "Διάλογος για την Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και τη Συμφιλίωση".

REPORT 1 GREEK:Layout 1 7/4/12 10:50 AM Page 2

Για την συγγραφέαH Όλγα Δημητρίου είναι Ανώτερη Ερευνητική Σύμβουλος, του Κυπριακού Κέντρουτου Διεθνούς Ερευνητικού Ινστιτούτου του Όσλο για την Ειρήνη (PRIO). Είναι ΚοινωνικήΑνθρωπολόγος (PhD, 2002, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου) με μακρά εμπειρία σεεθνογραφικές έρευνες στην Ελλάδα και την Κύπρο. Κατείχε ακαδημαϊκές θέσεις σταΠανεπιστήμια του Κέμπριντζ και της Οξφόρδης και έχει εφαρμοσμένη ερευνητικήεμπειρία στη Διεθνή Αμνηστία. Η εργασία της, η οποία είναι δημοσιευμένη σε έγκριταπεριοδικά κοινωνικών επιστημών και συλλογικούς τόμους, επικεντρώνεται σεδιαδικασίες αναγνώρισης μειονοτήτων, σε πολιτικές ανθρώπινων δικαιωμάτων, τιςΕλληνο-Τουρκικές σχέσεις, τη μετανάστευση και τον αποκλεισμό, το φύλο εν καιρώπολέμου και ειρήνης και την πολιτισμική κληρονομιά σε εμπόλεμες ζώνες. Τα τελευταίαέξι χρόνια εργάζεται με θέματα που αφορούν τους πρόσφυγες στην Κύπρο.

Για παραγγελία αυτής της έκθεσης απευθυνθείτε:PRIO Cyprus Centre

T.Θ. 25157, 1307 Λευκωσία, ΚύπροςTηλ: +357 22 456555/4

[email protected]


O ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗΣ ΚΑΙ

ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚHΣ ΔΙΑΜAΧΗΣ

Έκθεση 1

ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ: ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ


Peace Research Institute Oslo (PRIO)Hausmanns gate 7PO Box 9229 OsloNO-0134 OSLO, NorwayΤηλέφωνο +47 22 54 77 00Τηλεομοιότυπο +47 22 54 77 01Ηλ. διεύθυνση: [email protected]Ιστοσελίδα: www.prio.no

Το PRIO ενθαρρύνει τους ερευνητές του και τους ερευνητικούς του συνεργάτες να δημο -σιεύουν τις εργασίες τους σε επιστημονικά περιοδικά και σε σειρές βιβλίων καθώς και σεσειρά Εκθέσεων, Εργασιών και Πολιτικών Επισκοπήσεων του PRIO. Κατά την επιμέλεια τωνδημοσιεύσεων αναλαμβάνουμε ένα στοιχειώδη ποιοτικό έλεγχο αλλά ως εκ τούτου το PRIOδεν έχει άποψη σε πολιτικά θέματα. Ενθαρρύνουμε τους ερευνητές μας να λαμβάνουνενεργό μέρος σε δημόσιες συζητήσεις, με πλήρη ελευθερία γνώμης. Η ευθύνη και η τιμή γιατις υποθέσεις, τις θεωρίες, τα ευρήματα και τις απόψεις που εκφράζονται στις εκδόσεις ανήκειστους ίδιους τους συγγραφείς.

Τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν στην παρούσα έκδοση, συμπεριλαμβανόμενης της ορολο -γίας που χρησιμοποιείται, είναι της αποκλειστικής ευθύνης του/ων συγγραφέα(ων) ή/και τουΚέντρου του Ινστιτούτου Έρευνας για την Ειρήνη του Όσλο (PRIO) ως ένας από τους δικαιού -χους του χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Ένωση προγράμματος «Διάλογος για τηνΟικοδόμηση Εμπιστοσύνης και τη Συμφιλίωση: Οι Κύπριοι αναζητούν Νέες Προσεγγίσεις στοΠεριουσιακό Ζήτημα». Σε καμία περίπτωση μπορεί το περιεχόμενο της παρούσας έκδοσηςνα αποδοθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Ε.Ε. δεν αναγνωρίζει την «Τουρκική Δημοκρατίατης Βορείου Κύπρου» παρά μόνο την Κυπριακή Δημοκρατία, το Κράτος Μέλος της.

© Peace Research Institute Oslo (PRIO), 2012Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος. Κανένα τμήμα της παρούσας έκδοσης δεν δύναται να αναπαραχθεί, να απο -θη κευτεί σε σύστημα ανάκτησης ή να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε μορφή ή με οποιοδήποτε μέσο, ηλεκτρονικό,μηχανικό φωτοτυπικό, εγγραφής ή άλλο, χωρίς την εκ των προτέρων γραπτή άδεια του/ων κατόχου/ων των πνευμα -τικών δικαιωμάτων.Η εργασία αυτή συντάχθηκε, στο πρωτότυπό της, στην Αγγλική γλώσσα.

ISBN 978-82-7288-415-3

Ελαιογραφία στο εξώφυλλο: Κώστας ΟικονόμουΠαραγωγή και σχεδιασμός εξωφύλλου: Action Global Communications

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ......................................................................................................................................V

ΜΕΡοΣ ΠΡωΤο: ΙΣΤοΡΙκο .............................................................................................................1

ΕΙΣΑγωγη................................................................................................................................................1

ΙΣΤοΡΙκΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ..................................................................................................................................6

ΝοΜΙκΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ...................................................................................................................................8

οΙκοΝοΜΙκΕΣ ΠΤΥΧΕΣ............................................................................................................................9

ΠΤΥΧΕΣ κοΙΝωΝΙκηΣ οΡγΑΝωΣηΣ........................................................................................................11

ΧΡοΝΙκΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ................................................................................................................................12

ΜΕΡοΣ ΔΕΥΤΕΡο: ΒΙωΜΑΤΙκΕΣ ΙΣΤοΡΙΕΣ ...............................................................................17

ΜΑΡω (Θ), 76, ΑκΑΝΘοΥ – ΠΑφοΣ ...................................................................................................17

ΡοΥλΑ (Θ), 61, λΕΥκωΣΙΑ - λΕΥκωΣΙΑ ................................................................................................19

ηΡω (Θ), 47, ΜοΡφοΥ - λΕΜΕΣοΣ.....................................................................................................20

ΑλΕξΙΑ (Θ), 55, ΒΑΡωΣΙ – λΕΜΕΣοΣ ...................................................................................................23

ΑΡΠΙκ (Θ), 60, λΕΥκωΣΙΑ – λΕΥκωΣΙΑ.................................................................................................25

ΣοΝΙΑ (Θ), 77, κΕΡύΝΕΙΑ – λΕΥκωΣΙΑ ................................................................................................27

ΜΙΣΕλ (Α), 41, κοΡΜΑκΙΤηΣ – λΕΥκωΣΙΑ............................................................................................29

ΔηΜηΤΡηΣ (Α), 35, λΕΥκωΣΙΑ – λΕΥκωΣΙΑ.........................................................................................32

ΖΑΝΕΤ (Θ), 78, ΒΑΡωΣΙ – λΑΡΝΑκΑ ...................................................................................................33

ΝΑΝΤΙΑ (Θ), 56, ΒΑΡωΣΙ – λΕΥκωΣΙΑ ..................................................................................................36

ΜΕΡοΣ ΤΡΙΤο: ΙΣΤοΡΙΕΣ ΕκΔΙκΑΣηΣ ΠΕΡΙοΥΣΙΑκωΝ ΔΙΑφοΡωΝ ...................................41

ΜΕλΕΤηΣ ΑΠοΣΤολΙΔηΣ, 2004...........................................................................................................41

ΜΑΙκ ΤΥΜΒΙοΣ, 2005..........................................................................................................................45

ΘωΜΑΣ κΑοΥλΑΣ, 2007.....................................................................................................................49

ΕλΕΝη ΜΕλΕΑγΡοΥ, 2009...................................................................................................................52

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ................................................................................................................................59

ΠΑΡΑΠοΜΠΕΣ................................................................................................................................63

V

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Κατά την προετοιμασία αυτής της έκθεσης ζητήθηκε η γνώμη από πολλά άτομα. Θαήθελα πρώτα απ’ όλα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που δέκτηκαν να μου παρα -χω ρίσουν συνεντεύξεις και που παρουσιά ζονται εδώ ανωνύμως με αλλαγμένα στοιχεία

ταυτότητας, καθώς και άλλους που δεν παρουσιάστηκαν σε αυτή την έκδοση, που μοιρά στη -καν τις αναμνήσεις και βιώματα τους, στα σπίτια τους, στις δουλείες τους, και σε επισκέψειςτων περιουσιών τους στο βορρά. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τα άτομα οι ιστορίες των οποίωνπαρουσιάζονται στο τρίτο μέρος και αφορούν νομικές υποθέσεις, τα οποία δεν μοιράστηκαναπλώς τις ιστορίες τους και τις σκέψεις τους, αλλά έδωσαν την συγκατάθεση τους να κοινο -ποιηθούν οι συνόψεις των συνε ντεύξεων. Ευχαριστώ για τα σχόλια τους σε προηγούμεναστάδια της έκθεσης τους Γρηγόρη Ιωάννου, Μαρία Χατζηπαύλου, Νίκο Τριμικλινιώτη, καιMurat Erdal. Ιδιαίτερη μνεία θα ήθελα να κάμω στον Peter Loizos για σχόλια για την παρούσαέκθεση αλλά γενικότερα για τις βάσεις που έθεσε για την κατανόηση του προσφυγικούζητήματος στην Κύπρο, και της ανθρω πολογικής προσέγγισης της προσφυγιάς γενικότερα,που κάθε άλλο παρά «κενό» αφήνουν πίσω του.

Λευκωσία, Μάρτης 2012

η οροσειρά τουΠενταδάκτυλου απότο κάστρο της καντάραςτο 2003

Το λιμάνι της κερύνειας το 2003

η οροσειρά τουΠενταδάκτυλου από τοχωριό Ακανθού το 2011

ΤΟΠΟΙ

1

1 Η Κερύνεια, για παράδειγμα, ειναι η μοναδική πόλη που επιλέγεται στα δημόσια συνθηματα εναντίον της κατοχήςτου νησιού από τον τουρκικό στρατό για να τοποθετήσεις τα «πραγματικά» συνορα ενός ενιαίου κράτους: Τασυνθηματα ‘Τα σύνορά μας δεν είναι εδω’ και ‘Τα σύνορά μας είναι στην Κερύνεια’, τα συναντά κανείς σεδιαφορετικά σημεία της νεκρής ζώνης – άλλες περιοχές της βόρειας ακτογραμμής δεν χρησιμοποιούνται.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη παρουσιάζει βιωματικές ιστορίες εκτοπισμού οι οποίες διαφέρουν μεταξύτους με πολλούς τρόπους. Οι περισσότερες διαφορές καθορίζονται από αντικειμενικά κριτήρια.Ωστόσο εντοπίζονται κάποιες διαφορές οι οποίες καθορίζονται από υποκειμενικά κριτήρια.

Η γεωγραφία, για παράδειγμα, μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένας παράγοντας που δια -μόρφωσε την ταυτότητα ορισμένων προσφύγων μέσα στα χρόνια. Αποδόθηκε, τοπω νυμικά,το «Κερυνιώτης», στα άτομα εκείνα που θεωρούνται ότι είναι από τα τελευταία που θα απο -λαύσουν την πλήρη επιστροφή αλλά ως τέτοια συντηρούνται στη ρητορική των Ελληνο -κυπρίων για να ενσωματώσουν τον πόνο της απώλειας της πατρογονικής γης.1 Στην αντίπεραάκρη, οι εκτοπισμένοι από την περιφραγμένη περιοχή της Αμμοχώστου (οι Βαρωσιώτες)πιστεύ εται ότι είναι πολύ πιθανότερο να επανακτήσουν τις περιουσίες τους, μιας και η περιοχήσυμπεριλαμβάνεται στις διαπραγματεύσεις για την εδαφική αναπροσαρμογή, ακόμα πρινμια τελική περιεκτική συμφωνία για το Κυπριακό ζήτημα μέσα στο πλαίσιο των μέτρων οικο -δόμησης εμπιστοσύνης (ΜΟΕ). Η θέση των σπιτιών και των εγκαταλελειμμένων περιου σιών,στις αγροτικές και τις αστικές περιοχές, την εποχή μετά την λύση αποτελεί έναν ακόμα παρά -γοντα ο οποίος διαμορφώνει τη θεώρηση της προσφυγιάς και της απώλειας. Ο παράγονταςαυτός, κατά τη διαμόρφωση του προφορικού λόγου και της δράσης των ατό μων, είτεπροσπερνά είτε αναδεικνύει την επίδραση των διαφορετικών επαγγελμάτων ή των τάξεωνωστόσο η άμεση μεταξύ τους σχέση δεν είναι ξεκάθαρη. Το είδος και το μέγεθος της περιουσίαςπου χάθηκε ή εγκαταλείφτηκε συνδέεται συχνά με την μετέπειτα (και υπο κει με νική) εκτίμησητου μεγέθους της απώλειας καθενός/μιας και εμφανίζεται στις συνεντεύ ξεις ως ένα σημαντικόσυστατικό των προσδοκιών της επιστροφής.

Ο χρόνος του εκτοπισμού είναι ίσως ένας από τους κυριότερους παράγοντες που επη -ρεάζουν την εμπειρία του εκτοπισμού και της επανεγκατάστασης. Στην πλειονότητα τωνυποθέσεων, αυτός ο προσωρινός παράγοντας είναι έντονα συνδεδεμένος με την εθνότητακαι τη γενικότερη δομή. Με τους Τουρκοκύπριους να έχουν κυρίως εκτοπιστεί από το 1963και μετά, και τους Ελληνοκύπριους να έχουν κατά πλειοψηφία εκτοπιστεί το 1974. Ωστόσο,

1

2 Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα

δεν είναι όλα τα μέλη της Ελληνοκυπριακής κοινότητας που εκτοπίστηκαν το 1974, γεγονόςπου είχε σημαντικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση της ταυτότητας των προσφύγων. Έτσι, οιΕλληνοκύπριοι εκτοπισμένοι του 1974 αναγνωρίζονται επισήμως από το κράτος ως πρό σφυ -γες’, ενώ εκείνοι που εκτοπίστηκαν προηγουμένως κατηγοριοποιήθηκαν ως ‘Τουρκόπληκτοι’,κυριολεκτικά αποδίδοντας την έννοια ‘εκείνοι που επλήγησαν από τους Τούρκους’. Αυτόφωτίζει μια διαφορετική αντιμετώπιση του τραύματος του εκτοπισμού. Πολύ συχνά, μικρό -τερης κλίμακας διαφορές, που αφορούν στον χρόνο εκτοπισμού μέσα στο χρονικό πλαίσιοτου πολέμου του 1974, διαδραματίζουν έναν ρόλο στη διαμόρφωση της εμπειρίας τηςπροσφυγιάς και της απώλειας. Αυτή η χρονική πτυχή έχει εθνοτικά χαρτογραφηθεί μεταξύτων μελών μειονοτήτων εντός της Ελληνοκυπριακής κοινότητας. Η πλειοψηφία των εκτο -πισμένων Αρμενίων που έφυγαν από την Λευκωσία το 1964, ανακηρύχθηκαν Τουρκόπληκτοιενώ οι περισσότεροι Ελληνοκύπριοι ως πρόσφυγες. Η πλειοψηφία των εκτοπισμένωνΜαρωνιτών αποχώρησε το 1974. Αλλά ένα σημαντικό μέρος τους πληθυσμού είχε εγκλω -βιστεί στο βόρειο τμήμα του νησιού, σε περιοχές που ο έλεγχος του τουρκικού στρατού ήτανιδιαίτερα έντονος. Από εκείνους, κάποιοι εκτοπίστηκαν στο νότιο μέρος τους νησιού, τοοποίο ελέγχει η κυβέρνηση της Δημοκρατίας που ακολούθησε το 1974 (με τον ίδιο τρόποπου υπήρχαν Eλληνοκύπριοι στην περιοχή της Καρπασίας/Karpaz). Ωστόσο, οι Μαρωνίτεςείχαν ευκολότερη πρόσβαση στις περιουσίες τους μετά το 1974 και πολλοί τις ανέκτησανμετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003.

Οι δομές που δημιουργήθηκαν για την επανεγκατάσταση και αποκατάσταση στο νότιομέρος του νησιού, με πολλούς τρόπους, έχουν διαμορφωθεί από παρόμοιους χρονικούςπαράγοντες, μαζί με την τοποθεσία και τη χρήση της περιουσίας. Έτσι, για παράδειγμα, ηκατηγορία πρόσφυγες κάτω από την οποία το κράτος έχει προσφέρει τα περισσότερα βοη -θή ματα προς τους εκτοπισμένους προσδιορίζεται κατά κύριο λόγο από το χρόνο τουεκτοπισμού και τη χρήση της τότε απολεσθείσας/εγκαταληφθείσας περιουσίας. Το μέγεθος,η τοποθεσία και η ποιότητα της περιουσίας αποτέλεσαν κριτήρια στη προσφορά επι πρό -σθετων βοηθημάτων, όπως στεγαστικών δανείων και επηρέασαν προσωπικές αποφάσεις γιατις επιλογές ανάκτησης περιουσίας μέσω διεθνών δικαστηρίων και της Επιτροπής Αποκα τά -στασης Περιουσιών (ΕΑΠ) η οποία ιδρύθηκε στο βόρειο μέρος του νησιού και αξιοποιήθηκεαπό αριθμό εκτοπισμένων.

Μολονότι οι παράγοντες αυτοί έγιναν σημείο αναφοράς στις επίσημες προσεγγίσειςαναφορικά με τις ανάγκες των προσφύγων, όπως διαφαίνεται μέσα από τις συνεντεύξεις,έχουν τροφοδοτήσει επίσης την κριτική για τη φύση τέτοιων προσεγγίσεων, ενώ άλλοι παρά -γοντες παραγνωρίστηκαν ή δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη. Κάποιοι είναι δυσκολότερο ναποσοτικοποιηθούν, ωστόσο τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από τις συνεντεύξεις δείχνουνότι παραμένουν σημαντικοί στη συγκρότηση της ταυτότητας του πρόσφυγα και τη διαμόρ -φωση της εμπειρίας του εκτοπισμού.

Ένας κύριος παράγοντας είναι το φύλο. Στην προκειμένη περίπτωση, η διαφορετικότητατης εμπειρίας της προσφυγιάς έχει επισήμως ερμηνευτεί από το κράτος ως αναγνώρισηδιαφορετικής δυνατότητας πρόσβασης στην αποκατάσταση, εντός ενός πλαίσιου που θεωρεί

3Μέρος Πρώτο: Ιστορικό

τις γυναίκες εξαρτώμενες από τους άντρες.2 Έτσι, η δυνατότητα μεταφοράς της ιδιότηταςτου πρόσφυγα στα παιδιά παραγράφεται για τις γυναίκες. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκανδομές, σχεδόν αμέσως μετά το 1974 (έστω και με ασαφή επιτυχία), για την αποκατάστασηγυναικών οι οποίες είχαν υποστεί βία και έμφυλη κακοποίηση την περίοδο του πολέμου ήπολλές κατά τον εκτοπισμό, στη βάση της κατηγοριοποίησης τους ως μέλη ευπαθών ομάδων.Από την άλλη, έχουν ευρύτερα παραγνωριστεί άλλα θέματα φύλου που επηρέασαν τηνεμπειρία του εκτοπισμού και τη δυνατότητα ανάκτησης της περιουσίας. Οι συνεντεύξειςκαταδεικνύουν ότι αποτελούν ένα πρωταρχικό παράγοντα στη διαμόρφωση της εμπειρίας.Δυο κύρια παραδείγματα είναι η ευρεία είσοδος των γυναικών στην εργατική δύναμη, ηοποία είναι βαθιά ριζωμένη στην οικονομική ανάγκη και ο αποχωρισμός των αντρών από τιςοικογένειες τους μετά τον εκτοπισμό για να λάβουν μέρος στο πόλεμο.

Σε όλες τις συνεντεύξεις, η ηλικία των συνομιλητών μου τον καιρό του εκτοπισμού αντι με - τωπίστηκε ως ένας παράγοντας-πλαίσιο στην επανεκτίμηση της εμπειρίας. Αυτός ο παρά γον τας,μαζί με τη θέση κάποιου/ας στο κύκλο της ζωής (π.χ. τη σύνθεση οικογένειας) αντι με τω -πίστηκε ως εξ ορισμού καθοριστικός παράγοντας του είδους των αφηρημένων ανα μνή σεωνκαι επίσης της εκτίμησης της απώλειας που υπέστησαν σε σχέση με την περιουσία και τοντρόπο ζωής τους. Κατά προέκταση, η ηλικία παρουσιάζεται να συνδέεται με αιτιώδη συνάφειαμε τις μελλοντικές προσδοκίες των ατόμων. Σε επίσημους όρους, η σημασία του παράγοντααυτού αντανακλάται στην κατηγοριοποίηση των προσφύγων ως πρώτη, δεύτερη και τρίτηγενεά στη κατανομή κρατικής βοήθειας, σε σχέδια που προϋποθέτουν εδραιωμένη δια σύν -δεση με τους αρχικούς πρόσφυγες ή άλλες κατηγορίες εκτοπισμένων (π.χ. η προσφυ γικήπατρότητα ή οι κληροδοτημένοι τίτλοι).

Η τάξη αντανακλάται στον τύπο και την ποιότητα της εγκαταλελειμμένης περιουσίαςκαθώς και στις πτυχές εκείνες της εμπειρίας όπως είναι η επαγγελματική αποκατάσταση καιοι προσδοκίες της ανάκτησης της περιουσίας. Η δυνατότητα πρόσβασης και χρήσης τωνυποστηρικτικών μηχανισμών που δημιουργήθηκαν για να ανακουφίσουν το τραύμα του εκτο -πισμού μπορεί επίσης να επηρεαστεί από τη θέση κάποιου στην ταξική δομή. Επιπρόσθετα,η τάξη αγγίζει τη γενικότερη συζήτηση όταν οι ‘πρόσφυγες’ παρουσιάζονται ως άποροι καιχρήζοντες βοήθειας. Με το καιρό, αυτό οδήγησε σε διακρίσεις του κοινού προς τους προ -σφυγές. Ενώ ταυτόχρονα έχει τροφοδοτήσει τη συζήτηση περί ηθικής για το αν η έννοια τουόρου‘πρόσφυγας’ βρίσκεται στον αντίποδα της έννοιας πλούσιος’, διαμορ φώνοντας την τάσηνα θεωρούνται τα εκτοπισμένα άτομα που αναζητούν την ικανοποίηση των δικαιω μάτων καιεπιδομάτων τους ως άπληστα. Ταυτόχρονα, οι απώλειες ορισμένων μεγάλων ιδιό κτη των γηςκαι επιχειρηματιών έχουν επηρεάσει συγκεκριμένες στάσεις αναφορικά με την αποκα τάστα σηπου με τη σειρά τους είχαν αντίκτυπο στη διαμόρφωση των αντιλήψεων του κοινού (π.χ. τηςαποδοχής της ΕΑΠ).

2 Για περεταίρω αναλύσεις βλ. Βασιλειάδου (1997; 2002), Χατζηπαύλου (2010) και Αγαθαγγέλου (2000).


Ο παράγοντας που λαμβάνεται λιγότερο υπόψη από τους επίσημους φορείς είναι ηεμπειρία αυτή καθαυτή του εκτοπισμού. Οι μόνες εξαιρέσεις γίνονται στις πολιτικές της απο -κα τάστασης διαφόρων κατηγοριών θυμάτων πολέμων, όπως των στρατιωτών που τραυ -ματίστηκαν στις εχθροπραξίες, των γυναικών που βιάστηκαν από τον εχθρό, ή των ατόμωνπου εξαφανίστηκαν στη μάχη ή στην προσπάθεια τους να φύγουν από τα σπίτια τους (σε όλεςτις κατηγορίες στις οποίες υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός εκτοπισμένων ή ενδυναμειεκτο πισμένων). Ωστόσο, σε όλες σχεδόν τις συνεντεύξεις είναι ξεκάθαρο ότι η εμπειρίααποχω ρισμού ενός σπιτιού και μιας περιουσίας έχει προσδιορίσει, σε μεγάλο βαθμό, τοντρόπο που τα άτομα εκλογίκευσαν αργότερα τις ζωές τους.

Ακόμα ένας παράγοντας στη διαμόρφωση της εμπειρίας είναι ο βαθμός της προσωπικήςεμπλοκής σε πολιτικά δρώμενα που περιστοιχίζουν το Κυπριακό ζήτημα. Αυτό διαφέρειανάλογα με τη θέση κάποιου στην αριστερή-δεξιά πολίτικη ευθυγραμμία: από το σημείο τηςπλήρους απόρριψης θέσεων, μέχρι την πολιτική εμπλοκή σε κοινωνικό επίπεδο (π.χ. μέσωσυνδέσμων προσφύγων), από την άρθρωση πολιτικής ανάλυσης, ή μέχρι ακόμα τη πλαι σίωσητων προσδοκιών κάποιου εντός μιας υψηλού επιπέδου πολιτικής διακοινοτικής διαπραγ μά -τευσης. Πολλά άτομα διατηρούν την άποψη, παρόλο που ως πτυχή δεν αναγνω ρίστηκε ποτέστη χάραξη πολιτικής, ότι η εφαρμογή των διαφορετικών πολιτικών της απο κατάστασης καιάλλων μορφών προσφυγικής βοήθειας έχει ιστορικά συνδεθεί με κομματική ταυτότητα.Αυτό ισχύει τόσο για τους πρόσφυγες που παρουσιάζονται εδώ όσο και την ευρύτερη πολιτικήσυζήτηση σε όλο το νησί. Η συζήτηση επηρεάζει τη διαμόρφωση της εμπειρίας της αποστέ -ρησης περιουσίας λόγω του εκτοπισμού.

Ο τρόπος που αλληγορικά θυμούνται το παρελθόν, αφηγούνται τον εκτοπισμό και δίνουνυλική υπόσταση στην απώλεια αποτελεί ακόμα έναν σημαντικό παράγοντα διαφοροποίησηςτων αφηγήσεων που παρουσιάζονται στην έκθεση. Είτε μέσα από την ανάμνηση των πολύ -τιμων αντικειμένων που χάθηκαν για πάντα, είτε μέσα από τη λατρεία εκείνων που σώθηκαν,ή μέσα από την προσπάθεια να ανακτήσουν άλλα (κλειδιά, παιχνίδια, φωτο γραφίες, έπιπλα),όλες οι συνεντεύξεις αναδεικνύουν τη σημασία αυτών των αλληγοριών στην εκτίμηση και τηνάρθρωση λόγου για όσα χάθηκαν και του τρόπου που ο υλικός κόσμος είναι συνδεδεμένοςμε τους νοητικούς σχηματισμούς της έννοιας της προσφυγιάς. Ενώ όλοι αυτοί οι παράγοντεςεξελίσσουν και διαμορφώνουν την εμπειρία, μετά τον εκτοπισμό, σε καθημερινή βάση, ίσωςαπαιτείται, από μόνη της, μια επανεπενδυση σε σχεδιασμούς αποκατάστασης για να πλαισιωθείη σύγχρονη εκφορά λόγου και οι δράσεις.

Οι πιο πάνω παράγοντες, συνυπολογιζόμενοι με τους εσωτερικούς τους σύνθετους δια -συ σχετισμούς, προσφέρουν ένα αρχικό συμφραζόμενο πλαίσιο κατανόησης των απόψεωνπου παρουσιάζονται στις συνόψεις των συνεντεύξεων. Η επόμενη ενότητα, οριοθετώνταςπεραιτέρω το πλαίσιο, κάνει μια ιστορική αναδρομή μέσα από τις ιστορίες που φιλοξενούνται.


Ιστορικές πτυχέςΤο ιστορικό του εκτοπισμού στην Κύπρο είναι συνυφασμένο με την εθνοτική σύγκρουση.Στην κλασσική σπουδή του Μιχάλη Ατταλίδη (2003 [1979]), η παρακμή των μικτών χωριώναπό 342 το 1881, σε 48 το 1970 συνδέεται με τον εθνικισμό και την αστικοποίηση. Υπήρχεένας σεβαστός αριθμός, 342 ελληνόφωνων χωριών και 444 τουρκόφωνων, με 114 και 110χωριά αντίστοιχα, και με ποσοστό αστικού πληθυσμού 13% για τους Ελληνοκύπριους και25% για τους Τουρκοκύπριους το 1881 και 32% με 40% αντίστοιχα το 1960 (Aτταλίδης, 2003[1979]: 89).3 Ως εκ τούτου, οι μορφές του ‘εκτοπισμου’ που σήμερα αποτελούν την ουσία τωνσυζητήσεων για το περιουσιακό και το προσφυγικό ζήτημα είναι μόνο μια πτυχή μιας πιοσύνθετης και μακράς διαδικασίας μετακίνησης πληθυσμών που ωθείται έμμεσα ή άμεσα απότην εθνοτική αντιπαλότητα, τη σύγκρουση και τη βία, η οποία λαμβάνει χώρα εντός και εκτόςτου νησιού. Η εγκατάσταση των Αρμενίων από την Ανατολία, για παράδειγμα, στα αστικάκέντρα του νησιού, τη δεκαετία του 1920, αποτελεί μέρος αυτής της διαδικασίας.4

Παρά την πολυπλοκότητα, η αφετήρια της περιόδου του ‘εκτοπισμού, η οποία κλιμα κώ -θηκε στη σημερινή δημογραφική οργάνωση του νησιού, με ένα πλειοψηφικό Τουρκικό βορράκαι έναν πλειοψηφικό Ελληνικό νότο συχνά εντοπίζεται στο διαχωρισμό των δημοτικώνδομών, το 1958, τον καιρό της Βρετανικής αποικιοκρατικής περιόδου (Μαρκίδου, 2001: 11-42). Μέχρι τότε, η ελληνοκυπριακή ανταρτοπολεμική εκστρατεία (1955-1959) για ένωση τουνησιού με την Ελλάδα υπό την ηγεσία της EOKA και η αντίστοιχη Τουρκοκυπριακή (1957-1959) για διχοτόμηση του νησιού μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, υπό την ηγεσία της TMT, ήτανσε πλήρη εξέλιξη. Καθώς η διχοτόμηση των δήμων έγινε σε ένα περιβάλλον δια- και ενδο-κοινοτικής βιας (με την EOKA να έχει ξεκινήσει φονική εκστρατεία εναντίον «προδοτών» καιτην TMT εναντίον Τουρκοκυπρίων), είναι κατανοητό ότι επιχειρήθηκε επίσης μια δημο -γραφική ενοποίηση του εθνοτικού χώρου. Στη Λευκωσία για παράδειγμα, οι Ελληνοκύπριοιμαγα ζά το ρες που δραστηριοποιούνταν στο σημερινό τουρκοκυπριακό τομέα της πόληςμετέφεραν τις επιχειρήσεις τους νοτιότερα προς τον ελληνικό τομέα. Παρομοίως, καθώς ηελληνο κυπριακή γειτονιά του Αϊ Λουκά βρέθηκε εντός του τουρκοκυπριακού τομέα, οι Ελληνο -κύπριοι εκτοπίστηκαν στο νοτιότερο τμήμα της πόλης. Αυτό συνέβηκε με αντίθετη κατεύθυνσηαπό την τουρκική γειτονιά Ομεριέ στο νότο.

Στο σύνταγμα του 1960 αποτυπώνεται ο αυξανόμενος διαχωρισμός ανάμεσα στις δυοκύριες κοινότητες της πολιτικής σφαίρας. Ωστόσο μετά τους δια-κοινοτικούς σκοτωμούς του1963, ο διαχωρισμός έλαβε ένα αποφασιστικά γεωγραφικό χαρακτήρα με την αποχώρηση

3 Πρέπει να αναγνωριστεί η διαφοροποίηση στις γραμμές κατηγοριοποίησης μετά την κριτική της εννοιας ‘μικτός’που τείνει να αποκρυσταλώσει εθνικές ταυτότητες η χρήση της οποίας ήταν συχνότερη παλαιότερα, όπως και οιεθνοτικοί προσδιορισμοί (Έλληνας/Τούρκος) (π.χ., Hirschon, 2003). Στην παρούσα έκθεση, οι προσδιορισμοίαυτοί εισάγονται από τη βιβλιογραφία και παρατίθενται για σκοπούς απλούστευσης.

4 Ένα ενδεικτικο παράδειγμα, είναι η ιστορική δημογραφική σύνθεση της Λευκωσίας (βλ. Δημητρίου, 2009).


των Τουρκοκυπρίων σε αυτοδιαχειριζόμενους θύλακες. Αν και η μεγάλη πλειοψηφία όσωνεκτοπίστηκαν εκείνη τη χρονική στιγμή ήταν Τουρκοκύπριοι, κάποια μέλη της Ελληνο -κυπριακής κοινότητας εκτοπίστηκαν από κυρίως μικτές περιοχές καθώς εκείνες μετα τρά πη κανσε αυτοδιαχειριζόμενους θυλακες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των κατοίκων τωνβορειοκεντρικων περιοχων της Λευκωσίας, που ήταν κυρίως Αρμένιοι (από το 1960 υπο λο -γίζονται ως μέλη της Ελληνοκυπριακής κοινότητας) τα δεινά των οποίων δεν αναγνω ρί στη καναμέσως, από τις αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, παρά μόνο μετά που χαρακτηρίστηκαν«Τουρκόπληκτοι», που τους διαφοροποιεί από τους πρόσφυγες του 1974. Περαιτέρω, ηκατηγορία «Τουρκόπληκτοι» προφανώς αποκλείει τα δεινά που υπέστησαν οι Τουρκοκύπριοιαπό την εμπειρία του εκτοπισμού από την επίσημη συζήτηση. Η περίοδος βίας από το 1964στο 1974 έχει επίσης σημαδευτεί από τη διεθνοποίηση της Κυπριακής σύγκρουσης στοεπίπεδο των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) τα οποία, μέσα από την ανάπτυξη της Δύναμης τους στηνΚύπρο (ΟΥΚΦΙΚΥΠ) και τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας έχουν γίνει από τότε, έναςβασικός διαιτητής στις προσπάθειες αναζήτησης της ειρήνης συμπε ρι λαμβανόμενης και τηςεποπτείας των διαπραγματεύσεων για το περιουσιακό ζήτημα και τις ανθρωπιστικές τουδιαστάσεις. Η νομική συζήτηση μέσα στην οποία έχει περιέλθει το περιουσιακό ζήτημα τιςτελευταίες τέσσερις δεκαετίες βασίζεται πλήρως στην εμπλοκή τους.5

Ο πόλεμος του 1974 είναι αδιαμφισβήτητα η επόμενη κύρια ημερομηνία που σχετίζεταιμε το πρόβλημα του εκτοπισμού στην Κύπρο. Οι επιπτώσεις αποτιμούνται σε 150,000-200,000 Ελληνοκύπριους που άφησαν τον βορρά και 45,000 Τουρκοκύπριους το νότο. Ημετακίνηση ωστόσο δεν έγινε εν μια νυκτί. Μετά την 15η Ιουλίου και το πραξικόπημα πουεκτελέστηκε από την Ελληνοκυπριακή Εθνική Φρουρά, κάτω από τις διαταγές της στρα -τιωτικής χούντας της Ελλάδας εκείνο τον καιρό, εναντίον του Προέδρου της ΔημοκρατίαςΜακάριου (με την φιλοδοξία να επιτύχει την ένωση), πολλά άτομα σε ολόκληρο το νησίάρχισαν να αναζητούν την ασφάλεια με την προσωρινή μετακίνηση τους σε σπίτια συγγενώντους. Όπως αποδεικνύουν οι συνεντεύξεις τουλάχιστον εντός της ελληνοκυπριακής κοινό -τητας, πολλοί ένιωσαν ότι επίκειται το χειρότερο και άρχισαν να κάνουν ανάλογες διευ θε τή -σεις. Όταν αποβιβάστηκε ο τουρκικός στρατός στις ακτές της Κερύνειας την 20η Ιουλίου ηάμεση περιοχή εκκενώθηκε. Μερικοί, ωστόσο, αρνήθηκαν να φύγουν ή απομονώθηκαν καιμετακινήθηκαν από τον Ερυθρό Σταυρό και διεθνή διαμεσολάβηση. Από εκθέσεις που συνέ -λεξα κατά τη διάρκεια της εργασίας μου στην Κύπρο, φαίνεται ότι η πρώτη επίθεση, ήτανιδιαίτερα βίαιη επιστρατεύοντας τακτικές εκφοβισμού για να εξωθήσουν τον άμαχο πλη -θυσμό σε αποχώρηση. Ως αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων που έφυγαν σεεκείνη τη φάση του πολέμου από τις περιοχές της Κερύνειας υπέστησαν άλλες μορφές βιας:πολλοί είχαν μεγάλο αριθμό συγγενών αγνοουμένων μετά από την ομηρεία τους από τιςΤουρκικές δυνάμεις, γυναίκες βιάστηκαν, αιχμάλωτοι πόλεμου βασανίστηκαν.6

5 Αναλυση για τους τρόπους που εντάχθηκε στην εμπειρία της προσφυγιάς βλ. Χατζηπαύλου-Τριγιώργης (1987).6 Για ενδεικτικές αναφορές για την αιχμαλωσία ατόμων μπορείτε να ανατρέψετε: Sant Cassia (2005: 40-47).


Ωστόσο η πλειοψηφία των Ελληνοκύπριων προσφύγων εγκατέλειψαν τα σπίτια τους κατάτην διάρκεια της δεύτερης εισβολής’, όπως είναι γνωστή, δηλαδή κατά τη δεύτερη επίθεσητου τουρκικού στρατού η οποία άρχισε την 15η Αυγούστου 1974. Στο σημείο εκείνο, οιπεριοχές της Μόρφου και της Αμμοχώστου είχαν εκκενωθεί, καθώς επίσης και τα χωριάκοντά στη Λευκωσία και τη πεδιάδα της Μεσαορίας στο βορρά.

Μετά την κατάπαυση του πυρός, ορισμένοι πρόσφυγες παρέμειναν «παγιδευμένοι» σεεχθρικές περιοχές και αντηλλάγησαν αργότερα, τον Αύγουστο του 1975, μετά τη συμφωνίαη οποία είναι γνωστή με το όνομα, η Συμφωνία της Γ΄Βιέννης. Η ερμηνεία της Συμφωνίαςαμφισβητείται - η επίσημη Τουρκοκυπριακή ερμηνεία διατηρεί την άποψη ότι πρόκειται γιασυμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών ενώ η Ελληνοκυπριακή ότι επρόκειτο για ένα προσωρινόανθρωπιστικό μέτρο.

Ο εκτοπισμός συνέχισε να τροφοδοτεί την ανθρωπιστική πραγματικότητα της Κυπριακήςσύγκρουσης, ακόμα και μετά τη συμφωνία, καθώς ομάδες ατόμων παρέμειναν εγκλω β ισμέ νοισε θυλακες στο βορρά (ιδιαίτερα στις περιοχές του Κορμακίτη/Kormacit και της Καρπασίας/Karpaz). Τελικώς, ορισμένοι εγκλωβισμένοι μετακινήθηκαν στο νότο και μετα τράπηκαν σεεκτοπισμένους αρκετό χρονικό διάστημα μετά τον πόλεμο του 1974.7

Τις επόμενες δεκαετίες μετά το 1974, οι πληθυσμοί στο νότιο και βόρειο μέρος του νησιούσταδιακά ομοιογενοποιήθηκαν σε ‘Έλληνες’ και ‘Τούρκους’ αντίστοιχα. Παράλληλα με αυτήτη διαδικασία οι επίσημες συζητήσεις για τον εκτοπισμό σχηματοποιούντο σε αποκλίνουσεςμεταξύ τους προοπτικές για τη συνύπαρξη και την επιστροφή των περιουσιών. Το άνοιγματων σημείων ελέγχου το 2003 σηματοδότησε ένα σημείο καμπής επειδή οι εγκαταλε λειμ -μένες περιουσίες απέκτησαν πρόσβαση, έστω για σύντομο χρονικό διάστημα, το διάστημαπου χρειάζεται κάποιος για να επισκεφτεί το σπίτι το οποίο τώρα κατοικεί κάποιος άλλος.8

Στο σημείο αυτό και για έναν αριθμό Ελληνοκυπρίων, η έννοια της «επιστροφής» ήταν εφικτόνα αναζητηθεί με άλλα μέσα. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στις συνεντεύξεις που παρουσιάζονταιστο δεύτερο μέρος. Οι αναζητήσεις τους εντοπίζονται κυρίως σε νομικό επίπεδο, που είναι τοαντικείμενο της επόμενης ενότητας.

7 Μερικά πρώιμα στίγματα της εμπειρίας αυτής μπορούν να βρεθούν στην Volkan (1979: 133-135) και τη βιβλιο -γραφία Χατζηπαύλου-Τριγιώργης (1987).

8 Οι τρόποι που η εμπειρία συναρθρώνεται με την επίσημη ρητορική έχει εξεταστεί στη προηγούμενη εργασία(Δημητρίου, 2007b), ενώ οι επιπτώσεις της στις απόψεις του περιουσιακού ζητήματος έχουν αναλυθεί από τηνΔικωμίτη (2010). Επίσης σχετικό είναι οι επιτώσεις του διαχωρισμού με την Πράσινη Γραμμή η οποία μέχρι το 2003ήταν απροσπέλαστη, και οδήγησε στην διαφοροποίηση των δυναμικών του πολιτικού φαντασιακού βορείως καινοτίως της γραμμής. Για τις δυναμικές αυτές βλ. επίσης Cockburn (2004) και Navaro-Yashin (2003; 2005; 2009).


Νομικές πτυχέςΟι νόμοι που διέπουν τη μεταχείριση των επηρεαζόμενων περιουσιών λόγω του εκτοπισμούτων ιδιοκτητών τους, στα διάφορα στάδια της σύγκρουσης στην Κύπρο, έχουν τεθεί σε ισχύαπό τη δεκαετία του 1960. Αυτό σημαίνει ότι η εμπειρία του εκτοπισμού έχει διαμορφωθεί σεμεγάλο βαθμό από τη νομική κατηγοριοποίηση της ταυτότητας του ατόμου ανάλογα με τιςσυνθήκες της μετατόπισης.

Για παράδειγμα, η διάκριση μεταξύ Τουρκόπληκτου και Πρόσφυγα είχε οριοθετήσειαρχικά την πρόσβαση σε στεγαστικές διευκολύνσεις (που έλειπαν από την πρώτη ομάδα).Ομοίως, ο ορισμός της ταυτότητας του «πρόσφυγα», με βάση τη διαμονή στο βόρειο τμήματου νησιού κατά τη διάρκεια του 1974, δημιούργησε επίσης ένα κενό μεταξύ των ιδιοκτη -τών οι οποίοι μπορεί να ζούσαν στο νότο κατά τη διάρκεια του 1974 και των «προσφύγων»με την νομική έννοια. Η έλλειψη πρόσβασης, σε μια σειρά από οφέλη, που αποκομίζουνόσοι ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία σε σχέση με τους αντίστοιχους της πρώτης, κατάκαιρούς είχε αποτέλεσμα να αναπτυχθούν αισθήματα εχθρότητας για τη θεραπεία που προ -σφέρει το κράτος στο περιουσιακό, και τα οποία με τη σειρά τους, έχουν επηρεάσει κάποιεςαπό τις δράσεις των ιδιοκτητών που στερήθηκαν την περιουσία τους, όπως διαφαίνεταιάλλωστε σε ορισμένες συνεντεύξεις στο τρίτο μέρος της έκθεσης.

Μια άλλη πτυχή της νομικής ρύθμισης του εκτοπισμού είναι το καθεστώς της διαχεί -ρισης των ακινήτων που ορίζει την επανεγκατάσταση των εκτοπισμένων. Στο νότο, έναςμεγάλος αριθμός των εν λόγω ακινήτων προέρχονται από περιουσίες που εγκαταλείφθηκαναπό τους Τουρκοκυπρίους πριν και κατά το 1974. Οι περιουσίες αυτές είχαν τεθεί υπό την«Κηδεμονία» του Υπουργείου Εσωτερικών και διανεμήθηκαν σε ιδιώτες και επαγγελμα τίες μεμια βάση ενοικίου, για το σκοπό της διαφύλαξης των δικαιωμάτων των τίτλων ιδιο κτησίαςτων αρχικών Τουρκοκυπρίων ιδιοκτητών. Η παρατεταμένη εφαρμογή αυτού του «προσω -ρινού» καθεστώτος, όμως, είχε αρνητικές συνέπειες στην αίσθηση της σταθερότητας πουέχουν οι χρήστες των εν λόγω ακινήτων, οι οποίοι διεκδίκησαν, με την πάροδο του χρόνου,το δικαίωμά τους για μια πιο μόνιμη διευθέτηση.

Στην πραγματικότητα, αυτή η αίσθηση της προσωρινότητας έχει δρομολογήσει τηνπαροχή ενός άλλου είδους στεγαστικής βοήθειας. Είναι οι ειδικά κατασκευασμένες για τοσκοπό αυτο κατοικίες για τους πρόσφυγες, οι οποίες κατασκευάζονται μαζικά μετά το 1974και στις οποίες δίνεται το δικαίωμα χρήσης αλλά όχι τίτλοι ιδιοκτησίας. Η πίεση για την εξα -σφά λιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας με την παραχώρηση τίτλων ιδιοκτησίας, συσσω ρευό -μενη όλα αυτά τα χρόνια, οδήγησε στην έκδοση από το κράτος, μέσα στην τελευταία δεκαετία,τίτλων ιδιοκτησίας για τους περισσότερους πρόσφυγες οι οποίοι βρίσκονται στην κοινωνικήστέγαση.

Άλλα στεγαστικά σχέδια, με πιο μόνιμο χαρακτήρα, δέχονται λιγότερη κριτική, όπως αυτότης αυτοστέγασης, που παραχωρεί στους εκτοπισμένους τη χρήση κυβερνητικής γης για ναχτίσουν σπίτια. Ωστόσο, η μεταβλητότητα του τρόπου και βαθμού πρόσβασης στα συστή -ματα αυτά, έχει δημιουργήσει δυναμικές μέσα στην «κοινότητα» των προσφύγων σύμφωνα


με την οποία κάποιοι μπορεί να θεωρηθούν ότι έλαβαν περισσότερη βοήθεια από άλλους καιέτσι κρίνοντας , ότι το κράτος δεν είναι δίκαιο στην κατανομή των ωφελημάτων.

Μια προσπάθεια να εξισορροπηθεί η κατανομή της προσφερόμενης στήριξης σε όσουςστερήθηκαν την περιουσία τους, εκτός από τους εκτοπισμένους, ήταν η ίδρυση, το 1995, τουκεντρικού φορέα για την Ισότιμη κατανομή Βαρών, ο οποίος προσφέρει επιδόματα στέγασηςκαι δάνεια προς τους ιδιώτες στη βάση των τίτλων ιδιοκτησίας ακινήτων στο βόρειο τμήμα τουνησιού. Η διαφορά αυτού του συστήματος σε σχέση με άλλα, είναι ότι η έγκριση των δανεί -ων γίνεται με βάση την εκτίμηση του ακινήτου, το οποίο χρησιμοποιείται ως απόδειξη φερεγ -γυότητας και η ιεράρχηση της υπόθεσης αξιολογείται ανάλογα την ανάγκη. Ωστόσο, η χρήσητου ακινήτου το 1974, είτε ήταν κύρια είτε εξοχική κατοικία, δεν υπολογίζεται, όπως συμ -βαίνει στην έκδοση των καρτών “προσφυγικής” ταυτότητας.

Ο Φορέας τέθηκε σε ισχύ αρκετά χρόνια μετά το 1974 ως απάντηση στην ανάγκη νααντιμετωπιστεί το πρόβλημα της φερεγγυότητας των ατόμων που είχαν στερηθεί τηνπεριουσία τους. Από πολιτικής άποψης, διαχωρίστηκε η ανάγκη αντιμετώπισης των άμεσωνανθρωπιστικών αναγκών των προσφύγων (στέγαση, πρόνοια, δημιουργία θέσεων εργασίας),στην οποία έχει αρχικά επικεντρωθεί η οικονομική και κοινωνική πολιτική. Αυτή η απο -σύνδεση έχει πρόσφατα αμφισβητηθεί, ειδικά από εκείνους που βλέπουν την στέρηση τηςπεριουσίας τους όχι μόνο ως ένα συναισθηματικό ζήτημα αλλά και ως ένα οικονομικό. Ημετατόπιση αυτή αφορά όλο και περισσότερο ένα σεβαστό αριθμό προσφύγων, για τουςοποίους το πέρασμα του χρόνου και οι επανειλημμένες αποτυχίες για την επίτευξη συμφω -νίας σε υψηλό πολιτικό επίπεδο έχουν προσθέσει ακόμα μια σημαντική διάσταση στηδιαμόρφωση της άποψης για την «απώλεια». Υπό αυτή την έννοια, «τα σπίτια» μετατρέπονταιόλο και περισσότερο σε «περιουσίες» και ο θρήνος για τη ζωή που είχαν προηγουμένωςμετατρέπεται σε τρόπο σκέψης για όσα θα μπορούσαν να είχαν συμβεί αν δεν εκτοπίζονταν.

Με αυτή τη λογική ξεκίνησαν να διεκδικούν σε νομικό επίπεδο όσοι, μετά την ρηξι κέ -λευθη απόφαση λοϊζίδου στο ΕΔΑΔ ανέγνωσαν το στοιχείο της απόφασης το οποίο θέλειέναν ιδιοκτήτη να μπορεί να προβλέψει τι θα αποκόμιζε από την περιουσία του και ναυπολογίσει την απώλεια χρήσης της. Είναι η ίδια λογική που ισχύει σήμερα στην αξιολόγησητης αποζημίωσης που προσφέρεται σε όσους προσέφυγαν στην ΕΑΠ στο βορρά.

Η μετάβαση από την έννοια «σπίτι» στην έννοια «ιδιοκτησία» έγινε μεν αρχικά σε νομο -θετικό επίπεδο αλλά επηρεάζει τις διεργασίες σε κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, το οποίοείναι το αντικείμενο μελέτης της επόμενης ενότητας.

Οικονομικές πτυχέςΣε μια από τις κλασικές εθνογραφικές μελέτες για το προσφυγικό ο Πέτρος Λοϊζος χρησιμο -ποίησε το παράδειγμα της Κύπρου για να δείξει τι μπορεί να σημαίνει μια διαδικασία ανοικο -δόμησης της ζωής για τους πρόσφυγες εκ νέου (1975; 1981; 2009). Το παράδειγμα τωνΕλληνοκυπρίων οικογενειών που παρουσίασε μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό τηςεμπειρίας των περισσότερων Ελληνοκύπριων προσφύγων που έφτασαν πάμπτωχοι στο νότο


το καλοκαίρι του 1974 και πολλοί έζησαν σε αντίσκηνα τις πρώτες εβδομάδες και μήνες. Ταπροβλήματα (ο υπερπληθυσμός/συνωστισμός, η έλλειψη εγκαταστάσεων) μετριάστηκαν μετην σταδιακή παραχώρηση κοινωνικής στέγασης (Χατζηπαύλου-Τριγιώργη, 1987). Τα άτομαάρχισαν να αναζητούν εργασία - πολλές γυναίκες εργάστηκαν για πρώτη φορά στη ζωή τουςκαι πολλοί άντρες εργάστηκαν σε τομείς που δεν ξαναδούλεψαν προηγουμένως. Η πανω -λεθρία του 1974 δεν ήταν μόνο κοινωνική και πολιτική αλλά και οικονομική. Η οικο δομικήέκρηξη που ακολούθησε υποκινήθηκε από την ανάγκη επίλυσης του στεγαστικού προ βλή -ματος. Μαζί με την αστικοποίηση που προέκυψε μετά την εγκατάσταση των προσφύγων πουαναζήτησαν πρόσβαση στην αγορά εργασίας και στις υπηρεσίες, διαμορφώνουν τους δυοπαράγοντες που οικονομικές αναλύσεις πιστώνουν με το μεταπολεμικό ‘οικονομικό θαύμα’(Strong, 1999; Zetter, 1992; Χριστοδούλου, 1992).

Σε πολλές από τις επιλεγμένες συνεντεύξεις, κυριαρχεί το θέμα της υπέρβασης των οικο -νομικών δυσκολιών που ακολούθησαν τον εκτοπισμό και χρωματίζεται ανάλογα η θέση τουσυνομιλητή μου στην οικογενειακή δομή. Έτσι, στον απολογισμό της διαδικασίας εμφα νίζεταιη πτυχή των γενεών, η οποία πρέπει επίσης να αναγνωριστεί. Πολλά νεαρά, νιόπαντρα ζευγάριαεκτοπισμένων δεν αντιμετώπισαν μόνο την πρόκληση να ξαναχτίσουν τη ζωής τους αλλά καιτην ανάγκη για την φροντίδα των γηραιότερων που επίσης εκτο πί στη καν και είχαν πιο επιτα -κτική ανάγκη βοήθειας καθώς επίσης και την φροντίδα των παιδιών τους, οι ανάγκες τωνοποίων οδήγησαν σε μεγάλες οικονομικές αποφάσεις (π.χ. μετανάστευση σε άλλες χώρες, ανα -ζήτηση συγγενών και φίλων σε συγκεκριμένες πόλεις του νότου, μερίδιο των γυναικών στοοικογενειακό εισόδημα).

Βλέπουμε επίσης να προσεγγίζονται οι δυσκολίες αυτές με αναδρομικό φακό, τώρα πουοι ανάγκες είναι διαφορετικές. Τα παιδιά που ήθελαν φροντίδα είναι τώρα ενήλικες και εργά -ζονται και η στέγαση τους αποτελεί από τις μεγαλύτερες πιέσεις για να διασφαλιστεί η διαμονήτων ίδιων και των νέων οικογενειών που δημιούργησαν. Στο πλαίσιο της παγκόσμιας χρη -ματο πιστωτικής κρίσης, η ευπάθεια της Κύπρου ως μέλος της Ευρωζώνης και οι τιμές τωνακινήτων οι οποίες έχουν εκτοξευτεί μετά την ένταξη του νησιού στην ΕΕ το 2004 (Erdal,2011), έκαναν το κόστος απόκτησης σπιτιού απαγορευτικό για πολλά ζευγάρια. Η δυσκολίααυτή οδήγησε συχνά σε αναθεώρηση της κοινωνικής θέσης κάποιου ως πρόσφυγα και τωνμακροπρόθεσμων επιπτώσεων του εκτοπισμού.

Αυτή η επαναξιολόγηση ενισχύθηκε από τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος για τοΣχέδιο Ανάν, στο οποίο η δυνατότητα ανάκτησης των περιουσιών είχε για κάποιους πρό σφυ -γες προσφέρει τη δυνατότητα να δουν την τελική διευθέτηση όχι μόνο με συναισθηματικούςόρους αλλά και οικονομικούς. Στον απόηχο της απόρριψής του, η τρίπτυχη δυνατότητα απο -κατάστασης, αποζημίωσης ή ανταλλαγής εξακολουθεί να είναι στο επίκεντρο των δια -πραγ ματεύσεων υψηλού επιπέδου, αλλά αποτελεί και ένα σημείο αναφοράς για πολλούςπρό σφυγες για τον τρόπο με το οποίον προσβλέπουν σε μελλοντικές επιλογές μετά τηδιευθέτηση.

Όπως τεκμηριώνεται μέσα από πρόσφατη έρευνα (Δικωμίτης, 2010), αναθεώρηση τηςαπώλειας έγινε και στις δυο πλευρές, τροφοδοτώντας τη συζήτηση μεταξύ Ελληνοκυπρίων


και Τουρκοκυπρίων με απόψεις οι οποίες αποκλίνουν και συγκλίνουν ταυτόχρονα. Σε ορι -σμένες συνεντεύξεις φαίνεται ότι η αντιλήψεις των Τουρκοκυπρίων συνεκτιμώνται από τουςσυνομιλητές μου.

Μέρος αυτής της αναθεώρησης είναι και η μετακίνηση της προσφυγικής ταυτότηταςέναντι των ανειλημμένων πρωτοβουλιών από κοινοτικό επίπεδο στην ατομική πρακτική. Οιπρόσφυγες είναι λιγότερο υποκείμενοι στην κυβερνητική ανθρωπιστική βοήθεια και περισ -σό τερο ενεργοί ως πολίτες και ιδιοκτήτες γης, οι οποίοι αποφασίζουν για την τύχη των περι -ου σιών τους. Αυτή η στροφή στο φιλελευθερισμό (Erdal, 2011) αναφορικά με το περιουσιακόαντανακλάται επίσης σε άλλες όψεις του ζητήματος. Αν μη τι άλλο στη σύνθεση της κοινωνίαςτων πολιτών όπως παρουσιάζεται στην επόμενη ενότητα.

Πτυχές κοινωνικής οργάνωσηςΣτον άμεσο απόηχο του 1974, σχηματίστηκαν οι προσφυγικές οργανώσεις με βάση τον τόποκαταγωγής. Κύριοι στόχοι τους ήταν ο εντοπισμός και η επανασύνδεση με συγχωριανούς καιγείτονες με τους οποίους έχασαν επαφή μέσα στις αναταραχές και η δημιουργία δικτύωσηςμέσω της οποίας προσφερόταν, σε άτυπη βάση, υλική βοήθεια και ηθική συμπαράσταση (βλ.επίσης Δημητρίου και Gürel, 2008; 2011).

Η κοινωνία των πολιτών έγινε αρωγός της πολιτείας, συμπληρώνοντας το έργο της δεύ -τερης και διορθώνοντας καταστάσεις, κυρίως με τη συγκέντρωση των διάσπαρτα σκορπι -σμένων συγχωριανών σε διαφορετικούς προσφυγικούς οικισμούς, σε όλο το νησί. Η εν λόγωδιασπορά είχε πολλαπλές επιδράσεις σε όλες τις κοινότητες. Για παράδειγμα, σήμαινε τηναρχή της αποδόμησης της Μαρωνίτικης κοινότητας η οποία ήταν προηγουμένως γεω γρα -φικά συγκεντρωμένη εντός τεσσάρων χωριών στην περιοχή του Κορμακίτη. Η Χατζηπαύλου,συγκριτικά εντοπίζει μια σταδιακή εντοπιοποίηση της ταυτότητας των προσφύγων με βάσητην πόλη, τα χωριά και ακόμα τις γειτονιές (Χατζηπαύλου-Τριγιώργης, 1987).

Η δημιουργία των προσφυγικών ενώσεων με βάση τις περιοχές του εκτοπισμού είχεσοβαρές επιπτώσεις στην πολιτική ρητορική που αναπτύχθηκε μετά το 1974. Μέσα σταχρόνια η ρητορική του δεν ξεχνώ έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος στην καλλιέργεια μιας Ελληνο -κυπριακής ταυτότητας η οποία επικεντρώθηκε στο τραύμα του διαχωρισμού εντός ενόςκυρίαρχου εθνικιστικού διαλόγου (είναι η ιδέα ότι μισή από την πατρίδα έχει σκλαβωθεί απόένα βάρβαρο κατακτητή και περιμένει την απελευθέρωση). Αυτό με τη σειρά του ανάθρεψεμια τάση γενίκευσης της προσφυγικής ταυτότητας στον ευρύτερο πληθυσμό μέσα από τηναίσθηση ότι ο βορράς χάθηκε για όλους τους Ελληνοκύπριους ως μια συλλογική πατρο -γονική εστία (Δημητρίου, 2007b).

Το δεύτερο κύμα των δράσεων της κοινωνίας των πολιτών επικεντρώνεται γύρω από τοαίτημα για πρόσβαση στην κατεχόμενη περιοχή. Πήρε σάρκα και οστά τις δεκαετίες του 1980και του 1990 και μαζί πήρε μορφή και η σύνδεση των δράσεων με συγκεκριμένες εμπειρίεςεκτοπισμού. Η πρώτη από δύο εκδηλώσεις έγινε όταν ελληνοκυπριακές οργανώσεις επιχεί -ρησαν να διασχίσουν την Πράσινη Γραμμή. Ήταν η πορεία των γυναικών που διοργα νώθηκετο 1989 με σύνθημα «οι γυναίκες επιστρέφουν», με αναφορά την παραβίαση των δικαιω -


μάτων των Ελληνοκυπρίων (των γυναικών ως «οικοκυρές») να έχουν πρόσβαση τα σπίτιατους στο βορρά. Το σύνθημα της πορείας, στην πραγματικότητα, είναι ο απόηχος μιας προη -γού μενης πορείας το 1975, που είχε προσελκύσει 20.000 ανθρώπους, διάσημες προσω πι -κότητες όπως η Μελίνα Μερκούρη και τη σημαντική προσοχή διεθνών μέσων ενημέρωσης,η οποία είχε επιτυχώς παρουσιάσει την κατάσταση των Ελληνοκυπρίων προσφύγων.

Η σύλληψη και κράτηση διαδηλωτριών από την πορεία του 1989 έστρεψε την διεθνήπρο σοχή και έδωσε αφορμή για την πρώτη νομική προσφυγή στο ΕΔΑΔ εναντίον της Τουρκίαςγια παραβίαση των δικαιωμάτων απόλαυσης της περιουσίας. Η ‘υπόθεση Λοϊζίδου’ , όπωςείναι γνωστή, έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος στην ανάπτυξη του περιουσιακού ζητήματος και σεεπίπεδο δημόσιας ρητορικής αλλά και στην πολιτική διαπραγμάτευση υψηλού επιπέδου.

Στον απόηχο της υπόθεσης Λοϊζίδου, δημιουργήθηκε ακόμα ένα κύμα στις δράσεις τηςκοινωνίας των πολιτών, με τη δικαστική επίλυση διαφορών τώρα, και επικεντρώθηκε σε ατο -μικές προσφυγές για το περιουσιακό. Οι προσεγγίσεις κυμαίνονται από το συνταίριασμα μετην επίσημη ρητορική, ότι η καθολική αποκατάσταση είναι η μόνη δίκαιη λύση, μέχρι τηναπαξίωση αυτής της ρητορικής σε πολλά επίπεδα. Οι διαφοροποιήσεις αυτές καταγράφονταιξεκάθαρα στις συνεντεύξεις της τρίτης ενότητας. Αλλά στοιχειοθετούνται μέσα από την στάσηπου αναπτύσσεται απέναντι σε έννοιες δικαίου και τις προσδοκίες για το μέλλον που εξέ -φρασαν οι συνομιλητές μου.

Χρονικές πτυχέςΟι συνεντεύξεις που παρουσιάζονται στην έκθεση χαρακτηρίζονται από συγχρονικότητα,μιας και όλες λήφθηκαν την περίοδο μεταξύ του Μαρτίου και του Οκτωβρίου 2011. Με αυτήτην έννοια προσφέρουν μια ματιά στα προαναφερθέντα θέματα επειδή η μεταβλητότητα τηςπροοπτικής δεν εξαρτάται μόνο από τα άτομα αλλά και από τα άτομα μέσα στην συγκε -κριμένη χρονική στιγμή. Με αυτή την έννοια εδώ θα δοθεί μια γενική εικόνα για τη σημασίατης συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας και της περιόδου που λήφθηκαν οι συνεντεύξεις.

Η φύση της περισφράγιστης Νεκρής Ζώνης ως σύνορο έχει διαμορφώσει το περιβάλλονπολλών συζητήσεων για τον εκτοπισμό πριν το 2003, το οποίο μετά τη χαλάρωση τωνπεριορισμών διακίνησης, τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου, πρόσθεσε ένα ακόμα επίπεδο στηνεμπειρία. Με ένα 50% Ελληνοκυπρίων να δηλώνει ότι έχει περάσει στο βόρειο μέρος (Jacobsonet al., 2009), με πολλούς πρόσφυγες να έχουν ευκαιριακά επισκεφτεί τα σπίτια που άφησαν,να έχουν επιβλέψει τις περιουσίες τους, ή εναποθέσει λουλούδια στους οικογε νειακούς τάφουςκαι να έχουν συναναστραφεί με άτομα που τώρα ζουν στα σπίτια τους και τις γειτονικέςπεριοχές. Ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων αρνήθηκαν να κάνουν το ταξίδι, ορισμένοιέχοντας ανησυχίες για την ίδια την εμπειρία, άλλοι για πολιτικούς λόγους, και άλλοι επειδή τασπίτια τους δεν έχουν πρόσβαση λόγω στρατιωτικής κατοχής ή και χρήσης. Οι λόγοι αυτοίαντανακλώνται στις συνεντεύξεις. Ωστόσο, ακόμα και εκείνοι οι πρόσφυγες που δεν έχουνπεράσει τη Γραμμή, περισυνέλεξαν φωτογραφίες από συγγενείς και φίλους που πήγαν καιεπισκέφτηκαν τα σπίτια για λογαριασμό τους. Η γνώση της τύχης της περιουσίας μετά τηναποχώρηση τους είναι σημαντικό σημείο αναφοράς στην άρθρωση της εμπειρίας.


Εξίσου σημαντικό είναι το δημοψήφισμα του 2004, όταν το διαμεσολαβητικό των ΗΕ‘σχέδιο Aννάν’ για την επανένωση του νησιού με μια δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία καιμε συγκεκριμένους περιορισμούς στην επιστροφή και επανεγκατάσταση, τέθηκε σε ψηφο -φορία και στις δυο πλευρές του νησιού αλλά έγινε αποδεκτό μόνο στο βορρά. Αν και η εμπειρίατων προσφύγων ήταν το μέγιστο σημείο αναφοράς του πολιτικού λόγου που αναπτύχθηκεστο νότο για υποστήριξη της άποψης απόρριψης του σχεδίου (στη βάση ότι το Σχέδιοαρνείται το δικαίωμά τους για πλήρη επιστροφή όλων), πολλοί πρόσφυγες πιστεύουν ότι οιοικονομικοί λόγοι όσων δεν ήταν εκτοπισμένοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην απόδοση τηςαπόρριψης με πλειοψηφικό τρόπο. Έτσι ένας αριθμός συνομιλητών μου είδαν το δημο -ψήφισμα ως μια ευκαιρία να έχουν πρόσβαση στο δικαίωμα της περιουσίας τους, το οποίοήταν μέχρι εκείνη τη στιγμή χαμένο. Η απογοήτευση, με τη σειρά της, επηρέασε τις δράσειςκαι τις πολιτικές θέσεις που πήραν από το 2004 και μετά.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου των συνεντεύξεων οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των ηγετώνσυνεχίζονταν, έχοντας ξαναξεκινήσει μετά το 2008. Το περιουσιακό αποτέλεσε μέ γιστο θέμασυζήτησης στη διάρκεια αυτού του κύκλου των διαπραγματεύσεων και το μόνο ‘κεφάλαιο’για το οποίο οι θέσεις των δυο πλευρών διέρρεαν πλήρως με τη μορφή ανταλ λαγής πρωτό τυ -πων εγγράφων (τα γνωστά ως ‘μη-εγγραφα’). Αν και οι συνομιλητές μου δεν ανα φέρ θη κανσυγκεκριμένα σ’αυτές τις θέσεις έδειχναν να γνωρίζουν τα πιθανά σενάρια μιας συμφωνίαςανάκτησης (ένα μείγμα επιστροφής, αποζημίωσης και ανταλλαγής με άλλες περιουσίες). Αυτόδιαδραμάτισε ένα ρόλο στην αξιολόγηση της απώλειας και στις προσδοκίες τους για το μέλλον.Ταυτόχρονα, οι προσδοκίες τους πλαισιώνονταν από μια αρνητική θεώ ρηση, όλοι οι συνε -ντευξιαζόμενοι/ες διατηρούσαν την άποψη ότι οι διαπραγ μα τεύσεις δεν εξελίσσονται θετικάκαι βρίσκονταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης.

Συγκεκριμένα, στις συνεντεύξεις που έγιναν μετά τον Ιούλιο, η πεσσιμιστική προοπτικήσυνδυαζόταν με την εντατικοποίηση της δημόσιας συζήτησης για την επικείμενη οικονομικήκρίση στην Κύπρο, ως απόρροια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε το 2008και της κατάστασης στην Ελλάδα. Με φόντο την αύξηση της τιμής πώλησης των ακινήτωνμετά την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ το 2004 και στην ευρωζώνη το 2007 και την άνθηση τουκατασκευαστικού τομέα και στις δυο πλευρές μετά το δημοψήφισμα του 2004, ενισχύθηκε ηαίσθηση της οικονομικής ανασφάλειας που βιώνουν για τα περιουσιακά τους στοιχεία οιπρόσφυγες μετά την απώλεια. Αυτό αντανακλάται πολλές φορές στην αβεβαιότητα για τηναξία των τίτλων ιδιοκτησίας αν δεν επιτευχθεί μια λύση. Μετά από μια τυχαία, αλλά κατα -στροφική έκρηξη δυναμίτιδας στο χωριό Μαρί (το οποίο κατοικείται από πρόσφυγες πουεγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Λεμεσού) τον Ιούλιο του 2011, η δημόσια συζήτηση γιατην επικείμενη οικονομική κρίση ξεδίπλωσε την κριτική εναντίον της κυβέρνησης για το χει -ρισμό των εσωτερικών υποθέσεων, για τον συστημικο νεποτισμό και άλλες αστοχίες διακυ -βέρνησης. Αυτές οι απόψεις αντανακλώνται σε ορισμένες συνεντεύξεις ως επεξηγηματικέςτης πολιτικής νοοτροπίας η οποία, κατά την άποψή τους, είναι ανεύθυνη, αδιάφορη, καιάδικη – ιδιότητες που παρατηρήθηκαν να αποδίδονται στη κυβερνητική απάντηση για ταδεινά των προσφύγων.


Η επιρροή αυτών των γεγονότων στις απόψεις που διατυπώθηκαν είναι ενδεικτικές γιατους περιορισμούς που έχουν οι συνεντεύξεις λόγω της συγκυριακής φύσης τους. Το περι ο -ρισμένο χρονικό διάστημα που λήφθηκαν πρέπει να υπολογιστή στα καταληκτικά συμπε -ράσματα για την έκταση της αντιπροσωπευτικότητας τους αναφορικά με την ‘εμπειρία τουεκτοπισμου’.

Ταυτόχρονα, κάποιοι παράγοντες αμβλύνουν τους πιο πάνω περιορισμούς και πρέπει νασημειωθούν. Οι συνεντεύξεις επελέγησαν σαν μέρος μιας ευρύτερης επίσημης και ανε πί -σημης συζήτησης με άτομα που επηρεάζονται από τον εκτοπισμό. Οι συζητήσεις με τη σειράτους επηρεάστηκαν από μια μακρόχρονη εθνογραφική εργασία στην Κύπρο που έχει τατελευταία έξι χρόνια επικεντρωθεί σε θέματα προσφύγων και την έννοια της απώλειας. Μεμερικούς από τους ανθρώπους που παρουσιάζονται εδώ, είχα συναντηθεί σε προη γού μενεςπεριπτώσεις και έγιναν συζητήσεις εκτός του καθιερωμένου πλαισίου των 40 λεπτών - δυόμισιωρών – μαγνητοφωνημένης συνέντευξης.

Η επιλογή έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει να αναδειχθούν κάποιες από τις κοινω -νικές πτυχές της εμπειρίας του εκτοπισμού. Όσον αφορά τις γεωγραφικές περιοχές, το δείγματων συνεντεύξεων περιλαμβάνει άτομα που έχουν εκτοπιστεί από τις τέσσερεις κύριες επαρχίεςστο βορρά (Κερύνειας, Αμμόχωστου, της Μόρφου και της Λευκωσίας), καθώς και άτομα πουμεταφέρθηκαν στις επαρχίες στο νότο (Λευκωσία, Λάρνακα, Λεμεσός, Πάφος). Το δείγμαπεριλαμβάνει επίσης άτομα που έχουν εκτοπιστεί τόσο από αστικές όσο και από αγροτικέςπεριοχές και μεταφέρθηκε επίσης σε αγροτικές και αστικές περιοχές. Το δείγμα των συνε -ντεύ ξεων καλύπτει ένα φάσμα ηλικιών, αλλά το πιο σημαντικό, περι λαμ βάνει άτομα πουεκτοπίστηκαν σε διαφορετικά στάδια του κύκλου ζωής τους (σχη μα τισμένες οικογένειες,πρόσφατα παντρεμένα ζευγάρια, νέοι ενήλικες, παιδιά) καθώς και μια δεύτερη γενιά προ -σφύγων, δηλαδή, άτομα που δεν είχαν γεννηθεί κατά το χρόνο του εκτο πισμού. Από την άποψητων φύλων, έγιναν συνεντεύξεις σε άντρες και γυναίκες. Στην πραγ μα τικότητα, η τελευταίαομάδα αποτελεί την πλειονότητα των ερωτηθέντων, η οποία επέτρεψε ιδιαίτερες πτυχές τηςεπίδρασης του φύλου να εμφανιστούν κάτι που δεν συνα ντάται συχνά σε ένα πεδίο έρευναςπου έχει ως επί το πλείστον επίκεντρο τους άνδρες. Αυτά τα τρία στοιχεία της ταυτότητας (ηγεωγραφική θέση, η ηλικία και το φύλο) ήταν οι κύριοι δείκτες στην επιλογή των συνεντεύ -ξεων που παρουσιάζονται στην έκθεση αυτή και ως εκ τούτου έχουν προσδιοριστεί στονεναρκτήριο τίτλο κάθε περιληπτικής παρουσίασης μιας συνέντευξης.

Επιπλέον, μια σειρά από άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τη διαμόρφωση της ταυτό τηταςτων προσφύγων έχουν εμφανιστεί μέσα από τις συνεντεύξεις, τα οποία αξίζει να σημειωθούνεν συντομία. Μια βασική πτυχή είναι η εθνική ταυτότητα των εκτοπισμένων. Παρά το γεγονόςότι το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για την προσφυγιά στην Κύπρο επικεντρώνεται στιςδύο βασικές εθνοτικές ομάδες (Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων), στο μικρό δείγμα τωνσυνεντεύξεων που παρουσιάζονται εδώ, εμφανίζονται οι βαθιές επιπτώσεις για όσους/εςανήκουν σε μικρές μειονοτικές ομάδες (Αρμένιους, Μαρωνίτες, και Λατίνους) και έχουν τηνπροσωπικη εμπειρία του εκτοπισμού, προσδιορίζομενες και από το χρονικό πλαίσιο τουεκτοπισμου (π.χ., των Αρμενίων το 1964) αλλά και από την επίσημη αναγνώριση ποιος είναι


πρόσφυγας (Τουρκόπληκτοι/πρόσφυγες), καθώς και το πλαίσιο και οι συνθήκες της επι -στροφής (π.χ., πρόσβαση στο χωριό Κορμακίτης για Μαρωνίτες, μεμο νωμενα δικαιώματαπρόσβασης για να περισώσει πολύτιμα αντικειμενα για τη συνεντευ ξιαζόμενη Λατινικήςκαταγωγής). Για το λόγο αυτό, η ένταξη των ατόμων που ανήκουν σε όλες τις άλλες τρειςομάδες αποτέλεσε τεράστια πηγή επίγνωσης κατά την ανάλυση αυτών των εμπειριών.

Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους παράγοντες, η παρούσα έκθεση έθεσε ως ρητό στόχονα μην επιχειρήσει να «εκπροσωπίσει» την εμπειρια του εκτοπισμού ολιστικά αλλά περισ -σότερο να τονίσει τη μεταβλητότητά της. Με αυτή την έννοια, οι συνεντεύξεις δεν εξαντλούναυτη τη μεταβλητότητα, αλλά καταδεικνύουν ορισμενες από τις πολλαπλές δυνατοτήτές της.

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

λάμπα αντίκα που δόθηκε ωςγαμήλιο δώρο από την Ακανθού

κομό αντίκα από σπίτι στο Βαρώσι

17

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Μάρω (Θ), 76, Ακανθού – ΠάφοςΗ Μάρω μεγάλωσε στο χωριό Ακανθού της ευρύτερης περιοχής Κερύνειας, στους λόφουςκοντά στην βόρεια ακτή. Η Μάρω έφυγε από το χωριο της για να φοιτήσει σε γυμνάσιο τηςΛευκωσίας και αργότερα εγκαταστάθηκε στο χωριο του συζύγου της στην επαρχία Πάφουόπου ζει μέχρι σήμερα. Η Μάρω δεν εκτοπίστηκε το 1974, αφού δεν ζούσε στην Ακανθούεκείνον τον καιρό και έτσι δε χαρακτηρίστηκε πρόσφυγας. Ωστόσο, κατείχε γη από κληρο -δότημα των γονιών της και τους τίτλους τους μεταβίβασε στα δικά της παιδιά. Με εγγύησητους τίτλους αυτούς τα παιδιά της Μάρως εξασφάλισαν δάνεια για να καλύψουν τις στε γα -στικές τους ανάγκες. Όταν η μητέρα της Μάρως εκτοπίστηκε, η Μάρω την φιλοξένησε στοσπίτι της στην Πάφο όπου την φρόντισε μέχρι το θάνατό της, στα τέλη της δεκαετίας του1980. Η Μάρω μιλά για την εμπειρία του εκτοπισμού από δεύτερο χέρι, απαλλαγμένη από τηνεμπειρία της φυγής, αλλά τρέφοντας έντονα συναισθήματα απώλειας σε σχέση με το σπίτι καιτη ζωή στο χωριό όπως την γνώρισε.

Η Μάρω έχει φωτογραφίες και ζωγραφιές του χωριού της και της γύρω περιοχής στοσημειωματάριό της και τους τείχους του σπιτιού της και είναι μέσω αυτών των εικόνων πουάρχισε η συζήτηση για την Ακανθού:

‘Αυτά εδώ [δείχνοντας μια υδατογραφία μεγάλων βράχων] είναι τα περίφημα Στιλλάρκα …είναι δύσκολο να πας προς τα κει και όταν πήγα με τον άντρα μου η μητέρα μου μας είπε για τομονοπάτι που έπρεπε να πάρουμε. Περπατάς, περπατάς και μετά παίρνεις τη στροφή και ξεπρο -βάλλουν μπροστά σου.’

Η Μάρω θυμάται συγκεκριμένα αντικείμενα από το σπίτι στην Ακανθού.«γυάλιζαν τα μάρμαρα του πάνω ορόφου όταν τα καθαρίζαμε. Τον πολυέλαιο που κρέμεται

στο σαλόνι [δείχνει προς τα εκεί] τον φέραμε πριν την εισβολή. Είχαμε φέρει και το σκαλιστόξύλινο ράφι για τα πιάτα που βάλαμε στον τοίχο εδώ. κρεμόταν στο πλυσταριό. Είναι τα μόνα πράγ -ματα που καταφέραμε να σώσουμε. Είχαμε ασημικά με πολλά σκαλίσματα, πουλιά που κουνιό -ντουσαν και χίλια δυο. Αυτά απέμειναν. Αν έμενα λευκωσία θα περνούσα συχνά από εκεί για ναψάξω στο παζάρι μήπως τα βρω. Αλλά πολύ πιθανό να πουλήθηκαν και να χάθηκαν πριν καιρό.»

Η Μάρω θυμάται επίσης Τουρκοκύπριους από τα γειτονικά χωριά που είχαν επαφή.«η Ακανθού ήταν μόνο Έλληνες τότε. Πιο παλιά είχαμε λίγους Τούρκους. οι τελευταίοι ήταν ένα

ηλικιωμένο ζευγάρι, που οι άμυαλοι Ακανθιώτες κατάφεραν να τους διώξουν τον καιρό της ΕοκΑ.οι Τούρκοι που ζούσαν στα γύρω χωριά έρχονταν στο χωριό για να πουλήσουν πράγματα. οιχωριανοί δούλευαν μαζί τους στους ελαιώνες. Θυμάμαι όταν σπούδαζα πήγαινα μερικές φορές να


βοηθήσω και είχε έναν Τούρκο που έλεγε “μη ξαναφέρετε τη δασκάλα γιατί δεν μας αφήνει νακάνουμε δουλειά!” [γέλια].»

Μέχρι το 1974, ο πατέρας της είχε πεθάνει. Στον πόλεμο η Μάρω δεν είχε νέα της μητέραςτης και μαζί με τον σύζυγό της πήγαν στα προσφυγικά στρατόπεδα της Δεκέλειας για να τηναναζητήσουν. Η επιδρομή του Ιουλίου δεν επηρέασε το χωριό αλλά κατά τη δεύτερη επίθεσητου τουρκικού στρατού το χωριό εκκενώθηκε. Μεταξύ της πρώτης και δεύτερης επίθεσης/εισβολής η Μάρω ζήτησε από τη μητέρα της να έρθει στην Πάφο.

“Θα μείνω” είπε αρχικά. “ότι είναι να γίνει με όλους ας γίνει και με μένα.” Ανησυχούσε για το τιθα έλεγε ο κόσμος επειδή είχε συγγενείς να την πάρουν μακριά και πως ήταν πιο τυχερή [τελικάέφυγε με την άμαξα του γείτονά της]… κάποια άτομα παρέμειναν και μετά έγινε ανταλλαγή[Συμφωνία Βιέννης]. λένε πως όταν οι άλλοι έφυγαν, ήταν οι πρώτοι που λεηλάτησαν τα σπίτια.»

Μετά που η μητέρα της Μάρως πήγε στην Πάφο έζησε περιορισμένη γύρω από το σπίτι.«Περίμενε να ακούσει τα νέα ότι θα επιστρέψει. κάποια φορά που αρρώστησε και πήγε στο

νοσοκομείο, δε θα το ξεχάσω ποτέ, την πήραμε για το σπίτι, και όταν σταματήσαμε το αυτοκίνητοαρνήθηκε να κατεβεί. Έβαλε όλη της τη δύναμη, νόμιζε ότι θα την παίρναμε στο δικό της σπίτι, κιόχι το δικό μας. κάρφωσε τα πόδια της στο πάτωμα του αυτοκινήτου και δεν τα κουνούσε. Τηνπήραμε στα χέρια μας και ήταν τα πόδια της τεντωμένα («πόξυλα») όπως ενός νεκρού.»

Μετά το 2003, η Μάρω και η οικογένεια της ταξίδεψαν στο χωριο δυο φορές.«το χειρότερο όταν πήγαμε εκεί, ήταν ότι είδαμε στη θέση του σπιτιού ένα χώρο στάθμευσης.

Σε φωτογραφίες πριν το 2003, είχαμε δει ότι το σπίτι υπήρχε ακόμα. Όταν πήγαμε, είχαν χαθεί όλακαι στη θέσης τους ήταν παρκαρισμένο ένα απορριμματοφόρο. Πήγαμε κυριακή και δεν είχεκανέναν. κάτι Τουρκάλες κοιτούσαν από τα παράθυρα να δουν ποιος ήρθε. καταλαβαίνεις και τηδική τους θέση… Αφού δε βρήκαμε το σπίτι πήγαμε στους τάφους. Είχαμε ένα άγαλμα στον τάφοτου αδελφού μου και ανακαλύψαμε ότι το είχαν σπάσει. Ήταν λάθος μας που δεν το φέραμε πίσω.Στον τάφο του πατέρα μου βρήκαμε τον σταυρό σπασμένο, υπήρχε πολλή καταστροφή στοκοιμητήριο, σκαμμένες τρύπες - ίσως έψαχναν για χρυσό. Αλλά εμείς δεν θάβουμε τους νεκρούςμας με κοσμήματα. Την εκκλησιά του κοιμητηρίου είδαμε ότι την χρησιμοποιούσαν για τις αγε λά -δες. Όταν ξαναπήραμε μετά από έξι μήνες, είδαμε πως είχαν καθαρίσει την εκκλησιά αλλά και πάλιδεν κατάφεραν να διώξουν τη μυρωδιά. Είχαμε βάλει το άγαλμα στη θέση του προη γου μέ νως, δενσεβάστηκαν ότι προοριζόταν για έναν άνθρωπο. Τη δεύτερη φορά το ξαναβρήκαμε ανα πο δο γυ -ρισμένο. Ίσως να πίστευαν ότι πρόκειται για μια εξέχουσα προσωπικότητα, δεν ξέρω τι σκέφτηκαν.»

Η Μάρω από τότε μεταβίβασε τους τίτλους της ιδιοκτησίας της στα παιδιά της. Είχεσκεφτεί να απευθυνθεί στην ΕΑΠ αλλά βρήκε τη γραφειοκρατική πλευρά περίπλοκη. Ανυπάρξει λύση, λέει, θέλει την περιουσία της.

«Αν ένα χωριό είναι η ζωή του, οι άνθρωποι του, και τώρα έχει έποικους, γιατί να επιστρέψουμε;Ίσως να μην έχει σημασία, αλλά δεν σκεφτήκαμε ποτέ να επιστρέψουμε. κάποιοι λένε ότι θαεπιστρέψουν, ακόμα και υπό Τουρκοκυπριακή διοίκηση αλλά ποτέ δεν το σκέφτηκα. Αναμένουμενα λάβουμε την αξία της περιουσίας μας σαν αποζημίωση.»

19Μέρος Δεύτερο: Βιωματικές Ιστορίες

Ρούλα (Θ), 61, Λευκωσία - ΛευκωσίαΗ Ρούλα εκτοπίστηκε το 1974 από το σπίτι της το οποίο ήταν σε βόρειο προάστιο της Λευκωσίας.Ήταν παντρεμένη και είχε δυο παιδιά σε νεαρή ηλικία. Γεννήθηκε σε χωριό του Τροόδους καιο σύζυγος της καταγόταν από γειτονικό χωριό. Αφού δεν είχαν προσωπική περιουσία επωφε -λήθηκαν από κυβερνητική χρηματοδότηση το 1971 για να αγοράσουν σπίτι στην περιοχήτης Ομορφίτας, απ’ όπου Ελληνοκύπριοι εθνικιστές είχαν εκδιώξει Τουρκο κύπριουςκάτοικους το 1964 σε μια από τις πιο αιματηρές επιθέσεις που είχε ηγηθεί ο Νίκος Σαμψών.Στο πόλεμο του 1974, η Ρούλα ακολούθησε τους γείτονές της που εγκα τέλειψαν τον οικισμόκαι βρήκαν καταφύγιο στο γειτονικό προάστιο, το Καϊμακλί. Τη δεκαετία του 1980 μετα κόμισεσε προσφυγικό σπίτι όπου ζει μέχρι σήμερα. Τα παιδιά της μεγάλωσαν στον προσφυ γικόσυνοικισμό και το σπίτι ακόμα φιλοξενεί τα εγγόνια της καθώς ζουν μαζί της ενώ σπου -δάζουν. Ο άντρας της πολέμησε στον πόλεμο και τραυματίστηκε αποκτώντας μια πληγή απότην οποία υποφέρει μέχρι σήμερα. Ένα από τα ξαδέλφια της που πολέμησε μαζί του πιστεύ -εται ότι πέθανε και βρίσκεται ακόμα στην λίστα των αγνοουμένων προσώπων. Αν και η Ρούλαέζησε μόνο λίγα χρόνια στο σπίτι απ’ όπου έφυγε, η εμπειρία του πολέμου και η κατη γοριο -ποίησή της ως εκτοπισμένης, έχουν σημαδέψει τη ζωή της και της ζωή της οικογέ νειάς τηςαπό τότε.

Το 1974, η Ρούλα που ζούσε σε μια σειρά από νεόχτιστα σπίτια, θυμάται ότι απέναντιυπήρχαν «παλιά σπίτια» , εκείνα που άφησαν οι Τουρκοκύπριοι.

«Δεν ζούσαν Τουρκοκύπριοι όταν πήγαμε εμείς και πριν το πραξικόπημα, μόνο ένας ηλικιω μένοςπου έκανε κούπες [έδεσμα από κιμά τυλιγμένο σε πλιγούρι]. Ήταν πολύ καλός άνθρωπος αυτός οάντρας. Συνήθιζε να έρχεται και να μας φέρνει κούπες για τα παιδιά και να τα παίρνει περίπατο.»

Οι αναμνήσεις του σπιτιού της Ρούλας συνδέονται στενά με τη βία που έζησε αργότερα.«Όταν ήρθαν οι Τούρκοι, οι αλεξιπτωτιστές κατεβαίναν μέσα στην αυλή μας σχεδόν. ο γιος

μου ήταν μικρός και έπαιζε στην αυλή και συνήθιζε να μαζεύει και να μου φέρνει τους κάλυκες πουέπεφταν. Του φώναζα λέγοντάς του να μην τους αγγίζει – νόμιζε ότι ήταν παιχνίδι. “Ήρθε ακόμαένας”, έλεγε. Μέχρι που φύγαμε.»

Η Ρούλα έμεινε στο σπίτι με την οικογένεια της την περίοδο του πραξικοπήματος και μέχριτις πρώτες μέρες της πρώτης τουρκικής εισβολής. Αρνήθηκε να πάει στο χωριό της, όπωςεισηγήθηκε ο σύζυγός της, επειδή θα επέστρεφε να πολεμήσει και ήθελε να μείνει μαζί του.

«Το άφησα με τόση βιασύνη, παντού επικρατούσε χάος. Θυμάμαι πόσο σαστισμένη ήμουνπου γύριζα το κεφάλι μου μια από εδώ και μια από εκεί συνέχεια. Δεν είχα χρόνο να μαζέψω ταπράγματα μας. Δεν περίμενα ποτέ ότι δεν θα ξαναγύριζα. Να φανταστείς ότι τη δεύτερη μέρα,μετά που φύγαμε, έβρεξε και ανακουφίστηκα στη σκέψη ότι δεν θα μαραθούν τα λουλούδιαμου… Θυμάμαι πως ακόμα και την τσάντα μου την πέταξα στον καναπέ και την ξέχασα εκεί – όχιότι είχα πολλά χρήματα αλλά ακόμα και εκείνα έμειναν πίσω. Ακόμα το σκέφτομαι – “πως δενσκέφτηκα ότι μπορεί να μην ξαναγύριζα;” και δεν το σκέφτηκα. Δεν πέρασε καν από το μυαλό μου.Έφυγα και θυμάμαι πως κλείδωσα την εξώπορτα για να μην μπει κάποιος μέσα.»


Όταν υπογράφτηκε η κατάπαυση του πυρός ένας συγγενής που ήρθε από το χωριό γιανα βοηθήσει τους ηλικιωμένους γονείς του πήρε τη Ρούλα και τα παιδιά μαζί του. Μέχρι τότεείχε χάσει επαφή με τον σύζυγό της που πολεμούσε και είχε εντωμεταξύ τραυματιστεί καινοσηλευόταν.

«Τραυματίστηκε τη μέρα που φύγαμε…πήγαν να διασώσουν έναν ηλικιωμένο που εγκλω βί -στη κε και δεν μπορούσε να περπατήσει. Τον σήκωσαν στα χέρια για να τον βάλουν στο ασθε -νοφόρο και άνοιξε πυρ ένα πολυβόλο και του γάζωσε και τα δυο του πόδια. Τον έβαλαν στο ίδιοασθενοφόρο με τον ηλικιωμένο άντρα και τους μετέφεραν και τους δυο στο νοσοκομείο.Εγχειρίστηκε πολλές φορές και χρειάστηκε πέντε μήνες για να ξαναφορέσει παντελόνι. ‘ΕναςΈλληνας γιατρός επέμενε να του σώσουν το πόδι αλλιώς θα του το είχαν κόψει.»

Ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να ξαναχτίσει τη ζωή της η οικογένεια, χωρίς οικονομίες καιχάνοντας ό,τι είχαν και δεν είχαν. Ο σύζυγος της Ρούλας τον πρώτο χρόνο δεν μπορούσε ναδουλέψει και ζούσαν στηριζόμενοι στην φιλανθρωπία των συγγενών τους και το μεροκάματοτης Ρούλας ως καθαρίστριας, μια δουλειά που αναγκάστηκε να κάνει.

«Μετά από μερικούς μήνες ήρθαμε στην λευκωσία και ζούσαμε σε ένα δωμάτιο όλοι μαζί – τοκρεβάτι, η τηλεόραση, το ψυγείο και όλα τα υπόλοιπα μαζί... ζήσαμε έτσι για εφτά χρόνια. Τομπάνιο δεν είχε αρκετό χώρο να σταθώ.»

Για τα πρώτα πέντε χρόνια ο σύζυγός της δεν λάμβανε κάποιο δημόσιο βοήθημα για τοντραυματισμό του και αργότερα έπαιρνε 12 κυπριακές λίρες τον μήνα.

«Τι μπορείς να κάνεις με 12 λίρες; Να στο πω και αυτό, σε κάποιους έδιναν πολλά βοηθήματακαι σε κάποιους τίποτα… Υποφέραμε πολύ… έπρεπε να δουλέψω για να μπορώ να αγοράσω μιακούκλα στην κόρη μου. Είχε μια κούκλα που μιλούσε και περπατούσε, ήταν μεγάλο πράγμα γιαεκείνη την εποχή. Μετά που ήρθαμε εδώ και επειδή οι συγγενείς μας ήταν σε μια γειτονιά δίπλααπό την παλιά, δική μας γειτονιά με απειλούσε ότι θα πάει στο σπίτι μας “μόνο για δυο λεπτά ” ναφέρει την κούκλα της. Ήξερε το δρόμο και φοβόμουν. Της υποσχέθηκα να της αγοράσω μιακαινούρια κούκλα και έπρεπε να το κάνω για να την αποτρέψω να πάει. Αλλά με τι λεφτά; κι έτσιπήγα δουλειά.»

Η Ρούλα έζησε με την ιδέα ότι θα παραμείνουν στον προσφυγικό οικισμό μέχρι να μπο -ρέσουν να επιστρέψουν σπίτι τους. Μόλις πριν τέσσερα χρόνια απέκτησαν τον τίτλο τουσημερινού τους σπιτιού τον οποίον θα μπορούν να κληροδοτήσουν ή να πουλήσουν μετάαπό πέντε χρόνια. Αλλά είναι μια ιδέα που δεν πίστευε ποτέ, λέει.

«Δεν πιστεύω ότι θα επιστρέψουμε, ποτέ δεν το πίστεψα. Θα πάω, αλλά δεν το πιστεύω. Ανπήγαινα και ήξερα ότι θα είμαι ασφαλής θα επέστρεφα αλλά να πάω και να έρθουν να μαςξαναπάρουν, όχι. Αν είμαι πιο ασφαλής εδώ, δεν με πειράζει να μην πάω. Αλλά αν είναι ασφαλές ναπάω εκεί, ούτε να πάω με πειράζει… ακόμα δεν έχω πάει να το δω.»

Ηρώ (Θ), 47, Μόρφου - ΛεμεσόςΗ Ηρώ ήταν επτά χρονών το 1974. Ζούσε με την οικογένεια της στην πόλη της Μόρφου μέχριτο ξέσπασμα του πολέμου, όταν η οικογένεια αναγκάστηκε να φύγει. Τελικά εγκαταστάθηκανστην Λεμεσό όπου έζησε όλη την παιδική της ηλικία και ζει ακόμα. Ο πατέρας της μετα νά -


στευσε στην Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, όπως πολλοί άλλοι Ελληνοκύπριοι εκείνη τηνπερίοδο. Η οικογένεια έζησε μια σχετικά άνετη ζωή λόγω των αποδοχών του, αλλά η Ηρώακόμα μετανιώνει που μεγάλωσε χωρίς πατέρα. Με μια κόρη τώρα στην εφηβεία, η Ηρώ ζεισε ένα καινούργιο σπίτι στα προάστια της Λεμεσού που έχτισε ο πατέρα της με της οικο -νομίες του. Θεωρεί πολύτιμες τις αναμνήσεις από την ζωή στην Μόρφου και σε αντίθεση μετο τραύμα που εξέφρασαν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία συνομιλητές μου μιλά χωρίς πικρία γιατο παρελθόν.

Η Ηρώ θυμάται την Μόρφου με τα μάτια του παιδιού που ήταν τότε, κυρίως σαν μια ζωήεπικεντρωμένη γύρω από τη σχέση με τη γη και την εργασία στα χωράφια.

«Έχω καλές αναμνήσεις – από τους πορτοκαλεώνες του μπαμπά μου, της γιαγιά μου και τουπαππού μου, θυμάμαι που έπαιζα στα αυλάκια που έτρεχε το νερό μαζί με τον πατέρα μου ότανπηγαίναμε να ποτίσουμε, όταν πηγαίναμε με την οικογένεια την καθαρά Δευτέρα. Ήταν καλές εποχές,έξω στη φύση, πουλούσαμε τα πορτοκάλια έξω από το σπίτι μας. Θυμάμαι την προγιαγιά μου , τονπαππού μου και τις γιορτές του που ετοίμαζε μικρά πιάτα με μεζέδες και σαλάτες και τα σέρβιρεμε ούζο – αν και ήμουν μόνο επτά χρονών τότε μου έδινε να δοκιμάσω! Θυμάμαι ακόμα ότανπέθανε η προ-γιαγιά μου και σύμφωνα με το έθιμο κρατήσαμε την σωρό της το βράδυ στο σπίτι.»

Η Ηρώ θυμάται το σπίτι μέσα από το παιχνίδια που έπαιζε με τον αδελφό της.«Θυμάμαι τη λίμνη που είχαμε στον κήπο, τα χωράφια στο πίσω μέρος, και το ρυάκι που έτρεχε

πίσω από το σπίτι, που ήταν παραπόταμος του ποταμού Σερράχη. Θυμάμαι ένα φίδι που ερχόταννα πιει νερό από τη λίμνη και έκανε τους γονείς μου να ανησυχήσουν τόσο που την έκλεισαν.Θυμάμαι που πετούσα τα παιχνίδια του αδελφού μου από το μπαλκόνι στο ρυάκι και μετά τσακω -νόμασταν. Θυμάμαι ένα σκαντζόχοιρο που μου έφερε ο πατέρας μου που τον αγαπούσα πολύ καιπως κρυβόταν πίσω από την τηλεόραση που είχαμε στην κουζίνα. Ήταν καλές, ευτυχισμένες εποχές.»

Εξίσου ζωντανή είναι στη μνήμη της η μέρα που έφυγαν, πάλι με τα μάτια της ηλικίας τηςτότε. Η οικογένεια έφυγε στην δεύτερη εισβολή στα μέσα Αυγούστου.

«Θυμάμαι την αναστάτωσηκαι μια αίσθηση φόβου, αλλά επειδή ήμασταν απιδιά δεν νιώσαμετη ευθύνη ή το βαθμό του φόβου που η μητέρα ή η γιαγιά μου ένιωσαν. Θυμάμαι που μαζεύαμετα πράγματα μας να φύγουμε και αυτό που μου έμεινε είναι η αίσθηση ότι φεύγουμε μόνο για λίγεςμέρες και θα επιστρέψουμε. Δεν είχαμε την αίσθηση ότι φεύγαμε και ότι αυτό θα ήταν για πάντα.Βάλαμε τα πράγματα σε ένα παλιό αυτοκίνητο, θυμάμαι ότι πήγαμε στην κακοπετριά [ένα χωριόστο βουνό]. Από εκεί, θυμάμαι μπορούσα να δω τα αεροπλάνα και τους βομβαρδισμούς.Μαζευόμασταν σε υπόγεια επειδή ήταν «ασφαλή μέρη» και τρέχαμε σε αυτά με το που ακούγαμετις σειρήνες. ο παππούς μου είχε συγγενείς σε ένα άλλο χωριο εκεί κοντά, και πήγαμε εκεί. Υπήρχεκαι εκεί η αίσθηση φόβου αλλά είναι παράξενο πως όταν είσαι παιδί έχεις διαφορετική αντίληψητου κινδύνου και απολαμβάνεις τα πάντα. Θυμάμαι τον ενθουσιασμό, για παράδειγμα, ότανβάζαμε στρώματα στο πάτωμα για να κοιμηθούμε, τον ενθουσιασμό που είμαστε όλα τα ξαδέλφιαμαζί και θα κοιμόμασταν μαζί.»

Η Ηρώ απευθύνεται με πικρία όταν μιλά για το νέο ξεκίνημα στην Λεμεσό.«Αυτό που θυμάμαι που πίκρανε την μητέρα και την γιαγιά μου ήταν πως μας συμπερι φέρ -

θηκαν οι άνθρωποι στις, να τις αποκαλέσω, ‘ελεύθερες περιοχές’, που δεν ήταν πρόσφυγες και που


για εκείνους ήμασταν – πρόσφυγες, πως να το πω - δεύτερης κατηγορίας άνθρωποι. για παρά -δειγμα όταν ψάχναμε να νοικιάσουμε σπίτι δεν μας το ενοικίαζαν σκεφτόμενοι ότι δεν θα μπο ρούμενα το πληρώσουμε, προτιμούσαν να το νοικιάσουν σε Βρετανούς τότε, περισσότερο από τους πρό - σ φυγες. Στην αρχή νοικιάσαμε κάποια βοηθητικά δωμάτια, μετά ένα διαμέρισμα απ' όπου έπρεπενα φύγουμε γιατί μας ανάγκασαν – οι ντόπιοι συνήθιζαν να έρχονται τη νύχτα και έριχναν φως απότα παράθυρα για να μας κάνουν να το αφήσουμε και να το νοικιάσουν σε άλλους με υψηλότεροενοίκιο. Μου είχε κάνει εντύπωση αν και παιδί, που μπορούσα να καταλάβω κάποια πράγματα.Σκεφτόμουν, “μα πριν φύγουμε είχαμε ένα μεγάλο σπίτι, είχαμε χωράφια, και πολλά πράγματα, καιτώρα μας πετούν έξω. Δεν είμαστε έτσι, δεν είμαστε υποδεέστεροι άνθρωποι δεν θα πάρουμε ταλεφτά τους” ο πατέρας μου δούλευε για να μας στείλει χρήματα και ζούσαμε χωρίς στερήσεις.»

Η Ηρώ εκλογικεύει την απουσία του πατέρα όσο ήταν παιδί αλλά μετανιώνει επίσης.«Ήταν κόσμος σαν τον πατέρα μου, που βρήκαν εργασίες στο εξωτερικό, που στήριξαν την

κυπριακή οικονομία. Παιδιά σαν και μένα στερηθήκαμε τους γονείς αλλά είναι εκείνοι που τοκατάφεραν. Είναι όλα εκείνα που σκεφτόμουν παιδί που σκέφτομαι ακόμα όταν θυμάμαι εκείνοντον καιρό. Είναι ελαφρώς άδικη η αντιμετώπιση των προσφύγων από μη-πρόσφυγες εκείνο τοκαιρό. Ταυτόχρονα θυμάμαι και τη βοήθεια άλλων ανθρώπων, από την Ελλάδα για παρά δειγμα.Στην περίπτωση μας υπήρχε μια γυναίκα την οποία έλεγαν κα Μάρθα που είδε το όνομα μου καιτης άρεσε και μας φρόντιζε και μας έστελνε φαγητό, παιχνίδια, έγιναν φίλες με την γιαγιά μου,κράτησαν επαφή και η γιαγιά μου την επισκέφτηκε. Όταν πέθανε η γιαγιά σταμάτησε και η αλλη -λογραφία και μετανιώνω που δεν τη συνέχισα, ίσως με τα παιδιά της. Παρόλα αυτά, είναι κάτι πουεκτιμάς, αυτή τη φροντίδα από κάποιον που δεν γνώριζες προηγουμένως.»

Η Ηρώ επισκέφτηκε το σπίτι μετά το άνοιγμα των σημείων διέλευσης το 2003. Η εμπειρίαείναι σημαντική για το πως βλέπει την περιπλοκότητα μιας πιθανής λύσης του προβλήματος,σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο.

«Πήγα στο σπίτι και στο σχολείο που φοίτησα μέχρι την πρώτη δημοτικού. Είδα τα έπιπλα τουσπιτιού μας, επειδή ο πατέρας μου είχε μαγαζί στο ισόγειο που τώρα μετατράπηκε σε οικία γιατους γονείς [των ατόμων που μένουν εκεί], είδα τα έπιπλα και τα αναγνώρισα. Μου είπαν ότιμπορώ να τα πάρω αν τα θέλω, αλλά δεν ήθελα. Ναι, ήταν δικά μας, αλλά θεώρησα ότι θα ήτανμικρότητα εκ μέρους μου να πάρω έπιπλα που ήταν «δικά μας» και τώρα είναι «δικά τους» – είναιμια περίπλοκη ιστορία, λες δεν θα πάρω τα έπιπλα «τους» που δεν είναι έπιπλα «τους», αλλά απόαξιοπρέπεια δεν θέλεις να τους αναστατώσεις το σπίτι «τους» το οποίο είναι στην πραγματικότητασπίτι «σου», είναι μια πολύ μπερδεμένη ψυχολογική κατάσταση [γέλιο]!»

Η Ηρώ αναλύει πως αντιλαμβάνεται την αξία των πραγμάτων που άφησε πίσω ως περι -ουσιακά στοιχεία.

«Επειδή τώρα τα παιδιά μου πάνε σχολείο, δεν θα επιστρέψω να μείνω εκεί μόνιμα. Αν υπάρξειλύση, αν πίστευα ότι θα υπάρξει λύση, θα το κρατούσα σαν εξοχικό και θα αξιοποιούσα τα χωρά φιαπου βρίσκονται 3 χλμ. από την παραλία, πιθανόν να έχτιζα ένα σπίτι εκεί για τα καλοκαίρια μας έτσιώστε και τα παιδιά μου να κρατήσουν επαφή με τον τόπο τους. κάπως έτσι θα το φανταζόμουν.»

Η πιθανότητα ενός διακανονισμού εντός του πλαισίου της «δικαιοσύνης» είναι για τηνΗρώ ένα κοινωνικό ζήτημα.


«Μια δίκαιη λύση δεν πρέπει να προσεγγίζεται βάσει προσωπικού συμφέροντος. Αν μια λύσηείναι δίκαιη στο σύνολο της ακόμα κι αν δεν προνοεί την επιστροφή του σπιτιού αλλά μια απο -ζημίωση για τον κόπο των ανθρώπων, των παππούδων μας, των πατεράδων μας, που το έχτισαν,θα την σκεφτόμουν επειδή ακριβώς πρέπει να βλέπουμε το σύνολο. Δεν θα με πείραζε να μηνεπιστρέψω στο συγκεκριμένο σπίτι, για το Θεό. Μεγαλώσαμε από εδώ, αν το σκεφτείς, πόσο συχνάαλλάζεις σπίτι, το πουλάς, αγοράζεις νέο, δεν είμαστε συναισθηματικά συνδεδεμένοι με το συγκε -κριμένο σπίτι γιατί τα πράγματα αλλάζουν. Πιστεύω ότι μια δίκαιη λύση προς το παρόν με τονσωστό βαθμό αποζημίωσης και αφού όλος ο πληθυσμός μοιράζεται ισότιμα το βάρος εκείνουπου μόνο ο μισός αναγκάστηκε να βιώσει.»

Αλεξία (Θ), 55, Βαρώσι – ΛεμεσόςΗ Αλεξία γεννήθηκε στο Βαρώσι της Αμμοχώστου, που το 1974 ήταν ένα ακμάζον προάστιοτης πόλης, κυρίως λόγω της τουριστικής βιομηχανίας που είχε ξεκινήσει να αναπτύσσεταιγύρω από αυτό. Η πόλη είναι γνωστή ως «πόλη φάντασμα» και η Αλεξία δεν είχε πρόσβασηστο σπίτι της μετά το 2003. Δεν θέλει να συζητά «πολιτικά», μια αντίληψη που μοιράζεται μεπολλούς άλλους Ελληνοκύπριους επειδή νιώθει ότι η σφαίρα της υψηλής πολιτικής πολύαπέχει από την εμπειρία της ζωής καθημερινά.

Η Αλεξία έζησε στο Βαρώσι μέχρι τα 18, μέχρι που ξέσπασε ο πόλεμος.«Μέχρι εκείνη την ηλικία έχει κανείς κυρίως ευχάριστες αναμνήσεις αλλά ταυτόχρονα να γίνεις

πρόσφυγας σε εκείνη την ηλικία σε σημαδεύει… Θυμάμαι τα πάντα από το σπίτι που ακόμαπεθυμώ. και το σπίτι της γιαγιάς στο πίσω μέρος γιατί περνούσα πολύ χρόνο μαζί της. και θυμάμαιεπίσης το σπίτι της δασκάλας μουσικής που ήταν κοντά. κάθε φορά που ονειρεύομαι την Αμμόχωστοβρίσκομαι σε εκείνο το σπίτι. Σπανίως βλέπω το δικό μας σπίτι στα όνειρα μου, το πιστεύεις;»

Η οικογένεια της Αλεξίας εγκατέλειψε το σπίτι τους στη δεύτερη εισβολή, στις 20 Αυγούστου.«Από τις 15 [όταν ξεκίνησε η εισβολή] μέχρι τις 20 κάθε βράδυ αφήναμε το σπίτι. Πηγαίναμε

στα γύρω χωριά. Στην πρώτη φάση της εισβολής [Ιούλιο] δεν φύγαμε. Πηγαίναμε στο γειτονικόσπίτι που είχε υπόγειο κατά τους βομβαρδισμούς. Στη δεύτερη φάση της εισβολής ίσως επειδήείχαμε ακούσει ότι οι Τούρκοι πλησιάζουν, ο στρατός μας έλεγε να εκκενώσουμε την περιοχή. Έτσικάναμε τα βράδια και την τρίτη μέρα φύγαμε και δεν ξαναγυρίσαμε, δυστυχώς. Ήμασταν από τουςτελευταίους που έφυγαν και κρατάμε την ερημιά εκείνης της ημέρας. Ήμασταν εμείς, οι γονείς μαςκαι η γιαγιά μου και ένας γείτονας- πήγαμε να μείνουμε σε κάτι συγγενείς… δεν θυμάμαι να πακε -τάραμε γιατί συνηθίζαμε να πηγαινοερχόμαστε – απλά μια μέρα δεν επιστρέψαμε. Το μόνοπράγμα που είπαμε, θυμάμαι, ήταν για τις καρέκλες κάτω από ένα μικρό δέντρο στην αυλή πουκαθόμασταν το καλοκαίρι για δροσιά,και καθώς φεύγαμε θυμάμαι την αδελφή μου να λέει “λεςαύριο να κάθονται εδώ Τούρκοι;” Δεν νομίζω ότι το εννοούσε τότε αλλά έγινε πραγματικότητα…Την επόμενη μέρα δεν μπορούσαμε να επιστρέψουμε γιατί βομβάρδιζαν όλο το πρωινό. οιγείτονες μας είχαν μικρά παιδιά και ο σύζυγος της πήγε στο σπίτι τους να φέρει ρούχα των παιδιών.Δεν επέστρεψαν, τους κράτησαν αιχμάλωτους. ο πατέρας αφέθηκε την ίδια μέρα και επέστρεψεαργά το απόγευμα… με τα ποδιά γύρισε. Όταν τον είδαμε του είπαμε “νομίζαμε ότι σε πιάσαν οι


Τούρκοι” και αποκρίθηκε “αυτό ακριβώς έγινε”. Μας είπε ότι κράτησαν τον γαμπρό του. Τότεσυνειδητοποιήσαμε ότι πήραν την πόλη… ο γαμπρός του επέστρεψε μετά από τρεις μήνες. Μέχριτότε είχα επιστρέψει και γω στις σπουδές μου.»

Μετά από αυτό το περιστατικό η ομάδα έφυγε για την Λεμεσό, όπου άκουσαν το μήνυμααπό το ραδιόφωνο9 ενός συγγενή τους που τους καλούσε κοντά του. Μέχρι τότε φιλο -ξενούνταν στο σπίτι ενός συναδέλφου του πατέρα της Αλεξίας που έλειπε στο εξωτερικό. ΗΑλεξία επέστρεψε στις σπουδές της πιο αργά εκείνη τη χρονιά αλλά κατάφερε να παρακο -λου θήσει τα μαθήματα. Η Αλεξία μετανιώνει που δεν πήρε κάτι από το σπίτι αφού δενετοιμάστηκαν ποτέ να φύγουν.

«Έχω μόνο το κλειδί που μου έδωσε φυσικά η μαμά μου. Το κρατώ απλά αν χρειαστεί. Μου τοέδωσε πριν χρόνια λέγοντας “κράτησε το μην το χάσω ”. Ευτυχώς έχω φωτογραφίες που πήρα μαζίμου [στο εξωτερικό] που σπούδαζα και δεν της είχα μαζί μου [στην Αμμόχωστο] εκείνο το καλοκαίρι.’

Η Αλεξία έχει μια έντονη αίσθηση ότι οι γονείς δυσκολεύτηκαν να προσαρμοστούν στηνΛεμεσό αλλά γνωρίζει ότι προσπάθησαν να την προστατέψουν από αυτό όσο ήταν δυνατό.

«Ήμουν στο εξωτερικό και οι γονείς μου ήταν άτομα που δεν εκδήλωναν τον πόνο τους,ήθελαν να είναι δυνατοί για μας. Θυμάμαι ότι είχα προτείνει να αναβάλω κάποια από τα μαθήματαγια να υπάρχουν λιγότερα δίδακτρα και δεν το επέτρεψαν. Αν σκεφτώ ότι ο πατέρας είχε χάσει τηδουλειά του τώρα που είμαι μεγαλύτερη, καταλαβαίνω πόσο δύσκολο ήταν για αυτούς να ταβγάλουν πέρα και να βρουν τα χρήματα για τα δίδακτρα μου επίσης.»

Η Αλεξία δέχτηκε ηθική συμπαράσταση από τους φίλους και δασκάλους στο πανε -πιστήμιο. Οι γονείς της ζούσαν σε ενοικιαζόμενο σπίτι για δυο χρόνια μέχρι που τους δόθηκεπροσφυγική χορηγία και μπόρεσαν να χτίσουν το δικό τους σπίτι. Πήραν το οικόπεδο και λίγαχρήματα για το σπίτι.

«Το σπίτι χτίστηκε πολύ αργά επειδή δεν είχαν χρήματα πέραν της χορηγίας. Θυμάμαι τηνπρώτη φορά που πήγα στο σπίτι μετά τις σπουδές μου το πάτωμα ήταν τσιμεντένιο χωρίς δάπεδο.η αδελφή μου άρχισε να δουλεύει και συμμετείχε οικονομικά και κατάφεραν να το κάνουν βιώσιμο».

Η Αλεξία πέρασε την Πράσινη Γραμμή μετά το 2003, αλλά δεν μπόρεσε να πάει στο σπίτι της.«Δεν μπόρεσα καν να το δω. Αλλά πέρασα από το παλιό μου σχολείο, την εκκλησία, και άλλα

μέρη. Στην αρχή, δεν ήθελα να κατεβώ,[από το αυτοκίνητο] αλλά ένας φίλος μου με έπεισε να τοκάνω και να πάω και στον Απόστολο Ανδρέα [μοναστήρι]. Πήγαμε, πλησιάσαμε όσο μπορούμεεπειδή η περιοχή είναι περιφραγμένη, και ένιωσα ...πως να το εξηγήσω; Με έπιασε μια βου βα -μάρα, ένιωσα λίγο… [σιωπή]. η αποχώρηση μου ήταν το πρόβλημα. Εκείνη τη στιγμή να γυρίσωτην πλάτη μου και να φύγω με έκανε να νιώθω πολύ άσχημα. Θυμάμαι πως έτσι ένιωθα κάθε φοράπου πήγαινα στην Δερύνεια [νότιο σημείο που βλέπει προς το Βαρώσι] όταν κοιτούσα προς τα κεικαι γύριζα την πλάτη μου να φύγω, ένιωθα πολύ άσχημα. Το ίδιο άσχημα ένιωσα και τώρα.»

9 Στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής βοήθειας, το εθνικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο μετέδιδε μηνύματα από άτομαπου έψαχναν τους συγγενείς και φίλους.


Η Αλεξία πήγε στη Δερύνεια επτά ή οκτώ φορές, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του1980 και του 1990 , όταν η ένωση των προσφύγων της Αμμοχώστου οργάνωνε εκδηλώσειςμνήμης της πόλης και διαμαρτυρία ενάντια στην κατοχή της. Η Αλεξία σταμάτησε να πηγαίνειμετά την ανεπιτυχή προσπάθειά της να δει το σπίτι της.

«Αν μου ζητήσουν να πάω τώρα δεν θα πάω. Μόνο αν μπορούσα να πάω να δω το σπίτι. Μόνονα το δω, μια φορά. Δεν θα ξαναπάω. κάποιος είπε, και συμφωνώ, ότι ίσως δεν ήταν καλά που πήγα.Πριν είχα την ανάμνηση της Αμμοχωστου όπως ήταν πριν. Τώρα που πήγα, όταν το σκέφτομαι,σκέφτομαι τα συρματοπλέγματα, τα βαρέλια - όλα αυτά. Χάλασε την ωραία εικόνα που είχα.»

Όταν ρωτήθηκε για την προοπτική μιας λύσης, η Αλεξία είπε ότι δεν θέλει να σκεφτεί τηνπιθανότητα να επιστρέψει.

«Νομίζω ότι κάτι θα ξαναγίνει. και πάλι οι δυσκολίες θα ξεκινήσουν από την αρχή.»Έχει, ωστόσο, μια ιδέα για το τι ενδεχομένως να συνεπάγεται μια λύση.«Μια δίκαιη λύση, που δεν νομίζω να επιτευχθεί, είναι να επιστρέψουν όλοι οι πρόσφυγες στα

σπίτια τους – αν μιλάμε για καθαρή δικαιοσύνη. Αλλά δεν νομίζω πως κάτι τέτοιο θα συμβεί. Αςελπίσουμε ότι θα συμβεί, αλλά δεν το νομίζω. Μετά από τόσο καιρό, δεν το περιμένω.»’

Αναλογιζόμενη πως άλλαξε η ζωή της μετά τον εκτοπισμό, η Αλεξία υπογραμμίζει τομεγάλο σημάδι που άφησε σε αυτήν και την οικογένεια της.

«Συνεχώς σκέφτομαι πως θα ήταν η ζωή μου διαφορετικά. Όχι η πορεία της αλλά όσα κου -βαλάμε μέσα μας… θυμάμαι πριν πεθάνει ο πατέρας από εγκεφαλικό, εκείνη την μέρα είχαμεγευματίσει μαζί και καθώς φεύγαμε, άρπαξε τον άντρα μου από το μπράτσο και του είπε “Θέλω ναμε πας στο σπίτι μου ”. Ήταν πολύ συγκινιτική εμπειρία. η μητέρα μου απάντησε “μα αυτό είναι τοσπίτι μας” και αποκρίθηκε “όχι, δεν είναι αυτό ”. και μετά από δυο ώρες είχε το εγκεφαλικό.»’

Αρπίκ (Θ), 60, Λευκωσία – ΛευκωσίαΗ Αρπίκ γεννήθηκε στην Λευκωσία και μεγάλωσε σε μια γειτονιά στα βόρεια της πόλης. Οιγονείς της είχαν μεταναστεύσει στην Κύπρο όταν ήταν παιδιά, μετά τον εκτοπισμό τους, απότην γενέτειρα τους, στην τουρκική περιοχή της Ανατόλιας κατά τη διάρκεια της σφαγής τωνΑρμενίων από τις δυνάμεις του Ατατούρκ στην αρχή του 20ου αιώνα. Μέλη της Αρμενικήςκοινότητας σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1960, έγιναν μέλη της Ελληνοκυπριακής κοινό -τητας μετά την Ανεξαρτησία στο τέλος της Βρετανικής αποικιακής περιόδου. Η οικογένειατης Αρπίκ έζησε σε γειτονιά του Τουρκικού τομέα μετά το διαχωρισμό των δήμων που έγινεαπό 1958 μέχρι το 1964, οπότε ξέσπασε η διακοινοτική βια. Εκείνο το καιρό, οι γονείς ακο -λού θησαν άλλους Αρμένιους γείτονες που μετακινήθηκαν στον Ελληνικό τομέα της Λευκωσίας.Καθώς ο εκτοπισμός τους έγινε πριν το μαζικό κύμα του 1974, η Αρπίκ και η οικογένεια τηςδεν χαρα κτη ρίστηκαν ως ‘πρόσφυγες’, αλλά ως Τουρκόπληκτοι, σύμφωνα με την επίσημηκατη γο ριο ποίηση. Για την Αρπίκ η διαφορά αυτή σηματοδοτεί έναν ποιοτικό διαχωρισμό στηνοοτροπία και της Πολιτείας και άλλων Ελληνοκύπριων στο πως αντιλαμβάνονται την εμπειρία τουεκτοπισμού τους.


Η Αρπίκ θυμάται την αλλαγή της σύνθεσης της γειτονιάς από τα πρώιμα χρόνια της. «Μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων σκέφτηκαν ότι ήταν φυσικό να εγκατασταθούν σε τουρκική

περιοχή επειδή δεν μιλούσαν ελληνικά και [τα τουρκικά] ήταν η γλώσσα που μιλούσαν. Στις περιοχέςμας υπήρχαν Αρμένιοι αλλά και Ελληνοκύπριοι («κυπραίοι»), είχε Έλληνα φούρναρη, αλευρόμυλο,μια επιχείρηση καπνού, μεγάλες εταιρείες κι όχι μικρά μαγαζιά. Μετά σταδιακά, οποιοσ δήποτεπουλούσε, οι Τούρκοι αγόραζαν. Μέχρι το 1963 δεν έμειναν σχεδόν καθόλου Ελληνοκύπριοι. Αλλάο φούρνος παρέμεινε.»

Η Αρπικ ανακαλεί στιγμές ευτυχίας που μετά τη φυγή τους, εκ των πραγμάτων, θα ήταναδύνατο να επαναληφθούν.

«Θυμάμαι καθόμασταν, στο σπίτι, γύρω από το τραπέζι για δείπνο και συζητούσαμε, η γιαγιάέλεγε ιστορίες από την ζωή στην Τουρκία, ο πατέρας από τη δουλειά του, και τώρα συνειδητοποιώότι είναι κάτι που δεν ξανακάναμε μετέπειτα. Δεν συζητούσαμε πια γιατί κυρίως δεν είχαμε χώρο.Τρώγαμε ένας ένας κάθε φορά, βιαστικά, για να πάρει σειρά ο επόμενος».

Καθώς κλιμακωνόταν η διακοινοτική βία το 1963, οι γονείς της Αρπικ αποφάσισαν, αρχικάπροσωρινά, να φύγουν από τη γειτονιά.

«οι γονείς μου έφευγαν το πρωί, μαζί με τη γιαγιά μου σε αναζήτηση σπιτιού. Έφυγαν καιεπέστρεφαν χωρίς να βρίσκουν κάτι,επειδή ο πατέρας νόμιζε ότι πρόκειται για μια διευθέτηση ενόςμηνός μέχρι να ξαναγυρίσουμε και δεν ήθελε να υπογράψει ένα [μακροπρόθεσμο] συμβόλαιο…φύγαμε στις 6 Ιανουαρίου, ήταν Χριστούγεννα θυμάμαι. Πήραμε ρούχα, χαλιά, κάποια έπιπλααξίας, και ορισμένα πράγματα. Τα πουλήσαμε όλα. Ήταν αδύνατη οικονομικά η κατάσταση με τοενοίκιο και τα δίδακτρα. η μητέρα μου ανέλαβε ράψιμο ως πλήρη απασχόληση – μέχρι τότε τοέκανε για την οικογένεια και φίλους. Όσο κατάφερνε να περάσει ο πατέρας, με άδεια των ηΕ,πήγαινε στο σπίτι και έφερνε πράγματα. Ένα πρωί που είπαν ότι δεν μπορεί να ξαναπάει. Έβγαλεόλα τα πράγματα από το σπίτι, τα έβαλε με σειρά στο γκαράζ, το οποίο είχε καθαρίσει καλά και τοκλείδωσε. Δεν υπάρχει γκαράζ φυσικά τώρα. Αλλά έτσι εξηγείται γιατί δεν έχω τίποτα να δείξω απότη ζωή εκεί για παράδειγμα – να πω, αυτό είναι το παιχνίδι μου ή κάτι. Δεν έχω τίποτα. Ό,τι φέραμεπουλήθηκε.»

Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισε η οικογένεια σημάδεψαν τα επόμενα εφηβικάχρόνια της Αρπίκ.

«Είχαμε νοικιάσει παράγκες στο πίσω μέρος μιας αυλής («πισινά») και δεν χωρούσε πολλά.Ζούσαμε έξι άτομα σε δυο δωμάτια, με ένα διάδρομο στη μέση. Ήταν πολύ δύσκολο να ταβγάλουμε πέρα άλλα ο πατέρας μου μας έστειλε σε ιδιωτικό σχολείο για να μας δώσει επιλογές πουεκείνος δεν είχε. Αλλά καταλαβαίνω τις συνθήκες που μας οδήγησαν εκεί και γιατί ήμασταν εκεί καιτις κατανοώ.»

Η Αρπικ νιώθει πικρία για την πενιχρή υποστήριξη που έλαβε η οικογένεια από το κράτος.«η μητέρα μου λάμβανε κάποιο βοήθημα για το ενοίκιο από κάποια δεδομένη στιγμή και μετά,

αλλά δεν θυμάμαι πότε. Ήταν 50 λίρες κύπρου. Δεν ήταν αμέσως μετά, ήταν αργότερα…ίσωςμετά το 1974… Δυστυχώς δεν θεωρηθήκαμε πρόσφυγες. Ήμασταν Τουρκόπληκτοι. Αυτοί από το1963 είναι Τουρκοπληκτοι, και του 1974 πρόσφυγες. και δεν λάβαμε κανένα από τα ωφελήματαπου έχετε εσείς [Ελληνοκύπριοι]. Μερικές φορές ακούω Ελληνοκύπριους πρόσφυγες να μιλούν για


το 1974, ειδικά νεότερα άτομα, και τους λέω“έη, εγώ το ζω από το 1963!” και ξαφνιάζονται, δενγνωρίζουν … η κα Άννα, από την κερύνεια, μας έλεγε κάθε φορά που της λέγαμε ότι χάσαμε και‘μεις «άλλον τούτο»! Δεν καταλαβαίναμε αρχικά ότι δεν μετρούσε την απώλεια μας όσο την δικήτης. Τί πάει να πεί αυτό; η περιουσία είναι περιουσία!»

Με τις προσωπικές τους ζωές να ξαναχτίζονται ο πόλεμος του 1974 είχε μικρότερη επί -δραση στην Αρπικ.

«Μέχρι το 1974 είχαμε όλοι παντρευτεί, με παιδιά να μεγαλώνουν, και η οικογένεια αναπτυσ -σόταν. Πως μας επηρέασε; Δεν μας επηρέασε. Επειδή δεν είχαμε τίποτα άλλο να χάσουμε. και αυτόδεν είναι ωραίο να το λες, αλλά το 1974 [οι Ελληνοκύπριοι] πήραν μια γεύση του τί είχαμε περάσειεμείς. Επειδή οι Έλληνες το 1963 δεν μας έδειξαν καμιά συμπάθεια. καμία στέγαση, της μητέραςμου της πρόσφεραν ένα σπίτι στα λατσιά όπου δεν είχε κανέναν δεσμό. Το 1963 μας έλεγαν “ήρθατεαπό την γενοκτονία και πήγατε να ζήσετε πάλι με τους Τούρκους; ”Δεν μας καταλάβαιναν.»

Η Αρπικ δεν τρέφει ελπίδες για μια λύση και εμπιστοσύνη στους πολιτικούς. Δεν επι -σκέπτεται το σπίτι πια και άρχισε να καταλαβαίνει τα οικονομικά συμφέροντα της οικογένειαςπου διακυβεύονται.

ο ηλικιωμένος άντρας [που ζει τώρα εκεί] μου είπε κάποτε “αγοράσαμε το σπίτι ”. Του εξήγησαπως δεν προσβλέπω να πάρω το σπίτι του… αλλά δεν πάω πια γιατί αναστατώνονται. Τι να πάωνα πω “γεια σας και πως είστε;” ξανά και ξανά, αρκετά πια!»

Η Αρπικ έχει πολλούς καλούς φίλους στο βορρά. Ένας από αυτούς την βοήθησε να διευ -θετήσει την τελευταία επίσκεψη της μητέρας της στο σπίτι

«Αν και ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση πραγματικά ήθελε να πάει. … κανονίσαμε με έναφίλο να μας πάρει και να περάσουμε από τη γειτονιά με το αυτοκίνητο και βρήκαμε όλους τουςγείτονες από τα παλιά που και εκείνοι είχαν φύγει. και μετά μας πήρε να φάμε, μετά ήρθαμε πίσωκαι δεν ξαναπήγε ποτέ πίσω.»

Σόνια (Θ), 77, Κερύνεια – ΛευκωσίαΗ Σόνια γεννήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και ήρθε στην Κύπρο όταν ήταν παιδί. Ζούσεστην Κερύνεια με τη μητέρα, συγγενείς, τον παππού και τη γιαγιά. Εκεί πήγε σχολείο. Μετά τογάμο αξιοποίησε την προίκα της για να δημιουργήσει ένα σπίτι μαζί με το σύζυγο της κοντάστο σπίτι των γονιών της. Εργάστηκε μαζί με το σύζυγο της για να δημιουργήσουν μια επι -χείρηση στη Κερύνεια και μεγάλωσε τα παιδιά της εκεί. Όταν έφυγαν το 1974, ανέμενε ήδη ναγίνει γιαγιά και ήταν η κύρια φροντίστρια της μητέρας της. Τώρα η Σόνια είναι προ-γιαγιά καιμοιράζει τον χρόνο της μεταξύ διαφορετικών τόπων ανά την υφήλιο όπου ζουν τα παιδιά της.Θρηνεί την απώλεια της σημαντικής περιουσίας της στην Κερύνεια, αλλά κυρίως μετανιώνειγια την απώλεια της ζωής στην κοινότητα που μεγάλωσε.

Όταν σκέφτεται την Κερύνεια, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό της Σόνιας είναιη φύση.

«Περισσότερο μου λείπει η θάλασσα, η ακτή, τα ηλιοβασιλέματα. Το ηλιοβασίλεμα ήταν απί -στευτο. Όλη η κερύνεια γινόταν χρυσαφιά το σούρουπο … Το ίδιο το σπίτι ήταν ζεστό και όμορφο.Έζησα σε αυτό και το απολάμβανα. Ήταν γεμάτο αντίκες.»


Τη μέρα της απόβασης των τουρκικών στρατευμάτων στην Κερύνεια (15 Ιουλίου 1974), οάντρας της Σόνιας απομάκρυνε την οικογένεια από το κέντρο της πόλης για προστασία.

«η κόρη μου θα γεννούσε από στιγμή σε στιγμή. Ήταν Αμερικανίδα υπήκοος και έτσι ήρθαν ταηΕ να μας πουν ότι θα μας πάρουν. Πρώτα μας πήραν στο ξενοδοχείο Dome. Το ξενοδοχείο ήτανασφυκτικά γεμάτο και η κόρη μου έκατσε στο πάτωμα και ζητούσε νερό. Αυτό συνεχίστηκε γιαδυο μέρες, δυο πολύ δύσκολες μέρες. Που βρήκαμε το θάρρος και την δύναμη αναρωτιέμαι ναδεχτούμε αυτή τη μετακίνηση; … ήταν τόσο τραγική η πρώτη νύχτα στο ξενοδοχείο Dome. Ναπεριμένουμε στη σειρά για να πάρουμε ένα φλυτζάνι ζουμί, που υπετίθετο ήταν κοτόσουπα, και νασκέφτομαι ότι την προηγούμενη ήμουν σε εστιατόριο και με εξυπηρετούσαν δύο γκαρσόνια.»

Την επόμενη μέρα οι εκτοπισμένοι ενημερώθηκαν ότι έπρεπε να ετοιμάσουν τα αυτο -κίνητα τους με άσπρα σεντόνια όπου τους είχαν πει να ζωγραφίσουν κόκκινους σταυρούς. ΗΣόνια αποτόλμησε να κανονίσει μεταφορικό για τη μητέρα της που είχε αρνηθεί να εγκα -ταλείψει το σπίτι.

«Της εξήγησα πως σαν ξένη υπήκοος είχε το δικαίωμα να αποχωρήσει. Αρνήθηκε, λέγοντας ότιθα μείνει με τον «κόσμο τον απλόν» και να υποφέρει μαζί τους ότι πρόκειτο να συμβεί στηκερύνεια. Της είπα “μάμα. Έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα δεν θα υπάρχει κερύνεια. Έλα μαζίμου.” κατόπιν οι γείτονες την έφεραν στο ξενοδοχείο Dome και τη μέρα περπατούσε μέχρι το σπίτιγια να το ελέγξει. Ήταν ένας Τούρκος [-κύπριος] στρατιώτης που ήξερε από πριν και τον πλήρωνεγια να το κλειδώνει και να το κρατά ασφαλές [γέλιο]. Την τρίτη φορά που πήγε το βρήκε λεη λα -τημένο. Ήταν και η τελευταία φορά γιατί δεν της επιτράπηκε να ξαναγυρίσει.»

Μετά την εκκένωση η Σόνια και η οικογένεια έφυγαν με ένα βρετανικό καράβι που τουςμετέφερε στη βάση του Ακρωτηρίου.

«Πήρα πολύ λίγα από τα κοσμήματα μου μαζί. Επέλεξα κάθε ένα με τη σκέψη ότι δεν θαμπορέσω να το ξαναγοράσω, πως δεν θα ξαναέχω την οικονομική ευχέρεια. Όταν επιβιβαστήκαμεστο Devonshire στον Παχύαμμο στάθηκα στο κατάστρωμα και είπα στην κόρη μου “ένα να δεις,τα βουνά μας καίγονται απ’ άκρου σ’ άκρην. Έλα να τα δεις γιατί δεν θα τα ξαναδείς.” η φωτιά ήταναπίστευτη.»

Η Σονια συνέχισε για τη βάση Δεκέλειας ενώ ο άντρας της και η κόρη της φυγαδεύτηκανστο Λονδίνο.

«Μας έβαλαν σε ένα καταφύγιο και μας έδωσαν ένα στρώμα να κοιμηθούμε. Όταν ρώτησαπου είναι τα σεντόνια ένας Βρετανός αξιωματικός μου τα πέταξε λέγοντας “τι νομίζεις ότι είσαι;Τώρα είσαι πρόσφυγας” Εκείνη τη στιγμή συνειδητοποίησα ότι βρισκόμασταν στην αρχή τωνπροβλημάτων μας.»

Στο Λονδίνο η Σόνια επικοινώνησε με τις επαφές που είχε κάνει στην Κύπρο και την βοή -θησαν να βρει δουλειά, πρώτα στην Αγγλία και μετά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σκεπτόμενηόλες αυτές τις περιπέτειες, η Σόνια δηλώνει ότι δεν μετανιώνει.

«Δεν ενέδωσα στην κατάθλιψη ή την απελπισία και ακόμα το θυμάμαι… Μπορεί να χάσαμεπολλά αλλά με την εμπειρία που αποκτήσαμε γίναμε άλλοι άνθρωποι… γίνεσαι πιο απλός, πιοπροσιτός, βλέπεις τη ζωή πιο πλατιά, και αρχίζεις να απολαμβάνεις κάθε απλό πράγμα… Πολλέςπεριπέτειες αλλά όχι άσχημα συναισθήματα, καταλαβαίνεις; Αυτό με γλίτωσε.»


Η Σόνια δεν πήγε στην περιουσία της μετά το 2003 αλλά το έχει σκεφτεί.«Δεν πήγα ούτε σκοπεύω προς το παρόν να πάω. Θα πάω όταν θα νιώσω αδύναμη και συνει -

δητοποιήσω ότι πλησιάζει η ώρα μου. Τότε θα θέλω να πάω στην κερύνεια να καθίσω στηβεράντα του κατσελλή [οικογένεια ιδιοκτητών του ξενοδοχείου Dome] να δω το ηλιοβασίλεμα.Θέλω να είναι απόγευμα του Αυγούστου όπως έκανα λίγες μέρες πριν τον πόλεμο και είπα στονγαμπρό μου που καθόταν δίπλα μου “τι όμορφα που είναι, είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό”και εκείνος συμφώνησε.»

Η Σόνια δεν έλαβε κυβερνητική βοήθεια.«Αυτό που λέω είναι ό,τι καταφέρεις μόνος σου. Μπορεί να μην έχω τα πλούτη, να μην είμαι

αυτό που ήμουν, αλλά σε αυτό το μικρό σπίτι επιβιώνω. Είχα καλή ζωή.»

Μισέλ (Α), 41, Κορμακίτης – ΛευκωσίαΟ Μισέλ γεννήθηκε στο χωριό Κορμακίτης, το κέντρο της Μαρωνιτικής κοινότητας στηνβορειοδυτική άκρη του νησιού. Η οικογένεια του εκτοπίστηκε όταν ήταν μόλις τεσσάρωνχρονών και θυμάται ελάχιστα. Ωστόσο, η οικογένεια του Μισέλ κράτησε επαφή με το χωριοκαι ειδικά με τους γονείς των γονιών του που παρέμειναν. Μετά το πόλεμο, μια ομάδα τριώνχωριών γύρω από τον Κορμακίτη όπου ζούσε ένας σημαντικός αριθμός Μαρωνιτών, απέ -κτησαν το ιδιαίτερο καθεστώς του «εγκλωβισμένου» π.χ. όπως μέλη της Ελληνοκυπριακήςκοινότητας έγιναν εγκλωβισμένοι στην Καρπασία. Στην περιοχή αυτή, πολλοί κάτοικοι αρνή -θηκαν να εγκαταλείψουν και έμειναν με τις οικογένειες τους για τις επόμενες δεκαετίες. Γιατον Μισέλ αυτό σήμαινε ότι μπορούσε να επισκέπτεται τους γονείς τους κάθε τόσο, με τηνεξασφάλιση ειδικής ανθρωπιστικής άδειας από τις Τουρκοκυπριακές αρχές μέσω των ΗΕ. Τοίδιο ίσχυε και για τους Ελληνοκύπριους της Καρπασίας, αν και όπως μπορεί τώρα να αντι -ληφθεί ο Μισέλ, οι Μαρωνίτες λάμβαναν μια ελαφρώς πιο προνομιακή μεταχείριση. Αυτό μετη σειρά του τους καθιστούσε λίγο «ύποπτους» στα μάτια των Ελληνοκύπριων τοπο θε τώνταςτην κοινότητα σε μια μάλλον επισφαλή θέση μεταξύ των δύο εθνοτικών ομάδων. Ο Μισέλμεγάλωσε διαπραγματευόμενος τη δική του εμπειρία του διαχωρισμού και προ σφυ γιάς καιτην ρητορική πολλών Ελληνοκυπρίων εθνικιστών που συνάντησε στο σχολείο.

Ο Μισέλ θυμάται ελάχιστα πριν το 1974 εκτός του ότι ζούσε σε χωριο όταν έγινε ο πόλεμος.Η οικογένεια του Μισέλ κατάφερε να επιστρέψει μετά από περίπου τρία χρόνια, όταν γιαανθρωπιστικούς λόγους επέτρεψαν το πέρασμα για επίσκεψη στους εγκλωβισμένους συγ -γενείς. Αυτές οι επισκέψεις περιορίζονταν στην μία κάθε μήνα για περίοδο μέχρι τρεις μέρες,και δημιούργησαν ένα νέο πλαίσιο που διαμόρφωσε την ανάμνηση που έχει ο Μισέλ από τοχωριό του.

«Θυμάμαι τη δυσκολία στο πέρασμα. Έπρεπε να κάνεις αίτηση ένα μήνα πριν, να ελέγξεις ανεκποιήθηκε η αίτηση, να περάσεις από τους τελωνειακούς έλεγχους και στις δυο πλευρές και νασταματήσεις σε διαφορετικά σημεία έλεγχου στη διαδρομή [για να διασφαλίσουν ότι οιεπισκέπτες δεν θα τριγυρίζαν στον βορρά]. και η διαδικασία αυτή είχε τις παρενέργειές της. γιαπαράδειγμα, παίρναμε πράγματα για να δώσουμε στον δρόμο. Dixan [σκόνη πλυσίματος ρούχων]και καφέ θυμάμαι, έπρεπε να δίνει κανείς στους Τουρκοκύπριους αστυνομικούς για να τον αφή -


σουν να περάσει. Εκείνη την εποχή οι Τουρκοκύπριοι αντιμετώπιζαν ένα τεράστιο οικονομικόπρόβλημα. Ή αν κάποιος σε έβγαζε από την λίστα [επισκεπτών] έδινες κάτι για να σε ξαναβάλουνκ.ο.κ. Θυμάμαι τις ουρές των εγκλωβισμένων στα σημεία ελέγχου, έπρεπε να περιμένεις για 5 με 6ώρες μέχρι να δεις την οικογένεια σου.»

Η οικογένεια του Μισέλ έφυγε από το χωριο κατά τη δεύτερη εισβολή και κατευθύνθηκαναρχικά στο Τρόοδος, μετά στη Λεμεσό όπου και εγκαταστάθηκαν για τα πρώτα χρόνια πρινεπιστρέψουν στη Λευκωσία.

«Ένας λόγος που πήγαν λεμεσό ήταν το καθολικό γυναικείο μοναστήρι που λειτουργούσε καισχολείο και οι άνθρωποι πήγαιναν για να βρουν στήριξη.»

Οι γονείς του Μισέλ ενοικίασαν αρχικά ένα μικρό σπίτι το οποίο μοιράζονταν με άλλους.«Ήμασταν 15 άτομα σε ένα σπίτι και θυμάμαι ότι είχαμε προβλήματα με τον ιδιοκτήτη. Δεν

τους άρεσε να έχει τόσους πολλούς.»Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι οι πιο ευτυχισμένες αναμνήσεις έμειναν στη μνήμη του Μισέλ.«ο πατέρας εργαζόταν κάποια στιγμή σε ένα αθλητικό στάδιο, το οποίο έγινε σημείο διαλογής

της ανθρωπιστικής βοήθειας του εξωτερικού. Θυμάμαι εκείνο το στάδιο καλά. Θυμάμαι τα παιχνί -δια. Συνήθιζαν να τα κρύβουν για να μην τα βρω.»

Ως μεμονωμένα μέλη κοινότητας που ξαναχτίσαν τη ζωή τους στο νότο, τα παιδιά τωνεγκλωβισμένων ήταν μια ομάδα με ιδιάζον ενδιαφέρον.

«Υπήρχαν οικογένειες που αρχικά ήρθαν στο νότο αλλά μετά οι γονείς τους επέστρεψαν στοχωριό και τα παιδιά έμειναν στο νότο για το σχολείο. Τους έδιναν συνήθως ειδικές άδειες για ναπερνούν αρκετές μέρες μαζί με τους γονείς το καλοκαίρι… Σύντομα δημιουργήθηκε ένα οικο -τροφείο για Μαρωνίτες φοιτητές, εκεί που βρίσκεται σήμερα η Μαρωνίτικη Αρχιεπισκοπή, και είχεφορές που έμεναν μέχρι 50 παιδιά. Ήταν μόνο για αγόρια και τα κορίτσια έμεναν σε σπίτιασυγγενών. Δεν ήταν αποδεκτό τότε να είναι μικτό. Αν ρωτήσεις άτομα αυτού του οικοτροφείου θασου πουν πολλές ιστορίες για το πως αναστάτωναν τους γείτονες[γέλιο]»’

Οι παππούδες και γιαγιάδες του Μισέλ παρέμειναν στον Κορμακίτη μέχρι τα βαθιά γερά -ματα και πέρασαν στο νότο μόνο όταν δεν μπορούσαν να αυτοεξυπηρετηθούν και έπρεπε νατους φροντίζουν. Με το άνοιγμα των σημείων ελέγχου το 2003, οι επισκέψεις στο χωριόέγιναν συχνές και πιο ελεύθερες και οι γονείς τους κατάφεραν να επανακτήσουν το σπίτι τουςκαι να το χρησιμοποιούν. Όντως, οι Μαρωνιτες που ζουν στον Κορμακίτη έχουν υπηκοότητααπό την ΤΔΒΚ και από την ΚΔ.

«Έχουμε επίσης δυο μουχτάριδες [επικεφαλής] στο χωριό. γίνονται δυο εκλογές μια στονκορμακίτη και μια στο νότο… είναι ένα ειδικό είδος υπηκοότητας, νομίζω ότι είναι στην τελευταίαβαθμίδα δικαιωμάτων, έχοντας λίγα περισσότερα από αυτά που έχει κάποιος που πρωτο εισέρ -χεται στην ΤΔΒκ. Δεν μας επιτρέπεται για παράδειγμα να συμμετάσχουμε σε εκλογές εκτός εκείνεςτου χωριού.»

Ο Μισέλ σημειώνει ότι το πρόσφατο σχέδιο της ΚΔ για τους επαναπατριζόμενους στιςεγκλωβισμένες περιοχές που προβλέπει ένα μηναίο επίδομα έχει ενθαρρύνει άτομα να επι -στρέψουν στον Κορμακίτη. Αυτό ίσως έχει επίσης υποβοηθηθεί από την επαναλαμβανόμενη


εμπειρία «επιστροφής» ανά τις δεκαετίες. Φαίνεται επίσης ότι έχει υποβοηθήσει την έλλει -ψη ουσιαστικών αλλαγών στην εθνική σύνθεση του χωριού. Πρόσφατα, σημειώνει ο Μισέλ,έγιναν ορισμένες αγοραπωλησίες γης και ακινήτων του χωριού.

«ο αριθμός δεν ξεπερνά το δέκα. Αλλά πωλήθηκε και μια μεγάλη περιουσία κοντά στη θάλασ -σα σε ξένο αγοραστή, αλλά δεν γνωρίζω λεπτομέρειες – μια τεράστια περιοχή πρασίνου.»

Κοιτώντας το παρελθόν, ο Μισέλ θεωρεί πως η προσφυγιά έχει επηρεάσει την Μαρωνιτικήκοινότητα με συγκεκριμένο τρόπο.

«Αν και ο εκπρόσωπος της Μαρωνίτικης κοινότητας ζητούσε επιμόνως να κρατηθεί έναςπροσφυγικός οικισμός για τους Μαρωνίτες πρόσφυγες αυτό δεν έγινε. Ίσως επειδή δεν έγινε καιγια άλλες κοινότητες. Πιθανόν να μη ήθελαν να δημιουργήσουν μια «Νέα κυθραία» κ.ο.κ. Αλλά γιατους Μαρωνίτες μπορούσε να γίνει γιατί ήταν λίγοι. Σαν αποτέλεσμα οι Μαρωνίτες σκορπίστηκανμε αποτέλεσμα να έχουμε 80% μικτούς [δι-εθνοτικούς] γάμους και η κοινότητα να εξαφανίζεται.Στο παρελθόν που ήταν συγκεντρωμένοι σε συγκεκριμένα χωριά οι μικτοί γάμοι ήταν εξαίρεση.Επίσης δεν δόθηκε προσοχή σε άλλους τρόπους να κρατήσουν την κοινότητα μαζί μέσα από τουςδικούς της πολιτισμικούς χώρους.»

Ανασκοπώντας την εμπειρία του ο Μισέλ σημειώνει την επίδραση της εθνικιστικής εκπαί -δευσης στον διαχωρισμό του νησιού.

«οι Ελληνοκύπριοι μας θεωρούσαν ένα είδος προδότη που πηγαίναμε πίσω… θυμάμαι πωςεντυπωνόταν η αίσθηση του μίσους για τους Τούρκους. Θυμάμαι πηγαίνοντας στο χωριό καιακούγοντας άτομα να μιλούν τουρκικά, συμπεριλαμβανομένου του πατέρα μου, πόσο θύμωνα...η άποψη μου άλλαξε φυσικά αργότερα, στο λονδίνο, και με το Σχέδιο Αναν, όταν συναντήθηκα μεΤουρκοκύπριους … Την πρώτη φορά που πέρασα μετά το 2003 ήταν και η πρώτη φορά πουένιωσα ότι μπόρεσα να ταξιδέψω και κάπου αλλού εκτός του χωριού και να συναντήσω Τουρκο -κύπριους. Αν και μπορούσαμε να το είχαμε κάνει προηγουμένως δεν το κάναμε λες και ήταν απα -γορευμένο… Ένιωσα την ίδια έκπληξη όπως οι υπόλοιποι μετά το Σχέδιο Αναν όταν είδα εστιατόριακαι μαγαζιά. Πριν στο δρόμο για το χωριό διασχίζαμε εγκαταλελειμμένα χωριά, όπως ακριβώς μαςέλεγαν στο σχολείο.»

Το δημοψήφισμα του 2004, όπως και το άνοιγμα των οδοφραγμάτων ένα χρόνο πριν, είχεμεγάλο αντίκτυπο στην εμπειρία της προσφυγιάς για τους χωρικούς από τον Κορμακίτη καιυπογράμμιζε τα θετικά μιας μελλοντικής διευθέτησης για την κοινότητα.

«Μετά το Σχέδιο Αναν πολλά πράγματα άλλαξαν. Το πρώτο είναι ότι όλα τα σπίτια επιδιορ -θώθηκαν. οι άνθρωποι από την πρώτη μέρα άρχισαν να επιστρέφουν, σχεδόν 15 οικογένειεςέχουν ήδη επιστρέψει, με πολλά ερωτηματικά ακόμα, και αρκετά νεαρά άτομα που εργάζονταιστις κατασκευές και βοήθησαν το χωριό... για μας, η όποια λύση είναι καλή λύση, ακόμα και ηεπισημοποίηση της παρούσας κατάστασης. Επειδή στην παρούσα φάση τίποτα δεν είναι βέβαιο,δεν μπορεί να υπάρξει εξέλιξη – να επιστρέψεις αλλά πως; κάτω από ποιο καθεστώς; Είναιδύσκολο. Έτσι η όποια λύση – το Σχέδιο Αναν ήταν μια καλή λύση για μας.»


Δημήτρης (Α), 35, Λευκωσία – ΛευκωσίαΟ Δημήτρης γεννήθηκε δυο χρόνια μετά τον πόλεμο του 1974. Δεν έχει απευθείας εμπειρίααπό την φυγή της οικογένειας του από το σπίτι ους στο βόρειο προάστιο της Λευκωσίας αλλάάκουσε τις ιστορίες καθώς μεγάλωνε. Σαν πρόσφυγας δεύτερης γενιάς απόκτησε την προ -σφυγική ταυτότητα της ΚΔ. Οι γονείς του Δημήτρη δεν είναι μόνο πρόσφυγες αλλά καιΤουρκόπληκτοι αφού αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το πρώτο σπίτι τους ότανμετακόμισαν από την Πάφο στη Λευκωσία αρχές του 1960, μετά το ξέσπασμα της διακοι -νοτικής βιας. Η οικογένεια του είναι αριστερή και ο πατέρας τους είχε γίνει στόχος στοπραξικόπημα από τις μονάδες των εθνικιστών. Ευτυχώς απέφυγε τη σύλληψη και πιθανόβασανισμό και φυλάκιση επειδή έλειπε από το σπίτι όταν οι πραξικοπηματίες πήγαν στο σπίτιγια να τον συλλάβουν. Στην παιδική και εφηβική ηλικία ο Δημήτρης αναπόφευκτα προσπά -θησε να ισορρόπησει μεταξύ της επισημοποιημένης ρητορικής του εκτοπισμού και τηςαπώλειας που προπαγάνδιζε το μεταπολεμικό εκπαιδευτικό σύστημα που στο οποίομεγάλωσε και της εξιστόρησης της προσωπικής εμπειρίας των γονιών και συγγενών.

Χωρίς καθόλου εμπειρία πριν το 1974, ο Δημήτρης έχει μνήμες από τον τρόπο που περι -έγραφαν τη ζωή τότε.

«Όσα γνωρίζω για τον Τράχωνα είναι ότι ήταν μια αναπτυσσόμενη περιοχή, με βιομηχανίεςόπου άτομα έρχονταν να βρουν δουλειά. οι τουρκοκυπριακές περιοχές όπως η ομορφίτα ήτανκοντά και οι περιοχές ανάπτυσσαν σχέσεις μεταξύ τους... δούλευαν μαζί στα επιπλοποιεία, γιαπαράδειγμα, ο πατέρας μου μιλούσε γι αυτό πολύ. Τότε χτίστηκε ένα ελληνοκυπριακό φυλάκιο στηομορφίτα και οι Τουρκοκύπριοι έφυγαν αμέσως… Με τις δια-κοινοτικές ταραχές οι Τουρκο -κύπριοι εγκλωβισμένοι εκτοπίστηκαν από τους Ελληνοκύπριους. Αυτό χώρισε τον Τράχωνα σταδύο, έτσι οι Ελληνοκύπριοι όπως η οικογένεια του πατέρα μου μετακινήθηκε από τη μια πλευράτου ποταμού στην άλλη.»

Η οικογένεια μετακινήθηκε στην άλλη πλευρά του ποταμού και έχτισαν το σπίτι ους καιορισμένα από τα παιδιά αργότερα έκαναν τα δικά τους. Ο πατέρας του μετακινήθηκε ακόμαμια φορά από το νέο σπίτι στον Στρόβολο όπου το 1974 χρειάστηκε να φύγει ξανά.

«Να ακούω τους συγγενείς μου να μιλούν για την απώλεια είναι τόσο μεγάλος πόνος καιαίσθηση ότι αδικήθηκαν. Εξηγούν πως έχτισαν και τα έχασαν όλα...δεν παραπονιούνται σε αξιω -ματούχους ή στην κυβέρνηση, αλλά ο πατέρας μου μού τα λέει. για παράδειγμα για τους Παφίτεςαπ’ όπου κατάγεται, που είναι πλούσιοι, η γη τους απόκτησε αξία και εκείνος δεν πήρε τίποτα παρ’όλη την απώλεια... Τρία κατασκηνωτικά κρεβάτια πήραν, αυτό ήταν όλο λένε, ακόμα τα θυμάμαι– το ένα κατέληξε στο σπίτι της γιαγιάς μου και εκεί κοιμάμαι όταν επισκέπτομαι. και μου έλεγαν«αυτό πήρε ο πατέρας που τούν’ την ιστορίαν ούλλην».”

Ο Δημήτρης δεν ένιωσε πρόσφυγας και ένιωσε αποκομμένος από την ταυτότητα τουπρόσφυγα στο σχολείο.

«Μαθαίναμε όλα αυτά τα ποιήματα και τραγούδια απ΄εξω και τα τραγουδούσαμε. OK, καλάείναι, αλλά δεν είναι κάτι που σε αφορά άμεσα, δεν το έζησες. Ίσως η Αμμόχωστος να ήταν τοκαλύτερο μέρος στη γη, ναι, είναι στις φωτογραφίες όμως. και ίσως να ήσουν ακόμα και εκατομ -


μυριούχος, που για κάποιους σήμερα ίσως να είναι και το πιο σημαντικό. Από ένα σημείο και μετάόμως γίνεται ενορχηστρωμένο.. και μερικοί «πλασάρουν ́ το τούτ’ το πράμα» -αλλά αν δεν το έζησεςδεν νιώθεις το ίδιο με κάποιον που το έχει ζήσει. κάποιος που το έζησε θα πάει και θα καθίσει στοοδόφραγμα για ώρες για να περάσει γιατί έχει βιώματα, μια συγκεκριμένου είδους νοσταλγία.κάποιος που γεννήθηκε δυο χρόνια μετά ή δεκαπέντε χρόνια μετά και ενεργεί ως «ένθερμοςνοσταλγός της επιστροφής» - δεν έχουν λογική κάποια πράγματα. Ακούς τις φωνασκίες ατόμωνπου γεννήθηκαν μετά [τον πόλεμο] για παράδειγμα Δεν θα το ονομάσω «σικέ» αλλά θα πω τετριμ -μένο… μπορώ να το πω τώρα, ένιωθα όλη αυτή την εμπειρία στο σχολείο αποστασιοποιημένα.»

Σχολιαζοντας την εικόνα του λιμανιού της Κερύνειας πίσω από το γραφείο του επναλαμ -βάνει τη διαφοροποίηση του απο την ηγεμονεύουσα ρητορικη της απώλειας.

«Ειναι σημαντικη γιατι ζωγραφίστηκε πριν το 1974 και δειχνει τον Πενταδάκτυλο σαν ένα απλόβουνο. Είναι πολύ διαφορετικη εικόνα με αυτη που μεγαλωσαμε [δείχνοντας έξω απο το παρά θυ ρο],γυμνό, και αποτυπωμένο στα τραγουδια της επιστροφης. Αυτη η εικόνα είναι κατι δια φο ρετικο, μεένα μικρό λιμάνι και πέντε ψαρόβαρκες. Πιο απλό, που θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε.»

Ο Δημήτρης συνδέει τις εμπειρίες του με το τρόπο που οι φίλοι και συγγενείς συζητούντην προοπτική λύσης.

«Ίσως άλλα άτομα το νιώθουν πιο έντονα. Μιλώ με άτομα για παράδειγμα από την κερύνεια,που δεν πρόκειται μάλλον να γυρίσουν ποτέ, που εκφράζουν αυτή την αίσθηση της αδικίας “Δενθα χαρώ ποτέ το σπίτι μου ”. Αυτό τι σημαίνει; Σημαίνει όι δεν θα το χαρείς με τους όρους σου, αυτόείναι το μοναδικό μας θέμα… ακούω όλη αυτή την άδεια ρητορική, η οποία δεν είναι άδεια καθόλου,έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο: διαχωρισμός. Είτε μόνοι μας εδώ, είτε μόνοι μας παντού. και μιαςπου δεν μπορούμε να πετάξουμε του Τούρκους, ευτυχώς, στη θάλασσα, είναι εμείς, εδώ – αλλάκαθαροί, εντάξει; Εμείς ποδά εσείς πο’ τζεί με λίγες εδαφικές προσαρμογές, εμείς στα σχολεία μας,εσείς στα δικά σας, εμείς να σας μισούμε, εσείς να μας μισείτε, αυτό και μόνο.»

Ζανέτ (Θ), 78, Βαρώσι – ΛάρνακαΗ Ζανέτ γεννήθηκε στη Λευκωσία και πήγε με την οικογένεια της στην Αμμόχωστο όταν ήτανπαιδί. Θυμάται και τις δυο πόλεις πολύ καλά, αλλά νιώθει σαν σπίτι της στην Αμμοχωστο.Όταν παντρεύτηκε ένα Γάλλο υπήκοο έχτισαν το σπίτι τους στο Βαρώσι την περιοχή πουτώρα είναι περιφραγμένη με αποτέλεσμα να μην έχει πρόσβαση στο σπίτι της μετά το 2003.Ωστόσο η Ζανέτ μπόρεσε να πάει μέχρι το σπίτι της τους μήνες μετά τον πόλεμο και ναπερισώσει συγκεκριμένα πράγματα από το σπίτι. Αργότερα ανακάλυψε ότι ήταν η συμμετοχήτης στην Λατινική κοινότητα που της εξασφάλισε τις άδειες να μεταφέρει αυτά τα πράγματα.

Η Αμμόχωστος για την Ζανέτ ήταν ο τόπος των καλύτερων χρόνων της ζωής της.«Από που να ξεκινήσω; Την ακρογιαλιά, τη θάλασσα, θυμάμαι πόσο απολάμβανε τη θάλασσα

η κόρη μου και το σπίτι που είχαμε. η ζωή μας άλλαξε εντελώς μετά. Υπήρχαν πολιτιστικάδρώμενα, διαλέξεις, η Αμμόχωστος η ίδια. Αλλά ήρθαν τα προβλήματα με τους Τούρκους και ηΑμμόχωστος έκλεισε κι εμείς δεν μπορούσαμε να πάμε… Ήταν καλή η ζωή. οι ανθρώποι ήτανδιαφορετικοί. Ίσως ισχύει παντού, ότι οι άνθρωποι αλλάζουν. Αλλά στην κύπρο η αλλαγή ήταν πιο


ραγδαία ίσως πολλά άτομα δεν ήταν έτοιμα να πάνε στις πόλεις και όταν πήγαν, από τους προσφυ -γικούς καταυλισμούς το πήραν πάνω τους («αππώθηκεν ο κόσμος»). Πόσοι ζούσαν στις πόλειςτότε; οι πιο πολλοί ζούσαν στα χωριά.»

Η Ζανέτ έζησε σε διαφορετικά σημεία της πόλης, και εντός και εκτός της περιφραγμένηςπεριοχής. Το τελευταίο σπίτι της όπου ζούσε με το άντρα και την κόρη της ήταν ένα απλόσπίτι τριών υπνοδωματίων και δύο ορόφους με έναν μικρό κήπο.

Η οικογένεια της Ζανέτ ήταν από τους τελευταίους που έφυγαν από τη γειτονιά. Τη μέρατης προώθησης των Τούρκων ήταν στην πόλη μοιράζοντας προμήθειες με άλλες γυναίκες.

«Ένας γνωστός με είδε και μου είπε ‘τι κάνεις ακόμα εδώ; Όλοι από την περιοχή μας έφυγανήδη’. Έμεινα αποφεύγοντας τη σκέψη αρχικά, αλλά μετά το ξανασκέφτηκα («ανάδοξέμ-μου»)συνειδητοποίησα ότι ίσως ήταν η ώρα να φύγω…μπήκαμε στο αυτοκίνητο και απομα κρυν -θήκαμε, η κόρη μου με μια τσάντα με όλες τις κούκλες της μέσα ήταν σχεδόν δέκα χρόνων...γιαπολλά χρόνια δεν πήγαινε πουθενά χωρίς την βαλίτσα της δεν μπορούσε να δει ούτε στρατιώτες.Ακόμα κλαίει όταν βλέπει Τούρκους στρατιώτες. Τα επηρέασε αυτά τα παιδιά πολύ.»

Η οικογένεια κατέληξε στη βάση της Δεκέλειας‘Άνθρωποι, τόσοι πολλοί άνθρωποι ήταν εκεί. Ευτυχώς υπήρχαν ντουζιέρες. Δεν έτρωγα το

φαγητό, συνήθως ξυπνούσα πολύ πρωί και πήγαινα σε μια καντίνα και ζητούσα ζεστό νερό καιπρόσθετα το δικό μου στιγμιαίο καφέ. Αυτή ήταν η τροφή μου για όλη τη μέρα. Μας έδιναν φαγητόαλλά ήταν απαίσιο.»

Η Ζανέτ βοήθησε με την ανθρωπιστική βοήθεια του καταυλισμού της Άχνας ΄που έστηναντέντες για τους νεοαφιχθέντες πρόσφυγες.

«Βοηθούσαμε με την επικοινωνία. Ήταν μια φοβερή κατάσταση. Είδα άτομα να κάνουν έτσι[ενώνοντας τα χέρια της στο σχήμα ενός φλυτζανιού] για να πάρουν φαγητό επειδή δεν είχαμεπιάτα να το βάλουμε.»

Η οικογένεια κατέληξε στη Λεμεσό όπου η Ζανέτ έπρεπε να αντιμετωπίσει τις αντιλήψειςπου αναπτύσσονταν για την προσφυγική ταυτότητα.

«Εκεί είδα τη διαφορά. οι λεμεσιανοί λυπόντουσαν για τα φορτία που έχαναν από το λιμάνι,παραπονιόντουσαν για τους πρόσφυγες, μας είδαν ως εισβολείς που εκτόπισαν τους Αγγλουςενοικιαστές, για να μας νοικιάσουν το σπίτι τους και ούτω καθεξής. η λευκωσία δεν ήταν έτσι, έτσικι αλλιώς η μισή υπέφερε και εκείνη…»

Αμέσως μετά τον πόλεμο μπόρεσε να επιστρέψει στο σπίτι και να περισυλλέξει μερικάπολύτιμα που είχε αφήσει εκεί.

«Ήταν η ταυτότητα μου που είχε σημασία για τους Τούρκους που μας άφησαν να περάσουμε.ο Τούρκος στρατιώτης μου είπε «Σε ξέρω γι αυτό σε αφήνω να περάσεις. Είσαι η κόρη του κυρίουτάδε και τάδε. και είσαι καθολική γι αυτό θα περάσεις.” Βλέπεις; Ήταν εκείνοι που έκαναν τονδιαχωρισμό.»

Η δυνατότητα να επανακτήσει πολύτιμα αντικείμενα ήταν σημαντική στη διαμόρφωσητης στάσης της Ζανέτ ως προς την απώλεια.

«γνώριζα ένα Βρετανό αξιωματικό που μερικούς μήνες μετά τον πόλεμο διευθετούσε οχήματαγια να φέρουν πράγματα από τα σπίτια των Βρετανών… Μας είχαν προειδοποιήσει ότι δικαιού -


μασταν να πάρουμε μόνο ρούχα και προσωπικά αντικείμενα όχι τιμαλφή. Πήραμε μια φορητήτηλεόραση και ορισμένα βιβλία… Αργότερα πήραμε ακόμα μια άδεια… Αυτή την φορά ο Τούρκοςαξιωματούχος που μας συνόδευε παραπονέθηκε “πηγαινοέρχεσαι γα τα πράγματα σου, έχειςόμως ένα πράγμα που κάνει ίσα με όλα τα άλλα”. Εννοούσε αυτό εδώ [δείχνοντας προς το κομό].κατα λάβαινε την αξία των πραγμάτων αυτός ο άνθρωπος. Στην επιστροφή του είπα ότι είχα μιαηλεκτρική σκούπα που χάθηκε και αποκρίθηκε ‘Έλα, έχω μια αποθήκη γεμάτη μπορείς να πάρειςότι θέλεις. “Όχι, είπα αν βρω τη δική μου καλώς. Αλλά δεν θα πάρω άλλου.»

Αναπολώντας η Ζανέτ υποδεικνύει το κενό ανάμεσα στα πράγματα που περιέσωσε καιτην αίσθηση του σπιτικού που χάθηκε για πάντα.

«OK, πήρα όλα αυτά τα πράγματα. και τι κατάλαβα; τα πιο πολλά ξέφτισαν με το καιρό καιπετάχτηκαν έτσι κι αλλιώς. κάποιες φορές ψάχνω για φωτογραφίες ή μικρά αντικείμενα για ναπάρω την «αίσθηση» του σπιτιού, να νιώσω όπως ήταν τότε, και δεν βρίσκω κάτι. Μερικοί φυσικάδεν το έχουν ούτε αυτό. ξέρω άτομα που έθαψαν τα κοσμήματα τους κάτω από ένα δέντρο καιφυσικά τα έχασαν για πάντα.»

Αυτή η «αίσθηση» χάθηκε για την Ζανέτ όταν είδε το σπίτι της λεηλατημένο στην πρώτηεπίσκεψη εκεί.

«Όταν μπήκαμε όλα τα πράγματα ήτα στο πάτωμα. ο,τι υπήρχε στα συρτάρια, πολλά πράγ -ματα είχαν εξαφανιστεί και όλα τα άλλα ήταν βρώμικα. Εκείνη τη χρόνια έβρεξε πολύ και είχαναφήσει τα παράθυρα ανοικτά. Έξω από το σπίτι είδα φωτογραφίες αλλονών. Πρέπει να τις παρά -τησαν όταν έψαχναν για πράγματα.»

Η Ζανέτ έχει προσφυγική ταυτότητα και ψηφίζει στην περιοχή Αμμοχώστου. Ωστόσο,έλαβε ελάχιστη κυβερνητική βοήθεια όλα αυτά τα χρόνια.

«Δεν υπήρχε βοήθεια για τη μεσαία τάξη. Υπήρχε για ορισμένους χωρικούς και ορισμένουςιδιοκτήτες μεγάλων ξενοδοχείων. Εμείς δεν πήραμε τίποτα μας έδωσαν 1000 λίρες χορηγία για τοδιαμέρισμα αυτό… όσοι είχαν διασυνδέσεις πήραν πράγματα. Δεν υπήρχε δίκαιη κατανομή.Μόνοι όσων η γη απόκτησε αξία κέρδισαν κάτι. Έπρεπε να μας δώσουν και μας κάτι. Ίσως ανζητιανεύαμε θα παίρναμε κάτι, αλλά δεν το κάναμε. Αυτό που γνωρίζω είναι ότι με τον ίδιο τρόποπου σε βρίσκει ο φόρος εισοδήματος έτσι έπρεπε να μας έβρισκαν και τα επιδόματα. Δεν είμαι απόεκείνες που παρακαλούν. Ίσως άλλες κοινότητες ήταν καλύτερα οργανωμένες –λόγω της κοινήςκαταγωγής τους, οι Αρμένιοι και οι Μαρωνίτες. Εμείς δεν έχουμε οτιδήποτε κοινό μεταξύ μας. οιλατίνοι προέρχονται από παντού… εδώ στη λάρνακα οι πρόσφυγες στους οικισμούς είναι όλοιΑκΕλ, τα τουρκικά σπίτια δόθηκαν σε δεξιούς που δεν είχαν διασυνδέσεις στην κυβέρνηση [μετάτον πόλεμο].’

Η Ζανέτ ανακάλυψε ότι η σχέση με προσφυγικές οργανώσεις την έφερναν σε επαφή μετον παλιό κύκλο γνωριμιών της.

«Προσπάθησα να βοηθήσω σε οτιδήποτε αφορούσε την Αμμόχωστο. Τα σαράντα είναι μιακρίσιμη ηλικία. Είσαι ήδη μεσήλικας. ξεκινάς πάλι απ την αρχή, δεν λέω ότι δεν μπορείς αλλά δενείναι το ίδιο να φεύγεις στα 15 σου που ξεκινά η ζωή σου έτσι κι αλλιώς. Έτσι διατήρησα επαφή μετους ανθρώπους από εκεί.»


Η Ζανέτ δεν έχει ποτέ σκεφτεί το σπίτι της σαν περιουσιακή αξία.«Το χτίσαμε για να ζήσουμε το υπόλοιπο της ζωής μας. Έτσι ήταν. γι αυτό το παρε-δώσε («τούν’

τα παζάρκα ούλλα» με αηδιάζουν.»Αυτή τη στιγμή η Ζανέτ νιώθει ότι υπάρχει ελάχιστη ελπίδα για λύση, είτε για το περιουσιακό

είτε για το Κυπριακό πρόβλημα γενικώς.

Νάντια (Θ), 56, Βαρώσι – ΛευκωσίαΗ Νάντια έζησε στη Αμμόχωστο μέχρι τα πρώτα χρόνια της εφηβείας της, όταν πήγε να ζήσειμε τον πατέρα της στην Αγγλία. Το καλοκαίρι του 1974, επισκέφτηκε την Κύπρο για τις συνήθειςκαλοκαιρινές διακοπές και την βρήκε ο πόλεμος. Λόγω της βρετανικής υπηκοότητας διέφυγεμε ναυλωμένη πτήση για το Λονδίνο και αμέσως μπήκε στο Πανεπιστήμιο. Στα φοιτητικά τηςχρόνια, συμμετείχε σε εκστρατεία για την Κύπρο. Η Νάντια είναι και σήμερα ακτιβίστρια γιατην επανένωση και επαναπροσσέγγιση. Η Νάντια έζησε στην Αγγλία και την Ελλάδα πρινεπιστρέψει στην Κύπρο για μόνιμη εγκατάσταση. Τώρα ζει σε ένα διαμέρισμα στην Λευκωσίακαι συχνά αναρωτιέται πως θα ήταν η ζωή της αν δεν γινόταν ο πόλεμος. Για την Νάντια οεκτοπισμός άφησε ένα έντονο σημάδι στην αίσθηση του εαυτού και της ταυτότητας και είναιαυτό που κυρίως θρηνεί.

Η Νάντια έζησε στο Βαρώσι από τη ηλικία των τριών μέχρι τα δεκαπέντε. Η αστικότητατου τόπου, η ανάπτυξη του σαν ανερχόμενος παγκόσμιος τουριστικός προορισμός, είναιβαθιά ριζωμένες στις αναμνήσεις από εκείνη τη ζωή.

«Θυμάμαι ότι σαν πόλη ήταν πολύ πιο μπροστά από τις άλλες. Υπήρχαν πολυώροφα κτίρια,με ξενοδοχεία πάνω στην παραλία (ίσως εκ των υστέρων σκεφτεί κανείς ότι ήταν μειονέκτημα),τα ωραία εστιατόρια και καφετέριες, που δεν ήταν πουθενά αλλού τόσο ωραία... Θυμάμαι τοφεστιβάλ Πορτοκαλιού, τις γιορτές των λουλουδιών, όπου παιδιά ντύνονταν και παρελαύναν, καιμαζί τους κι εγώ.»

Ταυτόχρονα η Νάντια υπογραμμίζει την αίσθηση της γειτονιάς που ξεχώριζε το μέρος.«Να παίζεις στα άδεια οικόπεδα, να φτιάχνεις αυτοκίνητα και να κατηφορίζεις τους λόφους, να

μαζεύεις τα γειτονόπουλα και να δίνεις παράσταση με θέατρο σκιών… Όλα τα θυμάμαι από τοσπίτι. οι βεράντες με παρτέρια λουλουδιών που η γιαγιά φύτευε κρινάκια…. οπωροφόρα δέντραστον κήπο και δυο συκιές, μια με μικρά σύκα και μια με μεγάλα, ένα αμπέλι και κλαριά από τηνμουριά του γείτονα να κρέμονται και να μαζεύονται τα παιδιά για να κόψουν να φάνε. Είχαμε τηναίσθηση της γειτονιάς που έμοιαζε σχεδόν σαν χωριό.»

Για την Νάντια η φυγή ήταν αρκετά τραυματική λόγω της ζωής που είχε. Μιλά για εκείνεςτις στιγμές με διαύγεια και λεπτομέρεια. Έγιναν μια σειρά βομβαρδισμών πριν την κάθοδοτου στρατού στην Αμμόχωστο, που κατά τη διάρκεια τους η Νάντια και η οικογένεια κρύ -βονταν στο τσιμεντένιο γειτονικό κτίριο που είχε υπόγειο.

«Αυτό που μου έμεινε είναι ότι φύγαμε με τα ρούχα που φορούσαμε, ένα μπλουζάκι καιτσόκαρα… το πακετάρισμα ήταν να βάλουμε βιαστικά λίγα απαραίτητα σε μια τσάντα, μιαοδοντόκρεμα και άλλα παρόμοια. Τότε θυμάμαι τη μαμά να πηγαίνει για μια στιγμή μέσα και να


επιστρέφει με μια τσάντα με τα κοσμήματά της. Θύμωσα μαζί της, της την πήρα από τα χέρια καιτην πέταξα κάτω από το νεροχύτη “δεν παίρνουμε κοσμήματα ”, της είπα. “γιατί να πάρουμεκοσμήματα;” “για να τα πουλήσουμε,” απάντησε, “σε περίπτωση που κάτι συμβεί ”. “Δεν θα συμβείκάτι,” επέμενα. “Είναι μόνο για λίγες μέρες και θα επιστρέψουμε”. Ήμουν σε άρνηση. Δεν μπορούσανα πιστέψω ότι φεύγαμε για τα κάλά. Επειδή την πρώτη εισβολή πάλι φύγαμε, πήγαμε σε συγγενείςκαι επιστρέψαμε.»

Η οικογένεια πήγε σε ένα χωριο κοντά στις βρετανικές βάσεις νομίζοντας ότι θα είναι πιοασφαλές. Έμειναν στο σπίτι κάποιων μακρινών συγγενών που η Νάντια ούτε καν γνώριζε.

«Μας δέχτηκαν, μοιράστηκαν μαζί μας τα πάντα, τα οποία ήταν πολύ βασικά επειδή πολλάάτομα κατέληξαν στο σπίτι τους. Μας έδωσαν ένα διπλό κρεβάτι να κοιμηθούμε,και έπρεπε ναξαπλώσουμε με το πλευρό στο κρεβάτι για να χωρέσουμε όλοι… Το βράδυ ξύπνησα και είδα τημητέρα μου να κλαίει στο παράθυρο. Μπορούσα να ακούσω τους λυγμούς της. Την ρώτησα γιατίκλαίει “κοίτα,” μου είπε “κοίτα τις βρετανικές βάσεις που είναι ολόφωτες. Έχουν πετρελαιο δε ξα -μενες και είναι ξένοι στον τόπο μας και όμως μπορούν να έχουν όλα αυτά τα φώτα ενώ εμείςπρέπει να κρυβόμαστε σαν τα ποντίκια.”

Την επόμενη μέρα πήγαν στην βάση της Δεκέλειας και τους έδωσαν μια τέντα«Νιώθαμε πολύ άβολα γιατί αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε ότι διαμορφωνόταν κάτι πιο

οριστικά. η μητέρα αποφάσισε όταν θα έστελναν αεροπλάνο οι Άγλλοι σαν κορίτσι έπρεπε ναφύγω. Αρνήθηκα να τους αφήσω χωρίς να ξέρω τι μπορούσε να τους συμβεί. “Δεν μπορώ να ταβγάλω πέρα, μια γυναίκα μόνη, με μια έφηβη που το μόνο που την ενδιαφέρει είναι αν θα κάνειντουζ ή όχι”. Δεν ήταν έτσι φυσικά… Αργότερα η μητέρα μου μού εκμυστηρεύτηκε ότι αυτός δενήταν ο λόγος. Άκουσε ιστορίες βιασμών και άλλων πραγμάτων και φοβόταν να μείνω εκεί.»

Οι ιστορίες που έρχονταν δεν αφορούσαν μόνο βιασμούς αλλά μια σειρά βιαιοπραγιών. «κάποια στιγμή ένας γνωστός που ήταν στο στρατό ήρθε και ανέφερε φοβερά πράγματα που

συνέβαιναν και στις δυο πλευρές. Αυτό με ανακούφισε σε έναν βαθμό, ότι ο πόλεμος κάνει κακόσε όλους ανεξαιρέτως. Δεν ήταν μόνο τους Τούρκους που κατηγορούσαμε γιατί και οι άλλοιέκαναν πράγματα. Είπε “ο πόλεμος είναι φοβερό πράγμα γιατί είδα Ελληνοκύπριους να κάνουνπράγματα που δεν πίστευα ότι μπορεί να κάνει άνθρωπος”. Τον ρωτήσαμε τι, και μας έλεγε για ένανΤουρκοκύπριο ηλικιωμένο άντρα που τον είχαν δέσει σε ένα τζιπ και έσερναν στο χώμα μέχρι ναπεθάνει, περιέγραφε αποτρόπαιες πράξεις.»

Η Νάντια επιβιβάστηκε σε ένα στρατιωτικό αεροπλάνο και έφυγε για το Λούτον. Η πλειο -νότητα των εκτοπισμένων ήταν Κύπριοι με βρετανικά διαβατήρια.

«καθίσαμε στις πλευρές του στρατιωτικού αεροπλάνου, με παιδιά που έκλαιγαν, μητέρες πουέκλαιγαν, κ.οκ.… φτάσαμε και ο πατέρας έκλεγε για όσα είδε να συμβαίνουν στην κύπρο. κατεβή -καμε από το αεροπλάνο και ο Σταυρός Σωτηρίας μας έδωσε μεταχειρισμένα παλτά για το κρύο.Δεν μου άρεσε καθόλου. Θα ρωτήσεις γιατί, επειδή ήμασταν από αστική τάξη και είχαμε όλα όσαχρεια ζόμασταν. Δεν είχαμε φανταστεί ότι θα μας έδιναν το παλτό και παντελόνι κάποιου άλλου καιθα τρώγαμε σούπα από ουρά βοδιού σε πλαστικά φλυτζάνια.»

Η Νάντια έχει επίγνωση του μακροχρόνιου ψυχολογικού αντίκτυπου του εκτοπισμού καιτον κυρίαρχο ρόλο που έχει η έλλειψη πρόσβασης στην διαιώνιση του αντίκτυπου αυτού.


«Δεν μπόρεσα ποτέ να επιστρέψω και μέχρι σήμερα έχω ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο ότι ωςδια μαγείας ανοίγει το συρματόμπλεγμα και βρίσκω το σπίτι μου. Σε ένα άλλο όνειρο με αφήνουννα πάω μέχρι εάν σημείο αλλά όχι παραπέρα, και αυτό με πειράζει πολύ…νιώθω ότι έχασα ενάκομμάτι της ζωής μου για το οποίο δεν θα παύσω ποτέ να θρηνώ. Μπορεί να μεγάλωσα, ναπαντρεύτηκα, να έζησα σε άλλη χώρα, πάντα όμως ένιωθα ότι κάτι μου συνέβη για το οποίο ήμουνανίκανη να αντιδράσω και πως έκλεψαν μέρος της ζωής μου. ως έφηβη εκείνη την εποχή, ήτανσημαντική καμπή στη ζωή μου, αφήναμε την παιδική ηλικία για να εισέλθουμε στον κόσμο τωνενηλίκων περάσαμε αυτή τη φάση έτσι («στο ντούκου»), επειδή είχαμε τόσο πληγωθεί καιτραυματιστεί που όλα γίνονταν γρήγορα και μηχανικά. Πήγαμε στο Πανεπιστήμιο γρήγορα, μεβιασύνη πέσαμε στον πρώτο άντρα που μας πλησίασε, και πολλά από εκείνα τα παιδιά μπορεί ναέκαναν λάθος επιλογές λόγω αυτής της εμπειρίας. Πέρασε πολύς καιρός για να ξαναβρεί κάποιοςτα πόδια του και να ξαναγελάσει όπως γελούσαμε παλιά και πάλι δεν γελάς με όλο σου το είναι, έναμέρος θρηνεί αυτή σου την απώλεια. Είμαι 56 τώρα και ακόμα αναρωτιέμαι αν θα ξαναδώ τηνΑμμόχωστο. και δεν πρόκειται για τα σπίτια και τον πλούτο που έχασε η οικογένεια μου. Έχασααναμνήσεις, τη μυρωδιά της πόλης, ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου… ξέρεις, ανα -ρωτιέσαι που είναι τα πράγματα μου, τα άλμπουμ, τα τετράδια του σχολείου; Θα μου πεις “είναιτόσο σημαντικά;” φαίνεται πως είναι. Είναι πράγματα που σε κάνουν να νιώθεις μια συνέχεια καιείναι αυτή η συνέχεια που χάθηκε. Είναι σαν να ήσουν εκεί και ξαφνικά βρίσκεις τον εαυτό σουεδώ, και υπάρχει ένα τεράστιο κενό ανάμεσα στα δύο σημεία. Νιώθω ότι έζησα όλο αυτό τοδιάστημα χωρίς την αίσθηση ότι ανήκω κάπου γιατί δεν νιώθω ότι ανήκω στη λευκωσία. και είμαιευέλικτο άτομο γενικά, αλλά έχει άτομα που εγκλωβιστήκανε σε αυτό το αίσθημα της απώλειας.»

Η αίσθηση της απώλειας επηρεάζει τις προσδοκίες της Νάντιας για την μελλοντική λύσηγια την οποία δεν ευελπιστεί.

«Δεν έχω σκεφτεί για αποζημίωση γιατί για μένα δεν αποτελεί αποζημίωση. για μένα μόνο ηιδέα να μπορώ να πάω πίσω σημαίνει αποκατάσταση. οτιδήποτε άλλο θα είναι ψεύτικο. Αλλά μεπληγώνει γιατί υπάρχει μια οριστικότητα σε αυτό, να αιτηθείς την αποζημίωση. Θέλω να ζήσω μετην αίσθηση ότι, αν όχι εγώ, τα παιδιά μου θα επιστρέψουν να κάνουν κάτι. Δεν εννοώ να τοπουλήσουν αλλά να το κάνουν οτιδήποτε. Τείνουμε να εξιδανικεύουμε, έτσι για μένα ακόμα κι ανμου έδιναν δέκα φορές την αξία του σπιτιού δεν θα ήταν το ίδιο. Θέλω το σπίτι μου πίσω, την αυλήμου πίσω, θέλω την γειτονιά μου πίσω, θέλω τις μυρωδιές μου πίσω, θέλω να μπορώ να ξανατρέξωστην παραλία όπως έτρεχα παιδί. Μπορείς να το καταλάβεις, χωρίς να το έχεις ζήσει;»

Προτομές των πρώην ηγετώνΜαρωνιτών στην αυλή τηςΜαρωνιτικής Αρχιεπισκοπής(τα αφιερώματαπεριλαμβάνουν προσευχήγια επιστροφή στακατεχόμενα χωριά)

Το Αρμενικό δημοτικόσχολείο και η Αρχιεπισκοπήπου χτίστηκε στη ‘νέα’Αρμενική περιοχή πουαναπτύχθηκε μετά το 1974

Μέρος του κοιμητηρίουτης Ακανθούς το οποίο έχειισοπεδωθεί

ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ

41

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΚΔΙΚΑΣΗΣΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ

Μελέτης Αποστολίδης, 2004Ο Μελέτης Αποστολίδης είναι πρωτοπόρος σε υπόθεση περιουσιακής διαφοράς στην Κύπροκαθώς είναι ο πρώτος Ελληνοκύπριος που άσκησε αγωγή σε άτομα αντί του Τουρκικού κρά -τους και έχει διεκδικήσει την υπόθεση στα τοπικά δικαστήρια αντί στο ΕΔΑΔ. Η υπόθεσηξεκίνησε το 2004, όταν αμέσως μετά το άνοιγμα της Πράσινης Γραμμής ο Μελέτης Αποστολίδηςένας μεσήλικας Ελληνοκύπριος αρχιτέκτονας που είναι πρόσφυγας από την Λάπηθο τηςπεριοχής Κερύνειας επισκέφτηκε το οικογενειακό του σπίτι. Αν και ανέπτυξε φιλική σχέση μετην οικογένεια Τουρκοκύπριων που τώρα ζει στο σπίτι ανακάλυψε ότι το διπλανό οικόπεδο,επίσης ιδιοκτησία του, είχε πουληθεί σε ζευγάρι ξένων, τον Ντέιβιντ και την Λίντα Όραμς,συνταξιούχους από την Αγγλία, που έχτισαν μια έπαυλη εκεί ως κατοικία μετά τη συντα -ξιοδότηση τους.

Ο Μελέτης Αποστολίδης απαίτησε τα ιδιοκτησιακά του δικαιώματα μέσα από μια δια φο -ρετική πορεία από εκείνη των προηγούμενων υποθέσεων που έγιναν στο ΕΔΑΔ. Αυτό ήτανδυνατό με την χαλάρωση των περιορισμών διέλευσης της πράσινης γραμμής μετά το 2003.Έτσι το 2004 απευθύνθηκε στο Επαρχιακό Δικαστήριο Λευκωσίας κατηγορώντας την οικο -γένεια Όραμς για σφετερισμό της περιουσίας του. Την ίδια χρονιά, εκδόθηκε απόφαση υπέρτου ζητώντας από την οικογένεια Όραμς να εγκαταλείψει την περιουσία και να την επα -ναφέρει στην αρχική της κατάσταση. Μετά την υποβολή εφέσεων, το Ανώτατο Δικαστήριοεπικύρωσε την απόφαση. Καθώς η εκτέλεση της απόφασης δεν μπορούσε να επιβληθεί στοβόρειο μέρος του νησιού, η υπόθεση μεταφέρθηκε στην Αγγλία, στη βάση μιας πανευ -ρωπαϊκής συμφωνίας εκτέλεσης δικαστικών αποφάσεων με αίτημα στο βρετανικό ΑνώτατοΔικαστήριο να εφαρμόσει την απόφαση του Κυπριακού. Από εκεί, η υπόθεση παραπέμφθηκεστο Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ) με ερώτημα για την εφαρμοσιμότητα τωναποφάσεων των δικαστηρίων της Κυπριακής Δημοκρατίας στο βορρά. Η τελική απόφασηπάρθηκε το 2010 επιβεβαιώνοντας την απόφαση των κυπριακών δικαστηρίων.10

10 Η απόφαση του Κυπριακού Ανωτάτου Δικαστηρίου http://www.cylaw.org/cgi-bin/open.pl?file=apofaseis/aad/meros_1/2006/1-200612-121-05.htm (ημερομηνία πρόσβασης 19 Ιουνίου 2011).Η απόφαση του ΔΕΚ http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2009:153:0007:0007:EN:PDF(ημερομηνία πρόσβασης 19 Ιουνίου 2011) και οι αποφάσεις των Βρεατανικων δικαστηρίων μπορούν να αναζη -τη θούν με έρευνα στη ιστοσελίδα http://www.bailii.org/form/search_cases.html (η έρευνα έγινε 19 Ιουλίου 2011).


Η υπόθεση Αποστολίδη εναντίον οραμς ήταν η πρώτη δικαστική υπόθεση περιουσιακώνδιαφορών στην Κύπρο η οποία συνδέεται με το κυπριακό που έφερε τα άτομα αντιμέτωπαμεταξύ τους. Το ορόσημο του καθεστώτος της υπόθεσης, ανέπτυξε μια επιχειρηματολογίαγύρω από το άνοιγμα του δρόμου επόμενων πιθανών δικοινοτικών αγωγών οι οποίες πιθα -νόν να μετατοπίσουν την αντιδικία της σύγκρουσης από το επίπεδο της ατομικής διεκδίκησηςεναντίον του κράτους στο διαπροσωπικό επίπεδο. Γνωρίζοντας αυτά τα επιχειρήματα ο ΜελέτηςΑποστολίδης εξηγεί πως η αναζήτηση του για επανένωση του νησιού και όχι η προώθηση τηςεχθρότητας, καθοδηγούσε τις δράσεις τους σε όλη τη διάρκεια της υπόθεσης.

ΕκτοπισμόςΤο 1974, ο Μελέτης Αποστολίδης έκανε τη στρατιωτική του θητεία μετά που ολοκλήρωσε τηπρώτη φάση των σπουδών του.

«Στην ομάδα που υπηρέτησα 18 άτομα από τα 50 βγήκαν ζωντανοί από το πόλεμο. Ήταν μιαέντονη και δραματική εμπειρία. οι περισσότεροι σκοτώθηκαν στην λάπηθο. Έφυγα αμέσως μετά.Μέχρι τον Σεπτέμβρη ήμουν ήδη λονδίνο. Έφυγα με τη στρατιωτική στολή και άρβυλα με έντονοτο αίσθημα της κατάθλιψης. Ένιωθα ότι δεν θα μπορέσω να ξαναγελάσω στη υπόλοιπη ζωή μου.Δεν επέστρεψα για δυο χρόνια και για λίγες βδομάδες. οι γονείς μου έφυγαν για την λευκωσία μεένα αυτοκίνητο γείτονα.»

Στην διαδικασία ίασης που κράτησε καιρό ήταν καταλυτική η σχέση του με έναν Τουρκο -κύπριο που διέφυγε στο Λονδίνο.

«Συναντηθήκαμε σε μια ελληνική βραδιά. και οι δυο συρθήκαμε εκεί από φίλους που ήθελαννα μας προσφέρουν μια έξοδο από τη μιζέρια μας. Αναγνωρίσαμε αυτή τη μιζέρια ο ένας στονάλλον και αρχίσαμε να μιλάμε για να ανακαλύψουμε ότι κατά την εισβολή πολεμούσαμε 200μέτρα μακριά ο ένας από τον άλλον. Αυτό οδήγησε στην αναβίωση της κατάθλιψης ξανά απ’ τηναρχή μέσα από ερωτηματικά για το τι μας οδήγησε στην κατάσταση που παραλίγο να μας σκο -τώσει. η κατανόηση αυτή έδρασε καταλυτικά ακόμα και σήμερα – μας αρέσει να πιστεύουμε ότιδεν έχουμε προκαταλήψεις αλλά όπως λέει και η παροιμία, «αν ηξέραμε πού εν’ η πέτρα έθ-θασκουντουφλούσαμε πάνω της». Στο λονδίνο ξεκινήσαμε μια διαδικασία να καταλάβουμε τοκυπριακό πρόβλημα μια εποχή που ήταν αδύνατο να σκεφτείς το πρόβλημα… Αργότερα συνα -ντηθήκαμε στο λήδρα Πάλλας με μια ομάδα που αναζητούσε διαπροσωπικές επαφές.»

Ο διάλογος με Τουρκοκύπριους μέσα στα χρόνια ήταν σημαντικός στη διαμόρφωση τουτρόπου σκέψης του Μελέτη Αποστολίδη για το πολιτικό ζήτημα και τις δικές του απώλειες.Διαμόρφωσε επίσης ένα κύριο σημείο ανησυχίας αν θα συνεχίσει με την προσφυγή. Εξέφρασετις σκέψεις του σε αρκετά άτομα, συμπεριλαμβανόμενων και Τουρκοκυπρίων, και τελικάαποφάσισε να προσχωρήσει. Το πρωταρχικό κίνητρο, τονίζει, ήταν η ανάγκη να κάνει κάτιγια την αχαλίνωτη ανάπτυξη που συνέβαινε στο βορρά μετά την αποτυχία του Σχεδίου Αναν,και που φαινόταν να ωθεί τη δυνατότητα μιας προοπτικής λύσης στη σφαίρα του αδυνάτου.

«Σε προσωπικό επίπεδο, θέλω να πάω πίσω. Αν στο κάτω-κάτω η έννοια της «επιστροφής»δενέχει σχέση με «τις ρίζες μου», οι οποίες είναι επίσης συνδεδεμένες με την έννοια της «περιουσίας»,ποια θα είναι η σημασία της «επιστροφής»; Περιουσία για μένα και τους κυπρίους πρόσφυγες

43Μέρος Τρίτο: Ιστορίες Εκδίκασης Περιουσιακών Διαφορών

γενικότερα, δεν είναι μόνο τα υλικά αγαθά – είναι οι δεσμοί με τα σπίτια που εκτείνονται γενιέςπίσω, για παράδειγμα, το σπίτι της μάνας μου χτίστηκε από τη γιαγιά μου το 1860. Έτσι για μέναείναι κρίσιμο σημείο η σύνδεση της επανένωσης, της επιστροφής και του περιουσιακού.»

Το σημείο αυτό φαίνεται ότι έγινε κατανοητό από τους Τουρκοκύπριους φίλους του.«Τα πρώτα συγχαρητήρια που δέχτηκα ήταν από Τουρκοκύπριους. κατάλαβαν ότι δεν ήταν

μια ενέργεια που στρεφόταν εναντίον τους.»

ΑντιδικίαΈνα σημαντικό στοιχείο της απόφασης για να προσφύγει στα δικαστήρια ήταν η ταυτότητατων Όραμς η οποία δεν ήταν κυπριακή.

«Από την πρώτη στιγμή δήλωσα ότι μπορώ να καταλάβω ότι Τουρκοκύπριοι διαμένουν στοσπίτι μου επειδή χρειάζονται ένα μέρος να ζήσουν. Αλλά δεν μπορούσα να καταλάβω έναν ξένοπου έρχεται να επενδύσει σε μια γη φθηνά και ο οποίος, με την πράξη του, συμμετέχει στηνεπιδείνωση ενός ήδη περίπλοκου προβλήματος.»’

Το σκεπτικό αυτό οδήγησε τα αιτήματα της υπόθεσης από τον Μελέτη Αποστολίδη, οοποίος δεν ζήτησε μόνο να εγκαταλείψουν την περιουσία αλλά να γκρεμίσουν οτιδήποτεέχτισαν μέσα σ αυτήν.

«Με την αγωγή δεν επεδίωκα να πω, “Ήρθα για να πάρω την επένδυση που έχετε κάνει”.Αλλάέλεγα “φύγετε και πάρτε την μαζί σας”. Είναι για τον λόγο αυτό που αρχικά δεν ζήτησα από τοΒρεατινικο Ανώτερο Δικαστήριο να κατάσχει την περιουσία τους εκεί… με τον ίδιο τρόπο, δενπρό κειται να δεχτώ την αποζημίωση τους με τον ισχυρισμό τους ότι το κατοχικό καθεστώς δεντους επιτρέπει να γκρεμίσουν το σπίτι. Δεν θέλω να κατατρέχω άτομα που δεν μπορούν ναενεργήσουν.»’

Λέγοντας αυτά γνωρίζει τις πολιτικές περιπλοκές που συνοδεύουν το χειρισμό της υπό -θεσης στο βορρά. Σημειώνει ότι οι Οραμς είχαν δηλώσει ότι δέχτηκαν οικονομική βοήθειααπό τις αρχές εκεί για να πολεμήσουν την υπόθεση, μια υπόθεση που αφορά πολλούς ξένουςεπενδυτές στον βορρά των οποίων τις ανησυχίες οι αρχές θα ήθελαν να κατευνάσουν ότι δενθα έχουν παρόμοια τύχη. Στο δρόμο της υπόθεσης από την Κύπρο στην Αγγλία, μετάΛουξεμβούργο, ο Μελέτης Αποστολίδης ακολουθεί τα ίχνη της δικαιοσύνης.

«Στο Βρετανικό Δικαστήριο ουσιαστικά αποτύχαμε όταν αποφάσισαν ότι η εκτέλεση της από -δοσης της δικαιοσύνης δεν μπορεί να εφαρμοστεί στα κατεχόμενα λόγω της μη εφαρμογής τουκεκτημένου. Αλλά στο λουξεμβούργο τελικά δικαιωθήκαμε.»’

Ένα από τα σημαντικά αποτελέσματα της υπόθεσης, σημειώνει, είναι η απόφαση ότι ‘ταδικαστήρια στην Κυπριακή Δημοκρατία μπορούν να αποφασίζουν για θέματα που συμβαί -νουν στις κατεχόμενες περιοχές, συμπεριλαμβανομένου του περιουσιακού θέματος. Έναχρόνο μετά το τέλος της υπόθεσης ο Μελέτης Αποστολίδης νιώθει δικαιωμένος.

«κατέδειξε ότι οι Ευρωπαϊκοί νόμοι και θεσμοί έχουν μια πρακτική εφαρμογή. Αν σκεφτούμεότι το κοινό μας σπίτι είναι η ΕΕ, μπορούμε και οι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, είναι κοινό τοόφελος και για τις δυο πλευρές. και σκέφτομαι ότι είναι ένα κέρδος για την ΕΕ επίσης… πωςκάποιες αξίες διασφαλίζονται μέσω αυτής.»


Μελλοντικές προσδοκίεςΑυτό που αναμένει τώρα στην καταληκτική φάση της υπόθεσης –η οποία παρέμεινε μερικώςμη εφαρμοσμένη, καθώς η κατεδάφιση της έπαυλης δεν αδειοδοτήθηκε –είναι να πάει στοσπίτι του. Ωστόσο η ‘επιστροφή’, παραμένει για τον Μελέτη Αποστολίδη ένα περίπλοκο καιδύσκολο θέμα.

«η επιστροφή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια του χρόνου… ο,τι σημαίνει για μένα«σπίτι» αργά και σταδιακά μεταβάλλεται σε «τίτλους ιδιοκτησίας» για τις μελλοντικές γενιές. καιόσοι ζουν εκεί είναι διαφορετικοί άνθρωποι. και δυστυχώς σε αυτό φαίνεται να υπολογίζουν γενικώς.Από αυτή την άποψη πιστεύω ότι επείγει να βρούμε λύσεις ώστε να διατηρήσουμε τη δυνατότητατης επανένωσης… δεν γνωρίζω αν η σημερινή γενιά επιθυμεί να πάει πίσω και να ζήσει σε εκείνατα «σπίτια» όταν δεν έχουν παρά μόνο τίτλους και ακόμη περισσότερο όταν δεν έχουν ούτε κιαυτούς να τους συνδέουν με τις κατεχόμενες περιοχές.»

Γίνεται κατανοητό ότι υπάρχουν όρια στον βαθμό που μπορεί αυτή η δικαστική διέξοδοςνα γενικευτεί:

«Δεν πιστεύω ότι τα πολιτικά θέματα θα επιλυθούν μέσα στα δικαστήρια. Είναι ο αγώνας πουείναι σημαντικός που υποβοηθά την υπόθεση, κι ακόμα περισσότερο ότι είναι το Ευρωπαϊκό δικα -στή ριο που βρίσκεται έξω και μακριά από τα εμπλεκόμενα μέρη που δίνει τις λύσεις… αλλά βλέπειςόταν επιδιώκεις πράγματα με διαφορετικούς τρόπους, βρίσκεις κι άλλες λύσεις επίσης και μέσααπό το δικαστήριο. Πιστεύω όσα πετύχαμε έπρεπε να συμβούν, για μένα ήταν μια διαδι κασία πουέπρεπε να ακολουθήσω.»

Η υπόθεση αυτή εκλαμβάνεται τότε ως ένα άνοιγμα δρόμου προς μια νέα αρχή παρά τοτέλος:

«Από το σημείο αυτό πρέπει να μπούμε σε διαπραγματεύσεις με πνεύμα συνεργασίας και συμ -φωνίας, κοιτώντας στο κοινό μας σπίτι που είναι η κύπρος, προσπαθώντας να την επανε νώσουμεμέσα στην ΕΕ και με εφαρμογή των κανόνων δικαίου της. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν ιδανικέςλύσεις... αλλά αυτό που πρέπει να προσπαθήσουμε είναι να βρούμε λύσεις να εφαρμόσουμε απόκοινού σε κοινό δρόμο… σταδιακά να αφήσουμε στο παρελθόν όπως η Ευρώπη έκανε μετά το Β’Παγκόσμιο πόλεμο … για τις μελλοντικές γενιές επίσης.»

ΣυμπέρασμαΗ υπόθεση Αποστολίδη εναντίον Οραμς είναι αδιαμφισβήτητα ένα ορόσημο στην εκδίκασητων περιουσιακών διαφορών στην Κύπρο. Εντούτοις από την πλευρά του ενάγοντα που τηνξεκίνησε είναι μεγάλης σημασίας να θεωρηθεί η υπόθεση με μη-αντιμωλιακούς όρους (μετην έννοια των εθνοτικών ομάδων) που αρχικά ξεκίνησε. Από αυτή την άποψη ο ΜελέτηςΑποστολίδης αναγνωρίζει ότι η διάχυτη ρητορική που αναπτύξαν οι δύο πλευρές, συχνότεραποιο εντατικά στα μέσα ενημέρωσης παρά σε επίσημο επίπεδο, έχει κατά καιρούς να απο -πειραθεί να εθνοποιήσει την υπόθεση. Αυτοί οι εθνοτικοί όροι καθιστούν το ζεύγος Όραμς«εντολοδόχους Τουρκο κυπρίων» και τον ίδιον μια εμβληματική μορφή που προωθεί μια'Ελληνοκυπριακή υπόθεση' που είναι εθνικά καθο ρισμέ νη και που εθνοτικά αποκλείει τον'άλλο'. Ο Μελέτης Αποστολίδης τονίζει ακούραστα ότι τα κίνητρα του δεν ήταν και συνεχίζουν


να είναι κάθε άλλο από εθνικιστικά. Ο σκοπός του είναι συμφιλιωτικός και το όραμά του είναιη επανένωση. Έχοντας αυτά κατά νου, καθιστά παράδοξες τις πολιτικές ερμηνείες τηςυπόθεσης ως σύμπτωμα που βαλτώνουν το περιουσιακό ζήτημα.

Μάικ Τύμβιος, 2005Ο Μάικ Τύμβιος έγινε γνωστός στο πλαίσιο του κυπριακού μέσω της υπόθεσης που υπο βλή -θηκε στο ΕΔΑΔ το 1990, Ευγενία Μιχαηλίδου Developments λτδ και Μιχάλης Τύμβιος εναντίονΤουρκίας (Αρ. Αίτησης 16163/90).11 Στην υποβολή της υπόθεσης ο Τύμβιος υπο στή ριξε τοδικαίωμα να απολαμβάνει περιουσία που κατείχε στην περιοχή της Τύμβου (την οποία είχεεγγράψει σε εταιρεία που τότε ανήκε σε εκείνον και την σύζυγο του), δικαίωμα που η Τουρκίααρνήθηκε. Η υπόθεση ορίστηκε ως αποδεκτή το 1999. Το Δικαστήριο αποφά σισε τον Οκτώβρητου 2003 υπέρ της αιτήτριας και εκδίκασε το κόστος και τα έξοδα αλλά επι φύλαξε την από -φαση αναφορικά με το ποσό των c. 270000 ΛΚ προσκαλώντας τα μέρη να κατα βάλουνπροσπάθεια να έρθουν σε συμφωνία.

Ενώ μέχρι το σημείο αυτό η υπόθεση ακολούθησε το προηγούμενο της υπόθεσης λοϊζίδουεναντίον Τουρκίας, η επόμενη φάση έκανε τον Μάικ Τύμβιο ο οποίος ήταν γνωστός μεταξύτων Ελληνοκυπρίων ως ολυμπιονίκης που έκανε την χώρα του περήφανη, περσόνα νον γκράταως τον πρώτο γνωστό άτομο που αποδέχτηκε την προσφορά από την ΕΑΠ ως ανταλλαγή γιατην περιουσία του. Τον Απρίλη του 2008 απόφαση του ΕΔΑΔ επικύρωσε την κατάληξη τηςυπόθεσης ως φιλικό διακανονισμό ο οποίος αντάλλαξε την εν λόγω γη κάτω από τις εξουσίεςτης ΕΑΠ για ένα εκατομμύριο δολάρια Αμερικής. Η απόφαση έκανε λόγο για ένα τρίτο μέροςστην υπόθεση, την Κ.Δ., της οποίας ο Μάικ Τύμβιος είναι πολίτης και η οποία τον είχεανακηρύξει πτωχεύσαντα, βάση του οποίου η ΚΔ είχε ζητηήσει από το ΕΔΑΔ να μην επι -κυρώσει τον διακανονισμό (ισχυριζόμενη ότι ο νόμος δεν επιτρέπει σε πρόσωπα που έχουνπτωχεύσει να κάνουν οικονομικές συμφωνίες). Ο ισχυρισμός απορρίφθηκε.

Τρία χρόνια μετά την ολοκλήρωση της υπόθεσης ο Μάικ Τύμβιος βρέθηκε στο επίκεντροτης δημοσιότητας σε σειρά περιπτώσεων κι όλες σχετικές με την προσπάθειά του να ανα -κτήσει την περιουσία του την οποία αντάλλαξε με γη μέσω της ΕΑΠ. Νομικά η εκτέλεση τηςδιευθέτησης φαίνεται ότι σκόνταψε στο νόμο της Κ.Δ. που θέτει όλες τις Τουρκοκυπριακέςπεριουσίες κάτω από το ειδικό τμήμα του Υπουργείου Εσωτερικών, γνωστό με το όνομα‘Κηδεμόνας Τουρκοκυπριακών Περιουσιών’. Αυτό περιλαμβάνει και τουρκοκυπριακή περι -ουσία η οποία ανήκε στην Τουρκοκυπριακή Κοινοτική Συνέλευση (η οποία ουσιαστικά διαλύ -θηκε με την έναρξη της εθνοτικής διαμάχης το 1963).

11 Για λεπτομέρειες βλέπε http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Case-Law/Decisions+and+judgments/HUDOC+database/ (πρόσβαση18 Ιουνίου 2011).


Εκτοπισμός Ο Μάικ Τύμβιος ζούσε στη Λευκωσία τον καιρό του πολέμου. Η γη που τελικά κληρονόμησε,ανήκε στον παππού του, ο οποίος καταγόταν από το χωριό Τύμβου. Αυτό τον διαφοροποιείαπό τους πρόσφυγες που έχασαν τα σπίτια τους στον πόλεμο: αυτό που έχασε από τον εκτο -πισμό εκτιμάται με οικονομικούς όρους ως σημαντική περιουσία.

«Συναισθηματικά δεν είχα ειδικούς δεσμούς με την Τύμπου. ο πατέρας και παππούς είχανφύγει από το χωριό και δεν μεγάλωσα εκεί.»

Με αυτό τον τρόπο ο Μάικ Τυμβιος σκιαγραφεί τις διαφορές μεταξύ των απωλειών τουκαι τα συναισθηματικά πλαίσια στα οποία η ‘ορθόδοξη’ εμπειρία της προσφυγιάς συνήθωςεπανεκτιμάται.

Αντιδικία Τελειώνοντας τις σπουδές του στο εξωτερικό ο Μάικ Τυμβιος επέστρεψε στην Κύπρο το 1980και εντάχθηκε στην ομάδα των εκτοπισθέντων Ελληνοκύπριων και ιδιοκτητών περιουσιώνστο βορρά οι οποίοι έψαχναν τρόπους να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους.

«κάποια δεδομένη στιγμή ανακαλύψαμε, μιλώντας σε αρκετούς δικηγόρους, ότι η Τουρκίαείχε επικυρώσει την Ευρωπαïκή Συνθήκη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΑΔ) … η πρώτη πουπροχώρησε και αιτήθηκε ήταν η Τιτίνα λοϊζίδου και αμέσως μετά από εκείνη προχωρήσαμε καιεμείς, μια ομάδα 32 ατόμων… η απόφαση στην δική μου περίπτωση βρήκε ότι η Τουρκία παρα -βίασε το Άρθρο 1, π.χ. το δικαίωμα στην περιουσία... μετά περιμέναμε την απόφαση για απο -ζημίωση. Εν τω μεταξύ η Τουρκία έστησε την ΕΑΠ το 2005… από το 2003 μέχρι το 2005 επιμέναμεστο δικαστήριο απαιτώντας την [εκτέλεση της] απόφαση [ς]. Το 2005 η Τουρκία με πλησίασε μέσωτης ΕΑΠ... εκείνο τον καιρό δεν γινόταν οτιδήποτε για την υπόθεση. η Τουρκία έγραψε ένα γράμμαζητώντας μου αν θα ενδιαφερόμουν για έναν φιλικό διακανονισμό και με προσκαλούσε να συνα -ντηθώ με την Επιτροπή … η διαδικασία κράτησε ενάμισι χρόνο κατά τον οποίο δέχτηκα επίθεσηαπό την [κ.Δ.] κυβέρνηση, όπως γνωρίζετε από τα μέσα ενημέρωσης. για να καλύψω τον εαυτόμου έστειλα επιστολή στον Τασσο Παπαδόπουλο [τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας], εξηγώ -ντας όσα συνέβαιναν και τί προσφορά είχα, και ζητούσα την εμπλοκή της κυβέρνησης σε έναοικονομικό σχέδιο (να σημειώσουμε ότι μιλούμε για μια περιουσία €30-40 εκατομύρια ευρώ).Ζητούσα μια κυβερνητική εγγύηση ενός ποσού για να παραχωρήσω τα νομικά μου δικαιώματαστην κυβέρνηση για να μην προχωρήσω σε φιλικό διακανονισμό … τελοσπάντων, τελικά συμφω νήσαμε με την Επιτροπή το 2007 για ανταλλαγή μέρους της περιουσίας μου με μια περιουσία πουανήκει στην Τουρκοκυπριακή κοινοτική Συνέλευση στην λάρνακα… αξίας 25εκ Ευρώ, και έναποσό περίπου 1εκ. Δολάρια Αμερικής για απώλεια εσόδων από την περιουσία μου.»

Αν και η συνολική αξία της συμφωνίας δεν ανταποκρίνεται στην αξία της περιουσίας, οΜάικ Τύμβιος αναγνώρισε πως ‘οι ζητιάνοι δεν μπορούν να παζαρεύουν’ και έτσι πήρε τοδρόμο της λογικής να ‘πάρει τα χρήματα και να πει κι ευχαριστώ’. Η υπόθεση στάληκε στοΕΔΑΔ για επικύρωση και η Κ.Δ. πληροφορήθηκε σχετικά.

«η Δημοκρατία αντέδρασε βίαια ισχυριζόμενη ότι η γη βρίσκεται κάτω από τον κηδεμόνα, ότιη συμφωνία θα υποσκάψει τον θεσμό του κηδεμόνα, ότι είναι απαράδεκτο κλπ. το Δικαστήριοαπέρριψε τους ισχυρισμούς και αποφάσισε υπέρ μου.»


Η Τουρκία πλήρωσε το ποσό που συμφωνήθηκε και μέχρι σήμερα η Κ.Δ. αρνείται ναεφαρμόσει τη συμφωνία και έχει μπλοκάρει την μεταβίβαση του τίτλου.

«Αξιοποιεί την γη παρανόμως για σχολεία, την εκμεταλλεύεται παράνομα,και έχω τώρα υποβάλειπαράπονο εναντίον της Δημοκρατίας στο ΕΔΑΔ ζητώντας αποζημιώσεις, τιμωρία και την απο -πομπή της κυπριακής Δημοκρατίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης... Πήρα την υπόθεση σε εγχώ ριοδικαστήριο ζητώντας την ολοκλήρωση της διαδικασίας μεταβίβασης της περιουσίας και το κλείσιμοτων σχολείων… η Δημοκρατία δεν θέλει να δημιουργήσει προηγούμενα αλλά αυτό δεν είναι ηδική μου ανησυχία. Μια απόφαση του ΕΔΑΔ πρέπει αργά ή γρήγορα να εφαρμοστεί.»

Αν και πίσω από τις προσπάθειες της κυβέρνησης μπορεί να βρίσκονται πολιτικές ανη -συχίες, αυτό είναι ένα πολιτικό επιχείρημα που όπως παραδέχεται ο Μάικ Τυμβιος ακούγεταικενό περιεχομένου.

«Σκέφτομαι ως εξής: η κυβέρνηση ανησυχεί μην δημιουργήσει προηγούμενα για την εν τέλειλύση του περιουσιακού στις συνομιλίες – τι προηγούμενα; Όταν βλέπουμε πως οι διαπραγ μα -τεύσεις πάνε προς τα πίσω αντί μπροστά και όταν ξέρουμε ότι η ανταλλαγή θα είναι μέρος τηςεπίλυσης του προβλήματος, πως δημιουργεί προηγούμενα; Ανταλλαγή θα προσέφερε σαν μιαεπιλογή, μαζί με αποζημίωση. οι ηγέτες συμφώνησαν ότι θα ξεκινήσουν με ανταλλαγή και οτι δή -ποτε περισσέψει θα δίνονται χρήματα.»

Ο Μάικ Τύμβιος πιστεύει ότι σε αυτή τη βάση έχει σημειώσει μια διαφορά στο πολιτικόπλαίσιο του ζητήματος.

«η υπόθεση μου, μαζί με την υπόθεση της Τιτίνας και όλων των άλλων έχει καταφέρει έναπράγμα που κανείς άλλος δεν κατάφερε μέχρι τότε. η Τουρκία αναγνώρισε το δικαίωμα μας στηνπεριουσία το οποίο δεν είχε αναγνωρίσει μέχρι τότε. Μέχρι εκείνη τη στιγμή έλεγε “ότι πήραμε μαςανήκει και κανείς δεν θα πάρει οτιδήποτε”. Αυτό ήταν το πιο σημαντικό πράγμα. και τα 1000 άτομαπου είναι τώρα στη λίστα αιτητών της Επιτροπής: επειδή η περιουσία τους είναι αναγνωρισμένηκαι θα λάβουν αποζημίωση. Ανεξάρτητα αν η αποζημίωση που θα λάβουν θα είναι κατά πολύ χαμη -λότερη της αξίας των περιουσιών τους, το δικαίωμα τους στην περιουσία αναγνωρίζεται. Είναι οινόμιμοι ιδιοκτήτες αυτών των περιουσιών. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό να διασφαλιστεί. καιανοίξαμε τον δρόμο για όλους τους άλλους ιδιοκτήτες περιουσιών.»

Η κριτική που έχει δεχτεί για την αποδοχή της διευθέτησης με την Τουρκία είναι κατά τονΜάικ Τυμβιο ανεδαφική.

«Όταν κηρύχτηκα πτωχεύσας για ποσό €700,000 και παρουσίασα στο δικαστήριο εχέγγυο τιςπεριουσίες στις κατεχόμενες περιοχές τις οποίες αν είχα στις ελεύθερες θα άξιζαν 100 εκατομ μύριααντί 40, κυρίκτηκα ‘μη αξιόχρεος’ επειδή η περιουσία αυτή βρίσκεται στη κατεχόμενες περιοχέςκαι η αξία της είναι 0. Όταν το κράτος αποτιμά την περιουσία σου 0, γιατί παραπο νιούνται που ηΤούρκοι έδωσε αξία στη περιουσία μου; … Επειδή έτυχε οι Τούρκοι να μπουν από την κερύνεια,και ήμασταν εμείς οι άτυχοι που έπρεπε να χάσουμε τις περιουσίες μας; Αυτό είναι το ερώτημα…Όταν ένα άτομο στην Πάφο έχει ένα μικρό οικόπεδο και βγάζει 2εκ από αυτό και η περιουσία μουθεωρείται ότι έχει αξία 0, που είναι η δικαιοσύνη;»


Μελλοντικές προσδοκίεςΣκεφτόμενος τη πιθανότητα μιας δίκαιης λύσης στο περιουσιακό ζήτημα ο Μάικ Τυμβιοςείναι μάλλον πεσσιμιστής:

«κάναμε σοβαρά λάθη, τους δώσαμε την ευκαιρία να πάρουν τις περιουσίες μας, να πάρουν30 ή παραπάνω τοις εκατό της κύπρου και αυτό δεν θα επιστραφεί πλήρως. Αν θα υπάρξει λύσηθα είναι συμβιβασμός ο οποίος δεν θα επιτρέψει την επιστροφή των περιουσιών. Το Σχέδιο Ανανπροέβλεπε τη δυνατότητα της επανένωσης της κύπρου μετά από λίγα χρόνια. Δεν πέρασε καιεπειδή δεν πέρασε χειροτέρεψε την κατάσταση μας. Εξαφάνισε σχεδόν τη πιθανότητα μιας δίκαιηςλύσης. Αυτό που δεν κατάλαβαν πολλοί τότε είναι ότι το σχέδιο δεν ήταν μόνο για μας. Ήταν γιατους ανθρώπους που θα έρθουν μετά από μας. Μετά από 20-25 χρόνια. και αυτό είναι σημαντικόσημείο το οποίο δεν κατάλαβαν.»

Σε σχέση με άλλους που έχουν τα τελευταία χρόνια υποβάλει αιτήσεις στην ΕΑΠ, σημειώνειμια αλλαγή στην προσέγγιση η οποία παρ ‘όλα αυτά προσφέρει ελάχιστες ελπίδες βελτίωσηςπαρά τις δυσκολίες:

«η αλλαγή στη νοοτροπία των ατόμων που βλέπω σε σχέση με τις περιουσίες τους. Προσ φεύγουνστην Επιτροπή σκεφτόμενοι ότι είναι καλύτερα να πάρουν το 1/3 της αξίας της περιουσίας τουςπαρά τίποτα. και βλέπεις ότι οποτεδήποτε υπάρχει μια ένδειξη ότι τα πράγματα κινούνται προο -δευτικά οι αριθμοί πέφτουν. Όταν υπάρχει αδιέξοδο αυξάνονται καθώς τα άτομα βλέπουν ότι δενθα υπάρξει λύση. Επιπρόσθετα, η Επιτροπή έχει ένα χρονικό όριο για να παύσει τις εργασίες τηςμέχρι το τέλος του 2011. Τι θα συμβεί μετά; Θα τα χάσουν όλα; Επειδή το ΕΔΑΔ δεν θα αποτελείεπιλογή μετά το 2011.»

Αυτή η απαισιοδοξία ισχύει και κατά την αξιολόγηση της δικής του κατάστασης:«Μετανιώνω που αναγκάστηκα να μηνύσω την κΔ στο ΕΔΑΔ. λυπάμαι επειδή βλέπω ότι θα

έχει επιπτώσεις και σε άλλους τομείς. Επειδή η Δημοκρατία δεν μπορεί να απαιτήσει από τηνΤουρκία να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της ενώ [η κΔ] δεν τις εκπληρώνει. Θα έχει και επιπτώσειςστους ανθρώπους γιατί είναι εκείνοι που θα πληρώσουν τα πρόστιμα και όχι οι κυβερνήσεις.»

Συμπέρασμα Δεν έχει αποφασιστεί ακόμα ο βαθμός της επιτυχίας του Μάικ Τυμβιου στην πλοήγηση εντόςτης αυξανόμενα σύνθετης εμπλοκής του νόμου και της πολιτικής στο περιουσιακό ζήτημα. Ηυπόθεση του είναι τόσο παραστατική αυτής της εμπλοκής όσο και η πικρία στην επιδίωξητου‘δικαίου’ που έχει αφήσει η εμπειρία σε πολλούς Ελληνοκύπριους. Ταυτόχρονα είναι επίσηςενδεικτικό του περιθωρίου που έχει απομείνει στην ιδιωτική πρωτοβουλία στην απουσίαπολλών λύσεων που επηρεάζουν πολίτες ακόμα. Ενώ μια τέτοια πρωτοβουλία, από τα άτομα,όπως το θέτει ο ίδιος, ‘που παίρνουν τη μοίρα στα χέρια τους’, μπορεί να φανεί μια απάντησησε προσωπικές ανάγκες απελευθέρωσης από το φορτίο του κυπριακού που σχεδόν όλοι οιΚύπριοι φορτώθηκαν στους ώμους τους, η πρόσβαση στη σωστή απόλαυση της περιουσίαςπαραμένει απατηλή. Αυτή η απροσδιοριστία με πολλούς τρόπους είναι που δεσμεύει πολλούςαιτητές με την ΕΑΠ που πιθανόν να αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν καθώς μια συνολικήδιευθέτηση φαίνεται να διαφεύγει των ηγετών. Σε αναγνώριση αυτού, ο Μάικ Τύμβος γνω -


ρίζει επίσης ότι 30 χρόνια μετά από το γεγονός φαίνεται ότι είναι απίθανο να αποδωθεί«δικαιο σύνη» ακόμα και στο ενδεχόμενο της λύσης. Η αφήγηση του αποτελεί μια σκληρήυπενθύμιση ότι μια τέτοιου είδους ‘δικαιοσύνη’ είναι τόσο ένα θέμα μιας δια-κοινοτικήςδιαπραγμάτευσης μεταξύ ηγετών, όσο και ενδο-κοινοτικης διαπραγμάτευσης μεταξύ όσωνέχασαν λιγότερα ή περισσότερα, εκείνων που δεν έχασαν κάτι και όσων έχουν κερδίσει.

Θωμάς Καούλας, 2007Ο Θωμάς Καούλας είναι λιγότερο γνωστός στις νομικές υποθέσεις περιουσιακών δικαιω μά -των στην Κύπρο. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι ο Θωμάς Καούλας δεν έχει μόνο αξιώσει τηναπόλαυση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας του στα κυπριακά εθνικά δικαστήρια, αλλά τα διεκ -δί κησε επίσης από την ίδια την Κ.Δ. Ο ίδιος και η σύζυγός του Ελένη Καούλα με νομική αγωγήαξίωσης που κατέθεσαν στο Επαρχιακό Δικαστήριο Αμμόχωστου στις 9 Οκτωβρίου 2007,ισχυρίστηκαν ότι η Δημοκρατία έχει αποτύχει να αποζημιώσει αποτελεσματικά την ιδιοκτησίαπου έχουν χάσει μέσα και γύρω από την πόλη της Αμμοχώστου, λόγω της κατοχής από τατουρκικά στρατεύματα και η οποία ανέρχεται σε 109εκ. Λ.Κ.

Καθώς εκδιώχθηκαν βιαίως από την περιουσία τους με το πόλεμο του 1974 και καθώς ηπεριουσία τους δεν φέρει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ικανά να τη διαφοροποιήσουναπό άλλες περιουσίες που δεν βρίσκονται υπό κατοχή, η αξίωση του Θωμά Καούλα βασίζεταιστην άποψη ότι το κράτος απέτυχε να τον προστατέψει επαρκώς από τις αρνητικές επιπτώσειςτης απώλειας αυτής (κυρίως της απώλειας εισοδήματος από αυτές τις περιουσίες) τα χρόνιακαι δεκαετίες που ακολούθησαν την Τουρκική εισβολή. Το επιχείρημα της αξίωσης βασίζεταιστη διαφορετική αντιμετώπιση που έχει το κράτος σε όσους έχουν εκτοπιστεί και αυτούς πουδεν έχουν εκτοπιστεί, καθώς πρόσφυγες και μη-πρόσφυγες αναμένεται να συνεισφέρουν μείδιο τρόπο στο δημόσιο βάρος. Αυτό, σύμφωνα με την αγωγή αξίωσης που παρουσιάστηκετον Οκτώβριο του 2009, παραβιάζει τα άρθρα 23, 24 και 28 του Συντάγματος της Κ.Δ., πουαφορούν το δικαίωμα στην περιουσία και την συμμετοχή στο δημόσιο βάρος, αντίστοιχα. Οδικηγόρος της κυβέρνησης απέρριψε το επιχείρημα ότι η Δημοκρατία απέτυχε, παρά τογεγονός ότι είχε τη δυνατότητα να το πράξει, να επιβάλει ειδική φορολογία και ωφελήματαέτσι ώστε να διασφαλίσει ότι οι απώλειες χρήσης που υπέστησαν οι εκτοπισμένοι αποζη μιώ -νονταν επαρκώς. Η δικαστική ακρόαση συνεχίστηκε το 2011. Ο Θωμάς Καούλας διευθύνειένα μικρό τυπογραφείο στην Λεμεσό. Αγωνίζεται με τα χρέη και αναμένει από την υπόθεσηνα αποδώσει στον αγώνα του να εξασφαλίσει την οικογένεια του κάτω από αντίξοες συνθήκεςπου όπως αναγνωρίζει δε οφείλονται σε εκείνον.

Εκτοπισμός Ο Θωμάς Καούλας νιώθει ότι μετά τον πόλεμο το κράτος έδωσε στους πρόσφυγες μόνοελάχιστα ωφελήματα για να ανακουφίσει τις απώλειες που υπέστησαν.

‘Τα ωφελήματα που δίνουν τώρα δεν είναι αρκετά σε σύγκριση με τι απώλειες που δεχτήκαμε.για παράδειγμα, μου έδωσαν 6000 λ.κ., με τις οποίες αγόρασα ένα διαμέρισμα, το οποίο ήταντόσο μικρό που τώρα ενοικιάζω το σπίτι που μένω και τις εγκαταστάσεις που χρησιμοποιώ για την


επιχείρηση μου. Έχω ήδη πληρώσει συνολικά 200,000 λ.κ ενοίκιο μέχρι σήμερα. Αυτό είναι πολύδύσκολο και είχα αιτηθεί πολλές φορές στην κυβέρνηση για βοήθεια ζητώντας συγκεκριμένακάποια φορά την ανταλλαγή της περιουσίας που έχω στο βορρά με μια περιουσία στο νότο για ναμπορέσω να σταθώ στα πόδια μου. Έχω πληρώσει πολλά χρήματα μέχρι τώρα, και εξακολουθώ ναπληρώνω για να μεγαλώσω την οικογένεια μου με τρία παιδιά και τώρα τρία εγγόνια. Μου αρνή -θηκαν όλοι, λέγοντας μου ότι είναι πολιτικό ζήτημα. Είμαι 65 χρονών και ακόμα αγωνίζομαι και δενθα σταματήσω να αγωνίζομαι μέχρι να νιώσω ότι δικαιώθηκα, μέχρι να αναγνωριστεί η χρημα -τοπιστωτική μου φερεγγυότητα.’

Μέσα από την αγωγή, ο Θωμάς Καούλας διατυπώνει την αποτυχία της κυβέρνησης ναδράσει ως εγγυητής στις αιτήσεις ενυπόθηκων δανείων με εξασφάλιση την εγκαταλελειμ -μένη περιουσία, πράγμα που συνιστά διάκριση.

‘οι λεμεσιανοί μπορούν να πάνε στην τράπεζα να υποβάλουν το μικρό τους οικόπεδο και ναπάρουν δάνειο, αλλά η δική μου περιουσία δεν θεωρείται επιλέξιμη.’

Μια τέτοια διάκριση του φαίνεται αδικαιολόγητη αναλογιζόμενος τι είχε πριν τον εκτο -πισμό και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στην πορεία λόγω του εκτοπισμού.

‘Αποσύρθηκα στα 27 μου όταν έφυγα. Σταμάτησα τις νομικές σπουδές μου στην Ελλάδα για ναξεκινήσω την επιχείρηση η οποία πήγαινε καλά… ήρθαμε εδώ και την πρώτη μέρα καθίσαμε στοπάτωμα με τη σύζυγο μου και εκείνη θήλαζε το πρωτότοκο γιο και η σπιτονοικοκυρά δεν ήρθε ναρωτήσει καν “παιδιά είστε καλά; Να μια καρέκλα να καθίσετε”. Δεν πρόκειται να το ξεχάσω …καταλήξαμε στη λεμεσό και βρίσκομαι εδώ ‘σε κατάσταση αναμονης’ για 37 χρόνια.’

Οι αντίξοες συνθήκες που χαρακτηρίζουν την εμπειρία της προσφυγιάς επηρεάζουντώρα τα παιδιά του που έχουν μια διαφορετική εμπειρία.

‘Τα παιδιά μας νιώθουν την αδικία όταν ακούν από τη μια για όλη αυτή την περιουσία πουέχασαν οι γονείς τους και από την άλλη βλέπουν του λεμεσιανούς φίλους τους να βγαίνουν και ναδιασκεδάζουν, να τους βοηθούν οι γονείς τους, να τους αγοράζουν αυτοκίνητα, να ζουν χωρίςοικονομικές ανησυχίες. Αν και ο γιος μου εργάζεται στην τράπεζα υπάρχει ακόμα διαφορά με τουςφίλους του που κληρονόμησαν περιουσία από τους γονείς τους. Τους πρόσφερα ότι μπορούσααπό περιουσία και ακόμα περισσότερα … ο γιος μου αγόρασε ένα διαμέρισμα 70τ.μ. Δεν μπορούννα καταλάβουν την εμπειρία μου αλλά ξέρουν ότι ο πατέρας τους έχει περιουσία που θα μπορούσενα τους προσφέρει μια πιο άνετη ζωή.’

ΑντιδικίαΠριν απευθυνθεί στα δικαστήρια της Κ.Δ. ο Θωμάς Καούλας είχε απευθυνθεί στην ΕΑΠ καιαρνήθηκε την αποζημίωση για μέρος της περιουσίας στον βορρά, με σκοπό να αμβλύνεικάποιες από τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε εκείνον τον καιρό.

‘Εγώ ο ίδιος ταπεινώθηκα και πήγα στην ΕΑΠ και πρόσφερα ένα αγροτεμάχιο 13 σκάλες πουείχα – μου πρόσφεραν 48000 [κυπριακές] λίρες για ένα οικόπεδο που εκτιμάται πάνω από 2εκ.[κυπριακές] λίρες. Αρνήθηκα αλλά αυτό ήταν ταπεινωτικό όπως είναι ταπεινωτικό για όλουςεμάς που πάνε στην ΕΑΠ. Έφυγα νιώθοντας ταπεινωμένος όχι επειδή δεν ήθελα να πουλήσω τηνγη μου, αλλά γιατί με αυτό τον τρόπο την ξεπουλούσα, δεν την πουλούσα… Πήγα στην ΕΑΠ


νιώθοντας μεγάλη αγανάκτηση και όταν πήγα η αγανάκτηση μου ήταν με την κυβέρνηση εδώ…Πλήρωσα €700,000 σε φόρους όλα αυτά τα χρόνια χωρίς καμιά απαλλαγή, με συνέλαβαν ακόμαμια νύχτα επειδή χρωστούσα €2000 και έπρεπε να αγωνιστώ να με αφήσουν ελεύθερο και δεναναγνωρίστηκε τίποτα ως ελαφρυντικό στοιχείο.’

Μόλις καταχωρήθηκε η αγωγή χρειάστηκαν περισσότερο από δυο χρόνια πριν η υπόθεσηεισαχθεί στο Δικαστήριο το 2009.

‘Μετά την ενδιάμεση απόφαση η οποία βγήκε μετά από 3 χρόνια άρχισε η εξέταση της υπό -θεσης και μας ζητήθηκε να εκτιμήσουμε την απώλεια εισοδήματος. η πλευρά μας υπολόγισε τηναπώλεια στα €10εκ. και η κυβέρνηση στα €8.5-9εκ.… Στις 23 φεβρουαρίου οι δυο πλευρέςπαρουσίασαν τα επιχειρήματα τους… Υποβάλαμε επίσης 12 ενστάσεις στην απάντηση τηςκυβέρνησης στην αίτηση μας.’

Μέχρι και το 2011, η δικαστική απόφαση εκκρεμεί αλλά ο Θωμάς Καούλας ελπίζει ότι θαγίνουν αποδεκτά τα αιτήματα του. Ωστόσο όπως επισημαίνει ο ίδιος το ζήτημα είναι αρκετάμεγαλύτερο και επηρεάζει πολλούς πρόσφυγες.

«ξέρουν [η κυβέρνηση] ότι ΄χω δίκιο, αλλά φοβούνται ότι αν με αποζημιώσουν, ακόμα καιμερικώς, τότε θα πρέπει να το κάνουν για όλες τις υποθέσεις… Είτε κερδίσω την υπόθεση είτε όχιδεν επιλύεται το πρόβλημα. Υπάρχουν πολλά άτομα που υποφέρουν.»

Μελλοντικές προσδοκίεςΟ Θωμάς Καούλας πλαισιώνει τις απαιτήσεις του όχι μόνο εντός της Ελληνοκυπριακής κοινό -τητας των προσφύγων αλλά και εντός του κυπριακού γενικότερα.

«Είναι το σφάλμα του κράτους που καλλιεργεί το μίσος μεταξύ Ελληνο- και Τουρκο- κυπρίων.Έπρεπε να καλλιεργούν αγάπη, έτσι ώστε οι Τουρκοκύπριοι να μην αγκαλιαστούν από τηνΤουρκία… Ήμουν σε ένα σπίτι στη λευκωσία κάποτε, και μια κυρία της αριστοκρατίας με ρώτησε“ώστε πηγαίνεις από εκεί; γιατί πας;” της είπα “κοίτα, επειδή είμαι καλεσμένος σε δείπνο θα απα -ντή σω ευγενικά αν και τώρα προκαλείς τα ανθρώπινα συναισθήματα μου. Άλλα θα σου πω μόνοένα πράγμα. Πηγαίνω γιατί έχω μια ανοιχτή πληγή, επειδή άφησα τον τόπο μου ενάντια στη θέλησημου και θα συνεχίσω να πηγαίνω, ακόμα και αν πεθάνω χωρίς να επιστρέψω, θα εξακολουθώ ναπηγαίνω. και μην με ξαναρωτήσεις γιατί πηγαίνω. Πήγα 350 φορές και θα συνεχίσω να πηγαίνω.Επειδή έχω μια ανοιχτή πληγή, πάω στο σπίτι μου, κόβω τα λουλούδια μου και φεύγω, έρχομαι στηλεμεσό και το κάνω με πόνο ψυχής. Δεν μπορείς να το νιώσεις”, της είπα. και έμεινε σιωπηλή. Δενμπορεί να συναισθανθείς τον πρόσφυγα αν δεν είσαι πρόσφυγας ο ίδιος. Ακόμα κι αν δεν είχαπεριουσία θα ήθελα να πάω στον τόπο μου.»

Η επιστροφή για τον Θωμά Καούλα είναι ένα ενδεχόμενο που θα επιλέξει χωρίς δεύτερησκέψη.

«Θα πάω πριν να πάω [ανυπομονώ]. Με το που θα το ανοίξουν [για εκγατάσταση] θα πάω. Θαπάω περπατώντας.»


ΣυμπέρασμαΔεδομένου ότι είναι η πρώτη υπόθεση που κατατέθηκε στα τοπικά δικαστήρια εναντίον τηςΚ.Δ. η απόφαση της υπόθεσης Θωμά Καούλα αναμένεται. Στο μεταξύ, ο Θωμάς Καούλαςσυνεχίζει να επισκέπτεται το σπίτι του συχνά. Αν και γνωρίζει ότι κερδίζοντας την υπόθεσηδεν θα του επιτραπεί να επιστρέψει στην περιουσία του η απαίτηση του υποκινείται από μιααίσθηση αδικίας που έφερε η μεταπολεμική κατάσταση και η διαχρονικά τελματωμένη δια -πραγματευτική διαδικασία που στέρησε από τους πρόσφυγες ένα επίπεδο ζωής που θα είχανμετά από μια λύση, ή αν είχαν λάβει μεγαλύτερη βοήθεια από το κράτος. Αν και ο ΘωμάςΚαουλας έχει κατονομαστεί ως ‘προδότης’ από τον Τύπο για την αίτηση του στην ΕΑΠ καιαργότερα την αγωγή εναντίον της Κ.Δ. δεν αντιμετωπίζει με λιγότερη απόγνωση το πρώτοαπό ότι το δεύτερο. Η αποζημίωση από την ΕΑΠ που προανήγγειλε την αγωγή και στηνπραγματικότητα ενίσχυσε την αίσθηση της αδικίας που του επιβλήθηκε, να ‘δώσει’ περιουσίατου που κάτω από άλλες συνθήκες θα του είχε προσφέρει μια ασφαλή αφυπη ρέτηση. Θεω ρη -μένο αντίστροφα, όπως λειτουργούν τα δυο συστήματα στην Κύπρο, μπορεί να συμπε ράνεικανείς ότι η ΕΑΠ μπορεί να λειτουργήσει στην πραγματικότητα όταν απο τυγχάνει να ικανο -ποιήσει αιτήσεις Ελληνοκυπρίων προσφύγων, δεν απονομιμοποιεί την ΤΔΒΚ αλλά το δικότους κράτος. Ωστόσο, θεωρημένο από την σκοπιά που θέτει ως προ τε ραιότητα τις ατομικέςανάγκες η υπόθεση αποτελεί παράδειγμα της δεσμευτικής σχέσης που νιώθουν ότι έχουν οιελληνοκυπριοι πρόσφυγες οι οποίοι αγωνίζονται ενάντια σε μια διοικητική δομή, και στις δυοπλευρές, η οποία δεν δείχνει ίχνη συμπάθειας.

Ελένη Μελέαγρου, 2009Η Ελένη Μελέαγρου είναι δικηγόρος στην Αγγλία και ειδικεύεται στα ανθρώπινα δικαιώματα.Συνεργάζεται με το Κέντρο AIRE (Advice on Individual Rights in Europe) και εκπροσωπείταιαπό το AIRE στην αίτηση που υπέβαλλε στο ΕΔΑΔ τον Μάιο του 2009.

Η αίτηση της προέκυψε από τη δυσαρέσκεια της για την ικανότητα της ΕΑΠ να επιλύσειτα αιτήματα για την περιουσία της. Η Ελένη Μελέαγρου αιτήθηκε στην ΕΑΠ μετά την υπόθεσηξενίδη-Αρέστη εναντίον Τουρκίας η οποία υπέδειξε την επιτροπή ως πιθανό εσωτερικό ένδικομέσο, θέλοντας να δοκιμάσει την αποτελεσματικότητα της.

Αρχικά ζήτησε την πλήρη αποκατάσταση των 18 τεμαχίων περιούσιας συμπεριλαμ βα νό -μενου ενός παραλιακού σπιτιού της οικογένειας στα παράλια της Κερύνειας. Η Ελένη Μελέαγρουυπέβαλε αίτηση στην ΕΑΠ το Νοέμβριο του 2006 και ξεκίνησε διαπραγ ματεύ σεις με την ΕΑΠοι οποίες διήρκεσαν 3 χρόνια, λίγο πριν η Επιτροπή απορρίψει αρκετές από τις αιτήσεις τηςκαι προσφέρει αποζημίωση για τις υπόλοιπες. Μετά από προσφυγή κατά της απόφασης τηςΕΑΠ τον Οκτώβρη του 2010, η υπόθεση οδηγήθηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο της ΤΔΒΚ καιη απόφαση εκδόθηκε τον Ιούνιο 2011. Έχοντας ήδη υποβάλει αίτηση στο ΕΔΑΔ, η ΕλένηΜελέαγρου περιμένει το Δικαστήριο να εξετάσει την αίτηση της.


ΕκτοπισμόςΗ Ελένη Μελέαγρου δεν είναι πρόσφυγας σύμφωνα με το νόμο της ΚΔ αλλά νιώθει ότι τοεξοχικό σπίτι των γονιών της στην Κερύνεια που έχτισαν τη δεκαετία του 1960 ήταν σπιτικόγια την ίδια όπως ακριβώς το σπίτι στη Λευκωσία.

‘Περνούσαμε όλα τα Σαββατοκύριακα μας εκεί και όλα τα καλοκαίρια μας. η μαμά μου έγραφε,ο πατέρας έβλεπε ασθενείς, η [διευρύμενη] οικογένεια μαζευόταν για τις γιορτές και τα πάρτι... Τοέβλεπα στο όνειρό μου για χρόνια … αλλά το όνειρο μου δεν ήταν καθόλου ευχάριστο. Έβλεπα ότιστεκόμουν στο σπίτι, με τη θάλασσα στα πόδια μου και τα βράχια λίγο πιο κάτω, και κατέβαινα στηνπαραλία για μπάνιο αλλά εκεί που θα βουτούσα είχε πεθαμένους. Ήταν μια ατμόσφαιρα μακάβρια.’

Έχοντας επισκεφτεί το σπίτι της, το οποίο βρίσκεται εκεί που αργότερα θα αποβιβαζότανο τουρκικός στρατός, λίγο πριν την μέρα του πραξικοπήματος, η Ελένη το άφησε με το φόβοτου επερχόμενου πολέμου.

‘Σπουδαζα στην Αγγλία και επέστρεψα για το καλοκαίρι, έτσι μοιραζόμουν το σπίτι με τη γιαγιάμου. οι γονείς μου είχαν έρθει για το Σαββατοκύριακο και μόλις είχαν φύγει. Την Δευτέρα η γιαγιάμου ήρθε και μου είπε ότι άκουσε στα νέα ότι κάτι συνέβηκε, και έτσι μάθαμε ότι έγινε πρα ξι κό -πημα. Ήμουν σε εγρήγορση πολιτικά και δυο βδομάδες πριν είχαμε έρθει πολύ κοντά σε πρα ξι -κόπημα, και το συζητούσαμε. Όταν το άκουσα αμέσως σκέφτηκα ότι θα ακολουθήσει εισβολή. οιτηλεφωνικές γραμμές είχαν κοπεί, κι έτσι δεν μπορούσαμε να επικοινωνήσουμε με κανέναν. Εκείνητην νύχτα έμεινα μέχρι αργά και κοιτούσα τη θάλασσα επειδή όταν είναι καθαρός ο ορίζονταςμπορούσαμε και βλέπαμε την Τουρκία, την καραμανιά. Σκεφτόμουν ότι αν γίνει εισβολή θα πρέπεινα φανούν από κάπου. Δεν γνώριζα ότι θα χρειαστεί μια βδομάδα. Την επόμενη μέρα ήρθαν οιγονείς μου και μας πήραν. Είχαμε έναν κηπουρό που προσφέρθηκε να φορτώσει κάποια πράγματαστο αυτοκίνητο από το σπίτι. η μητέρα μου αρνήθηκε.’

Αν και η οικογένεια φοβόταν για όσα θα ακολουθούσαν δεν έθεσαν την απώλεια της περι -ουσίας στις προτεραιότητες των ανησυχιών τους.

‘ηταν μια φρικτή κατάσταση. Έκτος από το γεγονός ότι είχαμε τρομοκρατηθεί με όσα συνέ -βαιναν, είχαμε μια πιο άμεση ανησυχία που ήταν ο θείος μου ο οποίος έπρεπε να κρυφτεί [επειδήήταν αριστερός ακτιβιστής]. Επειδή όλοι αυτοί οι “παλικαράδες” τον έψαχναν είχαν ήδη σκοτώσειδιάφορους ανθρώπους. Πήγαμε σπίτι και άκουγα συνεχώς το BBC. Το απόγευμα πριν την εισβολήκαθόμουν σπίτι και ξαφνικά είχα την αίσθηση ότι υπήρχαν άνθρωποι γύρω από το σπίτι και μετάάρχισαν να τρέχουν. Χτύπησαν την πόρτα και ήταν μια ομάδα πραξικοπηματιών που είχαν περι -κυκλώσει το σπίτι και ήθελαν να ψάξουν μέσα για όπλα. Θύμωσα πολύ και τους αντιμίλησα και μεέσπρωχναν με τα όπλα τους, η μητέρα μου τους είπε να αφήσουν τα κορίτσια ήσυχα και ότι θατους βοηθούσε.

Μόλις άνοιξε το λιμάνι της Λεμεσού, μετά την τουρκική εισβολή, η Ελένη Μελέαγρου καιο θείος της μπήκαν στο πρώτο καράβι για την Ελλάδα και από εκεί πέταξαν για Αγγλία νασυνεχίσει τις σπουδές της. Εκεί ανέπτυξε πολιτική δράση με την κυπριακή φοιτητική κίνηση.Σκέφτηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές της ‘επειδή τίποτα δεν είχε σημασία πια’ αλλά πιέστηκεκαι τελείωσε το πτυχίο της. Διερωτώμενη ‘αν οποιοσδήποτε από μας έχει αναρρώσει από τηνεμπειρία του πόλεμου’, ήταν αβέβαιη.


ΑντιδικίαΗ Ελένη Μελέαγρου εργαζόμενη στο Λονδίνο ως δικηγόρος άρχισε τη συνεργασία της, το2003, με το Κέντρο AIRE και επικεντρώθηκε σταδιακά σε υποθέσεις ανθρωπίνων δικαιωμά των.Ως μέρος αυτής της τής εργασίας ξεκίνησε να εξετάζει υποθέσεις στο ΕΔΑΔ που αφορούσαντην Κύπρο και μελέτησε το ιστορικό των νομικών υποθέσεων από την υπόθεση λοϊζίδουεναντίον Τουρκίας και μετά. Η Ελένη Μελέαγρου ανέμενε την εξαγγελία για τη δημιουργία μιαςνέας Επιτροπής, η οποία ανακοινώθηκε την ίδια μέρα της απόφασης της υπόθεσης ξενίδη-Αρέστη εναντίον Τουρκίας.12

«Άρχισα τότε να τη συζητώ με άλλα άτομα. Είχα την άποψη ότι έπρεπε να δοκιμαστεί αυτό τοεσωτερικό ένδικο μέσο, για να διαπιστωθεί αν ήταν αποτελεσματικό ή όχι. Έψαξα για τους τίτλουςιδιοκτησίας μας, άνοιξα τα συρτάρια του πατέρα, τα οποία είχαμε κρατήσει τακτοποιημένα, βρήκατίτλους και χάρτες και άλλα. Ποτέ πριν δεν ενδιαφέρθηκα για τίτλους και έγγραφα. η μητέρα μουδεν είχε ιδέα που ήταν τα πράγματα, ο πατέρας ωστόσο είχε κρατήσει τα πιστοποιητικά ιδιοκτησίαςεπειδή μετά το 1974 τα κτηματολόγια της Αμμόχωστου και της κερύνειας χάθηκαν (‘εχ-χασιμιά’).Χρειάστηκαν ώρες για να καταλάβω τι ταίριαζε με τι, και στο τέλος ανακάλυψα ότι υπήρχαν 18 δια -φορικά τεμάχια τα οποία βρίσκονταν παντού [στο βορρά]. Ήθελα να απαιτήσω την επιστροφήτους, μιας και η ΕΑΠ δήλωνε ότι αποκαθιστά περιουσίες.»

Η Ελένη Μελέαγρου στις διαβουλεύσεις της με φίλους και γνωστούς εισέπραττε ανάμικτεςαντιδράσεις.

«Έκανα συζητήσεις επί συζητήσεων με άτομα – μου έλεγαν ότι αν πάω θα είναι προδοσία, θασήμαινε αναγνώριση της λογικής της κατοχής της Τουρκίας, αλλά δεν με ενδιέφεραν αυτά ταθέματα. Με ενδιέφερε μόνο το γεγονός ότι πρόκειται για εσωτερικό ένδικο μέσο και ότι έπρεπε ναεξαντλήσω τις δυνατότητες που προσφέρει. ο θείος μου με υποστήριζε πολύ και εισηγήθηκε ναμιλήσει σε ένα φίλο του από την Μόρφου που ήταν δικηγόρος.»

Η διασύνδεση με τον Τουρκοκύπριο δικηγόρο είναι κάτι που η Ελένη Μελέαγρου εκτιμάπερισσότερο από την όλη εμπειρία της εκδίκασης της υπόθεσης. Αν και αρχικά ανέλαβε η ίδιατην υπόθεση ο δικηγόρος σε κάποια στιγμή διορίστηκε ‘δικηγόρος της’ με πληρεξούσιο γιανα μπορεί να δρα όταν θα ήταν στην Αγγλία.

«ο Χάκκι είναι ένα άτομο που αγάπησα και ακόμα αγαπώ πάρα πολύ. Τον συνάντησα το 2006και ξεκινήσαμε να δουλεύουμε μαζί. ο Χάκκι δεν μιλούσε πολύ καλά Αγγλικά και τα δικά μουΤουρκικά ήταν λιγοστά, αλλά μιλούσε άπταιστα Ελληνικά στην κυπριακή διάλεκτο έτσι όπως ταέμαθε στα παιχνίδια του στις γειτονιές της Μόρφου. Στην αρχή που επικοινωνούσαμε με νομικούςόρους στην κυπριακή διάλεκτο, σκέφτηκα πως δεν πρόκειται να βρούμε άκρη [γέλιο]. Αλλά ήτανέξυπνος και αφοσιωμένος. Τον καθοδήγησα στο σύστημα του ΕΔΑΔ και εκείνος στο δικό τους γιατο οποίο δεν είχα ιδέα. Αρχίσαμε να γινόμαστε στενοί φίλοι, και με τη σύζυγο του επίσης, συνη -θίζαμε να καθόμαστε στην κουζίνα του σπιτιού τρώγοντας λουκάνικα και πίνοντας ζιβανια… μουκόστισε πολύ ο πρόσφατος θάνατός του»

12 Βλ. επίσης Erdal, 2011: 253-256.


Η ΕΑΠ απάντησε με μια αρχική απόφαση απόρριψης της αίτησης στη βάση ότι η ΕλένηΜελέαγρου δεν ήταν αναγνωρισμένη ως η δικαιούχος 8 περιουσιακών στοιχείων, επειδή τακληρονόμησε μέσω μιας εταιρείας που δημιούργησε ο πατέρας της στο όνομα της οικογένειαςκαι αυτό δεν ήταν αποδεκτό βάσει του νόμου που διέπει την ΕΑΠ. Παρόλα αυτά έγιναν δια -πραγ ματεύσεις για αποζημιώσεις για όλα τα τεμάχια τις οποίες απέρριψε η ίδια.

«η αποτίμηση ήταν εντελώς αυθαίρετη (‘κουτουρού εντελώς’)… Εξήγησα ότι δεν με ενδιέφερεη αποζημίωση. Τους εξήγησα επίσης ότι επρόκειτο να πάω στο ΕΔΑΔ και επιθυμούσα να θα έχωεξηγήσεις για τους λόγους που δεν μπορούσαν να επιστρέψουν τις περιου σίες… στο τέλος υπο -χρε ώθηκαν να υποβάλουν έγγραφα, ιχνηλατώντας τι συνέβη σε κάθε τεμάχιο μέσα από το σύστη μαβαθμών – ότι ορισμένα είχαν δοθεί σε συγκεκριμένα άτομα, κάποια βρίσκο νταν σε στρα τιωτικέςπεριοχές, κάποια ήταν δάση. και μου προσφέρθηκε η επιστροφή ενός μικρο σκοπικού τεμάχιουπου κατάφερα να αποδείξω ότι βρίσκεται έκτος της δασικής περιοχής. Αυτές οι εργασίες άλλαζανστην εξέλιξη της συζήτησης. Δεν ήταν σοβαρή η προσέγγιση στα θέματα.»

Η τελική απόφαση της ΕΑΠ επανήλθε τελικά στην αρχική και έγινε δεκτή από το ΑνώτατοΔικαστήριο μετά από υποβολή προσφυγής. Στο μεταξύ, η Μελέαγρου κατέθεσε αίτηση καιστο ΕΔΑΔ πριν την ανακοίνωση της υπόθεσης, όταν συνειδητοποίησε ότι οι απαιτήσεις τηςδεν θα ικανοποιούντο.

«Μετά από πέντε χρόνια απελπίστηκα (‘είδα και απόειδα’) και υπέβαλα αίτηση μετά και απόδιαβουλεύσεις με το κέντρο AIRE, λέγοντας στο Δικαστήριο ότι θα τους ενημερώνω για την εξελιξη.’

Μελλοντικές προσδοκίεςΠαρόλον ότι η αίτηση έγινε από ενδιαφέρον της Ελένης Μελέαγρου να δοκιμάσει την ΕΑΠ ωςικανοποιητικό εσωτερικό ένδικο μέσο, το αποτέλεσμα της ‘δοκιμής’ όπως εξηγεί δεν ήτανπροκαθορισμένο.

‘Πήγα να δω αν είναι αποτελεσματικό. και ήμουν προετοιμασμένη να αποδεχτώ λογικές ειση -γήσεις στις απαιτήσεις μου. φυσικά και ήξερα ότι δεν θα μου έλεγαν “πάρε τα 18 τεμάχια” ή “πάρετο σπίτι σου”… Είναι δύσκολο να πω πως περίμενα μια δίκαιη λύση. Δεν είμαι ανόητη. καταλαβαίνωότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να εκδιωχθούν από τα σπίτια τους. Αλλά από την άλλη δεν μουέκαναν μια προσφορά, για παράδειγμα να που να λέει “OK, το σπίτι σου δεν μπορεί να επιστραφείαλλά αυτά τα οικόπεδα πίσω από το σπίτι μπορούν”. Αν μου το έλεγαν θα ένιωθα πικρία («εν ναεκίστιζα»), αλλά θα το σκεφτόμουν. Ή πιο μπροστά υπήρχε ένα άλλο μικρό οικόπεδο με ξεχωριστότίτλο ιδιοκτησίας. Το απέρριψαν επειδή ήταν στην παραλία. Ή τεμάχια που δόθηκαν σε έποικουςαλλά δεν κατοικούνταν, ήταν άδεια, είχαν απλά ανατεθεί. για μένα η όλη διαδικασία ήταν τόσοάδικη, και ένιωσα πικρία επειδή είδα ότι νόμιζαν ότι μπορούσαν να με ξεγελάσουν («να με περι -παίζουν»). Μερικές φορές ένιωθα σαν την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. Αν διαπραγματεύοντανσοβαρά θα ήμουν προετοιμασμένη να σκεφτώ πάρα πολλά πράγματα. Αλλά δεν το έκαναν...Ήμουν περισσότερο αισιόδοξη απ ότι έπρεπε.»

Η Ελένη Μελέαγρου νιώθει ότι η υπόθεση της είναι ενδεικτική της ευρύτερης πολιτικήςστο Κυπριακό ζήτημα.


«Διαβάζοντας το νόμο [της ΕΑΠ], μπορώ να δω ότι πρόκειται για έναν νόμο που δεν μπορεί ναεφαρμοστεί στην πραγματικότητα. Υπάρχουν πολλές γενικεύσεις και έχει δομηθεί με τέτοιο τρόπογια να κάνουν ότι θέλουν. Δεν υπάρχουν κριτήρια για τον καθορισμό των αποζημιώσεων, καμίαφόρμουλα, δεν υπάρχει λογική σε τίποτα. Θα μπορούσε να δουλέψει αν τα άτομα της Επιτροπήςήταν ειδικοί , όχι απαραίτητα σε νομικά ζητήματα, αλλά θα ήταν καλό να ήταν νομικοί για να είναιανεξάρτητοι από τον γενικό Εισαγγελέα. Δεν είναι ανεξάρτητοι, που μπορούν να προσεγγίσουν ταθέματα με αντικειμενικό τρόπο … Είναι ένα εσωτερικό ένδικο μέσο της Τουρκίας, το οποίο δενείναι της Τουρκίας, αλλά της ΤΔΒκ. και υποφέρει από τη διαφθορά και την ανικανότητα που ένακράτος υποφέρει το οποίο είναι παράνομο για 40 χρόνια … Έτσι ένιωσα πραγματικά. Ότι βρί σκο -μαι σε ένα κρατίδιο το οποίο τελεί υπό στρατιωτική κατοχή, διοικείται από τον στρατό και ότι μουλένε επίσης “πρέπει ρωτήσουμε τους στρατιωτικούς για το τεμάχιο αυτό” κ.ο.κ. Νομίζω ότι από τηφύση της δεν μπορεί να δουλέψει σωστα.»

Στις προσδοκίες για το πολιτικό μέλλον η Ελένη Μελέαγρου είναι απαισιόδοξη για τηνεπανένωση αλλά εξακολουθεί να φαντάζεται την επανένωση των ατόμων αν όχι της γης.

«Έχουν δημιουργήσει μια ζωή εκεί που δεν μπορούμε να την ξεκάνουμε … είναι στην πραγ -ματικότητα πιο σύνθετο και είμαι τυχερή που μπόρεσα να το δω με τη βοήθεια του Χακκί …ένιωσα ενδυναμωμένη με την πρόσβαση που είχα και αυτό δεν μπορεί να αφαιρεθεί ακόμα κι αντίποτα δεν μου επιστραφεί στο τέλος … μερικές φορές σκέφτομαι ότι ελπίζω να μην πεθάνω πριντελειώσει η υπόθεση, όπως ο Χακκι. Θέλω να δω την κατάληξη της.»

ΣυμπέρασμαΑναμένοντας την αποδοχή της αίτησης της από το ΕΔΑΔ, το ιστορικό της εκδίκασης τηςΕλένης Μελέαγρου δεν έχει ξεκινήσει από μια άποψη (στο διεθνές επίπεδο), αλλά εντούτοιςέχει ολοκληρωθεί σε άλλο επίπεδο (στο τοπικό επίπεδο). Ενώ οι διαπραγματεύσεις με τηνΕΑΠ άφησαν στην Ελένη Μελέαγρου μια πικρή γεύση για το βαθμό που μπορούν να ικανο -ποιηθούν περιουσιακές απαιτήσεις στα εσωτερικά τοπικά συστήματα, η εμπειρία της πλοή -γη σης στην σύνθετη και αυθαίρετη γραφειοκρατία που συνάντησε την έκανε να συνειδη -τοποιήσει τι μπορεί να σημαίνει μια μελλοντική λύση, τόσο σε κοινοτικό όσο και ατομικόεπίπεδο. Τα συμπεράσματα από την εμπειρία της είναι μια ένδειξη για το περιθώριο πουαφέθηκε σε άτομα να διαπραγματεύονται τις δικές τους λύσεις, ακόμα και στο ενδεχόμενοπου πολλά άτομα και στις δυο πλευρές φοβούνται, δηλ. ότι μπορεί να συμβεί μια δεύτερηδιχοτόμηση. Την ίδια στιγμή υπογραμμίζει έναν ορισμό της ‘δικαιοσύνης’ που είναι εμφανήςσε πολλές από τις νομικές υποθέσεις που παρουσιάστηκαν: πρόκειται περισσότερο για τηνανάκτηση της αξιοπρέπειας κάποιου παρά την ανάκτηση σε υλικό επίπεδο.

Σχέδιο του λιμανιούτης κερύνειας κάτωαπό διακοσμητικό ράφισε σαλόνι στη λευκωσία

Ζωγραφική από τολιμάνι τη κερύνειαςστον τοίχο γραφείουστη λευκωσία

ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ

59

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Ηέκθεση επιχειρεί να προσφέρει μια επισκόπηση του τρόπου που ο εκτοπισμός έχειβιωθεί από μέλη της Ελληνοκυπριακής κοινότητας. Οι συνόψεις των ιστοριών εδώ,αποδεικνύουν πρώτα και κύρια τη μεταβλητότητα των εμπειριών και υπογραμμίζουν

με αυτή την έννοια αδυναμία διαμόρφωσης μιας γενικευμένης και ενιαίας άποψης.Με γνώμονα τα πιο πάνω, στην εισαγωγή σκιαγραφούνται τα μεταβλητά στοιχεία της

εμπει ρίας μέσα από τον τρόπο που σχετίζονται ορισμένοι παράγοντες που επηρέασαν τοπροσωπικό βίωμα. Το φύλο, η ηλικία, η τάξη, και άλλα χαρακτηριστικά ταυτότητας έχουν αδιαμ - φι σβήτητα μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση αυτών των εμπειριών και βιωμάτων. Ωστόσοκαι άλλοι παράγοντες φαίνεται να ήταν καθοριστικοί: η χρονική στιγμή και οι λεπτο μέρειεςτης φυγής, η ποιότητα και τοποθεσία της περιουσίας, καθώς και οι ιδιαίτεροι δεσμοί με αυτή.Αυτές οι αλληλεπιδράσεις ήταν στο επίκεντρο της εισαγωγικής ενότητας στο πρώτο μέροςτης έκθεσης.

Το δεύτερο μέρος στράφηκε στις συνόψεις συνεντεύξεων που έγιναν σε επηρεαζόμενααπό τον εκτοπισμό στο νοτιο μέρος του νησιού, άτομα. Στην ενότητα που έγινε με τις δέκασυνόψεις που περιλαμβάνει η έκθεση, οι παράγοντες που αναφέρθηκαν πιο πάνω είχανκατευ θυντικό ρόλο. Εκτός εκείνων, φαίνεται ότι ακόμα ένας παράγοντας που διαμόρφωσετην προσφυγική ταυτότητα γίνεται αντιληπτός από τη θέση ενός ατόμου σε σχέση με τουςάλλους, ο οποίος φαίνεται να λειτουργεί σε δυο επίπεδα: το πρώτο επίπεδο είναι το γραφειο -κρατικό και το δεύτερο είναι των κοινωνικών σχέσεων. Επειδή συνήθως προβάλλονται μεόρους αντιπαλότητας μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πολιτική σφαίρα του προσφυγικού. Έναχαρακτηριστικό που παρουσιάζει ενδιαφέρον εδώ είναι η κατηγοριοποίηση που χρησι μο -ποιεί το κράτος για να οργανώσει το προσφυγικό, την κοινωνική πρόνοια και άλλα ωφελή -ματα που συνδέονται μαζί του. Έτσι, ενώ κάποια από τα άτομα που αποτελούν το δείγμα τηςέκθεσης είναι επισήμως αναγνωρισμένοι ως ‘πρόσφυγες’ και διατηρούν την ‘προσφυγικηταυτότητα’, άλλοι δεν είναι αν και υποστηρίζουν ότι η εμπειρία τους δεν διαφέρει από άλλουςπρόσφυγες. Σε άλλες περιπτώσεις, ειδικά σε δεύτερης γενεάς πρόσφυγες, το έγγραφο μπορείνα υπάρχει, αλλά αντίστροφα, δεν συνοδεύεται από το αίσθημα ότι είναι πρόσφυγας. Ακόμασε ορισμένες περιπτώσεις ιδιοκτήτες κατεχόμενης περιουσίας μπορεί να έχουν μια αίσθησηπροσφυγιάς, αλλά λόγω των συνθηκών της ζωής τους τον καιρό του εκτοπισμού δεν αναγνω -ρί στηκαν ως πρόσφυγες και το αντιμετωπίζουν ως ένα θέμα γραφειοκρατικής αναγνωριστικήςδιαδι κασίας. Στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων οι συνομιλητές μου εμμένουν στις σχέσειςμεταξύ προσφύγων και μη-προσφύγων μετά τον εκτοπισμό. Τα περισσότερα από τα σχόλιατους αποκαλύπτουν μια ανάμικτη στάση, η οποία αναγνωρίζει τη βοήθεια που έλαβαν από


φίλους, συγγενείς και άγνωστους που κινητοποιήθηκαν από την κοινωνία των πολιτών και τιςκυβερνητικές δομές αλλά και την δυσπιστία, τη διάκριση και την περι φρό νηση που επιδείχθηκεαπό εκείνους που βρέθηκαν σε μια σχέση εξάρτησης (π.χ. ιδιοκτήτες ενοικιαζόμενων σπιτιών).

Με τη σειρά του, ο τρόπος που περιγράφεται η πολιτική σφαίρα στις συνεντεύξεις είναιστενά συνδεδεμένος με τις συζητήσεις των συνομιλητών μου για τη δικαιοσύνη, η οποίασυνδέεται με συγκεκριμένες υποθέσεις με υψηλού επιπέδου πολιτική και εκφράζει απόψειςγια μια μελλοντική διευθέτηση. Στις συζητήσεις αυτές περί ‘δικαιοσύνης’ αποτελεί σημαντικόστοιχείο η αίσθηση του κοινωνικού επιμερισμού των προσφυγικών απωλειών. Η ορολογίαπου χρησιμοποιείται σε πολλές περιπτώσεις είναι «ο καταμερισμός βαρών» για να συσχετίσειαυτές τις απώλειες με ολόκληρο τον πληθυσμό των Ελληνοκυπρίων. Αυτό καθρεφτίζεταιστην επίσημη ορολογία, με θεσμοποιημένη γλώσσα για να περιγράψει, για παράδειγμα, τιςεργασίες του κεντρικού ‘Φορέα Ισότιμης Κατανομής Βαρών’ (βλ. Εισαγωγή) και στην νομο -θεσία και πολιτικές που θεσπίστηκαν τι δεκαετίες του 1990 και του 2000 οι οποίες προ σπά -θησαν να αμβλύνουν τα προβλήματα που σχετίζονταν με την προσωρινή προσφυγική στέγασηκαι οικονομική αφερεγγυότητα. Στις συζητήσεις που ανοίχτηκαν από τους συνεντευ ξια ζό -μενους τα μέτρα επικρίνονται ευρέως για την ανεπάρκεια τους και η ‘κατανομη βαρών’ παίρνειμια ευρύτερη δυναμική. Η δυναμική αυτή συσχετίζει τα κέρδη και τις ζημιές με την πρόσφατηδυναμική της αποτίμησης ακινήτων μεταξύ προσφυγικού και μη-προσφυγικού πληθυσμού.Επιπλέον, η συζήτηση αυτή συνδέεται και σε υψηλό επίπεδο πολιτικής ανα φορικά με τιςεπιλογές αποζημίωσης περιουσιών και την νομιμότητα της ΕΑΠ ως μηχανισμού απόδοσηςδικαιοσύνης μέσα από αποζημιώσεις. Σε ένα άλλο επίπεδο, το ζήτημα της δικαιο σύνης συν -δέεται με την ιδέα της πρόσβασης των προσφύγων σε δικαιώματα και την κοινωνική πρόνοια.Ένας αριθμός συνομιλητών μου ανέφερε, για παράδειγμα, την άνιση κατανομή της κοινω -νικών βοηθημάτων μεταξύ του προσφυγικού πληθυσμού που θεωρούν ότι συνδέεται με τοσύστημα της πολιτικής πελατειοκρατίας το οποίο καθορίζει την πρόσβαση και την απουσίατου καθώς επίσης και την ποιότητα αυτών των δικαιωμάτων (π.χ. το είδος των προσφε ρό -μενων εναλλακτικών στέγασης).

Μια πτυχή των συνεντεύξεων που αναφέρεται στον πολιτικό τομέα είναι οι απόψεις γιαάλλες εθνότητες και συγκεκριμένα τους Τουρκοκύπριους. Κάποιοι από τους συνομιλητές μουαναφέρονται συχνά στις σχέσεις τους με συγκεκριμένους Τουρκοκύπριους ως μέρος τηςζωής που θυμούνται πριν τον εκτοπισμό, ενώ άλλοι υποδεικνύουν τις σημερινές σχέσεις τουςμε τους Τουρκοκύπριους και τον βορρά. Υπάρχουν και άλλοι που δεν αναφέρονται καθόλου σετέτοιους δεσμούς. Οι περισσότεροι, ωστόσο, εκφράζουν την αποξένωση τους και τη σημαντικήδιαφοροποίηση από την επίσημη και λιγότερη επίσημη εθνικιστική ρη τορική η οποία διαιω -νίζεται μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα που παρουσιάζει το βορρά ως ‘χαμένη πατρίδα’και τις πολιτικές εξαγγελίες για ‘απελευθέρωση από την σκλαβιά’ της γης αυτής. Έτσι, η πλειο -νό τητα των συνομιλητών μου υπογραμμίζει την έλλειψη εχθρό τητας προς τους Τουρκο -κύπριους όταν αποδίδουν ποιοτικά χαρακτηριστικά στις απόψεις τους για την απώλεια και τιςμελλοντικές τους προσδοκίες, κάτι το οποίο συμβαδίζει με την επίσημη ρητορική που προβάλειεχθρότητα προς την Τουρκία και του Τούρκους αντί των Τουρκοκύπριων.

61Συμπέρασμα

13 Λεπτομερής ανάλυση της σχέσης αυτών των διαφορών με τα ερωτήματα της κυριαρχίας ειδικοτερα πωςσυνδέονται με τις πολιτικες διαπραγμάτευσης μιας λυσης βλ. Erdal (2011).

Επίσης συνδεδεμένη με την πολιτική σφαίρα της συζήτησης είναι ο διχοτομικός διαχω -ρισμός μεταξύ του «σπιτιού» και της έννοιας της «περιουσίας» ως ένα μέσο περιγραφής τηςσχέσης με όσα έχασε κάποιος/α. Αντικείμενα από τα σπίτια ανακαλούνται με λεπτομερήτρόπο σε πολλές περιπτώσεις και μέσα στο πλαίσιο αυτό τονίζεται η αίσθηση της απώλειαςκαι της αδικίας. Σε άλλες περιπτώσεις ο διαχωρισμός γίνεται σε συγκριμένα αντικείμενα μετην ολιστική αίσθηση της έννοιας του σπιτιού, της γειτονιάς και τις σχέσεις που διακόπηκανμεταξύ ατόμων, και υπέφεραν ανεπανόρθωτα τη στιγμή του εκτοπισμού. Διαχωρισμοί γίνονταιεπίσης, για παράδειγμα, μεταξύ του νομικού τομέα των τίτλων ιδιοκτησίας και της προσω -πικής αίσθησης της ιδιοκτησίας που δεν τους καλύπτει πλήρως ή δεν βρικσνται σε αντίθεσημαζί της (όταν δεν μεταβιβάζονται τίτλοι ιδιοκτησίας στα τέκνα ή αντιμετωπίζονται ως ‘χαρτιά’από δεύτερης γενιάς πρόσφυγες). Τέτοιοι διαχωρισμοί μπορεί να απευθύνονται στα σχέδιαυψηλής πολιτικής μέσα από τη συζήτηση για την ΕΑΠ και την αποζημίωση.

Ένα διαφορετικό αλλά συναφές ζήτημα της εμπλοκής του πολιτικού τομέα στη διαμόρ -φωση της εμπειρίας του εκτοπισμού δίνεται μέσα από τις ιστορίες νομικής αντιδικίας πουπαρουσιάζονται στο τρίτο μέρος. Μαζί με τα συγκεκριμένα συμπεράσματα που κλείνουν κάθεανεξάρτητη παρουσίαση δίνονται και άλλα γενικότερα σχόλια.

Συνολικά, οι ιστορίες της νομικής αντιδικίας εκθέτουν σημαντικές ομοιότητες με τις βιω -ματικές ιστορίες του δεύτερου μέρους οι οποίες σχετίζονται κυρίως στη πλαισίωση των ιστο -ριών εντός μιας πολιτικοποιημένης συζήτησης. Με αυτό τον τρόπο, οι ιστορίες του δεύ τερουμέρους φωτίζουν πτυχές των ιστοριών στο τρίτο μέρος και αντίστροφα. Για παράδειγμα, στασχόλια των εναγόντων προβάλλονται έντονα οι Τουρκοκύπριοι και τροφοδοτούν τις προ σπά -θειες να επικοινωνήσουν την αποστασιοποίησή τους από την επίσημη εθνικιστική ρητορικήπου η παρουσίαση από τα μέσα ενημέρωσης συχνά προβάλλει. Πολλοί ενάγοντες αναλογί -ζονται επίσης την σχέση τους με την επίσημη κατηγοριοποίηση των προσφύγων και το πώςη δική τους ταυτότητα διαφέρει από την επίσημη κατηγορία στην οποία μπορεί να ανήκουν.Αριθμός διαδίκων εκφράζουν την αδικία όχι μόνο με όρους για όσα έχασαν από τον Τουρκικόστρατό (ο οποίος μέσα από την χώρα που τον διατάζει είναι το αντίδικο μέρος που συχνάαπευθύνεται η αγωγή) αλλά και σε σχέση με τη δυνατότητα της δίκης τους χώρας να αναγνω -ρίσει ικανοποιητικά και να ανακουφίσει τις απώλειες τους. Έτσι, ενώ δημοσίως τα νομικάμονο πάτια και πολιτικές επιπτώσεις των υπο θέσεων παρουσιά ζονται με μεγάλες αποκλήσειςκαι ακόμα συγκρούσεις,13 οι ιστορίες των εναγόντων συγκλίνουν σε ένα αίσθημα μιας άδικηςμεταχείρισης από τις πολιτικές δυνάμεις.


14 Η κεντρικότητα αυτή έχει τροφοδοτήσει κριτικές προσεγγίσεις που απορρίπτουν την χρήση του όρου «τραύμα»όπως ισχύει για τους πρόσφυγες /εκτοπισμένους (Λοϊζος, 2008). Αναφορικά με αυτή την κριτική θα ήθελα νασημειώσω ότι η χρήση της λέξης εδώ είναι περισσότερο χαλαρή, με πρόθεση να αποδώσει το φάσμα των εννοιώνπου περικλύει η χρήση της λέξης σε απλές και πολιτικές συζητήσεις, παρά την κλινική ψυχαναλυτική επίπτωσημιας μόνιμης βλάβης.

Τέλος, η κεντρική θέση του τραύματος ως το καθοριστικό χαρακτηριστικό της προ σφυ γιάςείναι εμφανής σε όλες τις ιστορίες.14 Είναι ένα αναμενόμενο χαρακτηριστικό επιβεβαιωμένοαπό άλλους ερευνητές (Αγαθαγγέλου και Killian, 2009; Ευδόκας et al., 1976; Γαλαταριώτου,2008) καθώς και σε προηγούμενες έρευνες πάνω σε αυτό και άλλες πτυχές Κυπριακής πολιτικήςυποκειμενικότητας (Δημητρίου, 2007a; 2007b; Δημητρίου και Gurel, 2011). Αυτός είναι ο κύριοςλόγος που η ‘φυγή’ μπήκε ως αναπόσπαστο κομμάτι των συνεντεύξεων. Οι εμπειρίες αυτέςτης φυγής προσφέρουν την ευκαιρία μέσα στις συνεντεύξεις για να αναλογιστεί κανείς τη βίαπου βίωσε από πρώτο χέρι και να την επικοινωνήσει με άλλα άτομα μέσα στο περι βάλλον τηςσυλλογικής θυματοποίησης. Το στοιχείο της θυματοποίησης εμφανίζεται επίμονα στις περι -γραφές της διαδικασίας ξαναχτισίματος της ζωής όπου οι αφηγήσεις συχνά ανα κα λούν ταπαθολογικά στοιχεία της διαδικασίας (πχ, περιγραφές της μακροχρόνιας επί δρασης του τραύ -ματος που υπέστη κατά τον εκτοπισμό τόσο για τον εαυτό όσο και τα άτομα γύρω). Ταυτό -χρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι γίνονται διαχωρισμοί παθολογοποιημένων και μηδηλώσεων όπου η ανάληψη δράσης και η υποτακτικότητα επικαλούνται στο πλαίσιο τηςίδιας συζήτησης του ξαναχτισίματος της ζωής. Σημαντικά το τραύμα αναδύεται στις περι -πτώσεις θανάτου ή σε περιπτώσεις που βρέθηκαν κοντά στο θάνατο και κοινοποιείται ωςκάτι που μπορεί να μοιάζει με κανονικό καθώς τα άτομα συνεχίζουν τις καθημερινές δραστη -ριό τητες τους. Από αυτή την άποψη μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι οι επίδραση του τραυμάτωνέχει συντηρηθεί από την πολιτική ρητορική που ανέπτυξαν οι Ελληνοκυπριακές αρχές ανά τιςδεκαετίες. Το σημείο αυτό μπορεί να ισχύει σε έναν βαθμό αλλά οι συνομιλητές μου δεναφήνουν περιθώριο αμφιβολίας ότι αυτές οι δομές του συναισθήματος είναι άκρως προ σω -πικές και έχουν αναπτυχθεί ακόμα και σε αντίθεση από την υψηλά θεαματικοποιημένη πολιτικήρητορική. Για παράδειγμα κάποιος μπορεί να εξέφρασε τον πόνο να μην μπορεί να επισκεφτείτο σπίτι του αλλά τα συγκριμένα στοιχεία που διαφοροποιούν αυτόν τον πόνο από το γενικόπόνο τονίζονται εξίσου.

63

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Aganthangelou, A. M. 2000. Nationalist narratives and (dis) appearing women: Statesanctioned sexual violence. Canadian Woman Studies 19:12-21.

Agathangelou, A., and K.. Killian. 2009. The discourse of refugee trauma: Epistemologiesof the displaced, the state, and mental health practitioners. The Cyprus Review 21:19-58.

Attalides, M. 2003 [1979]. Cyprus: Nationalism and International Politics. Peleus. Mannheimand Möhnesee: Bibliopolis.

Christodoulou, D. 1992. Inside the Cyprus Miracle: The Labours of an Embattled Mini-Economy.Vol. II. Minnesota Mediterranean and East European Monographs, Minneapolis: Universityof Minnesota.

Cockburn, C. 2004. The Line: Women, Partition and the Gender Order in Cyprus. London:Zed Books.

Demetriou, O. 2007a. Freedom Square: The Unspoken Reunification of a Divided City.Hagar International Social Science Review 7:55-78.

—. 2007b. To Cross or not to Cross? Subjectivization and the Absent State in Cyprus.Journal of the Royal Anthropological Institute 13:987-1005.

—. 2009. Migrant Cities: Nicosia South. British Council.

Demetriou, O., and A. Gürel,. 2011. “Human rights, civil society, and conflict in Cyprus,” inCivil Society, Conflicts and the Politicization of Human Rights. Edited by R. Marchetti andN. Tocci, pp. 100-122. Tokyo: United Nations University Press.

Demetriou, O., and A. Gürel. 2008. Human Rights, Civil Society and Conflict in Cyprus:Exploring the Relationships. Rome: LUISS University WP3.

Dikomitis, L. 2010. Places of Desire: Notion of ‘Place’ and ‘Home’ among Greek and TurkishCypriot Refugees, Unpublished PhD thesis, Department of Anthropology, University ofGhent.

Erdal Ilican, M. 2011. The Making of Sovereignty through Changing Property/Land Rightsand the Contestation of Authority in Cyprus, unpublished PhD thesis, Department ofHuman Geography, Oxford University.

Evdokas, T., L. Mylona, C. Paschalis, C. Olympios, S. Chimona, E. Kalava, N. Theodorou, andE. Demetriadou. 1976. Refugees of Cyprus: A Representative Socio-Psychological Study.Nicosia: Socio-Psychological Research Group.


Galatariotou, C. 2008. From psychosocial equilibrium to catastrophic breakdown: Cyprus1955–1974. The International Journal of Psychoanalysis 89:845-866.

Hadjipavlou-Trigeorgis, M. 1987. Identity conflict resolution in divided societies: The caseof Cyprus, Unpublished PhD thesis, Boston University.

Hadjipavlou, M. 2010. Women and Change in Cyprus: Feminisms and Gender in Conflict.London: Tauris Academic Studies.

Hirschon, R. (Editor). 2003. Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 CompulsoryPopulation Exchange Between Greece and Turkey. Oxford: Berghahn Books.

Jacobson, D., B. Musyck, S. Orphanides, and C. Webster. 2009. The Opening of Ledra Street/Lockmaci Crossing: Reactions from Citizens and Shopkeepers. Oslo: International PeaceResearch Institute, Oslo.

Loizos, P. 1975. The Greek gift : politics in a Cypriot village. New York: St. Martin’s Press.

—. 1981. The heart grown bitter: a chronicle of Cypriot war refugees. Cambridge; New York:Cambridge University Press.

—. 2008. Iron in the Soul: Displacement, Livelihood and Health in Cyprus. Oxford: Berghahn.

Markides, D. W. 2001. Cyprus 1957-1963: from colonial conflict to constitutional crisis : the keyrole of the municipal issue Minneapolis: University of Minnesota Press.

Navaro-Yashin, Y. 2003. ‘Life is Dead Here’: Sensing the Political in ‘No Man’s Land’.Anthropological Theory 3:107-125.

—. 2005. “Confinement and the Imagination: Sovereignty and Subjectivity in a Quasi-State,”in Sovereign Bodies: Citizens, Migrants, and States in the Postcolonial World. Edited byT. B. Hansen and F. Stepputat, pp. 103-119. Princeton: Princeton University Press.

—. 2009. Affective Spaces, Melancholic Objects: Ruination and the Production ofAnthropological Knowledge. Journal of the Royal Anthropological Institute 15:1-18.

Pattie, S. P. 1997. Faith in History: Armenians Rebuilding Community. London: SmithsonianInstitution Press.

Sant Cassia, P. 2005. Bodies of Evidence: Burial, Memory and the Recovery of Missing Personsin Cyprus. New Directions in Anthropology. Oxford: Berghahn Books.

Strong, P. 1999. The economic consequences of ethno-national conflict in Cyprus: thedevel op ment of two siege economies after 1963 and 1974, Unpublished PhD thesis,Department of Economic History, LSE.

Vassiliadou, M. 1997. Herstory: The Missing Woman of Cyprus. The Cyprus Review 9:95-120.

—. 2002. Questioning Nationalism: The Patriarchal and National Struggles of Cypriot Womenwithin a European Union Context. The European Journal of Women’s Studies 9:459-482.

Volkan, V. 1979. Cyprus – War and Adaptation. Charlottesville: University Press of Virginia.

Zetter, R. 1992. Refugees and forced migrants as development resources: the Greek-Cypriotrefugees from 1974. The Cyprus Review 4:7-39.

Για την συγγραφέαH Όλγα Δημητρίου είναι Ανώτερη Ερευνητική Σύμβουλος, του Κυπριακού Κέντρουτου Διεθνούς Ερευνητικού Ινστιτούτου του Όσλο για την Ειρήνη (PRIO). Είναι ΚοινωνικήΑνθρωπολόγος (PhD, 2002, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου) με μακρά εμπειρία σεεθνογραφικές έρευνες στην Ελλάδα και την Κύπρο. Κατείχε ακαδημαϊκές θέσεις σταΠανεπιστήμια του Κέμπριντζ και της Οξφόρδης και έχει εφαρμοσμένη ερευνητικήεμπειρία στη Διεθνή Αμνηστία. Η εργασία της, η οποία είναι δημοσιευμένη σε έγκριταπεριοδικά κοινωνικών επιστημών και συλλογικούς τόμους, επικεντρώνεται σεδιαδικασίες αναγνώρισης μειονοτήτων, σε πολιτικές ανθρώπινων δικαιωμάτων, τιςΕλληνο-Τουρκικές σχέσεις, τη μετανάστευση και τον αποκλεισμό, το φύλο εν καιρώπολέμου και ειρήνης και την πολιτισμική κληρονομιά σε εμπόλεμες ζώνες. Τα τελευταίαέξι χρόνια εργάζεται με θέματα που αφορούν τους πρόσφυγες στην Κύπρο.

Για παραγγελία αυτής της έκθεσης απευθυνθείτε:PRIO Cyprus Centre

T.Θ. 25157, 1307 Λευκωσία, ΚύπροςTηλ: +357 22 456555/4

[email protected]


O Εκτοπισμός στην ΚύπροΟι Συνέπειες της Πολιτειακής και της Στρατιωτικής Διαμάχης

Έκθεση 1

Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα


Η έκθεση αποτελεί μια συλλογή πραγματικών ιστοριών ατόμων, που εκτοπίστηκαν στη νότιαΚύπρο, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της σύγκρουσης. Η επιλογή έγινε με στόχο νακαταδείξει τη διαφορετικότητα της εμπειρίας της προσφυγιάς. Αντλώντας από αυτές τις εμπειρίες,η έκθεση δίνει έμφαση στο ευρύ φάσμα των ερμηνειών, των συζητήσεων, των προσδοκιών, καιτων ατομικών δράσεων που έχουν ενημερωθεί όλα αυτά τα χρόνια, στις προσπάθειες τωνατόμων να ξαναχτίσουν τις ζωές τους μετά τη σταδιακή διαίρεση του νησιού. Με αυτούς τουςόρους, στόχος της έκθεσης δεν είναι να υποστηρίξει μια συγκεκριμένη προοπτική ή πορείαδράσης, αλλά περισσότερο να τεκμηριώσει την πολλαπλότητα των εν λόγω προοπτικών καιδράσεων. Με αυτή την έννοια, η έκθεση υποδεικνύει ότι, μια ενδεχόμενη διευθέτηση τουπεριουσιακού ζητήματος οφείλει να υπολογίσει το εύρος του φάσματος της εμπειρίας τηςαπώλειας και να ενσωματώσει τόσο την υλική όσο και τη συναισθηματική αίσθηση τηςεπιστροφής.

Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα μέρη τα οποία αναπτύσσονται γύρω από την παρουσίαση τωνβιωματικών ιστοριών, με τη μορφή συνοπτικών συνεντεύξεων, οι οποίες λήφθηκαν απόεκτοπισμένα άτομα στη διάρκεια του προγράμματος. Περιλαμβάνει επίσης συνεντεύξεις για τιςνομικές δράσεις που ακολούθησαν τον εκτοπισμό. Το σημείο αυτό, θεωρείται σημαντικό, λόγωτης ιδιαίτερης επικέντρωσης της συζήτησης τελευταίως, σε νομικά θέματα αναφορικά με τοπεριουσιακό ζήτημα, τόσο σε επίπεδο υψηλής πολιτικής και δημόσιας συζήτησης όσο και σεεπίπεδο καθημερινών συζητήσεων. Γενικότερα, εκφράζεται η ελπίδα, να συμβάλει η έκθεσηστην πληρέστερη κατανόηση της πολυπλοκότητας των προσφυγικών και των περιουσιακώνθεμάτων, συμπεριλαμβανομένων των συνθέσεων και των αποκλίσεων που υπάρχουν στοντρόπο που τα ίδια τα άτομα κατανοούν τον εκτοπισμό.

Για παραγγελία αυτής της έκθεσης απευθυνθείτε:PRIO Cyprus CentreT.Θ. 25157, 1307 Λευκωσία, ΚύπροςTηλ: +357 22 456555/[email protected]

Η έκθεση βρίσκεται διαθέσιμη σε ηλεκτρονική μορφή στην τοποθεσία:www.prio-cyprus-displacement.net

ISBN: 978-82-7288-415-3

Έκθεση 1 /2012 Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα

Η έκθεση χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως μέρος του προγράμματος που υλοποίησε το PRIO, "Διάλογος για την Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και τη Συμφιλίωση".


REPORT 1 GREEK:Layout 1 7/4/12 10:50 AM Page 2 O Εκτοπισμός … · 2012-10-31 ·...

Documents

Transcript of REPORT 1 GREEK:Layout 1 7/4/12 10:50 AM Page 2 O Εκτοπισμός … · 2012-10-31 ·...