Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό...

38

Transcript of Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό...

Page 1: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1

Page 2: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Περιεχόμενα Εισαγωγή: Η ευθύνη της γνώσης, οι προκλήσεις, οι απαντήσεις και το βιβλίο 1

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 11

1.1 Οι βασικές πηγές της μεγέθυνσης 12 1.2 Το «ανερμήνευτο μέρος» της μεγέθυνσης. Οι παράγοντες διαμόρφωσης του

συνολικού παράγοντα παραγωγικότητας 15

1.3 Μικρές ανοιχτές οικονομίες και ανάπτυξη 17 1.4 Οι βασικές παγκόσμιες οικονομικές μεταβολές 17 1.5 Η νομισματική οικονομία 24 1.6 Οι πληθυσμιακές ροές 25 1.7 Τεχνολογία και καινοτομία 28 1.8 Ενέργεια και κλιματική αλλαγή 31 1.9 Η διαμόρφωση της εθνικής δύναμης 34 1.10 Η Ν.Α. Ευρώπη και η Ελλάδα 37 Βιβλιογραφία 40

Κεφάλαιο 2: Η μεγέθυνση πριν την κρίση στην Ελληνική οικονομία 43

2.1 Η μεγέθυνση στην Ελληνική οικονομία 44 2.2 Η χρηματοδότηση της μεγέθυνσης και του πλούτου 47 2.3 Η παραγωγή και το εισόδημα 50 2.4 Οι καταναλωτικές δαπάνες 52 2.5 Εισαγωγές, εξαγωγές και το ισοζύγιο πληρωμών 53 2.6 Ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα 56 2.7 Μεγέθυνση και ζήτηση στην Ελληνική οικονομία 62 2.8 Το μέγεθος της παραοικονομίας και οι επιπτώσεις της 63 2.9 Η επιχειρηματικότητα 69 Βιβλιογραφία 75

Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77

3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης 77 3.2 Ο έλεγχος της σύγκλισης της Ελληνικής οικονομίας με την Ευρωπαϊκή

Ένωση 84

3.3 Το ερώτημα της ποιότητας ζωής και της ανάπτυξης 91 Βιβλιογραφία 93

Page 3: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Κεφάλαιο 4: Ανθρώπινο κεφάλαιο: Εκπαίδευση, καινοτομία και υγεία 95 4.1 Η ποσοτική διάσταση της εκπαίδευσης 95 4.2 Τα ποιοτικά αποτελέσματα του εκπαιδευτικού συστήματος 99 4.3 Εκπαίδευση και αγορά εργασίας 108 4.4 Η σχέση έρευνας και καινοτομίας ως σοβαρό πρόβλημα στο Ελληνικό

εκπαιδευτικό σύστημα 112

4.5 Η χρηματοδότηση της παιδείας 114 4.6 Σύνοψη των προβλημάτων του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος 119 4.7 Η αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού 120 4.8 Καινοτομική δραστηριότητα των επιχειρήσεων 124 4.9 Η υγεία του πληθυσμού 132 Βιβλιογραφία 136

Κεφάλαιο 5: Πολιτισμικές αξίες, στερεότυπα και ιστορική εξέλιξη 139

5.1 Η εξέλιξη της Ελληνικής οικονομίας 140 5.2 Κίνδυνος, χρόνος δέσμευσης των επενδυτικών κεφαλαίων και παραγωγικό

πρότυπο στην Ελληνική οικονομία 147

5.3 Πολιτισμικές αξίες και στερεότυπα 148 5.4 Εμπειρικές ενδείξεις για την ιεράρχηση των πολιτισμικών αξιών 152 5.5 Το κοινωνικό κεφάλαιο 156 5.6 Ο ρόλος των οικογενειακών δικτύων στην Ελληνική κοινωνία 160 5.7 Οι οικονομικές και κοινωνικές αντανακλάσεις του πολιτισμικού μοντέλου 162

5.7.1 Η βασική περιγραφή του υποδείγματος 162 5.7.2 Ο χρονικός προσανατολισμός και η αντιμετώπιση του μέλλοντος 163 5.7.3 Η αυτοαπασχόληση και η παραοικονομία 164

Βιβλιογραφία 168 Κεφάλαιο 6: Οι ιδιόμορφοι οικονομικοί θεσμοί 171

6.1 Τα χαρακτηριστικά των συναλλαγών 172 6.1.1 Τα φανερά κόστη συναλλαγών 173 6.1.2 Τα μη φανερά κόστη συναλλαγών και η επιχειρηματική ανάπτυξη 174 6.1.3 Τα μη φανερά κόστη συναλλαγών και η διαφθορά 177

6.2 Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας 178 6.3 H ολιγοπωλιακή κατάσταση στην Ελλάδα 183 6.4 Ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις 185 6.5 Η διάρθρωση του χρηματοοικονομικού συστήματος: Τράπεζες ή

χρηματαγορές; 189

6.6 Βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος 193 6.7 Το φορολογικό και το ασφαλιστικό σύστημα 196

6.7.1 Η διάρθρωση του φορολογικού συστήματος 200 6.7.2 Οργάνωση και λειτουργία των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης 203

6.8 Το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελληνική οικονομία 204 Βιβλιογραφία 208

Page 4: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Κεφάλαιο 7: Οι πολιτικοί θεσμοί και η κατανομή του εισοδήματος 211 7.1 Πολιτικοί θεσμοί στην Ελλάδα 212 7.2 Η ποιότητα των πολιτικών θεσμών 218 7.3 Μέγεθος δημόσιου τομέα και αποτελεσματικότητα 219 7.4 Η γραφειοκρατία 221 7.5 Οι δημόσιες επιχειρήσεις 226 7.6 Η επιρροή του κράτους στη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας 229 7.7 Οι ομάδες πίεσης στην Ελληνική κοινωνία 231

7.7.1 Οι επαγγελματικές οργανώσεις 232 7.7.2 Ενώσεις ελεύθερων επαγγελματιών 235 7.7.3 Οι εργατικές ενώσεις 238 7.7.4 Οι αγρότες 242 7.7.5 Οι συνταξιούχοι 243 7.7.6 Οι άνεργοι 243

7.8 Οι πολιτικοί θεσμοί και η διανομή του εισοδήματος 244 7.8.1 Η διανομή του εισοδήματος 244 7.8.2 Αναδιανομή του εισοδήματος 247 7.8.3 Βασικά χαρακτηριστικά της φτώχειας στην Ελλάδα 248

Βιβλιογραφία 251 Κεφάλαιο 8: Τα ανθρώπινα κίνητρα 255

8.1 Κίνητρα και οικονομικό αποτέλεσμα 255 8.2 Η διαμόρφωση των κινήτρων 258 8.3 Η επίδραση των πολιτισμικών στερεοτύπων στη διαμόρφωση των κινήτρων 259 8.4 Οι βασικοί μηχανισμοί των κινήτρων 261 8.5 Κίνητρα και επιχειρηματική συμπεριφορά 264 8.6 Η σημασία της διάρκειας δέσμευσης των επενδυτικών κεφαλαίων και η

ανάληψη κινδύνου 265

8.7 Ψυχολογικές ανάγκες και κίνητρα 271 8.8 Οι αποδόσεις των επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο 272 8.9 Κίνητρα και οικονομικοί θεσμοί 279

8.9.1 Το χρηματοπιστωτικό σύστημα 279 8.9.2 Χρηματοπιστωτικό σύστημα, κρίση και κίνητρα των

χρηματοοικονομικών διαχειριστών 280

8.9.3 Το φορολογικό σύστημα 281 8.9.4 Το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης 282 8.9.5 Παράλληλη οικονομία και κίνητρα 283 8.9.6 Κίνητρα και απόδοση κεφαλαίου 287

8.10 Κίνητρα και επιχειρηματική δραστηριότητα 289 Βιβλιογραφία 293

Page 5: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Κεφάλαιο 9: Η κρίση του 2008-2010 και το Οικονομικό Πρόγραμμα Σταθερότητας

295

9.1 Πρόσφατες χρηματοοικονομικές κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας 296

9.2 Η κρίση του 2008 και η πραγματική παγκόσμια οικονομία 297

9.3 Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία 302

9.4 Οι χρονικές φάσεις της κρίσης 307

9.5 Οι εσωτερικές συνθήκες της κρίσης 314

9.5.1 Το δημόσιο χρέος και η λήξη του 314

9.5.2 Τα spreads 317

9.5.3 Τα Credit Default Swaps 317

9.5.4 Οι τρεις οίκοι αξιολόγησης 319

9.5.5 Το πρόβλημα του χρηματοπιστωτικού συστήματος 320

9.5.6 Ο δημόσιος δανεισμός 324

9.6 Οι εξωτερικές συνθήκες της κρίσης 326

9.7 Η δημιουργία του ΕΜΣ και η ένταξη της Ελληνικής οικονομίας σε αυτόν 330

9.7.1 Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 (Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης, ΠΣΑ)

330

9.7.2 Μάρτιος 2010: Το αποτέλεσμα των επιθετικών πιέσεων των αγορών και οι διορθωτικές - συμπληρωματικές αποφάσεις της Ελληνικής κυβέρνησης

331

9.7.3 Μάιος 2010: Ένταξη στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης 332

9.8 Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες

334

Βιβλιογραφία 338 Κεφάλαιο 10: Οι βαθύτερες αιτίες του Ελληνικού οικονομικού και κοινωνικού προβλήματος

339

10.1 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του θεσμικού υποβάθρου 341 10.1.1 Το πολιτισμικό υπόβαθρο και η σημασία του 343 10.1.2 Η συσκότιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας 346 10.1.3 Οι πολιτικοί θεσμοί ως προσδιοριστικός παράγοντας για την

αναδιοργάνωση των οικονομικών θεσμών 348

10.2 Οι κοινοί πόροι ως η κύρια πηγή πλούτου 351 10.3 Ο ηθικός κίνδυνος στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα και η θεσμική

αδυναμία στην Ε.Ε. 353

10.4 Η μακροχρόνια κοινωνική επιλογή της διεύρυνσης του δημόσιου τομέα ως μέσο απορρόφησης του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού

358

10.5 Η συστηματική ύπαρξη υψηλών επιπέδου κινδύνου στην Ελληνική κοινωνία και οικονομία

360

Βιβλιογραφία 361

Page 6: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Κεφάλαιο 11: Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση 363 11.1 Η κοινωνική αντίληψη της κρίσης 363

11.2 Η μεσο-μακροπρόθεσμη οπτική στη διεθνή και την Ευρωπαϊκή Οικονομία 367

11.3 Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, μεγέθυνση και προσαρμογή 377

11.4 Το κλασικό και το ιδιόμορφο υπόδειγμα αγοράς, η κρίση και το Οικονομικό Πρόγραμμα Προσαρμογής (ΟΠΠ)

380

11.5 Το οικονομικό πρόγραμμα προσαρμογής, η πολιτική και η διανομή του εισοδήματος

394

11.6 Οικονομικό Πρόγραμμα Προσαρμογής, πολιτισμικό υπόβαθρο, κίνητρα, κοινωνικό κεφάλαιο και επιχειρηματικό κεφάλαιο

397

Βιβλιογραφία 400 Κεφάλαιο 12: Η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων της Οικονομικής Προσαρμογής

401

12.1 Η δημοσιονομική προσαρμογή και οι εξελίξεις στην πραγματική οικονομία 401 12.2 Οι διαρθρωτικές παρεμβάσεις 415 12.3 Χρηματοπιστωτικό σύστημα και πραγματική οικονομία 422 12.4 Εκπαίδευση και καινοτομία 429 12.5 Η λειτουργικότητα της υπόθεσης εργασίας του ΟΠΠ 432 Βιβλιογραφία 436

Κεφάλαιο 13: Η μεσο-μακροπρόθεσμη προοπτική στην Ελληνική οικονομία

437

13.1 Η μεσο-μακροπρόθεσμη οπτική στην Ελληνική οικονομία και οι πηγές της νέας μεγέθυνσης

437

13.2 Η σχέση των βασικών παραγόντων μεγέθυνσης και των υπολοίπων παραγόντων (TFP)

446

13.3 Η υπέρβαση της τάσης 452 13.3.1 Οι πολιτικές προϋποθέσεις 453 13.3.2 Οι προδιαγραφές του αναπτυξιακού μοντέλου 455

13.4 Στόχος, μέσα και χρονική αποτελεσματικότητα για τη θετική υπέρβαση της αναπτυξιακής τάσης

458

13.4.1 Οι στόχοι του αναπτυξιακού μοντέλου 458 13.4.2 Τα μέσα εφαρμογής του αναπτυξιακού μοντέλου 464

Βιβλιογραφία 468 Παράρτημα: Μία τομεακή πρόταση για την αναπτυξιακή δυναμική στην Ελληνική Οικονομία: Κλιματική αλλαγή, γήρανση πληθυσμού, τουρισμός, πολιτισμός

471

1. Γεωφυσικές συνιστώσες της μακροπρόθεσμης εξέλιξης στην Ελληνική οικονομία

472

1.1 Η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της 472 1.2 Η γήρανση του πληθυσμού 473

2. Ο τουριστικός τομέας και η Ελληνική οικονομία 475 3. Ο παραγωγικός τομέας του πολιτισμού 481 4. Η υγεία 486 Βιβλιογραφία 489

Page 7: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Κεφάλαιο 1 Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση

Το οικονομικοκοινωνικό παγκόσμιο περιβάλλον μεταβάλλεται ραγδαία. Η

ταχύτητα μεταβολής των οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του 20ου και ιδιαίτερα των αρχών του 21ου αιώνα. Οι μεταβολές αυτές, επηρεάζουν όλους τους συμμετέχοντες στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι, εθνικές οικονομίες, επιχειρηματικές οντότητες και εργαζόμενους. Το κεφάλαιο αυτό, στοχεύει να εισάγει τον αναγνώστη στη δυναμική των μεταβολών αυτών καθώς και να τον καταστήσει ικανό να αντιληφθεί τη θέση της Ελληνικής οικονομίας (ως μία μικρή ανοιχτή οικονομία και κοινωνία) στις ευρύτερες παγκόσμιες εξελίξεις. Για το σκοπό αυτό είναι απαραίτητο, να ανιχνευθούν οι κύριες συνιστώσες της παγκόσμιας οικονομικής διάρθρωσης και αναδιάρθρωσης.

Ποιες είναι οι πραγματικές δυνάμεις που διαμορφώνουν τη νέα αξία στην οικονομία, οι οποίες επιδρούν στην αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος μιας χώρας, ποιες είναι δηλαδή οι πηγές μεγέθυνσης μιας οικονομίας. Από μία άποψη, το ερώτημα αυτό συμπυκνώνει τα βασικά ερωτήματα που έθεσαν οι κλασικοί, από το "World of Nations" του Adam Smith μέχρι το "On the Principles of Political Economy and Taxation" του D. Ricardo και το "Capital" του Κ. Marx. Δεν θεωρούμε σκόπιμο εδώ να συζητήσουμε τις αξιολογικές προσεγγίσεις που εν τέλει διαμορφώνουν τη φιλοσοφική διαφοροποίηση στην ερμηνεία της δημιουργίας του ανθρώπινου πλούτου, αλλά απλώς θα δεχτούμε ότι η μεγέθυνση δημιουργείται από τους βασικούς συντελεστές παραγωγής που είναι το κεφάλαιο, η εργασία και η βελτίωσή της (οι επενδύσεις δηλαδή σε ανθρώπινο κεφάλαιο), η τεχνολογία και όλους τους υπόλοιπους παράγοντες.

Στο μέρος 1.1 του κεφαλαίου, παρουσιάζονται οι βασικές πηγές της οικονομικής μεγέθυνσης και το θεωρητικό πλαίσιο της ανάλυσης. Στο μέρος 1.2 παρουσιάζεται το λεγόμενο "ανερμήνευτο" μέρος της μεγέθυνσης, όχι βεβαίως με την έννοια του άγνωστου αλλά με την έννοια της σπουδαιότητας και της περιπλοκότητας που υπάρχει πέρα από τις βασικές οικονομικές πηγές της μεγέθυνσης καθώς και η σύνθεση της διαδικασίας της μεγέθυνσης. Στο μέρος 1.3 μελετάται η σχέση μεταξύ του μεγέθους της οικονομίας και της οικονομικής μεγέθυνσης. Στο μέρος 1.4 του κεφαλαίου, παρουσιάζονται οι κυριότερες παγκόσμιες οικονομικές μεταβολές των τελευταίων ετών. Στο μέρος 1.5, αναλύονται οι εξελίξεις στη νομισματική οικονομία, στο μέρος 1.6 οι πληθυσμιακές ροές αναφορικά με την ποσοτική και ποιοτική εξέλιξή τους και στο μέρος 1.7 οι μεταβολές στην τεχνολογία και την καινοτομία. Στη συνέχεια (μέρος 1.8), αναλύεται ο τομέας της ενέργειας και της κλιματικής αλλαγής και πιο συγκεκριμένα η εξαντλησιμότητα των πόρων και η ζήτηση για ενέργεια. Στο μέρος 1.9, περιγράφεται η διαδικασία της διαμόρφωσης της εθνικής δύναμης μιας χώρας. Τέλος, στο δέκατο μέρος (1.10), πραγματοποιείται μια σχετική τοποθέτηση της Ελλάδας μέσα στο πλαίσιο της Ν.Α. Ευρώπης.

Page 8: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

1.1 Οι βασικές πηγές της μεγέθυνσης Τα βασικά ερωτήματα που διερευνήσουμε είναι: 1) Ποιες είναι οι πηγαίες δυνάμεις που ερμηνεύουν τα διαφορετικά επίπεδα του

κατά κεφαλήν εισοδήματος μιας χώρας διαχρονικά; 2) Ποιες είναι οι πηγαίες δυνάμεις που ερμηνεύουν τις διαφορές στο ρυθμό

μεγέθυνσης του κατά κεφαλή εισοδήματος μεταξύ διαφόρων οικονομιών; Σύμφωνα με την νεοκλασική αντίληψη της οικονομικής μεγέθυνσης (Solow,

1957), μακροχρόνια η κύρια πηγή οικονομικής μεγέθυνσης είναι η εξωγενής τεχνολογική πρόοδος, ενώ βραχυχρόνια αυτή εξαρτάται το απόθεμα κεφαλαίου, την αύξηση του πληθυσμού, την κατανομή του προϊόντος μεταξύ των εναλλακτικών χρήσεων (αποταμίευση και κατανάλωση).

Η βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού μέσω κυρίως της παιδείας επιφέρει τη βελτίωση της παραγωγικής δυναμικότητας και κατά συνέπεια της κατά κεφαλήν παραγωγής. Υπό την επίδραση των Romer (1986) και Lucas (1988), η τεχνολογική πρόοδος ως ένα διαχεόμενο φαινόμενο σε όλο το επίπεδο της οικονομίας υπεισέρχεται στην ανάλυση, επιδρώντας στις ικανότητες του εργατικού δυναμικού. Όμως, όπως οι North και Thomas (1973) υποστήριξαν, όλοι αυτοί οι παράγοντες που αναφέρονται στη συσσώρευση συντελεστών παραγωγής, καινοτομία, οικονομίες κλίμακας, εκπαίδευση κ.τ.λ., δεν είναι πηγές της μεγέθυνσης, "είναι η ίδια η μεγέθυνση". Για να υπολογίσουμε τη συμβολή των επιμέρους συντελεστών στο ΑΕΠ και άρα και τα κατάλοιπα αυτά από τους συντελεστές, πρέπει να αφαιρέσουμε από τη μεταβολή του ΑΕΠ τις συνεισφορές του κεφαλαίου και της εργασίας, δηλαδή τα γινόμενα των ρυθμών μεταβολής του κεφαλαίου και της εργασίας επί την αντίστοιχη βαρύτητά τους στο συνολικό κόστος.

Η σχετική ανάλυση είναι γνωστή στους οικονομολόγους ως "λογιστική της μεγέθυνσης" (growth accounting). Η ακριβής εξέλιξή της προϋποθέτει ένα βασικό βήμα: τον υπολογισμό των σχετικών μεριδίων κόστους διαμόρφωσης του ΑΕΠ όσον αφορά τους δύο βασικούς συντελεστές: την εργασία και το κεφάλαιο. Αυτοί οι υπολογισμοί για μία σειρά από χώρες (Timmer et al. 2003 και OECD - Factbook, 2008) παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.1.

Τα αποτελέσματα βασίζονται στην υπόθεση των σταθερών αποδόσεων κλίμακας, δηλαδή, ότι το άθροισμα των μεριδίων της εργασίας και του κεφαλαίου είναι η μονάδα. Στη συνέχεια υπολογίζεται η συνεισφορά της εργασίας ως ο λόγος των μισθών (και των εισοδημάτων των αυτοαπασχολούμενων) προς το ΑΕΠ (μείον τους φόρους και τα λειτουργικά κέρδη των επιχειρήσεων). Η αφαίρεση του ποσοστού αυτού από τη μονάδα μας δίνει τη συνεισφορά του κεφαλαίου και αντιστρόφως. Η προσαρμογή των μεθόδων με τους αυτοαπασχολούμενους γίνεται με βάση την υπόθεση ότι ο «μισθός» τους είναι παρόμοιος με αυτούς των μισθωτών (Timmer et al, 2003, σελ. 8).

Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα 1.1 διαπιστώνεται ότι σε ορισμένες χώρες -και μάλιστα σημαντικές όπως είναι η Γερμανία και η Ιαπωνία, ο συντελεστής εργασία παίζει πλέον αρνητικό (!) ρόλο στη διαμόρφωση των παραγόντων μεγέθυνσης. Αντιθέτως, στις ΗΠΑ εξακολουθεί να έχει ένα υψηλό ρόλο εκφράζοντας και τις δυνατότητες της οικονομίας της να διευρύνει τη χρήση του συντελεστή εργασία λόγω κυρίως της μετανάστευσης. Εν γένει, πάντως, φαίνεται ότι ο συντελεστής εργασία εξακολουθεί να έχει ένα αξιόλογο μερίδιο συνεισφοράς στη διαμόρφωση του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ.

12 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 9: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Πίνακας 1.1 Συνεισφορά στη μεγέθυνση. Μέση ετήσια μεγέθυνση σε ποσοστά, 1985-2006

Εργασία Κεφάλαιο Υπόλοιπο μέρος*1

Ανάπτυξη ΑΕΠ

Γαλλία 8,38% 35,60% 56,62% 100% Γερμανία -23,25% 45,95% 77,61% 100% Ιαπωνία -20,74% 44,16% 77,20% 100% Ην. Βασίλειο 16,89% 39,32% 44,47% 100% ΗΠΑ 35,07% 28,83% 37,04% 100% Ισπανία 50,98% 42,43% 7,32% 100% Πορτογαλία 11,96% 35,68% 52,97% 100% Νέα Ζηλανδία 37,49% 36,28% 27,07% 100% Μέσος όρος 16,36% 38,53% 48,88% 100%

Πηγή: OECD Factbook 2008, (p. 269) and OECD data (OECD Statistical Portal). Average weighted by 2007 country GDP. Σημείωση:*1 Συνήθως το «Ανερμήνευτο μέρος» παρουσιάζεται ως Συνολικός Παραγωγικός Συντελεστής (Total Productivity Factor - TPF), με την έννοια ότι αποτελεί το προϊόν της λειτουργίας των βασικών (κεφάλαιο, εργασία) παραγωγικών συντελεστών υπό την επίδραση του γενικότερου περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούν, δηλαδή τη συνολική παραγωγικότητά τους. Εδώ το μέρος αυτό της συμβολής της μεγέθυνσης θα αποκαλείται ή «υπόλοιπο μέρος» ή «ανερμήνευτο μέρος» ή «εναπομείνασες εισροές» ή τέλος «Συνολικός Παραγωγικός Συντελεστής» (Total Productivity Factor).

Το ίδιο θέμα μπορούμε να το δούμε από μία παρεμφερή αλλά βεβαίως συγγενή

οπτική γωνία, που στηρίζεται στην οικονομετρική μέθοδο της αξιοποίησης της έννοιας της συνάρτησης παραγωγής σταθερών αποδόσεων κλίμακας. Έτσι, για να εξετάσουμε την επίδραση του ανθρώπινου κεφαλαίου στη μεγέθυνση του ΑΕΠ, εκτιμώνται με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων οι παράμετροι της επαυξημένης συνάρτησης παραγωγής του Solow (Mankiw et al., 1992, Cohen και Soto, 2007).

Οι Mankiw et al. (1992) και οι Bernanke και Gurkaynak (2001) εξέτασαν τρεις ομάδες χωρών: τις μη πετρελαϊκές (98 χώρες), τις ενδιάμεσες (75 χώρες) και τις χώρες του OΟΣΑ (22 χώρες) την περίοδο 1960 - 1995. Η βασική τους υπόθεση είναι ότι τα επίπεδα παραγωγικότητας είναι τα ίδια μεταξύ των χωρών.

Οι Easterly και Levine (2001) μελέτησαν 64 χώρες υπό την υπόθεση όμως ότι η παραγωγικότητα διαφέρει μεταξύ των διαφόρων ομάδων χωρών. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι χώρες του OECD έχουν την υψηλότερη παραγωγικότητα σε σύγκριση με τον υπόλοιπο κόσμο.

Τα αποτελέσματα των βασικών αυτών εργασιών παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.2.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 13

Page 10: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Πίνακας 1.2 Ευρήματα βιβλιογραφίας οικονομικής μεγέθυνσης

Συγγραφείς

Παράγοντες

Mankiw et al. (1992)

Περίοδος: 1960-1985

Easterly & Levine (2001)

Περίοδος: 1960-1995

Bernanke & Gurkaynak (2001)

Περίοδος: 1960-1995

Βάση δεδομένων Penn Word Table 4.0 Penn Word

Table 5.6 Penn World Table 6.0

Αριθμός παρατηρήσεων 98 75 22 126 90 72 21

Χώρες

Μη πετρελαϊκές

Ενδιάμεσες

OECD

OECD, Ανατολική Ασία, Δυτική

Ασία, Υποσαχάρια Αφρική, υπόλοιπη Αφρική, Ευρώπη

Μη

πετρελαϊκές

Ενδιάμεσες

OECD

Συνεισφορά κεφαλαίου (α) 0,31 0,29 0,14 0,10 0,27 0,25 0,04

Συνεισφορά ανθρώπινου κεφαλαίου (β)

0,28 0,30 0,37 0,27 0,30 0,35 0,49

Συνεισφορά εργασίας (1-α-β) 0,41 0,41 0,49 0,63 0,43 0,40 0,47

Βαθμός ερμηνευτικότη

τας της μεγέθυνσης του ΑΕΠ

78% 77% 28% 81% 79% 83% 46%

Διαπιστώνουμε ότι η συνεισφορά της εργασίας κυμαίνεται σε όλες τις

ερευνητικές εργασίες από 0,41 έως 0,63, ενώ η συνεισφορά του ανθρώπινου κεφαλαίου από 0,27 έως 0,49. Επίσης, η συνεισφορά του κεφαλαίου κυμαίνεται από 0,04 έως 0,3 με ένα μέσο επίπεδο γύρω στο 0,25.

Ας σημειωθεί ότι, ο βαθμός ερμηνευτικότητας των υποδειγμάτων των εργασιών κυμαίνεται από 28% έως 83%. Συνεπώς, είναι φανερό ότι στις «εναπομένουσες εισροές», ως μη ερμηνευόμενο μέρος, παραμένει ένα σημαντικό ποσοστό επίδρασης. Έτσι, κάνοντας μία σύνθεση όλων των διαθέσιμων ευρημάτων (Timmer et al., 2003, OECD, 2008, Mankiw et al., 1992, Easterly και Levine, 2001, Benanke και Gurkayanak), 2001, φαίνεται ότι για τις χώρες του OECD, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι χώρες που μελετάνε οι Timmer et al. (Groningen)1, το “κεφάλαιο” συμμετέχει κατά περίπου 30% στη διαμόρφωση της μεγέθυνσης του ΑΕΠ, η “εργασία” κατά περίπου 25%, το “ανθρώπινο κεφάλαιο”2 κατά περίπου 10% και οι εναπομείνασες εισροές κατά περίπου 35%. Συνεπώς η σωστή μελέτη των πηγών της μεγέθυνσης θα πρέπει να δώσει την αναλογική προσοχή στις παραπάνω διαφορετικές

1 Κέντρο Μεγέθυνσης και Ανάπτυξης του Groningen (Groningen Total - Economy Growth - Accounting Database - http://www.ggdc.net). 2 Η επίδραση του ανθρώπινου κεφαλαίου έχει αφαιρεθεί από την επίδραση των «εναπομενουσών εισροών».

14 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 11: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

πηγές μεγέθυνσης. Έτσι αναδύεται η πολιτική οικονομία της ανάπτυξης που δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις υπόλοιπες συνιστώσες της, τις αποκαλούμενες και εναπομείνασες εισροές.

1.2 Το «ανερμήνευτο μέρος» της μεγέθυνσης. Oι παράγοντες διαμόρφωσης του συνολικού παράγοντα παραγωγικότητας

Το «ανερμήνευτο μέρος» της μεγέθυνσης έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των

ερευνητών ήδη από τη δεκαετία του 1970. Ο Kuznets (1971) είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι διεθνείς διαφορές στην οικονομική μεγέθυνση μπορούν να αποδοθούν ως κατάλοιπο του Solow (Solow, 1957), που δεν είναι τίποτα άλλο από διαφορές στην παραγωγικότητα οι οποίες θεωρούνται εξωγενείς στο απλό νεοκλασικό μοντέλο. Ο Abramovitz (1956) ορίζει το κατάλοιπο ως το «μέτρο της άγνοιάς μας», το οποίο επισημαίνουν και οι Dougherty και Jorgenson (1996). Σήμερα, η έρευνα έχει εξελιχθεί και η σχετική άγνοιά μας στο συγκεκριμένο θέμα έχει περιοριστεί σημαντικά.

Τα βασικά διεθνή εμπειρικά ευρήματα δείχνουν ότι και «κάτι άλλο» εκτός των βασικών συντελεστών, (κεφάλαιο και εργασία) παίζει ρόλο στην οικονομική μεγέθυνση (Easterly και Levine, 2001). Αυτό το κάτι άλλο, η «συνολική παραγωγικότητα» (TPF, Total Productivity Factor), είναι ο βασικός συντελεστής που ερμηνεύει σε σημαντικό βαθμό τις διαφορετικές επιδόσεις των οικονομιών σε όρους χώρου και χρόνου. Στην πραγματικότητα δεν ερμηνεύει αλλά «αποδίδει» ή «εκπροσωπεί» όλους εκείνους τους παράγοντες που επηρεάζουν τη διαφορική μεγέθυνση.

Έτσι υπεισερχόμαστε σε χώρους που αναφέρονται πλέον στην ιστορία, τον πολιτισμό τη γεωγραφία και την πολιτική ζωή των οικονομιών που μελετώνται. Θεωρείται ότι οι διαφορές στην κοινωνική υποδομή είναι αρκετές (Hall και Jones, 1999) ώστε να ερμηνεύσουν το μεγαλύτερο μέρος του ρυθμού μεγέθυνσης μίας οικονομίας.

Μία παρόμοια αντίληψη φιλοδοξεί να ερμηνεύσει τις αιτίες, οι οποίες οδηγούν χώρες με διαφορετικούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς και δομές (Acemoglu et al., 2004), σε διαφορετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης των οικονομιών τους1. Θεσμοί είναι οι «όροι του παιχνιδιού» σε μία κοινωνία (North, 1990). Αυτοί είναι πολιτικοί και οικονομικοί.

Η «αρχή του κόσμου» (της διαδικασίας της μεγέθυνσης), βρίσκεται στους πολιτικούς θεσμούς και τον αρχικό τρόπο διανομής των πόρων στην οικονομία. Η αναδιανομή των πόρων είναι και αυτή ενδογενούς χαρακτήρα. Η συνλειτουργία των πολιτικών θεσμών και της διανομής των πόρων διαμορφώνει τους τρόπους άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Η πολιτική εξουσία διαμορφώνει την έννοια του κράτους με τρεις διακριτές εξουσίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική. Έτσι, διαμορφώνονται οι επίσημοι (formal) όροι και διαδικασίες που διέπουν την καθημερινή ζωή και λειτουργία της κοινωνίας. Υπό την επίδραση των όρων και των διαδικασιών αυτών διαμορφώνονται οι οικονομικοί θεσμοί.

1 Ίσως το σημαντικότερο παράδειγμα όλων των εμπειρικά παρατηρούμενων περιπτώσεων είναι η σχέση της Βόρειας και Νότιας Κορέας οι οποίες ξεκίνησαν από το ίδιο επίπεδο μεγέθυνσης και ανάπτυξης και σήμερα τους χωρίζει μια τεράστια διαφορά επιπέδου μεγέθυνσης και ποιότητας ζωής για τους πολίτες τους.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 15

Page 12: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Οικονομικοί θεσμοί (φορολογικό σύστημα, χρηματοπιστωτικό σύστημα, τρόπος λειτουργίας οικονομικού συστήματος κ.τ.λ.), όπως και οι περισσότερες άλλες οικονομικές θεσμικές οργανώσεις, είναι κυρίως προϊόντα ενδογενούς διαδικασίας. Προσδιορίζονται ως οι συλλογικές επιλογές της κοινωνίας, οι οποίες συνήθως εκφράζουν αντιτιθέμενες συγκρούσεις συμφερόντων και εξελίσσονται υπό την επιρροή του ιστορικού γίγνεσθαι και του πολιτισμικού υπόβαθρου. Γενικώς ευνοϊκοί (για τη μεγέθυνση) οικονομικοί θεσμοί είναι αυτοί που προσφέρουν ασφαλή ιδιοκτησιακά δικαιώματα σε όλο το φάσμα λειτουργίας της κοινωνίας (Acemoglou et al, 2004 και Ha-Joon Chang, 2006). H σχέση των θεσμών σε σχέση με την οικονομική μεγέθυνση πηγάζει από τρεις διαφορετικούς δρόμους: α) από τη συνεισφορά τους στο συντονισμό και τη διοίκηση, β) από την επιρροή στη διαδικασία ανάπτυξης της γνώσης και της καινοτομίας και γ) από την επίδρασή τους στην κατανομή του εισοδήματος και την ανάπτυξη της κοινωνικής συνοχής.

Οι οικονομικοί θεσμοί, προσδιορίζουν το πλέγμα των κινήτρων (για άτομα και επιχειρήσεις) που λειτουργεί στην κοινωνία, το οποίο διαμορφώνει τα κόστη συναλλαγών (transaction costs). Τα τελευταία, επηρεάζονται και από τεχνολογικούς όρους, και εντέλει προσδιορίζουν τους όρους συμβολαίων λειτουργίας των οικονομικών συναλλαγών. Έτσι σχηματοποιούνται τα οικονομικά αποτελέσματα και η μεγέθυνση στην οικονομία. Προφανώς, αυτό μας φέρνει πίσω στην «αρχή του κόσμου», με την έννοια ότι τα οικονομικά αποτελέσματα και η οικονομική μεγέθυνση (και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της) επηρεάζουν τους πολιτικούς θεσμούς και τον τρόπο διανομής των πόρων στην οικονομία. Έτσι παρακολουθούμε τη διαδικασία αλληλουχίας της μεγέθυνσης σε ένα υψηλότερο (ή χαμηλότερο) επίπεδο.

Διάγραμμα 1.1 Η διαμόρφωση των επιπέδων και των ρυθμών μεγέθυνσης και ανάπτυξης

16 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 13: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

1.3 Μικρές ανοιχτές οικονομίες και ανάπτυξη Σύμφωνα με τον Kuznets (1960) μία μικρή ανοιχτή οικονομία προσδιορίζεται

από δύο βασικούς παράγοντες. Ο πρώτος παράγοντας αφορά τον πληθυσμό της χώρας όταν αυτός δεν ξεπερνάει το όριο των 15 εκατομ. κατοίκων. Μερικές φορές χρησιμοποιούνται σαν δείκτες μέτρησης της μικρής οικονομίας το ΑΕΠ ή η γεωγραφική έκταση. Ο πληθυσμός όμως σχετίζεται σε υψηλό βαθμό με την έκταση, καθώς επίσης και με το ΑΕΠ, λόγω της πιθανής ύπαρξης περιορισμένων πηγών πρώτων υλών σε αυτές τις χώρες.

Ο δεύτερος παράγοντας προσδιορίζεται από το μικρό ύψος των διεθνών συναλλαγών της χώρας σε σχέση με τους εταίρους με τους οποίους συναλλάσσεται. Το ύψος των συναλλαγών της είναι τέτοιο που οι πολιτικές της δεν είναι σε θέση να επηρεάσουν τις παγκόσμιες τιμές, τα επιτόκια ή τα εισοδήματα. Συνεπώς, οι χώρες με μικρές ανοιχτές οικονομίες είναι αποδέκτες τιμών (price takers).

Δεν αποτελεί, σε καμία περίπτωση, κανόνα το γεγονός ότι μία μικρή οικονομία δεν θα μπορέσει να ανταγωνιστεί τις μεγάλες οικονομίες και ότι θα είναι ελλειμματική στο εξωτερικό της εμπόριο. Απλά ελλοχεύει μεγαλύτερος κίνδυνος λόγω των μικρών συναλλαγών και του μικρού πληθυσμού αυτής της χώρας που προέρχονται κυρίως από τη μικρότερη παραγωγική δυναμική της. Αν όμως καταφέρει να αναπτύξει τις κατάλληλες δεξιότητες, τότε θα έχει τη δυνατότητα να αντιστρέψει τους όρους, αυξάνοντας την παραγωγική της δυναμική και να ανταγωνιστεί επί ίσοις όροις τις μεγάλες οικονομίες (Frankel και Romer, 1999). Με αυτό τον τρόπο δίνεται απάντηση στο ερώτημα ότι το μέγεθος της οικονομίας παίζει ρόλο στην οικονομική μεγέθυνση, αλλά όχι τόσο σημαντικό όσο νομίζουν οι περισσότεροι.

Είναι γενικά αποδεκτό, ότι οι μικρές οικονομίες στην πλειοψηφία τους, βασίζονται στον τομέα των υπηρεσιών, στον τουρισμό και στις ξένες άμεσες επενδύσεις οι οποίες βοηθούν επιπλέον μια μικρή οικονομία μέσω της διάχυσης της γνώσης (spillover effect) (Hogenbirk και Narula, 1999). 1.4 Οι βασικές παγκόσμιες οικονομικές μεταβολές

Η μεσοπρόθεσμη εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομίας χαρακτηρίζεται από δύο

βασικές συνιστώσες: την ανερχόμενη δυναμική της Κινεζικής οικονομίας και την ικανότητα των ΗΠΑ να διατηρούν θετικά τα επίπεδα δραστηριότητας της οικονομίας τους. Η δυναμική της Κινεζικής οικονομίας έχει τρεις κύριες συνιστώσες: την ικανότητά της να εξάγει αγαθά και υπηρεσίες, την εξαγωγή των κεφαλαιακών της αποθεμάτων κυρίως στις ΗΠΑ με την αγορά Αμερικανικού χρέους και τέλος, τη βελτίωση του εσωτερικού επιπέδου διαβίωσης. Η Κίνα διαθέτει το μισό της σχετικής θέσης των ΗΠΑ στην παγκόσμια παραγωγή προϊόντος 10,8% έναντι 21,4% των ΗΠΑ, (Πίνακας 1.3). Έχει περίπου το ίδιο ποσοστό εξαγωγών 7,8% έναντι 9,6% των ΗΠΑ αλλά έχει το 20,5% του πληθυσμού, έναντι 4,7% των ΗΠΑ, με $2.483 κατά κεφαλήν εισόδημα έναντι $45.725 των ΗΠΑ.

Η Ελληνική οικονομία διαθέτει το 0,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ, το 3,1% του ΑΕΠ της EΕ–15 και το 2,1% του ΑΕΠ της EΕ–27. Επίσης έχει το 0,4% του συνόλου των εξαγωγών και το 0,2% του παγκόσμιου πληθυσμού. Με βάση τη σχετική αγοραστική δύναμη (PPP), το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελληνικής οικονομίας ήταν το

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 17

Page 14: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

2007 $28.152 έναντι $32.815 της Ευρωζώνης (των 15). Πρόκειται, δηλαδή, για μία πολύ μικρή οικονομία με ένα αρκετά υψηλό κατά κεφαλήν προϊόν και εισόδημα.

Έτσι, με μία πρώτη ματιά μπορεί κάποιος να τοποθετηθεί απέναντι στην Ελληνική οικονομία, λαμβάνοντας υπόψη το βιοτικό επίπεδο, τις εξαγωγές και την εισαγωγή κεφαλαίων. Διαμορφώνεται μία εικόνα έντονης σχέσης εισαγωγής κεφαλαίων και ανάπτυξης. Βεβαίως, σε μία οποιαδήποτε οικονομία που αναπτύσσεται θα μπορούσε να επικρατεί μία παρόμοια σχέση. Απαιτείται, λοιπόν, πολύ μεγαλύτερη εμβάθυνση για να αποσαφηνιστεί η σχετική εικόνα.

Πίνακας 1.3 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, εξαγωγές, εισαγωγές κεφαλαίων και πληθυσμός (Δεδομένα 2007)

ΑΕΠ Εξαγωγές Πληθυσμός Κατά κεφαλήν ΑΕΠ

Χώρες % του

παγκόσμιου ΑΕΠ

% του συνόλου των εξαγωγών

% του παγκόσμιου πληθυσμού

Δολάρια ΗΠΑ, με βάση τη σχετική

αγοραστική δύναμη (PPP)

ΗΠΑ 21,4% 9,6% 4,7% $45.725 Ευρωζώνη 16,1% 29,5% 4,9% $32.8151 Ελλάδα 0,5% 0,4%2 0,2% $28.152

Αναπτυγμένες Οικονομίες

Ιαπωνία 6,6% 4,7% 2,0% $34.296 Ρωσία 3,2% 2,3% 2,2% $9.075 Κίνα 10,8% 7,8% 20,5% $2.483 Ινδία 4,6% 1,3% 17,5% $942

Βραζιλία 2,8% 1,1% 2,9% $6.938

Αναπτυσσόμενες Οικονομίες

Μεξικό 2,1% 1,7% 1,6% $9.717 Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (World Economic Outlook, Απρίλιος 2008). Σημειώσεις: 1Πηγή: ΟΟΣΑ, OECD stats (http://stats.oecd.org/wbos/default.aspx?datasetcode=SNA_TABLE1) 2Πηγή: ΟΗΕ, UN data (http://data.un.org/Data.aspx?d=CDB&f=srID%3A29940)

Η παγκόσμια μεγέθυνση, οι συναλλαγματικές ισοτιμίες και το επίπεδο επιτοκίων

εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από τη συγκεκριμένη σχέση των δύο γιγάντων (ΗΠΑ και Κίνας) της παγκόσμιας οικονομίας (Deloitte, Global Economic Outlook - 2008). Πιο συγκεκριμένα, η Κίνα, στην προσπάθειά της να διατηρήσει ελεγχόμενη (χαμηλή) την ισοτιμία του νομίσματός της έναντι του δολαρίου, και δεδομένου ότι δεν διαθέτει άλλες εναλλακτικές δυνατότητες τοποθέτησης (βλ. αγορές με βάθος) των εισπράξεών της από τις εξαγωγές της, αγοράζει τα ομόλογα του Αμερικανικού δημοσίου. Ας μην προτρέξουμε όμως να «ενοχοποιήσουμε» την Κινεζική χρηματοδότηση για τη «φούσκα» του χρηματοπιστωτικού συστήματος στις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο. Οι πραγματικές ροές κεφαλαίου από την Κίνα είναι υπερβολικά μικρότερες σε σχέση με τη μεγέθυνση των αξιών των νομισματικών προϊόντων (βλ. μέρος 1.5) στη Δύση. Αυτή η εισροή χρηματοδότησης διατήρησε πάντως χαμηλά τα επιτόκια στις ΗΠΑ και συνακόλουθα στον κόσμο, και λίγο πολύ σταθερή την ισοτιμία του (υποτιμημένου) δολαρίου με το (ανατιμημένο) γουάν. Παράλληλα, η Αμερικανική και η Κινεζική ανάπτυξη συνεχιζόταν, ενώ ασκούντο πληθωριστικές πιέσεις μέσω της ζήτησης πρώτων υλών και πετρελαίου στην παγκόσμια οικονομία. Αυτό έφερε και τη σχετική βελτίωση στα οικονομικά των αναπτυσσόμενων χωρών, και ιδιαίτερα αυτών που έχουν πετρέλαιο και πρώτες ύλες.

18 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 15: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Έτσι, εμφανίζεται η δεύτερη κρίσιμη εξέλιξη που αφορά τη διαμόρφωση του ρυθμού μεγέθυνσης γενικότερα (πέραν της Κίνας) των αναπτυσσόμενων χωρών (emerging markets) σε σχέση με τις αναπτυγμένες οικονομίες (advanced economies) (Διάγραμμα 1.2).

Διάγραμμα 1.2 Ποσοστιαία μεγέθυνση του ΑΕΠ και τάση Πηγή: IMF data, εκτιμήσεις και επεξεργασία στοιχείων.

Είναι εμφανές πλέον ότι το επόμενο μακροχρόνιο κύμα ανάπτυξης1, θα χαρακτηριστεί, είτε από την προσπάθεια των αναπτυσσόμενων χωρών να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο με στόχο να προσεγγίσουν τα επίπεδα των ανεπτυγμένων χωρών μέσω της δημιουργίας μεσαίας τάξεως (400 – 500 εκατoμ. άτομα) στις κοινωνίες αυτές, είτε από την έλευση μίας η περισσοτέρων δομικών τεχνολογικών μεταβολών. Το ζήτημα της κατεύθυνσης της γεωγραφικής προέλευσης των νέων πηγών μεγέθυνσης έχει εκφραστεί και από τη σχετική μεταβολή της διεθνούς πολιτικής σκηνής, όπως έχει αποτυπωθεί στη δημιουργία μιας νέας ομάδας διαβούλευσης, της G20 η οποία έχει αντικαταστήσει την G7. Ο νέος βασικός πυρήνας της G20 είναι οι BRIC χώρες, δηλαδή οι Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα.

1 Εάν δεχθούμε ότι το προηγούμενο σηματοδοτείται από τις δύο μεγάλες υφέσεις (γύρω στο 1980 και το 2008).

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 19

Page 16: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι, η ομαλή μετάβαση σε ένα πολυπολικό κόσμο όπου οι βασικές δυνάμεις και το κέντρο βάρους θα βρίσκονται ανατολικότερα του παλαιού δυτικού κόσμου, προϋποθέτει ότι η ανθρωπότητα θα ξεπεράσει με ειρηνικό τρόπο την ταραχώδη μεταβατική περίοδο (μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 2020;).

Εξωτερικές ανισορροπίες, εμφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1990 οπότε και ξεπέρασαν το 5% του παγκοσμίου ΑΕΠ το 2008 (από 2% το 1996). Το μεγαλύτερο μέρος των ανισορροπιών αυτών (των συνολικών ελλειμμάτων) προήλθαν από τις ΗΠΑ, των οποίων το μερίδιο στη διαμόρφωση του συνολικού ελλείμματος ξεπέρασε το 70% το 2002 (από 36% το 1996) για να επιστρέψει στο 40% το 2008. Πλεονασματικές χώρες θεωρούνται κυρίως η Κίνα, η Γερμανία, οι χώρες που εξάγουν πετρέλαιο και η Ιαπωνία.

Διάγραμμα 1.3 Παγκόσμια ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών (% του παγκοσμίου ΑΕΠ) Πηγή: OECD, Economic Outlook No.87 database.

Οι ανισορροπίες στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι το ενδογενές αποτέλεσμα μιας γενικής ισορροπίας στην οποία οι συναλλαγματικές ισοτιμίες, επιτόκια και οι υπόλοιπες οικονομικές μεταβλητές αλληλοεπηρεάζονται. Όμως η βιβλιογραφία (Cheung et al., 2010) έχει εντοπίσει μία σειρά από παράγοντες μερικής ισορροπίας που παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση των ελλειμμάτων τρεχουσών συναλλαγών. Έτσι παρατηρείται μια θετική σχέση μεταξύ του δημοσιονομικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (Chinn και Ito, 2008, Gruber και Kamin, 2007, Bussiere et al., 2005) (Δίδυμα ελλείμματα). Πιο συγκεκριμένα, η επίδραση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών,

20 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 17: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

εξαρτάται από το πώς κατανέμονται οι δημοσιονομικές δαπάνες. Υψηλότερες κοινωνικές δαπάνες, θα μπορούσαν να μειώσουν την αποταμίευση (αύξηση εισαγόμενων) σε αναπτυσσόμενες και αναδυόμενες οικονομίες. Επίσης, η χρηματοδότησή τους μέσω υψηλοτέρων επιπέδων φορολογίας και η ανακατανομή των εισοδημάτων νοικοκυριών με διαφορετική τάση για κατανάλωση, οδηγεί σε μείωση της αποταμίευσης. Στο Διάγραμμα 1.4, παρουσιάζεται το δημοσιονομικό πλεόνασμα ή έλλειμμα ως ποσοστό του ΑΕΠ, για τις ίδιες ομάδες χωρών. Μια αύξηση στο δημοσιονομικό έλλειμμα εφόσον δεν αντισταθμίζεται από μια αύξηση στις ιδιωτικές αποταμιεύσεις, οδηγεί σε διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών πληρωμών και δημιουργεί τα τριπλά ελλείμματα: έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών, δημοσιονομικό έλλειμμα και έλλειμμα αποταμιεύσεων σε σχέση με τις επενδύσεις.

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Γερμανία, Κίνα, Εξαγωγείς πετρελαίου ΗΠΑ, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία

Διάγραμμα 1.4 Δημοσιονομικό έλλειμμα και πλεόνασμα (% ΑΕΠ) Πηγή: OECD, Economic Outlook, No.88, 2010/2. Σημείωση: Για τα δύο γκρουπ χωρών έχει πραγματοποιηθεί στάθμιση με βάση τον πληθυσμό τους ανά έτος.

Εξάλλου, σύμφωνα με την υπόθεση του κύκλου της ζωής (life-cycle hypothesis), οι άνθρωποι δανείζονται σε υψηλά επίπεδα κατά τα νεαρά χρόνια της ζωής τους, αποταμιεύουν σε υψηλά επίπεδα κατά τα παραγωγικά χρόνια της ζωής τους και καταλήγουν να καταναλώνουν τις αποταμιεύσεις τους μετά τη συνταξιοδότησή τους. Αυτό συνεπάγεται ότι κοινωνίες με μεγάλο αριθμό νέων και ηλικιωμένων ανθρώπων, αναμένεται να συνδέονται με υψηλότερα δημοσιονομικά ελλείμματα (Chinn και Prasad, 2003, Gruber και Kamin, 2007, Chinn και Ito, 2008). Το στάδιο οικονομικής ανάπτυξης παίζει σημαντικό ρόλο. Οι εκροές κεφαλαίου σε αναδυόμενες οικονομίες, αναμένεται να είναι μικρότερες από τις αναμενόμενες λόγω παραγόντων των τοπικών κοινωνιών (υποανάπτυκτα χρηματοοικονομικά συστήματα, αδύναμοι θεσμοί κλπ.) που μειώνουν τις προσαρμοσμένες στον κίνδυνο αποδόσεις των κεφαλαίων (Lucas, 1988). Εξάλλου το επίπεδο χρηματοοικονομικής ανάπτυξης και ολοκλήρωσης φαίνεται ότι επίσης παίζει ρόλο. Μια εξήγηση για τις μεγάλες παγκόσμιες εξωτερικές ανισορροπίες μπορεί να είναι ότι οι αναδυόμενες οικονομίες, με ανεπαρκείς χρηματοοικονομικές αγορές,

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 21

Page 18: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

εξάγουν τα πλεονασματικά κεφάλαιά τους σε πιο αποτελεσματικές οικονομίες (Ju και Wei, 2006), συμβάλλοντας στη μεγέθυνση ενός παγκόσμιου κορεσμού αποταμίευσης. Εάν η παραπάνω πρόταση είναι ορθή, στις χώρες αυτές με χρηματοοικονομικές αγορές με μεγάλο βάθος, θα μειωθούν τα επίπεδα αποταμίευσης και έτσι θα παρατηρηθεί μια αρνητική σχέση μεταξύ της χρηματοοικονομικής ανάπτυξης και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Ωστόσο, και η αντίθετη σχέση μπορεί να παρατηρείται καθώς η χρηματοοικονομική ανάπτυξη παραδοσιακά ενθαρρύνει τις αποταμιεύσεις, μειώνει τα κόστη συναλλαγών και διευκολύνει τη διαχείριση του κινδύνου.

Τα καθαρά ξένα περιουσιακά στοιχεία μιας χώρας επηρεάζουν το ισοζύγιο των καθαρών επενδύσεων και άρα τις κινήσεις του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Αδύναμοι θεσμοί σε μία κοινωνία μειώνουν την προσαρμοσμένη στον κίνδυνο απόδοση των κεφαλαίων των αναπτυσσομένων χωρών (Alfaro et al., 2005). Επίσης, η ποιότητα των θεσμών επηρεάζει και τα επίπεδα χρηματοοικονομικής ανάπτυξης (Levine et al., 2000). Ανάλογα με το αν μια χώρα εισάγει ή εξάγει πετρέλαιο και το βαθμό της επίδρασης αυτής της δράσης στο οικονομικό αποτέλεσμα, επηρεάζεται και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Πιο συγκεκριμένα, όσο μεγαλύτερη η πετρελαϊκή εξάρτηση ενός εισαγωγέα, τόσο πιο αργή θα είναι η προσαρμογή της ζήτησης στις μεταβολές της τιμής του πετρελαίου και οι επιδράσεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών θα είναι μεγαλύτερες. Χώρες με μεγαλύτερη μεγέθυνση της παραγωγικότητάς τους, προσελκύουν περισσότερο διεθνείς εισροές κεφαλαίων, καθώς αναμένεται να επιτύχουν υψηλότερες αποδόσεις. Τέλος, μια χώρα με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο εμπόριο και άρα περισσότερο παγκοσμιοποιημένη, αναμένεται να ακολουθεί πολιτικές εμπορίου και συναλλαγών που να επηρεάζουν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της.

Εθνικολογιστικά, το αποτέλεσμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ταυτίζεται με τη διαφορά εθνικών αποταμιεύσεων και επενδύσεων. Συνεπώς, οι χώρες με θετικό αποτέλεσμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών θα συνοδεύονται από θετικό ισοζύγιο αποταμιεύσεων – επενδύσεων και το αντίθετο ισχύει για τις χώρες με αρνητικό εξωτερικό ισοζύγιο (Διάγραμμα 1.5).

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Γερμανία, Κίνα, Εξαγωγείς πετρελαίου ΗΠΑ, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία

Διάγραμμα 1.5 Αποταμιεύσεις – επενδύσεις (% ΑΕΠ) Πηγή: World bank database. Σημείωση: Για τα δύο γκρουπ χωρών έχει πραγματοποιηθεί στάθμιση με βάση τον πληθυσμό τους ανά έτος.

22 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 19: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Οι βασικές όμως ανισορροπίες των οικονομιών (ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, δημοσιονομικό ισοζύγιο και ισοζύγιο αποταμιεύσεων και επενδύσεων) συνήθως περικλείουν μια ακόμα τριπλή ανισορροπία: αυτή της σχέσης μεταξύ ισοζυγίου εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών, των καθαρών κινήσεων επενδύσεων και τέλος του ισοζυγίου καθαρών μεταβιβάσεων. Πάντως αυτό που έχει επιβεβαιωθεί σε σημαντικό αριθμό παρατηρήσεων διαστρωματικού και διαχρονικού χαρακτήρα είναι η ύπαρξη των λεγόμενων δίδυμων ελλειμμάτων, του εξωτερικού και των δημοσιονομικών και όχι κατ’ ανάγκη και των υπόλοιπων ελλειμμάτων παρόλο που μπορούμε να ισχυριστούμε ότι και η εμφάνιση των δύο επόμενων ανισορροπιών (αποταμίευση – επένδυση και εμπορικό ισοζύγιο) αποτελούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παρούσας κρίσης.

Διάγραμμα 1.6 Οι παγκόσμιες ανισορροπίες

Οι ανισορροπίες μεταξύ του ισοζυγίου προϊόντων και υπηρεσιών και των

μεταβιβάσεων κεφαλαίου (είτε με τη μορφή επενδύσεων, είτε με τη μορφή καθαρών μεταβιβάσεων) είχαν έντονη παρουσία και μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έτσι, οι Βορειοευρωπαϊκές χώρες και ιδιαίτερα οι Γερμανία, Αυστρία και Ολλανδία ανέπτυξαν σημαντικά πλεονάσματα εξωτερικών τρεχουσών πληρωμών τα οποία αντιστοιχούν κατά τρόπο ακριβή με τα ελλείμματα των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών (Διάγραμμα 1.7).

Το 2007, οι χώρες αυτές ανέπτυξαν ένα πλεόνασμα του τρέχοντος εξωτερικού ισοζυγίου πληρωμών της τάξης των €244 δις (μόνο η Γερμανία €185 δις), ενώ οι υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης ένα αντίστοιχο έλλειμμα του τρέχοντος ισοζυγίου πληρωμών €280 δις το 2008. Έτσι, η Γερμανία ήταν το 2007, ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας κεφαλαίων μετά την Κίνα.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 23

Page 20: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Διάγραμμα 1.7 Εξωτερικό ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών Πηγή: Hans-Werner Sinn, CESifo, Volume 11, (August, 2010). 1.5 Η νομισματική οικονομία

Το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, τις τελευταίες δύο δεκαετίες χαρακτηρίζεται

από τη συστηματική διόγκωση των παραγόμενων νομισματικών προϊόντων. Το ύψος του ΑΕΠ παγκοσμίως, για το 2007 διαμορφώθηκε σε $54,5 τρις. Η

κεφαλαιοποίηση των χρηματαγορών, τα χρεόγραφα του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και το ενεργητικό του τραπεζικού συστήματος έφτασαν την ίδια χρονιά να είναι 4,2 φορές μεγαλύτερα, από το μέγεθος του παγκόσμιου ΑΕΠ. Εάν όμως, στο παραγόμενο νομισματικό μέγεθος προστεθεί η «αξία» των εξωχρηματιστηριακών προϊόντων και των παραγώγων, τότε το μέγεθος αυτό γίνεται 16,6. Είναι αξιοσημείωτο ότι, η υπερβολική διόγκωση προέρχεται από τα εξωχρηματιστηριακά – παράγωγα – προϊόντα και όχι από τα παράγωγα που είναι αντικείμενα συναλλαγών στις αγορές. Βεβαίως, η σχέση πραγματικής οικονομίας (ΑΕΠ) και νομισματικών αξιών δεν είναι ένα άμεσα σχετιζόμενο μέγεθος. Όμως, η σύγκριση αυτή δεν παύει να δίνει ένα μέτρο του ρυθμού διόγκωσης της χρηματοοικονομικής επέκτασης που εντέλει ήταν υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για την κρίση του 2008.

Η σχέση νομισματικής και πραγματικής οικονομίας στην Ελληνική οικονομία εμφανίζει μία εικόνα παρόμοια με την παγκόσμια. Η σχέση ενεργητικού του τραπεζικού συστήματος και ΑΕΠ στην Ελλάδα ήταν 1,60, ενώ στη Β. Αμερική 0,90, στην Ευρώπη 2,75 και στον παγκοσμίως 1,55. Οι συγκριτικοί δείκτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Β. Αμερικής αποτυπώνουν και τη διαφορετικότητα του ρόλου των τραπεζικών συστημάτων στις αντίστοιχες οικονομίες (βλέπε στη συνέχεια), καθώς στην Β. Αμερική η χρηματοδότηση της οικονομίας διέρχεται κυρίως (σε αντίθεση με την

24 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 21: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Ευρωπαϊκή Ένωση) από εξωτραπεζικά κανάλια. Πάντως, στην Ελλάδα το ενεργητικό του τραπεζικού συστήματος διογκώθηκε με συντηρητικότερους ρυθμούς από ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό ενδεχομένως οφείλεται και στο μικρότερο ρόλο που έχει το τραπεζικό σύστημα για τη χρηματοδότηση της Ελληνικής οικονομίας λόγω κυρίως της καθυστέρησης του επιπέδου ανάπτυξης και του ρόλου της παράλληλης (σκιώδους) χρηματοδοτικής λειτουργίας. Τα αξιόγραφα, χρεόγραφα και ενεργητικό τραπεζών ως προς το ΑΕΠ, είναι περίπου όμοια σε όλες τις περιοχές (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) πλην αυτής των αναπτυσσόμενων χωρών, η οποία βρίσκεται στο ήμισυ του επιπέδου (2,53).

Τα εξωχρηματιστηριακά παράγωγα, σε παγκόσμιο επίπεδο, στο τέλος του 2007 ήταν κατά 66% «στοιχήματα» επιτοκίων, κατά 9,5% παράγωγα συναλλάγματος, και κατά 9,7% συνδεόταν με κινδύνους πτώχευσης. Τα υπόλοιπα συνδέονταν με μετοχές, εμπορεύματα κ.τ.λ. Επίσης, το 23% των χρηματοοικονομικών προϊόντων είχαν διάρκεια μεγαλύτερη από πέντε χρόνια. Από την παραπάνω σύνθεση, διαπιστώνεται ότι αυτό το πολύ μεγάλο μέγεθος των χρηματοδοτικών εργαλείων δεν παύει να είναι ένα όργανο χρέους, το οποίο διογκώνει υπερβολικά τα νομισματικά μεγέθη.

Ουσιαστικά, οι υπεύθυνοι του δυτικού κυρίως χρηματοπιστωτικού συστήματος, σε μία περίοδο ευημερίας, επέδειξαν καθαρά προκυκλική συμπεριφορά, έτειναν δηλαδή στην περίοδο της μεγέθυνσης να αναλαμβάνουν συνεχώς ψηλότερους κινδύνους, ωθώντας την νομισματική οικονομία σε μεγαλύτερη διόγκωση, αυξάνοντας υπερβολικά το συστηματικό κίνδυνο.

Σημειώνεται, επίσης, ότι τα παγκόσμια αποθέματα (reserves) ανέρχονται στο 12% του ΑΕΠ στις αναπτυγμένες χώρες, ενώ στις αναπτυσσόμενες στο 28%. Το επίπεδο της σχέσης αυτής στις αναπτυσσόμενες χώρες οφείλεται κυρίως σε ένα λόγο: στη μικρότερη έκδοση χρεογράφων του δημοσίου (κυρίως) και του ιδιωτικού τομέα. 1.6 Οι πληθυσμιακές ροές

Κύριο χαρακτηριστικό των πληθυσμιακών εξελίξεων στη σημερινή εποχή είναι η

παρατηρούμενη μεταβολή στη διάρθρωση των ηλικιακών βαθμίδων. Η εμφάνιση των baby – boomers, δηλαδή η ωρίμανση της μεταπολεμικής γενιάς, οφείλεται κυρίως στην αύξηση του προσδόκιμου ορίου ζωής και στη μείωση της γεννητικότητας. Το τελευταίο, είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας βελτίωσης του κατά κεφαλήν εισοδήματος και της αλλαγής του τρόπου ζωής, με κύριο χαρακτηριστικό την αύξηση της συμμετοχής της γυναίκας στην παραγωγή. Η απουσία συγκροτημένων μέτρων προστασίας της μητρότητας, οδηγεί σε περαιτέρω μείωση της γεννητικότητας και προς τα άνω διόγκωση της ηλικιακής πυραμίδας.

Οι μεταβολές στην πληθυσμιακή πυραμίδα είναι σαφείς. Στην περίοδο 1960-2006, η ηλικιακή βαθμίδα των κάτω των 15 ετών χάνει περίπου 10 (!) ποσοστιαίες μονάδες πληθυσμιακής συμμετοχής. Στις χώρες του ΟΟΣΑ, μειώνεται από 28,6% που ήταν το 1960 στο 19,1%. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, από 23,6% μειώνεται στο 15,9%. Η ίδια εικόνα παρατηρείται στις Μεσογειακές χώρες και στην Ελληνική οικονομία, όχι όμως στις Βορειοευρωπαϊκές χώρες. Στις τελευταίες, παρατηρείται μείωση της συμμετοχής της συγκεκριμένης ηλικιακής βαθμίδας αλλά όχι τόσο μεγάλη -τουλάχιστον στη Δανία, και τη Σουηδία. Προφανώς, αυτό οφείλεται στην ανάπτυξη των

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 25

Page 22: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

συστημάτων κοινωνικής προστασίας και προώθησης της μητρότητας που είναι γνωστό ότι υπάρχουν στις χώρες αυτές.

Η απώλεια της σχετικής θέσης αυτής της συγκεκριμένης ηλικιακής βαθμίδας γίνεται υπέρ της ηλικίας των εξαρτημένων ατόμων (αυτών δηλαδή που εξαρτώνται από τα κοινωνικά ταμεία), ηλικίας 65 ετών και άνω. Έτσι, στον ΟΟΣΑ η συμμετοχή της συγκεκριμένης ηλικιακής βαθμίδας αυξήθηκε από 8,5% στο 14%, και στην Ευρωπαϊκή Ένωση από 10,1% στο 17,5%. Στις Μεσογειακές χώρες η αύξηση αυτή είναι καθαρά 10 ποσοστιαίες μονάδες: στην Ελλάδα από 8,1% στο 18,5%, στην Ιταλία από 9% στο 19,6% και στην Ισπανία από 8,2% στο 16,7%. Το ίδιο φαίνεται να παρατηρείται στις Βαλκανικές χώρες.

Οι τάσεις αυτές έχουν παγκόσμιο και διαχρονικό χαρακτήρα παράλληλα με τη βελτίωση του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Έτσι, η νεανικότητα των πληθυσμών που σήμερα είναι ένα έντονο χαρακτηριστικό της Κίνας, Ινδίας και πολλών χωρών της Αφρικής θα τείνει να απομειωθεί με την πάροδο του χρόνου και τη βελτίωση των επιπέδων διαβίωσης.

Παράλληλα, παρατηρείται μία ακόμα σημαντική μεταβολή. Σε ορισμένες χώρες υπάρχει μία αξιόλογη αύξηση της καθαρής εισροής ατόμων που έχουν γεννηθεί σε άλλη χώρα, δηλαδή της μετανάστευσης. Το 2006, το 12% του συνολικού πληθυσμού των χωρών του ΟΟΣΑ ήταν γεννημένο σε άλλη χώρα. Το μέγεθος αυτό είναι αυξημένο κατά 20% σε σύγκριση με το 2000. Οι χώρες που είχαν τη μεγαλύτερη αύξηση γεννημένων σε ξένη χώρα ήταν η Ιρλανδία, η Φιλανδία, η Αυστρία και η Ισπανία. Οι χώρες από τις οποίες παρατηρείται η μεγαλύτερη έξοδος πληθυσμού ήταν η Κίνα, η Πολωνία και η Ρουμανία. Γενικότερα το 2006 το 60% των μεταναστευτικών εισροών στην Ευρώπη προέρχεται από την ίδια την Ευρώπη.

26 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 23: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Πίνακας

1.4

Πληθυσμιακά

στοιχεία

Πληθυσμός

Κατανομή του πληθυσμού σε

ηλικιακές

ομάδες

(ποσοστό

του

συνολικού

πληθυσμού

)

Πληθυσμός

ατόμω

ν που

έχουν γεννηθεί

σε τρίτες

χώ

ρες

2006

19

96

Κάτω

των

15

ετών

15 έως

64 ετώ

ν 65

ετώ

ν και

άνω

Ποσοστό

του

συνολικού

πληθυσμού

(σε χιλιάδες

)

Ρυθμός

αύξησης

2005

-06

2006

19

60

2006

19

60

2006

19

60

2006

19

96

Ελλάδα

11.1

49

10.7

09

0,4%

14

,3%

26

,1%

67

,1%

65

,8%

18

,5%

8,

1%

5,3%

2,

8%

Ιταλία

58

.435

56

.826

0,

5%

14,2

%

23,4

%

66,3

%

67,6

%

19,6

%

9,0%

5,

0%

2,0%

Ισπανία

44.0

68

39.4

79

1,5%

14

,5%

27

,3%

68

,8%

64

,5%

16

,7%

8,

2%

11,9

%

3,0%

Μεσογειακές χώρες

Πορτογαλία

10.5

86

9.86

6 0,

2%

15,5

%

μ.δ.

67

,2%

μ.δ.

17

,3%

μ.δ.

6,

1%

5,4%

Βουλγαρία

7.

699

8.36

3 -0

,5%

13

,5%

26

,1%

69

,3%

66

,4%

17

,2%

7,

5%

μ.δ.

μ.δ.

Ρουμανία

21

.588

22

.619

-0

,2%

15

,5%

μ.δ.

69

,7%

μ.δ.

14

,8%

μ.δ.

μ.δ.

μ.δ.

Βαλκανικές χώρες

Τουρκία

72

.974

62

.909

1,

3%

28,1

%

41,2

%

66,0

%

55,1

%

6,0%

3,

7%

μ.δ.

1,

9%

Δανία

5.43

5 5.

263

0,3%

18

,7%

25

,2%

66

,1%

64

,2%

15

,3%

10

,6%

6,

6%

5,1%

Ολλανδία

16.3

46

15.5

31

0,2%

18

,2%

30

,0%

67

,4%

61

,0%

14

,4%

9,

0%

10,6

%

9,2%

Βόρειες χώρες

Σουηδία

9.08

1 8.

841

0,6%

17

,1%

22

,4%

65

,5%

65

,9%

17

,3%

11

,8%

12

,9%

10

,7%

Ευρωπαϊκή

Ένω

ση (1

5 χώ

ρες)

38

8,20

0 37

1.98

3 0,

5%

15,9

%

23,6

%

66,6

%

63,2

%

17,5

%

10,1

%

μ.δ.

μ.δ.

ΟΟΣΑ

(30 χώ

ρες)

1.

175.

344

1.09

6.46

6 0,

7%

19,1

%

28,6

%

66,9

%

61,6

%

14,0

%

8,5%

μ.δ.

μ.δ.

Πηγή:

ΟΟΣΑ

(OEC

D in

figu

res,

2008

), Eu

rost

at.

(http

://ep

p.eu

rost

at.e

c.eu

ropa

.eu/

porta

l/pag

e?_p

agei

d=0,

1136

184,

0_45

5725

95&

_dad

=por

tal&

_sch

ema=

POR

TAL.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 27

Page 24: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

1.7 Τεχνολογία και καινοτομία

Η τεχνολογία και η καινοτομία αποτελούν καθοριστική πηγή ανάπτυξης της οικονομικής δραστηριότητας και του βιοτικού επιπέδου. Είναι προφανές, ότι η μελλοντική μεταβολή και εξέλιξη θα προέλθει και από την ικανότητα παραγωγής και εφαρμογής της τεχνολογίας και της καινοτομίας.

Στον Πίνακα 1.5, εμφανίζονται ενδεικτικά στοιχεία που αφορούν δύο βασικούς δείκτες παρακολούθησης του ρόλου της τεχνολογίας στην παραγωγική επίδοση των οικονομιών από την οποία τεκμαίρεται η σπουδαιότητα του παράγοντα αυτού: η σχέση κάλυψης των εξαγωγών από εισαγωγές, όταν πρόκειται για υψηλής και μεσαίας τεχνολογίας προϊόντα βιομηχανιών και τα μερίδια στις εξαγωγές προϊόντων υψηλής τεχνολογίας από τη βιομηχανία.

Οι ΗΠΑ εξάγουν γύρω στο 70% - 80% των εισαγωγών τους, είτε πρόκειται για προϊόντα υψηλής είτε πρόκειται για προϊόντα μεσαίας τεχνολογίας. Η Ιαπωνία, έχοντας καθαρό εξαγωγικό προσανατολισμό, εξάγει περισσότερο τεχνολογικά ανεπτυγμένα προϊόντα, 133% για τα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας και 366% για προϊόντα μεσαίας τεχνολογίας. Υψηλές αναλογίες έχουν και οι χώρες του Ευρωπαϊκού Βορά. Αντίθετα, οι Μεσογειακές χώρες (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας), είναι ξεκάθαροι εισαγωγείς τεχνολογικών προϊόντων. Δεν συμβαίνει το ίδιο και με την Κίνα, η οποία -παρά την αντίληψη που επικρατεί- έχει σημαντική επίδοση σε εξαγωγές προϊόντων υψηλής και μεσαίας τεχνολογίας -και πάντως καλύτερης από των ΗΠΑ. Αντίθετα, οι λοιπές BRIC χώρες είναι ξεκάθαροι εισαγωγείς τεχνολογίας.

Οι ΗΠΑ, Ιαπωνία και Κίνα, εξάγουν το 50% των προϊόντων υψηλής τεχνολογίας που εξάγονται στον κόσμο, στήλη (3). Αντιθέτως, χώρες όπως αυτές της Μεσογείου έχουν πολύ μικρότερο έως ελάχιστο διεθνές βάρος στη διαμόρφωση εξαγωγών υψηλής τεχνολογίας. Πίνακας 1.5 Ο ρόλος της τεχνολογίας. Στοιχεία του 2006

Εξαγωγές ως ποσοστό των εισαγωγών

Υψηλής τεχνολογίας βιομηχανίες

Μεσαίας τεχνολογίας βιομηχανίες

Μερίδιο εξαγωγών υψηλής τεχνολογίας ως ποσοστό των χωρών μελών του

ΟΟΣΑ

(1) (2) (3) Δανία 106,2% 85,2% 1,0% Ολλανδία 105,1% 122,7% 6,1% Βόρειες

χώρες Σουηδία 134,0% 121,5% 1,8% Ελλάδα 23,0% 19,7% 0,1% Ιταλία 68,6% 123,0% 2,5% Ισπανία 44,3% 76,9% 1,3%

Μεσογειακές χώρες

Πορτογαλία 45,9% 65,4% 0,3% ΗΠΑ 81,0% 69,5% 19,5%

Ιαπωνία 133,1% 366,9% 9,3% Βραζιλία 44,2% 98,0% 0,6% Κίνα 116,4% 91,1% 20,5% Ινδία 25,9% 61,1% 0,4%

Χώρες BRIC

Ρωσία 16,6% 37,2% 0,2% Πηγή: ΟΟΣΑ, OECD in figures, 2008.

28 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 25: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Η μέτρηση της παγκόσμιας καινοτομικής επίδοσης των οικονομιών δεν είναι εύκολη υπόθεση, ιδίως όταν θέλουμε να βγάλουμε εύστοχα συμπεράσματα, δεδομένου ότι υπάρχουν σημαντικές δυσκολίες αποτίμησης μεγεθών. Εδώ θα χρησιμοποιήσουμε δύο διαφορετικές μετρήσεις, κάθε μία εκ των οποίων έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρόκειται για το European Innovation Scoreboard - EIS που παράγεται στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Global Innovation Index (2008) το οποίο παράγεται από το INSEAD και την Indian Confederation of Industries. Στο European Innovation Scoreboard EIS 2008 αποτιμώνται τρεις περιοχές δραστηριοποίησης της καινοτομίας: α) οι επιχειρήσεις και το παραγόμενο προϊόν (χρησιμοποιούνται δείκτες όπως οι πατέντες και το επιχειρηματικό R+D ως ποσοστό του ΑΕΠ), β) οι επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο (απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, δημοσιευόμενα άρθρα κ.τ.λ., γ) υποδομές και ικανότητα απορρόφησης (ICT δαπάνες, ευρυζωνικά δίκτυα και δημόσιο R+D). Από τον τρόπο και τη θεωρητική υποδομή της διαμόρφωσης των δεικτών καινοτομικότητας διαπιστώνεται ότι είναι πλέον ευρέως αποδεκτό πως η καινοτομικότητα δεν είναι μία μονομερής διάσταση. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι υποδομές για την προώθηση της έρευνας που έχουν κυρίως δύο διαστάσεις: το ανθρώπινο κεφάλαιο και τις πραγματικές υλικές υποδομές υψηλής τεχνολογίας (ευρυζωνικά δίκτυα κ.τ.λ.).

Στον Πίνακα 1.6, παρουσιάζεται μια κατάταξη των χωρών χρησιμοποιώντας τους δείκτες καινοτομίας του EIS (European Innovation Scoreboard, 2008) που περιλαμβάνει 45 χώρες. Με βάση τη συνολική κατάταξη (που συμπεριλαμβάνει την εταιρική επίδραση, την επίδραση από τις μεταβολές στους ανθρώπινου πόρους και την επίδραση της κατάστασης των υποδομών), οι ΗΠΑ έχουν την 6η θέση, η Ιαπωνία την 5η και η EΕ-27 την 20η. Οι Βόρειες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατατάσσονται στην πρώτη δεκάδα, οι χώρες της Μεσογείου μεταξύ της 20ης και 30ης θέσης, ενώ οι Βαλκανικές χώρες στην επόμενη δεκάδα. Στην τελευταία δεκάδα κατατάσσονται οι χώρες BRIC.

Αξίζει, όμως, να παρατηρήσουμε ότι τόσο οι χώρες της Μεσογείου όσο και οι χώρες BRIC (πλην της Ρωσίας) παρουσιάζουν αξιόλογες θετικές μεταβολές της θέσης τους. Η βελτίωση της θέσης της Ελλάδας οφείλεται αποκλειστικά στη βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου, εν αντιθέσει με τη χειροτέρευση που παρατηρείται στην εταιρική δραστηριότητα.

Αντιθέτως, η βελτίωση των BRIC οφείλεται στη βελτίωση της καινοτομικής εταιρικής δραστηριότητας και στις υποδομές.

Στον ίδιο πίνακα, η πρώτη στήλη παρουσιάζει μία κατάταξη που έχει παραχθεί από το Global Innovation Index, ο οποίος ακολουθεί μία διαφορετική μεθοδολογία, ενδεχομένως πιο πλήρη σε σύγκριση με τον EIS. Αφορά 130 οικονομίες, παρουσιάζει όμως μικρή επαναληπτικότητα (μέχρι σήμερα 2 φορές).

Η κύρια, όμως, μεθοδολογική του διαφοροποίηση οφείλεται στο ότι για να κατατάξει τις χώρες αποτιμά και το ρόλο των εισροών στην παραγωγή καινοτομίας (όπως είναι οι θεσμοί και οι πολιτικές, η ανθρώπινη ικανότητα, οι υποδομές, οι βαθμοί ανάπτυξης των αγορών και των επιχειρήσεων), αλλά και το ρόλο των εκροών (γνώση, ανταγωνιστικότητα και πλούτος). Σύμφωνα με το δείκτη αυτό, στην πρώτη δεκάδα χωρών τοποθετούνται και πάλι οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και οι Βορειοευρωπαϊκές χώρες. Η Ιταλία και η Ισπανία κατατάσσονται στην τρίτη δεκάδα, ενώ απομακρύνονται η Πορτογαλία στην τέταρτη και η Ελλάδα στην πέμπτη δεκάδα. Από τις BRIC χώρες ξεχωρίζει η Κίνα στην τρίτη δεκάδα. Η Ινδία τοποθετείται στην τέταρτη δεκάδα, η Βραζιλία στην πέμπτη και τέλος η Ρωσία στην έβδομη.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 29

Page 26: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Πίνακας

1.6

Κατάταξη χωρώ

ν με

βάση δείκτες κ

αινοτομίας

G

loba

l In

nova

tion

Inde

x 20

08-

2009

1

Euro

pean

Inno

vatio

n Sc

oreb

oard

200

82

Συνολική

κατάταξη

Εταιρική

δραστηριότητα

Ανθρώ

πινοι πόροι

Υποδομές και

ικανότητα

απορρόφησης

Συνολική

Κατάταξη

2008

/200

9 Κατάταξη

2005

Μεταβολή

από

1995

Κατάταξη

2005

Μεταβολή

από

1995

Κατάταξη

2005

Μεταβολή

από

1995

Κατάταξη

2005

Μεταβολή

από

1995

Ελλάδα

54

31

4

43

-8

24

8 35

-2

Ιταλία

31

26

2

26

-3

32

-4

22

3 Ισπανία

28

24

6 28

0

15

10

24

4

Μεσογειακές χώρες

Πορτογαλία

40

30

7 35

3

31

8 26

3

Βουλγαρία

74

38

-5

47

-11

33

-3

37

-7

Βαλκανικές χώρες

Ρουμανία

69

48

-1

2 44

-1

9 41

-8

45

-1

Δανία

8 7

3 10

3

8 1

4 7

Ολλανδία

10

11

-4

9 1

20

-1

6 0

Βόρειες Χώρες

Σουηδία

3 1

0 4

-3

4 -2

1

1 Ευρω

παϊκή Ένωση

(2

7)

- 20

-3

16

-1

19

-4

21

-2

ΗΠΑ

1

6 -3

8

-2

6 -1

7

-6

Ιαπω

νία

9 5

-1

1 2

13

-3

9 -4

Βραζιλία

50

42

5

34

11

46

2 32

10

Κίνα

37

34

8 25

7

48

-3

31

9 Ινδία

41

46

1 36

11

42

0

38

7

BRIC

Ρωσία

68

29

-2

27

-1

11

2 42

-3

Πηγές

: 1 G

loba

l Inn

ovat

ion

Inde

x, 2

008

(Con

fede

ratio

n of

Indi

an In

dust

ries a

nd IN

SEA

D).

2 Eur

opea

n In

nova

tion

Scor

eboa

rd, 2

008.

30 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 27: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Είναι εμφανές, λοιπόν, ότι η δυναμική των οικονομιών και η συνακόλουθη βελτίωση των βιοτικών επιπέδων, προέρχεται και θα προέλθει κυρίως και από τη βελτίωση των καινοτομικών επιδόσεων. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, η Κίνα εμφανίζει ταχύτατους ρυθμούς βελτίωσης των επιδόσεων, η Ρωσία υστερεί, ενώ η Βόρεια Ευρώπη διατηρεί υψηλούς ρυθμούς καινοτομικών επιδόσεων. 1.8 Ενέργεια και κλιματική αλλαγή

Το διεθνές οικονομικό και κοινωνικό σύστημα στο μέλλον θα αντιμετωπίσει

περιορισμούς στις δυνατότητες μεγέθυνσής του που θα προέρχονται από τους εξαντλήσιμους πόρους -κυρίως ενέργεια, φαγητό, νερό και περιβάλλον. Η εξαντλησιμότητα των πόρων θα οδηγήσει στον περιορισμό κατανάλωσής τους και στην αύξηση της τιμής χρήσης τους. Η παγκόσμια ζήτηση ενέργειας κατ’ είδος απεικονίζεται στο Διάγραμμα 1.8. Το πετρέλαιο παραμένει ο σημαντικότερος τροφοδότης παραγωγής ενέργειας.

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%

Κάρβουνο

Πετρέλαιο

Φυσικό Αέριο

Πυρηνική Ενέργεια

Υδροηλεκτρική Ενέργεια

Βιομάζα

Ανανεώσιμες Πηγές

203020041980

Διάγραμμα 1.8 Παγκόσμια ποσοστιαία διάρθρωση πρωτογενούς ζήτησης ενέργειας Πηγή: International Energy Agency, World Energy Outlook, 2006.

Μακροχρόνια, η χρήση του πετρελαίου βαίνει μειούμενη, καθώς το φυσικό αέριο και το κάρβουνο -και ιδίως το τελευταίο- θα έχουν μία ιδιαίτερη γοργή μεγέθυνση χρήσης.

Επίσης, η πυρηνική ενέργεια (τρίτης γενεάς πυρηνικοί αντιδραστήρες) μαζί και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, διεκδικούν μερίδια αγοράς. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα αυξάνονται με γρήγορο ρυθμό και θα ξεπεράσουν σε χρήση το φυσικό

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 31

Page 28: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

αέριο μετά το 2010. Θα είναι η τρίτη πηγή ενέργειας μετά το πετρέλαιο και το κάρβουνο (IEA, 2008)1.

Η πολυπόθητη νέα τεχνολογία που θα αντικαταστήσει τις παραδοσιακές πηγές ενέργειας κατά τρόπο οικονομικό φαίνεται ότι πιθανότατα θα εμφανιστεί γύρω στο τέλος της επερχόμενης 15ετίας (NIC, 2008)2. Αν αυτό συμβεί και η τιμή του πετρελαίου μειωθεί, συνεπώς οι χώρες της Μέσης Ανατολής και η Ρωσία, οι οποίες στηρίζονται σε αυτό, εάν δεν έχουν μεταβάλει τον παραγωγικό προσανατολισμό τους, θα αντιμετωπίσουν μία σοβαρή μεταβολή στην ειδική τους θέση στο μεταβαλλόμενο κόσμο.

Σήμερα, οι χώρες της ΕΕ-27 στηρίζονται κατά 37% στο πετρέλαιο, 24% στο φυσικό αέριο, 18% κάρβουνο κ.τ.λ., 14% πυρηνική ενέργεια, και 7% στις ανανεώσιμες πηγές (Eurostat).

Η ενεργειακή ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί ένα κρίσιμο στόχο για την διατήρηση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης και των επιπέδων διαβίωσης των πολιτών της. Σύμφωνα με όλα τα σενάρια, το 2020 η ενεργειακή εισαγωγική εξάρτηση της Ε.Ε. θα έχει αυξηθεί στο 56%, υποθέτοντας ότι η Ενεργειακή πολιτική της Ε.Ε. θα έχει εφαρμοστεί και το βαρέλι θα είναι γύρω στα $100.

Τα σενάρια αυτά προϋποθέτουν ότι θα υλοποιηθούν ορισμένα ζωτικά έργα υποδομών, στα οποία περιλαμβάνεται: α) Η διασύνδεση της Βαλτικής με την Ε.Ε. β) Η διερεύνηση των δυνατοτήτων προμήθειας υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα ζωτικό για τις χώρες με μοναδικούς προμηθευτές φυσικού αερίου. γ) Η ολοκλήρωση ενός Μεσογειακού ενεργειακού δικτύου που θα συνδέει την Ευρώπη με την Νοτιοανατολική Μεσόγειο, και το οποίο θα περιλαμβάνει ηλιακές και αιολικές δυνατότητες. δ) Η ανάπτυξη Βόρειων – Νότιων διασυνδέσεων με την Κεντρική και Νοτιοανατολική Ευρώπη (European Commission, Second Strategic Energy Review, 2008).

Σήμερα, η Ελληνική συνολική ενεργειακή κατανάλωση αποτελείται από 64% πετρέλαιο, 23% κάρβουνο, 8% φυσικό αέριο, 4% υδροηλεκτρική ενέργεια και 1% ανανεώσιμες πηγές. Οι εισαγωγές πετρελαίου προέρχονται από το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία, Ρωσία, Λιβύη και Καζακστάν. Στο φυσικό αέριο, η Ελληνική οικονομία έχει κατά 80% έναν προμηθευτή, τη Ρωσία. Σημειώνεται ότι τα γνωστά διεθνή αποθέματα κάρβουνων βρίσκονται στις ΗΠΑ (28,6%), Ρωσία (18,5%), Κίνα (13,5% κ.τ.λ.)3.

Με βάση το παραπάνω πλαίσιο πολιτικής ανάπτυξης δικτύων, η περιοχή του Ελληνικού χώρου εμπίπτει στην οργάνωση ενός ευρύτερου σχεδιασμού που είναι ζωτικής σημασίας για τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα από τη μία μεριά και των προμηθευτών της από την άλλη.

Έτσι, είναι πλέον κατανοητό ότι η Ελληνική οικονομία διαθέτει περιορισμένες ενεργειακές δυνατότητες, αφού πρακτικά είναι εξ’ ολοκλήρου σχεδόν ενεργειακός εισαγωγέας. Λειτουργεί ως διακομετακομιστικό σημείο ενεργειακής διακίνησης, ιδίως από την Κασπία προς την Ευρώπη, μέσω κυρίως τριών έργων: τον αγωγό φυσικού αερίου Βόσπορος – Αλεξανδρούπολη, τη διασύνδεση με την Τουρκία και τις περαιτέρω διασυνδέσεις των περιοχών αυτών με την Ιταλία. Μία καλή εικόνα της έκτασης της εμπλοκής του Ελληνικού χώρου στο διεθνή αυτό σχεδιασμό των δικτύων διακίνησης 1 International Energy Agency, World Energy Outlook, 2006. 2 National Intelligence Council, (2008), Disruptive Civil Technologies Six Technologies with Potential Impacts on US Interests out to 2025. 3 BP Statistical Review of World Energy, (June 2008).

32 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 29: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

κυρίως φυσικού αερίου αλλά και πετρελαίου φαίνεται στο Χάρτη 1.2, συμπεριλαμβανόμενου του μικρότερου χάρτη της ειδικότερης περιοχής της Ελλάδος (Χάρτης 1.1). Παρατηρούμε ότι, η έννοια του «ενεργειακού κόμβου» που τείνει να αποδοθεί στην Ελληνική επικράτεια, δεν ευσταθεί, ενώ αντίθετα ευσταθεί μια αντίληψη “γειτνίασης” με τις περιοχές ενεργειακής διακίνησης. Μάλιστα οι εξελίξεις στις σχέσεις Ρωσίας – Τουρκίας (βλ. κυρίως Χάρτη 1.1) γύρω από την κατασκευή του αγωγού Σαμψούντος – Τσεϊχάν που κατά κάποιο τρόπο ανταγωνίζεται τον αγωγό Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολης, ενισχύουν την άποψη αυτή.

Διεθνώς, η διόγκωση της κατανάλωσης ενέργειας έχει ως αποτέλεσμα την επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Εάν συνεχιστεί αυτός ο ρυθμός εκπομπών αερίων, θα αυξήσει μακροπρόθεσμα τη μέση παγκόσμια θερμοκρασία μέχρι και 6 βαθμούς. Οι επιπτώσεις από τις μεταβολές αυτές αφορούν όλο τον κόσμο, όπως και την ειδικότερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Οι μεταβολές αυτές αφορούν τη μείωση της διαθεσιμότητας πόσιμου νερού, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και το άνοιγμα περιοχών του κόσμου όπου σήμερα δεν υπάρχει προσπέλαση. Πρόκειται για την Σιβηρία, ορισμένες περιοχές του Καναδά και την Αρκτική.

Το άνοιγμα των περιοχών αυτών ενδεχομένως να επηρεάσει την παγκόσμια οικονομική γεωγραφία διότι θα αυξήσει την ενεργειακή παραγωγική ικανότητα των χωρών που έχουν στην κατοχή τους τις περιοχές αυτές όπως είναι οι ΗΠΑ, η Ρωσία, ο Καναδάς, η Δανία και η Νορβηγία.

Στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου οι κλιματικές αλλαγές, αναφέρονται πρώτον στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας και την επίδραση αυτή της μεταβολής στη μετακίνηση πληθυσμών και δεύτερον στην επιμήκυνση των μηνών με καλοκαιρία γεγονός που θα επηρεάσει τη σημαντικότερη βιομηχανία των περιοχών αυτών που είναι ο τουρισμός. Παράλληλα, θα απαιτήσει μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας κατά τους μήνες αυτούς.

Χάρτης 1.1 Οι αγωγοί φυσικού αερίου και η Ελλάδα

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 33

Page 30: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Χάρτης 1.2 Οι δρόμοι διακίνησης του φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή, Κεντρική και Νότια Ασία (Καύκασος) και οι γεωγραφικοί χώροι διεθνούς διεκδίκησης: Μια σύνθεση Πηγή: Ramsay, (2006), Brzezinski (1997). 1.9 Η διαμόρφωση της εθνικής δύναμης

Η οικονομική κατάσταση ενός κράτους εάν και αντανακλά όλες τις παραμέτρους

της διαδικασίας ανάπτυξης, δεν αποτελεί τη μοναδική προϋπόθεση για τον προσδιορισμό του βιοτικού επιπέδου των πολιτών. Ο λόγος είναι πολύ απλός: Μία ατυχής στρατιωτική περιπέτεια με ένα γειτονικό κράτος μπορεί να οδηγήσει γενεές πίσω το επίπεδο διαβίωσης των πολιτών. Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, να δει κανείς ποια είναι τα πεδία που αναπτύσσονται γύρω από την ανάπτυξη των δυνάμεων στο διεθνές στερέωμα, με αναφορά πάντοτε τη χώρα που βρίσκεται υπό παρατήρηση - στην περίπτωσή μας την Ελληνική οικονομία.

Δύναμη (σε όρους στρατηγικούς) είναι η ικανότητα να σκοτώνεις και να προστατεύεις τον εαυτό σου από το να σκοτωθείς. Μετά από αυτό έρχεται λογικά η δυνατότητα εκμετάλλευσης, επιβολής οικονομικών όρων, ελέγχου κ.τ.λ. Δύναμη, δεν ασκείται μόνο όταν σκοτώνεις, αλλά και όταν απειλείς ότι θα σκοτώσεις.

Εθνική δύναμη είναι η περιεκτική έκφραση όλων των δυνατοτήτων που ένα έθνος κατέχει μία δεδομένη στιγμή για να προωθεί εσωτερικώς και διεθνώς την κατάκτηση εθνικών στόχων, ανεξαρτήτως των δυσκολιών που αντιμετωπίζει (Kelly, 1994).

Το γεωστρατηγικό περιβάλλον στο οποίο εξελίσσονται οι μεταβολές αυτές αναφέρεται στην άσκηση δύναμης και διεθνούς επιρροής, η οποία στο υπόβαθρό της έχει τη διαθεσιμότητα (άρα και την πιθανή χρήση ή απειλή χρήσης) στρατιωτικής δύναμης. Η Ελληνική οικονομία και κοινωνία βρίσκονται κοντά σε μέρη του κόσμου στα οποία η διεθνής επιρροή δεν έχει λάβει μια οριστική μορφή τη λεγόμενη

34 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 31: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

«Ευρασία», (συνεχής γραμμή, Χάρτης 1.2) με αποτέλεσμα να υπάρχει μία ευρύτερη ζώνη αστάθειας (διακεκομμένη γραμμή, Χάρτης 1.2). Εάν στο γεγονός αυτό προσθέσουμε την ένταση με τον εξ’ ανατολών γείτονά της (Τουρκία) τότε διαμορφώνεται μία εικόνα διεθνούς περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργεί η Ελληνική οικονομία με αρκετές αναταράξεις. Τέτοιου είδους περιβάλλον δεν απαντάται στις περισσότερες από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

H επικράτηση εξάλλου ενός παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού συστήματος οδήγησε στην κατάρρευση των διαχωριστικών γραμμών διεθνούς πολιτικής επιρροής. Έτσι, η απλοϊκή έκφραση – δήλωση ένταξης στη «Δύση» (βλ. καπιταλιστικό σύστημα) είναι κενή νοήματος, αφού το κοινωνικό αυτό σύστημα έχει επικρατήσει παγκοσμίως και βεβαίως σε περιοχές που εκτείνονται και γύρω από τον Ελληνικό χώρο και οπουδήποτε αλλού. Άρα, αναφύονται νέα προβλήματα στρατηγικών επιλογών. Ουσιαστικά, καλούμαστε να εντοπίσουμε πού βρίσκονται τα νέα ή τα ανερχόμενα διεθνή κέντρα επιρροής και να αποφασίσουμε πόσο και πώς θα συνδεθούμε με αυτά. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα γειτνιάζει γεωγραφικά και ιστορικά με έναν από τους κύριους ανερχόμενους παίκτες της διεθνούς σκηνής, τη Ρωσία. Συνεπώς, τα ερωτήματα προσανατολισμού παίρνουν ιδιαίτερο χαρακτήρα.

Η συζήτηση γύρω από την ανάπτυξη ποσοτικών δεικτών που να μπορούν να εκφράζουν τον όρο «Εθνική δύναμη» είχε αρχίσει από τον 18ο αιώνα με κύρια έμφαση στη δύναμη των εθνών που πηγάζει από το μέγεθος του πληθυσμού τους. Στη συνέχεια ανεπτύχθη ένα ολόκληρο σώμα έρευνας που φθάνει μέχρι τις ημέρες μας, κυρίως γύρω από τα θέματα διεθνών σχέσεων και πολιτικής. Ήδη από τις αρχές του αιώνα οι δείκτες που μετρούσαν την εθνική δύναμη περιελάμβαναν α) πληθυσμό, β) παραγωγή χάλυβα και γ) ενεργειακή παραγωγή. Αργότερα, προστέθηκαν οι στρατιωτικές δαπάνες, η αξία του εξωτερικού εμπορίου κ.τ.λ. Οι κύριοι πρωταγωνιστές στη συζήτηση αυτή προέρχονται από τις ΗΠΑ, την Κίνα, την Ινδία και τη Ρωσία, διότι αυτές είναι οι σπουδαιότερες από τις χώρες που διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία στη διεθνή κατάταξη.

Ο Kumar (2008), περιγράφει τις βαρύτητες του δείκτη που χρησιμοποιούν οι Ινδοί, National Security Index (NSI) όπως παρακάτω: 25% οικονομική δύναμη, 25% ικανότητα άμυνας, 20% ενεργειακή ασφάλεια, 15% τεχνολογική δύναμη και 15% ενεργός πληθυσμός. Το μοντέλο που χρησιμοποιείται από το National Intelligence Council των ΗΠΑ (το International Futures Computer Model) παράγει ένα δείκτη ο οποίος διαμορφώνεται με βάση το ΑΕΠ, τις στρατιωτικές δυνάμεις, τον πληθυσμό και τη τεχνολογία (NIC, 2008).

Στο Διάγραμμα 1.9 παρουσιάζεται ο υπολογισμός της εθνικής δύναμης που έχει πραγματοποιηθεί από το German Institute of Global and Area Studies (Hwang, 2008). Η κατάταξη του Hwang διαμορφώνεται με βάση τα παρακάτω ειδικά βάρη: 6,25% οικονομικό μέγεθος, 6,25% προσδόκιμο όριο ζωής, 6,25% εκπαίδευση, 6,25% επίπεδο αξιοπρέπειας της κοινωνίας (διαφθορά), 25% ενεργειακή παραγωγή, 12,5% δαπάνες άμυνας, 12,5% παραγωγή όπλων και 25% πυρηνικά όπλα.

Η συνολική κατάταξη ισχύος που εμφανίζεται στο Διάγραμμα 1.9, δείχνει μία εικόνα του κόσμου, διαφορετική από αυτή που έχουμε όταν απλώς κοιτάζουμε μόνο τις οικονομικές και παραγωγικές δομές. Διαπιστώνουμε ότι, οι χώρες BRIC βρίσκονται πολύ κοντά στην υπερδύναμη. Οι Βορειοευρωπαϊκές χώρες έχουν αρκετά καλή θέση (22η με 43η) όπως και η Ιταλία. Η Τουρκία έχει ακόμα καλύτερη (28η). Η Ελλάδα βρίσκεται στην 52η θέση, ενώ παρόμοιες απομακρυσμένες θέσεις έχουν η Πορτογαλία, Βουλγαρία και Ρουμανία.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 35

Page 32: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

0 10 20 30 40 50 60

ΗΠΑ

Κίνα

Ρωσία

Ινδία

Ιαπωνία

Μεγάλη Βρετανία

Γερμανία

Γαλλία

Σουηδία

Φιλανδία

Δανία

Τουρκία

Ισπανία

Ολλανδία

Ιρλανδία

Ιταλία

Βραζιλία

Ελλάδα

Ρουμανία

Πορτογαλία

Διάγραμμα 1.9 Δείκτης εθνικής δύναμης Πηγή: Hwang (2008)1.

Το συμπέρασμα από την παραπάνω ανάλυση σε όρους «Εθνικής Δύναμης», δείχνει ότι η χρονική δυναμική εξέλιξης του δείκτη αυτού είναι σε βάρος της Ελλάδος και η επίλυση ορισμένων χρόνιων ζητημάτων στο βάθος χρόνου (ιδίως με την Τουρκία) δεν φαίνεται να ευνοείται από την εξέλιξη του συσχετισμού των δυνάμεων εκτός εάν ανατραπεί η διαγραφόμενη εξέλιξη του δείκτη αυτού. Σε κάθε περίπτωση η παρούσα αξία μιας μελλοντικής συμφωνίας υπό συνθήκες αβεβαιότητας είναι μεγαλύτερη όσο ο χρόνος της συμφωνίας είναι πιο κοντά στο παρόν.

Αναφορικά με τις παγκόσμιες εξελίξεις είναι χαρακτηριστικά τα συμπεράσματα του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας (National Intelligence Council) των ΗΠΑ, που περιλαμβάνονται στη μελέτη του για τις εξελίξεις μέχρι το έτος 2025 (NIC, 2008).

1) Όλο το διεθνές σύστημα, όπως καθορίσθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, θα επανακαθοριστεί κατά τρόπο ριζοσπαστικό. Όχι μόνο θα

1 Hwang K (2008) New thinking in measuring National Power, German Institute of Global and Area Studies.

36 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 33: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

εμφανιστούν νέοι παίκτες (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα) στη διεθνή σκηνή, αλλά αυτοί θα καθορίσουν και τους νέους όρους του παιχνιδιού.

2) Ο πλούτος θα συνεχίσει να μεταφέρεται από τη Δύση στην Ανατολή. 3) Η είσοδος 1,5 δις ανθρώπων στη διεθνή σκηνή θα ασκήσει πιέσεις στους

πόρους, ιδιαίτερα στην ενέργεια, την τροφή και το νερό, ενώ θ’ αυξήσει την παγκόσμια αγοραστική δύναμη.

4) Ο κίνδυνος συγκρούσεων θα αυξηθεί, ιδίως στην περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής.

Αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι το NIC εκπροσωπεί τον προβληματισμό της κοινότητας των υπηρεσιών ασφάλειας των ΗΠΑ και ότι ο προβληματισμός αυτός δεν φαίνεται θετικός για τις ΗΠΑ, τότε μάλλον τα συμπεράσματα αυτά έχουν μεγαλύτερη αξία.

Είναι εμφανές, λοιπόν, ότι τείνει να δημιουργηθεί ένας κόσμος με μεγαλύτερη διασπορά οικονομικής και πολιτικής δύναμης. Συνεπώς, δημιουργείται ένας κόσμος που θα απαιτεί περισσότερες προσπάθειες για να έλθει σε συμφωνία. Ευτυχώς, οι επικοινωνίες έχουν βελτιωθεί με ταχύτερους ρυθμούς από ό,τι η διασπορά των κέντρων εξουσίας.

1.10 Η Ν.Α. Ευρώπη και η Ελλάδα

Η Ν.Α. Ευρώπη1 στη διάρκεια του χρόνου, αποτέλεσε ένα γεωγραφικό χώρο όπου υπήρχαν έντονες οικονομικές και πολιτισμικές συγκλίσεις και συγκρούσεις. Το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσονται στην Ν.Α. Ευρώπη, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα πεδίο οικονομικής ανάπτυξης.

Σήμερα, όπως παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.7, παραμένουν σημαντικές εθνικές και πολιτισμικές εντάσεις ενώ παράλληλα η περιοχή αποτελεί χώρο οικονομικής ανάπτυξης και διάχυσης οικονομικών συμφερόντων. Πίνακας 1.7 Εθνικές εντάσεις στην Ν.Α. Ευρώπη και στις γειτονικές περιοχές

Σερβία – Κόσοβο

ΠΓΔΜ – Ελλάδα

Ελλάδα – Τουρκία

Ελλάδα – Κύπρος – Τουρκία

Ουκρανία – Ρωσία

Γεωργία – Ρωσία

Τουρκία – Κουρδικοί πληθυσμοί

Μέση Ανατολή – Σουέζ

1 Πρόκειται για τις χώρες Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Κροατία, Μαυροβούνιο, ΠΓΔΜ, Ρουμανία, Σερβία και Τουρκία. Στην ευρύτερη περιοχή περιλαμβάνονται οι παραευξείνιες χώρες, Ουκρανία και Γεωργία, κ.τ.λ.

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 37

Page 34: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Η ύπαρξη των εντάσεων αυτών έχει ωθήσει την Ελλάδα να έχει μία στρατιωτική -αν και σε ορισμένες φορές καθαρά συμβολική- παρουσία σε αρκετές περιοχές της ευρύτερης αυτής ζώνης.

Παράλληλα, η ένταση με την Τουρκία έχει δυσμενείς επιπτώσεις, αφού αυξάνει τις αμυντικές δαπάνες της Ελλάδας. Αυτή η ένταση αυξομειώνεται με βάση ευρύτερες πολιτικές και γεωγραφικές επιρροές και ανακατατάξεις, από όλες τις πλευρές. Είναι χαρακτηριστική η υπόθεση της ύπαρξης πιθανών κοιτασμάτων πετρελαίου στη Ν.Α. Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της Κύπρου. Κατά συνέπεια, έρχεται στην επιφάνεια το θέμα της υφαλοκρηπίδας και της οικονομικής ζώνης των 200 μιλίων. Τα θέματα αυτά θα μπορούσαν να προκαλέσουν νέο γύρο μεσοπρόθεσμης έντασης. Ενδεχομένως όμως, αποτελούν και μία ευκαιρία για την επανοτοποθέτηση του θέματος της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων της περιοχής διότι τα κοιτάσματα τοποθετούνται (Βόρεια και Νότια της Κύπρου) στο Ν.Α. άκρο της περιοχής εκεί δηλαδή που συναντώνται οι οικονομικοί χώροι Ελλάδος, Κύπρου, Ισραήλ, Αιγύπτου και Τουρκίας.

Κατά την περίοδο 2000-2008, οι οικονομίες της Ν.Α. Ευρώπης κατέγραψαν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, της τάξης του 6% ετησίως κατά μέσο όρο. Στο πρώτο μισό της περιόδου αυτής, την αναπτυξιακή διαδικασία στην περιοχή ώθησε η πλευρά της προσφοράς, και ειδικότερα η επανένταξη του αργούντος δυναμικού και κατ’ επέκταση η αύξηση της παραγωγικότητας που ήταν αποτέλεσμα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Τώρα (μέχρι και την κρίση του 2008), η αύξηση της εγχώριας κατανάλωσης και της επενδυτικής ζήτησης, παράλληλα με την άνοδο των εξαγωγών, είναι ισχυροί προωθητικοί παράγοντες. Σ’ αυτό έχει παίξει ρόλο η πιστωτική επέκταση και οι καθαρές εισροές ξένων κεφαλαίων.

H Ελλάδα κατέχει υψηλή θέση σε ξένες άμεσες επενδύσεις στην Αλβανία, τη Σερβία, και την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (ΠΓΔΜ), ενώ είναι δεύτερη στη Ρουμανία. Αναλυτικότερα, στην Αλβανία, τα κεφάλαια που έχουν επενδύσει οι Ελληνικές επιχειρήσεις είναι πάνω από €630 εκατομ. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί σε περίπου 27% του συνόλου των ξένων επενδύσεων στη γειτονική χώρα. Σε αυτήν έχουν εγκατασταθεί περίπου 270 Ελληνικές και Ελληνικών συμφερόντων επιχειρήσεις και έχουν δημιουργηθεί 9.000 νέες θέσεις εργασίας. Και στην ΠΓΔΜ, η Ελλάδα σε άμεσες ξένες επενδύσεις είναι πρώτη. Οι 251 επιχειρήσεις Ελληνικών συμφερόντων που λειτουργούν στην ΠΓΔΜ έχουν επενδύσει κεφάλαια ύψους €1 δις και έχουν δημιουργήσει 20.000 θέσεις εργασίας. Στη Σερβία, το συνολικό Ελληνικό επενδυμένο κεφάλαιο ανέρχεται σε €2,5 δις και υπάρχουν 150 μεικτές Ελληνο-σερβικές εταιρείες, καθώς και 120 περίπου αμιγώς Ελληνικές, στις οποίες απασχολούνται περίπου 20.000 εργαζόμενοι. Στη Σερβία, η παρουσία του Ελληνικού τραπεζικού τομέα είναι έντονη, καθώς λειτουργούν υποκαταστήματα της Alpha Bank, της Τράπεζας Πειραιώς, της EFG-Eurobank και της Εθνικής Τράπεζας. Στη Ρουμανία, η Ελλάδα βρίσκεται στη δεύτερη θέση μεταξύ των χωρών με τα περισσότερα επενδεδυμένα κεφάλαια, τα οποία ξεπερνούν τα €3 δις. Ο Ελληνικός τραπεζικός τομέας κατέχει πλέον τη δεύτερη θέση μεταξύ των ξένων επενδυτών (με 16,5%) μετά την Αυστρία. Μάλιστα, από τα στοιχεία που υπάρχουν προκύπτει ότι το άθροισμα των ενεργητικών των 7 Ελληνικών τραπεζών αυξήθηκε κατά 81% και έφθασε τα €11,5 δις το 2007. Παράλληλα με τις Ελληνικές τράπεζες, λειτουργούν και περίπου 800 επιχειρήσεις. Τέλος, η Ελλάδα κατέχει την τρίτη θέση στο σχετικό κατάλογο των ξένων επενδυτών στη Βουλγαρία, έχοντας επενδύσει πάνω από €1,5 δις, που σε ποσοστό μεταφράζεται σε περίπου 10% του συνόλου των ξένων επενδύσεων. Οι Ελληνικές τράπεζες κατέχουν το 23,6% των συνολικών τραπεζικών κεφαλαίων, ενώ παράλληλα δραστηριοποιούνται

38 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 35: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

και 1.500 ενεργές Ελληνικές επιχειρήσεις. Στον παρακάτω πίνακα (1.8), παρουσιάζεται σε αριθμούς η οικονομική παρουσία της Ελλάδας σε χώρες της Ν.Α. Ευρώπης. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 68,87% των απαιτήσεων των Ελληνικών πιστωτικών ιδρυμάτων από το εξωτερικό είναι με χώρες της Ν.Α. Ευρώπης.

Ο χώρος των Βαλκανίων και της Ν.Α. Ευρώπης αποτελεί προνομιακή περιοχή ανάπτυξης του εξωτερικού εμπορίου για την Ελληνική οικονομία. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2007, οι εξαγωγές προς τα Βαλκάνια ήταν το 18,7% του συνόλου των Ελληνικών εξαγωγών, ενώ οι εισαγωγές από την περιοχή ήταν μόνο το 3,6%. Πίνακας 1.8 Απαιτήσεις των Ελληνικών πιστωτικών ιδρυμάτων στο εξωτερικό

Χώρα

Απαιτήσεις Ελληνικών τραπεζών

στο εξωτερικό (εκατομ. δολάρια)

Ποσοστό επί του συνόλου των

απαιτήσεων των Ελληνικών τραπεζών

στο εξωτερικό Τουρκία 20.823 20,58% Ρουμανία 18.689 18,47% Βουλγαρία 10.358 10,24% Κύπρος 8.605 8,50% Σερβία 4.703 4,65% ΠΓΔΜ 1.834 1,81% Αλβανία 1.737 1,72% Ρωσία 1.041 1,03% Ουκρανία 999 0,99% Αίγυπτος 413 0,41% Σύνολο Ν.Α. Ευρώπης 69.681 68,87% Γενικό Σύνολο 101.177 100%

Πηγή: Τράπεζα διεθνών διακανονισμών (http://www.bis.org/statistics/consstats.htm#). Σημείωση: Περιλαμβάνονται και αρκετές άλλες χώρες της περιοχής με πολύ μικρές συμμετοχές.

Λόγω της μεγάλης έκθεσης των Ελληνικών τραπεζών στην περιοχή της Ν.Α. Ευρώπης, η περιοχή υπήρξε πηγή οικονομικής αστάθειας για την Ελληνική οικονομία κατά την κρίση του 2008. Αυτό πραγματοποιήθηκε μέσω της μείωσης των εξαγωγών που οφειλόταν στην καταναλωτική αδυναμία των χωρών αυτών και της απειλής στους δείκτες ευστάθειας του Ελληνικού τραπεζικού συστήματος. Το πακέτο στήριξης συνολικού ύψους €24,5 δις που σχεδιάστηκε για να λάβει ο τραπεζικός κλάδος στην κεντρική και την ανατολική Ευρώπη από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανοικοδόμησης και Ανάπτυξης (EBRD), την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΙΒ) και την Παγκόσμια Τράπεζα (WB) προσέβλεπε στην ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας και την παροχή βοήθειας για την επιβίωση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης.

Συμπερασματικά, ο Ελληνικός χώρος τοποθετείται γεωγραφικά σε ένα ευρύτερο περιβάλλον το οποίο βρίσκεται υπό διαμόρφωση. Η Ελληνική οικονομία πορεύεται εν μέσω μίας αρκετά σοβαρής οικονομικής αναταραχής, η οποία προήλθε από τον κεντρικό πυρήνα λειτουργίας του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος και υποστηρίζεται από τις εσωτερικές της αδυναμίες. Θα πρέπει να εξεταστεί σοβαρά εάν οι δυνάμεις συντήρησης της εθνικής δυναμικότητας (οικονομικό επίπεδο διαβίωσης,

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 39

Page 36: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

στρατιωτικές δυνάμεις και βελτίωση του επιπέδου του ανθρώπινου δυναμικού και του καινοτομικού περιβάλλοντος) μπορούν να διατηρηθούν. Παράλληλα, στις εξωτερικές σχέσεις θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι πραγματικές δυνατότητες και οι μελλοντικές προοπτικές που δημιουργούνται. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να υπάρχει αρκετή σκέψη ως προς την ποιότητα που θα πρέπει πλέον να λάβει η έννοια της εθνικής υπόστασης και δύναμης, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι η επιδείνωση των διεθνών οικονομικών συνθηκών οδηγεί σε μείωση των πολιτικών επιλογών.

Παρακολουθώντας την εξέλιξη της Ελληνικής οικονομίας σε σχέση με την οικονομία των χωρών της Ν.Α. Ευρώπης, καθίσταται φανερό ότι ο χώρος αυτός είναι χώρος έντασης και παραγωγής πλούτου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Τουρκίας, η οποία είναι ο μεγαλύτερος χρεώστης του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος, ενώ την ίδια στιγμή η σχέση μαζί της είναι ο σοβαρότερος λόγος διατήρησης των αμυντικών δαπανών.

Παράλληλα όμως, η Ν.Α. Ευρώπη είναι μία μεγάλη αγορά 141 εκατομ. (αν υπολογίσουμε μόνον όσες χώρες βρίσκονται στα Βαλκάνια) ή 193 εκατομ. καταναλωτών, αν συμπεριλάβουμε την Ουκρανία, τη Γεωργία και την Αρμενία. Το επίπεδο ανάπτυξής της υπόσχεται catching-up effects, δηλαδή υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης που θα οφείλονται στην προσπάθεια των χωρών να προσεγγίσουν υψηλότερα επίπεδα κατά κεφαλήν προϊόντος και εισοδήματος.

Τι σημαίνει αυτό πρακτικά για την αναπτυξιακή πολιτική στην Ελληνική οικονομία; Είναι κρίσιμο για μία οικονομία να έχει την ευκαιρία να γειτνιάζει με εκτεταμένες περιοχές οι οποίες ξεκινούν σήμερα για την προσέγγιση ενός υψηλότερου επιπέδου μεγέθυνσης. Πάντως, η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ μεγάλες εθνικές επενδύσεις σε ολόκληρη την περιοχή, επενδύσεις οι οποίες έχουν σοβαρότατο κοινωνικό (ιδιωτικό και δημόσιο) κόστος. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Abramovitz M (1956) Resource and output trends in the United States since 1870. American

Econ. Rev., 46: 5–23 Acemoglu D, Johnson S, Robinson J (2004) Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run

Growth. CEPR Discuss. Pap. 4458 Alfaro L., Kalemli-Ozcan S., Volosovych V (2005) Why does not Capital Flow from Rich to Poor

Countries? An Empirical Investigation. National Bureau of Economic Research, 11901 Bernanke B, Gurkaynak R (2001) Is Growth Exogenous? Taking Mankiw, Romer and Weil

Seriously. NBER Work. Pap. 8365 Brzezinski Z (1997) The Grand Chessboard. Nea Synora, Athens Bussiere M, Fratzscher M, Müller G (2005) Productivity Shocks, Budget De.cits and the Current

Account. ECB Working Paper No. 509 Chang Ha-Joon (2006) Understanding the Relationships between Institutions and Economic

Development. EIB Pap. 11/2006, Eur. Invest. Bank, Econ. and Financial Stud. Cheung C, Furceri D, Rusticelli E (2010) Structural and Cyclical Factors behind Current Account

Balances, OECD, Working Papers No. 775

40 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές

Page 37: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Chinn MD, Ito H (2008) Global Current Account Imbalances: American Fiscal Policy versus East Asian Savings, Review of International Economics, Blackwell Publishing, vol. 16(3), pages 479-498

Chinn MD, Prasad ES (2003) Medium-term determinants of current accounts in industrial and developing countries: an empirical exploration. J. of Int. Econ. 59: 47-76

Cohen D, Soto M (2007) Growth and human capital, good data, good results. J. of Econ. Growth, 12(1): 51-76

Dougherty C, Jorgenson D (1996) International Comparisons of the sources of Economic Growth. American Econ. Rev., 2: 25-29

Easterlin R (2005) Feeding the illusion of growth and happiness: A reply to Hagerty and Veenhoven. Soc. Indic. Res. 74: 429–443

Easterlin R (1995) Will raising the income of all increase the happiness of all? J.of Econ. Behav. and Organ. 27: 35–48

Easterly W, Levine R (2001) It’s not Factor Accumulation: Stylized Facts and Growth Models. Cent. Bank of Chile, Work. Pap. 164

Frankel J, Romer D (1999) Does trade cause growth? American Econ. Rev., 89: 379-399 Gruber JW, Kamin SB (2007) Explaining the global pattern of current account imbalances. J. of

Int. Money and Finance 26: 500-522 Hall R, Jones C (1999) Why Do Some Countries Produce So Much More Output Per Worker

Than Others? The Quarterly J. of Econ., 114(1): 83-116 Hogenbirk A, Narula R (1999) Globalization and the Small Economy: The case of Netherlands.

Res. Memoranda 002, Maastricht: MERIT, Maastricht Econ. Res. Inst. on Inst. and Technol. Ju J, Wei SJ (2006) A Solution to Two Paradoxes of International Capital Flows. IMF, Work.

Pap. 06/178 Kelly PL (1994) Geopolitical Themes in the writing of General Carlos de Meira Mattos of Brazil.

J. of Lat. Am. Stud., 439-461 Kumar S (2008) India's National Security. Annual Rev.2007 Kuznets S (1971) Economic Growth of Nations: Total Output and Production Structure. Harvard

Univ. Press, Cambridge (USA) Kuznets S (1960) Economic Growth of Small Nations. In: Robinson EAG (ed) (1960) The

Economic Consequences of the Size of Nations. Proc. of a conf. held by the int. Econ. Assoc.. MacMillan, London

Levine R, Loayza N, Beck T (2000) Financial Intermediation and Growth: Causality and Causes. J. of Monetary Econ. 46: 31-77

Lucas R (1988) On the Mechanics of Economic Development. J. of Monet. Econ., 22: 3-42 Mankiw G, Romer D, Weil DN (1992) A contribution to the empirics of economic growth.

Quarterly J. of Econ. 107: 407–437 Marx K (1995) A critique of Political Economy. Edit. by Penguin Class. Cap. Volume 1 North D (1990) Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge Univ.

Press, Cambridge North D, Thomas P (1973) The Rise of the Western World: A new Economic History. Cambridge

Univ. Press, Cambridge Ramsay W (2006) Security of Gas Supplies in Europe. Pap. Present. in Int. Energy Agency

workshop in Vienna Ricardo D (1817, 2001) On the principles of Political Economy and Taxation. Edit. by Kitchener Romer P (1986) Increasing Returns and Long-run Growth. J. of Political Econ., 94(5): 500-521,

1002-37 Sen A (1999) Development as Freedom. Alfred A. Knopf, New York Sinn HW (2011) Rescuing Europe. CESifo Spec. issue, Volume 11 Smith A (1776, [1977]) An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Univ. Of

Chicago Press, Chicago Solow R (1957) Technical Change and the Aggregate Production Function. Rev. of Econ. and

Stat., 39:312-320

Κεφάλαιο 1: Ο μεταβαλλόμενος κόσμος και η Ελληνική οικονομία πριν την κρίση 41

Page 38: Project1:Layout 1 7/11/2011 3:53 μμ Page 1 · Κεφάλαιο 3: Το ερωτηματικό της ανάπτυξης 77 3.1 Το ζήτημα της ανθρώπινης ανάπτυξης

Timmer M, Ypma G, Bart van der Ark (2003) IT in the European Union: driving productivity divergence? GGDC Res. Memo. 200363, Gron. Growth and Dev. Cent., Univ. of Groningen

Veenhoven R, Hagerty M (2006) Rising happiness in nations 1694-2004: A reply to Easterlin. Soc. Indic. Res., 79: 421-436

Veenhoven R, Hagerty M (2003) Wealth and Happiness Revisited – Growing National Income Does Go with Greater Happiness. Soc. Indic. Res., 64: 1-27

Διαδίκτυο Bank for International Settlements BIS, (http://www.bis.org/statistics/consstats.html). Erasmus University of Rotterdam με τον R.Veenhoven, (http://worlddadabaseofhappiness.eur.nl). Gallup World Poll, http://eu.gallup.com/poll/118471/world-poll.aspx IMF, World Economic Outlook database, (http://www.imf.org/external/ns/cs.aspx?id=28). United Nations, Human Development Reports, (http://hdr.undp.org/). United Nations, UN data, (http://data.un.org). Veenhoven, R., World Database of Happiness, Distributional Findings in Nations, Erasmus University Rotterdam. Available at: http://worlddatabaseofhappiness.eur.nl Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία Eurostat, (http://ec.europa.eu/eurostat). Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, OECD, (http://www.oecd.org).

42 Η Ελληνική Οικονομία και η κρίση: Προκλήσεις και Προοπτικές