Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η...

18
Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Paul Jorion Πάντα κάποιοι κάθονταν σε γραφεία και έπαιρναν αποφάσεις. Δεν υπάρχουν απρόσωπες αγορές παρά μόνον άνθρωποι.

Transcript of Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η...

Page 1: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

Όταν η οικονομική σκέψηδεν αρκεί

Paul Jorion

Πάντα κάποιοι κάθονταν σε γραφεία

και έπαιρναν αποφάσεις. Δεν υπάρχουν απρόσωπες

αγορές παρά μόνον άνθρωποι.

ISBN 978-960-566-096-3

ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 6096

Paul

Jorio

n

Στο αποκορύφωμα της Κρίσης, η σιωπή των οικονομολόγων είναι εκκω-φαντική, όπως άλλωστε και η ανικανότητα των πολιτικών ελίτ και των ιθυνόντων του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Και δικαιολογημένα: είναι ελάχιστοι εκείνοι που μπόρεσαν να προβλέψουν τα γεγονότα που συνέβησαν από το 2007 μέχρι σήμερα. Πώς ήταν δυνατόν να αφηνιάσει σε τέτοιο βαθμό η μηχανή, χωρίς να αντιδράσουν αυτοί που είχαν την εξουσία και τη δυνατότητα να προλάβουν τις αλυσιδωτές καταστροφές που ακολούθησαν; Πώς η οικονομική σκέψη μπόρεσε να πέσει τόσο έξω; Γιατί είναι ανίκανη να βρει λύσεις καινοτόμες και, επιτέλους, αποτελε-σματικές;

Ο διακεκριμένος ανθρωπολόγος-κοινωνιολόγος Paul Jorion σε αυτό το βιβλίο καταλήγει στο αποκαλυπτικό συμπέρασμα ότι η οικονομική «επι-στήμη» δεν είναι επιστήμη, αλλά απλώς μια θεωρία που έως πρόσφατα λιβάνιζε τη «μηχανή συγκέντρωσης του πλούτου», και καταρρίπτει τα κατεστημένα δόγματα διακηρύσσοντας ότι έφτασε πλέον ο καιρός της αλληλεγγύης.

Κυκλοφορούν από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Όταν

η οικ

ονομ

ική σκ

έψη δ

εν αρ

κεί

Ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και ειδικός της διαμόρφωσης των τιμών, ο Paul Jorion (Βρυξέλλες, 1946) εξετάζει, εδώ και πολλά χρόνια, από διαφορετική σκοπιά την οικονομία. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Vrije των Βρυξελλών και τακτικός αρθρογράφος στο οικονομικό φύλλο της Le Monde, προέβλεψε από το 2005, ήδη, την κρίση που έγινε μετέπειτα γνωστή ως «κρίση των επισφαλών ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων (subprimes)» και οδήγησε στην κατάρρευση της αμερικανικής οικονομίας. Διαθέτει πλούσιο συγγραφικό έργο.

Page 2: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[15]

Εισαγωγή

Το βιβλίο μου Ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια, που εκδόθηκε το

2011, από τον οίκο Fayard όπως και τούτο, παρουσιαζόταν ταυ­

τόχρονα ως χρονικό των πιο πρόσφατων επεισοδίων της κρί­

σης, ως συνολικός στοχασμός πάνω στον καπιταλισμό και ως

μια πρώτη εξέταση των ζητημάτων που περιμένουν λύση.

Όπως και άλλα από τα βιβλία μου που είχαν προηγηθεί, το

Ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια δεν απαντούσε μόνο στην ανάγκη

ανάλυσης της κρίσης, αλλά πρότεινε και μέτρα που θα επέτρε­

παν την αναχαίτισή της και, εντέλει, τη λύση της.

Ήλπιζα ότι οι αρμόδιοι όχι μόνον θα με άκουγαν –αυτό συ­

νέβαινε ήδη από την έκδοση της εργασίας μου Η κρίση του αμε-

ρικανικού καπιταλισμού, το 2007–, αλλά και θα με εννοούσαν, με

την έννοια ότι θα εφάρμοζαν τα μέτρα που πρότεινα· κάτι που,

ως γνωστόν, κάθε άλλο παρά συνέβη.

Τα γεγονότα ακολούθησαν, λοιπόν, την τραγική τους πορεία

και τώρα είναι πολύ αργά για να ελπίζουμε μιαν αντιστροφή της.

Τούτο δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτε: ο

καθρέφτης θα τσακιστεί αναπόφευκτα στο έδαφος· και μπορεί

να μην έχει μεγάλη σημασία το πόσα θα είναι τα συντρίμμια του

και ποια μορφή θα έχουν, αυτό όμως δεν μας απαλλάσσει από

την επείγουσα ανάγκη να σκεφτούμε τι θα γίνει μετά.

Η Γαλλική Επανάσταση είχε ήδη θέσει σχεδόν όλα τα ζητή­

ματα που άξιζε να τεθούν αναφορικά με το «ποιος θα έπρεπε να

Page 3: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[16]

είναι ο κοινωνικός βίος των ανθρώπων στο πλαίσιο εκείνης της

εποχής», και γι’ αυτό ακριβώς στάθηκα τόσο πολύ σε αυτή την

περίοδο στο Ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια· αλλά ο χρόνος που

διέθεταν οι επαναστάτες ήταν μετρημένος: επιχειρούσαν να αλ­

λάξουν την όψη του κόσμου μέσα σε ένα χρονικό διάστημα που

μετριόταν σε μήνες, στην καλύτερη περίπτωση, ενώ ο πόλεμος

μαινόταν στα σύνορα και η μάστιγα του εμφυλίου πολέμου έκα­

νε θραύση στο εσωτερικό της ίδιας της Γαλλίας. Πόσος χρόνος

θα περάσει πριν ξαναβρεθούμε αντιμέτωποι με έναν παρόμοιο

τυφώνα; Κανένας δεν το ξέρει· και γι’ αυτό, ακριβώς, πρέπει να

σκεφτούμε χωρίς καθυστέρηση τη συνέχεια.

Δύο γεγονότα που έχουν σχέση με την προσωπική μου ζωή

επέδρασαν στον τρόπο με τον οποίο αποφάσισα να θέσω αυτά

τα «ζητήματα που περιμένουν λύση». Το πρώτο, που είχε προε­

τοιμάσει το έδαφος εν αγνοία μου, ήταν η πρόταση που μου

έγινε το φθινόπωρο του 2011, από το πανεπιστήμιο των Βρυ­

ξελλών Vrije Universiteit Brussel, να αναλάβω την έδρα ενός

προς δημιουργία τμήματος χρηματοπιστωτικής ηθικής· η προ­

σέγγιση του ζητήματος δεν θα συνίστατο, εννοείται, στην παρο­

χή συμβουλών σε έναν «καλό νοικοκύρη» για την επιλογή μιας

καλής τράπεζας ή του καλύτερου τρόπου να τοποθετήσει τα χρή­

ματά του, όπως συμβαίνει δυστυχώς, τις περισσότερες φορές, με

τμήματα σπουδών παρόμοιου τύπου. Το δεύτερο γεγονός ήταν

μια τηλεοπτική εκπομπή με θέμα την κρίση στην οποία συμμε­

τείχα με έναν άλλο προσκεκλημένο, και βρέθηκα αντιμέτωπος

με εκπροσώπους τριών θρησκειών, έναν ραβίνο, έναν καθολι­

κό ιερέα και έναν εκπρόσωπο του Ισλάμ. Διαπίστωσα, εμβρό­

Page 4: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[17]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ντητος, ότι αυτοί οι τρεις συνομιλητές μου απέφευγαν επιμελώς

να θίξουν την ηθική πλευρά της κρίσης. Δεν ήμουν ο μόνος,

άλλωστε, που εξεπλάγη από την άρνησή τους να τοποθετηθούν

πάνω σε αυτό το ζήτημα, αφού ένας ιστογράφος έγραψε στην

ιστοσελίδα του: «Ένας ραβίνος, ένας ιερέας και ένας “ισλαμολό­

γος”, ο οικονομολόγος του γαλλικού τηλεοπτικού καναλιού TF1

και ο ανθρωπολόγος Πολ Ζοριόν μιλούν για την κρίση του συ­

στήματος. Με λίγα λόγια, δεν υπήρχε στο τηλεοπτικό πλατό πα­

ρά μόνον ένας άνθρωπος με “πιστεύω” και τέσσερις εκπρόσω­

ποι της Γουόλ Στριτ (όλοι οι υπόλοιποι). Ευχαριστούμε, Πολ

Ζοριόν. Αυτά τα άτομα που διατείνονται ότι εκπροσωπούν θρη­

σκευτικά “πιστεύω” ντροπιάζουν τη θρησκεία τους».

Αυτό με έπεισε ότι η ηθική οπτική γωνία θα ήταν η πιo ενδε­

δειγμένη για να εξετάσουμε τα ζητήματα που, δεδομένης της

αθλιότητας στην οποία βρίσκεται στις μέρες μας η οικονομική

σκέψη, περιμένουν να λυθούν.

Ωστόσο, το ανά χείρας βιβλίο δεν είναι πραγματεία περί ηθι­

κής: αν επέμενα υπερβολικά στην ηθική πλευρά του ζητήματος,

θα απομακρυνόμουν πολύ από αυτό που έθεσα ως σκοπό τού­

της της εργασίας, δηλαδή να σηκώσω την αυλαία για να δείξω

τον κόσμο που μας περιμένει – ή που, αντιθέτως, έχει βαρεθεί

να μας περιμένει. Το θέαμα αξίζει, θαρρώ, τον κόπο, όπως κάθε

φορά που τίθενται ζητήματα που έχουν να κάνουν με το ανθρώ­

πινο είδος!

Page 5: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση
Page 6: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[19]

Ι

Το γενικό πλαίσιο

ΜΕΧΡΙ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΑΤΡΕΞΟΥΜΕ

ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΟΥΜΕ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

Για να θίξουμε το ζήτημα «πού πάμε; τι θα κάνουμε;», οφεί­

λουμε πρώτα να γυρίσουμε αρκετά πίσω. Αφού, αν αναρωτη­

θούμε σε ποια χρονική στιγμή άρχισε η κρίση που βιώνουμε

σήμερα, είμαστε αναγκασμένοι να αναγνωρίσουμε ότι είναι

δύσκολο να απαντήσουμε. Άρχισε, μήπως, το 2007, που ξέ­

σπασε η κρίση των επισφαλών ενυπόθηκων στεγαστικών δα­

νείων; Ή μήπως πολύ πιο πριν, τη στιγμή του χρηματιστηρια­

κού κραχ του 1929, που παρατηρείται μια διαδοχή γεγονότων

παρόμοιων με αυτά που βιώνουμε σήμερα; Άρχισε, μήπως,

την εποχή του Βίσμαρκ; Όταν ο τελευταίος συνειδητοποίησε

ότι το σχέδιο του Μαρξ και των αναρχικών έθετε σε κίνδυνο

τον τύπο αστικής κοινωνίας που υπήρχε τότε, και ότι ήταν

απολύτως απαραίτητο να βρεθούν οι όροι ενός συμβιβασμού

που έμελλε να αποτελέσει ένα έμβρυο σοσιαλδημοκρατίας – τον

προάγγελο του Κράτους Πρόνοιας; Ένα άλλο επεισόδιο που

θα μπορούσε να θεωρηθεί αφετηριακό, από αυτή την άποψη,

είναι η κατάργηση το 1885, στη Γαλλία, της νομικής διάταξης

Page 7: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[20]

του 1629 σχετικά με την «εξαίρεση τυχερών παι γνίων», η

οποία απαγόρευε πρακτικά την κερδοσκοπία, αφού στερούσε

από κάποιον που κέρδισε ένα στοίχημα τη δυνατότητα να

προσφύγει στη δικαιοσύνη σε περίπτωση που αυτός που έχα­

σε αρνούνταν να καταβάλει το διακύβευμα7: από τη στιγμή

που καταργήθηκε αυτή η απαγόρευση άνοιξε, ξαφνικά, το

κουτί της Πανδώρας και πληρώνουμε μέχρι και σήμερα τις

συνέπειες αυτής της μοιραίας πράξης.

Υπάρχουν, λοιπόν, πλείστες όσες «στιγμές» που θα μπορού­

σαμε να θεωρήσουμε εναρκτήριες της σημερινής κρίσης. Θα

ήθελα, όμως, να γυρίσω ακόμα πιο πίσω, καθότι έχω την αίσθη­

ση, η οποία οφείλεται ίσως στο γεγονός ότι έχω σπουδάσει αν­

θρωπολογία και κοινωνιολογία, ότι η κρίση που βιώνουμε –και

στις συνιστώσες της οποίας θα επανέλθω– αποτελεί σημείο κα­

μπής για την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους. Δεν θέλω

να πω ότι το ανθρώπινο είδος θα εκλείψει αναγκαστικά: υπάρ­

χει, όμως, πάντα η πιθανότητα να οπισθοδρομήσει επιστρέφο­

ντας σε πιο πρωτόγονες μορφές πολιτισμού, των οποίων η ται­

νία Μαντ Μαξ 2: Εκδικητής πέρα από τον νόμο (1981), με τις ρα­

κένδυτες ορδές να σκοτώνονται για τα τελευταία αποθέματα

βενζίνης του πλανήτη, προσφέρει ένα εξαιρετικό παράδειγμα.

Θέλω, λοιπόν, να πω απλώς ότι το είδος μας οφείλει, αν θέλει

να επιβιώσει, να επιλέξει τρόπους ζωής αισθητά διαφορετικούς

από τους σημερινούς.

Η ανθρωπότητα έχει βιώσει στη διάρκεια της μακραίωνης

7 Βλ. Jorion, 2011: σ. 198.

Page 8: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[21]

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ιστορίας της μεγάλες καμπές. Μια από αυτές ήταν η μετάβαση

από την Παλαιολιθική περίοδο στη Νεολιθική: η ανακάλυψη

της γεωργίας από τους ανθρώπους που ζούσαν, ως τότε, από το

κυνήγι και τη συλλογή καρπών. Ο άνθρωπος περνάει, τότε, σε

έναν τρόπο ζωής που επιτρέπει στους πληθυσμούς να αυξηθούν

με ρυθμούς πολύ ταχύτερους από πριν. Η βιομηχανική επανά­

σταση αποτελεί μιαν άλλη από αυτές τις κομβικές στιγμές όπου

η ανθρωπότητα ανακαλύπτει έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, που

περνάει σε κάτι άλλο. Πρόκειται για στιγμές ανατροπών, που

είναι ταυτόχρονα, τις περισσότερες φορές, και περίοδοι κοινω­

νικής αναταραχής διότι οι δομές, που υπάρχουν φυσικά, αρχί­

ζουν να τρίζουν, και οι άνθρωποι που ζουν στους κόλπους τους

αισθάνονται τους τριγμούς στην καθημερινή τους ζωή και ως τα

κατάβαθα του είναι τους, με τη μορφή του πόνου ή του ενθου­

σιασμού. Λειτουργεί, πράγματι, στις ανθρώπινες κοινωνίες μια

παρόμοια διαλεκτική ανάμεσα στην κυρίαρχη δομή στα πλαίσια

της οποίας ζούμε, στα αισθήματα που νιώθουμε και στην πίεση

που αυτά τα αισθήματα ασκούν στη δομή, επιβάλλοντας τότε την

αλλαγή της. Οι πρώτοι «σοσιαλιστές», οι σενσιμονιστές, είχαν

περιγράψει θεωρητικά τις διαδικασίες αυτού του τύπου. Ας

ακούσουμε τι λένε οι Σαρλ Ζιντ και Σαρλ Ριστ στις αρχές του

20ού αιώνα: υπάρχει «εναλλαγή οργανικών περιόδων και κρίσι-

μων περιόδων. Οι πρώτες χαρακτηρίζονται από την ενότητα σκέ­

ψης, σκοπού, αισθήματος και δράσης σε μια κοινωνία, οι δεύ­

τερες χαρακτηρίζονται από την αντίφαση ιδεών και αισθημά­

των, από την πολιτική και κοινωνική αστάθεια. Οι πρώτες περίο­

δοι είναι ουσιαστικά θρησκευτικές· στις δεύτερες κυριαρχεί ο

Page 9: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[22]

εγωισμός. Η Μεταρρύθμιση και η Επανάσταση είναι οι δύο

βασικές εκδηλώσεις της εποχής για την οποία μιλάμε»8. Η επο­

χή για την οποία μιλούν οι Ζιντ και Ριστ, εδώ, είναι η δεκαετία

του 1830, αλλά δεν πρέπει να έχουμε καμιά αμφιβολία ότι και η

σημερινή εποχή ανήκει σε αυτές τις κρίσιμες –και ίσως μάλιστα

περισσότερο κρίσιμες από άλλες– περιόδους.

Πράγματι, σήμερα διανύουμε μια περίοδο όπου τα πράγματα

αλλάζουν εκ βάθρων. Θα διαρκέσει αυτή η μετάβαση δέκα, είκο­

σι, πενήντα ή εκατό χρόνια; Δύσκολο να απαντήσουμε. Ορισμέ­

νοι φυσικοί επιστήμονες9 δεν δίνουν παραπάνω από εβδομή­

ντα χρόνια ζωή στον δυτικό πολιτισμό μας, όπως θα δούμε στο

κεφάλαιο VII της ανά χείρας εργασίας10. Πάντως, είναι βέβαιο,

όπως θα δούμε επίσης παρακάτω, ότι, αν επιζήσουμε, η μετάβα­

ση που έχει αρχίσει θα είναι χωρίς προηγούμενο.

Το πιο παράξενο είναι, αναμφίβολα, το γεγονός ότι οι περισ­

σότεροι από μας δεν φανταστήκαμε ποτέ ότι θα μας λάχαινε να

ζήσουμε μια τέτοια καμπή στην ιστορία του ανθρώπινου είδους.

Πράγματι, ζήσαμε σε μια κοινωνία που μας έλεγαν, τις παραμο­

νές της παρούσας κρίσης, ότι είχε πιάσει πλέον το ύψος και την

ταχύτητα πτήσης της, και ότι μπόρεσε να βάλει χωρίς κανένα

πρόβλημα τον αυτόματο πιλότο. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα, αμε­

ρικανός φιλόσοφος ιαπωνικής καταγωγής, είχε εκδώσει στα εί­

8 Gide & Risit, 1909: σ. 2589 Grou, Nottale & Chaline, 2002.10 Βλ. εδώ, σ. 333, «Το τέλος των πολιτισμών από τη σκοπιά των φυσι­

κών επιστημόνων». [Σ.τ.Μ.]

Page 10: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[23]

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

κοσι χρόνια του ένα βιβλίο που έκανε μεγάλο θόρυβο, με θέμα

«το τέλος της Ιστορίας»: The End of History and the Last Man

(1992)11. Ξανάπιανε σε αυτό μια ιδέα που ανέφερε ο Χέγκελ

(1770­1831), αλλά υπό τη μορφή που της είχε δώσει ο Αλε­

ξάντρ Κοζέβ (1902­1968), φιλόσοφος ρωσικής καταγωγής που

έζησε, ουσιαστικά, στη Γαλλία. Σύμφωνα με τη θέση για το τέλος

της ιστορίας θα ερχόταν μια στιγμή –ο Φουκουγιάμα πίστευε το

1992 ότι είχε φτάσει κιόλας– όπου η ιστορία καθαυτήν θα έπαυε

να υπάρχει. Όχι, βέβαια, πως δεν θα υπήρχαν πλέον γεγονότα

(θα υπάρχουν πάντα αυτοκινητικά ατυχήματα, θα υπάρχουν πά­

ντα τέτοιου είδους απρόοπτα στην ανθρώπινη ζωή, εννοείται),

αλλά δεν θα συνέβαιναν πλέον γεγονότα πραγματικά νέα, όσον

αφορά τις συνέπειές τους. Δεν θα βλέπαμε πλέον, στην ανθρώ­

πινη ιστορία, μείζονες μετασχηματισμούς, δεν θα υπήρχαν

πραγματικές καμπές. Ο Αλεξάντρ Κοζέβ υποστήριζε ότι «…το

τέλος του ανθρώπινου Χρόνου ή της Ιστορίας, δηλαδή η τελική

εξαφάνιση του Ανθρώπου καθαυτόν ή του ελεύθερου και ιστο­

ρικού Ατόμου, σημαίνει απλούστατα την παύση της Δράσης με

την ισχυρή έννοια του όρου. Και τούτο πάει να πει, ουσιαστικά:

τέλος των πολέμων και των αιματηρών επαναστάσεων»12. Και

πρόσθετε, επιδεικνύοντας εκπληκτική ικανότητα πρόγνωσης,

σε μια σημείωση του 1958: «…οι Αμερικανοί μοιάζουν με Σο­

βιετοκινέζους που έχουν πλουτίσει, και τούτο σημαίνει ότι οι

11 Ελλ. έκδ.: Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Λιβάνης­Νέα Σύνορα, Αθήνα 1993). [Σ.τ.Μ.]

12 Βλ. Kojève, 1947: σ. 435.

Page 11: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[24]

Ρώσοι και οι Κινέζοι είναι ακόμα φτωχοί Αμερικανοί, που προ­

χωρούν γρήγορα, άλλωστε, προς τον πλουτισμό»13.

Να όμως που, αντίθετα με τον ισχυρισμό περί «τέλους της

ιστορίας», βρισκόμαστε παρά τη θέλησή μας αντιμέτωποι με μια

από αυτές τις μεγάλες καμπές που γνώρισε ο άνθρωπος στη

διάρ κεια της ιστορίας του.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Σε ποια αφετηριακή στιγμή, λοιπόν, πρέπει να τοποθετήσουμε

το πρόβλημα; Ποια καθοριστικότερη αναδρομή στο παρελθόν

μπορούμε να κάνουμε, αν όχι αυτήν που συνίσταται στο να μι­

λήσουμε, αρχίζοντας, για την προέλευση της ζωής; Σίγουρα, εί­

ναι το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για να επιμηκύνουμε

την προοπτική της!

Το ερώτημα: «Από πού έρχονται τα παιδιά;» αφήνεται, ως

γνωστόν, αναπάντητο κατά κανόνα από τους ενήλικες στους

οποίους τίθεται, κι έτσι ξανατίθεται σε κάθε γενιά με τους ίδιους

όρους, χωρίς να προχωρούμε ποτέ προς μια αυθεντική μορφή

εξήγησης. Θα προσπαθήσω, λοιπόν, αρχίζοντας, να απαντήσω

σοβαρά σε αυτό το δύσκολο ερώτημα συνοψίζοντας σε λίγα λό­

για αυτά που η επιστήμη μάς επιτρέπει να πούμε.

Στην αρχή υπάρχει το μη είναι, ένα μη είναι φαινομενικά

κατώτερης ποιότητας, καθότι σβολώδες. Λόγω των ανωμαλιών

13 Στο ίδιο: σ. 437.

Page 12: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[25]

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

του, διασπάται με την παραμικρή ευκαιρία, τουλάχιστον προσω­

ρινά, σε αντίθετα: σε «ύλη» και σε «αντιύλη». Η παρουσία ύλης

και το γεγονός ότι αυτή τείνει, ακολουθώντας διάφορες διαδικα­

σίες, να μετατραπεί σε κάτι άλλο απ’ ό,τι είναι, δημιουργεί αμέ­

σως το πάνω και το κάτω, το δεξιά και το αριστερά, το μπροστά

και το πίσω, το πριν και το μετά. Γενικώς, τίποτε το ιδιαίτερα

θετικό δεν βγαίνει από όλα αυτά. Όμως, από καιρού εις καιρόν,

και σε ορισμένους τόπους, εμφανίζεται «αυτοοργάνωση» και,

από τη στιγμή που αυτή θα αρχίσει, καθώς το ένα πράγμα φέρ­

νει το άλλο, η πολυπλοκότητα γεννάει αυτόματα πολυπλοκότη­

τα. Η οργάνωση παραμένει, ωστόσο, υπό τη διαρκή απειλή μιας

γενικής ροπής προς τη φθορά – που αποκαλείται «εντροπία». Η

αυτοοργάνωση και η εντροπία αναμετριούνται σε μια γιγαντομα­

χία δίχως τέλος. Εμείς, οι φυτικοί και οι ζωικοί οργανισμοί,

αποτελούμε μέρος των άκρως ποικίλων λύσεων που βρήκε η

οργάνωση για να διαιωνιστεί παρά την εντροπία. Ο δρόμος που

επιλέγει είναι, γι’ αυτήν, μια συγκαλυμμένη διαπίστωση της

αποτυχίας της: μια φυγή προς τα εμπρός που συνίσταται στην

πανομοιότυπη αναπαραγωγή των οργανισμών της πριν τους

προλάβει η φθορά και κατορθώσει να τους εξοντώσει. Στο τέ­

λος, οι εν λόγω οργανισμοί καταρρέουν, αναμφίβολα, αλλά οι

μικροί κλώνοι τους ξεφυτρώνουν σε λίγο παντού. Για να επι­

βιώσει ένας οργανισμός στοιχειωδώς εφοδιασμένος με τα απα­

ραίτητα για την επιβίωση οφείλει να αναπαραχθεί γρήγορα.

Ορίστε, λοιπόν, από πού έρχονται τα παιδάκια.

Page 13: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[26]

ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

Η ίδια η ύπαρξή μας ως είδους έχει τόσο πολλά και ποικίλα

χαρακτηριστικά που ένας ανθρωπολόγος που θα μας επισκε­

πτόταν ερχόμενος από άλλον πλανήτη δεν θα περιέγραφε καθό­

λου τα ίδια γεγονότα με έναν σύγχρονο ανθρωπολόγο ή εθνολό­

γο ο οποίος περιγράφει μια κοινότητα που παρατηρεί και στην

οποία δεν ανήκει ο ίδιος. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η πε­

ριγραφή που κάνει ο τελευταίος δεν στέκεται στις λεπτομέρειες

των χαρακτηριστικών που είναι κοινά στην κοινότητα που πα­

ρατηρεί και σε εκείνη από την οποία προέρχεται ο ίδιος: όπως,

για παράδειγμα, το ότι ως άνθρωποι γεννιόμαστε, πεθαίνουμε,

κάνουμε παιδιά, τρώμε, πίνουμε, αφοδεύουμε κ.λπ. Όλα αυτά

δεν τον ενδιαφέρουν: ο σύγχρονος επίγειος ανθρωπολόγος (ή

εθνολόγος) δεν μιλάει γι’ αυτά διότι είναι χαρακτηριστικά αυτο­

νόητα, τόσο για τον ίδιον όσο και για τον αναγνώστη του, διότι

είναι κοινά στα άτομα που θα παρατηρήσει και σε εκείνα στα

οποία απευθύνει τις περιγραφές του. Μόνο οι διαφορές ενδια­

φέρουν τους αναγνώστες του. Και συνεπώς, ό,τι είναι κοινό

στον παρατηρούμενο και στον παρατηρητή παραμένει εντός πα­

ρενθέσεων, αποσιωπάται, ως ευκόλως εννοούμενο για τον κα­

θένα. Εκείνοι που στοχάζονται, λοιπόν, πάνω σε αυτά τα ζητή­

ματα και διερωτώνται «ποιοι είμαστε, αλήθεια;» δεν είναι οι

ανθρωπολόγοι αλλά οι φιλόσοφοι ή οι θεολόγοι των μεγάλων

θρησκειών.

Και σε αυτά, ακριβώς, τα ζητήματα οφείλουμε να εγκύψουμε,

πρώτα για να τα απαλλάξουμε από το περίβλημά τους κι έπειτα

Page 14: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[27]

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

για να τα ξεδιαλέξουμε, ώστε να μπορέσουμε να αναδείξουμε

μεταξύ τους αυτά που μένουν άλυτα και πρέπει να λυθούν.

ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ, ΛΟΙΠΟΝ;

Δεν υπάρχουμε, και να που κάποια μέρα γεννιόμαστε, ζούμε,

κάποιαν άλλη μέρα πεθαίνουμε και, αυτή τη φορά, παύουμε να

υπάρχουμε. Απ’ όσο μπορούμε να γνωρίζουμε: ξεκινάμε από το

μη είναι και καταλήγουμε στο μη είναι.

Ο ελβετός ποιητής Ζαν Βιλάρ (1895­1982) μας το περιέγρα­

ψε αυτό κατά τρόπον απλό και ταυτόχρονα λυρικό στο ποίημά

του Οι τρεις καμπάνες, που έκαναν πασίγνωστο, παλιότερα, η

Εντίθ Πιαφ και το συγκρότημα Compagnons de la chanson:

Χωριό στο βάθος της κοιλάδας

χαμένο, θα ’λεγες, σχεδόν αγνοημένο.

Και να που μέσα στην έναστρη νύχτα

μας έρχεται ένα νεογνό.

Το λένε Ζαν-Φρανσουά Νικό.

Είναι στρουμπουλό, τρυφερό και ροδαλό.

Στην εκκλησία όμορφο μωράκι,

αύριο θα σε βαφτίσουν.

Μια καμπάνα χτυπάει, χτυπάει.

Από αντίλαλο σε αντίλαλο η φωνή της

λέγει στον κόσμο που απορεί:

Page 15: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[28]

«Είναι για τον Ζαν-Φρανσουά Νικό.

Για να υποδεχτούμε μια ψυχή,

ένα λουλούδι που ανοίγει την αυγή,

μόλις μια φλογίτσα αμυδρή,

αδύναμη ακόμη, που ζητεί

προστασία, αγάπη και στοργή…».

Χωριό στο βάθος της κοιλάδας.

Πέρασαν μέρες, νύχτες, διάβηκε ο καιρός.

Και να που μέσα στην έναστρη τη νύχτα,

Μια καρδιά αποκοιμάται, πέθανε ο Φρανσουά,

ότι κάθε σάρκα σαν το χορτάρι είναι

σαν το αγριολούλουδο των λιβαδιών.

Στάχυα, ώριμοι καρποί, μπουκέτα και χερόβολα,

αλίμονο! Μαραίνονται και πάνε…

Δικαιούμαστε όλοι, πράγματι, ένα παραθυράκι ενός αιώνα, το

πολύ. Ενόσω ζούμε, πολλές από τις συμπεριφορές μας εξηγού­

νται από τις φυσικές μας ανάγκες: βρώση, πόση, αφόδευση.

Αποβλέπουν, κατά τρόπον λίγο πολύ άμεσο ή έμμεσο, στην εξα­

σφάλιση της διαιώνισης του είδους μάλλον παρά των ατόμων

που είμαστε, και τούτο λόγω της αποτυχίας που αναφέραμε πα­

ραπάνω: της ανικανότητας της φύσης να εξασφαλίσει την αθα­

νασία των ξεχωριστών ατόμων.

Συνειδητοποιούμε με το πέρασμα των ετών ότι είμαστε πρό­

σωπα. Δεν υπάρχει κάτι το αξιοσημείωτα φυσικό σε αυτό, και οι

Page 16: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

[29]

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

τρόποι αυτοαναπαράστασής μας και αυτογνωσίας μας ποίκιλλαν

πολύ, ανάλογα με τους τόπους και τις ιστορικές περιόδους.

Έρχεται, αναγκαστικά, κάποτε η στιγμή που συνειδητοποιού­

με πλήρως ότι είμαστε θνητοί, και ο λόγος για τον οποίο δεν

θέτουμε άμεσα τέλος, τότε, στη ζωή μας απαιτεί, αναμφίβολα,

εξήγηση.

Ο δρόμος που ανακάλυψε –δεν θα έλεγα: επέλεξε– η ζωή

χαρακτηρίζεται στην πραγματικότητα από την αποτυχία που

αναφέραμε παραπάνω: ως πρόσωπα, δεν είμαστε αθάνατοι. Μα

και τα ζώα γενικώς, άλλωστε –με εξαίρεση ορισμένα μονοκύττα­

ρα–, δεν είναι αθάνατα. Η ζωή διαιωνίζεται για μας, αλλά μόνο

μέσω της αναπαραγωγής και της διαδοχής των γενεών. Ως πρό­

σωπα, εξαντλούμαστε, αλλά κάνουμε παιδιά κατ’ εικόνα μας, τα

οποία μας προβάλλουν, έτσι, στο μέλλον. Ως άτομα, στο τέλος

παύουμε να υπάρχουμε. Διαθέτουμε αυτό το παράθυρο ζωής για

ένα διάστημα, στη διάρκεια του οποίου μπορούμε να ρίξουμε το

βλέμμα μας στον κόσμο και να κάνουμε ορισμένα μικροπράγμα­

τα πριν πάρουμε το καπέλο μας και αποσυρθούμε.

Μπορούμε να φανταστούμε τη ζωή με διαφορετική μορφή.

Θα μπορούσε, για παράδειγμα, ό,τι είναι ζωντανό να παραμένει

αιωνίως ζωντανό, όπως αυτά τα ζωύφια που ζουν αιώνια διότι

διαιρούνται επ’ άπειρον. Θα είχαμε, φυσικά, ατυχήματα –ένα

πιάνο που πέφτει από τον πέμπτο όροφο στο κεφάλι κάποιου,

για παράδειγμα– ικανά να καταστρέψουν την ατομική έμβια μη­

χανή και να προκαλέσουν τον θάνατό της, αφού κάθε μηχανή

μπορεί να καταστραφεί επειδή, ακριβώς, είναι υλική. Μπορού­

με, όμως, να φανταστούμε ότι ένα έμβιο ον θα μπορούσε να

Page 17: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

ΟΤΑΝ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΡΚΕΙ

[30]

ζήσει αιώνια, ότι ο θάνατος δεν θα ήταν ποτέ προγραμματισμέ­

νος, ότι το πεπρωμένο του θα ήταν, απλώς, να συνεχίζει να ζει·

όπως στην περίπτωση του δέντρου που μπορεί, ασφαλώς, να

πέσει εξαιτίας του ίδιου του του βάρους, αλλά πεθαίνει, κατά

κανόνα, κατόπιν εξωτερικών επιθέσεων: αρρώστια, διάφορα

έντομα, κεραυνός. Αλλά αυτό δεν ισχύει για μας, τα ανθρώπινα

όντα: πεθαίνουμε από γεράματα, κι αυτός ο θάνατος είναι γραμ­

μένος στο πρόγραμμα που ρυθμίζει την οργάνωσή μας, στον

γενετικό μας κώδικα, και στη φθορά που παρατηρείται στις δια­

δοχικές αναπαραγωγές του.

Το μόνο που υπάρχει διαρκώς είναι το είδος μας, αν και τα

είδη μπορούν επίσης να εκλείψουν, εννοείται. Και πιστεύω ότι γι’

αυτό, ακριβώς –και όχι, όπως λέγεται ενίοτε, για τη μεταθανάτια

δόξα, την οποία δεν θα είχαν τι να την κάνουν, όπως όλοι μας–,

οι φιλόσοφοι απευθύνονται στον καθένα μας περνώντας πάνω

από τις γενιές, και όχι μόνο στους συγχρόνους τους, με την ελπί­

δα ότι το είδος, όντας αιώνιο, μπορεί κάποτε να τους ακούσει.

Αφετηριακό σημείο του στοχασμού μας πρέπει, λοιπόν, να

είναι το γεγονός ότι η ζωή του ανθρώπου επί της γης εκτυλίσσε­

ται κατ’ αυτόν τον εντελώς ιδιαίτερο τρόπο.

Page 18: Paul Jorion Όταν η οικονομική σκέψη δεν αρκεί Όταν η ...media.public.gr/Books-PDF/9789605660963-0764152.pdf · Η Γαλλική Επανάσταση

Όταν η οικονομική σκέψηδεν αρκεί

Paul Jorion

Πάντα κάποιοι κάθονταν σε γραφεία

και έπαιρναν αποφάσεις. Δεν υπάρχουν απρόσωπες

αγορές παρά μόνον άνθρωποι.

ISBN 978-960-566-096-3

ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 6096

Paul

Jorio

n

Στο αποκορύφωμα της Κρίσης, η σιωπή των οικονομολόγων είναι εκκω-φαντική, όπως άλλωστε και η ανικανότητα των πολιτικών ελίτ και των ιθυνόντων του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Και δικαιολογημένα: είναι ελάχιστοι εκείνοι που μπόρεσαν να προβλέψουν τα γεγονότα που συνέβησαν από το 2007 μέχρι σήμερα. Πώς ήταν δυνατόν να αφηνιάσει σε τέτοιο βαθμό η μηχανή, χωρίς να αντιδράσουν αυτοί που είχαν την εξουσία και τη δυνατότητα να προλάβουν τις αλυσιδωτές καταστροφές που ακολούθησαν; Πώς η οικονομική σκέψη μπόρεσε να πέσει τόσο έξω; Γιατί είναι ανίκανη να βρει λύσεις καινοτόμες και, επιτέλους, αποτελε-σματικές;

Ο διακεκριμένος ανθρωπολόγος-κοινωνιολόγος Paul Jorion σε αυτό το βιβλίο καταλήγει στο αποκαλυπτικό συμπέρασμα ότι η οικονομική «επι-στήμη» δεν είναι επιστήμη, αλλά απλώς μια θεωρία που έως πρόσφατα λιβάνιζε τη «μηχανή συγκέντρωσης του πλούτου», και καταρρίπτει τα κατεστημένα δόγματα διακηρύσσοντας ότι έφτασε πλέον ο καιρός της αλληλεγγύης.

Κυκλοφορούν από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Όταν

η οικ

ονομ

ική σκ

έψη δ

εν αρ

κεί

Ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και ειδικός της διαμόρφωσης των τιμών, ο Paul Jorion (Βρυξέλλες, 1946) εξετάζει, εδώ και πολλά χρόνια, από διαφορετική σκοπιά την οικονομία. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Vrije των Βρυξελλών και τακτικός αρθρογράφος στο οικονομικό φύλλο της Le Monde, προέβλεψε από το 2005, ήδη, την κρίση που έγινε μετέπειτα γνωστή ως «κρίση των επισφαλών ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων (subprimes)» και οδήγησε στην κατάρρευση της αμερικανικής οικονομίας. Διαθέτει πλούσιο συγγραφικό έργο.