Peter Sugar - Η Νοτιοανατολική Ευρώπη Κάτω Από Οθωμανική...

8/19/2019 Peter Sugar - Η Νοτιοανατολική Ευρώπη Κάτω Από Οθωμανική Κυριαρχία

1/98


2/98

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Ή Περίοδος Όριστικής Έδραίωσηςτής ’Οθωμανικής Κυριαρχίας, 1451-1566

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Στό δεύτερο μέρος αύτοΰ του βιβλίου θά ασχοληθούμε μόνο μέτις «κεντρικές» εκείνες επαρχίες πού διαμορφώθηκαν στό χάρτητής αυτοκρατορίας μετά την ανασύστασή της στή διάρκεια τήςβασιλείας του Μωάμεθ A , καλύπτοντας έτσι ένα χρονικό διάστημα ακμής του οθωμανικού κράτους στή διάρκεια του όποιου ή

διοίκησή του ήταν ισχυρή καί οί διάφοροι θεσμοί του λειτουργούσαν εΰρυθμα. Ό δρος, ωστόσο, «κεντρικές επαρχίες» χρειάζεταικάποια εξήγηση.

Παρότι ή οθωμανική αυτοκρατορία ήταν κράτος μέ πολύ έντονα συγκεντρωτική διοίκηση καί μέ αύστηρά καθορισμένη τήν ιεραρχία των κοινωνικών τάξεων, των επαγγελμάτων ή τών άλλωναξιωμάτων καί τών ατόμων πού συνιστοΰσαν μέλη τής έκάστοτεκοινωνικής καί επαγγελματικής τάξης, ήταν ταυτόχρονα ένα

κράτος μέ εκπληκτικά άνομοιογενή σύνθεση. Δύο άπό τά αΐτιαγ ι’ αύτή τήν έντονη ανομοιογένεια έχουν ήδη άνα φερθεί. Είναιευνόητο οτι θά ύπήρχε μεγάλη διαφορά στόν τρόπο ζωής πούάφορουσε τις καθαυτό οθωμανικές επαρχίες καί τις υπόλοιπεςστή Μολδαβία, Βλαχία, Τρανσυλβανία ή Ραγκούζα-Ντουμπρό-βνικ, πού τελούσαν υποτελή ή σύμμαχα κράτη τής Κωνσταντινούπολης. Παρόλο πού οί κανόνες έπρεπε νά «συμμορφώνονται»μέ τις αρχές του ίσλαμικοΰ νόμουshsn'â αντιπροσώπευαν στήν

ουσία τήν αποδοχή άπό τή μεριά τών Όθωμανών τής θεσπισμένης νομοθεσίας ή ακόμα του παραδοσιακού τρόπου διοίκησης κάθε νεοπροσαρτημένης περιοχής καί είχαν φυσικό επακόλουθο ση


3/98


4/98

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ» ΕΠΑΡΧΙΕΣ, 1413-1574 137

πλευρές τών συνόρων. Μεθοριακά οχυρά, αρχηγοί τών συνόρων,άκριτικές φρουρές καί ακήρυκτοι πόλεμοι στά σύνορα αυτών τώνπεριοχών δημιούργησαν μιά νέα «κοινωνία τών συνόρων», πού είχε έλάχιστα κοινά χαρακτηριστικά μέ τόν τρόπο ζωής στό εσωτερικό τής αύτοκρατορίας. Αύτές λοιπόν τίς διαφορές πρέπει πάντανά τίς θυμόμαστε.

Ά ς άναφερθοΰμε δμως γιά λίγο στή χρονική περίοδο πού καλύπτεται σ’ αυτό τό δεύτερο μέρος του βιβλίου. Πριν άπό τήν περίοδο βασιλείας του Βαγιαζίτ Α' οί πιό πολλές περιοχές τής Εύρώ-πης πού είχαν προσαρτηθεΐ στήν οθωμανική αυτοκρατορία διατη

ρούσαν μέ αυτήν σχέσεις ύποτέλειας ή σύμμαχων κρατών. 'Ο Βα-γιαζίτ είχε αρχίσει νά μετατρέπει άπροκάλυπτα τίς χώρες τώνσυμμάχων του σέ καθαυτό οθωμανικές επαρχίες, άλλά τό έργοτου τελείωσε άδοξα τό 1402, καί μόνο μετά τήν άνοδο του Μωάμεθ Α' στό θρόνο τής αύτοκρατορίας (1413) οί περιοχές τής νοτιοανατολικής Εύρώπης έγιναν σέ μόνιμη βάση οθωμανικές επαρχίες. ΓΥ αύτό καί δέν είναι δύσκολο νά ορίσουμε τήν άρχή τήςχρονολογικής περιόδου πού θά εξετάσουμε σ’ αύτό τό μέρος.

Ή τελική ομως χρονολογία, πού θά συμπέσει καί μέ τήν ολοκλήρωση αυτού τού μέρους, χρειάζεται νά διευκρινιστεί κάπωςπερισσότερο. Οί ιστορικοί μελετητές έχουν διαλέξει σάν τέλος τής«χρυσής εποχής» τής αύτοκρατορίας τό 1566, οπότε τελειώνεικαί ή περίοδος βασιλείας του Σουλεϊμάν Α', κι αύτό επειδή ήδηείχαν άρχίσει νά φαίνονται πιό καθαρά οί δυσκολίες καί νά προμη-νύονται οί μεγάλες αναταραχές. Άντιμετωπίζοντάς την άπό τήσκοπιά τών ’Οθωμανών, αυτή ή άποψη είναι σωστή. Ό Σελίμ Β',του όποιου ή βασιλεία τελείωσε τό 1574, χρονολογία πού τελικά

έπιλέξαμε, ήταν πάρα πολύ άτολμος καί άδύναμος σουλτάνος. Στάχρόνια τής βασιλείας του ή δύναμη καί ή οργάνωση τής αύτοκρατορίας έξασθένησαν πολύ γρήγορα. Δέν υπάρχει άλλωστε καμίααμφιβολία οτι άπό τά χρόνια τής σθεναρής διακυβέρνησης τού πατέρα του Σουλεϊμάν Α', τά σημάδια τής κρίσης είχαν ήδη άρχίσεινά φαίνονται καθαρά.

Άπό τή σκοπιά ομως τών κατοίκων τής επαρχίας ή βασιλείατου Σελίμ Β' μπορεί νά συνυπολογίζεται κι αύτή στή «χρυσήεποχή», έπειδή οί έπαρχίες δέν είχαν προλάβει σχεδόν νά νιώσουν


5/98

138 Η Ν.Α. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804

τά προβλήματα πού είχαν αρχίσει νά πολιορκούν τήν κεντρικήδιοίκηση τής αυτοκρατορίας. Ό Μεχμέτ Σ ο κάλλη ς, πού παρ έμεινε στό αξίωμα του μεγάλου βεζίρη μέχρι τό '1579, είχε τις ικανότητες πού χρειάζονταν, ώστε νά διασφαλίσει γιά λίγο τήν ομαλήλειτουργία τής κρατικής μηχανής, Ή στρατιωτική επέκταση τήςαύτοκρατορίας συνεχίστηκε καί στήν Ούγγαρία καί άλλου. Παρόλο πού τά άσπρα (άκτσέ) έχαναν διαρκώς τήν αξία τους, αύτή ήύποτίμηση του οθωμανικού νομίσματος γινόταν σέ τόσο αργό ρυθμό, πού δέν έπηρέασε μέ δραστικό τρόπο τήν οικονομική ζωή τώνεπαρχιών. Άπό τήν επόμενη περίοδο καί τή βασιλεία του Μουράτ

Γ ' (1574-95) ομως, τά οικονομικά προβλήματα έγιναν ανεξέλεγκτα · ό πληθωρισμός κάλπαζε ασυγκράτητα καί ή διαφθορά τήςκεντρικής διοίκησης άρχισε νά εξαπλώνεται καί νά επηρεάζει σοβαρά τό σύστημα διοίκησης τών επαρχιών. Έ ζωή στίς επαρχίεςάρχισε νά δυσκολεύει καί νά έκφυλίζεται ανησυχητικά. Μέχρι τότέλος τής βασιλείας του Μουράτ Γ' άκόμα καί οί στρατιωτικέςεπιχειρήσεις είχαν άρχίσει νά αποβαίνουν εις βάρος τών Όθο)μα-νών. Όλοι αυτοί οί παράγοντες εύθύνονται γιά τό οτι οί επαρχίεςάρχισαν νά αισθάνονται καί νά υπομένουν τά άποτελέσματα τής

κρίσης πού προκάλεσε αύτή ή άποδυνάμωση καί ή διαφθορά τήςκεντρικής διοίκησης μόλις στήν περίοδο 1574-95. ανάλογα μέ τήνπεριοχή.

Οί στρατιωτικές επιχειρήσεις επέκτασης πού έγιναν στά χρόνιατου Σελίμ Β' συνέπεσαν μέ τό τέλος τής περιόδου στήν οποία εχειαφιερωθεί αυτό τό μέρος του τόμου. ’Ανάμεσα στίς επιχειρήσειςτου Μουράτ Β' καί τις άντίστοιχες άπόπειρες του Σελίμ Β' είχανμεσολαβήσει πολύ σημαντικές εδαφικές ανακατατάξεις. Οί κατακτήσεις του Σελίμ A (1512-20) μόνον έμμεσα θά μάς απασχολήσουν, κι αύτό επειδή είχαν νά κάνουν κυρίως μέ τήν ανατολικήΆνατολία καί τά κράτη τών ’Αράβων, αλλά θά πρέπει νά άναφέ-ρουμε οτι ήταν σημαντικές. Τό κράτος του Σελ ίμ Α άποτελεΐ τόπρώτο οθωμανικό κράτος πού οί υπήκοοί του ήταν κατά πλειοψη-φια μουσουλμάνοι. Αόγω τής επιρροής πού ασκούσαν πάνω τουςοί νεοπροσαρτημένες χώρες καί οί θρησκευτικοί αρχηγοί τών τελευταίων, πού ένιωθαν ασφαλείς μέσα στήν ίσλαμική σκέπη τουκράτους τους, οί σουλτάνοι έγιναν πιό ορθόδοξοι καί άκόμα πιο


6/98


αντιδραστικοί οσον άφορά τά θρησκευτικά ζητήματα. Τό ίδιο κλίμα επικρατούσε καί ανάμεσα στή μορφωμένη τάξη τώνουλεμά-δων, πού επίσης ένίσχυαν αύτές τίς τάσεις, οί όποιες οδήγησανκαταρχήν σέ έναν ακόμα πιό αύστηρό διαχωρισμό μεταξύ μουσουλμάνων καί χριστιανών ραγιάδων, γιά νά καταλήξουν τελικά,στή διάρκεια του δέκατου έβδομου αιώνα, σέ δλες έκεΐνες τίς απόπειρες υποχρεωτικού έξισλαμισμοΰ πού άναφέραμε πιό πάνω.

Οί κατακτήσεις ωστόσο του Μωάμεθ Β' τού Πορθητή, τουΒαγιαζίτ Β' καί τού Σουλεϊμάν Α' έφεραν εδάφη στήν αύτοκρα-τορία, διευρύνοντας ταυτόχρονα καί τά σύνορα τών περιοχών πού

έπρόκειτο νά άποτελέσουν αργότερα τίς ευρωπαϊκές «κεντρικές»επαρχίες τής οθωμανικής αύτοκρατορίας. Αύτός είναι καί ό λόγοςπού αρχίζουμε τήν εξέτασή μας απ’ αύτές.

2. Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, 1451-1566

'Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, τούς οποίους αναφέρει καί ή σχετικήφιλολογία, πού εξηγούν τό γιατί ή όθοψανική αύτοκρατορία δένήταν δυνατόν νά συνυπάρξει ειρηνικά. Οί συχνότερα άναφερόμενοιείναι: ή ανάγκη γιά λάφυρα, πού ήταν καί ο σπουδαιότερος τρόποςνά γεμίσει τό θησαυροφυλάκιο του κράτους, οί άνάγκες γιά παραπάνω εδάφη, οπού θά μπορούσαν νά δημιουργήσουντιμάρια, καίνά ικανοποιήσουν έτσι τίς απαιτήσεις τής στρατιωτικής τάξης, ήανάγκη πού όριζε οτι έπρεπε νά υπάρχει διαρκής απασχόληση γιάτό μεγαλύτερο κομμάτι τού στρατού, ώστε νά άποφεύγονται αναταραχές στό έσωτερικό, τό καθήκον γιά τήν έξάπλο^ση τής επικράτειας του Ίσλάμ (dar al - Islam) καί τέλος, άρχίζοντας άπό

τήν εποχή τής βασιλείας τού Μωάμεθ Β' του Πορθητή, μιά «σχεδόν ιμπεριαλιστική νοοτροπία», πού επέβαλε νά γίνονται κατακτήσεις γιά χάρη τής κατάχτησης καί μόνο. Παρότι καθεμιά άπότίς παραπάνω εξηγήσεις περιέχει αρκετή αλήθεια, δέν εξαντλούνμέ κανέναν τρόπο τό θέμα μας.

Ά ν καί ή κατάκτηση τής Κωνσταντινούπολης άπό τόν ΜωάμεθΒ' εμπεριείχε δλους τούς παραπάνω λόγους, ήταν επιβεβλημένηεπίσης καί άπό άλλες άνάγκες πολιτικής καί στρατηγικής σκοπιμότητας. 'Η ύπαρξη ενός χριστιανικού προπύργιου —κι οχι μόνο


7/98

140 Η Ν.Λ. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ. 1354-1804

γιά τούς χριστιανούς υπηκόους αλλά καί γιά ολη τήν υπόλοιπηΕυρώπη — μέσα στήν καρδιά του κράτους του σουλτάνου καί σέτόσο στρατηγική θέση απειλούσε ιδιαίτερα τήν εσωτερική αλλάκαί τήν εξωτερική ασφάλεια τής αύτοκρατορίας. Άπό τή στιγμήπού εξακολουθούσε νά υπάρχει ένας χριστιανός αύτοκράτορας κιένα Πατριαρχείο πού δροΰσε ανεξάρτητα καί εξω άπό τόν έλεγχοτής οθωμανικής εξουσίας, οί χριστιανοί υποτελείς τοΰ σουλτάνου,πού συνιστοΰσαν καί τή μεγάλη πλειο ψηφία τοΰ πληθυσμού εκείνης τής περιόδου, μπορούσαν νά θεωρούνται πιθανοί φορείς ενδεχόμενων ανατρεπτικών προσπαθειών. Ακόμα καί ή απειλή τής

αναβίωσης τών Σταυροφοριών, ιδιαίτερα μετά τή Σύνοδο τήςΦλωρεντίας, μπορούσε νά μειωθεί, αν δχι καί νά εξουδετερωθεί,μέ τήν κατάκτηση αυτής τής σπουδαίας πόλης. Εξάλλου, τήνεποχή εκείνη ή Πόλη είχε γίνει καταφύγιο σκευωριών καί δολοπλοκιών, οί όποιες είχαν εξαπλωθεί καί στούς κύκλους της ανώτερης τάξης τών όθωμανών άξιωματούχων, ύποτίθεται τόσο ψηλάμέχρι καί τόν μεγάλο βεζίρη Χαλίλ Καρά Τσεντερλή, τόν όποιο όΜωάμεθ Β' έκτέλεσε γιά προδοσία λίγο μετά τήν πτώση τήςΚο^νσταντινούπολης. 'Ο Μωάμεθ, λοιπόν, γιά δλους αύτούς τούςλόγους πού άναφέραμε δέν είχε άλλη εκλογή άπό τό νά πολιορκήσει τήν Κωνσταντινούπολη, ή οποία τελικά άλώθηκε στίς 29Μαίου τοΰ 1453.

Υπάρχουν καί αρκετοί άλλοι λόγοι πού έξηγοΰν τίς στρατιωτικές ενέργειες καί επιχειρήσεις πού άνέλαβαν ό Μωάμεθ Β' καί οίδιάδοχοί του στήν Εύρώπη, μόλις κυριάρχησαν στή νέα τους πρωτεύουσα, δίνοντάς της τό ονομα Τστανμπούλ.* Άπό δώ κι εμπρόςτά προβλήματα πού υπήρχαν στή Μικρά Άσία, στήν Περσία καίστό Ιράκ δε θά άναφέρονται, γιά νά μπορέσουμε νά εξετάσουμεκαί νά εκτιμήσουμε αύτά πού σχετίζονται μέ τό χώρο τής Εύρώ-πης. Τά κράτη τής Σερβίας, τής'Βοσνίας καί τής Αλβανίας δένείχαν ακόμα διαλυθεί στά Βαλκάνια, ενώ υπήρχαν εξάλλου καί άρ-κετές περιοχές τοΰ Μόριά, μαζί μέ τό Δουκάτο τών Αθηνών, πού

* Όταν 6 συγγραφέας θά άναφέρεται στό έξης στήν Κωνσταντινούπολη τής —ε-ριόδου μετά τό 1453, 0ά χρησιμοποιεί τό ονομα Ίστανμπούλ. Έμεις ομως. γιάευνόητους λόγους, θά κρατήσουμε τό ονομα Κωνσταντινούπολη. [Σ.τ.Μ.].


8/98

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕΝ ΤΡΙΚ ΕΣ» ΕΠ ΑΡΧΙΕΣ. 1413-1574 1 4 3

ήταν ανεξάρτητες. 'Η Βενετία συντηροΰσε άκόμα αρκετές κτήσειςτης στήν περιοχή τών δαλματικών ακτών καί στό Μόριά, ενώ οίδύο παραδουνάβιες ήγεμονίες πού βρίσκονταν βορείως τής διαχω-ριστικής γραμμής Δούναβη-Σάβου ήταν πάντα έτοιμες νά «συντρέξουν» τά υπόλοιπα χριστιανικά κράτη πού είχαν άπομείνειστά Βαλκάνια, έχοντας μάλιστα καί τήν εξασφάλιση άπό τή συμ-μαχία τους μέ τό τότε πανίσχυρο κράτος τής Ουγγαρίας.

Τόν Μωάμεθ Β ', άπό τήν άλλη πλευρά, τον ένδιέφερε πολύ περισσότερο ή ϊδια ή κατάκτηση σάν γεγονός παρά ή αντιμετώπισητών διαφόρουν προκλήσεων πού υπήρχαν, Μέ τό νά ξαναγυρίσει

στήν πολιτική τακτική πού είχε άκολουθήσει ό Μουράτ Β', επιδίωξε τήν εξαφάνιση τών ανεξάρτητων κρατών μέσα στήν αύτο-κρατορία καί στή συνέχεια θέλησε νά έκδιώξει τούς ’Ενετούς καίτούς Γενουάτες άπό τις παράκτιες περιοχές η άπό τά νησιά δπουείχαν εγκατασταθεί. Μέχρι τό θάνατό του, τό '1481, είχε καταφέρει σχεδόν νά πραγματοποιήσει τόν πρώτο του στόχο, έχονταςπροχωρήσει περισσότερο μάλιστα στά σχέδια τής επίθεσής τουστήν Ουγγαρία άλλά καί στήν ’Ιταλία έπίσης, δπου τά στρατεύ-ματά του αποβιβάστηκαν στήν πόλη Ότράντο τό 1480. Ευτυχώς, ή ήγεμονία της Βλαχίας ήταν άφοσιωμένη σ1 αυτόν, βάσειτου καθεστώτος ύποτελείας καί τών φόρων πού ήταν αναγκασμένη νά πληρώνει.

Τά γεγονότα τής Ούγγαρίας, πού ήταν τό μοναδικό κράτοςστήν περίοδο αύτή τό όποιο θά μπορούσε λόγω τής ισχύος του νάδιευθύνει έναν επικίνδυνο συνασπισμό κρατών εναντίον του Μωάμεθ, διευκόλυναν περισσότερο τά σχέδια του τελευταίου, ενώ παράλληλα εξηγούν κάπως καί τήν υποταγή τών κρατών τής Ρου

μανίας. Μετά τό θάνατο του ’Ιωάννη Ούνυάδη τό 1452, οί μεγάλες φεουδαρχικές οικογένειες τής άριστοκρατίας εκμεταλλεύτηκαντήν άδυναμία του δεκατριάχρονου βασιλιά Λαδίσλαου Ε ', γιά νάέμπλακούν σέ μιά περιπέτεια έμφύλιο_>ν πολέμων, έχοντας παραγνωρίσει τις εξελίξεις στά Βαλκάνια. Στήν περίοδο πού εκτείνεταιανάμεσα στό 1458 καί τό 1490 ή Ουγγαρία απόκτησε πάλι ένανισχυρό ήγέτη άπό τήν οικογένεια τών Ούνυάδηδων, τόν ΜατθαίοΚορβίνο, πού ήταν γιος του Ιωάννη Ούνυάδη. Μολονότι ό Ματθαίος οργάνωσε σέ μόνιμη βάση τό στρατό του καί έξασφάλισε


9/98

142 Η Ν.Α. ΕΤΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΤΡΙΑΡΧ1Α, 1354-1804

’έτσι τά νότια σύνορα του βασιλείου του νικώντας τά επιτιθέμενατουρκικά στρατεύματα, δέν έδωσε ούτε αύτός τήν απαραίτητηπροσοχή πού οφείλε στίς εξελίξεις τής Βαλκανικής. Τό ενδιαφέροντου είχε στραφεί στό Βορρά, δπου προσπάθησε στήν αρχή νά κερδίσει τό θρόνο τοΰ βασιλείου τής Βοημίας καί στή συνέχεια κατέλαβε τή Βιέννη, ελπίζοντας έτσι οτι θά γίνει σύντομα αύτοκράτο-ρας τοϋ γερμανικοΰ κράτους. Βλέποντας λοιπόν τόν πιό επικίνδυνοεχθρό του νά έχει στραφεί άλλου, ό Μωάμεθ ήταν σχετικά ήσυχος.

Αύτός πού τελικά άποδείχτηκε ό πιό επικίνδυνος άντίπαλος τοΰσουλτάνου ήταν ό Σκεντέρμπεης τής ’Αλβανίας (Γεώργιος Κα-στριώτης). 'Ο Σκεντέρμπεης μαζί μέ άλλους δημιουργεί τήν «λίγκα» τοΰ Lezh£ (Les, Alessio) τό 1444, βάζοντας τά θεμέλια γιάτή δημιουργία ένός άλβανικοΰ κράτους. Έξαιτίας τών άρκετώνέξεγέρσεων πού είχαν προηγηθεΐ στήν ’Αλβανία, ό μετέπειτα διοικητής τών στρατευμάτων τής «λίγκας» κρατήθηκε γιά ένα διάστημα όμηρος στήν Άδριανούπολη. Ήταν γιός γνωστού οπλαρχηγού μιας ύποτελοΰς περιοχής τής αύτοκρατορίας καί οφείλε νάπολεμήσει στόν οθωμανικό στρατό, επιδεικνύοντας τέτοιες ικανότητες, πού καί ό ’ίδιος6 σουλτάνος αναγνώρισε δίνοντάς του τιμητικά τό αξίωμα τοΰσαντζάχμπεη (sancak heyi). Τό 1436 ό σουλτάνος τόν στέλνει πίσω νά άναλάβει τή διοίκηση τής αλβανικήςπεριοχής πού περικλείνεται άπό τήν οροσειρά του Δίβρου. Άπόαύτή συγκέντρωσε μάλιστα τούς τριακόσιους ιππείς πού ενώθηκαν μέ τό στρατό τοΰ σουλτάνου, όταν τό1443 έπρεπε νά αντιμετωπιστεί μιά επίθεση τοΰ Ούνυάδη, άλλά αρπάζοντας αύτή τήνευκαιρία αρχίζει τήν καθαυτό δράση του, πού είχε τελικό άποτέ-λεσμα τή μεγαλειώδη εξέγερση τής Αλβανίας καί τή συγκρότησητής «λίγκας». Πολεμούσε αδιάκοπα μέχρι τό1460, οπότε ύπο-γράφει τή συνθήκη άνακωχής μέ τόν Μωάμεθ Β ' . Παρόλο πού οίέχθροπραξίες αναζωπυρώθηκαν γιά λίγο τό1462, ή οριστική μάχη δίνεται οταν ό Μωάμεθ τοΰ επιτίθεται μέ τό στρατό του τό1464. Ό πόλεμος άνάμεσά τους δέν είχε ακόμη κριθεΐ οταν τόνΙανουάριο τοΰ 1468 ό Σκεντέρμπεης πεθαίνει. Ακόμα καί μετάτό θάνατό του ή αντίσταση τών Αλβανών συνεχιζόταν γενναία,γιά νά ύποκύψουν τό1479, οπότε ή Αλβανία καθυποτάχτηκε τελικά καί παρέμεινε κάτω άπό τήν οθωμανική κυριαρχία.


10/98

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ» ΕΠΑΡΧΙΕΣ. 1413-1574 143

Ό Βαγιαζίτ Β ', πού ήταν άπό τή φύση του άνθρωπος πράοςκαί ειρηνικός, δεν έκανε τίποτα περισσότερο άπό τό νά άνακόψειτήν επιτυχημένη έπιθετική πολιτική του Μωάμεθ Β ' . Άπέσυρετά στρατεύματα του άπό τό Ότράντο, άλλά ολοκλήρωσε τόν κύκλο τών οθωμανικών κατακτήσεων στή δυτική περιοχή τής βαλκανικής χερσονήσου, πετυχαίνοντας καί τήν άπώθηση τών ένετι-κών στρατευμάτων άπό τό Μόριά. Εξασφάλισε μεγαλύτερη προστασία γιά τήν περιοχή τής Δοβρουτσάς, πού έπαιζε άποφασιστι-κό ρόλο γιά τήν αυτοκρατορία, ένώ παράλληλα υποχρέωσε καί τήΜολδαβία νά υπογράψει συνθήκη ύποτελείας μέ τήν οθωμανική

αυτοκρατορία. Όσο κι άν ήταν άξιόλογες αύτές οί ενέργειες του,μπροστά στίς σπουδαίες νίκες του Μωάμεθ Β' δέν μπορεί παρά νάθεωρούνται εϊτε μεταπολεμικές επιχειρήσεις εκκαθάρισης εϊτε πάλι προσπάθειες νά προσδιοριστούν τά δρια τής αύτοκρατορίας,όσον άφορά τις περιοχές πού βρίσκονταν νότια άπό τή γραμμήΔούναβη - Σάβου, ένα καλό φυσικό σύνορο έκείνη τήν περίοδο,πού θά εξασφάλιζε τή σχετική άσφάλεια τών οθωμανικών κτήσεων στήν Ευρώπη.

Όσον άφορά τώρα τή δράση του Σουλει'μάν Α είναι πολύ πιόδύσκολο νά έκτιμηθεΐ. Στή-ν Εύρώπη ήταν γνωστός μέ τό ονομαΣουλεϊμάν ό Μεγαλοπρεπής, έπειδή στή διάρκεια τής βασιλείαςτου ή οθωμανική αύτοκρατορία έφτασε στό άποκορύφο^μα τής δόξας της. Παρόλο πού οί Όθωμανοί εκτίμησαν τό νομοθετικό τουέργο περισσότερο άπ’ ολα τά υπόλοιπα καλά πού εκανε γιά τήναύτοκρατορία, δίνοντας του καί τόν παράτιτλο του νομοθέτη, κά-νουνε, υπήρξε σαφώς ένας μαχητικός σουλτάνος-πολεμιστής, πούσχεδόν κάθε χρόνο τής 46χρονης θητείας του στό θρόνο τής αύτο

κρατορία ς άναλάμβανε τήν καθοδήγηση του μάχιμου στρατού του.Πολλοί μελετητές τοΰ προσάπτουν άρνητικά τή σχεδόν μόνιμηάπουσία του άπό τήν Κωνσταντινούπολη, αποδίδοντας σ’ αύτόντις εύθύνες γιά τήν άνοδο διαφόρων φατριών μέσα στήν κεντρικήδιοίκηση, γιά τήν υπερβολική δύναμη πού άπόκτησαν οί διάφοροιμεγάλοι βεζίρηδες καί ιδιαίτερα ό Ίμπραήμ, καί τέλος γιά τήνπολιτική δύναμη πού άπόκτησαν οί γυναίκες καί οί εύνοΰχοι μέσαστό έσωτερικό τοΰ παλατιού, ή οποία οδήγησε πολύ γρήγορα στόν

εκφυλισμό καί στή διαφθορά τών θεσμών τής κεντρικής εξουσίας.


11/98


12/98


τόν Σουλεϊμάν στήν παγκόσμια κυριαρχία. Παρ' δλα τά εσωτερικά προβλήματα τής Γερμανίας πού είχαν αρχίσει, νά δημιουργού-νται μέ τή Μεταρρύθμιση, ό Κάρολος Ε' ήταν ένας επικίνδυνοςεχθρός όχι μόνο γιά τόν Φραγκίσκο Α' αλλά καί γιά τόν Σουλεϊ-μάν. ’Έτσι εξηγείται καί ή συμμαχία ανάμεσα τους. 'Ωστόσο, τόγεγονός αύτό δέν εξηγεί ακόμα καί τίς επαφές πού είχαν ό απόλυτος μονάρχης τοΰ μεγάλου όθωμανικοΰ-μουσουλμανικοΰ κράτουςκαί οί προτεστάντες ήγεμόνες τής Γερμανίας.3 Ό κίνδυνος τώνΆψβούργων εθιγε έπίσης καί τήν Ούγγαρία. 5/Αν θέλουμε νά καταλάβουμε τήν πιθανή ερμηνεία πού υποστηρίζει οτι ή εύρωπαΐκή

επέκταση τοΰ Σουλεϊμάν δέν είχε ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα, είναι απαραίτητο νά εξετάσουμε άπό πιό κοντά τά γεγονότα τήςΟύγγαρίας καί πιό πολύ επειδή σχετίζονται μέ τή ραγδαία έξά-πλωση τής κυριαρχίας τών ’Αψβούργων.

'Ο πρώτος άψβοΰργος βασιλιάς τής Ούγγαρίας είναι ό ’Αλβέρτος, τό 1437, πού γίνεται καί βασιλιάς τής Βοημίας τό 1438, καίμέσα στόν ’ίδιο χρόνο στέφεται αύτοκράτορας (’Αλβέρτος Β').Όταν πεθαίνει, τό 1440, ή αριστοκρατική τάξη τής Ούγγαρίας,μή θέλοντας νά έξαρτηθεΐ άπό έναν τόσο ισχυρό ήγεμονικό οίκο,εκλέγει τόν βασιλιά τής Πολωνίας Βλαντύσλαβ Γ' Jaggiello* σάνήγεμόνα της, ό όποιος στέφεται βασιλιάς τής Ούγγαρίας μέ τόονομα UMszl0 Α' (1440-44). Οί ’Αψβοΰργοι ωστόσο δέν παραιτήθηκαν άπό τίς άξιώσεις τους γιά τό θρόνο τής Ούγγαρίας καίεναποθέτουν τίς ελπίδες τους στό νεαρό γιό τοΰ ’Αλβέρτου, βασιλιά Αάζλο (Ααδίσλαο) Ε ' . Όταν πεθαίνει καί ό γιός τοΰ Ούνυά-δη, βασιλιάς Ματθία Κορβίνος, οί ούγγροι εύγενεΐς, αναζητώνταςκαί πάλι κάποιον ανίσχυρο ήγεμόνα, στράφηκαν σέ έναν άλλον

ήγεμόνα τής οικογένειας Γιάγκελλον, πού ήταν βασιλιάς τής Βοημίας αλλά έγινε ό U14szl0W τής Ούγγαρίας (1490-1516), καίτόν όποιο διαδέχτηκε στό θρόνο ό γιός του Αουδοβίκος Β' (Lajos)(1516-26).

Στή διάρκεια όλης αυτής τής περιόδου οί ’Αψβοΰργοι σταθεροποιούσαν τή δική τους πολιτική άνάμεσα στίς διάφορες ισχυρές

* Λαδίσλαος Γ' Γ ιάγκελλον, βασιλιάς τής Πολωνίας τό 1434-44 καί τής Ουγγαρίας τό 1440-44 μέ τό ονομα Λαδίσλαος Ε'. (Σ.τ.Μ .)


13/98

Η Ν.Α. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΓΙΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804

φατρίες πού δίχαζαν τήν Ουγγαρία. Εξασφάλισαν μάλιστα τόαναφαίρετο δικαίωμα στό θρόνο τής Ούγγαρίας μέ έναν έξυπνοτρόπο. Ή αδελφή τού Καρόλου Ε ', Μαρία, παντρεύτηκε τόν Λουδοβίκο Β 7 τής Ούγγαρίας, ενώ ό αδελφός τοΰ Καρόλου Φερδινάν-δος, ό μετέπειτα αύτοκράτορας της Γερμανίας, παντρεύτηκε τήνΆννα πού ήταν αδελφή τοΰ ούγγρου ήγεμόνα. Έ τσι λοιπόν, αν όΛουδοβίκος Β' δέν άποκτοΰσε αρσενικό διάδοχο, ή άνοδος στόθρόνο τής Ούγγαρίας ήταν εξασφαλισμένη γιά τούς Άψβούργους.

Επειδή τό νόμιμο καί αναφαίρετο δικαίωμα στό θρόνο ήταναπαραβίαστο σχεδόν καί είχε τεράστια σημασία γιά τις μετέπειταέξελίξεις, θά αναφέρουμε σ’ αύτό τό σημείο άλλες δύο νόμιμεςδιεκδικήσεις τοΰ θρόνου, πού επηρέασαν τήν ιστορία τής νοτιοανατολικής Εύρώπης. Δύο κόρες τοΰ βασιλιά Σιγισμούνδου Λ' τήςΠολωνίας (1506-48) παντρεύτηκαν Ούγγρους. Ή ’Ισαβέλλα παντρεύτηκε έναν άπό τούς πλουσιότερους καί πιό ισχυρούς πρίγκιπες τής Ούγγαρίας, τόν ήγεμόνα τής Τρανσυλβανίας ’Ιωάννη(Γιάνος) Ζαπόλυα, καί ή ’Άννα παντρεύτηκε άλλον ένα μεγάλοάρχοντα τής ϊδιας περιοχής, τόν Στέφανο (Istv0.il) Μπάτορυ. Καίοί δύο αύτοί γάμοι υπήρξαν σημαντικοί οχι μόνο γιά τήν ’ίδια τήν

Πολωνία καί τήν Ουγγαρία, άλλά επίσης καί γιά τήν πορεία τηςοθωμανικής ιστορίας. Έχοντας υπόψη μας τούς παραπάνω δυναστικούς παράγοντες μποροΰμε νά μελετήσουμε καλύτερα τις πολιτικές επιλογές ή τακτικές τοΰ Σουλεϊμάν τοΰ Μεγαλοπρεπή.

Οί πρώτες ενέργειες πού έκανε ό Σουλεϊμάν ήταν νά καταλάβειτό Βελιγράδι τό 1521, τή Ρόδο καί τήν Όρσοβα τό 1522, Αυτέςοί κινήσεις του μποροΰν επίσης νά εξηγηθούν καί άπό τις ανάγκεςπού ύπήρχαν νά έπανέλθουν οί κτήσεις τής αύτοκρατορίας στά«φυσικά» τους σύνορα καί άπό άλλους προφανείς λόγους ασφαλείας. Τό Βελιγράδι, πού ήταν χτισμένο στίς νότιες όχθες τοΰΔούναβη, τύχαινε νά είναι τό τελευταίο μεγάλο φρούριο τών Βαλκανίων πού δέ βρισκόταν σέ οθωμανικά χέρια. 'Η Όρσοβα, άπότήν άλλη, είχε τόν έλεγχο τής Σιδηράς Πύλης, πού άπ1 αυτήνέξαρτιόταν ή ναυσιπλοΐα στό Δούναβη. Τέλος, ή Ρόδος είχε στρατηγική σημασία οχι μόνο γιά τις ναυτικές έπιχειρήσεις τών ’Οθωμανών, άλλά έπίσης καί γιά τό εμπόριο καί τή μεταφορά τώνπροϊόντων άπό τή θάλασσα.


14/98

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕ ΝΤ ΡΙΚΕ Σ» Ε ΠΑ ΡΧΙΕΣ, 1413-1574

Ή αποφασιστική κίνηση τοΰ Σουλεϊμάν γίνεται τό 1526, οτανδιέσχισε τό Δούναβη, επιτέθηκε στήν Ουγγαρία καί νίκησε στήνκρίσιμη μάχη τοΰ Μόχατς, στίς 29 Αύγούστου τοΰ ’ίδιου χρόνου,τούς Ούγγρους. ’Εκείνη τήν περίοδο ή Ουγγαρία δέν ήταν ακόμααπειλή γιά τούς ’Οθωμανούς, ούτε είχε περάσει εξάλλου στά χέριατ ών Άψβούργων. Ή χώρα δέν είχε ακόμα συνέλθει άπό τά αποτελέσματα τής μεγάλης αγροτικής επανάστασης τοΰ 1514, ήτανδιχασμένη ανάμεσα στίς διάφορες φατρίες, ενώ ό νεαρός βασιλιάςτ ης μόλις καί ήταν σέ θέση νά αφήσει απογόνους. Επομένως, ήέφοδος τοΰ Σουλεϊμάν θά έπρεπε νά θεωρηθεί μιά καθαρά επιθετι

κή κίνηση, πού είχε στόχο της τήν παραπέρα κατάκτηση τής περιοχής. Θά μπορούσε ομως νά εξηγηθεί επίσης καί σάν προσπάθεια νά έπωφεληθοΰν οί ’Οθωμανοί άπό τή δυσχερή θέση τής χώρας, μέ ένα αποφασιστικό πλήγμα πού θά καθιστοΰσε τή χώραανίσχυρη γιά αρκετά χρόνια. Μιά άνίσχυρη Ούγγαρία θά άφηνετούς ’Οθωμανούς ήσυχους νά επικεντρώσουν τήν προσοχή τουςστά περσικο-όθωμανικά σύνορα, δπου άντιμετώπιζαν πραγματικάσοβαρές δυσκολίες. Δέν μπορεί κανείς νά μάθει στ' άλήθεια τί είχεό Σουλεϊμάν στό νοΰ του οταν εισέβαλε στήν Ούγγαρία. εντούτοιςή πολιτική τακτική πού άκολούθησε μετά τή νίκη του, ό θρίαμβοςτής οποίας θά έπρεπε νά είχε εντυπωσιάσει ακόμα καί τόν ’ίδιο,φανερώνει οτι δέν είχε καθόλου στό νοΰ του τή συνέχιση τών καταχτήσεων.

Ό Φερδινάνδος τών Άψβούργων, γαμπρός αλλά καί κουνιάδοςσυγχρόνως τοΰ βασιλιά Λουδοβίκου Β7 τής Ούγγαρίας, πού είχεχάσει τή ζωή του στή μάχη τοΰ Μόχατς, είχε πλέον μεγαλύτερεςαπαιτήσεις στό θρόνο άπ’ ο,τι ό αντίπαλός του. Παρ1δλ’ αύτά, τό

μεγαλύτερο κομμάτι τής τάξης τών εύγενών καί ή χαμηλότερη ιεραρχία τής αριστοκρατίας, μαζί μέ πάρα πολλά άλλα στοιχεία καίομάδες, τοΰ άντιτάσσονταν. Δικός τους ύποψήφιος γιά τό στέμμαήταν ό ’Ιωάννης Ζαπόλυα, πού είχε στή διάθεσή του άθικτα σχεδόν σώματα στρατοΰ. Ό Ζαπόλυα ήταν ό πλουσιότερος εύγενήςτής χώρας καί είχε επίσης συγγενικές σχέσεις μέ τόν τελευταίοβασιλιά άπό τό γάμο του. Εκλέγεται βασιλιάς τής Ούγγαρίας τόΝοέμβριο καί οί στρατιωτικές του δυνάμεις κατέλαβαν τό μεγα

λύτερο τμήμα τής χώρας, πού εκκενώθηκε άπό τούς ’Οθωμανούς.


15/98


16/98

Η ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ» ΕΠΑΡΧΙΕΣ. 1413-1571 149

αναγνώριζε?, επίσημα τό γιό τοΰ Ιωάννη ώς υποτελή τοΰ βασιλιάτής Ούγγαρίας. Τοΰ παραχώρησε μάλιστα τίς ανατολικές επαρχίες τής χώρας, δίνοντας τήν άντιβασιλεία στήν Ισαβέλλα. Αύτήή άπόφασή του διαίρεσε τήν Ούγγαρία σέ τρεις περιοχές. Στή δυτική κυριαρχούσε ό Φερδινάνδος, ή κεντρική ήταν τουρκικό βιλαέ-τι, καί ή ανατολική, πού γρήγορα μετεξελίσσεταια ένα ακόμαυποτελές στούς ’Οθωμανούς κράτος, είναι ή Ηγεμονία τής Τρανσυλβανίας. Όταν αργότερα, τό 1547, ό Φερδινάνδος, πού ένδιαφε-ρόταν περισσότερο γιά τήν ύπόθεση τής Γερμανίας παρά γι’ αύτήντής Ούγγαρίας, αναγνωρίζει τίς τουρκικές κατακτήσεις καί συμ

φωνεί νά πληρώνει έτήσιο φόρο τιμής έν εϊδει αναγνώρισης στόνΣουλεϊμάν —γεγονός πού γιά τούς ’Οθωμανούς σήμαινε τήν αποδοχή τοΰ νομικοΰ καθεστώτος ύποτελείας — ό σουλτάνος δικαιολογημένα θεώρησε ολη τήν Ούγγαρία δική του, πού θά άποτελοΰ-νταν πλέον άπό μιά τουρκική καί δύο υποτελείς επαρχίες. Μετά τό1547 οί ένέργειές του δέ διαφέρουν καί πολύ άπό εκείνες τών προ-κατόχων του, οι όποιοι έξεστράτευαν έναντίον όποιουδήποτε βαλ-κάνιου ή νεολατίνου ήγεμόνα πού δέ συμπεριφερόταν ανάλογα καίμέσα στά πλαίσια τής ύποτέλειας.

’Απ’ δσα έχουν άναφερθεΐ μέχρι στιγμής έχει γίνει ήδη φανερόοτι ό Σουλεϊμάν, μετά τή μεγαλειώδη νίκη του στό Μόχατς, θάπροτιμούσε οπωσδήποτε νά έχει μετατρέψει τήν Ούγγαρία σέύποτελή χώρα σύμφωνα μέ τό πρότυπο τής Μολδαβίας καί τήςΒλαχίας καί οτι θεωρούσε τήν τελική έκβαση της ούγγρικής υπόθεσης —ό τριμερής διαχοιρισμός τής Ούγγαρίας — λιγότερο έπι-θυμητή αλλά οχι καί τή χειρότερη λύση. Εξάλλου, άν ό πραγματικός σκοπός του ήταν ή ολοκληρωτική κατάχτησή της, μπορούσε

εύκολα νά έχει συμπεριλάβει στήν κυριαρχία του τίς ανατολικέςπεριοχές, αντί νά τίς παραχωρήσει στήν ’Ισαβέλλα καί τόν ανήλικο γιό της. Κάνοντας λοιπόν τήν παραπάνω επιλογή είναι σαφέςοτι είχε άντιληφθεΐ τήν απόσταση πού χώριζε αύτές τίς περιοχές,πού εκτείνονται βορείο)ς τής γραμμής Δούναβη-Σάβου, άπό τήναύτοκρατορία, καί οτι θά τής ήταν πραγματικά δύσκολο νά τή γε-φυρώσει- άκόμα πιό σημαντικό είναι τό οτι είχε επίσης άντιληφθεΐτήν άδυναμία τής αύτοκρατορίας νά εποικίσει μέ Τούρκους αύτέςτίς περιοχές προκειμένου νά τίς μετατρέψει σέ οθωμανικές έπαρ-


17/98

150 Η Ν.Α. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ. 1354-1804

χίες, χωρίζοντας τες σέ πολλά τιμάρια καί προσπαθώντας νάεφαρμόσει, τά υπόλοιπα μέτρα πού είχαν μεταμορφώσει τά Βαλκάνια,

Τό βιλαέτι τής Βούδας είχε τούς δικούς του διοικητές, άξιο_>μα-τούχους, τιμαριούχους κ.λπ. μουσουλμάνους άρχοντες, αλλά σχεδόν κανείς άπ1αυτούς δέν ήταν Τούρκος· οί περισσότεροι ήταν άρχοντες κι εύγενεΐς τής Βοσνίας πού είχαν πρόσφατα προσηλυτιστεί στον ισλαμισμό. ’Άλλωστε, κι ό αριθμός τους ποτέ δέν υπήρξε πραγματικά σημαντικός. 'Η ίδια ομαδική έξοδος πληθυσμια-κών φυλών πού είχε γίνει στήν περίοδο τών πρώτων οθωμανικών

κατακτήσεων στά Βαλκάνια συνέβη καί στή Βούδα, αλλά εδώύπήρχαν Σέρβοι τής Βαλκανικής πού κινήθηκαν βορειότερα, γιάνά αντικαταστήσουν τόν πληθυσμό πού έφευγε, καί οχι πρώην νομαδικά φύλα, άχγβζς καί τιμαριούχοι.

Ή αποξένωση καί ή δυσαρέσκεια τών φυλετικών ομάδων στήνανατολική Άνατολία είχαν δημιουργήσει πάρα πολλά προβλήματα στούς σουλτάνους Βαγιαζίτ Β ', Σελίμ Α' καί Σουλεϊμάν Α ,Ή ανελέητη πολιτική εξόντωσής τους τοΰ Σελίμ Α' τίς ανάγκασεγρήγορα νά δείξουν τήν αφοσίωση καί τήν πίστη τους στούς Σα-φαβίδες ήγεμόνες τοΰ άνερχόμενου σέ δύναμη κράτους τής Περσίας, τό όποιο τώρα δεχόταν συνεχώς πρόσφυγες, αλλά ήταν αναγκασμένο καί νά πολεμά ενάντια σέ άλλους τούρκους μετανάστεςάπό τήν κεντρική Άσία. Αύτή ή πολιτική μαζί μέ τήν κάθετηπτώση τοΰ άριθμοΰ γεννήσεων τών μουσουλμάνων, πού ήταν αποτέλεσμα τών επίμονων πολέμων τής αύτοκρατορίας, στέρησε τελικά άπό τούς ’Οθωμανούς τή δυνατότητα νά εφοδιάζουν τακτικάμέ καινούργιο έμψυχο υλικό τό στρατό τους. Χωρίς αυτή τή δυνατότητα ομως, πώς θά ήταν σέ θέση νά συνεχίσει τήν παράδοσητών προηγούμενων κατακτήσεων της ή αύτοκρατορία, πού χάρησ’ αύτές τίς δυνάμεις είχε μπορέσει νά έγκαθιδρύσει καί τίς«τουρκικές» επαρχίες της στήν Εύρώπη; 'Ο Σουλεϊμάν ήταν άνα-γκασμένος λοιπόν νά ξαναγυρίσει στήν παλιότερη οθωμανική πρακτική τής δημιουργίας υποτελών κρατών, έστω κι άν έπρόκειτογιά μιά περιοχή οπως ή Ούγγαρία, στήν όποια έπρεπε νά δημιουργήσει ένα ισχυρό προπύργιο ενάντια στούς Άψβούργους,πού ήταν οί κυριότεροι άντίπαλοί του στήν Εύρώπη.


18/98

Η ΖΩΗ ΣΤ ΙΣ «Κ ΕΝ ΤΡΙΚΕ Σ» ΕΠ ΑΡΧΙΕΣ . 1413-1574

Κάτω απ’ αύτές τις προϋποθέσεις ή δημιουργία τοΰ βιλαετιου τής Βούδας ήταν επιλογή καί λύση έπφεβλημένες οχι μόνο άπότις άνάγκες τής αύτοκρατορίας, άλλά καί άπό τό γεγονός τήςάποδυνάμωσης τών υποτελών ήγεμόνων τής οικογένειας τών Ζα-πόλυα. Κι ένώ ή Βούδα στά επόμενα 150 χρόνια έμελλε νά γίνειή δεύτερη σέ σπουδαιότητα, μετά τή Ρωμυλία, οθωμανική «κεντρική» επαρχία τής Ευρώπης, οί ’ίδιες προϋποθέσεις έξηγοΰνέπίσης καί τούς λόγους γιά τούς οποίους διαφέρουν τόσο χαρακτηριστικά οί πορείες εξέλιξης τών δύο αυτών σπουδαίων βιλαε τιών τής Εύρώπης μεταξύ τους.

Μέ τήν εγκαθίδρυση τοΰ βιλαετιού τής Βούδας τελειώνει καί ήπορεία δημιουργίας οθωμανικών επαρχιών στήν Εύρώπη. Ηβραχύχρονη ζωή μερικών οθωμανικών επαρχιών σέ πολωνικάεδάφη στή διάρκεια τοΰ τελευταίου τετάρτου τοΰ δέκατου έβδομου αιώνα μπορεί νά αγνοηθεί, έπειδή στήν πραγματικότητα δένυπήρχε καμία οθωμανική επαρχία έκεΐ, παρά μόνο στά χαρτιά.Ούτε οί ύπό τήν αρχηγία τοΰ Σελίμ Β' εκστρατείες πού έγινανήταν σημαντικές, επειδή άλλαξαν μόνο τά σύνορα τοΰ βιλαετιού τής Βούδας χωρίς νά προκαλέσουν άλλες σημαντικές μετατροπές.Χάρη στίς επιτυχίες τοΰ Σουλεϊμάν έγκαθιδρύθηκαν οί «κεντρικές» επαρχίες τής Εύρώπης.

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Οί διοικητικές αλλαγές ήταν σημαντικές. Σύμφωνα μέ τά στοιχεία τηςάπογραφής τοΰ 1668-69 τόβιλαέτι της Ρωμυλίας (πού αποτελούσε τό μεγαλύτερο τμήμα τής βαλκανικής χερσονήσου) συμπεριλάμβανε 25σαντζά-κια, πού υποδιαιρούνταν σέ 228χαζά8ες, 4 αύτονομημένες διοικητικές πε-αΐ(ΰίρζι.ες βακούφια καί 1 ναχιγιέ. Σ ’ αυτά τά στοιχεία δέν έχει συμπεριλη-φθεΐ τό σαντζάκι της Σεμένδριας (ουσιαστικά, ή Σερβία) καί οί 19καζάΒες πού περιείχε. Αυτό τόσαντζάκι αποτελούσε συνήθως τμήμα τουβιλαετιού τής Ρούμελης, άλλά κατά τήν περίοδο πού εγινε αύτή ή άπογραφή· ήτανδιοικητικά συνδεδεμένο μέ τόβιλαέτι τής Βούδας. Έκτος άπό τά βιλαέτια τής Βούδας καί τής Ρωμυλίας, τά υπόλοιπαβιλαέτια τοΰ εύρωπαϊκουήπειρωτικοΰ χώρου ήταν ή περιοχή τής Βοσνίας καί τόβιλαέτι τής Τεμε-σβάρης μέχρι τό δέκατο έβδομο αιώνα. Λίγο μετά τό 1600 προστέθηκε καίτό βιλαέτι τής Kanizsa, ένώ μετά τό 1660 καί γιά ένα διάστημα είκοσι πέ


19/98


20/98

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Έ ’Οργάνωση καί ή Διοίκηση τών ’ΑστικώνΚέντρων (Πόλεων)

1. ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ· 01 ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥΕΜΠΟΡΙΟΥ

Καμία πόλη δέ θά μπορούσε νά άκμάσεί. άν τό κράτος δέν ένθάρ-ρυνε τήν ανάπτυξή της, υποστηρίζοντας τίς δραστηριότητες εκείνες πάνω στίς όποιες βασίζεται ή ίδια ή ύπαρξή της. ’Απ' αύτέςτίς δραστηριότητες όσες σχετίζονται μέ τό εμπόριο είναι καί οίπιό σημαντικές. Οί ’Οθωμανοί έχουν συχνά κατηγορηθεΐ γιά τόοτι δέν είχαν άντιληφθεΐ τή σπουδαιότητα τοΰ εμπορίου καί γιάτήν αποτυχία τους νά τό υποστηρίξουν. Τό ίδιο τό γεγονός ομωςοτι τά αστικά κέντρα τής οθωμανικής αύτοκρατορίας αναπτύχθηκαν καί άκμασαν διαψεύδει εναν τέτοιο ισχυρισμό. Γιά νά αποδείξουμε οτι υπήρχε τό απαραίτητο ύπόβαθρο γιά νά ύπάρξει ζωήστίς πόλεις καί οτι αύτό τό ύπόβαθρο είχε δημιουργηθεΐ σ’ ένα μεγάλο βαθμό χάρη στήν αναγνώριση, άπό πλευράς κεντρικής διοίκησης, τοΰ ρόλου τοΰ εμπορίου, είναι ανάγκη πρώτα νά εξετάσουμε τίς πολιτικές εκείνες τακτικές πού αφορούσαν τό εμπόριο κι

έπειτα νά άναφερθοΰμε στήν ίδια τή ζωή αύτών τών πόλεων.Μέχρι πολύ πρόσφατα ακόμη, οί μ,ελετητές πού άσχολήθηκανμέ τήν όψιμη Μεσαιωνική 'Ιστορία ή μέ τίς άπαρχές τής νεώτερηςκαί σύγχρονης εποχής, συνήθως έχουν έπιρρίψει τίς εύθύνες γιάτήν αποδιοργάνωση τοΰ διαμετακομιστικοΰ έμποριου τής Μεσογείου στό γεγονός τής παρακμής τοΰ Βυζαντίου καί τής ακμήςτής οθωμανικής αύτοκρατορίας, πού συνέπεσε νά συμβουν τήνίδια χρονική περίοδο. Ή πρόσφατη έπιστημ,ονική ερευνά έχει φέρει στό φως στοιχεία πού άποδεικνύουν τό έσφαλμένο αύτης τής


21/98

154 Η λ.Λ. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804

άποψης, εντούτοις η εικόνα που εχει κάνεις για τους τουρκουςεξαγριωμένους καβαλάρηδες πού κατέστρεφαν καί λεηλατούσανστό πέρασμά τους παραμένει. Παρότι είναι γνωστό στούς ειδικούςτό έντονο ενδιαφέρον πού είχαν οί ’Οθωμανοί γιά τό εμπόριο καίτήν παραγωγή, δέν εχει παρουσιαστεί ακόμα ένα επιστημονικόσύγγραμμα πάνω α αύτό τό θέμα. 'Ωστόσο, ήδη γνωρίζουμε αρκετά πού μάς δίνουν τή δυνατότητα νά διατυπώσουμε τόν ισχυρισμό οτι οί ’Οθωμανοί θεωρούσαν κάθε οικονομική έπιδίθ)ξη καίενασχόληση μέ τήν οικονομία, συμπεριλαμβανομένων τής βιομηχανίας καί τοΰ εμπορίου, ούσιαστικό παράγοντα γιά τήν ευημερίακαί τήν οικονομική σταθερότητα τοΰ κράτους τους καί οτι υποστήριζαν τέτοιου είδους επιδιώξεις χωρίς ενδοιασμούς, μολονότι όελεγχος καί ή φορολογία τών παραγωγικών καί εμπορικών τάξεων ήταν αρκετά επαχθείς.

Οί σχετικές αντιλήψεις τους δέν προκαλοΰν κατάπληξη· απορρέουν πολύ λογικά τόσο άπό τήν ίδια την οθωμανική εμπειρία οσοκαί άπό τήν άντίληψη πού υπήρχε γιά τό κράτος. Παρόλο πού τόΒυζάντιο είχε χάσει σέ μεγάλο βαθμό τή δύναμή του τήν εποχήπού οί ’Οθωμανοί εγκαινίαζαν τήν ιστορία τους, εξακολουθούσε νά

εχει τήν οικονομική άνεση γιά νά εξαγοράζει εχθρούς ή νά ενισχύει μέ χρήματα τούς συμμάχους του, άνάμεσα στούς όποιουςήταν καί οί πρώτοι ’Οθωμανοί. Τά λίγα βιομηχανικά προϊόνταπού χρειάζονταν στούς κατοίκους τής δυτικής Άνατολίας προμηθεύονταν σέ αξιόλογες ποσότητες άπό εμπόρους πού είχαν δοσοληψίες μέ τήν αύτοκρατορική πρωτεύουσα, ενώ τά διάφορα δρομολόγια τών καραβανιών καί τών κατάφορτων μέ εμπορεύματαπλοίων πού είχαν προορισμό τό Βυζάντιο περνοΰσαν πολύ κοντάκαί, αργότερα, μέσα άπό τίς περιοχές τών Όθο^μανών. Δέν ήτανκαθόλου δύσκολο γιά τούς ’Οθωμανούς νά συνδυάσουν τή ζωηρήαύτή εμπορική δραστηριότητα μέ τά φαινομενικά άνεξάντλητααποθέματα χρημάτων πού εδειχναν νά έχουν οί Βυζαντινοί. Καίπραγματικά, άν οί ’Οθωμανοί υπήρξαν τόσο πρόθυμοι νά πολεμήσουν γιά τά λάφυρα, καταλαβαίνει κανείς πόσο πιό έλκυστικόςτρόπος πλουτισμού θά πρέπει νά ήταν γι’ αυτούς τό εύκολο πέρασμα τών Βυζαντινών μέσα άπό τά εδάφη τους.

Ά ς μήν ξεχνάμε άλλωστε ότι ή οθωμανική αύτοκρατορία δέν


22/98


ήταν άλλη άπό τήν επικράτεια τοΰ Οίκου του Όσμάν καί οτι μέσαστήν πλήρη-επίσημη ονομασία της περιείχε καί τήν έκφραση«άδιάκοπα αύξανόμενη κι εύημερούσα». Ήταν σχεδόν δεδομένοέξ ορισμού οτι ή επικράτεια τοΰ ’Αλλάχ 0ά άκμαζε καί θά εύημε-ροΰσε, άλλά κάτω άπό τήν κυριαρχία τών ’Οθωμανών είχε επίσηςιδιαίτερη σημασία ή ύποχρέωση τών άφοσιωμένων υπηκόων νάαύξήσουν τή δύναμη καί τήν ευημερία τής ήγεμονικής οικογένειας. ’Έτσι λοιπόν, τά καθήκοντα απέναντι στή θρησκεία καί τόκράτος δέν έπαρκοΰσαν γιά τό επιθυμητό άποτέλεσμα χωρίς τήδέσμευση πίστης καί αφοσίωσης στό πρόσωπο τοΰ ήγεμόνα. ’Από

τήν άλλη πλευρά όμως, ήταν μέρος τών ιεραρχημένων υποχρεώσεων (hadd) τοΰ σουλτάνου νά δημιουργήσει τις άπαραίτητεςπροϋποθέσεις πού θά συνέβαλαν στήν ευημερία τών ύπηκόων του.Μ1 αυτόν τόν τρόπο, ή καθημερινή εμπειρία, ή βασική φιλοσοφίακαί οί ύποχρεώσεις άρχοντος καί άρχομένων συνδυάστηκαν μέ τιςαυξανόμενες άνάγκες ενός άναπτυσσόμενου κράτους, τή βασιλικήαύλή καί τήν κρατική γραφειοκρατία, προκειμένου γιά τή δημιουργία ένός κλίματος πού θά ικανοποιούσε άντίστοιχες οικονομικές επιδιώξεις.

Κάνοντας τήν αρχή μέ τήν κατάληψη τής Προύσας τό 1326, οί’Οθωμανοί δέ σταθεροποίησαν μόνο τά προνόμια τών βιοτεχνώνκαί τών εμπορευόμενων σέ κάθε πόλη πού καταλάμβαναν, άλλάδραστηριοποιήθηκαν επίσης έντονα γιά νά ένισχύσουν κέντρα βιομηχανίας καί έμπορίου, πού θά συνέβαλαν στήν άκμή καί τήν εύη-μερία τής πόλης. Αυτές οί πόλεις συνδέθηκαν μεταξύ τους μέ δρόμους. Όσοι άπό τούς τζιμμτβες είχαν εξαιρεθεί άπό τή φορολογίαήταν υποχρεωμένοι νά φροντίζουν γιά τήν καλή κατάσταση τοΰόδικοΰ δικτύου, πού αφορούσε τόσο τις σπουδαιότερες στρατιωτικές άρτηρίες οσο καί τούς υπόλοιπους δρόμους μέ εμπορική κυρίως σπουδαιότητα. Τά προνόμια άκόμα πού παραχωρήθηκαν σέοσους ύπηρέτησαν στό εμπορικό ναυτικό ανήκαν στήν ίδια κατηγορία ειδικών εξαιρέσεων καί φοροαπαλλαγών μ1εκείνα πού είχανοί υπάλληλοι τών οδικών συνεργείων.

Οί σπουδαιότερες οδικές άρτηρίες στίς ευρωπαϊκές επαρχίες μέστρατιωτική η εμπορική σημασία συνέπιπταν συνήθως μέ τις αρχαίες ρο^μαΐκές οδούς (iters), πού είχαν παραμείνει άκόμα σέ χρή


23/98

j 56 Η N.A. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΊΑ, 1354-1804

ση άπό τήν εποχή τής ρωμαϊκής αύτοκρατορίας. 'Η μεγαλύτερηάπ' αύτές ξεκινούσε άπό τήν Κωνσταντινούπολη, σημείο κατάληξης πολλών άλλων οδών πού ξεκινούσαν άπό τά βάθη τής ’ Ασίας,τή Μικρά ’Ασία ή τά κράτη τών ’Αράβων, καί έφθανε μέχρι τήν’Αδριανούπολη. ’Από έκεΐ διακλαδωνόταν σέ δύο άλλους δρόμους,πού προχο^ροΰσαν σέ τέσσερις κατευθύνσεις. 'Ο βορειότερος διέσχιζε τή Δοβρουτσά μέχρι τίς εκβολές τοΰ Δούναβη καί άκολου-θοΰσε τήν κατεύθυνση τοΰ Προύθου μέχρι τά βόρεια, σύνορα τήςΜολδαβίας, γιά νά συνεχίσει στό πολοονικό έδαφος. Ό νότιοςπλευρικός δρόμος πού κατέληγε στήν Καλλίπολη ήταν πιό σύντο

μος, αλλά μέ μεγάλη στρατηγική σημασία. 'Η μεγάλη κεντρικήαρτηρία πού ξεκινούσε άπό τήν ’Αδριανούπολη ενωνε τήν τελευταία μέ τίς σημαντικές πόλεις Φιλιππούπολη (Πλοβντίφ), Σόφια,Νίσσα (Ναϊσσό, Νίς), Βελιγράδι καί τή Βούδα. Αύτή ή κεντρικήαρτηρία, άν καί είχε μεγάλη σημασία γιά τό διαμετακομιστικόεμπόριο, ήταν επίσης καί ή σπουδαιότερη, άπό στρατιοοτική άποψη, ταχεία οδός. Τέλος, υπήρχε άλλη μία άρτηρία μέ κατεύθυνσηνότια άπό τήν κεντρική, πού οδηγούσε στίς πόλεις Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Μοναστήριο καί ’Αχρίδα, καταλήγοντας μέχρι τό Δυρ

ράχιο (Ντούρεσσι) τής Άδριατικής, ή οποία άποτελοΰσε καί τήνκατεξοχήν εμπορική οδό. ΤΙ κύρια ταχεία οδός πού χρησίμευε γιάτίς στρατιωτικές εξορμήσεις είχε μεγάλη οικονομική σημασία, κιοχι μόνον επειδή συνέδεε τίς μεγάλες πόλεις Κωνσταντινούπολη-’Αδριανούπολη μέ τίς μικρότερες Νίσσα-Βελιγράδι-Βούδα, άλλάεπειδή επίσης ήταν ή μισή διαδρομή ενός άλλου ιδιαίτερα σπουδαίου εμπορικού δρόμου, πού δημιουργούσε τήν πέμπτη σπουδαίαοδική άρτηρία καί 6 όποιος διακλαδο^νόταν στόPazardzhik (Ta-tarpazareik), κοντά στή Σόφια, γιά νά διασχίσει τά Σκόπια, τήνΗρίστενα, το Σεράγεβο καί τήν προίτεύουσα τής ΕρζεγοβίνηςΜ ό σταρ, προτοΰ καταλήξει στό Ντουμπρόβνικ (Ραγκούζα), βγάζοντας ετσι στήν Άδριατική. ’Αρκετοί βοηθητικοί ξεκινοΰσαν άπ:αύτούς τούς πρωτεύοντες δρόμους καί στρέφονταν σέ διαφορετικές κατευθύνσεις. Μία ακόμη σπουδαία εμπορική άρτηρία - «ταχεία οδός» ήταν ασφαλώς ό Δούναβης. ’Αλλά καί οί παραπόταμοίτου, μερικοί άπό τούς οποίους χύνονταν στό Αιγαίο, άποτελούσανέπίσης άξι άλογους έμπορικούς δρόμους.1


24/98

Η ΖΩ1Ι ΣΤΙΣ «ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ» ΕΠΑΡΧΙΕΣ, 1413-1574

Οί πιό σημαντικές πόλεις βρίσκονταν κατά μήκος αύτών τώνμεγάλων ή μικρότεροι οδικών καί θαλάσσιων δρόμων. ’Αρκετέςαπ’ αύτές, 6πο>ς εχουμε αναφέρει παραπάνω, είχαν σχηματιστείάπό τούς ’Οθωμανούς, αλλά οί πιό πολλές οφειλαν τήν ύπαρξήτους στήν καλή τους γεωγραφική θέση καί είχαν η δη διαμορφωθεί σέ αστικά κέντρα άπό τά ρωμαϊκά ή βυζαντινά χρόνια. Πολύπιο λίγες ήταν αύτές πού δημιούργησαν οί Σλάβοι.2 Παρόλο πούαύτές οί πόλεις στέγασαν ένα πολύ μικρό κομμάτι τοΰ πληθυσμού της, άπό οικονομική άποψη δέν άργησαν νά γίνουν ή καρδιάτής οθωμανικής αύτοκρατορίας. Στή διάρκεια τής περιόδου γιά

τήν όποια μιλάμε ό πληθυσμός τών περισσοτέρων απ’ αύτές αύ-ξήθηκε, έν μέρει χάρη στήν άφιξη τούρκων έποίκων. ή πάλι λόγω τής εισροής πληθυσμιακών όμάδο,ιν άπό τήν ύπαιθρο πούέψαχναν νά βρουν καταφύγιο σέ καιρό πολέμου καί, τέλος, έξαι-τίας τών πολλών εύκαιριών πού προσέφερε ή ζωή στήν πόλη.Αύτές οί πόλεις στήριξαν οικονομικά τό κράτος καί οχι μόνονεπειδή παρήγαγαν η ασχολήθηκαν μέ τό εμπόριο, άλλά επειδήεπίσης οί παραπάνω δραστηριότητες πού άνέπτυξαν άπέφερανσημαντικά έσοδα στό κράτος μέσω τής φορολογίας. "Αν μελετήσει κανείς άπό διαφορετικές σκοπιές αύτές τίς δραστηριότητεςτών πόλεων, θά είναι σέ θέση νά εξηγήσει πολλά πού έχουν σχέση μέ τόν τρόπο ζωής τής νοτιοανατολικής Εύρώπης στή διάρκεια τών χρόνων ακμής τής οθωμανικής αύτοκρατορίας. Κι αύτήή μελέτη θά διευκολυνθεί ακόμα περισσότερο άπό τό γεγονός οτιοί πιό πολλές πόλεις στά «κεντρικά» βιλαέτια τής Ρωμυλίας καίτής Βοσνίας είχαν όργανο^θεΐ ακολουθώντας παρόμοια πρότυπα.Χωρίς αύτό νά σημαίνει οτι δέν υπήρχαν διαφορές πού σχετίζο

νταν μέ τή γεωγραφική τους θέση, τή σπουδαιότητα τών οικονομικών δραστηριοτήτων μέσα σ’ αύτές καί άλλες προϋποθέσεις, ήβασική τους οργάνωση καί τά πρότυπα ζωής ήταν σχεδόν πανομοιότυπα. 'Ολοκληρώνοντας, θά πρέπει νά αναφέρουμε οτι στίςπεριοχές τής Ούγγαρίας καί του Αιγαίου οί πόλεις βλέπουμε νάάκολουθοΰν πολύ άποκλίνοντα πρότυπα καί μοντέλα ανάπτυξης,καί γι’ αύτό δικαιολογείται νά ύπάρξει ξεχο^ριστή περιγραφή.


25/98

158 Η Ν.Α. ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1S04

2, ΤΟ ΙΊΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ «ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ»

ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Στήν πραγματικότητα, όποιαδήποτε πόλη τοΰ κόσμου εχει νά παρουσιάσει περιοχές έντονης επιχειρηματικής δραστηριότητας, καθωσπρέπει ή- κακόφημες οικιστικές περιοχές, βιομηχανικές ζώνεςή προάστια, πάρκα, κέντρα αναψυχής, ακόμη καί «γκέτο» ή αρκετά άλλα άνάλογα πολεοδομικά τμήματα. Ό συνδυασμός αύτώντών περιοχών προσδιορίζει καί τήν ιδιαίτερη φυσιογνωμία κάθεπόλης ξεχωριστά. Στίς π ιό παλιές ευρωπαϊκές πόλεις, πού ή ιστο

ρία τους συνεχίζεται άπό τή μακρινή αρχαιότητα ή τήν περίοδοτοΰ Μεσαίωνα, μπορούμε άκόμα νά ξεχωρίσουμε τά παλιότερατμήματα τής πόλης, χτισμένα γύρω άπό κάποια οχύρωση ή μέσασέ τείχη, ή πάλι χτισμένα γύρω άπό κάποιο παλάτι ή αρχοντικό,πού χωρίζονται άπό τίς νεο)τερες οικιστικές ζώνες μέ μεγάλουςδρόμους καί λεωφόρους, οί όποιες ομως άκολουθοΰν τήν κατεύθυνση τών προστατευτικών τειχών τής παλιότερης πόλης.

Οί πόλεις τής νοτιοανατολικής Εύρώπης, σχεδόν χωρίς καμίαέξαίρεση, δέν ξεφεύγουν άπό αύτό τό οικείο πλέον πολεοδομικόμοντέλο. Αναπτύχθηκαν γύρω άπό τίς άκροπόλεις τών αρχαίωνέλληνικών πόλεο}ν ή γύρω άπό άλλες σημαντικές γεωγραφικές θέσεις καί κέντρα, όπως ό λόφος τής Βούδας μέ το κάστρο της, τόKalimegdan στό Βελιγράδι, ή μικρή χερσόνησος άνάμεσα στόνΚεράτιο κόλπο καί τή θάλασσα τοΰ Μαρμαρά στήν Κωνσταντινούπολη, ή πάλι γύρω άπό περιζήτητες θέσεις πού θά παρείχαντίς μεγαλύτερες ευκολίες σάν λιμάνια, κοντάστους διάφορους φυσικούς κόλπους καί ορμους κατά μήκος τών θαλάσσιων ακτών καίτοΰ Δούναβη. Οί Όθωμανοί δέν παραβίασαν καθόλου αύτό τό μοντέλο διάταξης πού είχαν οί πόλεις τίς όποιες καταλάμβαναν, μολονότι άλλαξαν τό χαρακτήρα τών νευραλγικών τους σημείων με-τατρέποντάς τα σέ τουρκικά η ίσλαμικά κέντρα, καί προσέθεσανσ1 αύτά νέα χτίσματα, οπως σχολεία ή αγορές. Οί πόλεις έπίσηςπού ίδρυσαν ή αυτές πού άναπτύχθηκαν αύθόρμητα γύρω άπόοθωμανικά κέντρα χρησιμοποίησαν τό ’ίδιο μοντέλο.

Αύτό πού κάνει μιά όποιαδήποτε πόλη κάτω άπό οθωμανικήκυριαρχία νά διαφέρει άπό τή μορφή πού είχε πριν άπό τήν κατά-


26/98


27/98

160 Η Ν.Λ. ΕΤΡΩΠΗ ΚΑΤΩ Α Π Ο ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804

στά τρία παραπάνω μιλλέτια υπάγονταν σέ έναν ή περισσότερουςξεχωριστούς δήμους, ανάλογα μέ τό πόσο πολλοί ήταν στή συγκεκριμένη πόλη. 'Η απόσταση πού είχαν αυτοί οίμαχαλάδες άπό τόκέντρο τής πόλης ήταν άμεσα εξαρτημένη άπό τή θρησκεία καί τόέπάγγελμα πού άκολουθουσαν οσοι ζοΰσανα αύτούς.

Κάθε μαχαλάς είχε ένα δικό του νυχτοφύλακα καί τόν ξεχωριστό διοικητή του, πού συνήθως ονομαζότανμουχτάρ ή, σέ λίγεςπεριπτώσεις,σεΐχης. ’Άν ήταν αρκετά μεγάλος μπορούσε νά έχειτό δικό του χώρο λατρείας, ξεχωριστή ένορία μέ τούς κληρικούς

της, καφενείο, δημόσια λουτρά καί μιά μικρή τοπική αγορά. Οίδιαχωριστικοί τοίχοι τών διαφόρων δήμων μπορεί νά μήν υπάρχουν πιά, άλλά τά ονόματά τους έχουν επιβιώσει στίς σημερινέςπόλεις τής βαλκανικής χερσονήσου καί μάς θυμίζουν άκόμα καίτώρα τήν ύπαρξη τών παλιότερωνμαχαλάδων.

Μιά άεροφωτογραφία όποιασδήποτε άπ’ αύτές τίς πόλεις θάμπορούσε νά φανερώσει στόν παρατηρητή της τό πολεοδομικόσχέδιό της. Τό νευραλγικό της κέντρο θά ξεχώριζε αμέσως άπό τά

μεγάλα τζαμιά, τά ψηλά χτίσματα πού στέγαζαν τήν κεντρικήαγορά, τό φρούριο ή τό κάστρο της —άν ύπήρχε — καί άκόμα άπότήν μεγάλη ανοιχτή πλατεία της. Τό μέγεθος καί τό ύψος τώνχτισμάτων σέ κάποιο συγκεκριμένομαχαλά μπορούσαν νά φανερώσουν άμέσως τό μιλλέτι στό όποιο άνήκαν οί κάτοικοί του. Δένήταν μόνο ή στέρεα, πλούσια κατασκευή τών δημόσιων κτιρίων ήοποία τά ξεχώριζε άπό τά ιδιωτικά κτίρια ή σπίτια, άλλά καί τό’ίδιο τό σχήμα καί ή μορφή πού είχαν φανέρωναν τήν ακριβή τους

χρήση. Έ τσι λοιπόν, παρόλο πού οί χριστιανικές εκκλησίες δένήταν ποτέ τόσο ψηλές ούτε είχαν πύργους, τό είδος τής κατασκευής καί ή μορφή της έκαναν σαφή τή διάκρισή τους άπό τίςδιασκορπισμένες καί λίγες συναγωγές, δείχνοντας μ’ αύτό τόντρόπο άπό ποιά θρησκευτική ομάδα (χριστιανούς ή Εβραίους)κατοικήθηκε ό συγκεκριμένοςμαχαλάς. Καί ή ένδειξη γιά τό οτιένας μαχαλάς δέν ήταν μουσουλμανικός δέν βρίσκεται μόνο στήναπουσία τών μιναρέδων, άλλά καί στό ύψος πού είχαν τά σπίτια.

Μπορεί ή κάθε πόλη νά είχε τούς δικούς της κανονισμούς ή νόμους, άλλά ήταν άναγνωρισμένος παντού ό νόμος πού ήθελε τάσπίτια τών μουσουλμάνων ψηλότερα άπό έκεινα τώντζιμμήδων,


28/98

II ΖΩΗ ΣΤΙΣ «ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ» ΕΠΑΡΧΙΕΣ, 1413-1574 161

ένώ τά καταστήματα καί οί βιομηχανικές μονάδες παραγωγής,πού βρίσκονταν έξω άπό τήν περιοχή τής κεντρικής αγοράς, έπρε

πε νά περιορίζονται σέ άκόμα μικρότερο ύψος. Οί πολυάριθμεςπολεοδομικές διατάξεις καί οί νόμοι πού ρύθμιζαν ειδικά τό σχεδίασμά τών διαφόρων αστικών τομέων επιβάλλονταν αυστηρά, δίνοντας στήν οθωμανική πόλη τήν ιδιαίτερη οψη καί τό χαρακτήρατης. Στήν πλειοψηφία τους τά σπίτια ήταν πολύ μικρά καί άποτε-λοΰνταν άπό έναν κυρίως χώρο-δωμάτιο, πού χρησίμευε άκόμακαί γιά τό μαγείρεμα, παρόλο πού δέν έλειπαν καί τά μεγάλα κτίρια μέ τούς πολλούς ορόφους ή δωμάτια άπό κάθε πόλη.4 Άνεξαιρέσει κανείς αύτές τίς άρκετά συνεσταλμένες γειτονιές πού εί

χαν περικλειστεΐ μέσα σέ στενά καί έλικωτά σοκάκια, οί πόλειςήταν σέ γενικές γραμμές καθαρές, όπως φαίνεται άπό τίς περιγραφές δλων τών Ευρωπαίων πού έτυχε νά ταξιδέψουν μέσα σ’αύτές τίς ευρωπαϊκές επαρχίες τής Τουρκίας.

Τό μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού πού ζοΰσε στούςμαγσ.λά 8ες εργαζόταν στό κέντρο τής πόλης. Ή. διαμόρφωση αυτού τοΰνευραλγικού κέντρου δέν ήταν πάντοτε ίδια καί είχε έξάρτηση άπότόν τρόπο προέλευσης τής συγκεκριμένης πόλης, άπό τήν άκριβήθέση πού θά είχε μέσα στά εκτεταμένα της όρια καί άπό τά πιόσημαντικά του κτίρια. Όποιο κι άν ήταν ομο)ς τό άκριβές πολεο-δομικό του σχέδιο καί ή γεωγραφική του θέση, αύτό τό κέντρο θάπεριλάμβανε, σχεδόν πάντα, τό μεγαλύτερο τζαμί τής πόλης μαζίμέ τήν κεντρική της άγορά, ένώ άνάλογα μέ τό είδος τών δωρεώνπού έκαναν στήν πόλη διάφοροι εύποροι άξιωματοΰχοι, μπορούσενά έχει άκόμα δημόσιες κρήνες ή συντριβάνια, ιερατικές σχολές(μίντρεσέδες), δημόσια λουτρά, ξενώνες καί πανδοχεία όλων τώνειδών, μία τουλάχιστον μεγάλη πλατεία καί, λίγο πιό έξω, τάυπέροχα αρχοντικά τών άξιωματούχων καί τών πλουσιότερωνεμπόρων. Όσο πιό μεγάλη ήταν ή πόλη, τόσο μεγαλύτερος ήτανκαί ό άριθμός τών τζαμιών ή τών ύπόλοιπων δημόσιων κτιρίωνκαί τόσο πιό μεγάλες ήταν οί πιθανότητες ύπαρξης ενός φρουρίουή έγκατεστημένης φρουράς.

Στά κτίρια πού υπήρχαν ήδη πριν άπό τήν άφιξη τών ’Οθωμανών οί τελευταίοι δέν παρέλειψαν νά προσθέσουν μερικά ακόμη,όπως δημόσιας χρήσης κτίσματα, άλλα κτίρια εμπορικού ή Ορη-


29/98

162 Η Ν.Α. ΕΤΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804

σκευτικοϋ χαρακτήρα και, σέ μερικές περιπτώσεις, νοσοκομεία.

Αύτά τά νέα κτίρια αποτελούσαν συνήθως τμήμα κάποιου μεγαλύτερου ή μικρότερου κτιριακου συνόλου, πού είχε δωρηθεΐ άπόκάποιο αγαθοεργό ίδρυμα καί ονομαζότανimaret. Έπρόκειτο γιάάλλη μιά παραδοσιακή μουσουλμανική συνήθεια πού είχαν υιοθετήσει οί ’Οθωμανοί καί ή όποία καταγόταν άπό τήν άρχή τής φιλανθρωπίας καί τής ελεημοσύνης, πού συνιστοΰσε, όπως είδαμε,ένα άπό τά «Πέντε Στηρίγματα τής Πίστης». Ό δωρητής παραχωρούσε κάποια ιδιοκτησία του πού ήταν σέ θέση νά άποφέρει τα

κτικά εισοδήματα, καί συνήθως έπρόκειτο γιά μεγάλες εκτάσειςκαλλιεργήσιμης γής —οί όποιες συχνά ήταν τόσο μεγάλες, ώστενά άποτελοΰν ξεχωριστή διοικητική περιφέρεια (βλ. κεφ. 3, ση

Peter Sugar - Η Νοτιοανατολική Ευρώπη Κάτω Από Οθωμανική...

Documents

Transcript of Peter Sugar - Η Νοτιοανατολική Ευρώπη Κάτω Από Οθωμανική...