Project1:Layout 1 12/1/2011 7:21 μμ Page 1 · Βεγλερής, Ανδρέας...

11

Project1:Layout 1 12/1/2011 7:21 μμ

8


ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ALBERT CAMUS


8


ΛΗΤΩ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ

ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ALBERT CAMUSΠρώτη έκδοση 1979

Τρίτη έκδοση

ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΓΕΛΟΥ ΚΑΙ ΛΗΤΩΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ

ΑΘΗΝΑ 2011


Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς ΚατακουζηνούΛεωφόρος Αμαλίας 4, 105 57 Αθήνα[email protected]

ISBN 978-960-99727-0-3© 2011, Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού


Επιστολή του Albert Camus στον Άγγελο Κατακουζηνόμε την οποία ζητά αντίγραφα της απομαγνητοφώνησης τηςημερίδας με θέμα το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Project1:Layout 1 12/1/2011 7:21 μμ Page 18

O ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ALBERT CAMUS

Υπάρχουν στιγμές στην ζωή μας που βαραίνουν πολύ και αφήνουνεπάνω μας τα σημάδια, που στη συνέχεια τροφοδοτούν την μνήμηκαι δίνουν περιεχόμενο στην ύπαρξή μας. Έτσι αυτές οι μέρες πουζήσαμε μαζί με τον Camus, όταν πρωτοήλθε στην Αθήνα, μας χά-ρισαν ώρες φωτεινές κι αξέχαστες. Όπως εκείνες του Γαλλικού Ιν-στιτούτου, στην διαλογική συζήτηση που είχα οργανώσει σανπρόεδρος της Ελληνογαλλικής Πνευματικής Ένωσης, με κεντρικόπρόσωπο τον Camus, και θέμα το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτι-σμού. Σ’ αυτήν την γεμάτη λάμψη, εκπληκτική βραδυά, πρωτόγνωρηστο αθηναϊκό κοινό, η ελληνική διανόηση, που αντιπροσώπευσαν ταπιο τρανταχτά ονόματα: Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ευάγγελος Πα-πανούτσος, Γιώργος Θεοτοκάς, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ΦαίδωνΒεγλερής, Ανδρέας Εμπειρίκος, στάθηκε δίπλα στον κορυφαίο συγ-γραφέα και φιλόσοφο, σε ένα ευτυχισμένο, αρμονικό συναπάντηματης γαλλικής με την ελληνική σκέψη. Στην πνευματική αυτή ευωχία,που είχα το δύσκολο έργο να διευθύνω, ακούστηκε ο Camus καιγύρω μας φτερούγισε το άνθος της πολιτιστικής Ευρώπης: η πορείατου πολιτισμού, αλλά και η βεβαιότητα πως ο πολιτισμός αυτός μετη σκυτάλη της ελληνικής κληρονομιάς στο χέρι θα συνέχιζε τονδρόμο του με βήμα σταθερό. Το αστραφτερό μυαλό του Camusκαι ο λόγος του, σπίθα δεξιοτεχνίας και πάθους, κράτησαν πάνω απόδύο ώρες σε πνευματική διέγερση ένα πλήθος ακροατών, μέσα καιέξω από το Ινστιτούτο.

Σαν άνθρωπος, ο Camus ήταν ένας ενδόστροφος καταπιεσμένοςστη ζωή. Πέρασε τα νειάτα του μέσα σε σωματικές και ψυχικές συμ-φορές, μέσα στη φτώχεια, την αρρώστεια και τη φυματίωση, που τονσημάδεψε από τα δεκαεφτά του ήδη χρόνια. Χάρις όμως στην ξε-

19


χωριστή πνευματική του ιδιοσυστασία και τη βαθειά του παιδεία,που καθόριζε την ψυχική του πορεία, κατάφερε να ξεφύγει από τιςαπωθήσεις μιας βαρειάς ψυχολογικής καταπίεσης που ωστόσο τουάφησε μια πικρή γεύση της ζωής.

Το ψυχολογικό δράμα της Αλγερίας τον συνεκλόνισε κυριολε-κτικά. Βρέθηκε σε ένα ψυχικό και συναισθηματικό διχασμό, σε έναπελώριο δίλημμα. Από τη μια πλευρά η Αλγερία, η γη που τον γέν-νησε, και από την άλλη η Γαλλία, που, σαν στοργική μητέρα, τονανέθρεψε με το πνευματικό της γάλα. Η Γαλλία που, μαζί με την ψυ-χοδιανοητική δομή που του χάρισε, διαμόρφωσε ταυτόχρονα τηνπνευματική του προσωπικότητα. Έπρεπε λοιπόν να διαλέξει και ηεκλογή ήταν δύσκολη και σπαρακτική. Έτσι ένοιωσε σαν μικρό παιδίπου ξαφνικά χωρίζουν οι γονείς του και έπρεπε μόνο του να αποφα-σίσει ποιόν θα ακολουθήσει.

Η πνευματική Γαλλία τον τραβούσε σαν μαγνήτης, ενώ ο μεσο-γειακός ήλιος, το φως που πρωτοείδε στην Αλγερία και τα μεθυστικάαρώματα της Τίπαζα τον κρατούσαν αιχμάλωτο. Οι ψυχικές προσπά-θειες, που κατέβαλε για να λυτρωθεί από αυτό το αδιέξοδο, άφησανβαθείες πληγές μέσα του, που τον τυραννούσαν σε όλη του τη ζωή.

Σε κάποια πτυχή της ψυχής του έκρυβε την πίκρα για την χαμένηπατρίδα και ένα συναίσθημα, θα έλεγα, ενοχής, επειδή την άφησε γιανα αγκαλιάσει την Γαλλία. Έτσι, για να απαλύνει αυτό το συναίσθημα,ετόνιζε σε κάθε ευκαιρία ότι είναι Αφρικανός του Βορρά.

Η γοητευτική πνευματική παρουσία του που τη συμπλήρωνεμια ανάλογη μορφολογική δομή και την πλούτιζε η ικανότης τουγλαφυρού λόγου του, αποτελούσαν τον μαγικό καθρέφτη που τρα-βούσε κοντά του τον φτερωτό έρωτα σαν το αστραφτερό γυαλί τηςσιταρήθρας (Miroir des Alouettes). Γι’ αυτό αγαπήθηκε από τις πιολαμπερές γυναίκες της Τέχνης, που ήταν και έμεινε ο άνθρωπος τηςζωής τους, τη Μαρία Καζαρές, την ηθοποιό, την Κατρίν Σελλέρ κι

20


ακόμα την πρώτη του γυναίκα, και τη δεύτερη την Francine, μητέρατων παιδιών του, διαλεχτή μαθηματικό και μουσικό. Ο Camus ήτανένας θερμός μεσογειακός χωρίς όμως να είναι και ερωτύλος. Ωστόσοη ερωτική αυτή ατμόσφαιρα που δημιουργούσε άθελα γύρω του, δεντου έδινε ευτυχία, τον βασάνιζε, γιατί αγαπούσε πραγματικά την γυ-ναίκα του που ο πόλεμος την κρατούσε μακριά του κάμποσα χρόνιατώρα. Θα έλεγα πως μάλλον αφηνόταν να παρασυρθεί σε ερωτικούςδεσμούς γιατί τον αποσπούσαν από τους ενδοστροφικούς πονεμέ-νους στοχασμούς του και τον ξεκούραζαν. Πιστεύω πως την πραγ-ματική χαρά την ένοιωσε κοντά στη φύση, στη θάλασσα που λάτρευε,τα μεγαλόπνοα έργα της τέχνης, και φυσικά, στην παγκόσμια ανα-γνώριση του έργου του. Όταν στα σαραντατέσσερά του χρόνια τουαπονεμήθηκε το βραβείο Nobel, γεγονός που γιορτάστηκε με πρω-τοφανείς εκδηλώσεις χαράς σε όλο τον κόσμο.

Ο Camus, έφηβος ακόμα, ζούσε με τον πόθο μιας λύτρωσης.Η πλούσια φαντασία του και ο βαθύς στοχασμός του, άνοιγαν κάθετόσο νέους διάπλατους δρόμους που του επέτρεπαν να ξεφεύγει απότα στενά, δυσπνοϊκά μονοπάτια της ταλαιπωρημένης ζωής του γιανα λυτρωθεί, να ελευθερωθεί από την ψυχική φυλακή του. Έτσι μπο-ρεί να εξηγηθεί και το πάθος του για το θέατρο. Είναι γνωστό πωςαπό τα εφηβικά του χρόνια έπαιζε σε έναν θίασο που είχε ο ίδιος ορ-γανώσει στο Αλγέρι. Το θέατρο ήταν για τον Camus μια φυγή απότην καταπιεστική ζωή της καθημερινότητας που τον έπνιγε. Ήτανμια ποικιλία μέσα στην μονοτονία της ζωής, που του πρόσφερε τηνδυνατότητα να ζει, με τους ρόλους που υποδυόταν, πολλές ζωές. Χα-ρακτηριστικό είναι πως του άρεσε να παίζει μόνος του τον ρόλο σεένα κλειστό, άδειο θέατρο. Όταν όμως βρισκόταν μπροστά στο αδιέ-ξοδο, η σκέψη του πήγαινε καμιά φορά στην απορία μήπως η λύσηήταν ο θάνατος, όπως συμβαίνει σε ορισμένους ενδοστροφικούςνέους. Δεν ήταν ακόμα είκοσι δύο χρονών και σκεφτόταν κιόλας τον

21


θάνατο αλλά τον ήθελε γεμάτο ευτυχία. Τότε, γράφει τον Ευτυχισμένο

Θάνατο, ένα μυθιστόρημα που μετά τον θάνατό του δημοσιεύτηκεαπό τους φίλους του, σε πολύ λίγα αριθμημένα αντίτυπα, ένα από ταοποία μας χάρισε η γυναίκα του Francine, όταν επισκεφτήκαμε τοΠαρίσι. Μέσα στις σελίδες αυτές, που παρουσιάζουν τον θάνατο σανμια ομαλή συνέχεια της ζωής, ή σαν επεισόδιο μιας ευτυχισμένηςστιγμής, αντιλαμβάνεται κανείς την επίδραση της αρχαίας ελληνικήςφιλοσοφίας πάνω στην πνευματική ιδιοσυστασία του μεγάλου αυτούευρωπαίου, αλλά και ταυτόχρονα του γνήσιου μεσογειακού. Βλέπειτον Albert Camus, να συνοδεύει τον μεγάλο μας τραγικό Ευριπίδη,στις σκέψεις του για τον θάνατο. Ο νεαρός Camus –μην ξεχνάμεπως ήταν μόλις εικοσιδύο χρονών– από αντίδραση στην ψυχική τουκαταπίεση, θέλει τον ήρωά του, Patrice Mersault, να ταυτίζεται μαζίτου και να διαλέγει κοντά στην φύση μια ευτυχισμένη πορεία προςτον θάνατο. Πορεία ανάλογη άλλωστε προς την ψυχική συμπεριφοράκαι τον αγώνα των νέων της εποχής, που, για να αντιδράσουν στηντεχνοκρατική αυτή περίοδο που μας καταδυναστεύει στη ζωή, κα-ταφεύγουν, αδύναμοι καθώς είναι, στη βία, και πολλές φορές βρί-σκουν διέξοδο στα ναρκωτικά, στην ιδέα του λευκού θανάτου, σαλύση στην ψευδαίσθηση ενός ευτυχισμένου θανάτου.

Ωστόσο, εκείνο που χαρακτηρίζει τον Camus και την φιλοσοφίατου είναι ο βαθύς σεβασμός του για τον άνθρωπο. Ο Camus δεν στέ-κεται στα περιθώρια της ανθρώπινης ζωής για να τον μελετήσει θε-ωρητικά, μπαίνει μέσα στη ζωή του ανθρώπου και συμμερίζεται τουςκαημούς και τους πόνους του. Γι’ αυτό είναι ο μόνος από τους υπαρ-ξιστές φιλοσόφους, που πλησίασε τόσο κοντά τον άνθρωπο και σανπιο ανθρώπινος, τον συγκίνησε βαθιά. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγοείναι και ο πιο αγαπητός. Στην Ευρώπη και στην Αμερική όπου η ακτινοβολία του είναι πολύ μεγάλη, οι νέοι ιδιαίτερα, διαβάζουνάπληστα Camus και κάνουν τις διατριβές τους πάνω στη φιλοσοφία

22


23


του. Ένα άλλο δείγμα της ανθρώπινης αυτής ευαισθησίας, είναι καιη θερμή συνηγορία του για την υπόθεση της Κύπρου. Σε έναν μαςπερίπατο στις όχθες του Σηκουάνα, μιλώντας για τον Σίσυφο, ησκέψη του πέταξε στο μαρτυρικό νησί για να εκφράσει τους προφη-τικούς φόβους του για την τραγική μοίρα του, ταυτόχρονα όμως καινα μαστιγώσει τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό που στάθηκε στο δράματης Κύπρου ένας ανελέητος Πιλάτος. Χθες ακόμα ο Πρέσβυς τηςΚύπρου, κ. Κρανιδιώτης, μας έλεγε πως, όταν τον συνέλαβαν μαζίμε τον Μακάριο, πρώτος ο Camus ύψωσε φωνή διαμαρτυρίας καιπαρέσυρε μαζί του και άλλες πολλές σημαντικές προσωπικότητεςτης Ευρώπης.

Προσπάθησα να σας δώσω μια ιδέα από ένα στεγνό ψυχογρα-φικό πορτραίτο του γίγαντα αυτού της ευρωπαϊκής σκέψης που τηνζεσταίνει ο μεσογειακός ήλιος και το λόγο που ο Camus είναι τόσοελκυστικός. Θα μπορούσα να μιλήσω ώρες πολλές για τον Camusκαι το πόσο ποτισμένος ήταν από το ελληνικό πνεύμα που κατά κά-ποιο τρόπο είχε αφομοιώσει. Τόσο, που να θεωρεί την Ελλάδα σανθετή πνευματική του μητέρα. Η ελληνική αυτή παιδεία αποτελεί έναείδος σπονδυλικής στήλης στην όλη δημιουργία του Camus. Γι’ αυτόκαι στην όποια έκφραση της προσωπικής σκέψης του, υπάρχει σχε-δόν πάντα το στοιχείο το ελληνικό. Κι αυτό ακόμα που σας ανέφεραγια τον «ευτυχισμένο θάνατο» είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πόσοείναι σύμφωνο και πόσο παράλληλα βαίνει με τους ενδόμυχους δια-λογισμούς του. Κατά συνέπεια ο Camus ήξερε καλά τις ελληνικέςκλασσικές απόψεις. Τις είχε μελετήσει σε βάθος και σε πλάτος καιήταν απόλυτα επηρεασμένος από αυτές. Είναι φανερό πως η όληεκδήλωση της φιλοσοφικής σκέψης του, είχε διαμορφωθεί από τηνΕλληνική Παιδεία. Γι’ αυτό και του έμεινε ο καημός να γνωρίσει απόκοντά την Ελλάδα. Η φτώχεια, η αρρώστεια, ο πόλεμος, η κατοπινήμεγάλη επιτυχία του καθώς και άλλα πολλά τον είχαν ως τότε εμπο-

24


δίσει. Και όταν πρωτοήλθε καλεσμένος μας τον Απρίλη του 1955,ήταν σαν ένας άνθρωπος που βρίσκεται ονειροπαρμένος.

Στον Ναό της Αφαίας ξάπλωσε κατά γης και έμεινε εκεί τρειςώρες ακίνητος. Δεν το έκανε για να παίξει θέατρο. Το αισθανότανβαθειά συγκλονισμένος. Μέσα του είχε μια έντονη ευαισθησία, ότανερχόταν σ’ επαφή με κάθε τι το ελληνικό. Τον χώρο, το φως, τοχρώμα, την πέτρα, το μάρμαρο, το χώμα, τους ανθρώπους. Ιδιαίτερατη θάλασσα. Η συναισθηματική του αντίδραση για ό,τι έβλεπε καιάγγιζε γύρω του, έδιναν την εντύπωση πως ο Camus αντάμωνεύστερα από χρόνια ένα παλιό αγαπημένο φίλο.

Συγκινητική στιγμή για μας, να βλέπουμε τον κορυφαίο αυτόνφιλόσοφο συγγραφέα να είναι τόσο σφιχτά δεμένος με τον τόπο μας,και να τον ξέρει τόσο καλά, δίχως ποτέ να τον έχει επισκεφθεί. ΟCamus στα σαράντα δύο του, με την αίγλη της μεγάλης, της παγκό-σμιας επιτυχίας του να τον συνοδεύει, τούτες τις μέρες με τον ερχομότου στη χώρα μας ζούσε το πολυπόθητο όνειρο των εφηβικών χρό-νων του. Το αντάμωμά του με την θετή πνευματική του μητέρα.Την Ελλάδα.

Ομιλία για την επέτειο του θανάτου του Camus

στην παράσταση Παρεξήγηση, 1982.

25


26


Ρομαντική μορφή, μελαγχολική και απόμακρη ο AlbertCamus, χλωμός και αδύναμος πρόβαλε στην άκρη του κήπου.Ονειροπαρμένος βάδιζε αργά ανάμεσα στα πολύχρωμα λου-λούδια, με τα μάτια μισόκλειστα, παραζαλισμένος από τ’αστραποβόλημα της λιόλουστης μέρας. Μια ολόδροση νεραν-τζιά τον τράβηξε κοντά της. Γοητευμένος άνοιξε την αγκαλιάτου και σαν φλογερός εραστής τύλιξε τα μπράτσα του γύρωστο λυγερό κορμί της, έγειρε με άπειρη τρυφερότητα το κεφάλιτου πάνω στους ανθούς της, ρούφηξε ηδονικά τη μεθυστικήευωδιά τους κι αφέθηκε σε νοσταλγικό ρεμβασμό…

Ξάφνου, σαν χτυπημένος από βόλι, τινάχτηκε πάνω, με τοχέρι στην καρδιά! Εκεί ψηλά, ανάμεσα απ’ τις φυλλωσιές είχεαντικρίσει το θάμα. Την Ακρόπολη καμαρωτή στα περίσσια

κάλλη της. Συγκλονισμένος, απόμεινε να θωρεί το ναό –θα

’λεγες για όλη του τη ζωή– με μάτια ορθάνοιχτα διεσταλμένα,

σε έκσταση κατανυκτική, αργοσαλεύοντας τα χείλη σα να ψι-θύριζε μια προσευχή. Ωστόσο το κελάηδισμα και οι τρίλιεςενός πουλιού, που χοροπηδούσε στα κλαριά, πάνω από ’κειπου στεκόμασταν, ακούστηκε μέσα στη σιωπή του ήρεμου

27


κήπου σαν κεφάτο καλωσόρισμα για τον ξένο μας. Ο μοναχι-κός επισκέπτης μας, ξαφνιασμένος ευχάριστα, γύρισε το κεφάλιτου με μια έκφραση παιδικής χαράς στο θλιμμένο πρόσωπότου, να ευχαριστήσει τον φτερωτό οικοδεσπότη για την τόσοπρόσχαρη υποδοχή σ’ αυτό το αφιλόξενο σπίτι. Και τότε μαςείδε. Η ταραχή και η συγκίνηση να μας κρατούν όλη τούτη τηνώρα βωβούς και ακίνητους, καρφωμένους στη θέση μας. Ταερευνητικά και τόσο τρυφερά μάτια του αντάμωσαν τα δικάμας. Και είδαμε στα δικά του τη μοναξιά του κόσμου… Μετην απέραντη ευαισθησία του ο Camus διαισθάνθηκε την ανα-στάτωση της ψυχής μας και ήρθε προς εμάς με τα χέρια απλω-μένα σαν να μας πρόσφερε απλά και ταπεινά όλη την ύπαρξήτου. Κι αρχίνησε να μας μιλά με μια φωνή απαλή και σιγανή,σα να μονολογούσε. «Συναπάντημα κάτω απ’ τον ουρανό τηςΑττικής και την σκέπη της Ακρόπολης, μέσα σ’ αυτό το φωςτο καταιγιστικό, τον ήλιο να πυρώνει τα κορμιά, τα λουλούδιαολόγυρα να μοσκοβολάνε και οι αισθήσεις αναστατωμένες ναγιορτάζουν κι αυτές μεθυσμένες τούτο το διονυσιακό πανηγύριτης άνοιξης… Συναπάντημα μια τέτοια καίρια ώρα είναι γρα-φτό να γενεί μια μεγάλη φιλία. Κι εγώ το νοιώθω βαθιά μέσαμου, πως τούτη τη στιγμή μια στέρεη φιλία γεννιέται, γεννήθηκεκιόλας ανάμεσά μας. Μια φιλία ζωής.» Και χούφτιασε τα χέριαμας σφιχτά μες στα δικά του. Την αυθόρμητη κίνηση τουCamus να έρθει προς εμάς και τούτα τα λόγια τα ειπωμένα μετόση θέρμη τα νοιώσαμε σαν το φτερούγισμα μιας ευαίσθητηςψυχής που αγωνιούσε μέσα στην απέραντη ερημιά της. Σανένα κάλεσμα για μια ανθρώπινη επαφή. Και τα μάγια λύθηκαν

28


σαν από θαύμα. Ο βραχνάς που μας έσφιγγε χαλάρωσε, λυ-τρωθήκαμε από το άγχος που μας έπνιγε κι απαντήσαμε στοκάλεσμα του μεγάλου συγγραφέα, που τόσο θαυμάζαμε κι αγα-πούσαμε με όλη τη ζέστα της καρδιάς μας. Ήταν 27 τ’ Απρίλητου 1955. Μέρα ολόφωτη, γιορτινή. Μέρα που σημάδεψε τηζωή μας…

Βρισκόμασταν από ώρα στον κήπο της Γαλλικής Πρεσβείας

–ο Άγγελος κι εγώ– για να υποδεχτούμε τον Albert Camus.

Προσμονή χαράς και αγαλλίασης θα ’πρεπε να ’ναι τούτη ηαναμονή, γιατί θα είχαμε την τύχη να γνωριστούμε με τον γί-γαντα της γαλλικής λογοτεχνίας. Γνωριμία που λαχταρούσαμεαπό καιρό μιας και ήμασταν φανατικοί θαυμαστές του μεγάλουέργου του. Κι όμως, καθώς πλησίαζε η ώρα, παρακαλούσαμεμε όλη μας την ψυχή να μην έρθει ποτέ ο Camus. Κι αυτό,γιατί ύστερα απ’ το χαρούμενο πυρετό που είχε προηγηθεί γιατην οργάνωση μιας δημόσιας συζήτησης με κεντρική μορφήτον Camus, ακολούθησε μια εφιαλτική εβδομάδα. Ο ερχομόςτου διάσημου συγγραφέα που μαθεύτηκε στο αναμεταξύ, είχεπροκαλέσει τον ξεσηκωμό όλης της πνευματικής Αθήνας. Γε-γονός που μας ανησύχησε κι έσπρωξε τον μορφωτικό σύμ-βουλο της Πρεσβείας να τρέξει πανικόβλητος να μας βρει.«Ποτέ δεν θα δεχτεί ο Albert Camus να μιλήσει μπροστά σεπολύ κόσμο. Ποτέ δεν θα θελήσει ν’ ανεβεί στη σκηνή. Όσογια τη βουερή ταβέρνα της Πλάκας, που σχεδιάζετε να τονπάτε, ξεχάστε το. Είναι τύπος μοναχικός και απεχθάνεται τιςσυναναστροφές και τις πολυθόρυβες συγκεντρώσεις.» Μάταια

29


ο Άγγελος, σαν πρόεδρος της Ελληνογαλλικής ΠνευματικήςΈνωσης και οργανωτής της εκδήλωσης, προσπαθούσε να τουεξηγήσει πως το μικρό πάλκο του Γαλλικού Ινστιτούτου δενείναι σκηνή θεάτρου και πως στη μικρή ήσυχη ταβερνούλα τηςΠλάκας θα ’τανε μια βραδιά γνωριμίας με τους άλλους κύριουςσυνομιλητές ώστε να είναι πιο ζεστή και φιλική η συζήτηση τηςεπόμενης μέρας. Και πως τέλος πάντων δεν ήμασταν τόσοεγωιστές ώστε να κρατήσουμε τον Camus αποκλειστικά καιμόνο για τη μικρή μας συντροφιά. Όσο για την έκταση πουείχε πάρει η όλη ιστορία, το φταίξιμο δεν ήταν δικό μας, αλλάτης παγκόσμιας ακτινοβολίας που είχε τ’ όνομά του. Ο σύμ-βουλος ωστόσο ήταν ανυποχώρητος. «Εγώ θα εξαφανιστώ,ελάτε εσείς να τον υποδεχτείτε στην πρεσβεία. Ίσως τα κατα-φέρετε καλύτερα από μένα. Ο πρέσβης απουσιάζει, θα επιστρέ-ψει ακριβώς για την εκδήλωση, έτσι θα είστε μονάχοι.Εξηγήστε του τα καθέκαστα κι αν τον πείσετε τότε φωνάξτε με,θα περιμένω κλεισμένος στο γραφείο μου. Αν όχι, ξεμπλέξτετα όπως μπορείτε. Λυπάμαι πάρα πολύ φίλοι μου, ξέρετε τηναγάπη και την εκτίμηση που σας έχω, αλλά μην ξεχνάτε πωςείμαι ένας δημόσιος υπάλληλος και αν δυσαρεστηθεί ο Camusεξ αιτίας μου, καταλαβαίνετε ποιες θα είναι οι συνέπειες που θαυποστώ. Πολύ φοβάμαι πως αν βρεθεί ξαφνικά μπροστά σεπολυκοσμία εκείνη τη βραδιά, είναι ικανός να μας γυρίσει τηνπλάτη και να φύγει».

Έτσι έκανε την καρδιά μας περιβόλι λίγες μέρες πρωτύ-τερα ο φίλος μας ο Fequant κι ενώ όλα πια ήταν κανονισμένα.Πολύ αργά για να αλλάξουμε ο,τιδήποτε. Τρομοκρατημένοι

30


από τα λόγια του σύμβουλου που σίγουρα ήταν σωστά, αλλάκαι απ’ το θόρυβο που ολοένα μεγάλωνε γύρω απ’ το όνομα

του ξακουσμένου συγγραφέα –άρθρα στις εφημερίδες, ειδικές

εκπομπές στο ραδιόφωνο, ομιλίες για το έργο του κτλ. – βλέ-

παμε μπροστά μας την καταστροφή. Τί θα γινόταν αν μας εγ-κατέλειπε ο Camus; Και αν όχι, πώς θα τα βγάζαμε πέρα μετην αναπόφευκτη πια κοσμοσυρροή; Η αρχική ιδέα του Άγ-γελου ήτανε μια κλειστή σύναξη από πνευματικούς ανθρώπουςστο Γαλλικό Ινστιτούτο που ήταν και ο πιο κατάλληλος χώρος.Είχε μάλιστα σκεφτεί και τη βιβλιοθήκη. Τώρα, μπροστά σ’αυτή τη θεομηνία που μας απειλούσε και έχοντας αποκλείσειπια κάθε μεγάλη αίθουσα, σαν λύση σωτηρίας σκεφτήκαμε ναπαρακαλέσουμε το διευθυντή και φίλο μας Octave Merlier πουθα μας φιλοξενούσε, να τοποθετήσει μεγάφωνα σε όλους τουςχώρους του Ινστιτούτου. Τέλος πάντων κάτι θα ήταν κι αυτό.Έτσι εκείνο το πρωινό, θέλοντας και μη, βρεθήκαμε στην πρε-σβεία σε μια ψυχική κατάσταση απερίγραπτη, έτοιμοι να εκρα-γούμε, με τις γροθιές σφιγμένες ν’ αντιμετωπίσουμε μοναχοίμας το δύσκολο, το δύστροπο τ’ αγρίμι… Και ξαφνικά βρε-θήκαμε μπροστά στον πιο ευγενικό, στον πιο πράο, στον πιοκαλοσυνάτο άνθρωπο του κόσμου. Στον ονειροπόλο, τον ευαί-σθητο, τον ποιητή, το φιλόσοφο, που βρήκε ευθύς το δρόμοτης καρδιάς μας. Όπως τον φανταζόμασταν από τα κείμενάτου, πριν δημιουργηθεί αυτή η δραματική κατάσταση.

«Βγες έξω Fequant», φώναξα χαρούμενη στο σύμβουλοπου παραφύλαγε κρυμμένος.

«Εντάξει, τα είπατε; Δέχτηκε;» με ρώτησε ψιθυριστά πριν

31


αρχίσει τις υποκλίσεις στον Camus. «Λέξη δεν του είπαμε. Γίναμε όμως φίλοι. Κι εμείς τους

φίλους μας τους μπιστευόμαστε.»«Μα πότε προφτάσατε;» απόρησε.«Άσε τα λόγια και τηλεφώνησε στη μαγείρισσά σου να μας

ετοιμάσει ένα καλό γαλλικό πρόγευμα. Κι άκου, θέλουμε τοπιο παλιό κρασί από την κάβα σου. Μας το χρωστάς του Άγ-γελου κι εμένα, παλιόφιλε, μας το χρωστάς.»

Πηγαίνοντας προς την Κηφισιά, ο Άγγελος πρότεινε ναπεράσουμε μια στιγμή απ’ το Ινστιτούτο.

«Να δείτε την αίθουσα, να σας φανεί αύριο πιο οικεία» είπεστον Camus.

Σαν ψυχολόγος, αντί για εξηγήσεις, είχε βρει τον καλύτεροτρόπο να τον φέρει όσο ήτανε δυνατόν με τα νερά μας. Γιατίφυσικά οι ανησυχίες μας παρέμεναν ακόμα, μόνο που τώρα εί-χαμε περισσότερες ελπίδες… Ο Albert Camus κάθισε χάμωστα τρία σκαλοπάτια που οδηγούσαν στη μικρή σκηνή.

«Εγώ να καθίσω καλύτερα εδώ. Θα είμαι πιο κοντά και μετους άλλους συνομιλητές που θα είναι στην αίθουσα κάτω.»

Με τι ευαισθησία και τι λεπτότητα μας έδειχνε την αντίρ-ρησή του… Ωστόσο ο Άγγελος συνέχιζε να τον πληροφορείμε τον τρόπο του.

«Ξέρετε, είστε πολύ αγαπητός στην Ελλάδα και φοβάμαιπως θα πνιγούμε από κόσμο. Θα στέκονται και όρθιοι, αν κα-θίσετε εκεί θα σας κρύβουνε από τους άλλους. Εκτός πια καιθέλετε να κλείσουμε τις πόρτες στους θαυμαστές σας…»

«Όχι, αυτό δεν θα το ήθελα. Όμως αληθινά πιστεύετε πως

32


θα ενδιαφερθούν τόσοι άνθρωποι για το άτομό μου; Αλλά βέ-βαια, με τόσους επιφανείς συνομιλητές που έχετε προσκαλέσει,το καταλαβαίνω…»

Στάθηκε για λίγο σκεφτικός κι ύστερα: «Θέλετε λοιπόν να με ανεβάσετε οπωσδήποτε στη σκηνή;»

και μας κοίταξε ερευνητικά. Νά τη η κρίσιμη στιγμή που φο-βόμασταν. Από μας δεν μίλησε κανείς, ούτε εγώ ούτε ο Άγγε-λος. Κι ο Camus συνέχισε καλόβολα.

«Καλά, ας είναι, κανονίστε τα όπως εσείς θέλετε.» Τι χα-λάρωση, τι ανακούφιση νοιώσαμε εκείνη την ώρα. Πηγαίνονταςπρος το αυτοκίνητο, ο Άγγελος άρχισε να του λέει και για τηνταβέρνα. Και τότε ξαφνικά ο Camus στάθηκε, ήρθε πολύ κοντάμας, ακούμπησε τα χέρια του πάνω στα δικά μας και πολύ φι-λικά και ζεστά μας είπε:

«Σας αισθάνομαι τρομερά ανήσυχους κι εκνευρισμένους.Όλο και κάτι σας απασχολεί γύρω απ’ το άτομό μου. Φίλοιμου, ησυχάστε σας παρακαλώ κι ακούστε με. Απ’ αυτή τηστιγμή βρίσκομαι στα χέρια σας. Κάντε με ό,τι θέλετε. Πηγαί-νετέ με όπου σας αρέσει. Θα κάνω ό,τι μου πείτε. Θα υπα-κούσω τυφλά στις διαταγές σας. Αν το επιθυμήσετε και στοτσίρκο ακόμα θα κάνω τον κλόουν για χατίρι σας. Αρκεί ναηρεμήσετε.»

Τα μάτια μας βούρκωσαν. Τόση ανθρωπιά, τόση καλο-σύνη, ήταν απίστευτο, σχεδόν σε τρόμαζε. Κι όπως μπαίναμεστ’ αμάξι: «Ένα μόνο πράγμα σας ζητώ. Να μου πείτε ποιό θαείναι το θέμα της αυριανής συζήτησης.»

Ξεκινούσαμε, κι εγώ καθισμένη πλάι του και πίσω απ’ τον

33


Fequant που οδηγούσε, ξέσπασα επιτέλους απάνω στο σύμ-βουλο τραντάζοντάς τον από τους ώμους γερά.

«Αθεόφοβε» ξεφώνισα «ένα πράγμα ανέλαβες να κάνεις καιτο ξέχασες. Μόνο μας τρέλανες με τις αμφιβολίες σου και τηναπαισιοδοξία σου» και δώσ’ του μπουνιές στο νεαρό διπλω-μάτη.

Εκείνος αιφνιδιάστηκε, τρόμαξε απ’ το αναπάντεχο ξέσπα-σμά μου, πάτησε γκάζι, ύστερα φρένο, πάλι γκάζι και τ’ αυτο-κίνητο σαν μεθυσμένο άρχισε να ταρακουνιέται μια μπρος, μιαπίσω, να τρέχει ζερβά, δεξιά και τότε:

«Σταματήστε, θα σκοτωθούμε» φώναξε απεγνωσμένα οCamus κι αγκιστρώθηκε από το μπράτσο μου τρέμοντας, τοπρόσωπό του κάτασπρο σαν πανί. Ζάρωσα ευθύς στη γωνίαμου με τον Άγγελο να με κατσαδιάζει άγρια. Κοντεύαμε πιανα φθάσουμε στην Κηφισιά κι εγώ έψαχνα μέσα μου να βρωτα κατάλληλα λόγια, ώστε να συγχωρεθεί το άπρεπο φέρσιμόμου, όμως με πρόλαβε ο Camus, όταν πολύ ευγενικά μου ζή-τησε εκείνος συγγνώμη.

«Πρέπει να σας ομολογήσω», συνέχισε, «πως τρέμω το αυ-τοκίνητο. Κάθε φορά που μπαίνω μέσα, είμαι σίγουρος πωςθα σκοτωθώ. Μου είναι αδύνατον ν’ απαλλαγώ απ’ αυτό τοάγχος. Δεν μπορώ να το καταπολεμήσω όσο κι αν προσπαθώ.»Και στον Άγγελο: «Ίσως εσείς σαν ψυχίατρος μπορέσετε να μεβοηθήσετε.»

Να ’ταν τάχα προαίσθημα τραγικό;

34


Εικοσιοκτώ τ’ Απρίλη.Κι έφτασε η μεγάλη ώρα.Καράβι ολόφωτο, γιορτινό, έτοιμο να σαλπάρει, στο τιμόνι

ο νους και πυξίδα η γνώση, βαρύ φορτίο οι προσδοκίες μας, κιοι επιβάτες ανυπόμονοι ν’ αρμενίσουν σε ορίζοντες ανοιχτούς,να ζήσουν πρωτόγνωρες εμπειρίες. Έτσι έμοιαζε εκείνο το αξέ-χαστο βράδυ το Γαλλικό Ινστιτούτο. Ανθρωποθάλασσα απόπνευματικούς ανθρώπους κι από νιάτα, πολλά νιάτα, διψασμέναγια μάθηση, πλημμύρισαν το χώρο. Βουερό ποτάμι ξεχείλισεαπό παντού στους διαδρόμους, στις σκάλες, στην είσοδο, ξε-χύθηκαν μέχρι κάτω στην οδό Σίνα. Ο Albert Camus, ο κο-σμαγάπητος, νεότατος, σαράντα δύο μόλις χρόνων, φιλόσοφοςσυγγραφέας, η πιο γοητευτική μορφή στη διεθνή διανόηση, τ’όνομά του να συγκινεί παγκόσμια και οι κύριοι συζητητές πουθα κάθονταν γύρω του στο τραπέζι, ονόματα λαμπερά στονελληνικό πνευματικό χώρο, δικαιολογούσαν απόλυτα τούτοτον πρωτοφανή συναγερμό. Κι ακόμα, γιατί πρώτη φορά δι-νότανε στην Αθήνα μας μια τέτοια δημόσια εκδήλωση. Χω-μένη στη γωνιά μου έβλεπα γύρω μου τους ανθρώπουςστοιβαγμένους τον ένα πάνω στον άλλο, στριμωγμένους, νακάθονται όπως όπως, χάμω, δυο δυο στα καθίσματα, να στέ-κονται όρθιοι, να ισορροπούν στο ένα πόδι, κι αναρωτιόμουνα,η ανησυχία να με τρώει, τί τέλος θα είχε τούτη η κοσμοχαλα-σιά. Και μέσα σ’ αυτό το πλήθος να ’ναι οι πιο διαλεχτοί σταγράμματα, στις τέχνες και στις επιστήμες. Γιατί όλοι είχανδώσει το παρόν. Κανείς δεν έλειπε.

Πάνω στη σκηνή ο Albert Camus, χωμένος βαθιά στο κά-

35


θισμά του, είχε σχεδόν ολότελα εξαφανιστεί, μονάχα το ολύμ-πιο μέτωπό του ξεχώριζε. Πλάι του να προεδρεύει και να διευ-θύνει τη συζήτηση ένας ψυχίατρος, ο Άγγελος Κατακουζηνός,και να την καταγράφει ευσυνείδητα στο μαγνητόφωνο ένας ψυ-χαναλυτής, ο σουρρεαλιστής ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος.Δεξιά και ζερβά στο τραπέζι ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, οΕυάγγελος Παπανούτσος, ο Φαίδων Βεγλερής, ο Γιώργος Θε-οτοκάς, ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας. Και η ιεροτελεστία αρχί-νησε. Μυσταγωγία του λογισμού. Βωμός λατρείας το πνεύμα.Και οι μύστες σε έκσταση να ιερουργούν. Το εκκλησίασμασιωπηλό να παρακολουθεί με βαθιά κατάνυξη. Τις ώρες πουακολούθησαν ζήσαμε ένα πλατωνικό συμπόσιο, με σύγχρονοΣωκράτη τον Camus να διαφεντεύει τη συζήτηση. Με θέμα τομέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού, οι συζητητές πάσχιζαν κα-θένας με τον δικό του τρόπο να βρουν ποια λύση θα μπορούσενα χαλαρώσει το άγχος του αύριο. Βαριά έπεφτε πάνω μας σανμαύρη σκιά η αγωνία για το μέλλον του πολιτισμού μας,ωστόσο φτερούγιζε η ελπίδα για μια ελεύθερη σκέψη, που δενθα ήταν πια μια πολυτέλεια μέσα στην πνευματική λιτότητα καιτα καλούπια της τεχνοκρατικής εποχής μας. Σ’ αυτόν τον χώροπου θρονιάζει το γαλλικό πνεύμα, ο Albert Camus, σαν σύγ-χρονος Προμηθέας, ξανάφερνε τη φλόγα στην ελληνική γη, τηθετή πνευματική του μητέρα. Και ξέφυγε από τα καρτεσιανάδεσμά για να αφήσει τη σκέψη του να κινηθεί πιο ελεύθερημέσα στο κλίμα το ελληνικό, που ήταν περισσότερο στα δικάτου μέτρα. Εκείνη την ώρα, σ’ αυτή την αίθουσα που φεγγο-βολούσε από τις σπίθες του νου, που ξεπετιόνταν από ολούθε,

36


κυριαρχούσε η σβελτάδα της σκέψης του Camus, οι πολύπλο-κοι σε βάθος και ευέλικτοι συλλογισμοί του, η διαύγεια, η απλό-τητα και η κομψότητα στην έκφραση, η γαλλική γλώσσα νατου προσφέρεται μοναδική για τους αριστουργηματικούς χει-ρισμούς του. Και όλα τούτα να δονούνται από το μεσογειακόπάθος του και να υπογραμμίζουν έντονα τη γοητεία που ακτι-νοβολούσε η εκθαμβωτική προσωπικότητά του. Με κομμένηανάσα τον παρακολουθούσαμε να ισορροπεί με μαεστρία πάνωστο ιδεολογικό σκοινί, που τέντωνε αριστοτεχνικά και με βαθιάσοφία ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ανάμεσα στον κλασικισμό καιτο ρομαντισμό. Κι ακούσαμε τον Camus να μας λέγει λόγιαπροφητικά, που τα δεχτήκαμε κατάστηθα σαν βόλια:

«Υπάρχει μια αστική Ευρώπη, που σκέπτεται μόνο τοάτομό της, τα ψυγεία της, τα γαστρονομικά της εστιατόρια, τηνκαλοπέρασή της. Κι αρνείται το ρομαντισμό που σε οδηγείστην πρώτη γραμμή, εκεί που γνωρίζεις οδυνηρές εμπειρίες.Αυτή η αστική τάξη τοποθέτησε τόσο χαμηλά τα ιδανικά της,που δεν έχει καμιά ελπίδα για επιβίωση. Φυτοζωεί. Και καμιάκοινωνία δεν μπορεί να φυτοζωεί για πολύ.»

Μάθημα ταπεινοφροσύνης για μερικούς ήταν η παρακάτωαπάντηση του Camus σε μια πολύ πλατιά ερώτηση του Ευάγ-γελου Παπανούτσου:

«Δεν έχω αρκετή κουλτούρα για να καλύψω όλο το φάσματου πολυσυζητημένου ευρωπαϊκού πολιτισμού.»

Και στην ερώτηση του κυρίου Πράτσικα από την αίθουσα: «Το σύγχρονο γαλλικό μυθιστόρημα έχει κάνει κάποια

πρόοδο, σε σχέση με την εποχή του Balzac και του Stendhal;»

37


ο Camus απάντησε κοφτά: «Κανένας συγγραφέας που βρίσκεται σήμερα στη ζωή δεν

θα σήκωνε το βάρος να συγκριθεί μ’ αυτές τις μεγάλες σκιές.» Άλλο σκληρό μάθημα για ορισμένους νέους της σημερινής

εποχής μας, που με μερικά ευκολοπαρμένα διπλώματα στηντσέπη ή κάποια πετυχημένα εμπορικά βιβλία, μικρά πετραδά-κια στο σακούλι τους, χωρίς καμιά κουλτούρα τις περισσότερεςφορές, τους θεωρούν ξεπερασμένους, παριστάνουν τους παν-τογνώστες, αγνοούν και δεν σέβονται τους ογκόλιθους δημι-ουργούς του νεότερου πολιτισμού μας.

Κάποια άλλη στιγμή ο Camus ανέτρεξε στο Βολταίρο, γιανα θυμηθεί μια φράση του που ταίριαζε απόλυτα με το δικότου ιδεολογικό πιστεύω:

«Δεν συμφωνώ μαζί σας, αλλά θα έδινα και τη ζωή μουακόμα για να σας επιτρέψω να εκφράσετε τη δική σας σκέψη.»

Και ήρθε η ερώτηση - παγίδα από τη μαθήτρια Φανή Ζω-γραφάκη κάτω στην αίθουσα: «Κύριε Camus πoιά είναι η ελευ-θερία που ζητάτε;»

Τότε ακούσαμε τον πράο και γαλήνιο Camus να σκληραί-νει τη φωνή του για να πει, ανάμεσα σε άλλα και τούτα:

«Την ελευθερία που έχει όρια δεσποινίς. Γιατί η απεριόρι-στη ελευθερία είναι προνόμιο των τυράννων. Ο Χίτλερ ήτανεσχετικά ένας ελεύθερος άνθρωπος. Ο μόνος ελεύθερος άλλω-στε σε όλη του τη χώρα. Η ελευθερία που ζητώ δεσποινίς, τε-λειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Η ελευθερίαδίχως όρια είναι μια τυραννία.» Και χάλασε ο κόσμος απ’ ταχειροκροτήματα.

38


Τρεις ώρες κράτησε αυτή η πνευματική πανδαισία, που κα-ταγράφηκε σαν το μεγαλύτερο γεγονός στην ιστορία της ελ-ληνικής διανόησης. Γεγονός γεμάτο λάμψη, όπου η ελληνικήσκέψη στάθηκε δημιουργικά και με άνεση πλάι στην γαλλικήσοφία. Με επιδέξιους διαξιφισμούς ηλέκτρισε την ατμόσφαιρα,κέντρισε τις αισθήσεις μας και μας παρέσυρε σε μια ευεργετικάπνευματική ανάταση. Ο χλωμός και αδύναμος Camus, χαλ-κέντερος συζητητής, άντεξε! Απάντησε με ετοιμότητα στις πιοκαυτές και εξαντλητικές ερωτήσεις.

Εικοσιεννιά τ’ Απρίλη.Αεράκι ανάλαφρο, θαλασσινό.Ευωδιές από πεύκο, θυμάρι, ρείκι και χαμομήλι. Παπα-

ρούνες σπαρμένες ολούθε στα πόδια μας κι ανάμεσα σ’ αυτήντην ομορφιά ο ναός της Αφαίας Θεάς. Στοχαστικός, γαλήνιος,αιώνιος. Ο Camus με τη χλωμάδα ακόμα πιο έντονη στο πρό-σωπό του ξεμάκρυνε από μας, και βάδισε σαν υπνωτισμένοςπρος τα ερείπια. Μοναχική φιγούρα στον έρημο χώρο. Τονβλέπαμε να κινείται αργά, τελετουργικά, ν’ ατενίζει με δέος τημετόπη, ν’ αγγίζει με ευλάβεια τις δωρικές κολόνες κι ύστεραν’ αγναντεύει κάτω τη θάλασσα, να λυγίζει το γόνυ σαν σε προ-σκύνημα κι αναπάντεχα ν’ απλώνει το κορμί του πάνω στις ζε-στές απ’ τον ήλιο πλάκες και ν’ απομένει ακίνητος, με τα μάτιασφαλιστά σα νεκρός. Βαθιά ταραγμένοι από τούτη τη συγκλο-νιστική παρουσία του Camus σ’ αυτόν τον ιερό χώρο, καθίσαμεσ’ ένα βράχο και στοχαζόμασταν. Με τα μάτια μου πάνω στοακίνητο κορμί του συλλογιόμουνα κατά πού θα μπορούσε να

39


πετάει η λεύτερη σκέψη του τούτη την ώρα. Τάχα το φωτεινόπνεύμα του να φτερουγίζει ανάμεσα στο χτες και το σήμερα;Να ταξιδεύει άραγε στα βάθη του χρόνου, ψάχνοντας τις χα-μένες του ρίζες; Τις ρίζες που έπλασε και έθρεψε το ξάστερομυαλό του, η καθάρια φιλοσοφία του, η αγάπη του για το κάλ-λος και το μέτρο; Εκείνες τις πνευματικές ρίζες, τις ριζωμένεςβαθιά από αιώνες στο χώμα το ελληνικό;

Όλο το πρωινό πέρασε έτσι, δίχως καμιά παρουσία να τα-ράξει τούτο το εξαίσιο ταξίδι του Camus μέσα στο χρόνο. Κιεμείς πότε να σεργιανάμε τριγύρω, πότε να ξαπλώνουμε κάτωαπό ένα πεύκο και να θυμόμαστε σκέψεις, φράσεις απ’ το Κα-

λοκαίρι, το βιβλίο του που τόσο πολύ αγαπήσαμε και που το’χαμε τελευταία ξαναδιαβάσει. Φέρναμε στη μνήμη μας λόγια,γραφές, έννοιες που φανέρωναν τη μεγάλη ευαισθησία του, τηνκαρδιά του, την ψυχή του. Αυτή η ατέλειωτη αγωνία της λεύ-τερης ψυχής του Camus που αρνιότανε να υποταχτεί στη βία.«Αυτό που θέλουμε είναι να μην υποταχτούμε ποτέ πια μπρο-στά στο σπαθί. Ποτέ πια να μη δώσουμε δίκιο στη δύναμη πουδεν υπηρετεί το πνεύμα. Ακόμα και αν η δύναμη, για να μαςγοητέψει, παίρνει τη μορφή μιας ιδέας ή κάποιας ευμάρειας.»Και στην καρδιά του, τι αγάπη και τι πάθος για τη ζωή, το συ-νάνθρωπο, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη… Αυτή η καρδιά πουσφυροκοπάει αδιάκοπα σαν τρελή μπροστά σ’ ένα όραμα, μιαεικόνα, ένα έργο τέχνης, μια ιδέα, μια σκέψη, στο ζεστό λόγοενός φίλου, στο βλέμμα μιας γυναίκας… Η καρδιά του Camus,που τόσο πολύ αγάπησε τις έρημες, απέραντες αμμουδιές στοOran, εκεί που κάποια μέρα πληγώθηκε αγιάτρευτα και δεν

40


μπόρεσε ποτέ να ξεχάσει: «Τους εργάτες σκλάβους δεμένουςαπό το ίδιο σκοινί να κρέμονται στη σειρά ολημερίς στο κενό,στα πόδια τους το βάραθρο, με την κοιλιά τους ν’ ακουμπάπάνω στους μοχλούς, που ανάσκαφταν τους τεράστιους βρά-χους.» Όμως τούτη η καρδιά, πάνω απ’ όλα αγάπησε τη θά-λασσα και λαχταρούσε σ’ όλη του τη ζωή να σαλπάρει μεολάνοιχτα πανιά σε μακρινά ταξίδια, φανταστικά ή πραγματικάσε πέλαγα κι ωκεανούς. Μονάχα εκεί, στην απεραντοσύνη της,η ανήσυχη σκέψη του εύρισκε το λεύτερο πέταγμά της και ηφουρτουνιασμένη ψυχή του τη γαλήνη της.

«Μεγάλωσα στη θάλασσα και ήταν η φτώχια μεγαλόπρεπη.Ύστερα έχασα τη θάλασσα και τότε όλες οι πολυτέλειες μούφάνηκαν γκρίζες και η αθλιότητα αβάσταχτη. Κι από τότε προ-σμένω. Προσμένω τα καράβια του γυρισμού, το σπίτι πάνωστο νερό, την ξάστερη μέρα.»

«Το φεγγάρι πρόβαλε. Στην αρχή να φέγγει λιγοστά στηνυδάτινη επιφάνεια κι όπως σηκώνεται να γράφει πάνω στο ευέ-λικτο νερό κι όταν πια φτάνει στο ζενίθ, να φωτίζει ένα ολό-κληρο διάδρομο από θάλασσα, ένα ποτάμι γαλατερό που μετην κίνηση του καραβιού κατεβαίνει ακατάσχετο προς εμάς,στο σκοτεινό Ωκεανό. Αυτή την πιστή νύχτα, τη δροσερήνύχτα, καλούσα μέσα στα φώτα τα λαμπερά, τη βοή, το πιοτόκαι του πόθου την αναταραχή.»

«Κάποιες νύχτες που η γλύκα τους δεν λέει να τελειώσει…σαν ξέρεις πως μετά από μας θα ξανάρθουν πάνω στη γη καιπάνω στις θάλασσες… Ναι, αυτό σε βοηθάει να πεθάνεις…»

«Θάλασσα πλατιά, πάντα να οργώνεται και πάντα να πα-

41


ραμένει παρθένα, μαζί με τη νύχτα, θρησκεία μου… Στ’ άγονααυλάκια της μας ξεπλένει και μας χορταίνει, μας λευτερώνει,μας κρατά στητούς… Κάθε κύμα και μια υπόσχεση. Πάντα ηίδια. Τί λέει το κύμα; Αν πρέπει να πεθάνω, ολόγυρά μου ταψυχρά βουνά, ξεχασμένος απ’ τον κόσμο κι οι δικοί μου να μ’έχουν απαρνηθεί, όταν θα ’μαι αδύναμος πια, η θάλασσα, τηντελευταία στιγμή, θα έρθει να με συντρέξει, να μ’ ανυψώσει πιοπάνω απ’ τον εαυτό μου και να με βοηθήσει να πεθάνωδίχως μίσος…» «Μέρες πάνω στη θάλασσα, όλες όμοιες σαντην ευτυχία…»

«Πάντα είχα την αίσθηση πως ζούσα στην ανοιχτή θά-λασσα, απειλή στην καρδιά μιας ηγεμονικής ευτυχίας.»

Το πάθος του Camus για τη θάλασσα, αλλά και δικό μαςπάθος... Αυτή την ώρα που εκείνη απλώνεται στα πόδια μαςκαι μας καλεί προκλητική, από άλλα κείμενα, ίσως τα πιο ση-μαντικά του μεγάλου συγγραφέα, τούτα τα λόγια που μιλάνεγια τον έρωτα και τον πόθο της θάλασσας αναθυμούμαστε.

Ένα μαυριδερό, ξυπόλητο αγόρι, μ’ ένα πολύχρωμο μπουκέτοαπό αγριολούλουδα στο χέρι του, ξεφύτρωσε ξαφνικά ανάμεσαστα ερείπια κι ήρθε και στάθηκε πάνω απ’ τον Camus και πρινεμείς προλάβουμε να το απομακρύνουμε, εκείνο τον ρώτησε.«Κοιμάσαι καλέ; Κοιμάσαι;» Ο φίλος μας άνοιξε τα μάτια του,είδε το αγόρι να του προσφέρει τα λουλούδια, ανασηκώθηκεκι ονειροπαρμένος όπως ήτανε, του χαμογέλασε αμυδρά, ψι-θύρισε ένα «ευχαριστώ» και χώνοντας το πρόσωπό του μέσαστ’ αγριολούλουδα, ρούφηξε λαίμαργα το παρθενικό τους

42


άρωμα. Ωστόσο το χέρι του αγοριού έμενε πάντα εκεί απλω-μένο. Ο Camus το πρόσεξε κι απόρησε.

«Τι ζητάς όμορφο ελληνόπουλο; Τι ζητάς;» και συνέχισεμε αγωνία. «Όχι μπαρούτι, ποτέ πια μη ζητήσεις μπαρούτι, σεικετεύω. Μονάχα αγάπη να ζητάς, αγάπη…» κι ύστερα τ’ αγ-κάλιασε και το φίλησε τρυφερά. Στις εξωπραγματικές σφαίρεςπου ταξίδευε κείνη την ώρα ο Camus, πώς να σκεφτεί τα ευτελήκαι τα γήινα; Πώς να πάει ο νους του στο παραδάκι; Το αγόριπαραξενεμένο κοίταζε με τα μεγάλα, εκφραστικά μάτια του τοναλλόκοτο ξένο που του μιλούσε ακαταλαβίστικα, το κρατούσεαγκαλιά δίχως όμως να του βάζει και τίποτα στο χέρι, που εξα-κολουθούσε να το έχει απλωμένο. Τότε πλησιάσαμε εμείς κι οΆγγελος του ’χωσε με τρόπο στη χούφτα του μερικές δραχ-μούλες. «Στο ναό μένεις;» τον ρώτησε ο Camus. Και τ’ αγόρικοιτάζοντάς μας με αγανάχτηση αναρωτήθηκε.

«Μπιτ χαζός είναι ο κύριος, στα χαλάσματα θα μένω; Έχωσπίτι εγώ, να εκεί… κάτω στη θάλασσα» κι έδειξε με το χέριτου μια καλύβα.

«Θάλαττα, θάλαττα» φώναξε ο Camus και πετάχτηκε πάνωμε την έξαψη να χρωματίζει το πρόσωπό του. Κοίταξε προςτα κάτω κι άρχισε να κατηφορίζει τρέχοντας με το ένα χέριψηλά κουνώντας το μπουκέτο με τα λουλούδια σαν πολύχρωμησημαία και με το άλλο να τραβάει το αγόρι που τα είχε ολότελαχαμένα.

Η Αγία Μαρίνα τότε ήταν ακόμα μια πανέμορφη, παρθένααγκαλιά και η θάλασσά της κρουσταλλένια. Έτρεξα ασυγκρά-τητη να πέσω μέσα της. Το νερό ήταν πάγος. Ο Άγγελος προ-

43


σπάθησε να απαγορεύσει στον Camus να βουτήξει λόγω τηςτελευταίας περιπέτειας με την υγεία του. Κι αυτός απάντησε μετα παρακάτω λόγια που θα τα θυμάμαι όσο ζω. «Όταν βλέπειςτη Λητώ να μπαίνει με τέτοια λαχτάρα και κέφι στη θάλασσα,δεν μπορείς ν’ αντισταθείς. Θα την ακολουθήσεις ακόμα κι ανείναι να χαθείς.» Κι όπως έστρεψα το κεφάλι, τον είδα με τοκάτασπρο, λιπόσαρκο κορμί του να προχωρεί θαρραλέα καινα μπαίνει στο νερό αργά κι επίσημα, λες κι επρόκειτο να λου-στεί στα νερά του Ιορδάνη.

Στο γυρισμό, πάνω στη γέφυρα του πλοίου, σιωπηλοί αποχαι-ρετούσαμε με νοσταλγία τη μέρα που έφευγε. Τη μέρα πουμας είχε χαρίσει τα πιο ακριβά της δώρα. Τη μέρα που ζήσαμεμε μια ένταση εξαντλητική από βιώματα και συγκινήσεις. Κιενώ κοίταζα τον ήλιο που σε λίγο θα πνιγόταν στα δικά τουχρώματα είπα: «Albert, κάντε και σεις μια ευχή την στιγμή πουχάνεται ο ήλιος, στην τελευταία αναλαμπή του… λένε πως πιά-νει.» Εκείνος δεν έδειξε πως με άκουσε. Κι εκεί που στεκόμουν,παρακαλούσα σιωπηλά τον Απόλλωνα, εγώ η μητέρα του ηΛητώ, να βάλει τα δυνατά του, ώστε να ξεχάσει ο φίλος μας ταηλιοβασιλέματα του Oran που τόσο πολύ αγαπούσε. Κι ο γιοςμου τα κατάφερε. Ξεπέρασε τα συνηθισμένα και μας πρόσφερεένα θέαμα συγκλονιστικό. Στην αρχή καυτός, όπως η φλόγαστη βράση της ζωής. Ύστερα πυροτέχνημα εκτυφλωτικό σαντη λάμψη της φωτιάς, του πάθους, του δράματος, της χαλασιάςτου Κόσμου. Και στο τέλος ν’ απλώνει ολόγυρα με μαστοριάχρώματα λαμπερά για να στολίσει ουρανό και θάλασσα. Με

44


περίσσιες πινελιές να ζωγραφίζει τη μαγεία του ονείρου, τη με-λαγχολία και τη θλίψη, την ομορφιά και τη γλύκα της ζωής,σαν τη βλέπεις να χάνεται, να φεύγει κι εσύ να μην προφταίνεις,όσο κι αν το θες, ούτε για μια στιγμή να την κρατήσεις σταχέρια σου…

Η νύχτα έπεφτε σιγά-σιγά ξάστερη και ο Camus πάντααμίλητος, ορθός εκεί στη θέση του, να ξεχωρίζει σαν σκιά.Μπαίναμε στο λιμάνι του Πειραιά όταν γύρισε σε μας μ’ έναγαλήνιο φέγγος στο πρόσωπό του λέγοντάς μας.

«Όχι, δεν έκανα καμιά ευχή. Δεν είχα τίποτα να ευχηθώ.Χτες διδάχτηκα τη σοφία του λαού σας, σήμερα στο ναό ξα-ναβρήκα τις χαμένες ρίζες μου και σαν έλουσα το κορμί μουστ’ αγιασμένα νερά κάτω απ’ τα πόδια της θεάς, εξαγνίστηκα.Και η πλήρωση ήρθε με τούτο το ηλιοβασίλεμα. Οι απολλώ-νιες αναλαμπές του φώτισαν κάποιες σκοτεινές πτυχές τηςψυχής μου, η άρνησή μου έγινε αποδοχή και λυτρώθηκα.Τώρα μονάχα μπορώ να πω πως έζησα…»

Αυτές τις τρεις μέρες που ζήσαμε συντροφιά με τονCamus, μέρες σαν ηλιαχτίδα στη συννεφιά, αντάμα πορευτή-καμε σε μονοπάτια δύσκολα, ανηφορικά, που οδηγούσαν σταξέφωτα του νου. Κοντά-κοντά μην τύχει και χαθούμε βαδίσαμεστους λαβύρινθους, στο χάος της ψυχής. Κοντά-κοντά μηντύχει και χαθούμε βαδίσαμε και σε κείνα τα μονοπάτια τηςκαρδιάς, τα πιο όμορφα, τ’ ανθόσπαρτα, τα μαγεμένα, που σ’όλη σου τη ζωή τα ψάχνεις δίχως ποτέ σχεδόν να τα βρίσκεις.Εμείς τα βρήκαμε. Κι όπως σωστά το διαισθάνθηκε από τοπρώτο κιόλας συναπάντημά μας ο Camus, αληθινά δεθήκαμε

45


μαζί του με μια φιλία ζωής.Έτσι, τα κατοπινά χρόνια, αλλοίμονο τόσο λίγα, στις

αραιές συναντήσεις μας, εδώ και στο Παρίσι, πιάναμε τη συ-ζήτηση τόσο απλά και φυσικά, που θαρρούσες πως την είχαμεαποβραδίς αρχινήσει. Με τον Camus είχαμε πάντα μια εύκολη,μια ζεστή επικοινωνία. Ωστόσο πολλές φορές εκεί στη μέσημιας κουβέντας, μας ξέφευγε, τον χάναμε. Ο νους του ταξίδευεστο άπειρο, πλανιόταν πάνω απ’ τα ανθρώπινα και νοιώθαμεπως έβλεπε οράματα, μακρινά και απλησίαστα. Τότε κλεινότανμέσα του ερμητικά και ήταν για μας πια Ο Ξένος. Όμως κρα-τάμε βαθιά μέσα μας σαν ακριβό φυλαχτό τις στιγμές που τοννοιώσαμε πολύ κοντά μας, πολύ δικό μας.

Απομεσήμερο στο Παρίσι. Ύστερα από ένα γεύμα στο σπίτιτου πρέσβη, συγγραφέα de Bourbon Busset, κατεβήκαμε τοβουλεβάρτο του Saint Germain να περπατήσουμε στις αγα-πημένες μας όχθες του Σηκουάνα, κάτω απ’ τις ανθισμένες κα-στανιές. Στο γιοφύρι των τεχνών σκύψαμε πάνω απ’ το ποτάμιγια ν’ ακούσουμε το τραγούδι του. Κι εκεί ο Camus μιλώνταςνα μας ανοίγει σιγά-σιγά διάπλατα τις μισάνοιχτες πόρτες, απ’όπου ως τότε ακούγαμε του Σίσυφου τ’ ατέλειωτο βογγητό.Να επιμένει να δούμε κι από κοντά, να νοιώσουμε πιο βαθιάτο μαρτύριο του ανθρώπου, να τον συντρέξουμε στον αδιάκοπομόχθο του, να τον αφήσουμε να πάρει μιαν ανάσα… Και τοποτάμι να κυλάει στα πόδια μας, να λέει ιστορίες αγάπης, μί-σους, εκδίκησης, ιστορίες για ηρωισμούς και θυσίες, για κατα-πιεσμένους και αλύτρωτους, για επαναστάσεις κι ελευθερίες. Κι

46


εκεί που θωρούσαμε αντίκρυ την Παναγιά του Παρισιού ναλαμποκοπά στου ήλιου το γέρμα, ξάφνου πρόβαλε μπροστάμας σαν όραμα η Κύπρος. Η αγωνία μας κείνη την ώρα για τημοίρα του αγαπημένου μας νησιού ήταν και του Camus αγωνίακαι οι φόβοι μας, δικοί του φόβοι.

Περιδιαβαίναμε γύρω απ’ την Ακρόπολη και σταθήκαμε στονΆρειο Πάγο για να χαρούμε το κάστρο μας αντίκρυ στην κα-λύτερή του ώρα, το ηλιοβασίλεμα.

«Σ’ αυτόν εδώ το βράχο θεμελιώθηκε η δικαιοσύνη. Εδώπου λατρεύτηκε ο Άρης, ο θεός του πολέμου και της βίας» είπεο Άγγελος σε κάποια στιγμή.

«Ωστόσο η βία, όταν υποταχτεί στο νόμο, ανοίγει τοδρόμο προς την ελευθερία» παρατήρησε ο Camus.

«Σωστά. Ποιος όμως σύγχρονος Σόλων θα περιορίσει τηνπαντοδυναμία του νόμου; Εσύ Albert μπορείς να μας πεις;»

«Ναι Άγγελε. Το ελεύθερο πνεύμα, σε συγκερασμό με μιαακέραιη καθαρή συνείδηση που ν’ αντέχει στα πιο ελκυστικάκαλέσματα.»

Κι όπως κείνη την ώρα η Ακρόπολη, με τον ήλιο να τηφωτίζει εκθαμβωτικά, υπογράμμιζε ακόμα πιο έντονα την αθά-νατη παρουσία της, ο Camus συμπλήρωσε:

«Εδώ σ’ αυτό το χώρο, τούτο το μεγαλόπρεπο μνημείοόχι μόνο δεν σε καταπιέζει με τον όγκο του, αλλά αντίθετα σ’ελευθερώνει και σε φτερώνει. Κι αυτό γιατί βρίσκεται σε τέλειαισορροπία με τη γύρω φύση, που είναι στα μέτρα του ανθρώ-που. Πιστεύω πως σ’ αυτόν τον τόπο που τον διάλεξε η θεά της

47


σοφίας Αθηνά –την Ελλάδα μητέρα κάθε ελευθερίας– εδώ μο-

νάχα ο σύγχρονος Σόλων θα μπορούσε να εμπνευστεί και ναθεμελιώσει τους ιδανικούς νόμους που θα προστατεύσουν τονελεύθερο άνθρωπο.»

Φτάνοντας μπροστά στο θέατρο του Διονύσου ο Camusμας ομολόγησε με κάποια συστολή πως ο κρυφός του πόθοςείναι να δει τον Καλιγούλα του να παίζεται εδώ. Στο ομορφότεροθέατρο, στο πιο πνευματικό, στο πιο ελληνικό.

«Μου φαίνεται πως ο Καλιγούλας σαν Ρωμαίος αυτοκρά-τορας θα ήταν περισσότερο στο στοιχείο του μέσα στο Ηρώ-δειο» είπα στον Camus.

«Ίσως όμως ο Albert να θέλει να του ξεπλύνει τις αμαρτίεςτου μέσα στα καθάρια νερά του ελληνικού πολιτισμού», παρε-νέβη ο Άγγελος.

«Μπορεί» ψιθύρισε ο Camus σκεφτικός.Πιο κάτω πήραμε αριστερά την ανηφόρα για να μπούμε

στα στενά της Πλάκας που ο Camus τα λάτρευε. Στα ριζά τηςΑκρόπολης μια πόρτα ανοιχτή τράβηξε την προσοχή μας.Σταθήκαμε να ρίξουμε μια ματιά. Αυλή ασβεστωμένη, ντενε-κεδένιες πολύχρωμες γλάστρες με βασιλικούς, μπιγκόνιες, καιγεράνια ολούθε. Από πάνω η κληματαριά μπλεγμένη μ’ έναγιασεμί και η αυστηρή φιγούρα μιας γυναίκας στα μαύρα, κα-θισμένη να τυλίγει ήρεμα το κουβάρι της. Το νήμα τριγύρωαπ’ την πλάτη μιας καρέκλας. Ο Camus σα να έμπαινε στοδικό του σπίτι, δρασκέλισε το κατώφλι, πλησίασε, χαιρέτησεμ’ ένα νεύμα, έβγαλε προσεχτικά το νήμα απ’ την πλάτη τηςκαρέκλας, το πέρασε στα δικά του χέρια και τα τέντωσε σοβα-

48


ρός προς τη γυναίκα με τα μαύρα. Παραξενεμένη εκείνη, στύ-λωσε το βλέμμα της πάνω του, τον περιεργάστηκε για λίγο κιύστερα του είπε απλά να καθίσει δείχνοντάς του την καρέκλα.Κι αρχίνισε πάλι να τυλίγει ήρεμη το κουβάρι της και ο Camusμε κινήσεις ανάλογες να τη βοηθάει.

Καθισμένοι χάμω, στο κεφαλόσκαλο της πόρτας, βουβοίαπό συγκίνηση εγώ και ο Άγγελος, παρακολουθούσαμε τούτητη μοναδική εικόνα αποθηκεύοντας βαθιά στη μνήμη μας κάθετης λεπτομέρεια. Η γυναίκα να τυλίγει με τέχνη και σιγουριάτο κουβάρι της κι ο Camus να κινεί τα χέρια του μια πάνω, μιακάτω, μισοκυκλικά, ρυθμικά σε απόλυτο συγχρονισμό. Η ρι-ζωμένη στον Ιερό Βράχο γυναικεία μορφή και το πιο φωτεινόπνεύμα της Γαλλίας, σε πλήρες αρμονικό σύμπλεγμα.

«Φτάνει πια, βράδιασε, σ’ ευχαριστώ» είπε η γυναίκα καιπήρε απ’ τον συνεπαρμένο Camus το νήμα της.

«Αύριο πάλι.» Ύστερα γύρισε σε μας. «Αν το θέτε καλώς να ορίσετε. Εδώ θα ’μαι. Μπάτε τώρα

και σεις να πιείτε ένα νεράκι», μας προσκάλεσε βγάζοντας κιάλλες καρέκλες στην αυλή. Ώσπου να καλοκαθίσουμε παρου-σιάστηκε στητή, αρχοντική μ’ ένα δίσκο στα χέρια και μαςπρόσφερε γλυκό του κουταλιού και φρέσκο νερό απ’ το κανάτι.

«Θέτε να σας ψήσω και καφέ;»«Όχι, ευχαριστούμε, πρέπει να πηγαίνουμε…»«Για δε μιλάει ο φίλος σας; Άχνα δεν έβγαλε απ’ τα χείλια

του, αλαφροΐσκιωτος είναι;»«Όχι, όχι, αλλά να, κάπου κάπου το συνηθίζει, είναι ξέρετε

συγγραφέας.»

49


«Ας είναι, καλός άνθρωπος φαίνεται, κι ευγενικός». «Ελάτε Albert φεύγουμε» και τον σκουντήσαμε ελαφρά.Ο Camus σηκώθηκε και υποκλίθηκε βαθιά μπροστά στη

γυναίκα, πήγε να της φιλήσει το χέρι μα κείνη το τράβηξε.«Δέσποτας είμαι μαθές και με προσκυνάς; Μπα σε καλό

σου παλικάρι μου!» είπε και το κλειστό πρόσωπό της για πρώτηφορά φωτίστηκε από ένα αμυδρό χαμόγελο.

«Ευχαριστώ που με συντροφέψατε. Νά ’στε καλά, καλήστράτα νά ’χετε. Αύριο πάλι.» Και μας ξεπροβόδισε στηνπόρτα της.

Κατηφορίζαμε αμίλητοι, λες και μας είχαν πάρει τη φωνή αε-ρικά. Από πάνω μας ο βαθυγάλανος ουρανός, το νέο φεγγάριφώτιζε απόκοσμα τα πλακόστρωτα στενά και τα φώτα της Αθή-νας στα πόδια μας σαν να τρεμόπαιζαν στο ελαφρύ βοριαδάκι.Παρμένοι απ’ τ’ όνειρο όπως ήμασταν χαθήκαμε, περιπλανη-θήκαμε στα στενά, βρεθήκαμε σ’ αδιέξοδα δίχως ν’ ανταμώ-σουμε ψυχή. Λες και δεν κατοικούσε κανείς εδώ ψηλά στ’Αναφιώτικα. Αποσταμένοι καθίσαμε σ’ ένα πεζούλι να συνεφέ-ρουμε κομμάτι. Κι εκεί ξανά ο Camus μίλησε.

«Τούτη η γυναίκα η μοναδική, η παντοτινή, είναι η Ελλάδα.Είναι η παράδοση. Και το κουβάρι της είναι ο χρόνος, η μοίρα,το ριζικό της. Πέρα από καταστροφές και συμφορές, μακριάαπό το θόρυβο της μηχανής, η γυναίκα τυλίγει γαλήνια το κου-βάρι της. Πρωτύτερα όπως καθόμουν αντικριστά της και θω-

ρούσα την Ακρόπολη πάνω απ’ το κεφάλι της –πιστέψτε με το

ένοιωσα πολύ έντονα, πολύ βαθιά μέσα μου, το είδα καθαρά–

50


το νήμα που κρατούσε στα χέρια της ερχόταν από ’κει ψηλά.Τυλιγμένο γύρω στις δωρικές κολόνες, κατέβαινε γραμμή στηγυναίκα κι εγώ να βρίσκομαι για πάντα δεμένος μαζί της. Ναι,από ’κει ψηλά από τον Παρθενώνα ξετυλίγεται το νήμα, και δενθα σταματήσει ποτέ.»

Η γυναίκα το είπε καθαρά. «Αύριο πάλι.»

Σεπτέμβρης 1957, στο Παρίσι.«Albert, ξέρετε τι λέει ο Αμερικάνος νομπελίστας William

Faulkner για τη διασκευή σας στο θεατρικό του έργο, Ρέκβιεμ

για μια μοναχή;»«Όχι, δεν ξέρω, τι λέει;» κι έδειξε ανήσυχος.«Στο σπίτι μας σ’ ένα γεύμα, ο Faulkner μας είπε πως έδω-

σες μεγαλύτερη προέκταση στη σκέψη του, πήγες βαθύτερααπ’ εκείνον στο νόημα, και πως με την διασκευή σου το έργοτου βγήκε πιο ολοκληρωμένο.»

«Αλήθεια, το είπε αυτό ο μεγάλος Faulkner για μένα;» Καιξαφνικά πήρε την έκφραση μικρού αγοριού, που του χαρίζουντο πρώτο του ποδήλατο. Εκείνο το βράδυ νοιώσαμε για άλλημια φορά την αφοπλιστική μετριοφροσύνη του Camus. Άλλω-στε με την ίδια μετριοφροσύνη αντιμετώπισε και το δικό τουΝόμπελ λογοτεχνίας. Μετά την απονομή, είπε στους δημο-σιογράφους που έτρεξαν να τον δουν: «Στον Malraux έπρεπενα γίνει αυτή η τιμή.»

Τέτοια δήλωση, την στιγμή που όχι μόνο η Γαλλία, αλλάολόκληρος ο κόσμος πανηγύρισε, σαν μαθεύτηκε το μεγάλονέο. Ο Camus ήταν ο πιο αγαπημένος συγγραφέας της εποχής

51


του. Ο πιο ανθρώπινος, ο πιο ευαίσθητος. Έφερε καινούριαμηνύματα στα νιάτα. Δεν ήταν ο ψυχρός διανοητής που κατέ-γραφε μονάχα το δράμα, τη δυστυχία και τα προβλήματα τωνανθρώπων, αλλά τα ζούσε, υπόφερε και βασανιζόταν μαζί τους.Γι’ αυτό το έργο του ήταν αληθινό. Ήταν ο ίδιος Ο επαναστα-

τημένος άνθρωπος. Ωστόσο απόδιωχνε το μίσος απ’ την καρδιάτου. Μονάχα αγάπη και συμπόνια έκρυβε μέσα του για τον άν-θρωπο. Όμως πάνω απ’ όλα η γραφή του Camus είχε μαγεία.Εκείνη τη μαγεία που σε πλανεύει, σε παγιδεύει και σε παρα-σύρει άβουλο στα δικά της ατέλειωτα μονοπάτια. Από τ’ αστέ-ρια στη χίμαιρα και από τ’ όνειρο στα απύθμενα βάθη τουανθρώπινου πόνου. Γι’ αυτό αγαπήθηκε βαθιά και πλατιά οCamus, γιατί άγγιζε και συγκινούσε τους ανθρώπους. Τότε ταζήσαμε όλα αυτά από πολύ κοντά. Χαλούσε ο κόσμος γύρωτου. Οι κάρτες και τα μηνύματα ερχόντουσαν κατά χιλιάδεςαπ’ όλα τα πνευματικά κέντρα του κόσμου. Τα βιβλία του γι-νόντουσαν ανάρπαστα, και όλοι να ζητούν να τον γνωρίσουνκαι να του σφίξουν το χέρι. Οι φοιτητές απ’ όλα τα πανεπιστή-μια του κόσμου τον είχαν αγκαλιάσει σφιχτά. Είχε γίνει το ίν-δαλμά τους. Ένα αυθόρμητο ξέσπασμα ενθουσιασμού κι ένακύμα «φρέσκων» ιδεών παράσερνε μικρούς και μεγάλους, σπου-δαίους και ασήμαντους. Ο Camus, μέσα σ’ όλες τούτες τις τιμέςκαι τις δόξες, μακριά πια από τη βασανιστική φτώχεια που τοντυραννούσε σ’ όλη του τη ζωή, παρέμενε ίσως ακόμα πιο από-μακρος, ωστόσο το ίδιο απλός και ανθρώπινος, ευαίσθητος καιαληθινός, το ίδιο σωστός. Μονάχα, καμιά φορά διέκρινες σταμάτια του, εκτός απ’ την παντοτινή του θλίψη, μια αδιόρατη

52


λάμψη χαράς μαζί με κάποια έκπληξη κι ένα πικρό ερωτηματικό!

Ιούνης του 1959.Το σαλόνι μας πλημυρισμένο απ’ το χρυσοκόκκινο θάμ-

πος της δύσης του ήλιου αντανακλούσε κείνη την ώρα στα πρό-σωπά μας, λαμπάδιαζε στα κορμιά και στις ψυχές μας, λίγοπριν σβήσει γλυκά και ξεθωριάσει σε αχνό γαλάζιο και μενεξεδί.Κείνη την ώρα του δειλινού της Αθήνας, που η μοναξιά είναιασήκωτη και νοιώθεις όλα τα βάρη του κόσμου να πέφτουνπάνω σου, απλώνεις το χέρι στον αγαπημένο σου σύντροφο,στον καλό σου φίλο, πίνεις, ανάβεις ένα τσιγάρο, ακούς αγα-πημένες μουσικές κι ο Camus απέναντί σου να σου φανερώνειτο κρυφό μυστικό του.

Στο Σύγρι, στο μικρό ψαροχώρι στα δυτικά της Λέσβου,θα πήγαινε την ερχόμενη άνοιξη. Εκεί θα τέλειωνε ένα έργοτου για το θέατρο, τη μεγάλη του αδυναμία. Βρέθηκε εκεί μετο πλεούμενο του φίλου του του Gallimard, μαζί τους θαρρώπως ήταν και ο ζωγράφος Πράσινος. Σε μια αδιαθεσία τουCamus και σε ένα μικροατύχημα του Gallimard, οι κάτοικοιχωρίς να ξέρουν ποιοι ήταν, τους περιποιήθηκαν πολύ και τουςπρόσφεραν ανθρώπινη ζεστασιά, χειρονομίες που πάντα άγγι-ζαν την ευαίσθητη καρδιά του Camus.

Συγκινημένος ακόμα από τη ζωντανή ανάμνηση άρχισενα αφηγείται.

«Αργότερα, όταν αράξαμε στο Σύγρι, μαγεύτηκα από τηνγραφική λιτότητα του τοπίου, απ’ τους απλούς ανθρώπους, τοαπολιθωμένο δάσος και τον μύθο για κείνο το άλλο, που λένε

53


πως βρίσκεται στο βυθό. Εδώ θέλω να έρθω να ζήσω και ναεργαστώ. Και ξαφνικά συνέχισα τη σκέψη μου φωναχτά. Ναεκεί, πάνω στη θάλασσα, σε κείνο το απόμερο σπιτάκι.»

«Τι λέει ο ξένος;» Ρώτησε κάποιος απ’ τους ανθρώπους πουμας περιτριγύριζαν με περιέργεια. Κι όταν ο φίλος μου τουεξήγησε, εκείνος φώναξε δυνατά.

«Πάρε το στο δίνω, είναι δικό σου… Έλα να κάτσειςόσο θες!»

«Καταλαβαίνετε;» συνέχισε με έξαψη ο Camus. «Είναι οτόπος των θεών, ό,τι ζητήσεις στο δίνουν.» Κι ύστερα σε ποιοχαμηλό τόνο:

«Είναι πολύ ωραίο το νησί σου Άγγελε, ωραίο και αρρε-νωπό. Οι ελαιώνες, οι καταπράσινοι λόφοι, καμπύλες τρυφερέςσαν ασημοντυμένες οδαλίσκες λικνίζονται στον αιγαιοπελαγί-τικο αγέρα και παντρεύονται αρμονικά με τα ψηλά βουνά πουτις καμαρώνουν ξαπλωμένες νωχελικά στα πόδια τους. Βουνάπου αγναντεύουν πέρα κατά την Ανατολή, κληρονόμοι περή-φανοι της ιωνικής φιλοσοφίας… Κι όμως η μεγάλη ευρωπαϊκήλογοτεχνία από τον Dostoevsky κι ύστερα αγνοεί το τοπίο,γυρίζει την πλάτη στην αθάνατη ομορφιά της φύσης και περιο-ρίζεται στους μεγάλους δρόμους των πόλεων. Αλλά πέρα απ’όλα αυτά με εντυπωσίασαν οι άνθρωποι που κατοικούνε στονησί. Εκεί που θαρρείς πως είναι στεγνοί σαν τις αστυβιές, ανα-καλύπτεις μέσα τους ψυχικούς χυμούς πολύτιμους, κρυμμένουςθησαυρούς σαν τ’ ασήμια απ’ τις ελιές τους. Εκεί θα πάω ναζήσω Άγγελε, στο νησί σου. Όμως στα δυτικά στο γραφικό ψα-ροχώρι, ’κει που ο βράχος είναι γυμνός, κομμένος λες με μα-

54


χαίρι. Ποιος ξέρει… ίσως για πάντα… Θα στέκω εκεί στηνάκρη του γιαλού και θ’ αγναντεύω τη θάλασσα. Τα κύματα τουΑιγαίου θα μου φέρνουν απ’ την Tipasa μηνύματα κι αρώματατης μακρινής μου πατρίδας. Θα στέκω εκεί με τις ώρες, ώσπουη αρμύρα να μου καίει τα μάτια και να μου ξεραίνει τα χείλη.Θ’ αποχαιρετώ τον ήλιο στην κάθε του δύση για να συνηθίσωτο χωρισμό, το θάνατο και θα σκέφτομαι πόσο όμορφος είναικαι τι μεγαλείο έχει ο χωρισμός… Άλλες φορές μονάχος μέσαστη βαρκούλα μου, με κάργα το πανί στον άγριο αγέρα θ’ αρ-μενίζω σαν παλαβός στο μανιασμένο πέλαγος, κυνηγημένη,έρημη, χαμένη ψυχή. Κι ίσως σε κάποια απανεμιά, αποσταμέ-νος να γύρω στην κουπαστή να ξαποστάσω, θωρώντας της θά-λασσας τα βάθη και τότε, πού ξέρεις, μπορεί να μου φανερωθούνεκείνες οι ψυχές που είναι στα σπλάχνα της θαμμένες, δάσοςαπολιθωμένο που όπως όλοι λένε βρίσκεται εκεί στο βυθό αλλάεγώ δεν στάθηκα τυχερός να το δω ακόμα…»

Χωμένοι στις πολυθρόνες μας παρακολουθούσαμε με δέοςτον Camus σ’ ένα κρεσέντο από οράματα για την ζωή που ονει-ρευόταν στο Σύγρι. Εκεί που ακούμπησε την καρδιά του, καρ-διά ποτέ πιστή. Εκεί που ο κύκλος του θα έκλεινε μ’ έναπολύτιμο δαχτυλίδι αρραβώνα με την αγαπημένη του Ελλάδα.Το χλωμό απόμακρο πρόσωπό του ξεχώριζε μέσα στο σού-ρουπο. Σούρουπο αξέχαστο που δεν θα σβήσει ποτέ από τηθύμησή μας. Κι όλα τούτα να συμβαίνουν την ώρα που σπού-σαν τα τηλέφωνα στο σπίτι από έξαλλους δημοσιογράφουςόλων την εφημερίδων που ήθελαν να ρωτήσουν πού βρισκότανο Camus. Κάτι ακούστηκε, από κάπου πέρασε, κάποιοι τον

55


είδαν. Αρμένιζε στο Αιγαίο ή βρισκόταν στην Αθήνα; Εμείςόμως σεβόμενοι την επιθυμία του φίλου μας να μείνει ινκόγ-κνιτο η επίσκεψή του, κατεβάσαμε τ’ ακουστικά και με ύφοςσυνωμοτικό κάναμε σχέδια για την άνοιξη. Ίσως πηγαίναμε κιεμείς για λίγο στη Λέσβο να τον ανταμώναμε. Όμως εκείνη ηφορά ήταν η τελευταία που ήρθε στο σπίτι μας. Ποτέ πια δενξαναγύρισε στην Ελλάδα.

Τον ξαναβρήκαμε ύστερα από κάμποσους μήνες στο θέατροODEON στο Παρίσι. Στεκόταν μπροστά μας, πολύ κοντάμας, έτσι ν’ απλώναμε το χέρι μας θα τον αγγίζαμε, όμως έκανεσα να μή μας γνώριζε. Αμίλητος, ψυχρός, μακρινός κι αδιά-φορος, να μην αποκρίνεται στο απελπισμένο κάλεσμά μας.Ολόγυρα, η οικογένεια και οι στενοί φίλοι του. Όμως δίχως τηδικιά του ζωντανή ζεστή παρουσία. Η προτομή μόνο να δη-λώνει την προσωπικότητά του. Τί ειπώθηκε εκείνη τη θλιβερήμέρα δεν το θυμάμαι πια. Όμως ποτέ δε θα ξεχάσω την έντονηταραχή του Malraux, το αλλοιωμένο πρόσωπό του, τη νεκρική χλωμάδα του, τη δικιά μας απόγνωση και τον Jean Louis Barault, το μεγάλο καλλιτέχνη, άδικα να προσπαθεί να συγ-κρατήσει τους λυγμούς του, για να πει με τρεμουλιαστή φωνήανάμεσα σ’ άλλα και τούτα τα γιομάτα σοφία λόγια του Camus:

«Ένας μεγάλος ηθοποιός δεν παίζει το ρόλο του, τον ζει.Και ο άνθρωπος αν καταφέρει ν’ αντιμετωπίσει σωστά τη ζωή,είναι ένας μεγάλος ηθοποιός.»

Όταν γυρίσαμε στην Αθήνα οργανώσαμε μια εκδήλωσηστη μνήμη του. Μπροστά σ’ ένα πλήθος βαθιά συγκλονισμένο,

56


ακούσαμε τον Ευάγγελο Παπανούτσο να αναλύει τη φιλοσοφίατου Camus, τον Άγγελο Τερζάκη να μιλάει για την προσφοράτου στην λογοτεχνία και τον Άγγελο Κατακουζηνό να μας λέει: «Camus ο φίλος». Τρεις Άγγελοι, τρεις διαφορετικές φωνές γιατον άδικο χαμό του Camus, τρεις τύψεις για τον Άγγελο τουΘανάτου.

Η παράσταση των Δικαίων ήτανε ν’ ανέβει λίγους μήνες πρω-τύτερα από το θίασο Δημήτρη Μυράτ - Βούλας Ζουμπου-λάκη κι όπως όλα είχανε αποφασιστεί πολύ βιαστικά, κανείςδεν πίστευε πως ο περιζήτητος συγγραφέας, προσκαλεσμένοςτην τελευταία στιγμή, θα μπορούσε να παρευρεθεί στην πρε-μιέρα, πνιγμένος όπως ήτανε στις υποχρεώσεις. Κι όμως στηνπρόσκληση του Άγγελου, εκείνος σε τηλεγράφημα απάντησεμε τούτα τα λόγια: «Για την Ελλάδα όλα τα εγκαταλείπω. Έρ-χομαι. Camus.» Μα δεν πρόφτασε. Βρήκε το θάνατο σε τρα-γικό δυστύχημα μέσα στ’ αυτοκίνητο, που οδηγούσε ο φίλοςτου Michel Gallimard. Κι ήταν μονάχα 47 χρονώ. Η αγαπη-μένη του θάλασσα βρισκόταν πολύ μακριά για να έρθει να τονσυντρέξει...

Τέσσερις του Γενάρη 1960Τιμητικές βολές πέσαν απ’ την Ακρόπολη για τη θανή του

Albert Camus. Τ’ αστραπόβροντα απ’ το νοτιά. Κι οι ουρανοίκλείστηκαν, σκοτείνιασαν, ντύθηκαν στα μαύρα. Πένθος βαρύγια το χαμό του Αυγερινού. Το λαμπερό αστέρι έσβησε, χά-θηκε γρήγορα στο στερέωμα, μήτε στην αγκαλιά της αγαπη-

57


58

μένης του θάλασσας δεν πρόφτασε να πέσει. Κι εκείνηπου πρόσμενε με λαχτάρα να τον δεχτεί στα σπλάχνατης, βόγγηξε, αντάριασε, άφρισε, χτυπήθηκε άγρια σταμουράγια... Κι ο θρήνος της θάλασσας έσμιξε με τηβοή της καταιγίδας, που ξέσπασε βίαια σε βιβλική νε-ροποντή. Ποτάμια τα δάκρυα ξεχύθηκαν από τον ου-ρανό της Αττικής κ’ έπνιξαν την Αθήνα...

Δεκατέσσερις του Σεπτέμβρη 1978Η γιορτή του Σταυρού. Ώς τα χτες είχαμε ζέστη κα-

λοκαιρινή. Τη νύχτα όμως ο καιρός χάλασε απότομα, φύ-σηξε αγέρας δυνατός κι η θύελλα έφερε τη βροχή. Μιαβροχή που δε λέει να σταματήσει. Απ’ το παραθύρι μου δεβλέπω τίποτα. Ο Υμηττός, ο Λυκαβητός κι ο αγαπημένοςμου κήπος έχουν χαθεί. Μονάχα τα λευκά περιστέρια ξε-χωρίζουν, κουρνιασμένα πάνω στα ηλεκτροφόρα σύρματα.Κι εκεί στα καθιστά ανοίγουν κάθε τόσο σα βεντάλιες ταφτερά τους να τινάξουν πέρα το νερό της βροχής. Σπαρ-ταριστά, γρήγορα φτερουγίσματα, κινήσεις που δίνουν κά-ποια ζωή σε τούτη τη διαβρωτική νέκρα...

Βραδιάζει. Τώρα όλα τα γκρίζα γύρω μου γίνονταιμαύρα κι άραχλα. Κι η κατάθλιψη τρυπώνει ύπουλα μέσαμου, σούρνεται μουλωχτά στο κορμί μου, ακουμπάει στηνκαρδιά μου, την πλακώνει. Κρυώνω... Κλείνω το παραθύριμου. Αυτή η ατέλειωτη βροχή γρήγορα θα φέρει το χει-μώνα. Τούτες τις κρύες ώρες νοσταλγώ τις όμορφες μέρες


59

που πέρασαν, αποζητώ τους χαμένους φίλους... Απόψε μουκρατάει συντροφιά ο Albert Camus. Κρατάω στα χέριαμου το αγαπημένο μου βιβλίο Το Καλοκαίρι. Διαβάζω πάλικαι πάλι την αφιέρωση. Γράφτηκε κάποιο φθινόπωρο, μ’εκείνα τα βασανισμένα σαν την ψυχή του μικρούτσικαγραμματάκια: «Το καλοκαίρι - προσμένοντας την άνοιξη.Σκέψη φιλική. Ζεστή θύμηση. Albert Camus».

Κι είναι τόσο ζεστή τούτη την ώρα η θύμησή του,που ξεχνάω τον παγερό χειμώνα που έφτασε, προσμέ-νοντας την άνοιξη.


61

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Βαθειά συγκινημένος τέλειωσα τούτη τη στιγμή το βιβλίο Συν-

τροφιά με τον Albert Camus, που έγραψε η Λητώ Κατακουζηνού,κι ανακάλυψα τη σπουδαιότητα του κειμένου που μας αποκα-λύπτει μια άγνωστη πλευρά του Camus και την πρώτη τουεπαφή με την Ελλάδα. Αυτή την επαφή ο Camus την ονει-ρευόταν από χρόνια και τον άφησε έκθαμβο. Από τις αντιδρά-σεις του και τις βαθιές σκέψεις του φαίνεται καθαρά πως οCamus κατόρθωσε να ενώσει τη σύγχρονη Ελλάδα με τον αρ-χαίο πολιτισμό αυτής της χώρας, που τον έθρεψε απ’ τα μικράτου χρόνια.

Ο καθηγητής και η Λητώ Κατακουζηνού είχαν το προνό-μιο να ζήσουν από κοντά στιγμές έξαρσης του Camus, τις πε-ρισυλλογές του, τις ονειροπολήσεις του, τις σιωπές του…Στιγμές που αποκαλύπτουν πως ο Camus είναι ο κρίκος τηςαλυσίδας των μεγάλων Γάλλων συγγραφέων, όπως ο Renan καιο Chateaubriand, που συνέβαλαν κατά διάφορα διαστήματαγια να συνεχισθούν οι σχέσεις της Ελλάδας και της Γαλλίας,που είναι η ίδια θεματοφύλακας του Ελληνικού Πνεύματος.

Είναι συνταρακτικό να βλέπεις τον Albert Camus, πουπάντα βασανιζόταν από τη βία και την σκληρότητα της κάθεεποχής, ν’ αποζητά την ηρεμία, τη γαλήνη της ευτυχίας και τηνισορροπία στον κλασικισμό. Από τις σελίδες του βιβλίου πουμε άγγιξαν περισσότερο είναι η εικόνα της μαυροντυμένης Ελ-ληνίδας στην ασβεστωμένη και ολάνθιστη αυλή της στα πόδιατης Ακρόπολης και ο Camus με αρμονικές κινήσεις να τηνβοηθά να τυλίξει το νήμα της. Η ριζωμένη στον ιερό βράχο


γυναίκα μ’ ένα από τα πιο λαμπερά ονόματα της σύγχρονηςγαλλικής διανόησης. Μάνα και γιος στην αυλή τους. «Αυτή ηγυναίκα η μοναδική, η αιώνια, είναι η Ελλάδα», θα πει αργότεραστο φιλικό ζευγάρι ο Camus, ύστερα από μια μακρά σιωπή.«Είναι ο χρόνος, είναι η μοίρα, είναι το ριζικό της. Μακριά απόκαταστροφές και συμφορές, μακριά από το θόρυβο της μηχα-νής, η γυναίκα τυλίγει ήρεμη και γαλήνια το νήμα της. Και δενθα σταματήσει ποτέ. Μας το είπε η ίδια. Αύριο πάλι. Πρωτύ-τερα καθισμένος αντικριστά της το ένοιωσα βαθειά μέσα μου,το είδα καθαρά. Η κλωστή ερχόταν από ψηλά, τυλιγμένη γύρωστις δωρικές κολόνες του Παρθενώνα, κατέβαινε γραμμή στηγυναίκα κι εγώ να βρίσκομαι για πάντα δεμένος μαζί της.»

Σήμερα η συγγραφέας ένοιωσε έντονα την ανάγκη ναδώσει στο κοινό με ένα κείμενο ποιητικό και πιστό τις στιγμέςπου έζησε ο Camus στην Ελλάδα. Στιγμές που τούτη την ώραμπορούν να θεωρηθούν σαν μια πνευματική διαθήκη του με-γάλου Γάλλου συγγραφέα.

Είναι συγκλονιστικό.

Στρατής Ελευθεριάδης (Tériade)Παρίσι, 5 Μαΐου 1981

(Μετάφραση από τα γαλλικά)

62


Η παραμονή ενός άντρα σαν τον Albert Camus σε μια χώραόπως η Ελλάδα, να κάτι που δεν καταγράφηκε στη λογοτεχνίαμας. Ωστόσο είναι μια αντιμετώπιση ανωτάτου επιπέδου πουθά ’πρεπε ν’ αφήσει τα ίχνη της στην ιστορία των γραμμάτων.Είναι ένα βάπτισμα τελικά η κατάδυση αυτή του μεγάλου ου-μανιστή στις πλατιές βαθιές θάλασσες του ουμανισμού. Πι-στεύω πως θά ’πρεπε να γίνει μια ολόκληρη σειρά από μελέτεςγια το πρώτο χτύπημα (shock) που δέχονται οι παθιασμένοιμεγάλοι καλλιτέχνες στην πρώτη τους επαφή με τη χώρα τωνθεών. Η μεγάλη λύρα του υποκόμητα de Chateaubriand δενέπαιξε το τελευταίο της ακόρντο πάνω σ’ αυτό το θέμα. Ο συγ-γραφέας του Οδοιπορικού γνώρισε τοπία και ανθρώπους και μά-ζωξε το μέλι του. Στην πραγματικότητα όμως δεν γνώρισε έναελληνικό σπιτικό, όπου το πλατύ φτερούγισμα της σκέψης τουκαι οι υψηλές επιδιώξεις του θα μπορούσαν να βρουν την από-λυτη, την οικεία και βαθιά κατανόηση σε μια γλυκειά και ζεστήοικογενειακή θαλπωρή. Ο Albert Camus στάθηκε ο προνομι-ούχος τυχερός γιατί προσκαλέστηκε από δύο ακλόνητους καισταθερούς φίλους της Γαλλίας, τον καθηγητή Άγγελο Κατα-κουζηνό και τη γυναίκα του, που φέρει με αρχοντιά το όνοματης μητέρας του Απόλλωνα, Λητώ. Το λογοτεχνικό σαλόνι τουΆγγελου και της Λητώς ήταν από πάντα το συναπάντημα τηςελληνικής και γαλλικής διανόησης και τέχνης.

Ακόμα θυμάμαι τις ζωηρές και χαρούμενες συζητήσεις μ’έναν Chagall, όπως και με τόσους άλλους τρανούς και μεγά-λους. Από τον παλιό καιρό μέχρι σήμερα. Οι δημόσιες εμφα-νίσεις και επικοινωνίες του Albert Camus στην Αθήνα έχουνκαταγραφεί. Έλειπε το αναμνηστικό της διαμονής του Camusστην Ελλάδα μέσα στη χαρά και τη χαλάρωση μιας φιλικής

63


κατανόησης, καθώς και οι ψυχοπνευματικές αντιδράσεις του.Τη συγκομιδή αυτή η Λητώ Κατακουζηνού την έκανε με ζήλοκαι την πρόσφερε σε μια εργασία της που καθιερώθηκε από τοελληνικό κοινό. Η πρώτη έκδοση εξαντλήθηκε. Όσοι αγαπούνκαι θαυμάζουν τον Albert Camus, και είναι άπειροι, πρέπει ναεύχονται, μια Γαλλική μετάφραση να επιτρέψει σ’ ένα πλατύ-τερο παγκόσμιο κοινό να πάρει μέρος σ’ αυτήν την πανδαισία.

Jean Bäelen(πρώην πρέσβης της Γαλλίας στην Ελλάδα,

ελληνολάτρης συγγραφέας και ζωγράφος)Κάννες, 3 Μαΐου 1981

64


Η κυρία Λητώ Κατακουζηνού, η λυρική πεζογράφος που μαςχάρισε τόσες ωραίες σελίδες τρέμουλες από την ευδαιμονιστικήφρικίαση της «ελληνικής αίσθησης», στο τομίδιό της Συντροφιά

με τον Αλμπέρ Καμύ (διάλεξη που έδωσε προ μηνών στο ΓαλλικόΙνστιτούτο, με μεγάλη επιτυχία) μας αποκαλύπτει τώρα και τηνπλευρά της άκρας πνευματικότητάς της και μας δείχνει τοντρόπο με τον οποίο πλησιάζει και ζει τον άνθρωπο, και όχι μόνοτη φύση. Και μάλιστα, τον άνθρωπο που στάθηκε, όπως ο Αλμ-πέρ Καμύ, ιστορικός σταθμός στην μεταπολεμική πνευματικήζωή και της Γαλλίας και της Ευρώπης, έτσι καθώς συνδέθηκεμε την υπαρξιακή φιλοσοφία και τις κύριες θέσεις της: το παρά-λογο της ζωής, τη δυνατότητα επιλογής, την απόλυτη ελευθερίακαι τον προσδιορισμό της πορείας που πρέπει να πάρει ο άν-θρωπος για να δώσει ένα περιεχόμενο στο Μηδέν της ύπαρξης.Παράλληλος με τον Σάρτρ ο Καμύ, αλλά πιο ανθρώπινος, πιοουμανιστής, πιο θερμός και πιο τρυφερός σαν άνθρωπος τηςΜεσογείου που ήταν, εντυπωσίασε βαθειά τη Λητώ Κατακου-ζηνού, όταν τον πρωτογνώρισε στα 1955, με την ευκαιρία τουπρώτου ταξιδιού του στην Ελλάδα. Ζεστή πνευματική φιλία ανα-πτύχθηκε ανάμεσα στον «έκθαμβο από Ελλάδα» Καμύ και στοζεύγος Κατακουζηνού. Η φιλία αυτή, σωστή πνευματική περι-πέτεια, βοήθησε τον Καμύ να ζήσει και να νοήσει μια σύγχρονηΕλλάδα, σε βάθος ανθρώπινο, και τη Λητώ Κατακουζηνού ναπροσεγγίσει τον αγωνιακό και υπαρξιστή φιλόσοφο από την πιοανθρώπινη πλευρά της ενσαρκωμένης σε προσωπική ζωή φιλο-σοφίας του που συνδυάζει τον αυθόρμητο ουμανισμό με τηνυπερήφανη μοναξιά του εσωτερικά ελεύθερου άνθρωπου, αλλάπου λογαριάζει και τον διπλανό του σαν τον εαυτό του – καικάτι περισσότερο ακόμα.

65


Αυτή την ωραία και δημιουργική για το πνεύμα συνάντησηαφηγήθηκε η Λητώ Κατατακουζηνού στο αναμνηστικό της κεί-μενο για τον συγγραφέα, που έχασε τη ζωή του μόλις σαραντα-επτά χρονών, σ’ ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα, σα να του έδινεδίκιο η Μοίρα ως προς τη θεωρία του για το «παράλογο τηςζωής», που προέκτασή του είναι το «παράλογο του θανάτου».Μα δεν πρόκειται για μια απλή αφήγηση, που η αξία της συνή-θως περιορίζεται στο ανεκδοτολογικό υλικό βιογραφικών εν-σταντανέ. Στο κείμενό της αυτό, που ύστερ’ από τόσον καιρόδιατήρησε άσβεστη τη συναισθηματική πνευματικότητα τηςπρώτης γνωριμίας δυο τόσο «μεσογειακών» ευαισθησιών καθώςκαι ζωηρούς τόνους από τον συγκλονισμό που προξένησε ο θά-νατος του Καμύ, η Λητώ Κατακουζηνού έδειξε πως μπορεί ναπαρασταίνει με πνευματικότητα, παλμό και λυρική γλαφυρότητασκηνές γιομάτες από το τραγικά ωραίο νόημα και αίσθημα τηςζωής κάτω από το ελληνικό φως, κάτω από την Ακρόπολη, σ’ένα νησί σαν την Αίγινα με το Ναό της Αφαίας. Πρωταγωνιστήςστις σκηνές αυτές, μόνος και μυστηριακός, κοντινός κι απόμα-κρος, ο Αλμπέρ Καμύ. Αλλά δεν θα τον βλέπαμε έτσι, αν δενμας τον έδινε έτσι η «Γυναίκα της Ελλάδας» - σε εντελώς αντί-θετη έννοια με τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» - που είναι η ΛητώΚατακουζηνού. Πόσα είχε συγκρατήσει μέσα της ολοζώντανακαι ανθρώπινα από τη γνωριμία της με τον Καμύ και το έργοτου! Μας τον έδειξε και ζωντανό και αθάνατο μέσα από το θά-νατό του, σαν τον Χριστό του Επιταφίου. Έναν αθάνατο Νεκρό,σκεπασμένο από μάζες «λουλουδιών της ενθύμησης» και ποτι-σμένον από θερμά δάκρυα ευτυχίας αλλά και αβάσταχτου πόνου...

Ανδρέας Καραντώνης

66


Το κείμενο αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτοεδώ και δύο σχεδόν χρόνια και αναφέρεται, με ένα ζεστό καιπροσωπικό τόνο, στις εντυπώσεις της διαλεχτής συγγραφέωςαπό τη γνωριμία της και τη συναναστροφή της με τον Καμύ.

Με ανεπιτήδευτη χάρη, με ζωηρό ύφος και κυρίως με πνευ-ματική εντιμότητα και σεμνό όσο και διακριτικό θαυμασμό, ηκ. Κατακουζηνού ανατρέχει στις αναμνήσεις της από τις διά-φορες επισκέψεις του Καμύ στον τόπο μας και από τις συναν-τήσεις τους στο Παρίσι.

Αβίαστα όσο και ανάγλυφα βγαίνουν από τις αναμνήσειςαυτές όχι μόνο η τόσο γαλήνια και ξεκούραστη προσωπικότητατου Καμύ, αλλά και η απλότητά του, ο έντονος φιλελληνισμόςτου, η αφοσιωμένη υπεράσπιση των ανθρώπινων αξιών –ιδίωςτης ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της οποίας διαπρεπέστατος πρό-μαχος υπήρξε ο Γάλλος διανοητής– και η καλοπροαίρετη όσοκαι αφιλόκερδη διάθεση πλησιάσματος που είχε ο Καμύ προςτους απλούς ανθρώπους.

Η σεμνή του γενναιότητα, η πραότητα της επιείκιάς του, ηχάρη της σκέψης του, η βαθύτητα των στοχασμών του, η αληθινήφιλανθρωπία του Καμύ παρουσιάζονται με έναν τόσο εύχαριτρόπο, που ο αναγνώστης κερδίζεται από την πρώτη στιγμή.

Για τον αδικοχαμένο σε πρόωρο αυτοκινητιστικό θάνατοσυγγραφέα, δεν νομίζω πως θα μπορούσε να υπάρξει ομορφό-τερο αφιέρωμα νεκρικής στήλης από αυτό.

Θ. Δ. Φραγκόπουλος16 Μαΐου 1981

67


70

Άγγελος και Λητώ Κατακουζηνού, δεκαετία 1950.


ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΓΕΛΟΥ ΚΑΙ ΛΗΤΩΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ:ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Μέσα από τις σελίδες των έργων της η Λητώ Κατα-κουζηνού διέσωζε και μοιραζόταν τις όμορφες στιγμέςαπό την κοινή πορεία της με τον σύζυγό της Άγγελο.Το χρονικό της γνωριμίας τους με τον Albert Camus,τον Γάλλο φιλόσοφο με τον οποίο τους έδεσε βαθιάπνευματική φιλία, αποτέλεσε το πρώτο καθαρά αυτο-βιογραφικό κείμενό της. Το 1988 ολοκλήρωσε τη βιο-γραφία του συντρόφου της με τίτλο ΆγγελοςΚατακουζηνός ο Βαλής μου και το 1997 δημιούργησετο Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού. Επιθυ-μία της ήταν η διατήρηση του διαμερίσματός τους,όπου φιλοξενήθηκαν ιστορικές συναντήσεις πνευματι-κών ανθρώπων και καλλιτεχνών, και η διοργάνωση ποι-κίλλων πολιτιστικών γεγονότων.

Μετά από χρόνια εθελοντικής εργασίας και με ελά-χιστους πόρους, που ενισχύθηκαν από χορηγίες τηςΕθνικής Τράπεζας, του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη καιτης Εθνικής Ασφαλιστικής, η Οικία Κατακουζηνούάνοιξε για το κοινό το Σεπτέμβριο του 2008. Στο πλαί-σιο του εορτασμού των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτι-στικής Κληρονομιάς με θέμα Κατοικία και Οικείες

Ιστορίες, το διαμέρισμα έγινε «κατοικία» για δύο μου-

71


σεία (Μουσείο Μπενάκη - Πινακοθήκη Νίκου Χατζη-κυριάκου-Γκίκα, Αθήνα, και Μουσείο Freud, Λονδίνο)και μια αίθουσα τέχνης (John Martin Gallery, Λον-δίνο). Στη διάρκεια της περιδιάβασής τους στον χώροοι επισκέπτες βίωναν παράλληλα «οικείες ιστορίες» τουπαρελθόντος και τη «βιο-γραφία» ενός σύγχρονου καλ-λιτέχνη. Παρόμοια εκθεσιακή φιλοσοφία διείπε και τιςεπόμενες εκθέσεις. Τα έργα καθιερωμένων αλλά καινέων καλλιτεχνών, συχνά εμπνευσμένα από την ιστορίατου χώρου, προσαρμόζονταν ως να ήταν πάντοτε εκεί,«φιλοξενούνταν», επιτρέποντας το διάλογο με το παρόνκαι προτρέποντας τους επισκέπτες να ανακαλύψουν με δια-φορετικό κάθε φορά τρόπο την Οικία Κατακουζηνού καιτη συλλογή της, επιδιδόμενοι σε ένα παιχνίδι θησαυρού.

Το Ίδρυμα αποτελεί μέλος του Δικτύου Μουσείωνκαι Πολιτιστικών Φορέων του Ιστορικού ΚέντρουΑθηνών και του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων(ICOM) και έχει συνεργασθεί με φορείς όπως τοΥπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το ΚέντροΕρεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας - Ακαδημία Αθη-νών, το Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής, η Ελ-ληνοαμερικανική Ένωση και, σε ερευνητικό επίπεδο,το Διαπανεπιστημιακό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα«Μουσειολογία» του Αριστοτελείου ΠανεπιστημίουΘεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακε-δονίας, με στόχο την εκπόνηση και εφαρμογή στο

72


χώρο της Οικίας Κατακουζηνού τριών μεταπτυχιακώνεργασιών υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας κυρίαςΜατούλας Σκαλτσά.

Το Συντροφιά με τον Albert Camus της Λητώς Κα-τακουζηνού, πρώτη εκδοτική προσπάθεια του Ιδρύμα-τος και προσφορά στη μνήμη της ιδρύτριάς του, δίνειστον σύγχρονο αναγνώστη την ευκαιρία να γνωρίσειμια σπάνια προσωπική μαρτυρία για τον πιο γοητευ-τικό φιλόσοφο του εικοστού αιώνα.

Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου

Μέλος Δ.Σ. Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού

73


Project1:Layout 1 12/1/2011 7:21 μμ Page 1 · Βεγλερής, Ανδρέας...

Documents

Transcript of Project1:Layout 1 12/1/2011 7:21 μμ Page 1 · Βεγλερής, Ανδρέας...