ΤΖΩΝ ΡΩΛΣ

ΘΕΩΡΙΑ

ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΦΙΛΙΙΙΠΟΣ BAΣυ~OΓJANNHΣ

ΒΑΣΙΛΙΙΣ ΒΟΥΤΣΑΚΗΣ

ΦΙΛΗΜΩΝ ΠΑΙΟΝΙΔΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΝΙΚΟΣ ΣΤΙΛΙΑΝΙΔΗΣ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΑΚΗΣ

ΕΠJΣΤΗt-lΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΙιΕΙΑ

ΑΝΔ ΡΕΑΣ ΤΑΚΗΣ

ΗΝΤΟ ΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ - ΕI1ΙΜΕΤΡΩ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠAΠAΓEΩPΓJOY

bull εκόόσε~ς ΠΟΛΙΣ

jv

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Η ΔΤΚΑΙΟΣΥΝΗ ΩΣ ΑΚΡΤΒΟΔΤΚΙΑ

Στο εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο πρόχειτα~ να εκθέσω σuνσπτιχά ορισμένες

από τις βασιχές ιδέες της θεωρίας της διχαιοσ6νης που προτίθεμαι να αναshy

πτ6ξω παρακάτω Η εδώ παροοσίαση δεν είναι αυστηρή καθώς σκοπός

της είναι απλeι)ς να προετοιμάσει τον δρόμο για τα λεπτομερέστερα επιχειshy

ρήματα που πρόκειται να ακολουθήσουν Έτσι κάποιες επιχαλ6ψεις μεshy

ταξύ αυτής της συνοπτικής παρουσίασης και των κατοπινών αναπτύξεων

του θέματος δεν είναι δυνατόν να απoφΕUXθoν Θα ξεκινήσω εδώ με μια

περιγραφή του ρόλου της δικαιοσνης στο πλαίσιο της κοινωνικής συνερshy

γασίας και μια έκθεση του πρωταρχικού αντικειμένου της δικαωσόνης

δηλαδή της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Στη σlJνέχεια θα παρουshy

σιάσω την κεντρική ιδέα της δικαωσνης ως αχριβοδιχίας πρόκειται για

μια ιδέα που γενικεει και μεταφέρει σε υΨηλότερο επίπεδο αφαίρεσης

την παραδοσιακή αντίληψη του χοινωνιχο συμβολαίου Η σ6μπηξη της

χοινωνΙας αντικαθίσταται από μια αρχική κατάσταση η οπο(α ενσωματώshy

νει ορισμένους διαδιχαστιχοός περιορισμούς που επιβάλλονται στα εκε(

προβαλλόμενα επιχειρήματα και προορίζονται να οδηγήσουν σε μια πρωshyταρχική συμφωνία σχετικά με τις αρχές της δικαιοσύνης Πρόχειται επίshyσης για λόγους σαφήνειας να χαταπιαστώ με την κλασική ωφελιμιστική

χαθώς χαι τη διαισθητιχή αντίληψη περί διχαιοσύνης αντιπαραβάλλοντάς τες μεταξύ τους χαι να εξετάσω ορισμένες διαφορές μεταξ των απόψεων αυτών χαι της αντίληψης της δικαιοσνης ως αχριβοδικίας Κατευθυντήshyριος στόχος μου θα είναι να αναδείξω μια θεωρία της δικαιοσύνης ικανή να αποτελέσει μια βιώσιμη εναλλακτική πρόταση έναντι αυτών των δογμάτων ΠΟυ δυναστεύουν εδώ χαι πολι) χαιρό τη φιλοσοφική μας παράδοση

28 29 Τζωιι Ρωλς

1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΤΝΗΣ

Η δικαιοσύνη αποτελεΙ την πρώτιστη αρετή των κοινωνικών θεσμών όπως ακριβώς και η αλήΘεια αυτήν των συστημάτων σκέΨης Μια θεωρία οσοδήshyποτε κομψή και απέριττη χαι αν είναι πρέπε ι να απορρίπτεται ή να αναθεshyωρεΙται εφόσον αποδεtχνΙJΕται αναληθής Κατά τΟν ίδιο τρόπο οι νόμοι και Οι θεσμοί οσοδήποτε αποτελεσματικοί και XαλOσυVΤαγμένOΙ χι αν είναι πρέπει να τροποποιούνται ή να καταργούνται εφόσον είναι άδιχOL Κάθε πρόσωπο διαθέτει μια απαραβίαστη αξ[α που θεμελιώνεται στη δικαιοσύ shyνη ώστε ακόμη και η Ευημερία της κοινωνίας ως συνόλου να αδυνατεί να κατισχύσει αυτής Γι αυτόν ακριβώς ΤΟν λόγο η δικαιοσύνη αποχλείει το ενδεχόμενο να δικαιολογείται η στέρηση της ελευθερίας μερικών επειδή έτσι θα καταστεί μεγαλύτερο το αγαθό που θα μοιραστούν μεταξύ τους κάshyποωι άλλοι Οι θυσίες που επιβάλλονται στους λίγους δεν επιτρέπεται να αντισταθμίζονται από το μέγεθος του συνόλου των ωφελημάτων ΠΟυ θα απολαμβάνουν έτσι οι πολλοι Σε μια δίκαιη κοινωνία λοιπόν οι ελευθερίες της ισοπολιτείας ΘεωΡΟΙJνται δεδομένες τα δικαιώματα που εγγυάται η δι shyκαιοσύνη δεν υποτάσσονται ούτε σε πολιτικές διαπραγματεύσεις ούτε σε υπολΟΥισμΟΙJς κοινωνικών συμφερόντων Γο μόνο που Οα μας επέτρεπε μια συγκαταβατική στάση απέναντι σε μια εσφαλμένη θεωρία θα ήταν η απουshyσία μιας καλύτερης Κατά ανάλογο τρόπο η αδικία θα γινόταν ανεκτή μόshyνον εφόσον θα ήταν αναγκαία προκειμένου να αποφευχθούν ακόμη μεγαλύshyτερες αδικίες Ως πρώτιστες λοιπόν αρετές της ανθρώπινης δραστηριότη shyτας η αλήθεια και η δ ικαιοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτες

Αυτές Οι προτάσεις φαίνονται να εκφράζουν τη διαισθητική μας βεβωόshyτητα για την προτεραιότητα της δικαιοσύνης Η διατύπωσή τους είναι

αναμφίβολα ιδιαίτερα έντονη Σε κάθε περίπτωση επιθυμώ να διερευνήσω αν οι ισχυρισμοί αυτοί ή άλλοι παρεμφερείς είναι βάσιμοι και αν ναι πώς

μπορούν να δικαιολογηθούν Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να επεshyξεργαστεί κανείς μια θεωρία δικαωσύνης υπό το φως της οποίας αυτές οι διαβεβαιώσεις να μπορούν να ερμηνευθούν και να αξιολογηθούν Θα ξεκι shyνήσω εξετάζοντας τον ρόλο των αρχών της δικαιοσύνης Για να βάλουμε τις ιδέες μας στη Θέση τους ας υποθέσουμε ότι η κοινωνία είναι μια λίγο πολύ αυτάρκης συνένωση προσώπων τα οποία αναγνωρίζουν ορισμένους κανόshyνες συμπεριφοράς ως δεσμευτικούς στις μεταξύ τους σχέσεις και ενεργούν στην πλειονότητά τους σε συμφωνία με αυτούς Ας υποθέσουμε επιπλέον ότι αuτoί οι κανόνες προσδιορίζουν ένα σύστημα συνεργασίας που αποshy

Ι ff δικαιoσwη ως ακριβοδικία

σκοπεί στην προαγωγή του καλού όσων συμμετέχουν σε αυτό Σ αυτή την

περίπτωση λοιπόν παρ όλο που η κοινωνία είναι ένα συνεργατικό εγχείshy

ρημα με στόχο το αμοιβαίο όφελος χαρακτηρίζεται κατ εξοχήν τόσο από

σύγκρουση όπως επίσης και από ταυτότητα συμφερόντων Ταύτιση συμshy

φερόντων υπάρχει εφόσον η κοινωνική συνεργασία καθιστά εφικτή μια ζωή

καλύτερη για όλους από αυτή που θα είχε κανείς αν στηριζόταν αποκλειshy

στικά στις δικές του προσπάθειες Σύγκρουση συμφερόντων υπάρχει εφόshy

σον ο τρόπος με τον οποίο διανέμονται τα αυξημένα οφέλη που έχουν από

κοινού παραχθεί δεν αφήνει αδιάφορα τα πρόσωπα τα οποία προκειμέshy

νου να προάγουν τους σκοπούς τους προτιμούν μεγαλύτερο μάλλον παρά

μικρότερο μερίδιο Χρειάζεται μια σειρά από αρχές για να επιλέξει κανείς

μεταξύ των ποικίλων τρόπων κοινωνικής διαρρύθμισης ποιgt καθορίζοιgtν αυshy

τό τον καταμερισμό των ωφελημάτων και για να διασφαλίσει μια συμφωshy

νία σχετικά με τα κατάλληλα διανεμητικά μερίδια Αυτές Οι αρχές είναι οι

αρχές της κοινωνιχής δικαιοσύνης παρέχουν έναν τρόπο απονομής δικαιω~

μάτων και υποχρεώσεων στο πλαίσιο των βασικών θεσμών της κοινωνίας

και ορίζουν την προσήκουσα διανομή των οφελών και βαρών της κοινωνιshy

κής συνεργασίας

Ας oρiσoυμε τώρα ως ευτεταγμένη μια κοινωνία όταν αυτή αποσκοπεί

στο να προάγει το καλό των μελών της αλλά και όταν ταυτόχρονα διέπεshy

ται πράγματι από μια δημόσια αντίληψη δ ικαιοσιJνης Πρόκειται δηλαδή

για μια κοινωνία στην οποία (1) ο καθένας αποδέχεται και γνωρίζει ότι και οι άλλοι αποδέχονται τις ίδιες αρχές δικαιοσύνης και (2) οι βασικοί κοινωshyνικοί θεσμοί εν γένει ικανοποιούν και είναι γενικώς γνωστό ότι ικανοποιshy

ούν αυτές τις αρχές Σε αυτή την περίπτωση ακόμη και αν οι άνθρωποι

προβάλλουν υπερβολικές απαιτήσεις ο ένας απέναντι στον άλλο αναγνωshyρίζουν παρά ταύτα μια κοινή οπτική γωνΙα από την οποία οι αξιώσεις τους μπορούν να επιδικασθοιJν Αν η ροπή των ανθρώπων προς την ιδιοτέshy

λεια καθιστά αναγκαία την επιφυλακτικότητα του ενός απέναντι στον άλshyλο το δημόσιο αίσθημα δικαιοσύνης τους καθιστά δυνατό τον ασφαλή συshyνεταιρισμ6 τους Ανάμεσα σε άτομα με διάσπαρτους στόχους και σκοshy

πούς μια κοινή αντίληψη δικαιοσύνης εγκαθιδρύει τους δεσμούς της πολιτιshyκής φιλίας η γενική επιθυμία για δικαιοσύνη περιορίζε ι την επιδίωξη άλλων σκοπών Θα μπορούσε να φαντασΘεί κανείς τη δημόσια αντίληψη δικαιοσύshyνης ως τον καταστατικό χάρτη μιας ευτεταγμένης ανθρώπινης σιgtνένωσης

Οι υπαρκτές κοινωνίες βέβαια σπάνια είναι ευτεταγμένες με την έννοια αυτή εφόσον το τι είναι δίκαιο και τι άδικο αποτελεί συνήθως αντικείμενο διαμάχης Οι άνθρωποι διαφωνούν για το ποιες αρχές θα έπρεπε να ορίshyζουν τους βασικούς όρους της συνένωσής τους Ωστόσο παρά τη διαφωνία

31 30 ΤζΜ Ρωλς

αυτή μπορούμε αχόμη να ποuμε ότι ο χαθένας τους έχει μια αντίληψη πεshy

ρί διχαιοσUνης Οι άνθρωποι δηλαδή καταλαβαίνουν την ανάγκη ύπαρξής

της και είναι έτοιμοι να συΥκατανεύσουν σε ένα ιδιαίτερο σύνολο αρχών

που θα δ ιέπουν την απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και θα καθο shy

ρίζουν αυτό που θα εχλαμβάνεται ως προσήκουσα διανομή των οφελών και

βαρών της κοινωνικής συνεργασίας Έτσι φαίνεται φυσικό να θεωρήσει κα shy

νείς την έννοια (concept) της δικαιοσύνης ως κάτι δ ιακριτό από τις εκάστοshyτε αντιλήψε ις (conceptions) περ ί δικαιοσύνης χαι προσδιοριζόμενο από ΤΟν κοινό ρόλο που αναλαμβάνουν αυτά τα διαφορετικά σύνολα αρχών αυτές

οι διαφορετικές αντιλήψεις Ι Έτσι ακόμη και όσοι έχουν διαφορετιχές αντιshy

λήψεις περί διχαιοσύνης μποροl)ν παρ όλα αυτά να συμφωνήσουν ότ ι οι

θεσμοί είΥαι δίκαιο ι εφόσον δεν γίνονται αυθαίρετες διακρίσεις ανάμεσα

στα πρόσωπα κατά την απονομή βασικών δικα ιωμάτων και υποχρεώσεων

χαι σι κανόνες καθορίζουν μια αρμόζουσα ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωshy

νιστικές αξιώσεις για πλεονεκτήματα της κοινωνιχής ζωής Οι άνθρωποι

μπορούν να συμφωνήσουν με αυτή την περιγραφή των δ(χαιων θεσμών

εφόσον ο ι ιδέες της αυθαίρετης διάχρ ισης χαι της αρμόζουσας ισορροπίας

οι οποίες εμπεριέχονται στην έννοια της δικαιοσύνης παραμένουν για τον καθένα ανοιχτές προς ερμηνεία σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης τις οποίες αυτός αποδέχεται Auτές οι αρχές αναδεικνύουν ποιες ομοιότητες κα ι δ ιαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα είναι κρίσιμες για τον καθορισμό διshyκαιωμάτων και καθηκόντων και προσδιορίζουν ποια διανομή πλεονεκτηshyμάτων εΙναι προσήκουσα Είναι 9αφές ότιΙ διάκριση ανάμεσα στην έννοια και τις διάφορες αντιλήψεις περί δικαιοσύνης δεν επιλύει χανένα σημαντιshyκό ζήτημα Συμβάλλει απλώς στην αναγνώριση ΤΟυ ρόλου των αρχών της χOΙVltιJνιχής δικαιοσύνης

Ένας βαθμός συμφωνίας μεταξύ αντιλήψεων περί δικαιοσύνης δεν εΙναι πάντως το μόνο προαπαιτούμενο για μια βιώσιμη ανθρώπινη κοινότητα Υπάρχουν και άλλα θεμελιώδη χοινωνικά προβλήματα όπως είναι ιδίως αυτά ΤΟυ συντονισμού της αποτελεσματικότητας και της σταθερότητας Κατά συνέπεια τα σχέδια των ατόμων πρέπει να εναρμονισθούν μεταξύ τους ούτως ώστε Οι δραστηριότητές τους να είναι συμβατές η μία με την άλλη χαι να μπορούν να διεκπεραιώνονται όλες χωρίς να διαΨειJδονται οι shyκτρά οι θεμιτές προσδοκίες κανενός Επιπλέον η εκτέλεση αυτών των σλε shyδΙων πρέπει να οδηγεί στην επίτευξη κοινωνικών σκοπών κατά τρόπους αποτελεσματικούς και συνεπείς με τη δ ικαιοσύνη Τέλος το σχήμα της κοι shy

1 Εδvgt ακολουθώ ΤΟν Η ΙΑ Ha rt The LoncepI oJ LnlU (Ox(ord The CIaI-endon PIeSs 196 1) σο 155-159

J Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

νωνικής συνεργασίας πρέπει να εΙναι σταθερό πρέπει λίγο πολύ να τηρείshy

ται κανονικά και η συμμόρφωση με τους βασικούς τοο κανόνες να ε(ναι

εκούσια όταν δε αυτό παραβιάζεται πρέπε ι να υπάρχουν σταθεροποιητιshy

χές δυνάμεις που θα προλαμβάνουν περαιτέρω παραβιάσε ις και θα τείshy

νουν στην αποκατάσταση της πρότερης διαρρύθμισης Είναι πλέον προφα shy

νές ότι τα τρία αυτά προβλήματα συνδέονται με αυτό της δικαιοσύνης Σε

περίπτωση απουσίας κάποιου βαθμΟύ συμφωνίας περί του τι είναι δίκαιο

και άδικο είναι σαφώς πιο δύσκολο τα άτομα να συντονίσουν αποτελεσμα shy

τιχά τα σχέδιά τους ούτως ώστε να εξασφαλΙσουν τη διατήρηση αμοιβα ία

ωφέλιμων δ ιακανονισμών Η δυσπιστία και η πικρία διαβρώνουν τους δεshy

σμούς της πολιτικής καλοπιστίας ενώ η καχυποψία και η εχθρότητα ωθούν

τους ανθρώπους να ενεργούν με τρόπους που άλλως Θα απέφευγαν Έτσι

ενώ ο ιδιαίτερος ρόλος των αντιλήψεων δ ικαιοσύνης είναι να ορίζουν τα

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και να καθορίζουν τα προσήκοντα

διανεμητιχά μερίδια ο τρόπος με τον οπο ίο μια αντίληψη επιτελεί τον ρόλο

αυτό μοιραία έχε ι επ ιπτώσεις στα προβλήματα της αποτελεσματικότηshy

τας του συντονισμού και της σταθερότητας Δεν μπορούμε εν γένει να

αξιολογήσουμε μια αντίληψη διχαιοσύνης μόνο από τον διανεμητικό της

ρόλο όσο χρήσιμος και αν είναι αυτός για τον προσδιορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης Πρέπει να λάβουμε υπ όψιν μας τις ευρύτερες διασυνδέ shy

σεις του διότι παρ όλο που η δικαιοσύνη έχει μια ορ ισμένη προτεραιότηshy

τα όντας η πιο σημαντιχή αρετή των θεσμών είναι ακόμα αλήθεια ότι ce shyteris paribns μια αντίληψη δικαιοσύνης είναι προτιμότερη από μια άλλη όταν οι ευρύτερες συνέπειές της είναι περtσσότερo επιθυμητές

2 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΓΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Πολλά διαφορετικά είδη πραγμάτων χαρακτηρίζονται ως δίκαια ή άδικα όχι μόνο νόμοι θεσμο( και κοινωνικά συστήματα αλλά επίσης και επιμέshyρους πράξεις πολλών ειδών συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων των

κρίσεων της απόδοσης ευθυνών Αποκαλούμε επίσης δίκαιες ή άδικες τις στάσεις κα ι προδιαθέσεις των προσώπων αλλά και τα ίδια τα πρόσωπα Το θέμα μας όμως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη Για μας το πρωταρχικό ζήτημα της δικαιοσύνης είναι η βασική διάρθρωση της κοινωνίας ή ακριβέshyστερα ο τρόπος με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικο( θεσμοί διανέμουν θεshyμελιώδη δικαιώματα κα Ι υποχρεώσεις καθ ορίζοντας την κατανομή των πλεονεκτημάτων της κοινωνικής συνεργασίας Με τον όρο laquoμείζονες θεshyσμοΙraquo εννοώ το πολιτικό σύνταγμα και τις κύριες οικονομικές και χοινωνιshy

32 33

Τζων Ρωλς

κές διαρρυθμίσεις Έτσι η νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης

και της συνείδησης ο ελεύθερος ανταγωνισμός η ατομική bullδιοκτησ(α των μέσων παραγωγής και η μονογαμική οικογένεια είναι παραδείγματα μειζό shy

νων κοινωνικών θεσμών Θεωρούμενοι ως ενιαίο πλέγμα σι με[ζονες κοινωshy

νικοί θεσμοί ορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων

και επηρεάζουν τις βιοτικές προοπτικές τους το τι μπορούν δηλαδή να

προσδοκούν και πόσο καλά μπορούν να ελπίζουν ότι θα τα καταφέρουν Η

βασική διάρθρωση είναι το πρωταρχικό αντ ικείμενο της δικαιοσύνης επειshy

δή οι επιπτΙσεις της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή Η

δ ιαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι η διάρθρωση αυτή περιέχε ι διάφορες κο ινωshy

νικές θέσεις και ότι άνθρωποι ΠΟυ με τη γέννησή τους κατέλαβαν διαφορε shy

τικές θέσεις έχουν δ ιαφορετικές βιοτικές προσδοκίες που καθορίζονται εν

μέρει από το πολιτικό σύστημα όπως επίσης xat από οικονομικές και κοιshy

νωνικές περιστάσε ις Με αuτό τον τρόπο οι θεσμοί της κοινωνίας ευνοούν

περισσότερο ορισμένες θέσεις εκκ ίνησης από κάποιες άλλες Τούτες ε ίναι

ιδιαίτερα βαθιές ανισότητες Δεν είναι μόνο διάχυτες αλλά επιδρούν και

στις αρχικές ευκαιρίες των ανθρώπων στη ζωή παρ όλα αυτά δεν μπο shy

ρούν σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθούν μέσω της επίκλησης των ιδεshy

ών της αξίας ή της επάξιας ανταμοιβής Σε αυτές ακριβώς τις δήθεν αναshy

πόφευκτες ανισότητες στη βασική διάρθρωση κάθε κοινωνίας είναι πο)

πρέπει να εφαρμοσθούν κατ αρχάς οι αρχές της δικαιοσύνης Αυτές οι αρshy

χές ρυθμίζουν ακριβώς την επιλογή του πολιτικού συντάγματος και τα κύ shy

ρια στοιχεία του οικονομικού και κοινωνιχού συστήματος Η δικαιοσύνη

ενός κοινωνικού σχήματος εξαρτάται ουσιωδώς από το πώς απονέμονται

τα θεμελιώδη δ ικαιΙgtματα και υποχρεΙσεις καθώς και από τις οικονομικές

ευκαιρίες και κοινωνικές συνθήκες στους διάφορους τομείς της χοινωνίας

Η εμβέλεια της έρευνάς μας περιορίζεται δ ιπλά Πριν απ όλα με απα shy

σχολεί εδώ μια ειδική περίπτωση του προβλήματος της δικαιοσύνης Δεν

πρόκειται να εξετάσω τη δικαιοσύνη των θεσμών και των κοινωνικών πραshy

κτικών γενικά ούτε -παρά μόνο επΙ τροχάδην- το πόσο δίκαιο είναι το δί shy

καιο των εθνών και των διακρατικών σχέσεων (sect 58) Αν υποθέσει λοιπόν κανείς ότι η έννοια της δικαιοσύνης βρίσκει εφαρμογή κάθε φορά που καshy

τανέμεται κάτι το οποίο έλλσΥα θεωρείται πλεονεκτικό ή μειονεκτικό τότε

δεν ενδιαφερόμαστε παρά για μία μόνο περίπτωση εφαρμογής της Δεν

υπάρχει λόγος να υποΟέσει κανείς προκαταβολικά ότι οι αρχές που είναι ικανοποιητικές σχετικά με τη βασική διάρθρωση είναι έγκυρες σε κάθε πεshy

ρ(πτωση A ΙJτές οι αρχές μπορεί να μην είναι κατάλληλες για τους κανόνες

και τις πρακτικές ιδιωτικών ενώσεων ή λιγότερο περιεκτικών κοινωνικών

ομάδων Μπορεί να ε(ναι άσχετες με τις διάφορες άτυπες συμβάσεις και

1 Η δικαιοοvΙη ως σκρ ιβοδικίσ

έθιμα της καθημερινής ζωής ενδέχεται να μη φωτίζουν τον δίκαιο -ή καshyλύτερα τον ακριβοδίκαιο- χαρακτήρα των συνεργατικών διακανονισμών ή των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων Οι συνθήκες του δικαίου των εθνών μπορεΙ να απαΙΤΟΙJν διαφορετικές αρχές στις οποίες θα κατέληγε κανείς με κάπως διαφορετικό τρόπο Θα είμαι ικανοποιημένος αν είναι δυνατόν να διατυπώσω μια εύλογη αντίληψη της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας θεωρώντας την προς τΟ παρόν ως ένα κλοιστό σύστημα απομονωμένο από άλλες κοινωνίες Η σημασία αυτής της ειδικής περ ίπτω shyσης είναι προφανής και δεν χρήζε ι εξηγήσεως JlvαI φιgtσικό να υποθέτοιψε ότι από τη στιγμή ποu έχοuμε μια βάσιμη θεωρία για αυτή την περίπτωση τα υπόλοιπα προβλήματα της δικαιοσuνης θα αποδειχθούν πλέον ΕUδάμα shyστα υπό το φως της Με κατάλληλες μοτατροπές μια τέτοια θεωρία θα προσέφερε το κλειδί για ορισμένα από τα υπόλοιπα ζητήματα

Ο άλλος περιορισμός στη σuζήτησή μας είναι ότι εξετάζω κυρίως τις αρshyχές της δικαιοσόνης ποu θα διείπαν μια ωτεταγμένη κοινωνία ΚαΘένας τεκμαίρεται ότι ενεργεί δίκα ια και συνεισφέρει ό τι του αναλογεί υποστη shyρίζοντας τη λειτοuργία δίκαιων θεσμών Παρ όλο που η δικαιοσύνη ενδέ shyχεται να είναι όπως παρατήρησε ο Ht1me η επιφυλακτική ζηλότυπη αρεshyτή μπορούμε εντούτοις να αναρωτηθοιgtμο πώς θα ήταν μια απολύτως δίshyκαιη κοινωνία Έτσι εξετάζω κατ αρχάς αυτό που αποκαλώ θεωρία της απόλυτης συμμόρφωσης σε αντιδ ιαστολή προς τη θεωρία της μερικής σuμμόρφωσης (sectsect 25 39) Η δε ιηερη μελετά τις αρχές ποu διέπουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμοτωπίζουμε την αδικ ία Περιλαμβάνει ζητήματα όπως η θεωρία της ποινής τΟ δόγμα του δίκαιου πολέμου και η δικαιολόγηση των ποικίλων τρόπων αντίδρασης σε άδικα καθεστώτα από την πολιτική ανυπακοή και την αντίρρηση συνείδησης έως τη μαχητική αντίσταση και την επανάσταση Έδώ επίσης περιλαμβάνονται ζητήματα επανορθωτικής δικαιοσιΝης και στάθμισης μεταξύ μορφών θωμιχής αδι shyκίας Τα προβλήματα της θεωρίας της μερικής συμμόρφωσης είναι προφαshyνώς τα πιο πιεστ ικά και επείγοντα πρόκειται για τα ζητήματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερ ινή μας ζωή Ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε με την ιδεατή θεωρία είναι ότι αυτή παρέχει πιστεύω τη μόνη βάση για τη συστηματική σύλληψη αυτών των πλέον πιεστικών προβλημά shyτων Η πραγμάτευση της πολιτικής ανuπακοής για παράδειγμα οξαρτά shyται από αυτήν (sectsect 54 -59) Θα υποθέσω τουλάχιστον 6τι μια βαθότερη καshy

2 Α11 Eιιηιιιry CΟllι-ιrllίrιg ιJIc Priιrciples Qj MOf(lS τμήμα 111 μέρος Ι παρ ~ ro Ι Α Selby -Bigge

2η έκδ (Oxford 1902) σ 184

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Η ΔΤΚΑΙΟΣΥΝΗ ΩΣ ΑΚΡΤΒΟΔΤΚΙΑ

Στο εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο πρόχειτα~ να εκθέσω σuνσπτιχά ορισμένες

από τις βασιχές ιδέες της θεωρίας της διχαιοσ6νης που προτίθεμαι να αναshy

πτ6ξω παρακάτω Η εδώ παροοσίαση δεν είναι αυστηρή καθώς σκοπός

της είναι απλeι)ς να προετοιμάσει τον δρόμο για τα λεπτομερέστερα επιχειshy

ρήματα που πρόκειται να ακολουθήσουν Έτσι κάποιες επιχαλ6ψεις μεshy

ταξύ αυτής της συνοπτικής παρουσίασης και των κατοπινών αναπτύξεων

του θέματος δεν είναι δυνατόν να απoφΕUXθoν Θα ξεκινήσω εδώ με μια

περιγραφή του ρόλου της δικαιοσνης στο πλαίσιο της κοινωνικής συνερshy

γασίας και μια έκθεση του πρωταρχικού αντικειμένου της δικαωσόνης

δηλαδή της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Στη σlJνέχεια θα παρουshy

σιάσω την κεντρική ιδέα της δικαωσνης ως αχριβοδιχίας πρόκειται για

μια ιδέα που γενικεει και μεταφέρει σε υΨηλότερο επίπεδο αφαίρεσης

την παραδοσιακή αντίληψη του χοινωνιχο συμβολαίου Η σ6μπηξη της

χοινωνΙας αντικαθίσταται από μια αρχική κατάσταση η οπο(α ενσωματώshy

νει ορισμένους διαδιχαστιχοός περιορισμούς που επιβάλλονται στα εκε(

προβαλλόμενα επιχειρήματα και προορίζονται να οδηγήσουν σε μια πρωshyταρχική συμφωνία σχετικά με τις αρχές της δικαιοσύνης Πρόχειται επίshyσης για λόγους σαφήνειας να χαταπιαστώ με την κλασική ωφελιμιστική

χαθώς χαι τη διαισθητιχή αντίληψη περί διχαιοσύνης αντιπαραβάλλοντάς τες μεταξύ τους χαι να εξετάσω ορισμένες διαφορές μεταξ των απόψεων αυτών χαι της αντίληψης της δικαιοσνης ως αχριβοδικίας Κατευθυντήshyριος στόχος μου θα είναι να αναδείξω μια θεωρία της δικαιοσύνης ικανή να αποτελέσει μια βιώσιμη εναλλακτική πρόταση έναντι αυτών των δογμάτων ΠΟυ δυναστεύουν εδώ χαι πολι) χαιρό τη φιλοσοφική μας παράδοση

28 29 Τζωιι Ρωλς

1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΤΝΗΣ

Η δικαιοσύνη αποτελεΙ την πρώτιστη αρετή των κοινωνικών θεσμών όπως ακριβώς και η αλήΘεια αυτήν των συστημάτων σκέΨης Μια θεωρία οσοδήshyποτε κομψή και απέριττη χαι αν είναι πρέπε ι να απορρίπτεται ή να αναθεshyωρεΙται εφόσον αποδεtχνΙJΕται αναληθής Κατά τΟν ίδιο τρόπο οι νόμοι και Οι θεσμοί οσοδήποτε αποτελεσματικοί και XαλOσυVΤαγμένOΙ χι αν είναι πρέπει να τροποποιούνται ή να καταργούνται εφόσον είναι άδιχOL Κάθε πρόσωπο διαθέτει μια απαραβίαστη αξ[α που θεμελιώνεται στη δικαιοσύ shyνη ώστε ακόμη και η Ευημερία της κοινωνίας ως συνόλου να αδυνατεί να κατισχύσει αυτής Γι αυτόν ακριβώς ΤΟν λόγο η δικαιοσύνη αποχλείει το ενδεχόμενο να δικαιολογείται η στέρηση της ελευθερίας μερικών επειδή έτσι θα καταστεί μεγαλύτερο το αγαθό που θα μοιραστούν μεταξύ τους κάshyποωι άλλοι Οι θυσίες που επιβάλλονται στους λίγους δεν επιτρέπεται να αντισταθμίζονται από το μέγεθος του συνόλου των ωφελημάτων ΠΟυ θα απολαμβάνουν έτσι οι πολλοι Σε μια δίκαιη κοινωνία λοιπόν οι ελευθερίες της ισοπολιτείας ΘεωΡΟΙJνται δεδομένες τα δικαιώματα που εγγυάται η δι shyκαιοσύνη δεν υποτάσσονται ούτε σε πολιτικές διαπραγματεύσεις ούτε σε υπολΟΥισμΟΙJς κοινωνικών συμφερόντων Γο μόνο που Οα μας επέτρεπε μια συγκαταβατική στάση απέναντι σε μια εσφαλμένη θεωρία θα ήταν η απουshyσία μιας καλύτερης Κατά ανάλογο τρόπο η αδικία θα γινόταν ανεκτή μόshyνον εφόσον θα ήταν αναγκαία προκειμένου να αποφευχθούν ακόμη μεγαλύshyτερες αδικίες Ως πρώτιστες λοιπόν αρετές της ανθρώπινης δραστηριότη shyτας η αλήθεια και η δ ικαιοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτες

Αυτές Οι προτάσεις φαίνονται να εκφράζουν τη διαισθητική μας βεβωόshyτητα για την προτεραιότητα της δικαιοσύνης Η διατύπωσή τους είναι

αναμφίβολα ιδιαίτερα έντονη Σε κάθε περίπτωση επιθυμώ να διερευνήσω αν οι ισχυρισμοί αυτοί ή άλλοι παρεμφερείς είναι βάσιμοι και αν ναι πώς

μπορούν να δικαιολογηθούν Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να επεshyξεργαστεί κανείς μια θεωρία δικαωσύνης υπό το φως της οποίας αυτές οι διαβεβαιώσεις να μπορούν να ερμηνευθούν και να αξιολογηθούν Θα ξεκι shyνήσω εξετάζοντας τον ρόλο των αρχών της δικαιοσύνης Για να βάλουμε τις ιδέες μας στη Θέση τους ας υποθέσουμε ότι η κοινωνία είναι μια λίγο πολύ αυτάρκης συνένωση προσώπων τα οποία αναγνωρίζουν ορισμένους κανόshyνες συμπεριφοράς ως δεσμευτικούς στις μεταξύ τους σχέσεις και ενεργούν στην πλειονότητά τους σε συμφωνία με αυτούς Ας υποθέσουμε επιπλέον ότι αuτoί οι κανόνες προσδιορίζουν ένα σύστημα συνεργασίας που αποshy

Ι ff δικαιoσwη ως ακριβοδικία

σκοπεί στην προαγωγή του καλού όσων συμμετέχουν σε αυτό Σ αυτή την

περίπτωση λοιπόν παρ όλο που η κοινωνία είναι ένα συνεργατικό εγχείshy

ρημα με στόχο το αμοιβαίο όφελος χαρακτηρίζεται κατ εξοχήν τόσο από

σύγκρουση όπως επίσης και από ταυτότητα συμφερόντων Ταύτιση συμshy

φερόντων υπάρχει εφόσον η κοινωνική συνεργασία καθιστά εφικτή μια ζωή

καλύτερη για όλους από αυτή που θα είχε κανείς αν στηριζόταν αποκλειshy

στικά στις δικές του προσπάθειες Σύγκρουση συμφερόντων υπάρχει εφόshy

σον ο τρόπος με τον οποίο διανέμονται τα αυξημένα οφέλη που έχουν από

κοινού παραχθεί δεν αφήνει αδιάφορα τα πρόσωπα τα οποία προκειμέshy

νου να προάγουν τους σκοπούς τους προτιμούν μεγαλύτερο μάλλον παρά

μικρότερο μερίδιο Χρειάζεται μια σειρά από αρχές για να επιλέξει κανείς

μεταξύ των ποικίλων τρόπων κοινωνικής διαρρύθμισης ποιgt καθορίζοιgtν αυshy

τό τον καταμερισμό των ωφελημάτων και για να διασφαλίσει μια συμφωshy

νία σχετικά με τα κατάλληλα διανεμητικά μερίδια Αυτές Οι αρχές είναι οι

αρχές της κοινωνιχής δικαιοσύνης παρέχουν έναν τρόπο απονομής δικαιω~

μάτων και υποχρεώσεων στο πλαίσιο των βασικών θεσμών της κοινωνίας

και ορίζουν την προσήκουσα διανομή των οφελών και βαρών της κοινωνιshy

κής συνεργασίας

Ας oρiσoυμε τώρα ως ευτεταγμένη μια κοινωνία όταν αυτή αποσκοπεί

στο να προάγει το καλό των μελών της αλλά και όταν ταυτόχρονα διέπεshy

ται πράγματι από μια δημόσια αντίληψη δ ικαιοσιJνης Πρόκειται δηλαδή

για μια κοινωνία στην οποία (1) ο καθένας αποδέχεται και γνωρίζει ότι και οι άλλοι αποδέχονται τις ίδιες αρχές δικαιοσύνης και (2) οι βασικοί κοινωshyνικοί θεσμοί εν γένει ικανοποιούν και είναι γενικώς γνωστό ότι ικανοποιshy

ούν αυτές τις αρχές Σε αυτή την περίπτωση ακόμη και αν οι άνθρωποι

προβάλλουν υπερβολικές απαιτήσεις ο ένας απέναντι στον άλλο αναγνωshyρίζουν παρά ταύτα μια κοινή οπτική γωνΙα από την οποία οι αξιώσεις τους μπορούν να επιδικασθοιJν Αν η ροπή των ανθρώπων προς την ιδιοτέshy

λεια καθιστά αναγκαία την επιφυλακτικότητα του ενός απέναντι στον άλshyλο το δημόσιο αίσθημα δικαιοσύνης τους καθιστά δυνατό τον ασφαλή συshyνεταιρισμ6 τους Ανάμεσα σε άτομα με διάσπαρτους στόχους και σκοshy

πούς μια κοινή αντίληψη δικαιοσύνης εγκαθιδρύει τους δεσμούς της πολιτιshyκής φιλίας η γενική επιθυμία για δικαιοσύνη περιορίζε ι την επιδίωξη άλλων σκοπών Θα μπορούσε να φαντασΘεί κανείς τη δημόσια αντίληψη δικαιοσύshyνης ως τον καταστατικό χάρτη μιας ευτεταγμένης ανθρώπινης σιgtνένωσης

Οι υπαρκτές κοινωνίες βέβαια σπάνια είναι ευτεταγμένες με την έννοια αυτή εφόσον το τι είναι δίκαιο και τι άδικο αποτελεί συνήθως αντικείμενο διαμάχης Οι άνθρωποι διαφωνούν για το ποιες αρχές θα έπρεπε να ορίshyζουν τους βασικούς όρους της συνένωσής τους Ωστόσο παρά τη διαφωνία

31 30 ΤζΜ Ρωλς

αυτή μπορούμε αχόμη να ποuμε ότι ο χαθένας τους έχει μια αντίληψη πεshy

ρί διχαιοσUνης Οι άνθρωποι δηλαδή καταλαβαίνουν την ανάγκη ύπαρξής

της και είναι έτοιμοι να συΥκατανεύσουν σε ένα ιδιαίτερο σύνολο αρχών

που θα δ ιέπουν την απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και θα καθο shy

ρίζουν αυτό που θα εχλαμβάνεται ως προσήκουσα διανομή των οφελών και

βαρών της κοινωνικής συνεργασίας Έτσι φαίνεται φυσικό να θεωρήσει κα shy

νείς την έννοια (concept) της δικαιοσύνης ως κάτι δ ιακριτό από τις εκάστοshyτε αντιλήψε ις (conceptions) περ ί δικαιοσύνης χαι προσδιοριζόμενο από ΤΟν κοινό ρόλο που αναλαμβάνουν αυτά τα διαφορετικά σύνολα αρχών αυτές

οι διαφορετικές αντιλήψεις Ι Έτσι ακόμη και όσοι έχουν διαφορετιχές αντιshy

λήψεις περί διχαιοσύνης μποροl)ν παρ όλα αυτά να συμφωνήσουν ότ ι οι

θεσμοί είΥαι δίκαιο ι εφόσον δεν γίνονται αυθαίρετες διακρίσεις ανάμεσα

στα πρόσωπα κατά την απονομή βασικών δικα ιωμάτων και υποχρεώσεων

χαι σι κανόνες καθορίζουν μια αρμόζουσα ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωshy

νιστικές αξιώσεις για πλεονεκτήματα της κοινωνιχής ζωής Οι άνθρωποι

μπορούν να συμφωνήσουν με αυτή την περιγραφή των δ(χαιων θεσμών

εφόσον ο ι ιδέες της αυθαίρετης διάχρ ισης χαι της αρμόζουσας ισορροπίας

οι οποίες εμπεριέχονται στην έννοια της δικαιοσύνης παραμένουν για τον καθένα ανοιχτές προς ερμηνεία σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης τις οποίες αυτός αποδέχεται Auτές οι αρχές αναδεικνύουν ποιες ομοιότητες κα ι δ ιαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα είναι κρίσιμες για τον καθορισμό διshyκαιωμάτων και καθηκόντων και προσδιορίζουν ποια διανομή πλεονεκτηshyμάτων εΙναι προσήκουσα Είναι 9αφές ότιΙ διάκριση ανάμεσα στην έννοια και τις διάφορες αντιλήψεις περί δικαιοσύνης δεν επιλύει χανένα σημαντιshyκό ζήτημα Συμβάλλει απλώς στην αναγνώριση ΤΟυ ρόλου των αρχών της χOΙVltιJνιχής δικαιοσύνης

Ένας βαθμός συμφωνίας μεταξύ αντιλήψεων περί δικαιοσύνης δεν εΙναι πάντως το μόνο προαπαιτούμενο για μια βιώσιμη ανθρώπινη κοινότητα Υπάρχουν και άλλα θεμελιώδη χοινωνικά προβλήματα όπως είναι ιδίως αυτά ΤΟυ συντονισμού της αποτελεσματικότητας και της σταθερότητας Κατά συνέπεια τα σχέδια των ατόμων πρέπει να εναρμονισθούν μεταξύ τους ούτως ώστε Οι δραστηριότητές τους να είναι συμβατές η μία με την άλλη χαι να μπορούν να διεκπεραιώνονται όλες χωρίς να διαΨειJδονται οι shyκτρά οι θεμιτές προσδοκίες κανενός Επιπλέον η εκτέλεση αυτών των σλε shyδΙων πρέπει να οδηγεί στην επίτευξη κοινωνικών σκοπών κατά τρόπους αποτελεσματικούς και συνεπείς με τη δ ικαιοσύνη Τέλος το σχήμα της κοι shy

1 Εδvgt ακολουθώ ΤΟν Η ΙΑ Ha rt The LoncepI oJ LnlU (Ox(ord The CIaI-endon PIeSs 196 1) σο 155-159

J Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

νωνικής συνεργασίας πρέπει να εΙναι σταθερό πρέπει λίγο πολύ να τηρείshy

ται κανονικά και η συμμόρφωση με τους βασικούς τοο κανόνες να ε(ναι

εκούσια όταν δε αυτό παραβιάζεται πρέπε ι να υπάρχουν σταθεροποιητιshy

χές δυνάμεις που θα προλαμβάνουν περαιτέρω παραβιάσε ις και θα τείshy

νουν στην αποκατάσταση της πρότερης διαρρύθμισης Είναι πλέον προφα shy

νές ότι τα τρία αυτά προβλήματα συνδέονται με αυτό της δικαιοσύνης Σε

περίπτωση απουσίας κάποιου βαθμΟύ συμφωνίας περί του τι είναι δίκαιο

και άδικο είναι σαφώς πιο δύσκολο τα άτομα να συντονίσουν αποτελεσμα shy

τιχά τα σχέδιά τους ούτως ώστε να εξασφαλΙσουν τη διατήρηση αμοιβα ία

ωφέλιμων δ ιακανονισμών Η δυσπιστία και η πικρία διαβρώνουν τους δεshy

σμούς της πολιτικής καλοπιστίας ενώ η καχυποψία και η εχθρότητα ωθούν

τους ανθρώπους να ενεργούν με τρόπους που άλλως Θα απέφευγαν Έτσι

ενώ ο ιδιαίτερος ρόλος των αντιλήψεων δ ικαιοσύνης είναι να ορίζουν τα

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και να καθορίζουν τα προσήκοντα

διανεμητιχά μερίδια ο τρόπος με τον οπο ίο μια αντίληψη επιτελεί τον ρόλο

αυτό μοιραία έχε ι επ ιπτώσεις στα προβλήματα της αποτελεσματικότηshy

τας του συντονισμού και της σταθερότητας Δεν μπορούμε εν γένει να

αξιολογήσουμε μια αντίληψη διχαιοσύνης μόνο από τον διανεμητικό της

ρόλο όσο χρήσιμος και αν είναι αυτός για τον προσδιορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης Πρέπει να λάβουμε υπ όψιν μας τις ευρύτερες διασυνδέ shy

σεις του διότι παρ όλο που η δικαιοσύνη έχει μια ορ ισμένη προτεραιότηshy

τα όντας η πιο σημαντιχή αρετή των θεσμών είναι ακόμα αλήθεια ότι ce shyteris paribns μια αντίληψη δικαιοσύνης είναι προτιμότερη από μια άλλη όταν οι ευρύτερες συνέπειές της είναι περtσσότερo επιθυμητές

2 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΓΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Πολλά διαφορετικά είδη πραγμάτων χαρακτηρίζονται ως δίκαια ή άδικα όχι μόνο νόμοι θεσμο( και κοινωνικά συστήματα αλλά επίσης και επιμέshyρους πράξεις πολλών ειδών συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων των

κρίσεων της απόδοσης ευθυνών Αποκαλούμε επίσης δίκαιες ή άδικες τις στάσεις κα ι προδιαθέσεις των προσώπων αλλά και τα ίδια τα πρόσωπα Το θέμα μας όμως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη Για μας το πρωταρχικό ζήτημα της δικαιοσύνης είναι η βασική διάρθρωση της κοινωνίας ή ακριβέshyστερα ο τρόπος με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικο( θεσμοί διανέμουν θεshyμελιώδη δικαιώματα κα Ι υποχρεώσεις καθ ορίζοντας την κατανομή των πλεονεκτημάτων της κοινωνικής συνεργασίας Με τον όρο laquoμείζονες θεshyσμοΙraquo εννοώ το πολιτικό σύνταγμα και τις κύριες οικονομικές και χοινωνιshy

32 33

Τζων Ρωλς

κές διαρρυθμίσεις Έτσι η νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης

και της συνείδησης ο ελεύθερος ανταγωνισμός η ατομική bullδιοκτησ(α των μέσων παραγωγής και η μονογαμική οικογένεια είναι παραδείγματα μειζό shy

νων κοινωνικών θεσμών Θεωρούμενοι ως ενιαίο πλέγμα σι με[ζονες κοινωshy

νικοί θεσμοί ορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων

και επηρεάζουν τις βιοτικές προοπτικές τους το τι μπορούν δηλαδή να

προσδοκούν και πόσο καλά μπορούν να ελπίζουν ότι θα τα καταφέρουν Η

βασική διάρθρωση είναι το πρωταρχικό αντ ικείμενο της δικαιοσύνης επειshy

δή οι επιπτΙσεις της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή Η

δ ιαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι η διάρθρωση αυτή περιέχε ι διάφορες κο ινωshy

νικές θέσεις και ότι άνθρωποι ΠΟυ με τη γέννησή τους κατέλαβαν διαφορε shy

τικές θέσεις έχουν δ ιαφορετικές βιοτικές προσδοκίες που καθορίζονται εν

μέρει από το πολιτικό σύστημα όπως επίσης xat από οικονομικές και κοιshy

νωνικές περιστάσε ις Με αuτό τον τρόπο οι θεσμοί της κοινωνίας ευνοούν

περισσότερο ορισμένες θέσεις εκκ ίνησης από κάποιες άλλες Τούτες ε ίναι

ιδιαίτερα βαθιές ανισότητες Δεν είναι μόνο διάχυτες αλλά επιδρούν και

στις αρχικές ευκαιρίες των ανθρώπων στη ζωή παρ όλα αυτά δεν μπο shy

ρούν σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθούν μέσω της επίκλησης των ιδεshy

ών της αξίας ή της επάξιας ανταμοιβής Σε αυτές ακριβώς τις δήθεν αναshy

πόφευκτες ανισότητες στη βασική διάρθρωση κάθε κοινωνίας είναι πο)

πρέπει να εφαρμοσθούν κατ αρχάς οι αρχές της δικαιοσύνης Αυτές οι αρshy

χές ρυθμίζουν ακριβώς την επιλογή του πολιτικού συντάγματος και τα κύ shy

ρια στοιχεία του οικονομικού και κοινωνιχού συστήματος Η δικαιοσύνη

ενός κοινωνικού σχήματος εξαρτάται ουσιωδώς από το πώς απονέμονται

τα θεμελιώδη δ ικαιΙgtματα και υποχρεΙσεις καθώς και από τις οικονομικές

ευκαιρίες και κοινωνικές συνθήκες στους διάφορους τομείς της χοινωνίας

Η εμβέλεια της έρευνάς μας περιορίζεται δ ιπλά Πριν απ όλα με απα shy

σχολεί εδώ μια ειδική περίπτωση του προβλήματος της δικαιοσύνης Δεν

πρόκειται να εξετάσω τη δικαιοσύνη των θεσμών και των κοινωνικών πραshy

κτικών γενικά ούτε -παρά μόνο επΙ τροχάδην- το πόσο δίκαιο είναι το δί shy

καιο των εθνών και των διακρατικών σχέσεων (sect 58) Αν υποθέσει λοιπόν κανείς ότι η έννοια της δικαιοσύνης βρίσκει εφαρμογή κάθε φορά που καshy

τανέμεται κάτι το οποίο έλλσΥα θεωρείται πλεονεκτικό ή μειονεκτικό τότε

δεν ενδιαφερόμαστε παρά για μία μόνο περίπτωση εφαρμογής της Δεν

υπάρχει λόγος να υποΟέσει κανείς προκαταβολικά ότι οι αρχές που είναι ικανοποιητικές σχετικά με τη βασική διάρθρωση είναι έγκυρες σε κάθε πεshy

ρ(πτωση A ΙJτές οι αρχές μπορεί να μην είναι κατάλληλες για τους κανόνες

και τις πρακτικές ιδιωτικών ενώσεων ή λιγότερο περιεκτικών κοινωνικών

ομάδων Μπορεί να ε(ναι άσχετες με τις διάφορες άτυπες συμβάσεις και

1 Η δικαιοοvΙη ως σκρ ιβοδικίσ

έθιμα της καθημερινής ζωής ενδέχεται να μη φωτίζουν τον δίκαιο -ή καshyλύτερα τον ακριβοδίκαιο- χαρακτήρα των συνεργατικών διακανονισμών ή των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων Οι συνθήκες του δικαίου των εθνών μπορεΙ να απαΙΤΟΙJν διαφορετικές αρχές στις οποίες θα κατέληγε κανείς με κάπως διαφορετικό τρόπο Θα είμαι ικανοποιημένος αν είναι δυνατόν να διατυπώσω μια εύλογη αντίληψη της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας θεωρώντας την προς τΟ παρόν ως ένα κλοιστό σύστημα απομονωμένο από άλλες κοινωνίες Η σημασία αυτής της ειδικής περ ίπτω shyσης είναι προφανής και δεν χρήζε ι εξηγήσεως JlvαI φιgtσικό να υποθέτοιψε ότι από τη στιγμή ποu έχοuμε μια βάσιμη θεωρία για αυτή την περίπτωση τα υπόλοιπα προβλήματα της δικαιοσuνης θα αποδειχθούν πλέον ΕUδάμα shyστα υπό το φως της Με κατάλληλες μοτατροπές μια τέτοια θεωρία θα προσέφερε το κλειδί για ορισμένα από τα υπόλοιπα ζητήματα

Ο άλλος περιορισμός στη σuζήτησή μας είναι ότι εξετάζω κυρίως τις αρshyχές της δικαιοσόνης ποu θα διείπαν μια ωτεταγμένη κοινωνία ΚαΘένας τεκμαίρεται ότι ενεργεί δίκα ια και συνεισφέρει ό τι του αναλογεί υποστη shyρίζοντας τη λειτοuργία δίκαιων θεσμών Παρ όλο που η δικαιοσύνη ενδέ shyχεται να είναι όπως παρατήρησε ο Ht1me η επιφυλακτική ζηλότυπη αρεshyτή μπορούμε εντούτοις να αναρωτηθοιgtμο πώς θα ήταν μια απολύτως δίshyκαιη κοινωνία Έτσι εξετάζω κατ αρχάς αυτό που αποκαλώ θεωρία της απόλυτης συμμόρφωσης σε αντιδ ιαστολή προς τη θεωρία της μερικής σuμμόρφωσης (sectsect 25 39) Η δε ιηερη μελετά τις αρχές ποu διέπουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμοτωπίζουμε την αδικ ία Περιλαμβάνει ζητήματα όπως η θεωρία της ποινής τΟ δόγμα του δίκαιου πολέμου και η δικαιολόγηση των ποικίλων τρόπων αντίδρασης σε άδικα καθεστώτα από την πολιτική ανυπακοή και την αντίρρηση συνείδησης έως τη μαχητική αντίσταση και την επανάσταση Έδώ επίσης περιλαμβάνονται ζητήματα επανορθωτικής δικαιοσιΝης και στάθμισης μεταξύ μορφών θωμιχής αδι shyκίας Τα προβλήματα της θεωρίας της μερικής συμμόρφωσης είναι προφαshyνώς τα πιο πιεστ ικά και επείγοντα πρόκειται για τα ζητήματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερ ινή μας ζωή Ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε με την ιδεατή θεωρία είναι ότι αυτή παρέχει πιστεύω τη μόνη βάση για τη συστηματική σύλληψη αυτών των πλέον πιεστικών προβλημά shyτων Η πραγμάτευση της πολιτικής ανuπακοής για παράδειγμα οξαρτά shyται από αυτήν (sectsect 54 -59) Θα υποθέσω τουλάχιστον 6τι μια βαθότερη καshy

2 Α11 Eιιηιιιry CΟllι-ιrllίrιg ιJIc Priιrciples Qj MOf(lS τμήμα 111 μέρος Ι παρ ~ ro Ι Α Selby -Bigge

2η έκδ (Oxford 1902) σ 184

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

28 29 Τζωιι Ρωλς

1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΤΝΗΣ

Η δικαιοσύνη αποτελεΙ την πρώτιστη αρετή των κοινωνικών θεσμών όπως ακριβώς και η αλήΘεια αυτήν των συστημάτων σκέΨης Μια θεωρία οσοδήshyποτε κομψή και απέριττη χαι αν είναι πρέπε ι να απορρίπτεται ή να αναθεshyωρεΙται εφόσον αποδεtχνΙJΕται αναληθής Κατά τΟν ίδιο τρόπο οι νόμοι και Οι θεσμοί οσοδήποτε αποτελεσματικοί και XαλOσυVΤαγμένOΙ χι αν είναι πρέπει να τροποποιούνται ή να καταργούνται εφόσον είναι άδιχOL Κάθε πρόσωπο διαθέτει μια απαραβίαστη αξ[α που θεμελιώνεται στη δικαιοσύ shyνη ώστε ακόμη και η Ευημερία της κοινωνίας ως συνόλου να αδυνατεί να κατισχύσει αυτής Γι αυτόν ακριβώς ΤΟν λόγο η δικαιοσύνη αποχλείει το ενδεχόμενο να δικαιολογείται η στέρηση της ελευθερίας μερικών επειδή έτσι θα καταστεί μεγαλύτερο το αγαθό που θα μοιραστούν μεταξύ τους κάshyποωι άλλοι Οι θυσίες που επιβάλλονται στους λίγους δεν επιτρέπεται να αντισταθμίζονται από το μέγεθος του συνόλου των ωφελημάτων ΠΟυ θα απολαμβάνουν έτσι οι πολλοι Σε μια δίκαιη κοινωνία λοιπόν οι ελευθερίες της ισοπολιτείας ΘεωΡΟΙJνται δεδομένες τα δικαιώματα που εγγυάται η δι shyκαιοσύνη δεν υποτάσσονται ούτε σε πολιτικές διαπραγματεύσεις ούτε σε υπολΟΥισμΟΙJς κοινωνικών συμφερόντων Γο μόνο που Οα μας επέτρεπε μια συγκαταβατική στάση απέναντι σε μια εσφαλμένη θεωρία θα ήταν η απουshyσία μιας καλύτερης Κατά ανάλογο τρόπο η αδικία θα γινόταν ανεκτή μόshyνον εφόσον θα ήταν αναγκαία προκειμένου να αποφευχθούν ακόμη μεγαλύshyτερες αδικίες Ως πρώτιστες λοιπόν αρετές της ανθρώπινης δραστηριότη shyτας η αλήθεια και η δ ικαιοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτες

Αυτές Οι προτάσεις φαίνονται να εκφράζουν τη διαισθητική μας βεβωόshyτητα για την προτεραιότητα της δικαιοσύνης Η διατύπωσή τους είναι

αναμφίβολα ιδιαίτερα έντονη Σε κάθε περίπτωση επιθυμώ να διερευνήσω αν οι ισχυρισμοί αυτοί ή άλλοι παρεμφερείς είναι βάσιμοι και αν ναι πώς

μπορούν να δικαιολογηθούν Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να επεshyξεργαστεί κανείς μια θεωρία δικαωσύνης υπό το φως της οποίας αυτές οι διαβεβαιώσεις να μπορούν να ερμηνευθούν και να αξιολογηθούν Θα ξεκι shyνήσω εξετάζοντας τον ρόλο των αρχών της δικαιοσύνης Για να βάλουμε τις ιδέες μας στη Θέση τους ας υποθέσουμε ότι η κοινωνία είναι μια λίγο πολύ αυτάρκης συνένωση προσώπων τα οποία αναγνωρίζουν ορισμένους κανόshyνες συμπεριφοράς ως δεσμευτικούς στις μεταξύ τους σχέσεις και ενεργούν στην πλειονότητά τους σε συμφωνία με αυτούς Ας υποθέσουμε επιπλέον ότι αuτoί οι κανόνες προσδιορίζουν ένα σύστημα συνεργασίας που αποshy

Ι ff δικαιoσwη ως ακριβοδικία

σκοπεί στην προαγωγή του καλού όσων συμμετέχουν σε αυτό Σ αυτή την

περίπτωση λοιπόν παρ όλο που η κοινωνία είναι ένα συνεργατικό εγχείshy

ρημα με στόχο το αμοιβαίο όφελος χαρακτηρίζεται κατ εξοχήν τόσο από

σύγκρουση όπως επίσης και από ταυτότητα συμφερόντων Ταύτιση συμshy

φερόντων υπάρχει εφόσον η κοινωνική συνεργασία καθιστά εφικτή μια ζωή

καλύτερη για όλους από αυτή που θα είχε κανείς αν στηριζόταν αποκλειshy

στικά στις δικές του προσπάθειες Σύγκρουση συμφερόντων υπάρχει εφόshy

σον ο τρόπος με τον οποίο διανέμονται τα αυξημένα οφέλη που έχουν από

κοινού παραχθεί δεν αφήνει αδιάφορα τα πρόσωπα τα οποία προκειμέshy

νου να προάγουν τους σκοπούς τους προτιμούν μεγαλύτερο μάλλον παρά

μικρότερο μερίδιο Χρειάζεται μια σειρά από αρχές για να επιλέξει κανείς

μεταξύ των ποικίλων τρόπων κοινωνικής διαρρύθμισης ποιgt καθορίζοιgtν αυshy

τό τον καταμερισμό των ωφελημάτων και για να διασφαλίσει μια συμφωshy

νία σχετικά με τα κατάλληλα διανεμητικά μερίδια Αυτές Οι αρχές είναι οι

αρχές της κοινωνιχής δικαιοσύνης παρέχουν έναν τρόπο απονομής δικαιω~

μάτων και υποχρεώσεων στο πλαίσιο των βασικών θεσμών της κοινωνίας

και ορίζουν την προσήκουσα διανομή των οφελών και βαρών της κοινωνιshy

κής συνεργασίας

Ας oρiσoυμε τώρα ως ευτεταγμένη μια κοινωνία όταν αυτή αποσκοπεί

στο να προάγει το καλό των μελών της αλλά και όταν ταυτόχρονα διέπεshy

ται πράγματι από μια δημόσια αντίληψη δ ικαιοσιJνης Πρόκειται δηλαδή

για μια κοινωνία στην οποία (1) ο καθένας αποδέχεται και γνωρίζει ότι και οι άλλοι αποδέχονται τις ίδιες αρχές δικαιοσύνης και (2) οι βασικοί κοινωshyνικοί θεσμοί εν γένει ικανοποιούν και είναι γενικώς γνωστό ότι ικανοποιshy

ούν αυτές τις αρχές Σε αυτή την περίπτωση ακόμη και αν οι άνθρωποι

προβάλλουν υπερβολικές απαιτήσεις ο ένας απέναντι στον άλλο αναγνωshyρίζουν παρά ταύτα μια κοινή οπτική γωνΙα από την οποία οι αξιώσεις τους μπορούν να επιδικασθοιJν Αν η ροπή των ανθρώπων προς την ιδιοτέshy

λεια καθιστά αναγκαία την επιφυλακτικότητα του ενός απέναντι στον άλshyλο το δημόσιο αίσθημα δικαιοσύνης τους καθιστά δυνατό τον ασφαλή συshyνεταιρισμ6 τους Ανάμεσα σε άτομα με διάσπαρτους στόχους και σκοshy

πούς μια κοινή αντίληψη δικαιοσύνης εγκαθιδρύει τους δεσμούς της πολιτιshyκής φιλίας η γενική επιθυμία για δικαιοσύνη περιορίζε ι την επιδίωξη άλλων σκοπών Θα μπορούσε να φαντασΘεί κανείς τη δημόσια αντίληψη δικαιοσύshyνης ως τον καταστατικό χάρτη μιας ευτεταγμένης ανθρώπινης σιgtνένωσης

Οι υπαρκτές κοινωνίες βέβαια σπάνια είναι ευτεταγμένες με την έννοια αυτή εφόσον το τι είναι δίκαιο και τι άδικο αποτελεί συνήθως αντικείμενο διαμάχης Οι άνθρωποι διαφωνούν για το ποιες αρχές θα έπρεπε να ορίshyζουν τους βασικούς όρους της συνένωσής τους Ωστόσο παρά τη διαφωνία

31 30 ΤζΜ Ρωλς

αυτή μπορούμε αχόμη να ποuμε ότι ο χαθένας τους έχει μια αντίληψη πεshy

ρί διχαιοσUνης Οι άνθρωποι δηλαδή καταλαβαίνουν την ανάγκη ύπαρξής

της και είναι έτοιμοι να συΥκατανεύσουν σε ένα ιδιαίτερο σύνολο αρχών

που θα δ ιέπουν την απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και θα καθο shy

ρίζουν αυτό που θα εχλαμβάνεται ως προσήκουσα διανομή των οφελών και

βαρών της κοινωνικής συνεργασίας Έτσι φαίνεται φυσικό να θεωρήσει κα shy

νείς την έννοια (concept) της δικαιοσύνης ως κάτι δ ιακριτό από τις εκάστοshyτε αντιλήψε ις (conceptions) περ ί δικαιοσύνης χαι προσδιοριζόμενο από ΤΟν κοινό ρόλο που αναλαμβάνουν αυτά τα διαφορετικά σύνολα αρχών αυτές

οι διαφορετικές αντιλήψεις Ι Έτσι ακόμη και όσοι έχουν διαφορετιχές αντιshy

λήψεις περί διχαιοσύνης μποροl)ν παρ όλα αυτά να συμφωνήσουν ότ ι οι

θεσμοί είΥαι δίκαιο ι εφόσον δεν γίνονται αυθαίρετες διακρίσεις ανάμεσα

στα πρόσωπα κατά την απονομή βασικών δικα ιωμάτων και υποχρεώσεων

χαι σι κανόνες καθορίζουν μια αρμόζουσα ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωshy

νιστικές αξιώσεις για πλεονεκτήματα της κοινωνιχής ζωής Οι άνθρωποι

μπορούν να συμφωνήσουν με αυτή την περιγραφή των δ(χαιων θεσμών

εφόσον ο ι ιδέες της αυθαίρετης διάχρ ισης χαι της αρμόζουσας ισορροπίας

οι οποίες εμπεριέχονται στην έννοια της δικαιοσύνης παραμένουν για τον καθένα ανοιχτές προς ερμηνεία σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης τις οποίες αυτός αποδέχεται Auτές οι αρχές αναδεικνύουν ποιες ομοιότητες κα ι δ ιαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα είναι κρίσιμες για τον καθορισμό διshyκαιωμάτων και καθηκόντων και προσδιορίζουν ποια διανομή πλεονεκτηshyμάτων εΙναι προσήκουσα Είναι 9αφές ότιΙ διάκριση ανάμεσα στην έννοια και τις διάφορες αντιλήψεις περί δικαιοσύνης δεν επιλύει χανένα σημαντιshyκό ζήτημα Συμβάλλει απλώς στην αναγνώριση ΤΟυ ρόλου των αρχών της χOΙVltιJνιχής δικαιοσύνης

Ένας βαθμός συμφωνίας μεταξύ αντιλήψεων περί δικαιοσύνης δεν εΙναι πάντως το μόνο προαπαιτούμενο για μια βιώσιμη ανθρώπινη κοινότητα Υπάρχουν και άλλα θεμελιώδη χοινωνικά προβλήματα όπως είναι ιδίως αυτά ΤΟυ συντονισμού της αποτελεσματικότητας και της σταθερότητας Κατά συνέπεια τα σχέδια των ατόμων πρέπει να εναρμονισθούν μεταξύ τους ούτως ώστε Οι δραστηριότητές τους να είναι συμβατές η μία με την άλλη χαι να μπορούν να διεκπεραιώνονται όλες χωρίς να διαΨειJδονται οι shyκτρά οι θεμιτές προσδοκίες κανενός Επιπλέον η εκτέλεση αυτών των σλε shyδΙων πρέπει να οδηγεί στην επίτευξη κοινωνικών σκοπών κατά τρόπους αποτελεσματικούς και συνεπείς με τη δ ικαιοσύνη Τέλος το σχήμα της κοι shy

1 Εδvgt ακολουθώ ΤΟν Η ΙΑ Ha rt The LoncepI oJ LnlU (Ox(ord The CIaI-endon PIeSs 196 1) σο 155-159

J Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

νωνικής συνεργασίας πρέπει να εΙναι σταθερό πρέπει λίγο πολύ να τηρείshy

ται κανονικά και η συμμόρφωση με τους βασικούς τοο κανόνες να ε(ναι

εκούσια όταν δε αυτό παραβιάζεται πρέπε ι να υπάρχουν σταθεροποιητιshy

χές δυνάμεις που θα προλαμβάνουν περαιτέρω παραβιάσε ις και θα τείshy

νουν στην αποκατάσταση της πρότερης διαρρύθμισης Είναι πλέον προφα shy

νές ότι τα τρία αυτά προβλήματα συνδέονται με αυτό της δικαιοσύνης Σε

περίπτωση απουσίας κάποιου βαθμΟύ συμφωνίας περί του τι είναι δίκαιο

και άδικο είναι σαφώς πιο δύσκολο τα άτομα να συντονίσουν αποτελεσμα shy

τιχά τα σχέδιά τους ούτως ώστε να εξασφαλΙσουν τη διατήρηση αμοιβα ία

ωφέλιμων δ ιακανονισμών Η δυσπιστία και η πικρία διαβρώνουν τους δεshy

σμούς της πολιτικής καλοπιστίας ενώ η καχυποψία και η εχθρότητα ωθούν

τους ανθρώπους να ενεργούν με τρόπους που άλλως Θα απέφευγαν Έτσι

ενώ ο ιδιαίτερος ρόλος των αντιλήψεων δ ικαιοσύνης είναι να ορίζουν τα

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και να καθορίζουν τα προσήκοντα

διανεμητιχά μερίδια ο τρόπος με τον οπο ίο μια αντίληψη επιτελεί τον ρόλο

αυτό μοιραία έχε ι επ ιπτώσεις στα προβλήματα της αποτελεσματικότηshy

τας του συντονισμού και της σταθερότητας Δεν μπορούμε εν γένει να

αξιολογήσουμε μια αντίληψη διχαιοσύνης μόνο από τον διανεμητικό της

ρόλο όσο χρήσιμος και αν είναι αυτός για τον προσδιορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης Πρέπει να λάβουμε υπ όψιν μας τις ευρύτερες διασυνδέ shy

σεις του διότι παρ όλο που η δικαιοσύνη έχει μια ορ ισμένη προτεραιότηshy

τα όντας η πιο σημαντιχή αρετή των θεσμών είναι ακόμα αλήθεια ότι ce shyteris paribns μια αντίληψη δικαιοσύνης είναι προτιμότερη από μια άλλη όταν οι ευρύτερες συνέπειές της είναι περtσσότερo επιθυμητές

2 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΓΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Πολλά διαφορετικά είδη πραγμάτων χαρακτηρίζονται ως δίκαια ή άδικα όχι μόνο νόμοι θεσμο( και κοινωνικά συστήματα αλλά επίσης και επιμέshyρους πράξεις πολλών ειδών συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων των

κρίσεων της απόδοσης ευθυνών Αποκαλούμε επίσης δίκαιες ή άδικες τις στάσεις κα ι προδιαθέσεις των προσώπων αλλά και τα ίδια τα πρόσωπα Το θέμα μας όμως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη Για μας το πρωταρχικό ζήτημα της δικαιοσύνης είναι η βασική διάρθρωση της κοινωνίας ή ακριβέshyστερα ο τρόπος με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικο( θεσμοί διανέμουν θεshyμελιώδη δικαιώματα κα Ι υποχρεώσεις καθ ορίζοντας την κατανομή των πλεονεκτημάτων της κοινωνικής συνεργασίας Με τον όρο laquoμείζονες θεshyσμοΙraquo εννοώ το πολιτικό σύνταγμα και τις κύριες οικονομικές και χοινωνιshy

32 33

Τζων Ρωλς

κές διαρρυθμίσεις Έτσι η νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης

και της συνείδησης ο ελεύθερος ανταγωνισμός η ατομική bullδιοκτησ(α των μέσων παραγωγής και η μονογαμική οικογένεια είναι παραδείγματα μειζό shy

νων κοινωνικών θεσμών Θεωρούμενοι ως ενιαίο πλέγμα σι με[ζονες κοινωshy

νικοί θεσμοί ορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων

και επηρεάζουν τις βιοτικές προοπτικές τους το τι μπορούν δηλαδή να

προσδοκούν και πόσο καλά μπορούν να ελπίζουν ότι θα τα καταφέρουν Η

βασική διάρθρωση είναι το πρωταρχικό αντ ικείμενο της δικαιοσύνης επειshy

δή οι επιπτΙσεις της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή Η

δ ιαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι η διάρθρωση αυτή περιέχε ι διάφορες κο ινωshy

νικές θέσεις και ότι άνθρωποι ΠΟυ με τη γέννησή τους κατέλαβαν διαφορε shy

τικές θέσεις έχουν δ ιαφορετικές βιοτικές προσδοκίες που καθορίζονται εν

μέρει από το πολιτικό σύστημα όπως επίσης xat από οικονομικές και κοιshy

νωνικές περιστάσε ις Με αuτό τον τρόπο οι θεσμοί της κοινωνίας ευνοούν

περισσότερο ορισμένες θέσεις εκκ ίνησης από κάποιες άλλες Τούτες ε ίναι

ιδιαίτερα βαθιές ανισότητες Δεν είναι μόνο διάχυτες αλλά επιδρούν και

στις αρχικές ευκαιρίες των ανθρώπων στη ζωή παρ όλα αυτά δεν μπο shy

ρούν σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθούν μέσω της επίκλησης των ιδεshy

ών της αξίας ή της επάξιας ανταμοιβής Σε αυτές ακριβώς τις δήθεν αναshy

πόφευκτες ανισότητες στη βασική διάρθρωση κάθε κοινωνίας είναι πο)

πρέπει να εφαρμοσθούν κατ αρχάς οι αρχές της δικαιοσύνης Αυτές οι αρshy

χές ρυθμίζουν ακριβώς την επιλογή του πολιτικού συντάγματος και τα κύ shy

ρια στοιχεία του οικονομικού και κοινωνιχού συστήματος Η δικαιοσύνη

ενός κοινωνικού σχήματος εξαρτάται ουσιωδώς από το πώς απονέμονται

τα θεμελιώδη δ ικαιΙgtματα και υποχρεΙσεις καθώς και από τις οικονομικές

ευκαιρίες και κοινωνικές συνθήκες στους διάφορους τομείς της χοινωνίας

Η εμβέλεια της έρευνάς μας περιορίζεται δ ιπλά Πριν απ όλα με απα shy

σχολεί εδώ μια ειδική περίπτωση του προβλήματος της δικαιοσύνης Δεν

πρόκειται να εξετάσω τη δικαιοσύνη των θεσμών και των κοινωνικών πραshy

κτικών γενικά ούτε -παρά μόνο επΙ τροχάδην- το πόσο δίκαιο είναι το δί shy

καιο των εθνών και των διακρατικών σχέσεων (sect 58) Αν υποθέσει λοιπόν κανείς ότι η έννοια της δικαιοσύνης βρίσκει εφαρμογή κάθε φορά που καshy

τανέμεται κάτι το οποίο έλλσΥα θεωρείται πλεονεκτικό ή μειονεκτικό τότε

δεν ενδιαφερόμαστε παρά για μία μόνο περίπτωση εφαρμογής της Δεν

υπάρχει λόγος να υποΟέσει κανείς προκαταβολικά ότι οι αρχές που είναι ικανοποιητικές σχετικά με τη βασική διάρθρωση είναι έγκυρες σε κάθε πεshy

ρ(πτωση A ΙJτές οι αρχές μπορεί να μην είναι κατάλληλες για τους κανόνες

και τις πρακτικές ιδιωτικών ενώσεων ή λιγότερο περιεκτικών κοινωνικών

ομάδων Μπορεί να ε(ναι άσχετες με τις διάφορες άτυπες συμβάσεις και

1 Η δικαιοοvΙη ως σκρ ιβοδικίσ

έθιμα της καθημερινής ζωής ενδέχεται να μη φωτίζουν τον δίκαιο -ή καshyλύτερα τον ακριβοδίκαιο- χαρακτήρα των συνεργατικών διακανονισμών ή των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων Οι συνθήκες του δικαίου των εθνών μπορεΙ να απαΙΤΟΙJν διαφορετικές αρχές στις οποίες θα κατέληγε κανείς με κάπως διαφορετικό τρόπο Θα είμαι ικανοποιημένος αν είναι δυνατόν να διατυπώσω μια εύλογη αντίληψη της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας θεωρώντας την προς τΟ παρόν ως ένα κλοιστό σύστημα απομονωμένο από άλλες κοινωνίες Η σημασία αυτής της ειδικής περ ίπτω shyσης είναι προφανής και δεν χρήζε ι εξηγήσεως JlvαI φιgtσικό να υποθέτοιψε ότι από τη στιγμή ποu έχοuμε μια βάσιμη θεωρία για αυτή την περίπτωση τα υπόλοιπα προβλήματα της δικαιοσuνης θα αποδειχθούν πλέον ΕUδάμα shyστα υπό το φως της Με κατάλληλες μοτατροπές μια τέτοια θεωρία θα προσέφερε το κλειδί για ορισμένα από τα υπόλοιπα ζητήματα

Ο άλλος περιορισμός στη σuζήτησή μας είναι ότι εξετάζω κυρίως τις αρshyχές της δικαιοσόνης ποu θα διείπαν μια ωτεταγμένη κοινωνία ΚαΘένας τεκμαίρεται ότι ενεργεί δίκα ια και συνεισφέρει ό τι του αναλογεί υποστη shyρίζοντας τη λειτοuργία δίκαιων θεσμών Παρ όλο που η δικαιοσύνη ενδέ shyχεται να είναι όπως παρατήρησε ο Ht1me η επιφυλακτική ζηλότυπη αρεshyτή μπορούμε εντούτοις να αναρωτηθοιgtμο πώς θα ήταν μια απολύτως δίshyκαιη κοινωνία Έτσι εξετάζω κατ αρχάς αυτό που αποκαλώ θεωρία της απόλυτης συμμόρφωσης σε αντιδ ιαστολή προς τη θεωρία της μερικής σuμμόρφωσης (sectsect 25 39) Η δε ιηερη μελετά τις αρχές ποu διέπουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμοτωπίζουμε την αδικ ία Περιλαμβάνει ζητήματα όπως η θεωρία της ποινής τΟ δόγμα του δίκαιου πολέμου και η δικαιολόγηση των ποικίλων τρόπων αντίδρασης σε άδικα καθεστώτα από την πολιτική ανυπακοή και την αντίρρηση συνείδησης έως τη μαχητική αντίσταση και την επανάσταση Έδώ επίσης περιλαμβάνονται ζητήματα επανορθωτικής δικαιοσιΝης και στάθμισης μεταξύ μορφών θωμιχής αδι shyκίας Τα προβλήματα της θεωρίας της μερικής συμμόρφωσης είναι προφαshyνώς τα πιο πιεστ ικά και επείγοντα πρόκειται για τα ζητήματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερ ινή μας ζωή Ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε με την ιδεατή θεωρία είναι ότι αυτή παρέχει πιστεύω τη μόνη βάση για τη συστηματική σύλληψη αυτών των πλέον πιεστικών προβλημά shyτων Η πραγμάτευση της πολιτικής ανuπακοής για παράδειγμα οξαρτά shyται από αυτήν (sectsect 54 -59) Θα υποθέσω τουλάχιστον 6τι μια βαθότερη καshy

2 Α11 Eιιηιιιry CΟllι-ιrllίrιg ιJIc Priιrciples Qj MOf(lS τμήμα 111 μέρος Ι παρ ~ ro Ι Α Selby -Bigge

2η έκδ (Oxford 1902) σ 184

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

31 30 ΤζΜ Ρωλς

αυτή μπορούμε αχόμη να ποuμε ότι ο χαθένας τους έχει μια αντίληψη πεshy

ρί διχαιοσUνης Οι άνθρωποι δηλαδή καταλαβαίνουν την ανάγκη ύπαρξής

της και είναι έτοιμοι να συΥκατανεύσουν σε ένα ιδιαίτερο σύνολο αρχών

που θα δ ιέπουν την απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και θα καθο shy

ρίζουν αυτό που θα εχλαμβάνεται ως προσήκουσα διανομή των οφελών και

βαρών της κοινωνικής συνεργασίας Έτσι φαίνεται φυσικό να θεωρήσει κα shy

νείς την έννοια (concept) της δικαιοσύνης ως κάτι δ ιακριτό από τις εκάστοshyτε αντιλήψε ις (conceptions) περ ί δικαιοσύνης χαι προσδιοριζόμενο από ΤΟν κοινό ρόλο που αναλαμβάνουν αυτά τα διαφορετικά σύνολα αρχών αυτές

οι διαφορετικές αντιλήψεις Ι Έτσι ακόμη και όσοι έχουν διαφορετιχές αντιshy

λήψεις περί διχαιοσύνης μποροl)ν παρ όλα αυτά να συμφωνήσουν ότ ι οι

θεσμοί είΥαι δίκαιο ι εφόσον δεν γίνονται αυθαίρετες διακρίσεις ανάμεσα

στα πρόσωπα κατά την απονομή βασικών δικα ιωμάτων και υποχρεώσεων

χαι σι κανόνες καθορίζουν μια αρμόζουσα ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωshy

νιστικές αξιώσεις για πλεονεκτήματα της κοινωνιχής ζωής Οι άνθρωποι

μπορούν να συμφωνήσουν με αυτή την περιγραφή των δ(χαιων θεσμών

εφόσον ο ι ιδέες της αυθαίρετης διάχρ ισης χαι της αρμόζουσας ισορροπίας

οι οποίες εμπεριέχονται στην έννοια της δικαιοσύνης παραμένουν για τον καθένα ανοιχτές προς ερμηνεία σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης τις οποίες αυτός αποδέχεται Auτές οι αρχές αναδεικνύουν ποιες ομοιότητες κα ι δ ιαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα είναι κρίσιμες για τον καθορισμό διshyκαιωμάτων και καθηκόντων και προσδιορίζουν ποια διανομή πλεονεκτηshyμάτων εΙναι προσήκουσα Είναι 9αφές ότιΙ διάκριση ανάμεσα στην έννοια και τις διάφορες αντιλήψεις περί δικαιοσύνης δεν επιλύει χανένα σημαντιshyκό ζήτημα Συμβάλλει απλώς στην αναγνώριση ΤΟυ ρόλου των αρχών της χOΙVltιJνιχής δικαιοσύνης

Ένας βαθμός συμφωνίας μεταξύ αντιλήψεων περί δικαιοσύνης δεν εΙναι πάντως το μόνο προαπαιτούμενο για μια βιώσιμη ανθρώπινη κοινότητα Υπάρχουν και άλλα θεμελιώδη χοινωνικά προβλήματα όπως είναι ιδίως αυτά ΤΟυ συντονισμού της αποτελεσματικότητας και της σταθερότητας Κατά συνέπεια τα σχέδια των ατόμων πρέπει να εναρμονισθούν μεταξύ τους ούτως ώστε Οι δραστηριότητές τους να είναι συμβατές η μία με την άλλη χαι να μπορούν να διεκπεραιώνονται όλες χωρίς να διαΨειJδονται οι shyκτρά οι θεμιτές προσδοκίες κανενός Επιπλέον η εκτέλεση αυτών των σλε shyδΙων πρέπει να οδηγεί στην επίτευξη κοινωνικών σκοπών κατά τρόπους αποτελεσματικούς και συνεπείς με τη δ ικαιοσύνη Τέλος το σχήμα της κοι shy

1 Εδvgt ακολουθώ ΤΟν Η ΙΑ Ha rt The LoncepI oJ LnlU (Ox(ord The CIaI-endon PIeSs 196 1) σο 155-159

J Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

νωνικής συνεργασίας πρέπει να εΙναι σταθερό πρέπει λίγο πολύ να τηρείshy

ται κανονικά και η συμμόρφωση με τους βασικούς τοο κανόνες να ε(ναι

εκούσια όταν δε αυτό παραβιάζεται πρέπε ι να υπάρχουν σταθεροποιητιshy

χές δυνάμεις που θα προλαμβάνουν περαιτέρω παραβιάσε ις και θα τείshy

νουν στην αποκατάσταση της πρότερης διαρρύθμισης Είναι πλέον προφα shy

νές ότι τα τρία αυτά προβλήματα συνδέονται με αυτό της δικαιοσύνης Σε

περίπτωση απουσίας κάποιου βαθμΟύ συμφωνίας περί του τι είναι δίκαιο

και άδικο είναι σαφώς πιο δύσκολο τα άτομα να συντονίσουν αποτελεσμα shy

τιχά τα σχέδιά τους ούτως ώστε να εξασφαλΙσουν τη διατήρηση αμοιβα ία

ωφέλιμων δ ιακανονισμών Η δυσπιστία και η πικρία διαβρώνουν τους δεshy

σμούς της πολιτικής καλοπιστίας ενώ η καχυποψία και η εχθρότητα ωθούν

τους ανθρώπους να ενεργούν με τρόπους που άλλως Θα απέφευγαν Έτσι

ενώ ο ιδιαίτερος ρόλος των αντιλήψεων δ ικαιοσύνης είναι να ορίζουν τα

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και να καθορίζουν τα προσήκοντα

διανεμητιχά μερίδια ο τρόπος με τον οπο ίο μια αντίληψη επιτελεί τον ρόλο

αυτό μοιραία έχε ι επ ιπτώσεις στα προβλήματα της αποτελεσματικότηshy

τας του συντονισμού και της σταθερότητας Δεν μπορούμε εν γένει να

αξιολογήσουμε μια αντίληψη διχαιοσύνης μόνο από τον διανεμητικό της

ρόλο όσο χρήσιμος και αν είναι αυτός για τον προσδιορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης Πρέπει να λάβουμε υπ όψιν μας τις ευρύτερες διασυνδέ shy

σεις του διότι παρ όλο που η δικαιοσύνη έχει μια ορ ισμένη προτεραιότηshy

τα όντας η πιο σημαντιχή αρετή των θεσμών είναι ακόμα αλήθεια ότι ce shyteris paribns μια αντίληψη δικαιοσύνης είναι προτιμότερη από μια άλλη όταν οι ευρύτερες συνέπειές της είναι περtσσότερo επιθυμητές

2 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΓΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Πολλά διαφορετικά είδη πραγμάτων χαρακτηρίζονται ως δίκαια ή άδικα όχι μόνο νόμοι θεσμο( και κοινωνικά συστήματα αλλά επίσης και επιμέshyρους πράξεις πολλών ειδών συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων των

κρίσεων της απόδοσης ευθυνών Αποκαλούμε επίσης δίκαιες ή άδικες τις στάσεις κα ι προδιαθέσεις των προσώπων αλλά και τα ίδια τα πρόσωπα Το θέμα μας όμως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη Για μας το πρωταρχικό ζήτημα της δικαιοσύνης είναι η βασική διάρθρωση της κοινωνίας ή ακριβέshyστερα ο τρόπος με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικο( θεσμοί διανέμουν θεshyμελιώδη δικαιώματα κα Ι υποχρεώσεις καθ ορίζοντας την κατανομή των πλεονεκτημάτων της κοινωνικής συνεργασίας Με τον όρο laquoμείζονες θεshyσμοΙraquo εννοώ το πολιτικό σύνταγμα και τις κύριες οικονομικές και χοινωνιshy

32 33

Τζων Ρωλς

κές διαρρυθμίσεις Έτσι η νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης

και της συνείδησης ο ελεύθερος ανταγωνισμός η ατομική bullδιοκτησ(α των μέσων παραγωγής και η μονογαμική οικογένεια είναι παραδείγματα μειζό shy

νων κοινωνικών θεσμών Θεωρούμενοι ως ενιαίο πλέγμα σι με[ζονες κοινωshy

νικοί θεσμοί ορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων

και επηρεάζουν τις βιοτικές προοπτικές τους το τι μπορούν δηλαδή να

προσδοκούν και πόσο καλά μπορούν να ελπίζουν ότι θα τα καταφέρουν Η

βασική διάρθρωση είναι το πρωταρχικό αντ ικείμενο της δικαιοσύνης επειshy

δή οι επιπτΙσεις της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή Η

δ ιαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι η διάρθρωση αυτή περιέχε ι διάφορες κο ινωshy

νικές θέσεις και ότι άνθρωποι ΠΟυ με τη γέννησή τους κατέλαβαν διαφορε shy

τικές θέσεις έχουν δ ιαφορετικές βιοτικές προσδοκίες που καθορίζονται εν

μέρει από το πολιτικό σύστημα όπως επίσης xat από οικονομικές και κοιshy

νωνικές περιστάσε ις Με αuτό τον τρόπο οι θεσμοί της κοινωνίας ευνοούν

περισσότερο ορισμένες θέσεις εκκ ίνησης από κάποιες άλλες Τούτες ε ίναι

ιδιαίτερα βαθιές ανισότητες Δεν είναι μόνο διάχυτες αλλά επιδρούν και

στις αρχικές ευκαιρίες των ανθρώπων στη ζωή παρ όλα αυτά δεν μπο shy

ρούν σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθούν μέσω της επίκλησης των ιδεshy

ών της αξίας ή της επάξιας ανταμοιβής Σε αυτές ακριβώς τις δήθεν αναshy

πόφευκτες ανισότητες στη βασική διάρθρωση κάθε κοινωνίας είναι πο)

πρέπει να εφαρμοσθούν κατ αρχάς οι αρχές της δικαιοσύνης Αυτές οι αρshy

χές ρυθμίζουν ακριβώς την επιλογή του πολιτικού συντάγματος και τα κύ shy

ρια στοιχεία του οικονομικού και κοινωνιχού συστήματος Η δικαιοσύνη

ενός κοινωνικού σχήματος εξαρτάται ουσιωδώς από το πώς απονέμονται

τα θεμελιώδη δ ικαιΙgtματα και υποχρεΙσεις καθώς και από τις οικονομικές

ευκαιρίες και κοινωνικές συνθήκες στους διάφορους τομείς της χοινωνίας

Η εμβέλεια της έρευνάς μας περιορίζεται δ ιπλά Πριν απ όλα με απα shy

σχολεί εδώ μια ειδική περίπτωση του προβλήματος της δικαιοσύνης Δεν

πρόκειται να εξετάσω τη δικαιοσύνη των θεσμών και των κοινωνικών πραshy

κτικών γενικά ούτε -παρά μόνο επΙ τροχάδην- το πόσο δίκαιο είναι το δί shy

καιο των εθνών και των διακρατικών σχέσεων (sect 58) Αν υποθέσει λοιπόν κανείς ότι η έννοια της δικαιοσύνης βρίσκει εφαρμογή κάθε φορά που καshy

τανέμεται κάτι το οποίο έλλσΥα θεωρείται πλεονεκτικό ή μειονεκτικό τότε

δεν ενδιαφερόμαστε παρά για μία μόνο περίπτωση εφαρμογής της Δεν

υπάρχει λόγος να υποΟέσει κανείς προκαταβολικά ότι οι αρχές που είναι ικανοποιητικές σχετικά με τη βασική διάρθρωση είναι έγκυρες σε κάθε πεshy

ρ(πτωση A ΙJτές οι αρχές μπορεί να μην είναι κατάλληλες για τους κανόνες

και τις πρακτικές ιδιωτικών ενώσεων ή λιγότερο περιεκτικών κοινωνικών

ομάδων Μπορεί να ε(ναι άσχετες με τις διάφορες άτυπες συμβάσεις και

1 Η δικαιοοvΙη ως σκρ ιβοδικίσ

έθιμα της καθημερινής ζωής ενδέχεται να μη φωτίζουν τον δίκαιο -ή καshyλύτερα τον ακριβοδίκαιο- χαρακτήρα των συνεργατικών διακανονισμών ή των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων Οι συνθήκες του δικαίου των εθνών μπορεΙ να απαΙΤΟΙJν διαφορετικές αρχές στις οποίες θα κατέληγε κανείς με κάπως διαφορετικό τρόπο Θα είμαι ικανοποιημένος αν είναι δυνατόν να διατυπώσω μια εύλογη αντίληψη της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας θεωρώντας την προς τΟ παρόν ως ένα κλοιστό σύστημα απομονωμένο από άλλες κοινωνίες Η σημασία αυτής της ειδικής περ ίπτω shyσης είναι προφανής και δεν χρήζε ι εξηγήσεως JlvαI φιgtσικό να υποθέτοιψε ότι από τη στιγμή ποu έχοuμε μια βάσιμη θεωρία για αυτή την περίπτωση τα υπόλοιπα προβλήματα της δικαιοσuνης θα αποδειχθούν πλέον ΕUδάμα shyστα υπό το φως της Με κατάλληλες μοτατροπές μια τέτοια θεωρία θα προσέφερε το κλειδί για ορισμένα από τα υπόλοιπα ζητήματα

Ο άλλος περιορισμός στη σuζήτησή μας είναι ότι εξετάζω κυρίως τις αρshyχές της δικαιοσόνης ποu θα διείπαν μια ωτεταγμένη κοινωνία ΚαΘένας τεκμαίρεται ότι ενεργεί δίκα ια και συνεισφέρει ό τι του αναλογεί υποστη shyρίζοντας τη λειτοuργία δίκαιων θεσμών Παρ όλο που η δικαιοσύνη ενδέ shyχεται να είναι όπως παρατήρησε ο Ht1me η επιφυλακτική ζηλότυπη αρεshyτή μπορούμε εντούτοις να αναρωτηθοιgtμο πώς θα ήταν μια απολύτως δίshyκαιη κοινωνία Έτσι εξετάζω κατ αρχάς αυτό που αποκαλώ θεωρία της απόλυτης συμμόρφωσης σε αντιδ ιαστολή προς τη θεωρία της μερικής σuμμόρφωσης (sectsect 25 39) Η δε ιηερη μελετά τις αρχές ποu διέπουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμοτωπίζουμε την αδικ ία Περιλαμβάνει ζητήματα όπως η θεωρία της ποινής τΟ δόγμα του δίκαιου πολέμου και η δικαιολόγηση των ποικίλων τρόπων αντίδρασης σε άδικα καθεστώτα από την πολιτική ανυπακοή και την αντίρρηση συνείδησης έως τη μαχητική αντίσταση και την επανάσταση Έδώ επίσης περιλαμβάνονται ζητήματα επανορθωτικής δικαιοσιΝης και στάθμισης μεταξύ μορφών θωμιχής αδι shyκίας Τα προβλήματα της θεωρίας της μερικής συμμόρφωσης είναι προφαshyνώς τα πιο πιεστ ικά και επείγοντα πρόκειται για τα ζητήματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερ ινή μας ζωή Ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε με την ιδεατή θεωρία είναι ότι αυτή παρέχει πιστεύω τη μόνη βάση για τη συστηματική σύλληψη αυτών των πλέον πιεστικών προβλημά shyτων Η πραγμάτευση της πολιτικής ανuπακοής για παράδειγμα οξαρτά shyται από αυτήν (sectsect 54 -59) Θα υποθέσω τουλάχιστον 6τι μια βαθότερη καshy

2 Α11 Eιιηιιιry CΟllι-ιrllίrιg ιJIc Priιrciples Qj MOf(lS τμήμα 111 μέρος Ι παρ ~ ro Ι Α Selby -Bigge

2η έκδ (Oxford 1902) σ 184

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

32 33

Τζων Ρωλς

κές διαρρυθμίσεις Έτσι η νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης

και της συνείδησης ο ελεύθερος ανταγωνισμός η ατομική bullδιοκτησ(α των μέσων παραγωγής και η μονογαμική οικογένεια είναι παραδείγματα μειζό shy

νων κοινωνικών θεσμών Θεωρούμενοι ως ενιαίο πλέγμα σι με[ζονες κοινωshy

νικοί θεσμοί ορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων

και επηρεάζουν τις βιοτικές προοπτικές τους το τι μπορούν δηλαδή να

προσδοκούν και πόσο καλά μπορούν να ελπίζουν ότι θα τα καταφέρουν Η

βασική διάρθρωση είναι το πρωταρχικό αντ ικείμενο της δικαιοσύνης επειshy

δή οι επιπτΙσεις της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή Η

δ ιαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι η διάρθρωση αυτή περιέχε ι διάφορες κο ινωshy

νικές θέσεις και ότι άνθρωποι ΠΟυ με τη γέννησή τους κατέλαβαν διαφορε shy

τικές θέσεις έχουν δ ιαφορετικές βιοτικές προσδοκίες που καθορίζονται εν

μέρει από το πολιτικό σύστημα όπως επίσης xat από οικονομικές και κοιshy

νωνικές περιστάσε ις Με αuτό τον τρόπο οι θεσμοί της κοινωνίας ευνοούν

περισσότερο ορισμένες θέσεις εκκ ίνησης από κάποιες άλλες Τούτες ε ίναι

ιδιαίτερα βαθιές ανισότητες Δεν είναι μόνο διάχυτες αλλά επιδρούν και

στις αρχικές ευκαιρίες των ανθρώπων στη ζωή παρ όλα αυτά δεν μπο shy

ρούν σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθούν μέσω της επίκλησης των ιδεshy

ών της αξίας ή της επάξιας ανταμοιβής Σε αυτές ακριβώς τις δήθεν αναshy

πόφευκτες ανισότητες στη βασική διάρθρωση κάθε κοινωνίας είναι πο)

πρέπει να εφαρμοσθούν κατ αρχάς οι αρχές της δικαιοσύνης Αυτές οι αρshy

χές ρυθμίζουν ακριβώς την επιλογή του πολιτικού συντάγματος και τα κύ shy

ρια στοιχεία του οικονομικού και κοινωνιχού συστήματος Η δικαιοσύνη

ενός κοινωνικού σχήματος εξαρτάται ουσιωδώς από το πώς απονέμονται

τα θεμελιώδη δ ικαιΙgtματα και υποχρεΙσεις καθώς και από τις οικονομικές

ευκαιρίες και κοινωνικές συνθήκες στους διάφορους τομείς της χοινωνίας

Η εμβέλεια της έρευνάς μας περιορίζεται δ ιπλά Πριν απ όλα με απα shy

σχολεί εδώ μια ειδική περίπτωση του προβλήματος της δικαιοσύνης Δεν

πρόκειται να εξετάσω τη δικαιοσύνη των θεσμών και των κοινωνικών πραshy

κτικών γενικά ούτε -παρά μόνο επΙ τροχάδην- το πόσο δίκαιο είναι το δί shy

καιο των εθνών και των διακρατικών σχέσεων (sect 58) Αν υποθέσει λοιπόν κανείς ότι η έννοια της δικαιοσύνης βρίσκει εφαρμογή κάθε φορά που καshy

τανέμεται κάτι το οποίο έλλσΥα θεωρείται πλεονεκτικό ή μειονεκτικό τότε

δεν ενδιαφερόμαστε παρά για μία μόνο περίπτωση εφαρμογής της Δεν

υπάρχει λόγος να υποΟέσει κανείς προκαταβολικά ότι οι αρχές που είναι ικανοποιητικές σχετικά με τη βασική διάρθρωση είναι έγκυρες σε κάθε πεshy

ρ(πτωση A ΙJτές οι αρχές μπορεί να μην είναι κατάλληλες για τους κανόνες

και τις πρακτικές ιδιωτικών ενώσεων ή λιγότερο περιεκτικών κοινωνικών

ομάδων Μπορεί να ε(ναι άσχετες με τις διάφορες άτυπες συμβάσεις και

1 Η δικαιοοvΙη ως σκρ ιβοδικίσ

έθιμα της καθημερινής ζωής ενδέχεται να μη φωτίζουν τον δίκαιο -ή καshyλύτερα τον ακριβοδίκαιο- χαρακτήρα των συνεργατικών διακανονισμών ή των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων Οι συνθήκες του δικαίου των εθνών μπορεΙ να απαΙΤΟΙJν διαφορετικές αρχές στις οποίες θα κατέληγε κανείς με κάπως διαφορετικό τρόπο Θα είμαι ικανοποιημένος αν είναι δυνατόν να διατυπώσω μια εύλογη αντίληψη της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας θεωρώντας την προς τΟ παρόν ως ένα κλοιστό σύστημα απομονωμένο από άλλες κοινωνίες Η σημασία αυτής της ειδικής περ ίπτω shyσης είναι προφανής και δεν χρήζε ι εξηγήσεως JlvαI φιgtσικό να υποθέτοιψε ότι από τη στιγμή ποu έχοuμε μια βάσιμη θεωρία για αυτή την περίπτωση τα υπόλοιπα προβλήματα της δικαιοσuνης θα αποδειχθούν πλέον ΕUδάμα shyστα υπό το φως της Με κατάλληλες μοτατροπές μια τέτοια θεωρία θα προσέφερε το κλειδί για ορισμένα από τα υπόλοιπα ζητήματα

Ο άλλος περιορισμός στη σuζήτησή μας είναι ότι εξετάζω κυρίως τις αρshyχές της δικαιοσόνης ποu θα διείπαν μια ωτεταγμένη κοινωνία ΚαΘένας τεκμαίρεται ότι ενεργεί δίκα ια και συνεισφέρει ό τι του αναλογεί υποστη shyρίζοντας τη λειτοuργία δίκαιων θεσμών Παρ όλο που η δικαιοσύνη ενδέ shyχεται να είναι όπως παρατήρησε ο Ht1me η επιφυλακτική ζηλότυπη αρεshyτή μπορούμε εντούτοις να αναρωτηθοιgtμο πώς θα ήταν μια απολύτως δίshyκαιη κοινωνία Έτσι εξετάζω κατ αρχάς αυτό που αποκαλώ θεωρία της απόλυτης συμμόρφωσης σε αντιδ ιαστολή προς τη θεωρία της μερικής σuμμόρφωσης (sectsect 25 39) Η δε ιηερη μελετά τις αρχές ποu διέπουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμοτωπίζουμε την αδικ ία Περιλαμβάνει ζητήματα όπως η θεωρία της ποινής τΟ δόγμα του δίκαιου πολέμου και η δικαιολόγηση των ποικίλων τρόπων αντίδρασης σε άδικα καθεστώτα από την πολιτική ανυπακοή και την αντίρρηση συνείδησης έως τη μαχητική αντίσταση και την επανάσταση Έδώ επίσης περιλαμβάνονται ζητήματα επανορθωτικής δικαιοσιΝης και στάθμισης μεταξύ μορφών θωμιχής αδι shyκίας Τα προβλήματα της θεωρίας της μερικής συμμόρφωσης είναι προφαshyνώς τα πιο πιεστ ικά και επείγοντα πρόκειται για τα ζητήματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερ ινή μας ζωή Ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε με την ιδεατή θεωρία είναι ότι αυτή παρέχει πιστεύω τη μόνη βάση για τη συστηματική σύλληψη αυτών των πλέον πιεστικών προβλημά shyτων Η πραγμάτευση της πολιτικής ανuπακοής για παράδειγμα οξαρτά shyται από αυτήν (sectsect 54 -59) Θα υποθέσω τουλάχιστον 6τι μια βαθότερη καshy

2 Α11 Eιιηιιιry CΟllι-ιrllίrιg ιJIc Priιrciples Qj MOf(lS τμήμα 111 μέρος Ι παρ ~ ro Ι Α Selby -Bigge

2η έκδ (Oxford 1902) σ 184

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

34 35

Ίζυιι ΡωΙς

τανόηση δεν είναι εφικτή με άλλο τρόπο χαθώς και ότι η φ6ση και ω στόshyχοι μιας απολύτως δίκαιης κοινωνίας αποτελούν τΟ θεμελιώδες τμήμα μιας

θεωρίας της δικαιοσινης

Ομολογουμένως η έννοια της βασικής διάρθρωσης εΙναι κάπως αόριshy

στη Δεν είναι πάντα σαφές πΟΙΟι θεσμοί ή ποια στωχεία τους θα πρέπει να

σομπεριληφθούν σε αοτ-ιj Θα ήταν ωστόσο πρόωρο να ασχοληθοίψε εδώ

με αοτό το ζήτημα Θα συνεχίσω συζητώντας αρχές που εφαρμόζονται σε

ότι αποτελεί σίγουρα μέρος της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας όπως

αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να

επεκτείνω την εφαρμογή των παραπάνω αρχών κατά τρόπο που να καλύshy

πτουν αυτό Που θα φαινόταν να αποτελεί τα βασικά στοιχεία τής εν λόγω

διάρθρωσης Καίτοι μάλλον απίθανο ίσως αυτές οι αρχές αποδειχθοιν

απολύτως γενιΧές Αρκεί να εφαρμόζονται σης πω σημαντ~xές περιπτώshy

σεις κοινωνικής δικαιοσύνης Το σημείο που πρέπει να συΥχρατΊ100υμε στο

μυαλό μας είναι ότι το να διαθέτει κανείς μια αντίληψη περί δικαιοσύνης

για τη βασική διάρθρωση είναι κάτι πΟυ αξίζει από μόνο του Δεν θα πρέshy

πει να εγκαταλείπει κανείς μια αντίληψη πΟυ διαθέτει επειδή οι αρχές της

δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ικανοποιητικές

Θα πρέπει λοιπόν να θεωρείται ότι μια αντίληψη κοινωνικής (5ικαιοσιgtshy

νης παρέχει κατ αρχάς ένα πρότυπο από τη σχοπιά του οποίου αποτιμώshy

νται οι διανεμητικές εκφάνσεις της βασικής διάρθρωσης της κοινωνίας Το

πρότυπο αυτό όμως δεν θα πρέπε ι να συγχέεται με τις αρχές που ορΙζουν

τις λοιπές αρετές Γιατί η βασική διάρθρωση όπως και σι κσινωνικοί δια shy

κανονισμο ί γενικότερα μπορεί να είναι όχι μόνο δΙκαιη ή άδικη αλλά και

αποτελεσματική ή αναποτελεσματική φιλελεύθερη ή ανελεύθερη χαι πολshy

λά άλλα Μια αντίληψη πΟυ ορίζει αρχές για όλες τις αρετές της βασικής

διάρθρωσης καθώς και το πόσο βαρύνουν αυτές σε περίπτωση μεταξύ

τους σύγκρουσης είναι κάη περισσότερο από μια αντίληψη δικαιοσύνης

είναι ένα κοινωνlκό ιδεώδες Οι αρχές της δικαιοσύνης δεν αποτελούν παshy

ρά μέρος αν και ίσως το πιο σημαvτικό μιας τέτοιας αντίληψης Ένα κοιshy

νωνικό ιδεώδες με τη σειρά του συνδέεται με μια αντίληψη της κοινωνίας

με ένα όραμα για το πώς θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί ο ι στόχοι και οι

σκοποί της κοινωνικής συνεργασίας Οι ποικίλες αντιλήψεις περ ί δικαtOσι) ~

νης είναι απόρροια διαφορετικών τρόπων να συλλαμβάνει κανείς την κοιshy

νωνία στο πλαίσιο ανηπάλων οπτικών για τις φυσικές αναγκαιότητες και

τις ευκαιρίες της ανθρώπινης ζωής Για να καταλάβοομε πλήρως μια αντ ί shy

ληψη δααιοσύνης θα πρέπει να αναδείξουμε την αντίληψη της κοινωνικής

συνεργασίας από την οποία συνάγεται Αλλά κάνοντας κάτι τέτοtO δεν

θα πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τον ιδια Ιτερο ρόλο των αρχών της

Ι Η δκσιοΟ-1) ωΙ αχρβοδιχ ί-σ

διχαιοσύνης ή το πρωταρχιΧό αντικείμενο στΟ οποίο αυτές εφαρμόζονται Σε αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις διέκρινα την έννοια της διshy

καιοσύνης ως μιας προσήκουσας ισορροπίας μεταξύ ανταγωνιστικών αξιώshyσεων από μια αντίληψη της δικαιοσύνης ως ενός συνόλου σχετικών μεταξύ τους αρχών που επιτρέποον τον εντοπισμό των χρίσψων εΚΤΨήσεων οι οποΙες καθορίζουν αοτή την ισορροπία Επίσης χαρακτήρισα τη δικαιοσύshyνη ως τμήμα μόνον ενός χοινωνικοι) ιδεώδους παρ όλο που η θεωρία την οπο(α θα προτείνω αναμφίβολα επεκτείνει την τρέχουσα σημασία του όρου Αυτή η θεωρία δεν νοείται ως απλή περιγραφή καθημερινών νοημάτων αλshyλά ως ανάλυση ορισμένων διανεμητικών αρχών για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας Φαντάζομαι ότι οιαδήποτε ευλόγως πλήρης ηθική θεωρία περιέχει αναγκαία κάποιες αρχές για αυτό τΟ θεμελ ιώδες πρόβλημα και ότι αυτές οι αρχές οιεσδήποτε και αν είναι συνιστούν τη διδασκαλία της εν λόγω θεωρίας για τη δικαιασιgtνη Θεωρώ λοιπόν ότι η έννοια της δικαιοshyσύνης ορίζεται από τον ρόλο των αρχών της στην απονομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και στον προσδιορισμό του προσήκοντος καταμερισμού των κοινωνικών πλεονεκτημάτων Μια αντίληψη δικαιοσύνης δεν είναι παshyρά μια ερμηνεία αυτού του ρόλου

Η προσέγγιση αυτή βέβαια ενδεχομένως φαΙνεται αταίριαστη με την παράδοση Πιστεύω όμως ότι δεν είναι Η ειδικότερη σημασία που αποδίshyδει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη και από την οποία απορρέουν σι πλέον ΟΙΧΘΙες σ εμάς διατυπώσεις της είναι αυτή της αποχής από την πλεονεshyξία δηλαδή από τον προσπορισμό ιδίου οφέλους είτε διά της υφαρπαγής αυτού που ανήκει στον άλλο (της περιουσίας του της ανταμοιβής τσυ του αξιώματός του κλπ) είτε διά της αρνήσεως αυτού που οφείλεται σε ένα πρόσωπο (της εκπλήρωσης μιας υπόσχεσης της αποπληρωμής ενός χρέ shyους της επίδειξης του δέοντος σεβασμο κο κ ) Είναι προφανές ότι αυshyτός ο ορισμός προορίζεται να εφαρμοσθεί σε πράξεις ενώ τα πρόσωπα θεshyωρούνται δίκαια στΟ μέτρο που έχουν ως ένα από τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους μια σταθερή και ενεργό επιθυμία να πράττουν δίκαια Ο ορισμός του Αριστοτέλη πάντως προϋποθέτει σαφώς την αναλυτική έκθεshyση του τι ανήκει προσηκόντως σε ένα πρόσωπο καθώς και του τι οφε[λεται

3 (ΣτΜ) Ελληνιχά στο κείμενο 4 ΗΟιΧά Νιχομάχεια 1129b-1 i3())5 Ακολουθώ την φμηνεία του Gregory Vaslos laquoJLIstice Ilnd

ΗΙΨΡίness ίη TIIe RepIIbJio) σΤΟ ΡΙalο Α CoIIcdiorι ΟΙ σίtίca Ι Essrιy5 00 G VlastU$ (G3rden Cίty Ν Υ DOLlbledly and CoInpany 1971) όμ 2 σσ 70 κε Για μια πραγμάτευση ων απόψεων ou ΑριshyσΤQ1έλη περί δικαιοσύνης βλ WFR Hardie ArΊS tot lc s ΕΙΙιίca ΤΙ I ιοrΥ (Oxford Tιe Clarendun )ress

19(8) χεφ Χ

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

36 37 Τζων Ρωλς

σε αυτό Τέτοιοι νόμιμοι τίτλοι πιστεύω πηγάζουν συχνότατα από κοινωshy

νικοις θεσμούς και τις θεμιτές προσδοκίες που αυτοί στηρίζουν Δεν υπάρ shy

χει λόγος να σκεφτεί κανεΙς ότι ο Αριστοτέλης θα διαφωνούσε με αυτό και

βοβαίως σ ίδιος έχει μια αντίληψη ΚOινωνΙXιjς δικαωσινης ικανή να δικαιο shy

λογήσοι αυτούς τους ισχυρισμούς Ο ορισμός που υιοθετώ προορίζεται να

Ξφαρμσσθεί άμεσα στην πλέον σημαντική περίπτωση αυτή του δίκαιου

χαρακτήρα της βασικής διάρθρωσης Δεν υπάρχει λοιπόν σύγκρουση με

την παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης

3 Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει

και μεταφέρει σε ένα υφηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου όπως αυτή συναντάται για παράδειγμα στον

locke τον Rousseau και τον Kant 5 Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να

φαντασΘούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συshy

γκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής

διακυβέρνησης Η καθΟδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της

πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρshy

θρωση της κοινωνίας Πρόκειται για τις αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν

σο μια αρχική κατάσταση ισότητας ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα μερι shy

μνώντας για την προαγωγή των σuμφερόντων τοuς ως καθοριστικές των

θφελιωδών όρων ΤΟυ συνεταιρισμού τους Αυτές οι αρχές πρόκειται να διέshy

ποuν κάθε περαιτέρω συμφωνία προσδιορίζοuν τους τ6ποuς κοινωνικής

σt)νεργασίας στις οποίες μπορεί να προσχωρήσει κανείς καθώς και τους τι)shy

πους διακυβέρνησης ΠΟυ μπορούν να εγκαθιδρυθούν Αυτό ΤΟν τρόπο Θεώshyρησης των αρχών της δικαιοσύνης θα αποκαλώ δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Ας φανταστούμε λωπόν ότι οι εμπλεκόμενοι στην κοινωνική συνεργαshyσία διαλέγουν από κοινού τις αρχές βάσει των οποίων θα απονέμονται τα

5 Όπως επισημαίνω και στο κείμενο πρόκειται να θ=ωρήσω τη Δεύτερη πραγματεία περί κυshy

βερνήσεως τού ιocke το KoιtJωνιxό συμβόλαιη τού RoussealI Υαι τα ηΟαά έργα ΤΟι) Kant με αρ shyχή τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών ως καθοριστικά της παράδοσης του ουμβολαωυ Ωαρά το μ=γαλ=ίο του (Ι Λεβιάθαν τού Hobbes εγείρε ειδι~ά προβλήματα Μ α γενική ισΤΟΡΙΥή επιshy

σκόπηnη δΙιετα από τοl J W Gollgh The 5ocia C(ιnfrαcΙ 2η έκδ (Οχfο ιτl The CΙlllendon ΡΠss 1957)

και τον Otto Gierke Naturαl Law and lJe Thιory ΟΙ 5ocίel μετbull εισ Erllest Barke( laquo(anlbridge lhe

lInίνersitΥ gtι-ess 1934) fII ta παρυοοίαση της 07ττιχής ou συμβολαίου ως πρωταρχικά μιας ηθιshyκής θεωρίας βρίσκεται στο 1Ίιe GroIIIIds (1 Morn JI IdgcIIIcrιt τοό G R Grice (Cειmbrίdge The University Press 196ί ) Βλ ε πίσης sect 19 σημ 29

J Η δικαιοσ6νη ως ακριβοδικία

βασικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και θα καθορΙζεται ο καταμερωμ6ς των κοινωνικών εuεργετημάτων Οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν εκ των προτέρων πώς πρέπει να διακανονίζοuν τις αξιώσεις τοι) ενός έναντι του άλλου καθώς και τι θα περιλαμβάνει ο ιδΡΙJτικ6ς χάρτης της κοινωνίας τους Οπως ακριβώς κάθε πρόσωπο πρέποι να αποφασίσει αναστοχαζόshyμενο έλλογα τι αποτελεί αγαθό γι αυτό το ίδιο (το σύστημα δηλαδή των σκοπών που είναι έλλογο να επιδιώκει) έτσι και μια ομάδα προσώπων πρέπει να αποφασίσει μια για πάντα τι θα laquoμετράειraquo ως δΙκαιο και άδικο στους κόλπους της Η Επιλογή την οπο(α θα έκαναν έλλογοι άνθρωποι σε αt)τή την t)ποθετική κατάσταση ίσης ελεt)θερίας αποδεχόμενοι προς το παρόν ότι αυτό τΟ πρόβλημα Επιλογής Επιδέχεται λύση καΘορίζει τις αρχές

της δ ικαιοσύνης Στη δικαιοσύνη ως ακρlβοδικία η πρωταρχική θέση ισότητας αντιστΟιshy

χεί στη φυσική κατάσταση της παραδοσιακής θεωρίας ΤΟιgt κοινωνικού συμshyβολα(ου Αυτή την πρωταρχική Θέση δεν την αντιλαμβανόμαστε βέβαια ως πραγματική ιστορική κατάσταση πραγμάτων και ακόμα λιγότερο ως κάshyποια πρωτόγονη πολιτισμική κατάσταση ΑντίΘετα η πρωταρχική Θέση γίshyνεται κατανοητή ως μια αμιγώς υποθετική κατάσταση στην οποία αποδίshyδονται χαραχτηριστικά ικανά να οδηγήσουν σε ορισμένη αντίληψη της διshyχαιοσύνης6 Μεταξύ των ουσιωδών στοιχείων αυτής της κατάστασης περιshyλαμβάνεται και το ότι κανένας δεν γνωρίζει τη θέση του στην κοινωνία την ταξική του ένταξη ή το κοινωνικό του s tatus ούτε και την τύχη του στη δια shyνομή φυσικών χαρισμάτων και ικανοτήτων την εξυπνάδα του τη ρώμη του και τα συναφή Θα φθάσω ακόμα στο σημείο να υποθέσω ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν καν τις αντιλήψεις τους περί του αγαθού ή τις ιδιαίτερες Ψυχοshyλογικές τους προδιαθέσεις Η επιλογή των αρχών της δικαισσι)νης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας Έτσι εξασφαλίζεται ότ ι κανένας δεν Θα πλεshyονεκτείή μειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φuσιχής τυχαιότητας ή της συγκυρΙας των κοινωνικών περιστάσεων Εφόshyσον όλοι βρΙσκονται σε παρόμοια θέση και κανένας δεν μπορεί να σχεδιάshyσει αρχές προκειμένου να εuνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του οι αρχές

6 Ο Kant χαθ~στά σαφές τι η πρωταρχική συμφωνiα είναι υποθετική Βλ Τιε ΜetaΡΙιysίcs ΟΙ Morαls μέρος Ι (RιcΙιΙschre) ιδια(ερα sectsect 47 51 βλ επίσης το μέρος JI του δοκιμΙου Concem il1g

~e~ommon Saying This May Βε T rue ίη Theory blll ιι Uoes Not Apply ί η Pract ice~ στο nII s

αΙΙω Writi IIgs ed Ha ns Reisgt lλετ ΗΒ Nisbet (Cambridge The Univeγs i ty Press 1970) σσ 73shy

87 Όλ Geol-ges V1achos Uι Perιsec polifiqιIe de Καιι (Paris Pres5e$ UniversitaiIes de Fntnce 19(2) σα 326middot355 βλ Ε7tισης G Murphy Κnrι I Τιε ΡhίΙοsιψhΥ α1 Rίghf (ondon Macmillan 19ίΟ) σσ 109shy

Η2 t 33middot136 για μια περαιτέρω ανάπτυξη του Οέμαος

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

38

39 Τζωι Ρω)ς

της δ ικαιοσύνης Βα είναι το αποτέλεσμα μιας ακριβοδίκαιης συμφωνίας ή

διαπραγμάτευσης Γιατί με δεδομένες τις περιστάσεις της πρωταρχικής

θέσης τη συμμετρία δηλαδή των σχέσεων του καθενός με κάθε άλλον η

αρχική αυτή κατάσταση είναι ακριβοδίκαιη έναντι των ατόμων ως ηθικών

προσώπων ως ελλόγων δηλαδή όντων με τους δικούς τους στόχους και

ικανών όπως θα υποθέσω να αναπτύσσουν ένα αίσθημα δικαίου Η πρωshy

ταρχική θέση είναι θα μπορούσε να πει κανείς το κατάλληλο αρχικό sttus quo και έτσι οι θεμελιώδεις συμφωνίες που συνάπτονται όσο βρίσκεται

κανείς σε αυτήν είναι ακριβοδίκαιες Αυτό εξηγεί και την καταλληλότητα

της ονομασίας laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδιχίαraquo μεταδίδει την ιδέα ότι οι αρ shy

χές της δικαιοσύνης συμφωνούνται στο πλαίσω μιας αρχικής κατάστασης

που είναι ακριβοδίκαιη Η υιοθέτηση της ονομασίας αυτής δεν σημαίνει ότι

οι έννοιες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας είναι ταυτόσημες - όπως

και η φράση laquoη ποίηση ως μεταφοράraquo δεν σημαίνει ότι η ποίηση και η μεshy

ταφορά είναι ταυτόσημες

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αρχίζει όπως είπα με μια από τις γενικόshy

τερες των επιλογών που τα πρόσωπα θα μΠΟΡΟΙJοαν από κοινού να χάshy

νουν με την επιλογή δηλαδή των πρώτων αρχών μιας αντίληψης δικαιοσύshy

νης η οποία προορίζεται να ρυθμίζει κάθε επιγενόμενη κριτική και μεταρshy

ρύθμιση των θεσμών Στη συνέχεια αφού θα έχουν επ ιλέξε ι μια αντίληψη

δικαιοσύνης μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να επιλέξουν ένα σύ shy

νταγμα χαι μια νομοθετική αρχή για να εκδίδει νόμους και ούτω καθεξής

σύμφωνα πάντα με τις αρχές της δικαιοσύνης επί των οποίων αρχικά συμshy

φώνησαν Η κοινωνική μας κατάσταση εΙναι δίκαιη αν έχουμε εκούσια

υπαχθεί μέσω της αλληλουχίας αυτής των υποθετικών συμφωνιών στο γεshy

νικό σύστημα κανόνων που την ορίζει Επιπλέον αν υποθέσουμε ότ ι η

πρωταρχική Βέση καθορίζει πράγματι ένα σύνολο αρχών (ότι δηλαδή θα

επελέγετο μια συγκεκριμένη αντίληψη δικαιοσύνης) τότε είναι αληθές ότι

οποτεδήποτε κάποιοι κοινωνικοί θεσμοί ικανοποιούν αυτές τις αρχές όσοι

εμπλέκονται σε αυτούς θα μπορούν να λένε ο ένας στον άλλο ότι συνεργάshy

ζονται υπό όρους στους οποίους θα συμφωνούσαν αν ήταν ελεύθερα και

ίσα πρόσωπα συνδεόμενα με ακριβοδίκαιες σχέσεις μεταξύ τους Θα μποshy

ρούσαν όλοι να θεωρο6ν ότι οι μεταξύ τους διακανονισμοί ανταποκρίνοshy

νται στις προδιαγραφές τις οποίες θα αποδέχονταν σε μια αρχική κατάshy

σταση που ενσωματώνει ευρέως αποδεχτούς και εύλογους περισριστικοι)ς

όρους στην επιλογή των αρχών Η γενική αναγl)ώριση αυτού του γεγονότος

θα παρείχε τη βάση για μια δημόσια αποδοχή των αντίστοιχων αρχών της

δικαιοσύνης Βέβαια καμιά κοινωνία δεν μπορε Ι να είνα ι ένα σχήμα συshy

νεργασίας στο οποίο οι άνθρωποι προσχωρούν εθελονηκά με την ΧlJριολεshy

1 Η δΙΥαιοσύΡ1] ως ωριβοδικία

κτική έννωα κάθε πρόσωπο όταν γεννιέται βρίσκει τον εαυτό του τοποshyθετημένο ήδη σε μια συγκεκριμέν~ θέση σε κάποια συγκεκριμένη κοινωshyνία Η φύση αυτής της θέσης επηρε6ζε ι ουσιωδώς τις βιοτικές προοπτικές του Παρ όλα αυτά μια κοινωνία που ικανοποιεί τις αρχές της δικαιοσύshyνης ως αχριβοδικίας τείνει να αποτελέσει όσο τουλάχωτον κάτι τέτοιο εί shyναι δυνατόν για μια κοινωνία ένα εκούσιο σχήμα συνεργασίας Αυτό οφείshyλεται στΟ ότι ικανοποιεί τις αρχές στις οποίες θα συναινούσαν ελεύθερα και (σα πρόσωπα κάτω από περιστάσεις που είναι ακριβΟδίκαιες Με αυτή την έννοια τα μέλη της Είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις που αναγνωρίshyζουν επιβεβλημένες από αυτ6 τα ίδια

Ενα χαρακτηριστικό της σύλληψης της δικαιοσιΥνης ως ακριβοδικίας είναι το ότι αντιλαμβάνεται τα μέρη στην αρχική κατάσταση ως έλλογα και εμφορούμενα από αμοιβαία αδιαφορία Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέshyρη είναι εγωιστές δηλαδή άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για ορισμένα πράγματα λχ για πλούτο γόητρο και επ ιβολή Απλώς συλλαμβάνονται ως στερούμενα ενδιαφέροντος για τα ενδιαφέροντα το ένα του άλλου Τεκμαίρεται ότι ενδέχεται να είναι αντίπαλοι ακόμη και οι πνευματικοί τους στόχοι με τον τρόπο που μπορεί να είναι αντίπαλοι οι σκοποί όσων ανήκουν σε διαφορετικές θρησκείες Επιπλέον η έννοια της ορθολογιχόshyτητας πρέπει να ερμηνεύεται με τον -παγ(ως αποδεχτό στην οικονομική ΒεωρΙα- όσο το δυνατόν πιο στενό τρόπο ως επιλογή δηλαδή των πλέον πρόσφορων μέσων για την επΙτευξη δεδομένων σκοπών Αν και πρόκειshyται να τροποποιήσω αυτή την έννοια σε κάποιο βαθμό όπως εξηγώ παshyρακάτω (sect 25) πρέπει να προσπαθήσει κανείς να αποφύγει να ε ισαγάγει σε αυτήν οποιαδήποτε αμφισβητοιιμενα ηθικά στοιχεία Η αρχική κατάshyσταση είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζεται από προδιαγραφές ευρέως αποδεχτές

Επεξεργαζόμενοι την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ωφιβοδικίας βασιshyχό καθήκον μας είναι οπωσδήποτε να καθορίσουμε ποιες αρχές της δικαιshyοσύνης θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Για να κάνουμε κάτι τέτοιο πρέπει να περιγράΨουμε αυτή την κατάσταση με κάθε λεπτομέρεια και να διατυπώσουμε με προσοχή το πρόβλημα της επιλογής το οποίο παρουσιάshyζει Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθώ στα αμέσως επόμενα κεφάλαια Μποροόμε πάντως ήδη από τώρα να παρατηρήσουμε ότι από τη στιγμή που σκεφτόμαστε τις αρχές της δικαιοσύνης ως προκύπτουσες από μια πρωταρχική συμφωνία σε μια κατάσταση ισότητας παραμένει ανo~κτό το ερώτημα εάν η αρχή της ωφελιμότητας θα αναγνωριζόταν Κοντολογίς φαινεται αρκ ί ετα απιθανο ότι πρόσωπα που αντιλαμβάνονται εαυτόν ως σο κcιcι δικαισ δ ξ υνται να οιεκ ιχησουν την ικανοποιηση των α ιωσεων τοος

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

40 Τζωl Ρως

το ένα από το άλλο Θα συμφωνούσαν σε μια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισμένες βιοτικές προοπτικές για μερικούς στο όνομα απλώς της απολαβής ποσοτικά μεγαλύτερων πλεονεκτημάτων από κάποιshyους άλλους Εφόσον ο καθένας επιθυμεί να διαφυλάττει τα συμφέροντά

του την ικανότητά του δηλαδή να προάγει την ιδιαίτερη αντίληψή του για το αγαθό κανένας δεν έχει λόγο να συναινέσει σε μια μόνιμη ζημία yta ταν ίδιο προκεψένου να συμβάλει σε ένα μiZΥαλύτερο καθαρό υπόλοιπο ικανοshy

ποίησης Δεδομένης της απουσίας δυνατών χαι διαρκών ενορμήσεων αγαshy

θοβουλίας ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν μια βασική διάρshy

θρωση απλώς και μόνο επειδή αυτή θα μεγιστοποιοιίσε το αλγεβρικό

άθροισμα των πλεονεκτημάτων ανεξάρτητα από τις μόνιμες επιπτώσεις

της στα δικά του βασικά δικαιώματα και συμφέροντα Φαίνεται λοιπόν ότι

η αρχή της ωφελιμότητας δεν συμβιβάζεται με την αντίληψη της αμοιβαία

επωφελούς κοινωνικής συνεργασίας μεταξύ Ισων- και φαίνεται επίσης

ασυνεπής με την ιδέα της αμοιβαιότητας η οποία ενυπάρχει στην έννοια

μιας ευτεταγμένης χΟΙJwνίας Ή v πάση περιπτώσει υπέρ αυτού θα επιshy

χειρηματολογήσω

Θα υποστηρίξω λοιπόν ότι τα πρόσωπα στην αρχική κατάσταση θα

επέλεγαν αντιΘέτως δύο μάλλον διαφορετικές αρχές η πρώτη αΠαlτεί ισόshy

τητα κατά την απονομή διχαιωμάτων χαι υποχρεώσεων ενώ η δεύτερη θεωshy

ρεί ότι οι χοινωνικές και οικονομικές ανισότητες για παράδειγμα οι ανισόshy

τητες πλούτου και εξουσίας είναι δίκαιες μόνο αν έχουν ως αντισταθμιστιshy

κό αποτέλεσμα ωφελήματα για όλους και ιδιαίτερα για τα λιγότερο προνοshy

μιούχα μέλη της κοινωνίας Αυτές οι αρχές αποκλείουν τη δικαιολόγηση

των θεσμών με βάση το ότι τα δεινά ορισμένων διαγράφονται από κάποω

μείζον αγαθό για το σύνολο Το να έχουν κάποιοι λιγότερα ώστε κάποιοι

άλλοι να μπορούν να ευημερούν αΧόμα χαι αν είναι λυσιτελές δεν είναι δίshy

καιο Δεν υπάρχει ωστόσο αδικία στο να αποκομίζουν κάποιοι μεγαλΙJτερα

οφέλη αν με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται η κατάσταση των λιγότερο ευshy

νοημένων από την τύχη Η διαισθητική ιδέα εδώ είναι ότι εφόσον η ευζωία

του καΘενός εξαρτάται από κάποιο σχήμα συνεργασίας χωρίς το οποίο καshy

νένας δεν θα μπορούσε να έχει μια ικανοποιητική ζωή η διαίρεση των

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προσελΧύει την εκούshy

σια συνεργασία όλων όσων συμμετέχουν σε αυτήν συμπεριλαμβανομένων

και όσων βρίσκονται στη λιγότερο καλή θέση Οι δύο αρχές που αναφέρθη shy

χαν φαίνεται να συνιστούν μια ακριβοδίκαιη βάση επί της οποίας οι πιο

προικισμένοι ή σι πιο τυχεροί όσον αφορά την χοινωνική τους θέση -χάτι

που δεν θα μπορούσαμε να πο)με ότι απέκτησαν επαξίως- θα μπορούσαν

να προσδοκούν την εχούσια συν εργασία των άλλων από τη στιγμή μάλιshy

4J 11 δΙΥοιοJnoη ως αΥριβοδιΧία

στα που ένα λειτουργικό σχήμα αποτελεί αναγκα(α συνθήκη της ευημερίας όλων 7 Εφόσον αποφασ(σουμε να αναζητήσουμε μια αντίληψη για τη δικαιshyοσύνη η οποία να προλαμβάνει τη χρήση των τυχηρών της φυσικής προιχοδότησης χαι της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων ως σταθ shyμών για την επιδίωξη πολιτικού και οικονομικού προβαδίσματος θα οδηshyγηθούμε σε αυτές τις αρχές Αρχές οι οπο(ες εκφράζον τΟ αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης όλων εκείνων των πτυχών του κοινωνικού Χ6σμου που φαίνονται αυθαίρετες από μια ηθική οπτική γωνία

Το πρόβλημα της επιλογής των αρχών πάντως ε(ναι εξαφετκά δύshyσκολο Δεν περιμένω η απάντηση που θα προτείνω να πείσει τους πάντες Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί εξαρχής ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία όπως και 01 υπόλοιπες συμβολαιικές απόψεις αποτελείται από δύο μέρη (1) μια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης και του προβλή ατος επιλογής που τίθεshyται εκεί και (2) μια δέσμη αρχών ως προς τις οποίες όπως υποστηρίζεται θα προέκυπτε συμφωνία Μπορεί κανείς να αποδέχεται το πρώτο μέρος της θεωρίας (ή κάποια παραλλαγή του) χωρίς να αποδέχεται όμως και το δεύτερο και αντίστροφα Η έννοια της αρχικής κατάστασης του συμβάλλεshyσθαι μπορεί να φαντάζει σε κάποιον εύλογη ακόμη κι αν ταυτόχρονα απορρίπτε ι τις συγκεκριμένες αρχές που προτείνονται Αοτό πάντως που Οέλω να ποστηρίξω εδώ είναι ότι η πΙΟ κατάλληλη αντίληψη αυτής της καshyτάστασης οδηγεί πράγματι σε αρχές δικαιοσύνης οι οποίες αντίκεινται στον ωφελιμισμό και στην τελειοχρατία ΣυνΕπώς σύμφωνα με αυτό τον ισχυριshyσμό η διδασκαλlα του συμβολαίοιgt προσφέρει μια εναλλακτική λύση απέshyναντι στις παραπάνω απόψεις Δεν αποκλείεται πάντως κάποιος να διαshyφωνεί με αυτή την εικασία αχόμη χι αν δέχεται κατά τα άλλα ότι η συμshyβολαιοκρατική μέΟοδος αποτελεί έναν χρήσιμο τρόπο μελtτης των ηθικών θεωριών αλλά και έκθεσης των βαθΙJτερων προμποθέσεών τους

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδιΧία αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που έχω ονομάσει θεωρία συμβολαίοιgt Μπορεί βέβα α να έχει κανείς τις αντιρρήshyσεις του σχε~ικά με τον όρο laquoσυμβόλαιοraquo και άλλες συναφείς εκφράσεις Παρ όλα αυτά νομίζω ότι ο όρος Θα εΠΙΤΕλέσει ικανοποιητικά τον ρόλο του Πολλές λέξεις έχουν παραπλανητικές συμπαραδηλώσεις οι οπο(ες μπορεί συχνά σε μια πρώτη ματιά να προκαλέσουν σύγχυση Οι όροι laquoωφελιμότηταraquo και laquoωφελιμισμόςraquo σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση Και αυτοί έχουν ατυχείς υποδηλώσεις τις οποίες έσπευσαν να εκμεταλλευθούν εχθρικοί επικριτές τους παραμένουν ωστόσο αρκετά σαφείς για όσους ε ί shyναι διατεθειμένοι να μελετήσουν την ωφελιμιστική διδασκαλία ΊΌ ίδιο θα

7 Για τη διατιgtπωση αυτής της διαισΟητιχής ιδέας είμαι t)πόχρεος στον AIliln Gibbard

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

42 Τζων Ρωλι

πρέπει να εννοείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος laquoσυμβόλαιοraquo

στο πλαίσιο ηθ ικών θεωριών Όπως επεσήμανα ήδη για να τον κατανοήσει

κανείς θα πρέπει να έχει κατά νου ότι προuποθέτεt κάποιο επίπεδο αφαίshy

ρεσης Το περιεχόμενο της σχετικής συμφωνίας ειδικότερα δεν είναι το αν

θα εισέλθει κάποιος στην τάδε κοινωνία ή αν θα υιοθετήσει τη δείνα μορφή

διακυβέρνησης αλλά το αν θα αποδεχθεί ορισμένες ηθικές αρχές Επιshy

πλέον σι δεσμεύσεις στις οποίες αναφέρεται το συμβόλαιο είναι καθαρά

υποθετικές μια συμβολαιική άποψη υποστηρίζει ότι κάποιες αρχές θα

Υίνονταν αποδεκτές σε μια κατάλληλα προσδιοριζόμενη αρχική κατάσταση

Η αξία της συμβολαιικής ορολΟΥίας έΥκειται στην ικανότητά της να με shy

ταδίδει την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης μπaροι)) να γίνουν αντιληshy

πτές ως αρχές που θα επιλέγονταν από έλλογα πρόσωπα καθώς και ότ ι

με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν και να δικαιολΟΥηΟούν ορισμέ shy

νες αντιλήψε ις περί δ ικαιοσύνης Η θεωρία της δικαιοσύνης αποτελεί

μέρος το πιο σημαντικό ίσως της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής Ακό shy

μη οι αρχές της δικαιοσύνης αφΟΡΟΙJν συΥκρουόμενες αξιώσεις για ωφελή shy

ματα που απoφέρεc η κοινωνική συνεργασία εφαρμόζονται σε σχέσεις με shy

ταξύ περισσότερων προσώπων ή ομάδων Η λέξη laquoσυμβόλαιοgt υποδηλώ shy

νει αυτή την πλησμονή καθώς και τον όρο ότι ο κατάλληλος καταμερισμός

πλεονεκτημάτων θα πρέπει να συνάδει με αρχές τις οποίες όλα τα μέρη

μπορούν να αποδεχθούν Η προϋπόθεση της δημοσιότητος όσον αφορά τις

αρχές της δικαιοσJνης υποδηλώνεται επίσης από τη συμβολαιική φραshy

σεολογία Με το να είναι αυτές οι αρχές το αποτέλεσμα μιας συμφωνίας οι

πολίτες μπορούν να έχουν επίγνωση των αρχών που ακολουθούν οι άλλοι

Χαρακτηριστικό των θεωριών του συμβολαίου είναι ότι τονίζουν τη δημό shy

σια φύση των πολΙΤκών αρχών Τέλος υπάρχει και η μακρά παράδοση της

διδασκαλίας του συμβολαίου Το να εκφράζει κανείς έτσι τους δεσμούς του

με αυτό το ρεύμα σκέψης βοηθάει στο ξεκαθάρισμα των ιδεών και εναρμοshy

νίζεται με τη φυσική ευλάβεια Η χρήση του όρου laquoσυμβόλαιοraquo παροιισιάshy

ζει λοιπόν πολλά πλεονεκτήματα Αν λάβοι κανείς τις δέουσες προφυλάshy

ξεις ο όρος αυτός δεν είναι κατ ανάΥκην παραπλανητικός

Μια τελευταία παρατήρηση Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν αποτελεί

μια πλήρη θεωρία συμβολαίου Είναι ξεκάθαρο πια ότι η ιδέα του συμ shy

βολαίου μπορεί να εποχταθεί στην επιλΟΥή ενός λΙΥότερο ή περισσότερο

πλήρους ηθικού συστήματος δηλαδή στην επιλΟΥή ενός συστήματος το

οποίο να συμπεριλαμβάνει αρχές Υια όλες τις αρετές και όχι μόνο για τη διshy

καιοσύνη Εδώ όμως θα εξετάσω μόνο τις αρχές της δικαιοσύνης και μερι shy

κές άλλες που συνδέονται στενά με αυτές δεν θα επιχειρήσω να πραΥμα shy

τειιθώ τις αρετές με συστηματικό τρόπο Αν το εΥχείρημα της δικαιοσύνης

Ι Η δικαιοσtwJ ως ακριβοδικία

ως ακριβοδικίας αποδειχθεί οπιτυχές σε ικανοποιητικό βαθμό το επόμενο βήμα θα ήταν προφανώς να μελετήσει κανοίς τη γονικότερη άποψη που οποδηλώνεται με την ονομασία laquoη ορθότητα ως ακριβοδικίαraquo Αλλά καlt αυτή ακόμη η ευρύτερη θεωρία θα αδυνατούσε να συμπεριλάβει όλες τις ηθ ικές σχέσεις αφού είναι εμφανές ότι συμπεριλαμβάνει μόνον τις σχέσεις μας με άλλα πρόσωπα αφήνοντας έξω το πώς θα πρέπει να συμπεριφερό shyμαστε απέναντι στα ζώα και την υπόλοιπη φύση Δεν πρόκειται να ισχυριshyστώ ότι η συμβολαιική σύλληψη παρέχει ένα τρόπο να προσογΥίσει κανείς τέτοια πρωταρχικής σημασίας ερωτήματα ΥΙ αυτό και θα πρέπει να τα αφήσω κατά μέρος Πρέπει να αναγνωρίσουμε την περιορισμένη εμβέλεια της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και του γενικού τύπου της άποΨης που αυτή παραδειγματικά εκπροσωπεί Τώρα το σε ποιο βαθμό τα συμπερά shyσματά της πρέπει να αναθεωρηθούν αφού πια αυτά τα ζητήματα γίνουν κατανοητά δεν είνα ι κάτι που μπορεί να αποφασισθεΙ εκ των προτέρων

4 Η ΠΡΩΤΑΡΧΙ ΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑJOΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ

Ανέφερα προηΥουμένως ότι η πρωταρχική θέση αποτολεί το κατάλληλο αρχικό status quo καθώς διασφαλίζει ότι οι θεμελιώδεις συμφωνίες οι οποίshyες συνάπτονται στΟ πλαίσιό της είναι ακριβοδίκαιες Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία laquoδικαιοσύνη ως αχριβοδικία raquo Είναι σαφές τι θέ shyλω να πω μια αντίληψη δικαιοσύνης οίναι πιο εύλογη ή δικαιολογήσψη από άλλες αν τα έλλογα άτομα κατά την αρχική κατάσταση θα επέλεγαν για τον ρόλο της δικαιοσΙJνης τις δικές της αρχές αντί αυτές των υπολοί shyπων αντιλήψεων Οι αντιλήψεις δικαιοσύνης πρέπει να κατατάσσονται με γνώμονα το πόσο αποδεχτές γίνονται από πρόσωπα που τλούν κάτω από τέτοιες περιστάσεις Κατανοούμενο με αυτό τον τρόπο το ζήτημα της διshyκαιολόΥησης διευθετοίται μέσω της επίλυσης ενός προβλήματος διαβούshyλευσης πρέπει να διακριβώσουμε ποιες αρχές θα ήταν ορθολογικό να υιο shyθετήσει κανεΙς με δεδομένη τη συμβολαιική κατάσταση Αυτό συνδέει τη θεωρία της δικαιοσύνης με τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής

Για να έχει προοπτικές επιτυχίας αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης του

προβλήματος της δικαιολόΥησης θα πρέπει βέβαια να περΙΥράψουμε με

σχετική λεπτομέρεια τη φύση αυτού του προβλήματος οπιλΟΥής Ένα πρό shyβλημα ορθολΟΥικής απόφασης επιδέχεται οριστική απάντηση μόνο αν Υνω shyρίζουμε τις πεποιθήσεις και τα συμφέροντα των μερών τις σχέσεις τού ενός προς ΤΟν άλλο τις εναλλακτικές προτάσεις μεταξύ των οττοίων καλού shyντα ι να επιλέξουν τη διαδικασία μέσω της οποίας καταλήγουν στην αττό shy

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

44 45 1ζωl Ρωλς

φασή τους και ούτω καθεξής Διαφοροποιουμένων των περιστάσεων αντιshy

στοίχως διαφορετικές είναι και οι αρχές που γίνονται αποδεκτές Η έννοια

της πρωταρχικής θέσης όπως θα την αποκαλώ στΟ εξής αποτελΕί τη φιλοshy

σοφικά προτιμότερη ερμηνεία αυτής της αρχικής κατάστασης επιλογής για

τους σκοπούς μιας θεωρίας της δικαιοσύνης

Πώς θα αποφασίσουμε όμως τι συνιστά την προτιμότερη ερμηνεία

Υποθέτω πρώτον πως υπάρχει σε γενικό βαθμό συμφωνία ότι οι αρχές της

δικαιοσύνης πρέπει να επιλέγονται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες

Προκειμένου να δικαιολογήσει κανείς μια ορισμένη περίγραφή της αρχικής

κατάστασης πρέπει να δείξει ότι αυτή ενσωματώνει τις εν λόγω κοινά

αποδεχτές προϋποθέσεις Ξεκινά κανείς την επιχεφηματολογία του από

ωρέως αποδεκτές αλλά ισχνές προκείμενες για να καταλήξει σΕ πιο συshy

γκεκριμένα συμπεράσματα Καθεμιά από τις προϋποθέσΕις πρέπει από

μόνη της να Είναι φυσιολογική και Ευλογοφανής ορισμένες από αυτές μποshy

ρεί να φαίνονται άνευ σημασίας ή κοινότοπες Στόχος της συμβολαιικής

προσέγγισης ωστόσο είναι να καταδείξει ότι όλες μαζί επιβάλλουν σημαshy

ντικές δΖσμεύσεις στις αποδεκτές αρχές της δικαιοσύνης ΊΌ ιδανικό απο shy

τέλεσμα θα ήταν εκείνο που θα προέκυπτε αν αυτές οι συνθήκες προσδιόshy

ριζαν ένα μοναδικό σύνολο αρχών εντούτοις είμαι ικανΟΠΟημένος αν

επαρκούν ώσΤΖ να καταταγούν αξtOλογικά Οι κύριες παραδοσιακές αντ shy

λήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν θα πρέπει λοιπόν να οδηγηθεί κανείς σε λάθος συμπεράσματα από

τις κάπως ασυνήθεις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την πρωταρχική θέση Η

ιδόα εδώ είναι απλώς να καταστήσοιψε εναργεamp τους περιορισμούς που

φαίνεται εύλογο να επιβάλλονται στα επιχειρήματα επί των αρχών της διshy

καιοσύνης και άρα και σε αυτές τις ίδιες τις αρχές Έτσι φαίνεται εύλογο

και γενικά αποδεχτό ότι κανείς δεν θα πρέπει να πλεονεκτεί ή να μειονεshy

κτεί λόγω της φυσικής τύχης ή των χοινωνικών περιστάσεων κατά την επιshy

λογή των αρχών Φαίνεται επίσης ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία για το ότι

πρέπει να καταστεί αδύνατον να κόβουμε και να ράβουμε τις αρχές στα

μέτρα των προσωπικών περιστάσεων τΟυ καθενός Θα πρέπει περαιτέρω

να διασφαλίσουμε ότι οι ιδιαίτερες κλίσεις και φιλοδοξίες καθώς και οι

αντιλήψεις των προσώπων για το προσωπικό τους αγαθό δεν επιδρούν

στις αρχές που υιοθετούνται Ο στόχος είναι να αποκλεισθούν εκείνες 01

αρχές που θα ήταν ορθολογικό να προτείνει κάποιος προς αποδΟΧή όσο μιshy

κρή και αν θα ήταν η πιθανότητα επιτυχίας τους μόνο και μόνο επειδή

γνωρίζει ορισμένα πράγματα που είναι άσχετα από τη σκοπιά της δικαιοshy

σύνης Αν κάποιος άνθρωπος ήξερε για παράδειγμα ότι είναι πλούσιος

μπορεί να θεωρούσε έλλογο να προτείνει την αρχή ότι οι διάφορο ι φόροι

J Η δικαοσύμη ως ακριβοδιΔα

για την άσκηση χοινωνικής πολιτικής θα πρέΠΕΙ να θεωρούνται άδικοι αν πάλι γνώριζε ότι είναι φτωχός θα πρότεινε πιθανότατα την αντίθετη αρχή προκειμένου να αναπαραστήσει κανείς τους επιθυμητούς περιορισμούς θα μπορούσε να φανταστεί μια κατάσταση στην οποΙα ο καθένας στερείshyται πληροφοριών τέτοιου είδους Έτσι αποκλείεται 11 γνώση των περιστάshyσεων εκείνων που υποχρεώνει τους ανθρώπους σε υπολογισμούς πιΟανοτήshyτων και τους αφήνει να οδηγούνται από τις προκαταλήψεις τους Έτσι φτάνουμε με φυσικό τρόπο στο πέπλο της άγνοιας Η έννο ια της πρωταρshyχικής θέσης κανονικά δεν πρέπει να δημιουργεί δυσκολίες αρκεί να έχουshyμε στο μυαλό μας τους περιοριστικοις όρους που αυτή προορίζεται να ΕΚshyφράσει στα επιχειρήματα Στην πρωταρχική θέση κατά μία έννο ια μποshyρούμε να εωέλθουμε οποτεδήποτε ακολουθώντας απλώς ορισμένη διαδιshyκασία που δεν είναι άλλη από το να επιχειρηματολογεί κανεamp για αρχές δικαιοσύVllς υποκείμενες σε αυτοι)ς τους περιορισμοΙgtς

Φαίνεται εύλογο να υποθέσουμε ότι τα μέρη στην πρωταρχική θέση είshyναι ίσα Ολοι δηλαδή έχουν τα ίδια δικαιώματα κατά τη διαδ ικασία επιλοshyγής αρχών καθένας μΠΟΡΕί να διατυπώνει προτάσεις να προβάλλει λόshyγους για την αποδοχή τους χαι ούτω χαθεξής Προφανώς ο σκοπός αυτών των συνθηκών είναι να αναπαραστήσουν την ισότητα ανάμεσα στα ανθρώshyπινα όντα ως ηθικά πρόσωπα ως πλάσματα που έχον μια αντίληψη για το

αγαθό τους και είναι ικανά για ένα αίσθημα δικαιοσύνης Ως βάση της ισόshyτητας εκλαμβάνεται η ομοιότητά τους όσον αφορά αυτά τα δύο στοιχεία Τα σuστήματα σκοπών αποφεύγεταΙ να ιεραρχούνται αξιολογικά- από την

άλλη κάθε άνθρωπος uποτίθεται ότ έχει την απαιτούμενη ικανότητα να

καταλάβει τις οποιεσδήποτε αρχές υιοθετούνται και να ενεργεί σύμφωνα

με αυτές Μαζί με το πέπλο της άγνοιας οι συνθήκες αυτές ορίζουν τις αρ shy

χές της δικαιοσύνης ως αυτές στις οποίες έλλογα πρόσωπα που μερψνούν για την προαγωγή των σuμφερόντων τους θα σuναινΟΙJσαν ως ίσα όταν

δηλαδή δεν είναι γνωστό αν κάποιος ευνοείται ή αδικείται από κοινωνικές

και φυσικές τυχαιότητες

Υπάρχει πάντως και μια άλλη πλευρά στη δικαιολόγηση μιας συγκε shy

κριμένης περιγραφής της πρωταρχικής Οέσης Αυτή έγχειται στο να διεshy

~ευνήσει κανεfς αν οι αρχές που θα επλέγονταν εναρμονίζονται με τις

εγκριτες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσΙJνης ή τις επεκτείνουν με αποδεχτό

τρόπο Μπορούμε να διαπιστώσουμε αν εφαρμόζοντας τις αρχές αυτές θα καταλήγαμε στη διατύπωση των ίδιων κρίσεων για τη βασκή διάρθρωση της κοινωνίας που διατυπώνουμε με τη μεγαλύτερη διαισθητική βεβαιότηshy

τ~ και τώρα Μπορούμε όμως επίσης να διαπιστώσουμε αν οι αρχές αυτές

ειναι ικανές χαι μετά από περίσκεΨη να προσφέρον μια σίγουρη λύση

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

46 47 Τζων Ρωλς

εχεί όπου οι τρέχουσες διαισΘητικές μας χρίσεις είναι αβέβαιες και δισταshy

κτικές Υπάρχουν όμως και ερωτήματα για τα οποία νιόοθουμε βέβαΟι ότι

πρέπει να απαντηθούν με συγκεκριμένο τρόπο Είμαστε για παράδειγμα

πεπεισμένοι ότι η θρησκευτική μισαλλοδοξία και οι φυλετικές διαχρΙσεις

είναι άδικες Κρίνουμε ότι έχουμε καλοεξετάσει τα πράγματα και έχουμε

πλέον καταλήξει σε κάτι που θεωρούμε αμερόληπτη κρίση η οποία μάς

φαΙνεταt ότι δεν είναι πιθανό να αλλοιωθεί από την υπερβολική προσήλωshy

ση στο ίδιο συμφέρον μας Αυτές οι πεποιθήσεις μας συνιστούν προσωρινά

σημεία αναφοράς και προϋποθέτουμε ότι κάθε αντίληψη δικαιοσινης πρέshy

πει να εναρμονίζεται με αυτά Διαθέτουμε όμως πολύ λιγότερα εχέγγυα

για το ποια είναι η ορθότερη διανομή του πλούτου και της εξουσίας Σε τέshy

τοια ζητήματα ενδέχεται να μην αναζητούμε τελικά παρά μόνον έναν

τρόπο να άρουμε τις επιφυλάξεις μας Μπορούμε λοιπόν να ελέγξουμε κάshy

ποια ερμηνεία της αρχικής κατάστασης δοκιμάζοντας την ικανότητα των

αρχών της να εντάξουν στο πλαίσιό τους τις πλέον σταθερές πεποιΘήσεις

μας και να μας παρέχουν κατευθύνσεις όπου αυτό απαιτείται

Αναζητώντας την προτιμότερη περιγραφή αυτής της κατάστασης ξεκιshy

νσύμε ταυτόχρονα και από τις δυο άκρες του νήματος Αρχίζουμε περιshy

γράφοντας την κατάσταση με τέτοιον τρόπο ώστε να ενσωματώνει γενικά

αποδεκτούς και κατά προτίμηση ασθενείς όρους Στη σονέχεια εξετάζουμε

αν οι όροι αυτοί είναι αρκετά ισχυρο ί ώστε να παράγουν ένα σημαντικό

σύνολο αρχών Αν όχι αναζητούμε και άλλες εξίσου εύλογες προκείμενες

Αν έτσι έχουν τα πράγματα και αυτές οι αρχές ανταποκρίνονται στις έγκριshy

τες πεποιθήσεις μας περί δικαιοσύνης τότε μέχρις εδώ όλα πάνε καλά Είναι

όμως πιθανόν να υπάρξουν αναντιστοιχίες Σε μια τέτοια περίπτωση έχουμε

τη δυνατότητα επιλογής μπορούμε είτε να μεταβάλλοιψε την προσωρινή

απόδοση της αρχικής κατάστασης είτε να αναθεωρήσουμε τις τρέχουσες κρίshy

σεις μας αφού όπως δεχθήκαμε και αυτές ακόμη οι κρίσεις που εκλάβαμε

προσωρινά ως σημεία αναφοράς υπόκεινται σε αναθεώρηση Κινούμενοι

έτσι εμπρός-πίσω τροποποιώντας δηλαδή σε μερικές περιπτώσεις τις συνshy

Θήκες ΠΟυ διέπουν τις περιστάσεις της συμβολαιικής κατάστασης ή

αποσύροντας σε άλλες τις εκάστοτε τρέχουσες κρίσεις μας και εναρμονίζοshy

ντας τις με ορισμένη αρχή οποθέτω ότι θα φτάσουμε τελικά σε μια περιγραshy

φή της αρχικής κατάστασης που θα εκφράζει εύλογους όρους και ταυτόχροshy

να θα παράγει αρχές εναρμονισμένες με τις έγκριτες εκτιμήσεις μας που Αα

έχουν διαπλασΘεί και προσαρμοσθε ί καταλλmiddotfιλως Την κατάσταση αυτή των

πραγμάτων θα αποχαλώ στο εξής laquoαναστοχαστιχή ισορροπίαraquo8 Πρόκειται

8 Η διασιχασω αμοιβαως αντιστοίχισης των αρχών και των εγκρίτων εκτιμήσεών μας δ~ν ατcoshy

Ι Η δικαωούνη ως ακριβοδ ι κΕα

για ισορροπία διότι εν τέλει οι αρχές και οι κρίσεις μας συμ~ίΠΤOΙN και είshy

ναι αναστοχαστική αφού γνωρίζουμε πλέον με ποιες αρχές σuμshy

μορφώνονται οι κρίσεις μας καθώς και τις προκείμενες της συναγωγής τους

Προς το παρόν όλα φαίνονται εν τάξει Aυτfι η ισορροπία όμως δεν είναι

απαραιτήτως σταθερή Ενδέχεται πάντα να υποστεί διαταραχές λόγω της

περαιτέρω διερεύνησης των όρων που θα έπρεπε να επιβληθοιν στην κατάshy

σταση του συμβολαίου καθώς χαι λόγω ιδιαζουσών περιπτώσεων ικανών

να οδηγήσουν στην αναθεώρηση των χρίσεών μας Για την ώρα πάντως

έχουμε κάνει ό τι μπορούμε προκειμένου να προσδώσουμε συνοχή στις

πεποιθήσεις μας περί κοινωνικής δικαιοσύνης και να τις δικαωλΟΥmiddotήσουμε

Εχουμε με άλλα λόγια καταλήξει σε μια αντίληψη της πρωταρχικής θέσης

Δεν πρόκειται βέβαια να αναπτύξω εδώ λεπτομερώς αυτήν τη διαδικα shy

σία Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε την ερμηνεία της πρωταρχικής

θέσης που θα παρουσιάσω εδώ ως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποθετιshy

κής πορείας αναστοχασμού Πρόκειται για μια ερμηνεία που συνοΨίζει μια

προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχήματος τόσο

οι εύλογες φιλοσοφικές πρΟϋποθέσεις των αρχών όσο και οι έγκριτες εκτιshy

μήσεις μας περί δικαιοσύνης Δεν υπάρχει κανένα σημείο σε αυτή την ποshy

ρεία προς την προτιμότερη ερμηνεία της αρχικής κατάστασης όπου να γίshy

νεται επίκληση στο αυταπόδεικτο middot_με την παραδοσιακή σημασία του όρουshy

κάποιας γενικής αντίληψης ή κάποιων συγκεκριμένων πεποιθήσεων Δεν

ισχυρίζομαι πουθενά ότι οι εδώ προτεινόμενες αρχές της δικαιοσύνης συνιshy

στούν αναγκαίες αλήθειες ή ότι συνάγονται από τέτοιου είδΟlJς αρχές Μια

αντίληψη δικαιοσύνης δεν μπορεί να συνάγεται παραγωγικά από αυταπόshy

δεικτες προκείμενες ή προϋποθέσεις αντίθετα η δικαιολόγησή της είναι

ζήτημα αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ περισσότερων εκτιμήσεων και συshy

ναρμογής EV τέλει όλων αυτών σε μια ενιαία συνεκτική άποΨηmiddot

Ένα τελευταίο σχόλιο θα επιχειρήσουμε εδώ να πούμε ότι ορωμένες

αρχές δικαιοσύνης δικαιολογούνται επειδή θα αποτελούσαν αντικεΙμενο

συμφωνίας σε μια αρχική κατάσταση ισότητας Έχω ήδη υπογραμμίσει ότι

αυτή η πρωταρχική θέση είναι καθαρά υποθετική Φυσικό θα ήταν να αναshy

ρωτηθεί κανείς γιατ( θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν α7τό ηθική ή άλλη σκοshy

~ιά οι αρχές αυτές αν στην πραγματικότητα η εν λόΥω συμφωνία δεν εχει ποτέ συναφθεΙ Η απάντηση είναι ότι οι όροι τους οποίους ενσωματώshy

νει η περιγραφή της πρωταρχικής θέσης αποτελσύν τους όρους που πράγshy

τελεί ιδιομορφία της ηθικής φλσσαρίας Βλ Nelsol Goodman Inct Πcιίοn aJId Forecasl (Carnbridge

Mass Ηarνard University Press 1955) σσ 65-68 για παρόλληλ~ς μ~ πς εκτιθέμενες εδώ παρα shyτΥορήσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση των α~ν το) τcαραγωγικoύ και του ετcαγωγικoύ συλλογισμού

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

48 Τζω1l Ρωλς

ματι ήδη αποδεχόμαστε ή έστω αυτοιίς που αναστοχαζόμενοι φιλοσοφιshy

κά θα μποροιίσαμε ίσως να πεισθοιίμε να αποδεχθούμε Κάθε έκφανση

της συμβολαιιχής κατάστασης είναι επιδεκτική κατάλληλων υποστηρικτιshy

κών λόγων Αυτό που πρόΚΕιται να χάνουμε λοιπόν είναι να συγκεντρώshy

σουμε σε μια ενιαία αντίληψη ορισμένο αριθμό όρων που θα διέπουν τις

αρχές ώστε να είμαστε σε θέση αφού τους εκτιμ-ήσουμε δεόντως να τους

αναγνωρίσουμε ως εύλογους Αυτοί οι περιοριστικοί όροι εκφράζουν όΤΙ

είμαστε έτοιμοι να θεωρήσουμε ως όριο των ακριβοδίκαιων όρων της κοιshy

νωνικής συνεργασίας Ένας τρόπος θεώρησης επομένως της ιδέας της

πρωταρχικής θέσης είναι να την αντιληφθΟΙJμε ως διεΙJκρινιστικΩ επινόημα

που συνοΨίζει το νόημα των όρων αυτών και μας επιτρέπει να συνάγουμε

τις συνέπειές τους Από την άλλη πλευρά η εν λόγω αντίληψη αποτελεί

επίσης μια δ ια ισθητική σιίλληψη που μας υποβάλλει ταυτόχρονα και τον

τρόπο επεξεργασίας της ούτως ώστε οδηγούμενοι από αυτήν να ε ίμαστε

σε θέση να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σκοπιά από την ΟΠΟlα

μπορούμε να ερμηνεύουμε τις ηθικές σχέσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόshy

πο Χρειαζόμαστε μια αντίληψη που να μας επιτρέπει να οραματιζόμαστε

τον στόχο μας Η διαισθηταή ιδέα της πρωταρχικής θέσης αποσκοπεί

ακριβώς σε αυτό

5 ΚΛΑ2ΙΚΟΣ ΩΦΕΛJΜΙΣΜΟΣ

Πολλές είναι Ο ι μορφές του ωφελιμισμού ενώ ταυτόχρονα κατά τα τελευ shy

ταία χρόνια η θεωρία δεν έπαψε να αναπτύσσεται Δεν πρόκειται να προ shy

χωρήσω εδώ σε κάποια επισκόπηση των μορφών αυτών ούτε χαι να εκθέshy

σω τις πολυάριθμ ες αποχρώσεις που συναντά πλέον χανε(ς στις σημερινές

συζητήσεις Σκοπός μου εδώ είναt να επεξεργαστώ μια θεωρία της δ ικαιοshy

σύνης ικανή να αποτελέσει εναλλακτική λύση απέναντι σΤΟν ωφελιμιστικό

στοχασμό γενικότερα και επομένως απέναντι και σε κάθε ειδικότερη εκshy

δοχή του Πιστεύω ότι η αντιδιαστολή συμβολαιικής αντίληψης και ωφελι shy

μ ισμού παραμένει ουσιαστικά η ίδια λίγο πολι) σε κάθε περίπτωση Πρόshy

κειται επομένως να a uyxpfvw τη διχαιοσιgtνη ως ακριβοδικία με οικείες παραλλαγές της ενορασιοχρατίας της τελειοκρατίας και του ωφελιμισμοιί

9 Ο HeIlri Poincare ταραΤ-J1ρε( laquo 11 notIs t aιJt unc racιIHe qιιί I1QUS faS5e ο ίι le bHt de Ιοίη e l

cc ttc focιIlte ccst ) ίnιιιίtίοn raquo (Μας Υριάζεται μια ικανότητα που να μας χάνει να βλtπoμε τον

στόχο από μακριά και αuτ-rj η ικανότητα ε[ναι η διαίσθτjση) Lιι ναιιι d( fll scitIlce (Pillis HaιnrnίIIioll

1909) σ 27

49Ι 11 δικαιοσύνη ως aκριβοδικίa

προκειμένου να αναδείξω έτσι με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τις υπο shyκείμενες διαφορές μεταξύ τους Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νου το είδος του ωφελιμισμού πο θα περιγράΨω εδώ είναι η κλασική αυστηρή διδαshyσκαλία που προσέλαβε την πω ξεκάθαρη και προσιτή διατύπωσή της στο έργο τού Sidgwick Η κεντρική ιδέα αυτής της δ ιδασκαλίας είναι ότι μια κοινωνία εΙναι ορθά διαρθρωμένη χαι άρα δίκαιη όταν οι κύριοι θεσμοί της βρίσκονται δ ιαρρυθμισμένοΙ με τέτοω τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται το μΈΥιστο καθαρό υπόλοιπο ικανοποίησης υπολογιζόμενο αΟροιστικά στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν ΙΟ

ΑξΙζει κατ αρχάς να σημειώσουμε ότι υπάρχει πράγματι ένας τρόπος

10 Θα 6εωρήσώ ότι το TIc MetJιod5 ΟΙEIIlics τού Ilenry SidgVick 711 έκδ (London J907) αποshyτελεί μια ούνοΨ της ανάπτvξης της (χΡλΨΙ(Jίχflς ηΟικής Ο εωριας ΤΟ τρίτο βιβλίο ων PrιncifJles οΙ PQIiticaI Εcoωι11f τοιgt (διο) ουΎΎραφέα (I oIldon 1883) εφαρμόζε~ αυτήν τη διδασκαλία σε ζητήμα shyτα οιχονομιχής xcιι κοινωνικής δικαιοσύνης απoτελι~1τας προιΥΥελο το() έΡΥυο τού AC Ρίgοιι Τlιε Ηαιιιοιιιίcs olWelfare (Lol1don MacmiUiln ω20) Το βιβλίο -=ού Sidgwick OιιιfίΙΙδ ΟΙ ιΙι lisIOrf al EOlics

511 έκδ (London 1901) περιZ)εt μια σύντομη ιστορία Ηίς ωφελιμιστικής παράδοσης Ας τον αχοmiddot λσυ6ήσouμε και ας υπο6έσουμε ύχι χωρίς κάπυια Μση αυΟαφεοίας ότι αυτή η παράδοση ξεχινύ με τα έρΥα Λιι lIlquiιy COIIcmIiIIg Vir Ifc ιIl1d Μαίι (t 7 Ι 1) τού SllaftesbIIIY και Αιι ιιφιί (oJ IcerιIίng ΜοιιΊΙ GooιΙ IId Ενί (1725) τού HιJtcheson Ο HHIcheson φα(νεται να είναι ο ΠΡΙΗΟζ που δατύπωοε ξεχά shyΟαρα την αρχή της ωφελψότητας Λέει στο nquiry τμήμα ΠΙ sect 8 ~ltεχεVΗ η πμιiξη είναι η καλύshyτερη αιgtτή που προσφέρε ι τη μεΥαλύτερη εl1τυχία στuν μεΥαλύτερο αρι6μό και η χειρότερη εκεί shyνη ίου με τον (διο τρόπο επιφέρα δυστυχίαgt Άλλα μεζovα έρ-Υα τοιgt l 80υ αιώνα ro ίνα ι Α ΤreatIse

tJI ιfuπ( ιι Natlfe (1739) και Αιι EIqιIinj (ollcerIfil1 ΙΙι ι PriJIciIJcs Iif Morns ( Ι ί51) τού HIIfne Α TJOOfY

ΟΙ ΙΙΙmiddot Moraf SelItίlIeII ts (1 ί59) τού Adam SIniIh χαι ΤΙΙ PriIl(ipIe~ οι MιJrIIs nnd JeSis fαIioH (1 ίΒΗ) τού Bcnthnn Σε αυτά θα πρέπει να π(ΧισΟέσouμε Υοαι τα YΡCιπτά τού )5 Μίl l με ανΤΙΠ(ΧΧίωτευτιχότεμο το UtiitIιriQIIiSIII (1863) καΟώς χαι το MntenII icnf PfCIics (London Ι 888) τυύ Ρ Υ Edgeworih

Οι συζητήσεις σχετικά με τον ωφZλtμΙOμό έχουν λάβε~ μαι διαφΟ(lετιχή τροπή το τελευταία χρό shyνΙ(1 εστιαζόμeνες σε αυτό που θα μΠΟΡΟIgtσαμε να αποκαλέσοuμε πρόβλημα συντονισμού χαθ(Ι ς και στα σχετικά με αυτό ζητήματα δημοσιότητας Η εξέλιξη αυτή ixet ης ρίζες της στα x~(μενα των RF Hamχl laquoUti1ita ria l)j ~m Revised)) MiIld τόιι lι5 (1936) JI) MabbotI ((Punishment )) M iJId

τιiμ ~8 (1939) JontIHIH Harrison laquoUtjlitaria Ιli s fl~ (Jniversa1i silIion and ΟυΓ ()υΙγ 10 Be )ΙΙ$Ι Pro(fdiIIgs 0 Ιιι Aristotclioll Sociely τόμο 53 ( 1952-53) και J0 Unnson laquoTl1e lfIIerpI-etation ο Γ thc

lhilαιophy οΓ 15 Millraquo PhiasopJIiCfl QIorIerfy ΤΙ1μ 3 (1953) Βλ επίσης J ) C SInll rt laquoExtreme 311d

RιStήcted Utilitarianism) PIiosophica Qιιαrferllj τδμ 6 (1956) και ΤΟυ ώ(οο Αι ι ΟιΙίιιιοl a SyslenI

ofUtiff~iall EIIics (Cambridge The Vnive~ily Press 1961) Για μια σύνοΨη βλ David Lyons Formlt

fIld LίIJIlts ojUtiIilarifllIism ltOxford The Clilrendon Press [965) χω AIJ)Il GibbaIl laquo UIilitnrianisIIls and

Conf-dinatioI) (δώακτορική δ(Ιτριβmiddotή Harvo rd tίniersity 1$)7 1) Oσoδήπo~ε οημανταό χ ι αν είshyναι τ~ ζητήματα ΠΩυ εΥεψυυν αοτά τα έΡΥα 6α τα αφήσω προς ΤΩ πσΡόν στην άκρη ως μη έχο shy

ντα ~~εση σχέση με τα πιο στοιχειώδη ζητήματα διανομής τα οποία επιθuμώ να ΣUΖητησω εδι) 1 έλος θο πρέtει να πισημάνουμε εδώ τα δοκίμια τού J C Harsany i ClIτd inal Utili ty in WelfITtgt

Economics and ίη the Theory ο Risk-TlI kingraquo jourrιo ο[ PofiIicll ΕCOΜιηl t953 laquoCardίnal WeJfare Individllfllist c ~th ~ ι ICS arιd Interperson I Compa1isons of υΙί ΙΙΙΥ raquo jourIIΠI οι ΡoIιΙιcαl ΔcoιωΙΙΙΥ 1955

ΤωΥ Ρωλς5deg

να ανηλαμβάνεται κανείς την κοινωνία ο οποίος διευκολύνε ι την υπόθεση ότι η ορθολογικότερη αντίληψη δικαιοσύνης είναι ωφελιμιστική Ας το σκεshy

φτούμε επιδιώκοντας την πραγματοποίηση των σκοπών του κάθε άνθρωshy

πος είναι οπωσδήποτε ελεύθερος να σταθμίζει τις ζημίες και τα κέρδη του

Ενδ έχεται να επιβάλλουμε στους εαυτούς μας κάποια θυσία σήμερα χάριν

κάποιου μεγαλύτερου πλεονεκτήματος που θα μπορέσουμε έτσι να αποshy

λαύσουμε αύριο Ένα πρόσωπο ενεργεί κατ απόλυτα προσήκοντα τρόπο

όταν επιδιώκει να επιτύχει τους ορθολογικούς του σκοπούς σε όσο 10 δυ shy

νατόν μεγαλύτερο βαθμό χωρίς τουλάχιστον να θίγει τους άλλους Γιατ

λοιπόν και μια κοινωνία να μην ενεργεί με γνώμονα την ίδια ακριβώς αρχή

εφαρμοζόμενη όμως αυτήν τη φορά σε ολόκληρη την ομάδα και άρα ό τ

λογίζεται ορθολογικό όσον αφορά έναν άνθρωπο να θεωρείται ορθό και για

μια ένωση ανθρώπων Όπως ακριβώς την ευζωία ενός προσώπου τη συνθέ shy

τουν μια σε ιρά από ικανοποιήσεις που το πρόσωπο αυτό δοκιμάζει σε δ~α shy

φορετικές χρονικές στιγμές οι οποίες με τη σεφά τους συνθέτουν τη ζωή

του ατόμου έτσι και η ευημερία μιας κοινωνίας θα πρέπει να συνίσταται

στην πλήρωση των συστημάτων επιθυμιών ΤOιJ πλήθους των ατόμων ΠΟυ

ανήκουν σε αυτήν Αφού λοιπόν η αρχή όσον αφορά τα άτομα επιτάσσει

την προαγωγή κατά το μέγιστο δυνατόν της ίδιας ευημερ ίας του προσωshy

πικο) τους δηλαδή συστήματος επ~θυμιών η αρχή με τον (δ ιο τρόπο όσον

αφορά τώρα την κοινωνία θα επιτάσσει την προαγωγή κατά το μέγιστο

δυνατόν της ευημερίας ολόκληρης της ομάδας την πραγματοποίηση δηλαshy

δή στον μέγιστο δυνατό βαθμό του περιεκτικού συστήματος επιθυμιών

που σχηματίζουν οι επ ιΘυμίες των μελών της Όπως ακριβώς ένα άτομο

σταθμίζει παρόντα και μέλλοντα Χέρδη έναντι τρεχουσών και μελλοντικών

ζημιών έτσ ι κα ι μια κοινωνία μπορεί να εξισορροπεί την απογοήτευση ορι shy

σμένων ατόμων με την ικανοποίηση κάποιων άλλων Με τέτοιες σκέψεις

στο μυαλό εύλογα χαταλήγει κανείς στην αρχή της ωφελιμότητας μια χοιshy

νωνία ειναι κατάλληλα διαρθρωμένη όταν οι Θεσμοί της μεγιστοποιούν το

καθαρό υπόλοιπο ικανοποiησης Η αρχή επιλογής για μια ένωση ανΘρώshy

πων εκλαμβάνεται έτσι ως μια απλή επέκταση της αρχής επιλογής για έναν

μόνον άνθρωπο Η κοινωνική δικαιοσδνη έτσ ι δεν είναι κάτι άλλο από την

αρχή της ορθολογικής σύνεσης εφαρμοζόμενη σε μια αθροιστική αντίληψη

της ευημερίας της ομάδας (sect 30) Η

καθι~ και το δοκψιο τΟΟ R Β Brandt laquoSome Mrrits of Οηε τοιτη of RuIe -UtiIitarianisnl raquo UnίVCfS ίlιι

0 ColoIlldo S(udies (ΒοιιΙdeΓ CoIoιmiddotado J967) Βλ παμακάτω sectsect 27-28

t l Σχετικά μ ~ αυτ6 το σημείο βλ επίσης DIgt Gauthier ΡrlcΙίωΙ ReJlsoning (Oxford Thc C1nmiddot

leI1don )ress -1963) σσ 116 χ~ Το κ~ίμ~νo Ζπeξεργάζεταr μα υπόδειξη πο σUJflντάται στο laquoCon ~

stittItioJ1ltJ1 Liberty ίlnd tIe Concept u f Jus ticeraquo Noιrιos VJ fιIst ice 00 (J Fried rich amp JW CΙφπI1lΠ

Ι Η δκαωσύw) ως ακριβοδικία 5

Η όλη ιδέα καθίσταται ακόμη πιο ελκυστική χάρη σε μια περαιτέρω

εκτίμηση Οι δύο ΚΙJΡιες έννοιες της ηθικής είναι αυτές του ορθού χαι του

αγαθού η έννοια ενός ηθικά άξιου προσώπου είναι πιστεύω παράγωγό

τους Η δομή μιας ηΟικής θεωΡiας προσδιορίζεται λοιπόν σε μεγάλο βαθμό

από το πώς θα ορίσει χαι θα συνδέσει κανείς αυτές τις δύο βασικές ιδέες Ο

απλούστερος τρόπος σύνδεσης είναι πιστεύω αυτός που υιοθετεί η τελε ιοshy

χρατία το αγαΘό ορίζεται ανεξάρτητα από το ορθό και στη συνέχεια ως

ορθό ορΙζεται αυτό που μεγιστοπόιεί το αγαθό 12 Πω συγκεκριμένα ανάμεshy

σα στις διαΘέσιμες εναλλακτικές λύσεις όσον αφορά τους θεσμούς και τις

πράξεις η πιο ορθή είναι εκείνη που παράγει το περισσότερο αγαθό ή τουshy

λάχιστον τόσο αγαθό όσο και οποιοσδήποτε άλλος θεσμός ή πράξη που

μας απομέvει ως δυνατότητα (σε περιπτώσεις όπου η τάξη η οltcοία μεγιshy

στοποιεί την ικανοποίηση δεν περέχει ένα μοναδικό μέλος απαιτείται πεshy

ραιτέρω και κάποιος δείχτης) Οι τελεολογιχές θεωρίες διαθέτουν μια βαshy

θιά διαισθητική γοητεία μιας χαι φαντάζουν σαν να ενσαρκώνουν την ίδια

την ιδέα της ορθολογικότητας Μοιάζει λοιπόν φυσικό να σκεφτούμε ότι η

ορθολογικότητα είναι το να μεγιστοποιεί κανείς κάτι και πως στην ηθική

αυτό δεν μπορεί παρά να αποτελεί το αγαΟό Μπαίνει κανείς πράγματι σε

πειρασμό να υποΟέσει ότι είναι προφανές πως τα πράγματα πρέπει να βρίshy

σκονται έτσι διαρρυθμισμένα ώστε να οδηγούν στο μεγαλότεΡΟ αγαθό

Είναι ουσιώδες να έχει κανείς καλά στον νου του ότι σε μια τελεολογική

θεωρία το αγαΘό ορίζεται ανεξάρτητα από το ορΘό Αυτό σημαίνει δύο

πράγματα Κατ αρχάς η θεωρία προσπαθεί να δώσει μια εξήγηση των

εγχρΙτων εκτιμήσεών μας σχετικά με το ποια πράγματα είναι αγαθά (των

αξιολογικών μας κρίσεων δηλαδή) ως μιας χωριστής τάξης χρίσεων που

μπορούν να διακριθούν διαισθητικά από τον κοινό νου και στη συνέχεια

προτείνει ως υπόθεση το ότι το ορθό είναι όπως μόλις αναφέρΘηκε η μεγιshy

στοποίηση ΤΟυ αγαθού Και δεύτερον η θεωρία επιτρέπει να κρίνει κανείς

(New York Athertorι Press 1963) σσ 124 Υ ε η οποΙα με τη σsφά της σονΜεται με τηΥ ιδέα της δικαιοσσνης ως ανώτερης τάξης διοαητ ιχής απόφασης Βλ laquoJus tice ίl S FA irI1e5sraquo PJIilosophical

Reυiew 1958 σσ 185middot 187 Για αναφορές σε ωφsλψιστές που χαταφάσγuuν ρητά αυτή την sπέ shyχταση βλ sect 30 σημ 39 Την άποψη δτι η αρχή της κοινωνικής εισωμάτωσης είναι διαχριτή από την αρχή της προσωπικής e σωμάτωσης διατuπώνeι ο RB Perry GeIIertI TjennJ ΟΙVaΙIIe (New YOImiddotk lltgtngmans Green and CΟΠιΡaΙΙΥ 1926) σσ 674 ~77 Ο Perry αποδίδει το σφάλμα της παράβλεΨης αυτού του γεγονότος στον Emie DUlkhejrn χαι άλλους με παρόμυΙΕς απ6ψε ις Η αντΙληψή τοο για τψ κοινωιική ενσωμάτωση θα υλοποιείτυ χάρη σε συμμεριζόμsνους γενιχότεΡα κυρίαρχ())ς αγαθό ~ βΟuλους σκοπούς

t2 Tιoθε-rω Εδώ τον ορισμό των Τ2λεoλoy~κών eewptwv που B(Jtt ο νν ι FrDnkena βλ EtlIics

ltErιglewood Cliffs Ν) Prentice ΗλΙI Inc 1963) σ 13

52 53 Τζων Ρωλς

αν κάτι ε(ναι αγαθό χωρίς να αναφέρεται σε αυτό που είναι ορθό Αν για

παράδειγμα η ηδονή είναι όπως λέγεται το μόνο αγαθό τότε θα πρέπει

κατά συνθήκην να είναι δυνατή η αναγνώριση και η κατ αξίαν κατάταξή της με βάση κριτήρια που δεν προϋποθέτουν κάποιο πρότυπο ορθότητας ή έστω κάτι που θα μπορούσε κανείς να εκλάβει ως τέτοιο Αν όμως

αντίθετα η διανομή των αγαθών συνυπολογισθεί επίσης ως αγαθό ίσως

μάλιστα ως ένα ακόμη ανώτερο και η θεωρία μάς ωθεί να παράγουμε το

περισσότερο δυνατό αγαθό (συμπεριλαμβανομένου μεταξύ άλλων και αυshy

τού της διανομής) τότε πια δεν έχουμε να κάνουμε με τελεολογική θεωρία

με την κλασική έννοια Το πρόβλημα της διανομής όπως τουλάχιστον το

αντιλαμβάνεται διαισθητικά κανείς εντάσσεται στην έννοια τΟυ ορθού και

έτσι η θεωρία καταλήγει να στερείται κάποιου ανεξάρτητου οριομοι) τΟυ

αγαθού Η σαφήνεια και η απλότητα των κλασικών τελεολογικών θεωριών

οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι κατατάσσουν τις ηθικές μας

κρίσεις σε δύο τάξεις η μία εκ των οποίων προσλαμβάνει τα χαρακτηριστιshy

κά της κατά τρόπο ανεξάρτητο από την άλλη η οποία με τη σεφά της συshy

ναρτάται τελικά με την πρώτη μέσω μιας αρχής μεγιστοπο(ησης

Οι τελεολογικές θεωρίες διαφέρουν αρκετά ξεκάθαρα μεταξύ τους με

βάση το πώς εξειδικεύΟlJν την ιδιαίτερη αντίληψή τους για το αγαθό Αν ως

αγαθό εκλαμβάνεται η πραγματοποίηση της ανθρώπινης αριστείας στο

πλαίσιο ποικίλων πολιτισμιχών μορφών τότε έχουμε να χάνουμε με αυτό

ΠΟυ μπορούμε να ονομάσΟlJμε τελειοκρατία Αυτή την σύλληψη τη συναντά

κανείς μεταξύ άλλων στον Αριστοτέλη και τον Nietzsche Αν το αγαθό ορί shy

ζεται ως ηδονή έχουμε να κάνοιψε με ηδονισμό αν πάλι ορίζεται ως ευτυ shy

χ(α τότε έΧΟlJμε ευδαιμονισμό χΟ Κ Χρησιμοποιώ εδώ την αρχή της ωφελιshy

μότητας στην κλασική της μορφή σύμφωνα με την οπο(α το αγαθό ορίζεται

ως ικανοποίηση της επ ιθυμ ίας ή ορθότερα ίσως ως ικανοποίηση της έλ shy

λογης επιθομίας Αυτό ανταπoxρ ίνετα~ στην εκτεθείσα άποψη σε όλα τα

ουσιώδη και αποτελεί πιστεύω μια ακριβοδίχαιη ερμηνεία της Οι κατάλshy

ληλοι όροι της κοινωνικής συνεργασίας διακανονίζονται με βάση το οτιδή shy

ποτε επιτυγχάνει ενόψει των περιστάσεων το μεγαλύτερο σύνολο ικανο shy

ποίησης των έλλογων επιθυμιών των ατόμων Ε(ναι αδι)νατοv να παραβλέshy

ψει κανείς την αρχική ευλογοφάνεια και τη γοητεία αυτής της αντίληψης

Το εκπληκτικότερο ίσως γνώρισμα της ωφελιμιστικής αντίληψης για τη

διχαιοσύνη είναι το ότι ο τρόπος με τον οποίο πρόκειται να διανεμηθεί με shy

ταξύ διαφόρων ατόμων το σύνολο αυτό της ικανοποίησης δεν την απασχοshy

λεί παρά μόνον έμμεσα όπως ακριβώς δεν την απασχολεί παρά μόνον έμ shy

μεσα ο τρόπος με τον οποίο ένας και μοναδικός άνθρωπος θα διένειμε τις

ικανοποιήσεις του σε ορισμένη χρονική κλίμακα Ορθή διανομή και στη μία

J ιι δκαιοqnη ως οκριβοδικίο

και στην άλλη περίπτωση είναι εκείνη που οδηγεί στη μεγαλύτερη δυνατή εκπλήρωση Η κοινωνία πρέπει να κατανέμει τα μέσα ιχανοποίησης οποια shy

δήποτε χαι αν είναι αυτά -λχ δικαιώματα χαι χαθήχοντα ευχαιρίες χαι

προνόμια ή διάφορες μορφές πλούτου- κατά τρόπο που να επιτυγχάνει όσο της ε(ναι δυνατόν το maximum αυτό Καμία διανομή της ικανοποίησης δεν είναι καθεαυτή καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη με μόνη εξαίρεση τις

περιπτώσεις ισοδυναμίας όπου θα πρέπει να προτιμάται η πιο εξισωτική διανομή Ι 3 Είναι αλήθεια ότι ο ισχυρισμός αυτός αντιφάσκει ευθέως με οριshy

σμένες επιταγές της δικαιοσύνης που φαίνεται να συμμερίζεται ο κοινός νους ιδίως δε όσες αφορούν τ ην προστασία των ελευθεριών και των δικαιω shyμάτων ή εκφράζουν αιτήματα για επάξια ηθική ανταμοιβή Από μια ωφελιshy

μιστιχή σκοπιά όμως ο ι εν λόγω επιταγές και ο φαινομενικά αμετάκλητος

χαρακτήρας ΤΟlJς εξηγούνται από το γεγονός ότ ι αν πρόκειται να μεγιστο shy

ποιηθε ί το σύνολο των πλεονεκτημάτ ων θα πρέπει όπως δείχνει η εμπειshy

ρία αυτές ακριβώς οι επ ιταγές να γίνονται απόλυτα σεβαστές και να επιshy

τρέπεται η απόκλιση από αυτές μόνον σε εξαιρετ ικές περιπτώσεις Σε κάshyθε περίπτωση πάντως οι επιταγές της δικαιοσύνης όπως άλλωστε και κά shy

θε άλλη επιταγή απορρέουν από τον έναν και μοναδικό σκοπό της επίτευshy

ξης του μεγίστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης Δεν υπάρχει λοιπόν

κανένας λόγος αρχής που εμ ποδΙζει να αντισταθμίζονται οι μικρότερες

απώλε ιες ορισμένων από τα μεγαλύτερα κέρδη που θα αποκομίσουν έτ σΙ

κάποιοι άλλοι ακόμη περισσότερο όμως τίποτα δεν εμποδίζει το να λογίζεshy

ται ορθή η παραβίαση τ ης ελευθερίας των λίγων επειδή έτσι επαυξάνεται

το αγαθό που πρόχειται να διαμοιραστούν οι πολλοί Το ότι στις περισσό shy

τερες περιπτώσεις σε ένα προηγμένο τουλάχωτον στάδιο του πολιτισμού

το μέγιστο σύνολο πλεονεκτημάτων δεν επιτυγχάνεται με αυτό τον τρόπο

δεν είναι παρά ένα απλό ευτύχημα Δεν χωρεί αμφιβολία ότι η αυστηρότη shy

τα που Ο κοινός νους αποδίδει στ ις επιταγές της δικαιοσύνης έχει ορισμένη

χρησιμότητα καθώς περ ιστέλλει την προδιάθεση των ανθρώπων για αδικία

και κοινωνικά επιζήμιες δραστ ηριότ ητες Παρ όλα αυτά οι οπαδοί του

ωφελιμισμού φρονούν ότι η αναγωγή τ ης αυστηρότητας αυτής σε πρώτιστη

ηΟική αρχή παραμένει σφάλμα Γιατί όπως ακριβώς είναι απόλυτα ορθολοshyγικό να επιζητεί κανείς τ η μεγιστοποίηση της εκπλήρωσης του ατομικού συ shyστήματος των επιθυμιών του έτσι και μια κοινωνία είναι ορθό να επιδιώχει τη μεγ ιστοποίηση του καΟαρού υπολοίπου της ικανοποίησης λαμβάνοντας

ως βάοη των υπολογισμών της το σύνολο των μελών της

Ι3 Σχετικά με το σl)μ~ίo αυτό βλ 5idgwick 1Ίιι Mchoos οι EIIIics σσ 4 16 χ~ Ιlί Βλ 5 Μ ίΙΙ UtililnrnllislJ x~φ Ι Υ τις τελεuτα(ε~ δύο παραγράφOUς

54 55

Τζω1 Ρωλς

Ο φυσιολογιχότερος (αν χαι όχι μοναδιχός) τρόπος να οδηγηθεί κανείς

στον ωφελιμισμό είναι να αποδώσει στην χοινωνία ως σύνολο την αρχή της

ορθολογικότητας που διέπει τις επιλογές ενός και μόνου ανθρώπου Από

τη στιγμή που θα γίνει χάτι τέτοιο χαθίσταται αμέσως χατανοητή η θέση

που κατέχει στην ιστορία του ωφελιμιστικού στοχασμού η ιδέα του αμEρό~

ληπτου θεατή καθώς χαι η εμμονή του ρεύματος αυτού στη συμπάθεια

Γιατί η αρχή ΠΟυ διέπει τη δράση του ενός και μοναδιχο6 ανθρώπου εφαρshy

μόζεται στην ίδια κοινωνία χάρη στην αντίληψη ΤΟυ αμερόληπτου θεατή

και τη χρήση της συμπαΟητιχής ταύτισης ως κατευθυντήριας αρχής της φαshy

ντασίας μας Ο θεατής αυτός γίνεται αντιληπτός ως ένα επινόημα που επιshy

τρέπει την κατάλληλη οργάνωση των επιθυμιών όλων των προσώπων σε

ένα ενιαίο και συνεκτικό σύστημα επιθυμίας μέσω της κατασκευής αυτής

με άλλα λόγια το πλήθος των προσώπων συγχωνεύεται σε ένα και μοναδιshy

χό πρόσωπο Προικισμένος ιδανικά με τις δυνάμεις αυτές της συμπάθειας

χαι της φαντασίας ο αμερόληπτος θεατής αποτελεί το τέλεια ορθολογικό

άτομο που έχει την ικανότητα να ταυτίζcται με τους άλλους και να δοκιshy

μάζει τις επιθυμίες τους σαν να ήταν δ ιχές τΟυ Κατ αυτό τον τρόπο εξαshy

χριβώνει την έντασή τους και τους αποδίδει προσήκουσα βαρύτητα στο

εσωτερικό του ενιαίου συστήματος επιθυμίας την ικανοποίηση ΤΟυ οποίου

πρόχειται στη συνέχεια να προσπαθήσει να μεΥLOτοποιήσει ο ιδανικός νοshy

μοθέτης αναπροσαρμόζοντας κατάλληλα τους κανόνες του κοινωνιχού ουshy

στήματος Η αντίληψη αυτή περί κοινωνίας εκλαμβάνει τα διάφορα άτομα

ως ισάριθμους διαφορετικούς άξονες χατά μήχος των οποίων Θα απονέμο shy

νται δικαιώματα και καθήκοντα και θα κατανέμονται μέσα ικανοποίησης ευρισκόμενα σε σπάνι σύμφωνα με OΡLσμένOUς κανόνες κατά τρόπο που

να διασφαλίζεται η μέγιστη εκπλήρωση επιθυμιών Η φύση της απόφασης

που λαμβάνεται από τον ιδανικό νομοθέτη συνεπώς δεν είναι ποιοτικά

διαφορετική από αυτή ενός επιχεφηματία που καλείται να αποφασίσει

πώς θα μεγιστοποltήσει τα κέρδη του προσανατολίζοντας την παραγωγή του στο ένα ή το άλλο εμπόρευμα ή την απόφαση ενός καταναλωτή που

καλείται να αποφασίσει πώς θα μεγιστοποιήσει την ικανοπόίησή του αγοshyράζοντας τον έναν ή τον άλλο συνδυασμό αγαθών Τη βέλτιστη κα~ανoμή των περιορισμένων μέσων την καθορίζει σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το

σύστημα των επιθυμιών ενός και μοναδικού προσώπου Το ποια είναι η σωστή απόφαση είναι χατ ουσΙαν ζήτημα αποδοτικής διαχείρισης Αυτός

ο τρόπος να αντιλαμβάνεται κανείς την κοινωνική συνεργασία αποτελεί συshyνέπεια της επέκτασης στην κοινωνία της αρχής επιλογής για έναν και μοshyναδικό άνθρωπο και της συνακόλουθης -προκειμένου να καταστεί ακριβώς η επέκταση αυτή λειτουργική- σύγχυσης όλων των προσώπων σε ένα και

J Η δικαιοσύιη ως ακριβοδικία

μοναδικό διαμέσου των φαντασltακών ενεργημάτων ενός αμερόληπτου και

συμπάσχοντος θεατή Ο ωφελιμωμός δεν παΙρνει στα σοβαρά τη δ ιάκριση

μεταξύ προσώπων

6 ΣΧΕΤιΚΕΣ ANTlΠAPAΘEΣεJΣ

Πολλοί φιλόσοφοι πίοτεψαν -Ισως επειδή κάτι τέτοιο φαίνεται να οτηρίζεshy

ται στις βαθιές πεποιθήσεις του κοινού νου- ότι πρέπει για λόγους αρχής

να διαχρίνουμε μεταξύ των αιτημάτων της ελειgtθερίας από τη μια πλευρά

και του επιθυμήματος της αύξησης της σύνολης κοινωνικής ευημερίας από

την άλλη καθώς και ότι πρέπει να δίνουμε ορισμένη προτεραιότητα αν όχι

απόλυτο βάρος στα πρώτα Κάθε μέλος της κοινωνίας θεωρείται ότι αποshy

λαμβάνει μιας ασυλίας που θεμελιώνεται στη δικαιοσύνη ή όπως λένε οριshy

σμένοι σε ένα φυσικό δικαίωμα το οποίο ακόμη και η ευημερΙα όλων των

υπολοίπων οεν μπορεί να υποσκελίσει Η δικαιοσύνη αρνεΙται ότι είναι ορ shy

Οό να έχουν απώλειες σε ελευθερία μερικο( προκειμένου οι υπόλοιποι να

μοιραστο6ν ένα μεγαλ6τερο αγαθό Η λογltκή του ιοοζυγίου χερδών και ζη shy

μιών μεταξύ διαφορετικών προσώπων σαν να επρόκειτο για ένα και μοναshy

οικό πρόσωπο αποκλείεται Επομένως σε μ~α δ ίκαιη κοινωνία οι βασικές

ελευθερίες θεωρούνται δεδομένες χαι τα δικαιώματα τα οποία διασφαλίshy

ζει η δικαιοσύνη δεν υπόκεινται σε πολιτική διαπραγμάτευση ή σε υπολογιshy

σμούς των κοινωνικών συμφερόντων

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία προσπαθεί να ενσωματώσει αυτές τις

πεποιθήσεις του κοινού νου σχετικά με την προτεραιότητα της δικαιοshy

σύνης καταδεικνύοντας ότι η προτεραιότητα αυτή δεν είναι παρά η συνέshyπεια των αρχών που θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Αυτές οι κρίshy

σεις ανταναχλούν τις ορθολογικές προτιμήοεις χαι την αρχική ισότητα των

συμβαλλομένων μερών Ο ωφελιμιστής μολονότι αναγνωρίζει ότι από μια αυστηΡή σκοπιά η διδασκαλία του αντιστρατεύεται αυτά τα συναισθήμαshy

τα αικαισσύνης υποστηρίζει ωστόσο ότι ο τρόπος με ΤΟν οποίο ο κοινός νους συλλαμβάνει τη διχαιοσύιη και το φυσικό δικαίωμα έχουν απλώς το υποδεέστερο κύρος δευτερευόντων κανόνων απορρέουν από το γΕγονός ότι στο πλαίσιο μιας πολιτισμένης κοινωνίας είναι κοινωνικά ιδιαιτέρως επωφελές να γίνονται αυτά σεβαστά κατά το μεγαΜτερο μέρος τους και να επιτρέπονται παραβιάσεις τους μόνον οε εξαιρετικές περιστάσεις Ακόshyμη και ο υπερβάλλων ζήλος με τον οποίο προθυμοποιούμαστε συνήθως να δ~αYηρύξoυμε αυτές τις αρχές και να επικαλεστούμε αυτά τα δικαιώματα ενέχει από μόνος ΤΟυ ορισμένη χρησιμότητα καθώς έτσ αντιοταθμίζεται

56 57 Jζωιι Ριυλς

μια φυσιχή τάση των ανθρώπων να τα παραβιάζσυν με τρόπους που δεν

επιχροτεί η ωφελιμότητα Από τη στιγμή που το χατανοήσουμε αυτό η

φαινομενιχή απόχλιση μεταξύ της ωφελιμιστιχής αρχής και της έντασης

αυτών των πεποιθήσεων για τη δικαιοσύνη παύει να προκαλεί πλέον φιλο shy

σοφικές δυσκολίες Έτσι ενώ η θεωρία του συμβολαίου αποδέχεται τις διshy

αισθητιχές βεβαιότητές μας σχετιχά με την προτεραιότητα της δικαιοσύνης

ως βάσιμες στο σύνολό τους ο ωφελιμισμός επιδιώκει να τις αναδείξει ως

κοινωνικά χρήσιμες αυταπάτες

Μια δεύτερη αντίθεση έγκειται στο ότι ενώ ο ωφελιμιστής επεκτείνει

και στην περίπτωση της κοινωνίας την ισχύ της αρχής της επιλογής για ένα

μόνον πρόσωπο η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία επειδή ακριβώς αποτελεί μια

συμβολαιική αντίληψη υποθέτει ότι οι αρχές της κοινωνιχής επιλογής -άρα

χαι αυτές της διχαιοσύνης- αποτελούν xα~ οι Ιδιες αντικείμενο μιας πρωshy

ταρχικής συμφωνίας Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέτει κανείς ότι οι

αρχές που θα έπρεπε να ρυθμίζουν μια ένωση ανθρώπων δεν είναι παρά μια

απλή προέκταση της αρχής που διέπε ι τις επιλογές ενός και μοναδικού ανshy

θρώπου Κάθε άλλο μάλιστα αν υποθέσουμε αφενός ότι η ορθή ρυθμιστική

αρχiι οιουδήποτε πράγματος εξαρτάται από τη φύση αυτού τΟυ πράγματος

και αφετέρου ότι η πολλαπλότητα διακριτών μεταξl) τους προσώπων παυ

διαθέτουν διαφορετικά συστήματα σκοπών αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα

των ανθρώπινων χοινωνιών δεν θα έπρεπε να αναμένουμε οι αρχές της χοιshy

νωνικής επιλογής να είναι ωφελιμιστικού τύπου Βέβαια TLnOTa απ όσα

έχουν λεχθε ί μέχρι τώρα εδώ δεν καταδεικνύει ότι τα μέρη στην πρωταρχιshy

χή θέση δεν θα επέλεγαν την αρχή της ωφελιμότητας προκειμένου να ορίshy

σουν τους όρους της κοινωνικής συνεργασίας Αυτό είναι ένα δύσκολο ερώshy

τημα που θα εξετάσω αργότερα Απ όσα γνωρίζουμε μέχρι το σημείο αυshy

τό τίποτα δεν αποκλείει πράγματι να υιοθετείτο κάποια εκδοχή της αρχής

της ωφελιμότητας χαι ως εκ τούτου η Οεωρία του συμβολαίου να αποδειshy

χΘεί τελικά μια βαθJτερη και πιο ολοκληρωμένη δικαιολόγηση του ωφελιμιshy

σμoύ Πράγματι ο Bentham και ο Edgeworth φαίνονται μερικές φορές να ΠΡΟΤΕίνουν έναν παρεμφερή συμΠΖρασμό αν και η σχετική συλλογιστιχή

δεν αναπτύσσεται με κάποιο συστηματιχό τρόπο στο έργο τους και εξ

όσων γνωρΙζω δεν συναντάται ούτε στον Sidgwick 15 Προς το παρόν θα

15 LΧΖnχά με το) BenIllnm βλ ΓΙι PriIIciples of II IerIIotiOIQ UιΙΙ Essay Ι οτο ΠΙ ~oγOΓK οιιτεΠΙΥ

B fnfIUIN cd JOIl1 Bowrig (EdinbtIrgIl 1838 -1843) τόμο 11 σ 537 Ύ~α τον EdgewortIl βλ Μαf1ιιshy

nιatίωΙ PJIysiC$ 00 52-56 χαΙΧ) καΙ τις πρώτες σελiδες τοι Ι laquoThe Pure Ihεory of Τaation raquo εωιιοιιιΙ

οlιτιι aΙ τόμο 7 (1897) όπου χαι μια σσνοπτική παρουσίαση τοο ίJiωu επιχειρήματος Πλ εΠlnης παρακάτω sect 28

Ι lf δικαιοο611 ως ακριβοδοία

υποθέσω απλώς ότι τα πρόσωπα στην πρωταρχική θέση θα απέρριπταν την

αρχή της ωφελιμότητας και Οα υιοθετούσαν αντ αυτής για τους λόγους

που σκιαγραφήθηκαν προηγουμένως τις δύο αρχές της δικαιοσύνης οι

οποίες αναφέρθηκαν ήδη Σε κάθε περίπτωση από τη σκοπιά της θεωρίας

του συμβολαίου δεν εltναι δυνατόν να καταλήξει κανείς σε μια αρχiι κοινωshy

νικής επιλογής προεκτείνοντας απλώς την αρχή της ορθολογικής σιίνεσης σε

ένα σύστημα επιθυμιών κατασκευασμένο από έναν αμερόληπτο θεατή Κάshy

νοντας κανείς κάτι τέτοιο δείχνει ότι δεν παφνεL στα σοβαρά την πολλαshy

πλότητα χαι διακριτότητα των ατόμων ούτε αναγνωρίζει ως βάση της διshy

καιοσύνης κάτι με το οποίο σι άνθρωπω θα συναινούσαν Μπορούμε να επιshy

σημάνουμε εδώ μια περίεργη ανωμαλία ~ίθισται να αντιλαμβανόμαστε

τον ωφελιμισμό ως ατομιgtltιστικό και σίγουρα υπάρχον ικανοί λόγοι γι

αυτό Οι ωφελιμιστές ήταν ανέκαθεν ένθερμοι υπερασπωτές της ελευθεshy

ρίας και της ελευθερίας της σκέψης ειδικότερα υποστηρίζοντας ότι το αγαshy

θό Υιατην κοινωνία συντίθεται από τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν

τα επιμέρους άτομα Ο ωφελιμισμός όμως δεν είναι ατομικιστικός τουλάshy

χιστον όταν οδηγείται κανείς σε αυτόν από τη φυσικότερη οδό της εφαρμο shy

γής δηλαδή στην περίπτωση της κοινωνίας της αρχής πΟυ διέπει τις επιλοshy

γές ενός μοναδιαίου ανθρώπου ισοπεδώνοντας έτσι όλα τα διαφορετικά

συστήματα επιθυμιών Βλέπουμε λοιπόν έτσι ότι η δεύτερη αντίθεση συν shy

δέεται με την πρώτη γιατί αυτό που υποτάσσει τα δικαιώματα τα οποία

εγγυάται η δικαιοσύνη στον λογισμό των κοινωνικών συμφερόντων είναι

ακριβώς αυτή η ισοπέδωση και η αρχή που στηρίζεται σε αυτήν

Η τελευταΙα αντίθεση στην οποία πρόΚΕιται να αναφερθώ εδώ έγκειται

στο ότι ο ωφελιμισμός σε αντίθεση με τη δικαιοσύνη ως αχριβοδικία είναι

μια τελεολογική θεωρία Εξ ορισμού συνεπώς η δεύτερη αποτελεί μια δεοντολογική Οεωρία μια θεωρία δηλαδή που αποφεύγει να προσδιορίσει το αγαθό ανεξάρτητα από το ορθό ή να ερμηνεύσει το ορθό ως ό τι μεγιshyσΤοποιεί το αγαθό ltΘα πρέπει να σημειωθεί ότι οι δεοντολογικές θεωρίες ορίζονται αρνητικά ως μη τελεολογικές και όχι Οετικά ως οι απόψεις που προοδιορίζουν την ορθότητα θεσμών και πράξεων ανεξάρτητα από τις συshyνέπειές τους Όλες οι ηθικές διδασκαλίες που αξίζουν την προσοχή μας λαμshyβάνoυν υπ όψιν τοl)ς τις συνέπειες όταν κρίνουν την ορθότητα κάποιου πράγματος Μια ηθική θεωρία που δεν Οα έκανε κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς ανορθολογική καθαρή τρέλα) Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι μια δεοντολογική θεωρία με τον δεύτερο τρόπο Γιατί αν υποτεθεί ότι τα πρόshyσωπα στην πρωταρχική θέση θα επέλεγαν μια αρχή ίσης ελευθερίας και θα περιόριζαν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε όσες συμβαδίζουν με τα συμφέροντα του καθενός δεν υπάρχει λόγος να αναρωτάται κανείς

58 Τζων Ρωλς

αν Οι ζΗχαιοι θεσμοί θα μεγιστοποιήσουν το αγαθό (Εδώ αντιλαμβάνομαι

το αγαθό όπως και ο ωφελιμισμός ως ικανοποίηση της ορθολογικής επιθυshy

μίας) Βεβαίως δεν απιθανο με τον τρόπο αυτό να παράγ~ται πράγματι το

μέγιστο αγαθό Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν συμπτωματιχό Το ζήτημα της

επίτευξης του μέγιστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης δεν αναφύεται

ποτέ στο πλαίσιο της δικαιοσύνης ως ακριβοδιχίας η εν λόγω αρχή της μεshy

γιστοποίησης δεν χρησιμoπoι~ίτα ι χαθόλου

Υπάρχει όμως ένα περαιτέρω σχετικό ζήτημα Στον ωφ~λιμισμό η ιχα shyνοποίηση κάθε επιθυμίας διαθέτει μια αξία καθεαυτή την οποία χαι θα

πρέπει να συνεκτιμούμε κάθε φορά που απαρασίζουμε τι είναι ορθό Κατά

τον υπολογισμό του μέγιστου υπολοίπου ικανοποίησης το τι αφορούν οι

επιθυμίες δεν έχει σημασία παρά μόνον έμμεσα Οι θεσμοί πρέπει να διαρρυθμίζονται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο της ικανοποίησης

Δεν ρωτάμε συνεπώς τίποτα για την πηγή ή την ποιότητά τους αλλά μόνον

για το πώς η ικανοποίηση των ~πιθυμιών ενδέχεται να ~πιδρά στο σύνολο

της ευζωίας Η κοινωνιχή ευημερία εξαρτάται ευθέως και αποκλειστικά

από τα επίπεδα της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκ~ιας των ατόμων Έτσι

αν οι άνθρωποι αντλούν ορισμένη ηδονή από τις διακρίσεις σε βάρος οριshy

σμένων από αυτούς ή χρησιμοποιούν την περιαγωγή ορισμένων σε καθεshy

στώς περιορισμένης ελευθερίας ως μέσο προαγωγής του αυτοσεβασμ06

των ιδίων τότε η ικανοποίηση τέτοιων επιθυμιών Οα πρέΠΕΙ να βαρύνει επίshy

σης στις διαβουλεύσεις μας με βάση την έντασή τους κοκ όπως και η

ικανοποίηση κάθε άλλης επιθυμίας Αν η κοινωνία αποφασίσει να αρνηθεί

την εκπλήρωσή τους ή να τις καταστείλει αυτΩ θα οφείλεται στο ότι τίνουν

ενδεχομένως να αποβοιΙν κοινωνικά καταστροφικές ενώ θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ευημερία με άλλους τρόπους

Στη δ ικαιοσύνη ως αχριβοδιχία από την άλλη τα πρόσωπα αποδέχοshy

νται εκ των προτέρων μια αρχή ίσης ελωθερίας και αΙJτό το χάνουν αγνο shy

ώντας τους ιοιαίτερους προσωπικούς τους σκοπούς Συμφωνούν λοιπόν σιωπηρά να προσαρμόζουν τις αντιλήψεις τους περί του ιδίο) αγαθού με

ό τι απαιτούν οι αρχές της δικαιοσύνης ή τουλάχιστον να μην προβάλλουν απαιτήσεις που θα τις παραβίαζαν υθέως Ένα άτομο που πιστεύ~ι ότι

αντλεί ικανοποΙηση βλέποντας τους άλλους να τελούν υπό καθεστώς μειω~ μένης ελευθερίας αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί εγείρει αξίωση για την ικανοποίηση αυτής της ηδονής Η ηδονή που αντλεί από τις στερήσεις των

άλλων αποτελεί καθεαυτή ένα κακό πρόκειται για μια ικανοποίηση που προϋποΘέτει την παραβίαση μιας αρχής με την οποία θα συμφωνούσε και ο

16 BenthBm The Principles οΙ Morrιls al1d Lcgislιllion κεφ Ι sect IV

Ι Η δικαιοσύνη ώς ακριβοδικα 59

(διος στην πρωταρχική θέση Οι αρχές τΟυ ορθού και της δικαισύνης εποshy

ιένως θέτουν ορισμένα όρια στο ποιες ικανοποιήσεις διαθέτουν αξία επιshy

~άλλoυν με άλλα λόγια περιορισμούς στο τι μπορεί να λογίζεται ως εύλοshyγη αντίληψη του αγαθού Οι άνθρωποι πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους

αυτές τις δεσμεύσεις όταν καταστρώνουν τα σχέδιά τους ή αποφασίζουν

με βάση τις φιλοδοξίες τους Στην περίπτωση της δικαιοσύνης ως ακριβοshy

διχίας επομένως οι ροπές και κλίσεις των ανθρώπων δεν θεωρούνται δεδοshy

μένες οποιεσδήποτε και αν τύχει να είναι ώστε το ζήτημα να είναι μόνον

πώς θα καταστεί δυνατόν να ιχανσποιηθο()Ι) με τον καλύτερο τρόπο Αντίshy

θετα μάλλον οι ανθρώπινες επιθυμίες και φιλοδοξίες περιορίζονται οχ

προοιμίου από τις αρχές της δικαιοσύνης οι οποίες και καθορίζουν ειδικόshy

τερα τα όρια τα οποία τα συστήματα σχοπών των ανθρώπων πρέπει να

σεβαστούν Αυτή την αντΙληψη μπορούμε να την εκφράσουμε λέγοντας ότι

στη διχαιοσΙJνη ως ακριβοδικία η έννοια του ορθού προηγείται αυτής του

αγαθού Ένα δίκαιο κοινωνικό σlJστημα προδιαγράφει και το φάσμα εντός

ΤΟΟ οποίου τα άτομα πρέπε ι να αναπτύσσουν τους στόχους τους προσφέshy

ροντάς τους ένα πλαίσιο διχαιωμάτων χαι ευκαιριών εντός του οποίου θα

μπορούν ισότιμα να προάγουν τους σκοπούς τους χαθώς χαι τα μέσα για

να το κάνουν Την ιδέα της προτεραιότητας της δικαιοσύνης αποδίδει εν

μέρει χαι η θέση σύμφωνα με την οποία τα συμφέροντα που προϋποθέτουν

την παραβίαση της δικαιοσύνης δεν έχουν αξία Εφόσον δεν διαθέτουν

εξαρχής καμία αξία δεν μπορούν και να υποσκελίσουν τις αξιώσεις της

Η προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαΘού αναδειχνύεται σε κεντριshy

κό γνώρισμα της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας Κατ αρχάς επιβάλλει οριshyσμένα κριτήρια στον σχεδιασμό της βασικής διάρθρωσης ως συνόλου αυτές οι ρυθμίσεις δεν πρέπει να τείνουν στη δημιουργία ροπών και στάσεων που

αντίκεινται στις δΙJΟ αρχές της δικαιοσύνης (σε ορισμένες αρχές δηλαδή στις οποίες η βασική διάρθρωση προσδίδει συγκεκριμένο περιεχόμενο) και πρέshyπει να διασφαλίζουν τη σταθερότητα των δίκαιων θεσμών Έτσι ήδη εξυshyπαρχής επιβάλλονται ορισμένοι περιορισμοί στο τι μπορεί να λογίζεται ως αγαθό καθώς και στο ποιες μορφές ανθρώπινου χαρακτήρα έχουν ηθική α~Ια άρα χαι στο τι είδους πρόσωπα πρέπει να είναι οι άνθρωποι Βέβαια καθε θεωρία της δικαιοσύνης θέτει κάποια όρια αυτού του είδους ιδίως δε

Ι 7 Η προτεραιότητα του ορθού αποτελεί Χ~JTΡΙΥό γνώρισμα xat της ηθιΧής τού ΚιηΙ Βλ για Π~ειyμα The ΙrίtίqιιcοjΡrικιίαιΙ Reasσn χεφ βιβλ Ι του πρώτοο μέροος ιδίως 00 61~5 τύμ 5 ou KnIIts GesιιmtneIte ScJlrijIetI Preuss ische AkDdemie der WisenscharIen (BerJin ΗΗ3) Μια σαshyφη~ ~ιαΤόnωση της Οέσης συναντάται στο laquo Thoory and Practice~) (για να συντομεύσω το) τίτλο)ΡΟΙΙlιαιΙ WrίΙίngs σσ 67 χε

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

52 53 Τζων Ρωλς

αν κάτι ε(ναι αγαθό χωρίς να αναφέρεται σε αυτό που είναι ορθό Αν για

παράδειγμα η ηδονή είναι όπως λέγεται το μόνο αγαθό τότε θα πρέπει

κατά συνθήκην να είναι δυνατή η αναγνώριση και η κατ αξίαν κατάταξή της με βάση κριτήρια που δεν προϋποθέτουν κάποιο πρότυπο ορθότητας ή έστω κάτι που θα μπορούσε κανείς να εκλάβει ως τέτοιο Αν όμως

αντίθετα η διανομή των αγαθών συνυπολογισθεί επίσης ως αγαθό ίσως

μάλιστα ως ένα ακόμη ανώτερο και η θεωρία μάς ωθεί να παράγουμε το

περισσότερο δυνατό αγαθό (συμπεριλαμβανομένου μεταξύ άλλων και αυshy

τού της διανομής) τότε πια δεν έχουμε να κάνουμε με τελεολογική θεωρία

με την κλασική έννοια Το πρόβλημα της διανομής όπως τουλάχιστον το

αντιλαμβάνεται διαισθητικά κανείς εντάσσεται στην έννοια τΟυ ορθού και

έτσι η θεωρία καταλήγει να στερείται κάποιου ανεξάρτητου οριομοι) τΟυ

αγαθού Η σαφήνεια και η απλότητα των κλασικών τελεολογικών θεωριών

οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι κατατάσσουν τις ηθικές μας

κρίσεις σε δύο τάξεις η μία εκ των οποίων προσλαμβάνει τα χαρακτηριστιshy

κά της κατά τρόπο ανεξάρτητο από την άλλη η οποία με τη σεφά της συshy

ναρτάται τελικά με την πρώτη μέσω μιας αρχής μεγιστοπο(ησης

Οι τελεολογικές θεωρίες διαφέρουν αρκετά ξεκάθαρα μεταξύ τους με

βάση το πώς εξειδικεύΟlJν την ιδιαίτερη αντίληψή τους για το αγαθό Αν ως

αγαθό εκλαμβάνεται η πραγματοποίηση της ανθρώπινης αριστείας στο

πλαίσιο ποικίλων πολιτισμιχών μορφών τότε έχουμε να χάνουμε με αυτό

ΠΟυ μπορούμε να ονομάσΟlJμε τελειοκρατία Αυτή την σύλληψη τη συναντά

κανείς μεταξύ άλλων στον Αριστοτέλη και τον Nietzsche Αν το αγαθό ορί shy

ζεται ως ηδονή έχουμε να κάνοιψε με ηδονισμό αν πάλι ορίζεται ως ευτυ shy

χ(α τότε έΧΟlJμε ευδαιμονισμό χΟ Κ Χρησιμοποιώ εδώ την αρχή της ωφελιshy

μότητας στην κλασική της μορφή σύμφωνα με την οπο(α το αγαθό ορίζεται

ως ικανοποίηση της επ ιθυμ ίας ή ορθότερα ίσως ως ικανοποίηση της έλ shy

λογης επιθομίας Αυτό ανταπoxρ ίνετα~ στην εκτεθείσα άποψη σε όλα τα

ουσιώδη και αποτελεί πιστεύω μια ακριβοδίχαιη ερμηνεία της Οι κατάλshy

ληλοι όροι της κοινωνικής συνεργασίας διακανονίζονται με βάση το οτιδή shy

ποτε επιτυγχάνει ενόψει των περιστάσεων το μεγαλύτερο σύνολο ικανο shy

ποίησης των έλλογων επιθυμιών των ατόμων Ε(ναι αδι)νατοv να παραβλέshy

ψει κανείς την αρχική ευλογοφάνεια και τη γοητεία αυτής της αντίληψης

Το εκπληκτικότερο ίσως γνώρισμα της ωφελιμιστικής αντίληψης για τη

διχαιοσύνη είναι το ότι ο τρόπος με τον οποίο πρόκειται να διανεμηθεί με shy

ταξύ διαφόρων ατόμων το σύνολο αυτό της ικανοποίησης δεν την απασχοshy

λεί παρά μόνον έμμεσα όπως ακριβώς δεν την απασχολεί παρά μόνον έμ shy

μεσα ο τρόπος με τον οποίο ένας και μοναδικός άνθρωπος θα διένειμε τις

ικανοποιήσεις του σε ορισμένη χρονική κλίμακα Ορθή διανομή και στη μία

J ιι δκαιοqnη ως οκριβοδικίο

και στην άλλη περίπτωση είναι εκείνη που οδηγεί στη μεγαλύτερη δυνατή εκπλήρωση Η κοινωνία πρέπει να κατανέμει τα μέσα ιχανοποίησης οποια shy

δήποτε χαι αν είναι αυτά -λχ δικαιώματα χαι χαθήχοντα ευχαιρίες χαι

προνόμια ή διάφορες μορφές πλούτου- κατά τρόπο που να επιτυγχάνει όσο της ε(ναι δυνατόν το maximum αυτό Καμία διανομή της ικανοποίησης δεν είναι καθεαυτή καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη με μόνη εξαίρεση τις

περιπτώσεις ισοδυναμίας όπου θα πρέπει να προτιμάται η πιο εξισωτική διανομή Ι 3 Είναι αλήθεια ότι ο ισχυρισμός αυτός αντιφάσκει ευθέως με οριshy

σμένες επιταγές της δικαιοσύνης που φαίνεται να συμμερίζεται ο κοινός νους ιδίως δε όσες αφορούν τ ην προστασία των ελευθεριών και των δικαιω shyμάτων ή εκφράζουν αιτήματα για επάξια ηθική ανταμοιβή Από μια ωφελιshy

μιστιχή σκοπιά όμως ο ι εν λόγω επιταγές και ο φαινομενικά αμετάκλητος

χαρακτήρας ΤΟlJς εξηγούνται από το γεγονός ότ ι αν πρόκειται να μεγιστο shy

ποιηθε ί το σύνολο των πλεονεκτημάτ ων θα πρέπει όπως δείχνει η εμπειshy

ρία αυτές ακριβώς οι επ ιταγές να γίνονται απόλυτα σεβαστές και να επιshy

τρέπεται η απόκλιση από αυτές μόνον σε εξαιρετ ικές περιπτώσεις Σε κάshyθε περίπτωση πάντως οι επιταγές της δικαιοσύνης όπως άλλωστε και κά shy

θε άλλη επιταγή απορρέουν από τον έναν και μοναδικό σκοπό της επίτευshy

ξης του μεγίστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης Δεν υπάρχει λοιπόν

κανένας λόγος αρχής που εμ ποδΙζει να αντισταθμίζονται οι μικρότερες

απώλε ιες ορισμένων από τα μεγαλύτερα κέρδη που θα αποκομίσουν έτ σΙ

κάποιοι άλλοι ακόμη περισσότερο όμως τίποτα δεν εμποδίζει το να λογίζεshy

ται ορθή η παραβίαση τ ης ελευθερίας των λίγων επειδή έτσι επαυξάνεται

το αγαθό που πρόχειται να διαμοιραστούν οι πολλοί Το ότι στις περισσό shy

τερες περιπτώσεις σε ένα προηγμένο τουλάχωτον στάδιο του πολιτισμού

το μέγιστο σύνολο πλεονεκτημάτων δεν επιτυγχάνεται με αυτό τον τρόπο

δεν είναι παρά ένα απλό ευτύχημα Δεν χωρεί αμφιβολία ότι η αυστηρότη shy

τα που Ο κοινός νους αποδίδει στ ις επιταγές της δικαιοσύνης έχει ορισμένη

χρησιμότητα καθώς περ ιστέλλει την προδιάθεση των ανθρώπων για αδικία

και κοινωνικά επιζήμιες δραστ ηριότ ητες Παρ όλα αυτά οι οπαδοί του

ωφελιμισμού φρονούν ότι η αναγωγή τ ης αυστηρότητας αυτής σε πρώτιστη

ηΟική αρχή παραμένει σφάλμα Γιατί όπως ακριβώς είναι απόλυτα ορθολοshyγικό να επιζητεί κανείς τ η μεγιστοποίηση της εκπλήρωσης του ατομικού συ shyστήματος των επιθυμιών του έτσι και μια κοινωνία είναι ορθό να επιδιώχει τη μεγ ιστοποίηση του καΟαρού υπολοίπου της ικανοποίησης λαμβάνοντας

ως βάοη των υπολογισμών της το σύνολο των μελών της

Ι3 Σχετικά με το σl)μ~ίo αυτό βλ 5idgwick 1Ίιι Mchoos οι EIIIics σσ 4 16 χ~ Ιlί Βλ 5 Μ ίΙΙ UtililnrnllislJ x~φ Ι Υ τις τελεuτα(ε~ δύο παραγράφOUς

54 55

Τζω1 Ρωλς

Ο φυσιολογιχότερος (αν χαι όχι μοναδιχός) τρόπος να οδηγηθεί κανείς

στον ωφελιμισμό είναι να αποδώσει στην χοινωνία ως σύνολο την αρχή της

ορθολογικότητας που διέπει τις επιλογές ενός και μόνου ανθρώπου Από

τη στιγμή που θα γίνει χάτι τέτοιο χαθίσταται αμέσως χατανοητή η θέση

που κατέχει στην ιστορία του ωφελιμιστικού στοχασμού η ιδέα του αμEρό~

ληπτου θεατή καθώς χαι η εμμονή του ρεύματος αυτού στη συμπάθεια

Γιατί η αρχή ΠΟυ διέπει τη δράση του ενός και μοναδιχο6 ανθρώπου εφαρshy

μόζεται στην ίδια κοινωνία χάρη στην αντίληψη ΤΟυ αμερόληπτου θεατή

και τη χρήση της συμπαΟητιχής ταύτισης ως κατευθυντήριας αρχής της φαshy

ντασίας μας Ο θεατής αυτός γίνεται αντιληπτός ως ένα επινόημα που επιshy

τρέπει την κατάλληλη οργάνωση των επιθυμιών όλων των προσώπων σε

ένα ενιαίο και συνεκτικό σύστημα επιθυμίας μέσω της κατασκευής αυτής

με άλλα λόγια το πλήθος των προσώπων συγχωνεύεται σε ένα και μοναδιshy

χό πρόσωπο Προικισμένος ιδανικά με τις δυνάμεις αυτές της συμπάθειας

χαι της φαντασίας ο αμερόληπτος θεατής αποτελεί το τέλεια ορθολογικό

άτομο που έχει την ικανότητα να ταυτίζcται με τους άλλους και να δοκιshy

μάζει τις επιθυμίες τους σαν να ήταν δ ιχές τΟυ Κατ αυτό τον τρόπο εξαshy

χριβώνει την έντασή τους και τους αποδίδει προσήκουσα βαρύτητα στο

εσωτερικό του ενιαίου συστήματος επιθυμίας την ικανοποίηση ΤΟυ οποίου

πρόχειται στη συνέχεια να προσπαθήσει να μεΥLOτοποιήσει ο ιδανικός νοshy

μοθέτης αναπροσαρμόζοντας κατάλληλα τους κανόνες του κοινωνιχού ουshy

στήματος Η αντίληψη αυτή περί κοινωνίας εκλαμβάνει τα διάφορα άτομα

ως ισάριθμους διαφορετικούς άξονες χατά μήχος των οποίων Θα απονέμο shy

νται δικαιώματα και καθήκοντα και θα κατανέμονται μέσα ικανοποίησης ευρισκόμενα σε σπάνι σύμφωνα με OΡLσμένOUς κανόνες κατά τρόπο που

να διασφαλίζεται η μέγιστη εκπλήρωση επιθυμιών Η φύση της απόφασης

που λαμβάνεται από τον ιδανικό νομοθέτη συνεπώς δεν είναι ποιοτικά

διαφορετική από αυτή ενός επιχεφηματία που καλείται να αποφασίσει

πώς θα μεγιστοποltήσει τα κέρδη του προσανατολίζοντας την παραγωγή του στο ένα ή το άλλο εμπόρευμα ή την απόφαση ενός καταναλωτή που

καλείται να αποφασίσει πώς θα μεγιστοποιήσει την ικανοπόίησή του αγοshyράζοντας τον έναν ή τον άλλο συνδυασμό αγαθών Τη βέλτιστη κα~ανoμή των περιορισμένων μέσων την καθορίζει σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το

σύστημα των επιθυμιών ενός και μοναδικού προσώπου Το ποια είναι η σωστή απόφαση είναι χατ ουσΙαν ζήτημα αποδοτικής διαχείρισης Αυτός

ο τρόπος να αντιλαμβάνεται κανείς την κοινωνική συνεργασία αποτελεί συshyνέπεια της επέκτασης στην κοινωνία της αρχής επιλογής για έναν και μοshyναδικό άνθρωπο και της συνακόλουθης -προκειμένου να καταστεί ακριβώς η επέκταση αυτή λειτουργική- σύγχυσης όλων των προσώπων σε ένα και

J Η δικαιοσύιη ως ακριβοδικία

μοναδικό διαμέσου των φαντασltακών ενεργημάτων ενός αμερόληπτου και

συμπάσχοντος θεατή Ο ωφελιμωμός δεν παΙρνει στα σοβαρά τη δ ιάκριση

μεταξύ προσώπων

6 ΣΧΕΤιΚΕΣ ANTlΠAPAΘEΣεJΣ

Πολλοί φιλόσοφοι πίοτεψαν -Ισως επειδή κάτι τέτοιο φαίνεται να οτηρίζεshy

ται στις βαθιές πεποιθήσεις του κοινού νου- ότι πρέπει για λόγους αρχής

να διαχρίνουμε μεταξύ των αιτημάτων της ελειgtθερίας από τη μια πλευρά

και του επιθυμήματος της αύξησης της σύνολης κοινωνικής ευημερίας από

την άλλη καθώς και ότι πρέπει να δίνουμε ορισμένη προτεραιότητα αν όχι

απόλυτο βάρος στα πρώτα Κάθε μέλος της κοινωνίας θεωρείται ότι αποshy

λαμβάνει μιας ασυλίας που θεμελιώνεται στη δικαιοσύνη ή όπως λένε οριshy

σμένοι σε ένα φυσικό δικαίωμα το οποίο ακόμη και η ευημερΙα όλων των

υπολοίπων οεν μπορεί να υποσκελίσει Η δικαιοσύνη αρνεΙται ότι είναι ορ shy

Οό να έχουν απώλειες σε ελευθερία μερικο( προκειμένου οι υπόλοιποι να

μοιραστο6ν ένα μεγαλ6τερο αγαθό Η λογltκή του ιοοζυγίου χερδών και ζη shy

μιών μεταξύ διαφορετικών προσώπων σαν να επρόκειτο για ένα και μοναshy

οικό πρόσωπο αποκλείεται Επομένως σε μ~α δ ίκαιη κοινωνία οι βασικές

ελευθερίες θεωρούνται δεδομένες χαι τα δικαιώματα τα οποία διασφαλίshy

ζει η δικαιοσύνη δεν υπόκεινται σε πολιτική διαπραγμάτευση ή σε υπολογιshy

σμούς των κοινωνικών συμφερόντων

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία προσπαθεί να ενσωματώσει αυτές τις

πεποιθήσεις του κοινού νου σχετικά με την προτεραιότητα της δικαιοshy

σύνης καταδεικνύοντας ότι η προτεραιότητα αυτή δεν είναι παρά η συνέshyπεια των αρχών που θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Αυτές οι κρίshy

σεις ανταναχλούν τις ορθολογικές προτιμήοεις χαι την αρχική ισότητα των

συμβαλλομένων μερών Ο ωφελιμιστής μολονότι αναγνωρίζει ότι από μια αυστηΡή σκοπιά η διδασκαλία του αντιστρατεύεται αυτά τα συναισθήμαshy

τα αικαισσύνης υποστηρίζει ωστόσο ότι ο τρόπος με ΤΟν οποίο ο κοινός νους συλλαμβάνει τη διχαιοσύιη και το φυσικό δικαίωμα έχουν απλώς το υποδεέστερο κύρος δευτερευόντων κανόνων απορρέουν από το γΕγονός ότι στο πλαίσιο μιας πολιτισμένης κοινωνίας είναι κοινωνικά ιδιαιτέρως επωφελές να γίνονται αυτά σεβαστά κατά το μεγαΜτερο μέρος τους και να επιτρέπονται παραβιάσεις τους μόνον οε εξαιρετικές περιστάσεις Ακόshyμη και ο υπερβάλλων ζήλος με τον οποίο προθυμοποιούμαστε συνήθως να δ~αYηρύξoυμε αυτές τις αρχές και να επικαλεστούμε αυτά τα δικαιώματα ενέχει από μόνος ΤΟυ ορισμένη χρησιμότητα καθώς έτσ αντιοταθμίζεται

56 57 Jζωιι Ριυλς

μια φυσιχή τάση των ανθρώπων να τα παραβιάζσυν με τρόπους που δεν

επιχροτεί η ωφελιμότητα Από τη στιγμή που το χατανοήσουμε αυτό η

φαινομενιχή απόχλιση μεταξύ της ωφελιμιστιχής αρχής και της έντασης

αυτών των πεποιθήσεων για τη δικαιοσύνη παύει να προκαλεί πλέον φιλο shy

σοφικές δυσκολίες Έτσι ενώ η θεωρία του συμβολαίου αποδέχεται τις διshy

αισθητιχές βεβαιότητές μας σχετιχά με την προτεραιότητα της δικαιοσύνης

ως βάσιμες στο σύνολό τους ο ωφελιμισμός επιδιώκει να τις αναδείξει ως

κοινωνικά χρήσιμες αυταπάτες

Μια δεύτερη αντίθεση έγκειται στο ότι ενώ ο ωφελιμιστής επεκτείνει

και στην περίπτωση της κοινωνίας την ισχύ της αρχής της επιλογής για ένα

μόνον πρόσωπο η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία επειδή ακριβώς αποτελεί μια

συμβολαιική αντίληψη υποθέτει ότι οι αρχές της κοινωνιχής επιλογής -άρα

χαι αυτές της διχαιοσύνης- αποτελούν xα~ οι Ιδιες αντικείμενο μιας πρωshy

ταρχικής συμφωνίας Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέτει κανείς ότι οι

αρχές που θα έπρεπε να ρυθμίζουν μια ένωση ανθρώπων δεν είναι παρά μια

απλή προέκταση της αρχής που διέπε ι τις επιλογές ενός και μοναδικού ανshy

θρώπου Κάθε άλλο μάλιστα αν υποθέσουμε αφενός ότι η ορθή ρυθμιστική

αρχiι οιουδήποτε πράγματος εξαρτάται από τη φύση αυτού τΟυ πράγματος

και αφετέρου ότι η πολλαπλότητα διακριτών μεταξl) τους προσώπων παυ

διαθέτουν διαφορετικά συστήματα σκοπών αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα

των ανθρώπινων χοινωνιών δεν θα έπρεπε να αναμένουμε οι αρχές της χοιshy

νωνικής επιλογής να είναι ωφελιμιστικού τύπου Βέβαια TLnOTa απ όσα

έχουν λεχθε ί μέχρι τώρα εδώ δεν καταδεικνύει ότι τα μέρη στην πρωταρχιshy

χή θέση δεν θα επέλεγαν την αρχή της ωφελιμότητας προκειμένου να ορίshy

σουν τους όρους της κοινωνικής συνεργασίας Αυτό είναι ένα δύσκολο ερώshy

τημα που θα εξετάσω αργότερα Απ όσα γνωρίζουμε μέχρι το σημείο αυshy

τό τίποτα δεν αποκλείει πράγματι να υιοθετείτο κάποια εκδοχή της αρχής

της ωφελιμότητας χαι ως εκ τούτου η Οεωρία του συμβολαίου να αποδειshy

χΘεί τελικά μια βαθJτερη και πιο ολοκληρωμένη δικαιολόγηση του ωφελιμιshy

σμoύ Πράγματι ο Bentham και ο Edgeworth φαίνονται μερικές φορές να ΠΡΟΤΕίνουν έναν παρεμφερή συμΠΖρασμό αν και η σχετική συλλογιστιχή

δεν αναπτύσσεται με κάποιο συστηματιχό τρόπο στο έργο τους και εξ

όσων γνωρΙζω δεν συναντάται ούτε στον Sidgwick 15 Προς το παρόν θα

15 LΧΖnχά με το) BenIllnm βλ ΓΙι PriIIciples of II IerIIotiOIQ UιΙΙ Essay Ι οτο ΠΙ ~oγOΓK οιιτεΠΙΥ

B fnfIUIN cd JOIl1 Bowrig (EdinbtIrgIl 1838 -1843) τόμο 11 σ 537 Ύ~α τον EdgewortIl βλ Μαf1ιιshy

nιatίωΙ PJIysiC$ 00 52-56 χαΙΧ) καΙ τις πρώτες σελiδες τοι Ι laquoThe Pure Ihεory of Τaation raquo εωιιοιιιΙ

οlιτιι aΙ τόμο 7 (1897) όπου χαι μια σσνοπτική παρουσίαση τοο ίJiωu επιχειρήματος Πλ εΠlnης παρακάτω sect 28

Ι lf δικαιοο611 ως ακριβοδοία

υποθέσω απλώς ότι τα πρόσωπα στην πρωταρχική θέση θα απέρριπταν την

αρχή της ωφελιμότητας και Οα υιοθετούσαν αντ αυτής για τους λόγους

που σκιαγραφήθηκαν προηγουμένως τις δύο αρχές της δικαιοσύνης οι

οποίες αναφέρθηκαν ήδη Σε κάθε περίπτωση από τη σκοπιά της θεωρίας

του συμβολαίου δεν εltναι δυνατόν να καταλήξει κανείς σε μια αρχiι κοινωshy

νικής επιλογής προεκτείνοντας απλώς την αρχή της ορθολογικής σιίνεσης σε

ένα σύστημα επιθυμιών κατασκευασμένο από έναν αμερόληπτο θεατή Κάshy

νοντας κανείς κάτι τέτοιο δείχνει ότι δεν παφνεL στα σοβαρά την πολλαshy

πλότητα χαι διακριτότητα των ατόμων ούτε αναγνωρίζει ως βάση της διshy

καιοσύνης κάτι με το οποίο σι άνθρωπω θα συναινούσαν Μπορούμε να επιshy

σημάνουμε εδώ μια περίεργη ανωμαλία ~ίθισται να αντιλαμβανόμαστε

τον ωφελιμισμό ως ατομιgtltιστικό και σίγουρα υπάρχον ικανοί λόγοι γι

αυτό Οι ωφελιμιστές ήταν ανέκαθεν ένθερμοι υπερασπωτές της ελευθεshy

ρίας και της ελευθερίας της σκέψης ειδικότερα υποστηρίζοντας ότι το αγαshy

θό Υιατην κοινωνία συντίθεται από τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν

τα επιμέρους άτομα Ο ωφελιμισμός όμως δεν είναι ατομικιστικός τουλάshy

χιστον όταν οδηγείται κανείς σε αυτόν από τη φυσικότερη οδό της εφαρμο shy

γής δηλαδή στην περίπτωση της κοινωνίας της αρχής πΟυ διέπει τις επιλοshy

γές ενός μοναδιαίου ανθρώπου ισοπεδώνοντας έτσι όλα τα διαφορετικά

συστήματα επιθυμιών Βλέπουμε λοιπόν έτσι ότι η δεύτερη αντίθεση συν shy

δέεται με την πρώτη γιατί αυτό που υποτάσσει τα δικαιώματα τα οποία

εγγυάται η δικαιοσύνη στον λογισμό των κοινωνικών συμφερόντων είναι

ακριβώς αυτή η ισοπέδωση και η αρχή που στηρίζεται σε αυτήν

Η τελευταΙα αντίθεση στην οποία πρόΚΕιται να αναφερθώ εδώ έγκειται

στο ότι ο ωφελιμισμός σε αντίθεση με τη δικαιοσύνη ως αχριβοδικία είναι

μια τελεολογική θεωρία Εξ ορισμού συνεπώς η δεύτερη αποτελεί μια δεοντολογική Οεωρία μια θεωρία δηλαδή που αποφεύγει να προσδιορίσει το αγαθό ανεξάρτητα από το ορθό ή να ερμηνεύσει το ορθό ως ό τι μεγιshyσΤοποιεί το αγαθό ltΘα πρέπει να σημειωθεί ότι οι δεοντολογικές θεωρίες ορίζονται αρνητικά ως μη τελεολογικές και όχι Οετικά ως οι απόψεις που προοδιορίζουν την ορθότητα θεσμών και πράξεων ανεξάρτητα από τις συshyνέπειές τους Όλες οι ηθικές διδασκαλίες που αξίζουν την προσοχή μας λαμshyβάνoυν υπ όψιν τοl)ς τις συνέπειες όταν κρίνουν την ορθότητα κάποιου πράγματος Μια ηθική θεωρία που δεν Οα έκανε κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς ανορθολογική καθαρή τρέλα) Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι μια δεοντολογική θεωρία με τον δεύτερο τρόπο Γιατί αν υποτεθεί ότι τα πρόshyσωπα στην πρωταρχική θέση θα επέλεγαν μια αρχή ίσης ελευθερίας και θα περιόριζαν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε όσες συμβαδίζουν με τα συμφέροντα του καθενός δεν υπάρχει λόγος να αναρωτάται κανείς

58 Τζων Ρωλς

αν Οι ζΗχαιοι θεσμοί θα μεγιστοποιήσουν το αγαθό (Εδώ αντιλαμβάνομαι

το αγαθό όπως και ο ωφελιμισμός ως ικανοποίηση της ορθολογικής επιθυshy

μίας) Βεβαίως δεν απιθανο με τον τρόπο αυτό να παράγ~ται πράγματι το

μέγιστο αγαθό Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν συμπτωματιχό Το ζήτημα της

επίτευξης του μέγιστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης δεν αναφύεται

ποτέ στο πλαίσιο της δικαιοσύνης ως ακριβοδιχίας η εν λόγω αρχή της μεshy

γιστοποίησης δεν χρησιμoπoι~ίτα ι χαθόλου

Υπάρχει όμως ένα περαιτέρω σχετικό ζήτημα Στον ωφ~λιμισμό η ιχα shyνοποίηση κάθε επιθυμίας διαθέτει μια αξία καθεαυτή την οποία χαι θα

πρέπει να συνεκτιμούμε κάθε φορά που απαρασίζουμε τι είναι ορθό Κατά

τον υπολογισμό του μέγιστου υπολοίπου ικανοποίησης το τι αφορούν οι

επιθυμίες δεν έχει σημασία παρά μόνον έμμεσα Οι θεσμοί πρέπει να διαρρυθμίζονται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο της ικανοποίησης

Δεν ρωτάμε συνεπώς τίποτα για την πηγή ή την ποιότητά τους αλλά μόνον

για το πώς η ικανοποίηση των ~πιθυμιών ενδέχεται να ~πιδρά στο σύνολο

της ευζωίας Η κοινωνιχή ευημερία εξαρτάται ευθέως και αποκλειστικά

από τα επίπεδα της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκ~ιας των ατόμων Έτσι

αν οι άνθρωποι αντλούν ορισμένη ηδονή από τις διακρίσεις σε βάρος οριshy

σμένων από αυτούς ή χρησιμοποιούν την περιαγωγή ορισμένων σε καθεshy

στώς περιορισμένης ελευθερίας ως μέσο προαγωγής του αυτοσεβασμ06

των ιδίων τότε η ικανοποίηση τέτοιων επιθυμιών Οα πρέΠΕΙ να βαρύνει επίshy

σης στις διαβουλεύσεις μας με βάση την έντασή τους κοκ όπως και η

ικανοποίηση κάθε άλλης επιθυμίας Αν η κοινωνία αποφασίσει να αρνηθεί

την εκπλήρωσή τους ή να τις καταστείλει αυτΩ θα οφείλεται στο ότι τίνουν

ενδεχομένως να αποβοιΙν κοινωνικά καταστροφικές ενώ θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ευημερία με άλλους τρόπους

Στη δ ικαιοσύνη ως αχριβοδιχία από την άλλη τα πρόσωπα αποδέχοshy

νται εκ των προτέρων μια αρχή ίσης ελωθερίας και αΙJτό το χάνουν αγνο shy

ώντας τους ιοιαίτερους προσωπικούς τους σκοπούς Συμφωνούν λοιπόν σιωπηρά να προσαρμόζουν τις αντιλήψεις τους περί του ιδίο) αγαθού με

ό τι απαιτούν οι αρχές της δικαιοσύνης ή τουλάχιστον να μην προβάλλουν απαιτήσεις που θα τις παραβίαζαν υθέως Ένα άτομο που πιστεύ~ι ότι

αντλεί ικανοποΙηση βλέποντας τους άλλους να τελούν υπό καθεστώς μειω~ μένης ελευθερίας αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί εγείρει αξίωση για την ικανοποίηση αυτής της ηδονής Η ηδονή που αντλεί από τις στερήσεις των

άλλων αποτελεί καθεαυτή ένα κακό πρόκειται για μια ικανοποίηση που προϋποΘέτει την παραβίαση μιας αρχής με την οποία θα συμφωνούσε και ο

16 BenthBm The Principles οΙ Morrιls al1d Lcgislιllion κεφ Ι sect IV

Ι Η δικαιοσύνη ώς ακριβοδικα 59

(διος στην πρωταρχική θέση Οι αρχές τΟυ ορθού και της δικαισύνης εποshy

ιένως θέτουν ορισμένα όρια στο ποιες ικανοποιήσεις διαθέτουν αξία επιshy

~άλλoυν με άλλα λόγια περιορισμούς στο τι μπορεί να λογίζεται ως εύλοshyγη αντίληψη του αγαθού Οι άνθρωποι πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους

αυτές τις δεσμεύσεις όταν καταστρώνουν τα σχέδιά τους ή αποφασίζουν

με βάση τις φιλοδοξίες τους Στην περίπτωση της δικαιοσύνης ως ακριβοshy

διχίας επομένως οι ροπές και κλίσεις των ανθρώπων δεν θεωρούνται δεδοshy

μένες οποιεσδήποτε και αν τύχει να είναι ώστε το ζήτημα να είναι μόνον

πώς θα καταστεί δυνατόν να ιχανσποιηθο()Ι) με τον καλύτερο τρόπο Αντίshy

θετα μάλλον οι ανθρώπινες επιθυμίες και φιλοδοξίες περιορίζονται οχ

προοιμίου από τις αρχές της δικαιοσύνης οι οποίες και καθορίζουν ειδικόshy

τερα τα όρια τα οποία τα συστήματα σχοπών των ανθρώπων πρέπει να

σεβαστούν Αυτή την αντΙληψη μπορούμε να την εκφράσουμε λέγοντας ότι

στη διχαιοσΙJνη ως ακριβοδικία η έννοια του ορθού προηγείται αυτής του

αγαθού Ένα δίκαιο κοινωνικό σlJστημα προδιαγράφει και το φάσμα εντός

ΤΟΟ οποίου τα άτομα πρέπε ι να αναπτύσσουν τους στόχους τους προσφέshy

ροντάς τους ένα πλαίσιο διχαιωμάτων χαι ευκαιριών εντός του οποίου θα

μπορούν ισότιμα να προάγουν τους σκοπούς τους χαθώς χαι τα μέσα για

να το κάνουν Την ιδέα της προτεραιότητας της δικαιοσύνης αποδίδει εν

μέρει χαι η θέση σύμφωνα με την οποία τα συμφέροντα που προϋποθέτουν

την παραβίαση της δικαιοσύνης δεν έχουν αξία Εφόσον δεν διαθέτουν

εξαρχής καμία αξία δεν μπορούν και να υποσκελίσουν τις αξιώσεις της

Η προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαΘού αναδειχνύεται σε κεντριshy

κό γνώρισμα της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας Κατ αρχάς επιβάλλει οριshyσμένα κριτήρια στον σχεδιασμό της βασικής διάρθρωσης ως συνόλου αυτές οι ρυθμίσεις δεν πρέπει να τείνουν στη δημιουργία ροπών και στάσεων που

αντίκεινται στις δΙJΟ αρχές της δικαιοσύνης (σε ορισμένες αρχές δηλαδή στις οποίες η βασική διάρθρωση προσδίδει συγκεκριμένο περιεχόμενο) και πρέshyπει να διασφαλίζουν τη σταθερότητα των δίκαιων θεσμών Έτσι ήδη εξυshyπαρχής επιβάλλονται ορισμένοι περιορισμοί στο τι μπορεί να λογίζεται ως αγαθό καθώς και στο ποιες μορφές ανθρώπινου χαρακτήρα έχουν ηθική α~Ια άρα χαι στο τι είδους πρόσωπα πρέπει να είναι οι άνθρωποι Βέβαια καθε θεωρία της δικαιοσύνης θέτει κάποια όρια αυτού του είδους ιδίως δε

Ι 7 Η προτεραιότητα του ορθού αποτελεί Χ~JTΡΙΥό γνώρισμα xat της ηθιΧής τού ΚιηΙ Βλ για Π~ειyμα The ΙrίtίqιιcοjΡrικιίαιΙ Reasσn χεφ βιβλ Ι του πρώτοο μέροος ιδίως 00 61~5 τύμ 5 ou KnIIts GesιιmtneIte ScJlrijIetI Preuss ische AkDdemie der WisenscharIen (BerJin ΗΗ3) Μια σαshyφη~ ~ιαΤόnωση της Οέσης συναντάται στο laquo Thoory and Practice~) (για να συντομεύσω το) τίτλο)ΡΟΙΙlιαιΙ WrίΙίngs σσ 67 χε

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

54 55

Τζω1 Ρωλς

Ο φυσιολογιχότερος (αν χαι όχι μοναδιχός) τρόπος να οδηγηθεί κανείς

στον ωφελιμισμό είναι να αποδώσει στην χοινωνία ως σύνολο την αρχή της

ορθολογικότητας που διέπει τις επιλογές ενός και μόνου ανθρώπου Από

τη στιγμή που θα γίνει χάτι τέτοιο χαθίσταται αμέσως χατανοητή η θέση

που κατέχει στην ιστορία του ωφελιμιστικού στοχασμού η ιδέα του αμEρό~

ληπτου θεατή καθώς χαι η εμμονή του ρεύματος αυτού στη συμπάθεια

Γιατί η αρχή ΠΟυ διέπει τη δράση του ενός και μοναδιχο6 ανθρώπου εφαρshy

μόζεται στην ίδια κοινωνία χάρη στην αντίληψη ΤΟυ αμερόληπτου θεατή

και τη χρήση της συμπαΟητιχής ταύτισης ως κατευθυντήριας αρχής της φαshy

ντασίας μας Ο θεατής αυτός γίνεται αντιληπτός ως ένα επινόημα που επιshy

τρέπει την κατάλληλη οργάνωση των επιθυμιών όλων των προσώπων σε

ένα ενιαίο και συνεκτικό σύστημα επιθυμίας μέσω της κατασκευής αυτής

με άλλα λόγια το πλήθος των προσώπων συγχωνεύεται σε ένα και μοναδιshy

χό πρόσωπο Προικισμένος ιδανικά με τις δυνάμεις αυτές της συμπάθειας

χαι της φαντασίας ο αμερόληπτος θεατής αποτελεί το τέλεια ορθολογικό

άτομο που έχει την ικανότητα να ταυτίζcται με τους άλλους και να δοκιshy

μάζει τις επιθυμίες τους σαν να ήταν δ ιχές τΟυ Κατ αυτό τον τρόπο εξαshy

χριβώνει την έντασή τους και τους αποδίδει προσήκουσα βαρύτητα στο

εσωτερικό του ενιαίου συστήματος επιθυμίας την ικανοποίηση ΤΟυ οποίου

πρόχειται στη συνέχεια να προσπαθήσει να μεΥLOτοποιήσει ο ιδανικός νοshy

μοθέτης αναπροσαρμόζοντας κατάλληλα τους κανόνες του κοινωνιχού ουshy

στήματος Η αντίληψη αυτή περί κοινωνίας εκλαμβάνει τα διάφορα άτομα

ως ισάριθμους διαφορετικούς άξονες χατά μήχος των οποίων Θα απονέμο shy

νται δικαιώματα και καθήκοντα και θα κατανέμονται μέσα ικανοποίησης ευρισκόμενα σε σπάνι σύμφωνα με OΡLσμένOUς κανόνες κατά τρόπο που

να διασφαλίζεται η μέγιστη εκπλήρωση επιθυμιών Η φύση της απόφασης

που λαμβάνεται από τον ιδανικό νομοθέτη συνεπώς δεν είναι ποιοτικά

διαφορετική από αυτή ενός επιχεφηματία που καλείται να αποφασίσει

πώς θα μεγιστοποltήσει τα κέρδη του προσανατολίζοντας την παραγωγή του στο ένα ή το άλλο εμπόρευμα ή την απόφαση ενός καταναλωτή που

καλείται να αποφασίσει πώς θα μεγιστοποιήσει την ικανοπόίησή του αγοshyράζοντας τον έναν ή τον άλλο συνδυασμό αγαθών Τη βέλτιστη κα~ανoμή των περιορισμένων μέσων την καθορίζει σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το

σύστημα των επιθυμιών ενός και μοναδικού προσώπου Το ποια είναι η σωστή απόφαση είναι χατ ουσΙαν ζήτημα αποδοτικής διαχείρισης Αυτός

ο τρόπος να αντιλαμβάνεται κανείς την κοινωνική συνεργασία αποτελεί συshyνέπεια της επέκτασης στην κοινωνία της αρχής επιλογής για έναν και μοshyναδικό άνθρωπο και της συνακόλουθης -προκειμένου να καταστεί ακριβώς η επέκταση αυτή λειτουργική- σύγχυσης όλων των προσώπων σε ένα και

J Η δικαιοσύιη ως ακριβοδικία

μοναδικό διαμέσου των φαντασltακών ενεργημάτων ενός αμερόληπτου και

συμπάσχοντος θεατή Ο ωφελιμωμός δεν παΙρνει στα σοβαρά τη δ ιάκριση

μεταξύ προσώπων

6 ΣΧΕΤιΚΕΣ ANTlΠAPAΘEΣεJΣ

Πολλοί φιλόσοφοι πίοτεψαν -Ισως επειδή κάτι τέτοιο φαίνεται να οτηρίζεshy

ται στις βαθιές πεποιθήσεις του κοινού νου- ότι πρέπει για λόγους αρχής

να διαχρίνουμε μεταξύ των αιτημάτων της ελειgtθερίας από τη μια πλευρά

και του επιθυμήματος της αύξησης της σύνολης κοινωνικής ευημερίας από

την άλλη καθώς και ότι πρέπει να δίνουμε ορισμένη προτεραιότητα αν όχι

απόλυτο βάρος στα πρώτα Κάθε μέλος της κοινωνίας θεωρείται ότι αποshy

λαμβάνει μιας ασυλίας που θεμελιώνεται στη δικαιοσύνη ή όπως λένε οριshy

σμένοι σε ένα φυσικό δικαίωμα το οποίο ακόμη και η ευημερΙα όλων των

υπολοίπων οεν μπορεί να υποσκελίσει Η δικαιοσύνη αρνεΙται ότι είναι ορ shy

Οό να έχουν απώλειες σε ελευθερία μερικο( προκειμένου οι υπόλοιποι να

μοιραστο6ν ένα μεγαλ6τερο αγαθό Η λογltκή του ιοοζυγίου χερδών και ζη shy

μιών μεταξύ διαφορετικών προσώπων σαν να επρόκειτο για ένα και μοναshy

οικό πρόσωπο αποκλείεται Επομένως σε μ~α δ ίκαιη κοινωνία οι βασικές

ελευθερίες θεωρούνται δεδομένες χαι τα δικαιώματα τα οποία διασφαλίshy

ζει η δικαιοσύνη δεν υπόκεινται σε πολιτική διαπραγμάτευση ή σε υπολογιshy

σμούς των κοινωνικών συμφερόντων

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία προσπαθεί να ενσωματώσει αυτές τις

πεποιθήσεις του κοινού νου σχετικά με την προτεραιότητα της δικαιοshy

σύνης καταδεικνύοντας ότι η προτεραιότητα αυτή δεν είναι παρά η συνέshyπεια των αρχών που θα επιλέγονταν στην πρωταρχική θέση Αυτές οι κρίshy

σεις ανταναχλούν τις ορθολογικές προτιμήοεις χαι την αρχική ισότητα των

συμβαλλομένων μερών Ο ωφελιμιστής μολονότι αναγνωρίζει ότι από μια αυστηΡή σκοπιά η διδασκαλία του αντιστρατεύεται αυτά τα συναισθήμαshy

τα αικαισσύνης υποστηρίζει ωστόσο ότι ο τρόπος με ΤΟν οποίο ο κοινός νους συλλαμβάνει τη διχαιοσύιη και το φυσικό δικαίωμα έχουν απλώς το υποδεέστερο κύρος δευτερευόντων κανόνων απορρέουν από το γΕγονός ότι στο πλαίσιο μιας πολιτισμένης κοινωνίας είναι κοινωνικά ιδιαιτέρως επωφελές να γίνονται αυτά σεβαστά κατά το μεγαΜτερο μέρος τους και να επιτρέπονται παραβιάσεις τους μόνον οε εξαιρετικές περιστάσεις Ακόshyμη και ο υπερβάλλων ζήλος με τον οποίο προθυμοποιούμαστε συνήθως να δ~αYηρύξoυμε αυτές τις αρχές και να επικαλεστούμε αυτά τα δικαιώματα ενέχει από μόνος ΤΟυ ορισμένη χρησιμότητα καθώς έτσ αντιοταθμίζεται

56 57 Jζωιι Ριυλς

μια φυσιχή τάση των ανθρώπων να τα παραβιάζσυν με τρόπους που δεν

επιχροτεί η ωφελιμότητα Από τη στιγμή που το χατανοήσουμε αυτό η

φαινομενιχή απόχλιση μεταξύ της ωφελιμιστιχής αρχής και της έντασης

αυτών των πεποιθήσεων για τη δικαιοσύνη παύει να προκαλεί πλέον φιλο shy

σοφικές δυσκολίες Έτσι ενώ η θεωρία του συμβολαίου αποδέχεται τις διshy

αισθητιχές βεβαιότητές μας σχετιχά με την προτεραιότητα της δικαιοσύνης

ως βάσιμες στο σύνολό τους ο ωφελιμισμός επιδιώκει να τις αναδείξει ως

κοινωνικά χρήσιμες αυταπάτες

Μια δεύτερη αντίθεση έγκειται στο ότι ενώ ο ωφελιμιστής επεκτείνει

και στην περίπτωση της κοινωνίας την ισχύ της αρχής της επιλογής για ένα

μόνον πρόσωπο η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία επειδή ακριβώς αποτελεί μια

συμβολαιική αντίληψη υποθέτει ότι οι αρχές της κοινωνιχής επιλογής -άρα

χαι αυτές της διχαιοσύνης- αποτελούν xα~ οι Ιδιες αντικείμενο μιας πρωshy

ταρχικής συμφωνίας Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέτει κανείς ότι οι

αρχές που θα έπρεπε να ρυθμίζουν μια ένωση ανθρώπων δεν είναι παρά μια

απλή προέκταση της αρχής που διέπε ι τις επιλογές ενός και μοναδικού ανshy

θρώπου Κάθε άλλο μάλιστα αν υποθέσουμε αφενός ότι η ορθή ρυθμιστική

αρχiι οιουδήποτε πράγματος εξαρτάται από τη φύση αυτού τΟυ πράγματος

και αφετέρου ότι η πολλαπλότητα διακριτών μεταξl) τους προσώπων παυ

διαθέτουν διαφορετικά συστήματα σκοπών αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα

των ανθρώπινων χοινωνιών δεν θα έπρεπε να αναμένουμε οι αρχές της χοιshy

νωνικής επιλογής να είναι ωφελιμιστικού τύπου Βέβαια TLnOTa απ όσα

έχουν λεχθε ί μέχρι τώρα εδώ δεν καταδεικνύει ότι τα μέρη στην πρωταρχιshy

χή θέση δεν θα επέλεγαν την αρχή της ωφελιμότητας προκειμένου να ορίshy

σουν τους όρους της κοινωνικής συνεργασίας Αυτό είναι ένα δύσκολο ερώshy

τημα που θα εξετάσω αργότερα Απ όσα γνωρίζουμε μέχρι το σημείο αυshy

τό τίποτα δεν αποκλείει πράγματι να υιοθετείτο κάποια εκδοχή της αρχής

της ωφελιμότητας χαι ως εκ τούτου η Οεωρία του συμβολαίου να αποδειshy

χΘεί τελικά μια βαθJτερη και πιο ολοκληρωμένη δικαιολόγηση του ωφελιμιshy

σμoύ Πράγματι ο Bentham και ο Edgeworth φαίνονται μερικές φορές να ΠΡΟΤΕίνουν έναν παρεμφερή συμΠΖρασμό αν και η σχετική συλλογιστιχή

δεν αναπτύσσεται με κάποιο συστηματιχό τρόπο στο έργο τους και εξ

όσων γνωρΙζω δεν συναντάται ούτε στον Sidgwick 15 Προς το παρόν θα

15 LΧΖnχά με το) BenIllnm βλ ΓΙι PriIIciples of II IerIIotiOIQ UιΙΙ Essay Ι οτο ΠΙ ~oγOΓK οιιτεΠΙΥ

B fnfIUIN cd JOIl1 Bowrig (EdinbtIrgIl 1838 -1843) τόμο 11 σ 537 Ύ~α τον EdgewortIl βλ Μαf1ιιshy

nιatίωΙ PJIysiC$ 00 52-56 χαΙΧ) καΙ τις πρώτες σελiδες τοι Ι laquoThe Pure Ihεory of Τaation raquo εωιιοιιιΙ

οlιτιι aΙ τόμο 7 (1897) όπου χαι μια σσνοπτική παρουσίαση τοο ίJiωu επιχειρήματος Πλ εΠlnης παρακάτω sect 28

Ι lf δικαιοο611 ως ακριβοδοία

υποθέσω απλώς ότι τα πρόσωπα στην πρωταρχική θέση θα απέρριπταν την

αρχή της ωφελιμότητας και Οα υιοθετούσαν αντ αυτής για τους λόγους

που σκιαγραφήθηκαν προηγουμένως τις δύο αρχές της δικαιοσύνης οι

οποίες αναφέρθηκαν ήδη Σε κάθε περίπτωση από τη σκοπιά της θεωρίας

του συμβολαίου δεν εltναι δυνατόν να καταλήξει κανείς σε μια αρχiι κοινωshy

νικής επιλογής προεκτείνοντας απλώς την αρχή της ορθολογικής σιίνεσης σε

ένα σύστημα επιθυμιών κατασκευασμένο από έναν αμερόληπτο θεατή Κάshy

νοντας κανείς κάτι τέτοιο δείχνει ότι δεν παφνεL στα σοβαρά την πολλαshy

πλότητα χαι διακριτότητα των ατόμων ούτε αναγνωρίζει ως βάση της διshy

καιοσύνης κάτι με το οποίο σι άνθρωπω θα συναινούσαν Μπορούμε να επιshy

σημάνουμε εδώ μια περίεργη ανωμαλία ~ίθισται να αντιλαμβανόμαστε

τον ωφελιμισμό ως ατομιgtltιστικό και σίγουρα υπάρχον ικανοί λόγοι γι

αυτό Οι ωφελιμιστές ήταν ανέκαθεν ένθερμοι υπερασπωτές της ελευθεshy

ρίας και της ελευθερίας της σκέψης ειδικότερα υποστηρίζοντας ότι το αγαshy

θό Υιατην κοινωνία συντίθεται από τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν

τα επιμέρους άτομα Ο ωφελιμισμός όμως δεν είναι ατομικιστικός τουλάshy

χιστον όταν οδηγείται κανείς σε αυτόν από τη φυσικότερη οδό της εφαρμο shy

γής δηλαδή στην περίπτωση της κοινωνίας της αρχής πΟυ διέπει τις επιλοshy

γές ενός μοναδιαίου ανθρώπου ισοπεδώνοντας έτσι όλα τα διαφορετικά

συστήματα επιθυμιών Βλέπουμε λοιπόν έτσι ότι η δεύτερη αντίθεση συν shy

δέεται με την πρώτη γιατί αυτό που υποτάσσει τα δικαιώματα τα οποία

εγγυάται η δικαιοσύνη στον λογισμό των κοινωνικών συμφερόντων είναι

ακριβώς αυτή η ισοπέδωση και η αρχή που στηρίζεται σε αυτήν

Η τελευταΙα αντίθεση στην οποία πρόΚΕιται να αναφερθώ εδώ έγκειται

στο ότι ο ωφελιμισμός σε αντίθεση με τη δικαιοσύνη ως αχριβοδικία είναι

μια τελεολογική θεωρία Εξ ορισμού συνεπώς η δεύτερη αποτελεί μια δεοντολογική Οεωρία μια θεωρία δηλαδή που αποφεύγει να προσδιορίσει το αγαθό ανεξάρτητα από το ορθό ή να ερμηνεύσει το ορθό ως ό τι μεγιshyσΤοποιεί το αγαθό ltΘα πρέπει να σημειωθεί ότι οι δεοντολογικές θεωρίες ορίζονται αρνητικά ως μη τελεολογικές και όχι Οετικά ως οι απόψεις που προοδιορίζουν την ορθότητα θεσμών και πράξεων ανεξάρτητα από τις συshyνέπειές τους Όλες οι ηθικές διδασκαλίες που αξίζουν την προσοχή μας λαμshyβάνoυν υπ όψιν τοl)ς τις συνέπειες όταν κρίνουν την ορθότητα κάποιου πράγματος Μια ηθική θεωρία που δεν Οα έκανε κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς ανορθολογική καθαρή τρέλα) Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι μια δεοντολογική θεωρία με τον δεύτερο τρόπο Γιατί αν υποτεθεί ότι τα πρόshyσωπα στην πρωταρχική θέση θα επέλεγαν μια αρχή ίσης ελευθερίας και θα περιόριζαν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε όσες συμβαδίζουν με τα συμφέροντα του καθενός δεν υπάρχει λόγος να αναρωτάται κανείς

58 Τζων Ρωλς

αν Οι ζΗχαιοι θεσμοί θα μεγιστοποιήσουν το αγαθό (Εδώ αντιλαμβάνομαι

το αγαθό όπως και ο ωφελιμισμός ως ικανοποίηση της ορθολογικής επιθυshy

μίας) Βεβαίως δεν απιθανο με τον τρόπο αυτό να παράγ~ται πράγματι το

μέγιστο αγαθό Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν συμπτωματιχό Το ζήτημα της

επίτευξης του μέγιστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης δεν αναφύεται

ποτέ στο πλαίσιο της δικαιοσύνης ως ακριβοδιχίας η εν λόγω αρχή της μεshy

γιστοποίησης δεν χρησιμoπoι~ίτα ι χαθόλου

Υπάρχει όμως ένα περαιτέρω σχετικό ζήτημα Στον ωφ~λιμισμό η ιχα shyνοποίηση κάθε επιθυμίας διαθέτει μια αξία καθεαυτή την οποία χαι θα

πρέπει να συνεκτιμούμε κάθε φορά που απαρασίζουμε τι είναι ορθό Κατά

τον υπολογισμό του μέγιστου υπολοίπου ικανοποίησης το τι αφορούν οι

επιθυμίες δεν έχει σημασία παρά μόνον έμμεσα Οι θεσμοί πρέπει να διαρρυθμίζονται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο της ικανοποίησης

Δεν ρωτάμε συνεπώς τίποτα για την πηγή ή την ποιότητά τους αλλά μόνον

για το πώς η ικανοποίηση των ~πιθυμιών ενδέχεται να ~πιδρά στο σύνολο

της ευζωίας Η κοινωνιχή ευημερία εξαρτάται ευθέως και αποκλειστικά

από τα επίπεδα της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκ~ιας των ατόμων Έτσι

αν οι άνθρωποι αντλούν ορισμένη ηδονή από τις διακρίσεις σε βάρος οριshy

σμένων από αυτούς ή χρησιμοποιούν την περιαγωγή ορισμένων σε καθεshy

στώς περιορισμένης ελευθερίας ως μέσο προαγωγής του αυτοσεβασμ06

των ιδίων τότε η ικανοποίηση τέτοιων επιθυμιών Οα πρέΠΕΙ να βαρύνει επίshy

σης στις διαβουλεύσεις μας με βάση την έντασή τους κοκ όπως και η

ικανοποίηση κάθε άλλης επιθυμίας Αν η κοινωνία αποφασίσει να αρνηθεί

την εκπλήρωσή τους ή να τις καταστείλει αυτΩ θα οφείλεται στο ότι τίνουν

ενδεχομένως να αποβοιΙν κοινωνικά καταστροφικές ενώ θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ευημερία με άλλους τρόπους

Στη δ ικαιοσύνη ως αχριβοδιχία από την άλλη τα πρόσωπα αποδέχοshy

νται εκ των προτέρων μια αρχή ίσης ελωθερίας και αΙJτό το χάνουν αγνο shy

ώντας τους ιοιαίτερους προσωπικούς τους σκοπούς Συμφωνούν λοιπόν σιωπηρά να προσαρμόζουν τις αντιλήψεις τους περί του ιδίο) αγαθού με

ό τι απαιτούν οι αρχές της δικαιοσύνης ή τουλάχιστον να μην προβάλλουν απαιτήσεις που θα τις παραβίαζαν υθέως Ένα άτομο που πιστεύ~ι ότι

αντλεί ικανοποΙηση βλέποντας τους άλλους να τελούν υπό καθεστώς μειω~ μένης ελευθερίας αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί εγείρει αξίωση για την ικανοποίηση αυτής της ηδονής Η ηδονή που αντλεί από τις στερήσεις των

άλλων αποτελεί καθεαυτή ένα κακό πρόκειται για μια ικανοποίηση που προϋποΘέτει την παραβίαση μιας αρχής με την οποία θα συμφωνούσε και ο

16 BenthBm The Principles οΙ Morrιls al1d Lcgislιllion κεφ Ι sect IV

Ι Η δικαιοσύνη ώς ακριβοδικα 59

(διος στην πρωταρχική θέση Οι αρχές τΟυ ορθού και της δικαισύνης εποshy

ιένως θέτουν ορισμένα όρια στο ποιες ικανοποιήσεις διαθέτουν αξία επιshy

~άλλoυν με άλλα λόγια περιορισμούς στο τι μπορεί να λογίζεται ως εύλοshyγη αντίληψη του αγαθού Οι άνθρωποι πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους

αυτές τις δεσμεύσεις όταν καταστρώνουν τα σχέδιά τους ή αποφασίζουν

με βάση τις φιλοδοξίες τους Στην περίπτωση της δικαιοσύνης ως ακριβοshy

διχίας επομένως οι ροπές και κλίσεις των ανθρώπων δεν θεωρούνται δεδοshy

μένες οποιεσδήποτε και αν τύχει να είναι ώστε το ζήτημα να είναι μόνον

πώς θα καταστεί δυνατόν να ιχανσποιηθο()Ι) με τον καλύτερο τρόπο Αντίshy

θετα μάλλον οι ανθρώπινες επιθυμίες και φιλοδοξίες περιορίζονται οχ

προοιμίου από τις αρχές της δικαιοσύνης οι οποίες και καθορίζουν ειδικόshy

τερα τα όρια τα οποία τα συστήματα σχοπών των ανθρώπων πρέπει να

σεβαστούν Αυτή την αντΙληψη μπορούμε να την εκφράσουμε λέγοντας ότι

στη διχαιοσΙJνη ως ακριβοδικία η έννοια του ορθού προηγείται αυτής του

αγαθού Ένα δίκαιο κοινωνικό σlJστημα προδιαγράφει και το φάσμα εντός

ΤΟΟ οποίου τα άτομα πρέπε ι να αναπτύσσουν τους στόχους τους προσφέshy

ροντάς τους ένα πλαίσιο διχαιωμάτων χαι ευκαιριών εντός του οποίου θα

μπορούν ισότιμα να προάγουν τους σκοπούς τους χαθώς χαι τα μέσα για

να το κάνουν Την ιδέα της προτεραιότητας της δικαιοσύνης αποδίδει εν

μέρει χαι η θέση σύμφωνα με την οποία τα συμφέροντα που προϋποθέτουν

την παραβίαση της δικαιοσύνης δεν έχουν αξία Εφόσον δεν διαθέτουν

εξαρχής καμία αξία δεν μπορούν και να υποσκελίσουν τις αξιώσεις της

Η προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαΘού αναδειχνύεται σε κεντριshy

κό γνώρισμα της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας Κατ αρχάς επιβάλλει οριshyσμένα κριτήρια στον σχεδιασμό της βασικής διάρθρωσης ως συνόλου αυτές οι ρυθμίσεις δεν πρέπει να τείνουν στη δημιουργία ροπών και στάσεων που

αντίκεινται στις δΙJΟ αρχές της δικαιοσύνης (σε ορισμένες αρχές δηλαδή στις οποίες η βασική διάρθρωση προσδίδει συγκεκριμένο περιεχόμενο) και πρέshyπει να διασφαλίζουν τη σταθερότητα των δίκαιων θεσμών Έτσι ήδη εξυshyπαρχής επιβάλλονται ορισμένοι περιορισμοί στο τι μπορεί να λογίζεται ως αγαθό καθώς και στο ποιες μορφές ανθρώπινου χαρακτήρα έχουν ηθική α~Ια άρα χαι στο τι είδους πρόσωπα πρέπει να είναι οι άνθρωποι Βέβαια καθε θεωρία της δικαιοσύνης θέτει κάποια όρια αυτού του είδους ιδίως δε

Ι 7 Η προτεραιότητα του ορθού αποτελεί Χ~JTΡΙΥό γνώρισμα xat της ηθιΧής τού ΚιηΙ Βλ για Π~ειyμα The ΙrίtίqιιcοjΡrικιίαιΙ Reasσn χεφ βιβλ Ι του πρώτοο μέροος ιδίως 00 61~5 τύμ 5 ou KnIIts GesιιmtneIte ScJlrijIetI Preuss ische AkDdemie der WisenscharIen (BerJin ΗΗ3) Μια σαshyφη~ ~ιαΤόnωση της Οέσης συναντάται στο laquo Thoory and Practice~) (για να συντομεύσω το) τίτλο)ΡΟΙΙlιαιΙ WrίΙίngs σσ 67 χε

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

56 57 Jζωιι Ριυλς

μια φυσιχή τάση των ανθρώπων να τα παραβιάζσυν με τρόπους που δεν

επιχροτεί η ωφελιμότητα Από τη στιγμή που το χατανοήσουμε αυτό η

φαινομενιχή απόχλιση μεταξύ της ωφελιμιστιχής αρχής και της έντασης

αυτών των πεποιθήσεων για τη δικαιοσύνη παύει να προκαλεί πλέον φιλο shy

σοφικές δυσκολίες Έτσι ενώ η θεωρία του συμβολαίου αποδέχεται τις διshy

αισθητιχές βεβαιότητές μας σχετιχά με την προτεραιότητα της δικαιοσύνης

ως βάσιμες στο σύνολό τους ο ωφελιμισμός επιδιώκει να τις αναδείξει ως

κοινωνικά χρήσιμες αυταπάτες

Μια δεύτερη αντίθεση έγκειται στο ότι ενώ ο ωφελιμιστής επεκτείνει

και στην περίπτωση της κοινωνίας την ισχύ της αρχής της επιλογής για ένα

μόνον πρόσωπο η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία επειδή ακριβώς αποτελεί μια

συμβολαιική αντίληψη υποθέτει ότι οι αρχές της κοινωνιχής επιλογής -άρα

χαι αυτές της διχαιοσύνης- αποτελούν xα~ οι Ιδιες αντικείμενο μιας πρωshy

ταρχικής συμφωνίας Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέτει κανείς ότι οι

αρχές που θα έπρεπε να ρυθμίζουν μια ένωση ανθρώπων δεν είναι παρά μια

απλή προέκταση της αρχής που διέπε ι τις επιλογές ενός και μοναδικού ανshy

θρώπου Κάθε άλλο μάλιστα αν υποθέσουμε αφενός ότι η ορθή ρυθμιστική

αρχiι οιουδήποτε πράγματος εξαρτάται από τη φύση αυτού τΟυ πράγματος

και αφετέρου ότι η πολλαπλότητα διακριτών μεταξl) τους προσώπων παυ

διαθέτουν διαφορετικά συστήματα σκοπών αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα

των ανθρώπινων χοινωνιών δεν θα έπρεπε να αναμένουμε οι αρχές της χοιshy

νωνικής επιλογής να είναι ωφελιμιστικού τύπου Βέβαια TLnOTa απ όσα

έχουν λεχθε ί μέχρι τώρα εδώ δεν καταδεικνύει ότι τα μέρη στην πρωταρχιshy

χή θέση δεν θα επέλεγαν την αρχή της ωφελιμότητας προκειμένου να ορίshy

σουν τους όρους της κοινωνικής συνεργασίας Αυτό είναι ένα δύσκολο ερώshy

τημα που θα εξετάσω αργότερα Απ όσα γνωρίζουμε μέχρι το σημείο αυshy

τό τίποτα δεν αποκλείει πράγματι να υιοθετείτο κάποια εκδοχή της αρχής

της ωφελιμότητας χαι ως εκ τούτου η Οεωρία του συμβολαίου να αποδειshy

χΘεί τελικά μια βαθJτερη και πιο ολοκληρωμένη δικαιολόγηση του ωφελιμιshy

σμoύ Πράγματι ο Bentham και ο Edgeworth φαίνονται μερικές φορές να ΠΡΟΤΕίνουν έναν παρεμφερή συμΠΖρασμό αν και η σχετική συλλογιστιχή

δεν αναπτύσσεται με κάποιο συστηματιχό τρόπο στο έργο τους και εξ

όσων γνωρΙζω δεν συναντάται ούτε στον Sidgwick 15 Προς το παρόν θα

15 LΧΖnχά με το) BenIllnm βλ ΓΙι PriIIciples of II IerIIotiOIQ UιΙΙ Essay Ι οτο ΠΙ ~oγOΓK οιιτεΠΙΥ

B fnfIUIN cd JOIl1 Bowrig (EdinbtIrgIl 1838 -1843) τόμο 11 σ 537 Ύ~α τον EdgewortIl βλ Μαf1ιιshy

nιatίωΙ PJIysiC$ 00 52-56 χαΙΧ) καΙ τις πρώτες σελiδες τοι Ι laquoThe Pure Ihεory of Τaation raquo εωιιοιιιΙ

οlιτιι aΙ τόμο 7 (1897) όπου χαι μια σσνοπτική παρουσίαση τοο ίJiωu επιχειρήματος Πλ εΠlnης παρακάτω sect 28

Ι lf δικαιοο611 ως ακριβοδοία

υποθέσω απλώς ότι τα πρόσωπα στην πρωταρχική θέση θα απέρριπταν την

αρχή της ωφελιμότητας και Οα υιοθετούσαν αντ αυτής για τους λόγους

που σκιαγραφήθηκαν προηγουμένως τις δύο αρχές της δικαιοσύνης οι

οποίες αναφέρθηκαν ήδη Σε κάθε περίπτωση από τη σκοπιά της θεωρίας

του συμβολαίου δεν εltναι δυνατόν να καταλήξει κανείς σε μια αρχiι κοινωshy

νικής επιλογής προεκτείνοντας απλώς την αρχή της ορθολογικής σιίνεσης σε

ένα σύστημα επιθυμιών κατασκευασμένο από έναν αμερόληπτο θεατή Κάshy

νοντας κανείς κάτι τέτοιο δείχνει ότι δεν παφνεL στα σοβαρά την πολλαshy

πλότητα χαι διακριτότητα των ατόμων ούτε αναγνωρίζει ως βάση της διshy

καιοσύνης κάτι με το οποίο σι άνθρωπω θα συναινούσαν Μπορούμε να επιshy

σημάνουμε εδώ μια περίεργη ανωμαλία ~ίθισται να αντιλαμβανόμαστε

τον ωφελιμισμό ως ατομιgtltιστικό και σίγουρα υπάρχον ικανοί λόγοι γι

αυτό Οι ωφελιμιστές ήταν ανέκαθεν ένθερμοι υπερασπωτές της ελευθεshy

ρίας και της ελευθερίας της σκέψης ειδικότερα υποστηρίζοντας ότι το αγαshy

θό Υιατην κοινωνία συντίθεται από τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν

τα επιμέρους άτομα Ο ωφελιμισμός όμως δεν είναι ατομικιστικός τουλάshy

χιστον όταν οδηγείται κανείς σε αυτόν από τη φυσικότερη οδό της εφαρμο shy

γής δηλαδή στην περίπτωση της κοινωνίας της αρχής πΟυ διέπει τις επιλοshy

γές ενός μοναδιαίου ανθρώπου ισοπεδώνοντας έτσι όλα τα διαφορετικά

συστήματα επιθυμιών Βλέπουμε λοιπόν έτσι ότι η δεύτερη αντίθεση συν shy

δέεται με την πρώτη γιατί αυτό που υποτάσσει τα δικαιώματα τα οποία

εγγυάται η δικαιοσύνη στον λογισμό των κοινωνικών συμφερόντων είναι

ακριβώς αυτή η ισοπέδωση και η αρχή που στηρίζεται σε αυτήν

Η τελευταΙα αντίθεση στην οποία πρόΚΕιται να αναφερθώ εδώ έγκειται

στο ότι ο ωφελιμισμός σε αντίθεση με τη δικαιοσύνη ως αχριβοδικία είναι

μια τελεολογική θεωρία Εξ ορισμού συνεπώς η δεύτερη αποτελεί μια δεοντολογική Οεωρία μια θεωρία δηλαδή που αποφεύγει να προσδιορίσει το αγαθό ανεξάρτητα από το ορθό ή να ερμηνεύσει το ορθό ως ό τι μεγιshyσΤοποιεί το αγαθό ltΘα πρέπει να σημειωθεί ότι οι δεοντολογικές θεωρίες ορίζονται αρνητικά ως μη τελεολογικές και όχι Οετικά ως οι απόψεις που προοδιορίζουν την ορθότητα θεσμών και πράξεων ανεξάρτητα από τις συshyνέπειές τους Όλες οι ηθικές διδασκαλίες που αξίζουν την προσοχή μας λαμshyβάνoυν υπ όψιν τοl)ς τις συνέπειες όταν κρίνουν την ορθότητα κάποιου πράγματος Μια ηθική θεωρία που δεν Οα έκανε κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς ανορθολογική καθαρή τρέλα) Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι μια δεοντολογική θεωρία με τον δεύτερο τρόπο Γιατί αν υποτεθεί ότι τα πρόshyσωπα στην πρωταρχική θέση θα επέλεγαν μια αρχή ίσης ελευθερίας και θα περιόριζαν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε όσες συμβαδίζουν με τα συμφέροντα του καθενός δεν υπάρχει λόγος να αναρωτάται κανείς

58 Τζων Ρωλς

αν Οι ζΗχαιοι θεσμοί θα μεγιστοποιήσουν το αγαθό (Εδώ αντιλαμβάνομαι

το αγαθό όπως και ο ωφελιμισμός ως ικανοποίηση της ορθολογικής επιθυshy

μίας) Βεβαίως δεν απιθανο με τον τρόπο αυτό να παράγ~ται πράγματι το

μέγιστο αγαθό Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν συμπτωματιχό Το ζήτημα της

επίτευξης του μέγιστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης δεν αναφύεται

ποτέ στο πλαίσιο της δικαιοσύνης ως ακριβοδιχίας η εν λόγω αρχή της μεshy

γιστοποίησης δεν χρησιμoπoι~ίτα ι χαθόλου

Υπάρχει όμως ένα περαιτέρω σχετικό ζήτημα Στον ωφ~λιμισμό η ιχα shyνοποίηση κάθε επιθυμίας διαθέτει μια αξία καθεαυτή την οποία χαι θα

πρέπει να συνεκτιμούμε κάθε φορά που απαρασίζουμε τι είναι ορθό Κατά

τον υπολογισμό του μέγιστου υπολοίπου ικανοποίησης το τι αφορούν οι

επιθυμίες δεν έχει σημασία παρά μόνον έμμεσα Οι θεσμοί πρέπει να διαρρυθμίζονται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο της ικανοποίησης

Δεν ρωτάμε συνεπώς τίποτα για την πηγή ή την ποιότητά τους αλλά μόνον

για το πώς η ικανοποίηση των ~πιθυμιών ενδέχεται να ~πιδρά στο σύνολο

της ευζωίας Η κοινωνιχή ευημερία εξαρτάται ευθέως και αποκλειστικά

από τα επίπεδα της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκ~ιας των ατόμων Έτσι

αν οι άνθρωποι αντλούν ορισμένη ηδονή από τις διακρίσεις σε βάρος οριshy

σμένων από αυτούς ή χρησιμοποιούν την περιαγωγή ορισμένων σε καθεshy

στώς περιορισμένης ελευθερίας ως μέσο προαγωγής του αυτοσεβασμ06

των ιδίων τότε η ικανοποίηση τέτοιων επιθυμιών Οα πρέΠΕΙ να βαρύνει επίshy

σης στις διαβουλεύσεις μας με βάση την έντασή τους κοκ όπως και η

ικανοποίηση κάθε άλλης επιθυμίας Αν η κοινωνία αποφασίσει να αρνηθεί

την εκπλήρωσή τους ή να τις καταστείλει αυτΩ θα οφείλεται στο ότι τίνουν

ενδεχομένως να αποβοιΙν κοινωνικά καταστροφικές ενώ θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ευημερία με άλλους τρόπους

Στη δ ικαιοσύνη ως αχριβοδιχία από την άλλη τα πρόσωπα αποδέχοshy

νται εκ των προτέρων μια αρχή ίσης ελωθερίας και αΙJτό το χάνουν αγνο shy

ώντας τους ιοιαίτερους προσωπικούς τους σκοπούς Συμφωνούν λοιπόν σιωπηρά να προσαρμόζουν τις αντιλήψεις τους περί του ιδίο) αγαθού με

ό τι απαιτούν οι αρχές της δικαιοσύνης ή τουλάχιστον να μην προβάλλουν απαιτήσεις που θα τις παραβίαζαν υθέως Ένα άτομο που πιστεύ~ι ότι

αντλεί ικανοποΙηση βλέποντας τους άλλους να τελούν υπό καθεστώς μειω~ μένης ελευθερίας αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί εγείρει αξίωση για την ικανοποίηση αυτής της ηδονής Η ηδονή που αντλεί από τις στερήσεις των

άλλων αποτελεί καθεαυτή ένα κακό πρόκειται για μια ικανοποίηση που προϋποΘέτει την παραβίαση μιας αρχής με την οποία θα συμφωνούσε και ο

16 BenthBm The Principles οΙ Morrιls al1d Lcgislιllion κεφ Ι sect IV

Ι Η δικαιοσύνη ώς ακριβοδικα 59

(διος στην πρωταρχική θέση Οι αρχές τΟυ ορθού και της δικαισύνης εποshy

ιένως θέτουν ορισμένα όρια στο ποιες ικανοποιήσεις διαθέτουν αξία επιshy

~άλλoυν με άλλα λόγια περιορισμούς στο τι μπορεί να λογίζεται ως εύλοshyγη αντίληψη του αγαθού Οι άνθρωποι πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους

αυτές τις δεσμεύσεις όταν καταστρώνουν τα σχέδιά τους ή αποφασίζουν

με βάση τις φιλοδοξίες τους Στην περίπτωση της δικαιοσύνης ως ακριβοshy

διχίας επομένως οι ροπές και κλίσεις των ανθρώπων δεν θεωρούνται δεδοshy

μένες οποιεσδήποτε και αν τύχει να είναι ώστε το ζήτημα να είναι μόνον

πώς θα καταστεί δυνατόν να ιχανσποιηθο()Ι) με τον καλύτερο τρόπο Αντίshy

θετα μάλλον οι ανθρώπινες επιθυμίες και φιλοδοξίες περιορίζονται οχ

προοιμίου από τις αρχές της δικαιοσύνης οι οποίες και καθορίζουν ειδικόshy

τερα τα όρια τα οποία τα συστήματα σχοπών των ανθρώπων πρέπει να

σεβαστούν Αυτή την αντΙληψη μπορούμε να την εκφράσουμε λέγοντας ότι

στη διχαιοσΙJνη ως ακριβοδικία η έννοια του ορθού προηγείται αυτής του

αγαθού Ένα δίκαιο κοινωνικό σlJστημα προδιαγράφει και το φάσμα εντός

ΤΟΟ οποίου τα άτομα πρέπε ι να αναπτύσσουν τους στόχους τους προσφέshy

ροντάς τους ένα πλαίσιο διχαιωμάτων χαι ευκαιριών εντός του οποίου θα

μπορούν ισότιμα να προάγουν τους σκοπούς τους χαθώς χαι τα μέσα για

να το κάνουν Την ιδέα της προτεραιότητας της δικαιοσύνης αποδίδει εν

μέρει χαι η θέση σύμφωνα με την οποία τα συμφέροντα που προϋποθέτουν

την παραβίαση της δικαιοσύνης δεν έχουν αξία Εφόσον δεν διαθέτουν

εξαρχής καμία αξία δεν μπορούν και να υποσκελίσουν τις αξιώσεις της

Η προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαΘού αναδειχνύεται σε κεντριshy

κό γνώρισμα της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας Κατ αρχάς επιβάλλει οριshyσμένα κριτήρια στον σχεδιασμό της βασικής διάρθρωσης ως συνόλου αυτές οι ρυθμίσεις δεν πρέπει να τείνουν στη δημιουργία ροπών και στάσεων που

αντίκεινται στις δΙJΟ αρχές της δικαιοσύνης (σε ορισμένες αρχές δηλαδή στις οποίες η βασική διάρθρωση προσδίδει συγκεκριμένο περιεχόμενο) και πρέshyπει να διασφαλίζουν τη σταθερότητα των δίκαιων θεσμών Έτσι ήδη εξυshyπαρχής επιβάλλονται ορισμένοι περιορισμοί στο τι μπορεί να λογίζεται ως αγαθό καθώς και στο ποιες μορφές ανθρώπινου χαρακτήρα έχουν ηθική α~Ια άρα χαι στο τι είδους πρόσωπα πρέπει να είναι οι άνθρωποι Βέβαια καθε θεωρία της δικαιοσύνης θέτει κάποια όρια αυτού του είδους ιδίως δε

Ι 7 Η προτεραιότητα του ορθού αποτελεί Χ~JTΡΙΥό γνώρισμα xat της ηθιΧής τού ΚιηΙ Βλ για Π~ειyμα The ΙrίtίqιιcοjΡrικιίαιΙ Reasσn χεφ βιβλ Ι του πρώτοο μέροος ιδίως 00 61~5 τύμ 5 ou KnIIts GesιιmtneIte ScJlrijIetI Preuss ische AkDdemie der WisenscharIen (BerJin ΗΗ3) Μια σαshyφη~ ~ιαΤόnωση της Οέσης συναντάται στο laquo Thoory and Practice~) (για να συντομεύσω το) τίτλο)ΡΟΙΙlιαιΙ WrίΙίngs σσ 67 χε

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

58 Τζων Ρωλς

αν Οι ζΗχαιοι θεσμοί θα μεγιστοποιήσουν το αγαθό (Εδώ αντιλαμβάνομαι

το αγαθό όπως και ο ωφελιμισμός ως ικανοποίηση της ορθολογικής επιθυshy

μίας) Βεβαίως δεν απιθανο με τον τρόπο αυτό να παράγ~ται πράγματι το

μέγιστο αγαθό Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν συμπτωματιχό Το ζήτημα της

επίτευξης του μέγιστου καθαρού υπολοίπου ικανοποίησης δεν αναφύεται

ποτέ στο πλαίσιο της δικαιοσύνης ως ακριβοδιχίας η εν λόγω αρχή της μεshy

γιστοποίησης δεν χρησιμoπoι~ίτα ι χαθόλου

Υπάρχει όμως ένα περαιτέρω σχετικό ζήτημα Στον ωφ~λιμισμό η ιχα shyνοποίηση κάθε επιθυμίας διαθέτει μια αξία καθεαυτή την οποία χαι θα

πρέπει να συνεκτιμούμε κάθε φορά που απαρασίζουμε τι είναι ορθό Κατά

τον υπολογισμό του μέγιστου υπολοίπου ικανοποίησης το τι αφορούν οι

επιθυμίες δεν έχει σημασία παρά μόνον έμμεσα Οι θεσμοί πρέπει να διαρρυθμίζονται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο της ικανοποίησης

Δεν ρωτάμε συνεπώς τίποτα για την πηγή ή την ποιότητά τους αλλά μόνον

για το πώς η ικανοποίηση των ~πιθυμιών ενδέχεται να ~πιδρά στο σύνολο

της ευζωίας Η κοινωνιχή ευημερία εξαρτάται ευθέως και αποκλειστικά

από τα επίπεδα της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκ~ιας των ατόμων Έτσι

αν οι άνθρωποι αντλούν ορισμένη ηδονή από τις διακρίσεις σε βάρος οριshy

σμένων από αυτούς ή χρησιμοποιούν την περιαγωγή ορισμένων σε καθεshy

στώς περιορισμένης ελευθερίας ως μέσο προαγωγής του αυτοσεβασμ06

των ιδίων τότε η ικανοποίηση τέτοιων επιθυμιών Οα πρέΠΕΙ να βαρύνει επίshy

σης στις διαβουλεύσεις μας με βάση την έντασή τους κοκ όπως και η

ικανοποίηση κάθε άλλης επιθυμίας Αν η κοινωνία αποφασίσει να αρνηθεί

την εκπλήρωσή τους ή να τις καταστείλει αυτΩ θα οφείλεται στο ότι τίνουν

ενδεχομένως να αποβοιΙν κοινωνικά καταστροφικές ενώ θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ευημερία με άλλους τρόπους

Στη δ ικαιοσύνη ως αχριβοδιχία από την άλλη τα πρόσωπα αποδέχοshy

νται εκ των προτέρων μια αρχή ίσης ελωθερίας και αΙJτό το χάνουν αγνο shy

ώντας τους ιοιαίτερους προσωπικούς τους σκοπούς Συμφωνούν λοιπόν σιωπηρά να προσαρμόζουν τις αντιλήψεις τους περί του ιδίο) αγαθού με

ό τι απαιτούν οι αρχές της δικαιοσύνης ή τουλάχιστον να μην προβάλλουν απαιτήσεις που θα τις παραβίαζαν υθέως Ένα άτομο που πιστεύ~ι ότι

αντλεί ικανοποΙηση βλέποντας τους άλλους να τελούν υπό καθεστώς μειω~ μένης ελευθερίας αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί εγείρει αξίωση για την ικανοποίηση αυτής της ηδονής Η ηδονή που αντλεί από τις στερήσεις των

άλλων αποτελεί καθεαυτή ένα κακό πρόκειται για μια ικανοποίηση που προϋποΘέτει την παραβίαση μιας αρχής με την οποία θα συμφωνούσε και ο

16 BenthBm The Principles οΙ Morrιls al1d Lcgislιllion κεφ Ι sect IV

Ι Η δικαιοσύνη ώς ακριβοδικα 59

(διος στην πρωταρχική θέση Οι αρχές τΟυ ορθού και της δικαισύνης εποshy

ιένως θέτουν ορισμένα όρια στο ποιες ικανοποιήσεις διαθέτουν αξία επιshy

~άλλoυν με άλλα λόγια περιορισμούς στο τι μπορεί να λογίζεται ως εύλοshyγη αντίληψη του αγαθού Οι άνθρωποι πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους

αυτές τις δεσμεύσεις όταν καταστρώνουν τα σχέδιά τους ή αποφασίζουν

με βάση τις φιλοδοξίες τους Στην περίπτωση της δικαιοσύνης ως ακριβοshy

διχίας επομένως οι ροπές και κλίσεις των ανθρώπων δεν θεωρούνται δεδοshy

μένες οποιεσδήποτε και αν τύχει να είναι ώστε το ζήτημα να είναι μόνον

πώς θα καταστεί δυνατόν να ιχανσποιηθο()Ι) με τον καλύτερο τρόπο Αντίshy

θετα μάλλον οι ανθρώπινες επιθυμίες και φιλοδοξίες περιορίζονται οχ

προοιμίου από τις αρχές της δικαιοσύνης οι οποίες και καθορίζουν ειδικόshy

τερα τα όρια τα οποία τα συστήματα σχοπών των ανθρώπων πρέπει να

σεβαστούν Αυτή την αντΙληψη μπορούμε να την εκφράσουμε λέγοντας ότι

στη διχαιοσΙJνη ως ακριβοδικία η έννοια του ορθού προηγείται αυτής του

αγαθού Ένα δίκαιο κοινωνικό σlJστημα προδιαγράφει και το φάσμα εντός

ΤΟΟ οποίου τα άτομα πρέπε ι να αναπτύσσουν τους στόχους τους προσφέshy

ροντάς τους ένα πλαίσιο διχαιωμάτων χαι ευκαιριών εντός του οποίου θα

μπορούν ισότιμα να προάγουν τους σκοπούς τους χαθώς χαι τα μέσα για

να το κάνουν Την ιδέα της προτεραιότητας της δικαιοσύνης αποδίδει εν

μέρει χαι η θέση σύμφωνα με την οποία τα συμφέροντα που προϋποθέτουν

την παραβίαση της δικαιοσύνης δεν έχουν αξία Εφόσον δεν διαθέτουν

εξαρχής καμία αξία δεν μπορούν και να υποσκελίσουν τις αξιώσεις της

Η προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαΘού αναδειχνύεται σε κεντριshy

κό γνώρισμα της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας Κατ αρχάς επιβάλλει οριshyσμένα κριτήρια στον σχεδιασμό της βασικής διάρθρωσης ως συνόλου αυτές οι ρυθμίσεις δεν πρέπει να τείνουν στη δημιουργία ροπών και στάσεων που

αντίκεινται στις δΙJΟ αρχές της δικαιοσύνης (σε ορισμένες αρχές δηλαδή στις οποίες η βασική διάρθρωση προσδίδει συγκεκριμένο περιεχόμενο) και πρέshyπει να διασφαλίζουν τη σταθερότητα των δίκαιων θεσμών Έτσι ήδη εξυshyπαρχής επιβάλλονται ορισμένοι περιορισμοί στο τι μπορεί να λογίζεται ως αγαθό καθώς και στο ποιες μορφές ανθρώπινου χαρακτήρα έχουν ηθική α~Ια άρα χαι στο τι είδους πρόσωπα πρέπει να είναι οι άνθρωποι Βέβαια καθε θεωρία της δικαιοσύνης θέτει κάποια όρια αυτού του είδους ιδίως δε

Ι 7 Η προτεραιότητα του ορθού αποτελεί Χ~JTΡΙΥό γνώρισμα xat της ηθιΧής τού ΚιηΙ Βλ για Π~ειyμα The ΙrίtίqιιcοjΡrικιίαιΙ Reasσn χεφ βιβλ Ι του πρώτοο μέροος ιδίως 00 61~5 τύμ 5 ou KnIIts GesιιmtneIte ScJlrijIetI Preuss ische AkDdemie der WisenscharIen (BerJin ΗΗ3) Μια σαshyφη~ ~ιαΤόnωση της Οέσης συναντάται στο laquo Thoory and Practice~) (για να συντομεύσω το) τίτλο)ΡΟΙΙlιαιΙ WrίΙίngs σσ 67 χε

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

60 Τζων Ρωλ

όσα είναι αναγκαία ώστε δεδομένων των περιστάσεων να είναι δΙΝατόν να

ικανοποιηθούν οι βασικές αρχές της Ο ωφελιμισμός αποκλείει εκείνες τ ις

επιθυμίες και προδιαθέσεις που αν ενθαρρύνονταν ή επιτρέπονταν Θα

οδηγούσαν ενόψει των περιστάσεων σε χαμηλότερο καθαρό υπόλοιπο

ικανοποίησης Ο περιορισμός αυτός όμως είναι ως επί το πλείστον τυ~ιxός

και ως εκ τούτου απούσης μιας επαρκώς λεπτομερούς επίγνωσης των πεshy

ριστάσεων δΖν παρέχει και πολλές ενδείξε ις σχετικά με το ποιες είναι αυ shy

τές οι επιθυμ ίες κα ι ροπές Αυτό βέβαια δεν συνιστά από μόνο του ένσταshy

ση κατά το ωφελιμισμοί) Αποτελεί απλώς γνώρισμα της ωφελιμιστικής δι shy

δασκαλίας το ότι προκειμένου να προσδιορίσε ι ποιες μορφές ηθικοό χαραshy

χτήρα πρέπει να ενθαΡΡ ΙJvoντα ι σε μια δίκαιη κοινωνία στηρίζεται σε μεγάshy

λο βαθμό σε φυσικά χαρακτηριστικά και σε τυχαιότητες της ανθρώπινης

ζωής Το ηθιχό ιδανικό της διχαιοσόνης ως αχριβοδικίας συναντάται ενσταshy

λαγμένο ήδη στις πρώτες αρχές της ηθικής θεωρίας Και αυτό είναι κάτι

ΠΩ χαρακτηρίζει τις θεωρίες του φυσbullκοό δικαίου (τη σομβολαιοκρατική παράδοση) μάλλον παρά τη θεωρία της ωφελιμότητας

Αναδεικνύοντας αυτές τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως

ακριβοδικία και τον ωφελιμισμό είχα μέχρbull τώρα κατά νου μόνον την κλαshyσική ωφΖλιμιστιχή διδασκαλία Τέτοιες είναι οι απόψεις τοό Benlham και τοό Sidgwick καθώς και των ωφελιμιστών οικονομολόγων Edgeworlh και Pigou ΤΟ είδος του ωφελιμισμοό που ασπάζεται ο Hume δεν θα εξυπηshyρετούσε τον σκοπό μου Πράγματι στην περίπτωσή του δεν πρόκειται

κατ ακριβολογία για ωφελιμισμό Στα πολό γνωστά επιχειρήματά του καshy

τά της θεωρίας του συμβολαίου τοό Locke για παράδειγμα ο Hume υποστηρίζει πως οι αρχές της πίστης και της υπακοής Οεμελιώνονται από

κοινοό στην ωφελιμότητα ώστε να μην χερδίζει κανείς τίποτα βασίζοντας

την πολιτική υποχρέωση σε ένα πρωταρχικό συμβόλαιο Η διδασκαλία τοι)

Locke αποτελεί κατά τον Hume μια περιττή επιπλοκή θα μπορούσε καshy

νείς εξίοου καλά να επικαλεσθε ί απευθείας την ωφελιμότητα ι 8 Αλλά αυτό

που ο Htlme φαΙνεται να εννοεί ως ωφελιμότητα δεν είναι παρά τα γενLκά

συμφέροντα και ανάγκες της χοινωνίας Οι αρχές της πίστης και της

υπακοής πηγάζουν από την ωφελιμότητα με την έννοια ότι η διατήρηση

της κοινωνικής τάξης θα ήταν αδόνατη αν αυτές οι αρχές δεν γίνονταν γενιshy

κά σεβαστές Έτσι όμως ο Hume δεν κάνει κάτι διαφορετικό από το να υποθέτει ότ ι εφόσον ο νόμος και η διακυβέρνηση συνάδουν με τα

προστάγματα που θεμελιώνονται στην ωφελιμότητα κάθε άνθρωπος από

18 Of the Origin31 ConIracIraquo στο Essoys Moro ΡοΙίlίco nιrd JiI(gtrary ed Τ Η Green lInd ΤΗ

Grose τόμ t (Londo 1875) σσ 454 Κ ε

J JJ δικαισσύvη ως ακριβ()δικία 6 1

τη σltοπιά του μακροπρόθεσμου συμφέροντός του πρόκειται να βγει κερshy

δισμένος Πουθενά δεν γίνεταΙ μνεία σε ωφελήματα ορ ισμένων που αντιshy

σταΟμ(ζουν τις απώλειες κάποιων άλλων Κατά τον Hume συνεπώς η

ωφελιμότητα φαίνεται να είναι ταυτόσημη με κάποια μορφή του κοινού

καλού γιατί ο ι θεσμοί ιχανοποtoύν τα αιτήματα του κοινού καλού όταν

ακριβώς αποβαίνουν μακροπρόθεσμα τουλάχιστον προς το συμφέρον του

καθενός Αν τώρα αυτή η ερμηνεία τού Hulne είναι σωστή δεν φαίνεται εκ

πρώτης όψεως τουλάχιστον οότε να συγκροόεται με την προτεραιότητα

της δικαιοσόνης οότε να είνα ι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλία του συμshy

βολαίου τοό Locke Γιατί ο ρόλος των ίσων δικαιωμάτων στον Locke έγκειshy

ται ακριβώς στο να διασφαλίζουν ότι οι μόνες επ ιτρεπτές αποκλίσεις από

τη φυσική κατάσταση Οα είναι όσες σέβονται αυτά τα δικαιώματα Κα υπηshy

ρετοόν το κοινό συμφέρον Είναι σαφές ότι όσες μεταβολές της φυσικής

κατάστασης εγκρίνει ο Locke ικανοποιούν πράγματι αυτή τη συνθήκη ούshy

τως ώστε οι ορΟολογικοί άνθρωποι που μεριμνούν για την προαγωγή των

σχοπών τους θα συμφωνούσαν στην υιοθέτησή τους στο πλαίσιο μιας καshy

τάστασης ισότητας Ο Hume δεν αμφισβητεί πουθενά το πρόσφορο τέτοιshy

ων περιορισμών Η κριτική που ασκεί κατά της θεωρίας του σιgtμβολαίου

στΟν Locke όχι μόνον δεν απορρίπτει αλλά φαίνεται επιπλέον να αναγνωshy

ρίζει τον θεμελιώδη ισχυρισμό της τελευταίας

Η αξία της κλασικής ωφελιμιστικής άποψης όπως αυτή διατυπώθηκε

από τον Bentham τον Edgeworth και τΟν Sidgwick έγκειται στο ότι δια shy

κρίνει ξεκάθαρα ποιο είναι το διακύβευμα το ζήτημα της σχετικής προτεshy

ραιότητας των αρχών της δικαιοσόνης και των δικαιωμάτων που οι αρχές

αυτές εγκαθιδρύουν Το θέμα λοιπόν είναι αν η περ ιαγωγή ορισμένων σε

μειονεκτική θέση μπορεί να αντισταθμίζεται από το μέγεθος των πλεονεshy

κτημάτων που θα είναι έτσι σε θέση να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι ή αν

αντίθετα η βαρότητα της δικαιοσόνης επιτάσσε ι ίση ελευθερία για όλους επιτρέποντας εκείνες μόνον τις ωκονσμιχές και κοινωνικές ανισότητες που

αποβαίνουν προς όφελος του κάθε προσώπου Κάτω από τις αντιΟέσεις αυτές ανάμεσα στον κλασικό ωφελιμισμό και τη δικαιοσύνη ως ακριβοδι shyΧία λανθάνει μια διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την κοινωνία Στη μια περίπτωση η ευτεταγμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα σχήμα συνεργασίας που αποβλέπει στο αμοιβαίο όφελος και διέπεshyται από αρχές τις οποίες τα πρόσωπα θα επέλεγαν στο πλαίσιο μιας ακριshy~oδ(χαιης αρχικής κατάστασης Στην άλλη πάλι ως ευτεταγμένη κοινωνία ογΙζεται η αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πόρων η οποία αΠOβλέ~ει στη μεγιστοπο(ηση της ικανοποίησης του ενιαίου συστήματος επιθιψιων Που κατασκευάζεται από τον αμερόληπτο θεατή με βάση την

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)

62 Τζων Ρωλς

ποικιλία των επιμέρους ατομικών συστημάτων επιθυμιών ) τα οποία Χαι γίνονται αποδεχτά ως δεδομένα Η αντίθεση αυτή αναδεικνύεται κατεξοshy

χήν μέσω της σύγκρισης με τον κλασικό ωφελιμισμό στη φυσικότερη συλshy

λογιστική συναγωγή του

7 ΕΝΟΡΑΣΙΟΚ])ΑΤΙΑ

Αντιλαμβάνομαι εδώ την ενορασιοχρατία με έναν τρόπο γενικότερο απ

αυτόν που συηθίζεται ως μια διδασκαλία δηλαδή σύμφωνα με την οποία

υπάρχει μια μη αναγώγιμη οικογένεια πρώτων αρχών τις οποίες θα πρέπει

να σταθμίζουμε μεταξύ τους αναρωτώμενοι ποιο σημείο ισορροπίας μάς

φαίνεται κατά την έγκριτη εΑτίμησή μας ως το πλέον δίκαιο Από τη στιγshy

μή που θα φτάσουμ ε στΟ κατάλληλο επίπεδο γενικότητας ο ενορασωκράshy

της υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται άλλα υψηλότερης τάξης κριτήρια ικαshy

νά να προσδιορίσουν με εποικοδομητικό τρόπο σε ποια από τ ις ανταγωνι shy

στικές μεταξύ τους αρχές της δικαιοσύνης θα δοθεί η προσήκουσα έμφαshy

ση Έτσι ενώ η πολυπλοκότητα των ηθικών γεγονότων προϋποθέτει μ ια

ποικιλία διακριτών μεταξ6 τους α(Υχών δεν υπάρχει κάποιο μοναδιχό πρό shy

τυπο ιχανό να αποδώσει το νόημά τους στο σύνολό τοuς ή να απονείμει

στην καθεμία την προσήκουσα βαρύτητα Οι ενορασιοκρατικές (ή διαισθηshy

τικές) θεωρίες διαθέτουν επομένως δύο γνωρίσματα πρώτον συνίσταshy

νται από μια πληθώρα πρώτων α(JXών που ενδέχεται να ουγχροuονται μεshy

ταξύ τους υποδεικνύοντας ενόψει συγκεκριμένων τύπων περιστάσεων

αντίρροπες κατευΟυντήριες και δεύτερον δεν περιλαμβάνουν κάποια δεshy

δηλωμένη μέθοδο ή κανόνες προτεραιότητας προκειμένου να σταθμίζουν

τις αρχές αυτές μεταξ6 τους πρέπει με άλλα λόγια να πετύχει κανείς την

ισορροπία απλώς με τη δ ιαίσθησή του με αυτό δηλαδή πο του φαίνεται

πιο κοντά στο ορθό Αν πάλι υπάρχουν κανόνες προτεραιότητας αυτοί θεshy

ωρούνται λίγο πολύ τετριμμένο ι κoινόΤOΠΩ~ και μάλλον ανίκανοι να συμ shy

βάλλουν ουσιωδώς στΟ να καταλήξει κανείς σε μια κρίση9

19 Διαισθητικές θεωρίες αυτού του τύποΙ) συναντώναι στα I3rian Barry Polίιical ArgunIeJjf

(London RoIIlledge alld Kegltln PaII I 1965) βλ ιδίως σσ 4-8 286 χ ε RB Brandl ΕΙΙι ίca 17Ieori

(Englewood CΙiffs NJ Ιgtrenlίce-Ηall Inc 1959) σσ iί(M iί26 429 κ ε όπου η CΙΡ(ή της ωφελιshy

μότητας συνδυάζεται με μια αρχή ισότητας κω Nicholas Heschcr Disfrib l1filJf JIISIicε (New York

Bobbs-M eriJI t966) σσ 35-4 1 11 5-121 όπuu εισάγον ται ανάλογοι περιορισμοί χόρ-η στην tvIUtιx

του απoτελεσμστιxoιJ μέσου ΌΡUυ Ο Robert Nozick πραγματεόεται μερικά σπό τσ προβλήματα που

αντιμετωπΙζει η σνάπτυξη μιας ενoρασωκρατlας αυτού οι) εΙδους στο laquo Μ οιι Ι Complica tions and

Moral SIructLHQSraquo NIIufa Loω ForrIιrI τόμο 13 (1968)

Ι Jl δκαιοσύη ως σκριβοδικΙσ 63

Με την ενορασιοκρατΙα είθισται να συνδέεται ποικιλία ισχυρισμών

όπως για παράδειγμα ότι οι έννο ιες του ορθού και του αγαθού δεν επιδέshy

χονται περαιτέρω ανάλυση ότι οι ηθικές αρχές κατάλληλα διατυπωνόμε shy

νες εκφράζουν αυταπόδεικτες προτάσεις σχετικά με θεμιτές ηθικές αξιώshyσεις χΟΚ Θα αφήσω εδώ κατά μέρος τα ζητήματα αυτά Οι χαρακτηριshy

στικές αυτές επιστημολογικές θέσεις δεν αποτελούν αναγκαίο τμήμα της

ενορασιοκρατίας όπως την αντιλαμβάομαι εδώ Θα ήταν ίσως καλύτερο

αν προκειμένου περί της εvορασιοχρατίας με αυτή την ευρεtα έννοια κά shy

ναμε λόγο για πλουραλισμό Παρ όλα αυτά μια αντίληψη δικαιοσύνης

μπορεί να είναι πλουραλιστική χωρίς να απαιτεί να σταθμίζουμε τη βαρύ shy

τητα των αρχών της με βάση τη διαίσθηση γιατί μπορεί κάλλιστα να περιshy

λαμβάνει τους αναγκαίΟlJς κανόνες προτεραιότητας Προκειμένου να ανα shy

δειχθεί η ωθεία αυτή επίκληση της έγκριτης εκτίμησής μας κατά τη στάθshy

μιση των αρχών φαίνεται σκόπιμο να αντιλαμβανόμαστε την ενορασιο shy

χρατία με αυτό τον πιο γενικό τρόπο Το σε ποιο βαθμό μια τέτοια άποψη

είναι δέσμια συγκεκριμένων επιστημολογικών θεωριών αποτελεί ξεχωριshy

στό ζήτημα

Νοούμενη πλέον με αυτό τον τρόπο η ενορασιοκρατία εκδηλώνεται με

πολλές μορφές Τέτοιοι) τιJπoυ είναι όχι μόνο οι ιδέες που χρησιμοποιούμε

στην καθημερινότητά μας αλλά ίσως και οι περισσότερες φιλοσοφικές δ ιshy

δασκαλίες Ένας τρόπος για να διακρίνει κανείς τις διαισΟητικές απόψεις

μεταξύ τους είναι ο βαθμός γενικότητας των αρχών ΤΟlJς Η ενορασιοκρα shy

τΙα του κοινού νου μορφοποιε ίται σε ομάδες σχετικά συγκεκριμένων προshy

σταγμάτων καθεμιά από τις οποίες βρίσκει εφαρμογή σε ένα επιμέρους

πρόβλημα της δικαιοσύνης Έτσι μια ομάδα προσταγμάτων βρίσκει εφαρshy

μογή στο ζήτημα του ακριβοδίκαιου μισθού μια άλλη σε αυτό της φορολοshy

γίας μια τρίτη στο πρόβλημα τοιgt κολασμο6 κοκ Προκειμένου να κατα shyλήξει κανείς φέρ ειπείν στην ιδέα του ακριβοδίκαιου μισθού θα πρέπει

Η ενuρασιoχρατlα με την παραδοσιαχή της έννοια περιλαμβάνει και Ο(gtισμένες επιστημoλσyικiς θέσεις όπως γιcι παρά8ειγμα αοτές που συJδέoνται με την προφάναα χω ην αναΥκαιόnμα ων ηΟιχών CΨxών Αντιπροσωπεuτι)(ά Υια τα ζητ~ματα αυτά είναι τα έργα G Ε Muore Prirιcilin EIJI icn

(Cambridge The University PI-ess 1903) ιδίως τα χεφ Ι και ν ι middot τα δοκίμια χαι οι διαλtξεις τού Η Α Prichanl στο ΜΟΜΙ ObJigtltioι1 (Oxforo ne CΙaI-endOII Press Ι 9iί9) ιδίως ΤΟ πρltι)το διιχίμιο (J)ues

Morlll Philosophy Rest οη II Mistakeraquo ( 1912) W D Ross ΓΙι RigII afld Οι CIloιf(Oxfo Id Tlle CΙθshyrendorι Press 1930) ιδίως τα χεφ Ι ~αι 11 χαθώς και το Τ FoIIIItftiιIII$ (16IIC5 (Oxford The CΙa shyrendon Press (939) Βλ επίσης κατά τον δέχαΤΩ όγδοο αιώια την πραγματεία τού Richard Price

Α Revictu ο ΙIΙ ι Pril1c iΉJf Qιιestίοns ΟΙ Morals 3η έκδ 1787 ed D J) RIιphae I (Oxfotd The Cla rendon

Press 1948) Για μια πρόσφατη συζήτηση αυτής της χλασιχής μορφής ενορασιοκρατ(ας βλ HJ MCCIoskey MeIa-EI1I ics olld NoIIIfiίIe E JIics (The Hague ΜDrtίnίus Nijhof 1969)