ο άλογο χρησιμοποιήθηκε στον πόλεμο από την αρχαιότητα.Στην αρχή για μεταφορά των πολεμιστών, που όμως αφίππευ-αν και πολεμούσαν πεζοί. Αργότερα συγκροτήθηκε οργανωμέ-νο ιππικό και ήταν τμήμα του στρατού. Περίφημο ήταν το θεσ-

σαλικό και το μακεδονικό ιππικό στην αρχαία Ελλάδα. Στο Μεσαίω-να διαπιστώνεται η υπεροχή του ιππικού έναντι του πεζικού με τηγρήγορη κίνηση και τους ταχύτατους ελιγμούς τόσο στην επίθεσηόσο και στην καθυστέρηση της υποχώρησης. Τότε εμφανίζονται καιοι ιππότες. Αργότερα με την εφεύρεση των πυροβόλων όπλων μει-ώνεται η δύναμη του ιππικού και από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τοιππικό αντικαθίσταται από τις μηχανοκίνητες μονάδες που διατη-ρούν όμως ακόμα και σήμερα το όνομα και τους βαθμούς των μονά-δων του ιππικού (ίλη, επιλαρχία, μεραρχία, ταξιαρχία κ.τ.λ.). Οι τελευ-ταίες ηρωικές και άνισες επελάσεις ιππικού ήταν του πολωνικού ιππι-κού ενάντια στις τεθωρακισμένες μεραρχίες των Γερμανών στο Β’Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα ο ελληνικός στρατός διαθέτει μικρέςμονάδες ιππικού για τις παρελάσεις, για απόδοση τιμών και για τηνπροώθηση της αθλητικής ιππασίας.

Ξεκινάμε σε αυτό το τεύχος να παρουσιά-

ζουμε έργα τέχνης που το θέμα τους περι-

λαμβάνει πολεμικές σκηνές, στις οποίες

πρωταγωνιστεί το ιππικό: τα άλογα δηλα-

δή που χρησιμοποιούνται στις μάχες.

τΕΧΝΗ

* Ο Δρ Γιώργος Σιγάλας είναι Ζωγράφος, Σύμβουλος Καλλιτεχνικών Μαθημάτων στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και φίλιππος.

Δ∞ ∞§√°∞ ™Δ√¡ ¶√§∂ª√

Η μάχη τουSan Romano

ÙÔ˘ Paolo Uccello

Γράφει ο Γιώργος Σιγάλας*

Οι καλλιτέχνες ανά τους αιώνες απαθανάτισαν εντυπωσιακές σκη-νές μαχών που πολύ συχνά περιελάμβαναν στη σύνθεσή τους καιιππείς. Η μάχη του San Romano είναι ένα τρίπτυχο, τρία δηλαδή ξεχωρι-στά έργα ζωγραφικής, αλλά με συνέχεια και κοινό θέμα, δημιουρ-γημένο από τον αναγεννησιακό φλωρεντινό ζωγράφο Paolo Uccelloγύρω στα 1435-1455. Το έργο αυτό παραγγέλθηκε από τον Lorenzodei Medici για να διακοσμήσει την κρεβατοκάμαρά του στο παλά-τι του στη Φλωρεντία. Θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα με το ένα τμή-μα, που τιτλοφορείται «Ο Niccolo Mauruzi da Tolendino ανατρέ-πει από τη σέλα του τον Bernandino della Ciarda στη μάχη του SanRomano» (εικ. 1) και σήμερα βρίσκεται στη Φλωρεντία στο μου-σείο Uffizi. Αυτό είναι το τελευταίο στη σειρά και θεωρείται το πιοεπιτυχημένο από τα τρία τμήματα. Τα άλλα δύο έχουν επίσης δια-σωθεί και βρίσκονται το ένα στο Λονδίνο (εικ. 2) και το άλλο στοΠαρίσι (εικ. 3). Ο δημιουργός τους, Paolo Uccello, συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίοτου Vasari για τη ζωή και το έργο διάσημων καλλιτεχνών και θεω-ρείτο μεγάλος και αναγνωρισμένος καλλιτέχνης ήδη από την επο-χή του. Το πραγματικό του όνομα ήταν Paolo di Dono. Δέκα χρό-νων πήγε βοηθός στο εργαστήριο του γλύπτη Lorenzo Ghiberti καιεπειδή είχε ιδιαίτερη ευχέρεια στο να ζωγραφίζει πουλιά και άλλαζώα του έδωσαν το ψευδώνυμο ο Πάολο των πουλιών (uccello σταιταλικά σημαίνει πουλί). Ζωγράφισε πολλά έργα, αλλά έγινε διά-σημος κυρίως με το έργο «Η μάχη του San Romano», στην οποία

T

νο, τα οποία τα βλέπουμε από μπροστά. Στη δεξιά πλευρά του πίνα-κα δύο άλογα από το ιππικό των Σιενέζων είναι σε υποχώρηση καιγι’ αυτό ο καλλιτέχνης τα έχει ζωγραφίσει από τα νώτα τους, οπότεβρίσκονται σε αντιστοιχία με την κίνηση αλλά και με τα χρώματατων αριστερών αλόγων, ένα λευκό και ένα κόκκινο. Είναι σαν τα ίδιαάλογα να μετακινήθηκαν σε μια επόμενη χρονική στιγμή ή σαν τηνκίνηση των ξύλινων αλόγων σε ένα Καρουζέλ. Η επιλογή των στά-σεων αυτών των τεσσάρων αλόγων (δύο δεξιά και δύο αριστερά)δίνει έντονα στον θεατή την ψευδαίσθηση της κίνησης. Κάτω από τα πόδια του κεντρικού αλόγου υπάρχουν άλλα δύο χτυ-πημένα άλογα. Το αριστερό άλογο που ετοιμοθάνατο ανασηκώνειλίγο το κεφάλι του και μαζεύει από τον πόνο τα πόδια του ο καλλι-τέχνης επέλεξε να το χρωματίσει με ένα γκρι-μπλε χρώμα, σαν ναχάνει μαζί με τη ζωή και το χρώμα του, ενώ τα ζωντανά άλογα πουμάχονται τα έχει χρωματίσει με ζωηρά φωτεινά αντίθετα χρώματα(άσπρο-κόκκινο) που δημιουργούν έντονο κοντράστ. Το δεξί πεσμέ-νο άλογο είναι ήδη νεκρό, έχει στο έδαφος ακίνητο το κεφάλι τουκαι σηκωμένα τα πόδια του. Το χρώμα που έχει επιλεγεί σε αυτό τοάλογο είναι γκρι-μπλε σκούρο. Έχει φύγει από τη ζωή, φεύγει καιαπό την προσοχή του θεατή, καθώς είναι σκούρο το χρώμα του. Το κεντρικό λευκό άλογο μαζί με τα δύο πεσμένα σχηματίζουν συν-θετικά ένα νοητό τρίγωνο, μια πυραμίδα, σύμβολο θανάτου. Είναιη συμβολική περιγραφή της ήττας των Σιενέζων.Το ένα οριζόντιο κοντάρι χτυπά τον Σιενέζο ιππότη, αλλά το δεύτε-ρο κοντάρι, το λευκό, στρέφεται διαγώνια προς τα κάτω και έχει ήδη

χτυπήσει τον ξαπλωμένοιππότη, που είναι ακόμηεπάνω στο πεσμένο άλογο.Και εδώ έχουμε μια όμοιασκηνή σε τρεις πράξεις, σεαλληλουχία. Ο ιππότης χτυ-πιέται, ο ιππότης πέφτει καιτελικά ο ιππότης είναι νεκρός.Στη μάχη και στο θάνατοτον ακολουθεί το άλογό του.Το όρθιο άλογο ανασηκώ-νεται ξαφνιασμένο από τοχτύπημα, πέφτει και τέλος,δεξιά, είναι νεκρό. Από τα δύο δεξιά άλογα

που υποχωρούν εντύπωση προκαλεί η κίνηση του κόκκινου αλόγου,που κλωτσά δυνατά με τα δύο πίσω πόδια του. Υποχωρεί αλλά χτυ-πά ακόμα. Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι στα χρονικά τωνΣιενέζων αναφέρεται η μάχη ως δική τους νίκη.Οι ιππότες είναι απρόσωποι. Είναι μέσα στην πανοπλία τους. Ελά-χιστα πρόσωπα διακρίνονται στον πίνακα. Τα άλογα έχουν τον κυρίαρ-χο λόγο.Ο πίνακας δεν έχει σχεδιαστεί με ιδιαίτερες λεπτομέρειες στα επι-

αναπαριστά με μεγάλη πρωτοτυπία και επιτυχημένη σύνθεση σκη-νές της μάχης που διεξήχθη τον Ιούνιο του 1432 μεταξύ των δυνά-μεων της Φλωρεντίας υπό την αρχηγία του Niccolo da Tolendinoενάντια στους Σιενέζουςυπό τον Francesco Piccininoκαι κατέληξε μετά από μάχησώμα με σώμα μιας ολό-κληρης ημέρας σε ήττατων Σιενέζων, αφού συνέ-δραμε και δεύτερη ομάδαφλωρεντινού ιππικού. Στημάχη οι Φλωρεντινοί έρι-ξαν συνολικά 4.000 ιππείς.Ο πρώτος πίνακας δείχνειτην αρχή της μάχης, ο δεύ-τερος την αντεπίθεση τωνΦλωρεντινών και ο τρίτοςτο τέλος με την ήττα τωνδυνάμεων της Σιένας. Στο τρίτο τμήμα του τρίπτυχου (εικ. 1) δεσπόζουν τα άλογα με τουςσιδερόφρακτους ιππότες σε μια ευφυέστατη και μοναδική σύνθεσηπου οργανώνει αισθητικά τη χαοτική κίνηση και δράση μιας πραγ-ματικής μάχης. Στο κέντρο κυριαρχεί το ανασηκωμένο λευκό άλογοτου Bernandino della Ciarda, που δέχεται το φονικό χτύπημα απότο κοντάρι του φλωρεντινού αρχηγού. Αριστερά στον στρατό τωνφλωρεντινών προβάλλουν δύο άλογα, ένα λευκό και ένα καφεκόκκι-

Εικ. 1: Paolo Uccello, «Η μάχη του San Romano», γύρω στα1455, τέμπερα, 182x320 εκ., Galleria Uffizi, Φλωρεντία

Εικ. 2: Paolo Uccello, «Ο Niccolo Mauruzi da Tolendino στη μάχη του San Romano», γύρω στα1455, τέμπερα, 182x320 εκ., National Gallery, Λονδίνο

μέρους στοιχεία του. Τα χρώματα του ήταν πολύ πιο έντονα, αλλάτα υλικά που χρησιμοποίησε ο Uccello οξείδωσαν και μαύρισαν ταχρώματα με την πάροδο του χρόνου. Ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακόσυνθετικά στοιχείο που προσδίδει ένταση και κίνηση είναι τα όρθιακοντάρια. Αυτά είναι μοιρασμένα σε δύο ομάδες. Στα αριστεράκοντάρια που έχουν κίνηση προς τα δεξιά και στα δεξιά που δεί-χνουν να συμπτύσσονται υποχωρώντας.Ο πίνακας χωρίζεται από τους μεγάλους διαγώνιους νοητούς άξο-νες που ξεκινούν από τις τέσσερις γωνίες του. Στο κέντρο ακριβώςτων δύο αλόγων βρίσκεται το κεφάλι του λευκού αλόγου. Ο πίνα-κας χωρίζεται επίσης συνθετικά σε δύο επίπεδα που καθορίζονταιαπό το οριζόντιο κοντάρι. Το κάτω επίπεδο περιλαμβάνει όλα ταάλογα και το πάνω μέρος που παρουσιάζει εκτός των δύο στρα-τών (δεξιά και αριστερά) ένα τοπίο με μια σκηνή κυνηγιού. Αξίζεινα μείνει κανείς σε αυτό το αναπάντεχο στοιχείο. Με μεγάλη μαε-στρία ο Paolo Uccello οδηγεί το μάτι του θεατή πέρα μακριά στολεγόμενο σημείο φυγής της σχεδια-στικής προοπτικής του πίνακα. Τασπασμένα κοντάρια στο έδαφοςακολουθούν τους άξονες τηςπροοπτικής. Οι στρατοί που

το μέγεθός τους μικραίνει προς τα μέσα είναι άλλο ένα στοιχείοπροοπτικής σμίκρυνσης. Ο Uccello μελετούσε πολύ την προοπτι-κή και τη γεωμετρία της. Ξενυχτούσε γι’ αυτό ολόκληρες νύχτες,όπως αναφέρει ο Vasari και εφαρμόζοντάς την στους πίνακές τουεπηρέασε πολλούς σύγχρονους και μεταγενέστερους καλλιτέχνες.Πολλοί μοντέρνοι καλλιτέχνες, κυβιστές και σουρεαλιστές, μελέτη-σαν το έργο του.Γιατί όμως οδηγεί το θεατή μετά από το θόρυβο της μάχης σε έναήρεμο τοπίο με λαγούς και κυνηγούς; Πιθανώς αυτό είναι ένα στοι-χείο συναισθηματικής έντασης και διαφοράς της μάχης με την ηρε-μία, του πολέμου με την ειρήνη. Αυτές τις δύο διαφορετικές σκηνέςτις συνδυάζει ο Uccello με μεγάλη μαεστρία, αλλά το γιατί παραμέ-νει ακόμη ένα μυστήριο. Οι βαλλίστρες είναι ένα κοινό συνθετικόστοιχείο. Αριστερά βλέπουμε τοξότες πολεμιστές να κρατούν υψω-μένες βαλλίστρες. Λίγο πιο πάνω οι κυνηγοί κρατούν κυνηγετικέςβαλλίστρες και σημαδεύουν το λαγό. Οι τρεις ομάδες αλόγων, τα κοντάρια, οι ιππότες και το τοπίο του

κυνηγιού συνθέτουν ένα μοναδικόαριστουργηματικό πίνακα, πλήρη

νοημάτων, συμβολισμών καιπρωτότυπης σύνθεσης.

μÈ‚ÏÈÔÁÚ·ÊÈΤ˜ �ËÁ¤˜- Gombrich, E. H., Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998

- Hollingsworth, M., Η τέχνη στην Ιστορία του Ανθρώπου, Adam Ed., Φλωρεντία, 1989- http://en.wikipedia.org/wiki/The_Battle_of_San_Romano.

Εικ. 3: PaoloUccello, «Η αντεπί-θεση του Michelottoda Cotingola στημάχη του SanRomano», γύρω στα1455, τέμπερα,182x317 εκ., Muséedu Louvre, Παρίσι