ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ

Κατάλογος εικόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Κατάλογος χαρτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Κατάλογος διαγραμμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Συντομογραφίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Πρόλογος στην τρίτη έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Πρόλογος στην αναθεωρημένη έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Πρόλογος στην πρώτη έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1 Μέγας Κωνσταντίνος: Η Νέα Ρώμη και ο χριστιανισμός . . . . . . . . . 35Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2 Οι βαρβαρικές εισβολές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Παράρτημα: Αντιμετωπίζοντας τους Βαρβάρους . . . . . . . . . . . . . . . 72Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

3 Τρεις διαφορετικές στάσεις έναντι των βαρβαρικών εισβολών . . . 751. Αυγουστίνος (354-430) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772. Θεοδώριχος ο Οστρογότθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823. Ανάκτηση της Δύσης: Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) 93Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

4 Εκκλησία και παπισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1091. Η εξέλιξη της εκκλησιαστικής οργάνωσης μέχρι τα τέλη

του 5ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112. Ο μοναχισμός των Βενεδικτίνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1173. Πάπας Γρηγόριος ο Μέγας (590-604) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Επίμετρο: Γρηγόριος και Βενέδικτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

5 Ισλάμ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391. Ο προφήτης Μωάμεθ (π. 570-632) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412. Οι μουσουλμανικές κατακτήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1453. Τα αποτελέσματα των κατακτήσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

6 Οι Φράγκοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631. Το Μεροβίγγειο Βασίλειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682. Η μεταβίβαση της εξουσίας από τους Μεροβίγγειους

στους Καρολίγγειους (639-751) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1793. Καρλομάγνος (768-814) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Επίμετρο: Η αριστοκρατία του πρώιμου Μεσαίωνα . . . . . . . . . . . . . 211Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

7 Ο διαμελισμός της Καρολίγγειας Αυτοκρατορίας . . . . . . . . . . . . . . . 2191. Οι γιοι και οι εγγονοί του Καρλομάγνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2202. Βίκινγκς, Σαρακηνοί και Ούγγροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231Παράρτημα: Η μάχη του Ντυλ (891) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243Επίμετρο: Οι Βίκινγκς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

8 Η Ευρώπη στο τέλος του 9ου αιώνα: Οικονομική επισκόπηση . . . 2511. Εμπόριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2512. Αγροτική οικονομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Επίμετρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Επίμετρο στο Πρώτο Μέρος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

10 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΜΕΣΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ (900-1250) . . . . . . . . . . . . . . . . 293

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

1 Η Σαξονική Αυτοκρατορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305Παράρτημα: Η επίπληξη ενός επισκόπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328Επίμετρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

2 Η παπική μεταρρύθμιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3331. Πριν από τον Γρηγόριο Ζ΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3352. Ο Γρηγόριος Ζ΄ και η ρήξη με την Αυτοκρατορία . . . . . . . . . . . . 3413. Πόλεμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352Παράρτημα: Το βλέμμα της σωφροσύνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

3 Ο μοναχισμός κατά τον 11ο και τον 12ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . 367Παράρτημα: Ένα από τα θαύματα του Αγίου Βερνάρδου . . . . . . . . 386Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

4 Ανάκτηση και απώλεια των Ιεροσολύμων: Οι τρεις πρώτεςσταυροφορίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389Επίμετρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

5 Φεουδαρχική μοναρχία και το Γαλλικό Βασίλειο (1066-1223) . . . . 413Παράρτημα: Ένας καταστατικός χάρτης του Φιλίππου Αυγούστου 435Επίμετρο: Επεξηγηματικό σημείωμα για τη φεουδαρχία . . . . . . . . . 436Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

6 Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α΄ Βαρβαρόσσα (1152-1190) . . . . . 4431. Γερμανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4462. Ιταλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4533. Εκδίκηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474

7 Η Εκκλησία σε κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4751. Ιννοκέντιος Γ΄ (1198-1216): Ορθόδοξη μεταρρύθμιση . . . . . . . 4772. Άγιος Φραγκίσκος (1182-1226): Έμπνευση και αυθεντία . . . . . 489Παράρτημα 1: Ο αρχάριος που ήθελε ένα ψαλτήρι . . . . . . . . . . . . . 502Παράρτημα 2: Προσηλυτισμός χωρίς δάκρυα . . . . . . . . . . . . . . . . . 503Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / 11

8 Η νέα εποχή της μοναρχίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5071. Φρειδερίκος Β΄ (1197-1250) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5102. Λουδοβίκος Θ΄ (1226-1270) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534

9 Η Ευρώπη στα μέσα του 13ου αιώνα: Οικονομική επισκόπηση . . 535Επίμετρο: Δημογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556

Επίλογος: Οι Μογγόλοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564

Επίμετρο στο Δεύτερο Μέρος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575

12 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ

ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

Με αφετηρία την ανάρρηση του Κωνσταντίνου στον αυτοκρατορικόθρόνο και τον προσηλυτισμό του στο χριστιανισμό, στο κεφάλαιο αυτόπαρουσιάζουμε ένα κεντρικό θέμα του βιβλίου, που αφορά τη σχέσηΕκκλησίας και Κράτους. Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τονΚωνσταντίνο –μιας «Νέας Ρώμης»– προσέφερε στη Ρωμαϊκή Αυτο-κρατορία ένα ισχυρό, στρατηγικό οχυρό στην Ανατολή, από όπουμπορούσε να ελέγχει την ανατολική Μεσόγειο. Παρότι προσφυώςακολουθούσε δημόσια μια πολιτική που άφηνε ικανοποιημένους τόσοτους παγανιστές όσο και τους χριστιανούς, ο Κωνσταντίνος απέδωσετην πολιτική του επιτυχία στον Χριστό και ασπάστηκε μία κατ’ ουσίανμειοψηφική θρησκεία (αν και βαφτίστηκε μόνο όταν βρέθηκε στην επι-θανάτια κλίνη του). Ο Κωνσταντίνος έκρινε επιβεβλημένη την προσω-πική του παρέμβαση για να εξασφαλίσει την ενότητα στο εσωτερικότης Χριστιανικής Εκκλησίας. Προς τούτο, συγκάλεσε την Α΄ Οικουμενι-κή Σύνοδο στη Νίκαια, με τον ίδιο μάλιστα στην προεδρία. Η παρέμβα-ση του Κωνσταντίνου στις εκκλησιαστικές υποθέσεις ήγειρε θεμελιώδηζητήματα όσον αφορά τα όρια ανάμεσα στην αυτοκρατορική και εκκλη-σιαστική δικαιοδοσία.

Σημαντικές χρονολογίες

306 Ο Μέγας Κωνσταντίνος αναγορεύεται Καίσαρας, κύριος της Γα-λατίας και της Βρετανίας

312 Μάχη της Μουλβίας Γέφυρας – Ο Κωνσταντίνος κύριος της Ρώ-μης και του δυτικού τμήματος της Αυτοκρατορίας

316 Ο Κωνσταντίνος καταδικάζει τους Δονατιστές ως αιρετικούς

324 Ο Κωνσταντίνος μονοκράτορας σε Ανατολή και Δύση325 Ίδρυση της Κωνσταντινούπολης – Ο Κωνσταντίνος συγκαλεί και

προεδρεύει στην Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας326 Ο Κωνσταντίνος διατάσσει τη θανάτωση της γυναίκας του και του

γιου του336 Θάνατος του Αρείου337 Θάνατος του Κωνσταντίνου1204 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους1453 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους

Ο Κωνσταντίνος ο Μέγας ανακηρύχθηκε διά βοής Καίσαρας από τα αυ-τοκρατορικά στρατεύματα στην Υόρκη, μετά το θάνατο του πατέρα του το306. Το έτος εκείνο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κυβερνιόταν από δύο αυτο-κράτορες (augusti) και δύο κατώτερους αξιωματούχους (caesares), ενώ ηχριστιανική θρησκεία ήταν απαγορευμένη. Η σφαίρα επιρροής του Κων-σταντίνου ήταν η Γαλατία και η Βρετανία, εντέλει όμως έγινε μονοκράτο-ρας, συμμάχησε με τους χριστιανούς και ασπάστηκε μάλιστα τη θρησκείατους. Το 312 είχε ήδη επικρατήσει επί ενός αντιπάλου του, του Μαξέντιου,στη μάχη της Μουλβίας Γέφυρας, νίκη που τον κατέστησε κύριο της Ρώ-μης και ολόκληρης της Δύσης· ο ίδιος απέδωσε τη νίκη του σε ένα όραμα,που τον προέτρεπε να πολεμήσει ο στρατός του υπό το έμβλημα τουσταυρού. Το 324 είχε πια κατισχύσει επί όλων των αντιπάλων του και είχεγίνει μονοκράτορας σε Ανατολή και Δύση – διατήρησε το αξίωμα αυτό μέ-χρι το θάνατό του το 337. Ήταν προληπτικός αλλά και σκληρός άνθρω-πος –στη Γαλατία είχε προκαλέσει σοκ στην κοινή γνώμη, ρίχνοντας τουςβάρβαρους βασιλείς στα θηρία μαζί με χιλιάδες ακολούθους τους, ενώ το326 διέταξε τη θανάτωση της συζύγου και του γιου του– χωρίς κανένα φι-λοσοφικό στοιχείο στο χαρακτήρα του. Παρ’ όλα αυτά, η βασιλεία του θε-ωρείται καθοριστική για την ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Διότιήταν εκείνος που ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη, τη Νέα Ρώμη της Ανα-τολής· και ήταν επίσης εκείνος που θα γινόταν ο πρώτος χριστιανός αυτο-κράτορας, αλλά και αυτός που πρώτος θα έθετε το θεμελιώδες πρόβλημαπου θα απασχολούσε το σύνολο της μεσαιωνικής ιστορίας και αφορούσετη σχέση ανάμεσα στην Εκκλησία και στο Κράτος.

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε ένα ορόσημο για την εξέλι-ξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Καθώς η Ρώμη δεν ήταν πια βολικήπρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, χρειαζόταν μια Νέα Ρώμη,

36 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

σε πιο στρατηγική θέση, για την επείγουσα υπεράσπιση της Αυτοκρατο-ρίας από τους Βαρβάρους. Τα βόρεια σύνορα κατά μήκος του Ρήνου καιτου Δούναβη και τα ανατολικά σύνορα με την Περσία τελούσαν υπό τονδιαρκή κίνδυνο επιθέσεων, οπότε ήταν απαραίτητο να έχει ο αυτοκράτο-ρας ένα στρατηγείο από το οποίο θα μπορούσε να στείλει αποτελεσμα-τικά και γρήγορα βοήθεια σε κάθε απειλούμενη περιοχή. Η Ρώμη δενεξυπηρετούσε καθόλου αυτόν το σκοπό· η κεντρική θέση της σήμαινεαπλώς ότι βρισκόταν εξίσου μακριά από όλες τις παραμεθόριες επαρ-χίες. Ήταν όμως αδύνατον να βρεθεί οποιοδήποτε στρατηγικό κέντροκατάλληλο για τη διεύθυνση εκστρατειών και στον Ρήνο και στον Ευφρά-τη. Προς το τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ. είχε αναδειχτεί λοιπόν η ανάγκηύπαρξης δύο αυτοκρατόρων και δύο αυτοκρατορικών στρατηγικών κέ-ντρων, ενός στην Ανατολή και ενός στη Δύση, για να είναι εφικτή η απο-τελεσματική υπεράσπιση του συνόλου της επικράτειας της ΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας. Στη Δύση, το στρατηγείο του αυτοκράτορα βρισκότανσυνήθως στη βόρεια Ιταλία, στο Μιλάνο ή στη Ραβέννα, χωρίς αυτό ναπροκαλεί κάποια ιδιαίτερη δυσκολία στο να παραμένει η Ρώμη ως πρό-σθετη πρωτεύουσα. Στην Ανατολή τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Χρει-αζόταν μια Νέα Ρώμη και ο Κωνσταντίνος την ίδρυσε.

Ο τόπος που επέλεξε ο Κωνσταντίνος ήταν μια ελληνική πόλη πουονομαζόταν Βυζάντιο και η οποία, έπειτα από πολλές μεταπτώσεις, είχεσε μεγάλο βαθμό καταστραφεί από τον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο.Το 325 είχε πια παρακμάσει σε απλό ψαροχώρι. Ο Κωνσταντίνος επέλε-ξε το συγκεκριμένο σημείο διότι επιθυμούσε να θεμελιώσει τη Νέα Ρώμηεκεί όπου έστεκε άλλοτε η Τροία. Εξαρχής σχεδίασε την πόλη σε τερά-στια κλίμακα (325). Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, χάραξε οίδιος τα σύνορά της με το ακόντιο στο χέρι, ακολουθώντας ένα όραμαστον ουρανό. Σαράντα χιλιάδες γότθοι foederati1 εργάστηκαν για τηνανέγερση των κτιρίων, ενώ η Ελλάδα επιδόθηκε σε εξονυχιστική αναζή-τηση έργων τέχνης, όπως η Στήλη των Όφεων στους Δελφούς (είχε ήδηηλικία οχτακοσίων ετών), που θα κοσμούσαν την πόλη και θα την έκαναννα φαίνεται, όπως η Ρώμη, το κέντρο του αρχαίου κόσμου. Μέσα σε μιαπενταετία, η Νέα Ρώμη ήταν πια αρκετά αναπτυγμένη, για να μπορεί ναχρησιμοποιηθεί ως πρωτεύουσα. Είχε οικοδομηθεί ουσιαστικά ως αντί-γραφο της αρχαιότερης ομολόγου της. Είχε και αυτή τον δικό της ιππό-δρομο με δύο παρατάξεις, τους Πράσινους και τους Βένετους, είχε τουςδικούς της επτά λόφους, τη δική της Αγορά και Σύγκλητο, τους δικούς τηςαξιωματούχους υπεύθυνους για τα οικονομικά και την πραιτοριανή

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 37

φρουρά της. Ως τεκμήριο ότι η Παλαιά και η Νέα Ρώμη παρέμεναν τμήματης ίδιας Αυτοκρατορίας, στην καθεμία είχε την έδρα του ο ένας από τουςδύο υπάτους που εκλέγονταν κάθε χρόνο.

Επιμείναμε στην ομοιότητα Παλαιάς και Νέας Ρώμης διότι δεν ήτανσε καμία περίπτωση πρόθεση του Κωνσταντίνου να γίνει η πόλη τουπρωτεύουσα μιας νέας Αυτοκρατορίας. Ήταν μια νέα πρωτεύουσα τηςπαλαιάς Αυτοκρατορίας. Οι ιστορικοί, για λόγους πρακτικούς, ονομάζουντο ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, το οποίο δεν κατέρρευσε με τιςβαρβαρικές εισβολές και επιβίωσε μέχρι το 1453, «Βυζάντιο». Η σύμβα-ση αυτή είναι χρήσιμη, δεν πρέπει όμως να αποκρύψει το γεγονός ότι οιελληνόφωνοι πολίτες της πρωτεύουσας του Κωνσταντίνου αυτοαποκα-λούνταν Ρωμαίοι. Αντίστοιχα, η Αυτοκρατορία τους ήταν «Ρωμαϊκή» καιη Εκκλησία τους, την οποία σήμερα ονομάζουμε Ελληνική ή Ελληνορθό-δοξη, ονομάζεται μέχρι και σήμερα «Ρωμαϊκή».

Υπήρχαν φυσικά και διαφορές ανάμεσα στην Παλαιά και στη Νέα Ρώ-μη. Η Νέα Ρώμη δεν διέθετε ισχυρές παγανιστικές παραδόσεις και εξαρ-χής ο στόχος ήταν να μη φιλοξενεί κανέναν παγανιστικό ναό αλλά να εί-ναι αμιγώς χριστιανική. Ούτε διέθετε τις δημοκρατικές παραδόσεις τηςΠαλαιάς Ρώμης· το αυτοκρατορικό ανάκτορο αποτελούσε κεντρικό γνώ-ρισμα της Νέας Ρώμης και ήταν σχεδιασμένο για να προκαλεί δέος. Τον1ο και τον 2ο αιώνα μ.Χ. οι αυτοκράτορες υπερηφανεύονταν ότι ήταναπλώς οι πρώτοι πολίτες της Ρώμης, όμως από τον 3ο αιώνα είχαν αρχί-σει να καλλιεργούν μια πιο ανατολίτικη μυστικιστική ατμόσφαιρα αυτο-κρατορίας. Φορούσαν δημοσίως διάδημα και ντύνονταν με όλο και πιοπλούσια, χρυσοποίκιλτα ενδύματα, φορτωμένα με κοσμήματα. Παραχω-ρούσαν μεγαλοπρεπείς ακροάσεις όλο επισημότητα, ενώ όσοι είχαν τηντιμή να τύχουν ακρόασης παρουσιάζονταν στον αυτοκράτορα γονυπε-τείς. Στη Ρώμη, τον τόπο όπου ο Βρούτος είχε δολοφονήσει τον ΙούλιοΚαίσαρα, μια τέτοια adoratio θα φάνταζε παράταιρη, οπότε αυτοκράτο-ρες όπως ο Διοκλητιανός περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνουτους μακριά από την πρωτεύουσα, σε τόπους όπως η Νικομήδεια. Μετην ίδρυση της Νέας Ρώμης, τέτοιου είδους συνήθειες της αυλής μπο-ρούσαν να επιστρέψουν στην πρωτεύουσα.

Η μεγαλύτερη διαφορά, ωστόσο, ήταν ότι η Νέα Ρώμη είχε ένα λόγούπαρξης, τον οποίο η Παλαιά Ρώμη είχε πια απολέσει. Η Νέα Ρώμη, τοΒυζάντιο, ήταν ένα στρατηγικό οχυρό στο κέντρο της Ανατολικής Αυτο-κρατορίας, στη δυτική ακτή του Βοσπόρου, στην Προποντίδα. Ήλεγχε τοπέρασμα από την Ευρώπη στην Ασία και από τη Μαύρη Θάλασσα στη

38 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 39

™·ÌÔ

ıÚ¿

ÎË

ÿÌ‚Ú

Ô˜

§‹Ì

ÓÔ˜

∂§§∏

™¶O

¡ΔO

™

μO™¶OƒO™

∞π°

∞πO

¶∂§

∞°O

™

£∞

§∞™™

∞ Δ

OÀ

ª∞

Ļ

∞ƒ

∞

ªπ∫

İ

∞™π

∞

ª∞

Àƒ∏

£∞

§∞™™

∞

ª·

ÚÌ·

Ú¿

˜

∫ˆ

ÓÛÙ·

ÓÙÈÓ

Ô‡Ô

ÏË

£∞

§∞™™

∞ Δ

OÀ

ª∞

Ļ

∞ƒ

∞

Δ›¯

Ë£

ÂÔ‰Ô

Û›Ô

˘

Δ›¯

Ë

∫ˆ

ÓÛÙ·

ÓÙ›Ó

Ô˘∞

Á›·

™ÔÊ

›·

ÃÚ˘Û

fiÓ ∫¤Ú·˜

μfiÛÔÚÔ˜

∞˘Ù

ÔÎÚ

·ÙÔ

ÚÈÎ

fi¶

·Ï¿

ÙÈ

0 015

0 ¯Ï

Ì.100

Ì›ÏÈ

·

ΧΑ

ΡΤ

ΗΣ

2Κ

ωνσ

ταντ

ινού

πολ

η

Μεσόγειο και μπορούσε να αποτελέσει βάση για τα στρατεύματα πουφύλασσαν τα σύνορα με την Περσία, αλλά και τον Δούναβη. Αποτελούσεεπίσης ναυτική βάση, από την οποία μπορούσε να ελέγχεται ολόκληρη ηανατολική Μεσόγειος. Οικοδομήθηκε για να είναι ανθεκτική σε πολιορ-κίες, τις οποίες πράγματι θα γνώριζε. Με εξαίρεση τον μισό αιώνα πουακολούθησε την Άλωση από τους Βενετούς κατά την τέταρτη σταυροφο-ρία του 1204, το Βυζάντιο έμεινε απόρθητο μέχρι το 1453, όταν ο τελευ-ταίος ρωμαίος αυτοκράτορας έπεσε μαχόμενος στο ρήγμα που είχανπροκαλέσει οι Τούρκοι στα τείχη του. Μέχρι τότε, παρέμενε το ανατολικόανάχωμα της χριστιανικής Ευρώπης και η αναγκαία προϋπόθεση τηςεπιβίωσής της. Ο λόγος για τον οποίο οι μουσουλμάνοι δεν κατακυρίευ-σαν τα Βαλκάνια και δεν προήλασαν προς τη Βιέννη πριν από τον 15οκαι τον 16ο αιώνα ήταν ότι επί οχτακόσια χρόνια το Βυζάντιο, η πόλη τουΜεγάλου Κωνσταντίνου, έφραζε το δρόμο τους.

Πιο σημαντικό και από την ίδρυση της πόλης, ωστόσο, ήταν το γεγο-νός ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που ασπά-στηκε το χριστιανισμό. Πρόκειται για καθοριστική στροφή της αυτοκρατο-ρικής πολιτικής, η οποία ήταν βέβαιο ότι θα συναντούσε αντίσταση, ιδίωςαπό τις άρχουσες τάξεις. Διότι ο χριστιανισμός δεν ήταν μόνο μια ανατολι-κή θρησκεία, αλλά και μια νέα θρησκεία. Δεν ήταν η θρησκεία ενός συγκε-κριμένου λαού, διότι, παρά το γεγονός ότι είχε γεννηθεί μεταξύ τωνΕβραίων, οι εβραϊκές αρχές τον είχαν αποκηρύξει. Οι αξιώσεις του χρι-στιανισμού ήταν ακραίες και δεν άφηναν κανένα περιθώριο ανοχής. Οιχριστιανοί πίστευαν ότι έχουν το μονοπώλιο της αλήθειας και ότι ήταν συ-νεπώς καθήκον τους να προσηλυτίζουν τους μη χριστιανούς. Οι περισσό-τεροι προσήλυτοι ήταν Έλληνες και η παρουσία τους ήταν ισχυρότερηστις πόλεις, ιδίως στις τάξεις των τεχνιτών και των δούλων – κάτι ιδιαίτεραεπαχθές για τις οικογένειες συγκλητικών της Ρώμης. Ακόμα πιο ανησυχη-τικό ήταν το γεγονός ότι η θρησκεία αυτή εξαπλωνόταν ραγδαία και ανέ-βαινε ταχύτατα την κοινωνική ιεραρχία, με τους δούλους να μεταδίδουντον ιό της μυστηριώδους αυτής θρησκείας στις αφέντισσές τους. Ειδικάαυτοί οι προσηλυτισμοί προκαλούσαν μεγάλη ενόχληση. Οι χριστιανοίδεν νοιάζονταν με τι λογής ανθρώπους συναναστρέφονταν, αρκεί να ήτανκαι αυτοί χριστιανοί, ενώ ήταν αδύνατον να μιλήσει κανείς λογικά μαζίτους. Και πώς μπορούσε άλλωστε, από τη στιγμή που επέμεναν ότι έναςάνθρωπος που είχε καταδικαστεί σε θάνατο από έναν ρωμαίο κυβερνήτηστην Παλαιστίνη ήταν θεός; Σε όλους όσοι δεν την κατανοούσαν, η νέαθρησκεία φάνταζε προληπτική, υπερσυναισθηματική και επαναστατική.

40 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Ο Τάκιτος, για παράδειγμα, είχε κατηγορήσει τους χριστιανούς ότι τουςδιακρίνει «μίσος για το ανθρώπινο γένος» (odium generis humani), κα-θώς έδειχναν να απολαμβάνουν την απόρριψη καθιερωμένων πεποιθή-σεων και συμβάσεων της πολιτισμένης κοινωνίας και να τοποθετούν τασυμφέροντα της θρησκείας τους πιο πάνω ακόμα και από αυτά του κρά-τους. Μπορεί οι περισσότεροι καλλιεργημένοι και μορφωμένοι άνθρωποινα είχαν τις αμφιβολίες τους σχετικά με το κατά πόσο οι θεοί του παγανι-σμού ήταν αληθινοί, συμμορφώνονταν όμως με τις καθιερωμένες θρη-σκευτικές πρακτικές, διότι η στάση αυτή ήταν προς το συμφέρον της κοι-νωνίας. Οι χριστιανοί όμως ποτέ δεν θα ενδιαφέρονταν για το raisond’état. Υπήρχαν όντως χριστιανοί που υπηρετούσαν την Αυτοκρατορία,είτε στο στρατό είτε στις δικαστικές αρχές, όμως ανά πάσα στιγμή ελλό-χευε ο κίνδυνος να γίνουν αντιρρησίες συνείδησης. Αρνούνταν να θυμιατί-σουν το βωμό του αυτοκράτορα· μάλιστα, ένας χριστιανός στρατιώτης είχεφτάσει στο σημείο να αρνηθεί να φορέσει δάφνινο στεφάνι με την ευκαιρίαενός donativum,2 παρότι η άρνηση αυτή επέφερε τη θανατική ποινή.

Αυτό που εξόργιζε ακόμα περισσότερο τις παγανιστικές αρχές ήταν ότιοι χριστιανοί τα έπαιρναν όλα τόσο, μα τόσο σοβαρά. Θεωρούσαν ότιεπειδή κάποιος θυμιατίζει το βωμό ενός αυτοκράτορα σημαίνει ότι πι-στεύει κιόλας στη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα, ενώ στην πραγματι-κότητα απλώς τηρούσε τις κοινωνικές συμβάσεις. Οι μορφωμένοι παγα-νιστές ήταν πρόθυμοι να συγκαλύπτουν το σκεπτικισμό τους, για να μηδιαταράσσουν τις πεποιθήσεις των μαζών, όμως οι χριστιανοί θεωρού-σαν αμάρτημα να αφήνουν τα πλήθη να αυταπατώνται μακαρίως. Κήρυτ-ταν το μήνυμά τους «σε υφαντές, γναφιάδες και υποδηματοποιούς».

Δεν απευθύνομαι σε εκείνους που έχουν σπουδάσει στις βιβλιοθήκες[έγραφε ο Τερτυλλιανός]· απευθύνομαι σε εσάς τους υπολοίπους, στιςαπλές, αδαείς ψυχές, που τα μόνα που γνωρίζουν είναι όσα μπορεί νααρπάξει κανείς από τους δρόμους και τα καπηλειά.

Οι χριστιανοί αγαπούσαν τόσο τους συνανθρώπους τους, που ήθελαννα «σώσουν» τις μάζες. Αυτό ήταν που εξόργιζε τόσο τον Τάκιτο: ηασφάλεια του κράτους προϋπέθετε να μην ξεσηκώνονται οι μάζες. Οιχριστιανοί όμως ήταν περισσότερο αφοσιωμένοι στη θρησκεία τους πα-ρά στο κράτος.

Τούτων δοθέντων, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ορισμένοιαυτοκράτορες εξαπέλυσαν διωγμούς κατά των χριστιανών. Υπήρχαν

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 41

μακρές περίοδοι κατά τις οποίες η Εκκλησία είχε την ησυχία της και άλ-λες συντομότερες, για παράδειγμα επί Αλέξανδρου Σεβήρου (222-235),όπου οι χριστιανοί κατείχαν ακόμα και κορυφαίες θέσεις στην αυλή· κάθεφορά όμως που η ασφάλεια της Αυτοκρατορίας απειλούνταν, η υπό όρουςστήριξη που προσέφεραν οι χριστιανοί στις επιδιώξεις του «ανθρώπινουγένους» συνοδευόταν από διωγμούς και γενική κατακραυγή. Οι διωγμοίόμως το μόνο που κατάφερναν ήταν να υποδαυλίζουν το φανατισμό. ΗΑποκάλυψις του Ιωάννη, που παρουσιάζει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως«το θηρίο», είναι ένα μόνο παράδειγμα του αποκαλυπτικού ζήλου πουπροκαλούσαν οι διωγμοί. Το magisterium3 της Εκκλησίας καταδίκαζε τονεθελούσιο και επιδιωκόμενο μαρτυρικό θάνατο, με πενιχρά όμως αποτε-λέσματα. Ο Ευσέβιος, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, καταγράφει την περί-πτωση τριών χριστιανών, που ζούσαν στην επαρχία, και

κάκιζαν τους εαυτούς τους για την αμέλεια και τη ραθυμία τους, διότιολιγωρούσαν και δεν έσπευδαν να εξασφαλίσουν το στέφανο του μαρ-τυρίου, παρότι οι καιροί τον προσέφεραν σε όλους όσοι τον ποθούσανμε ουράνια επιθυμία. Αφού το συζήτησαν μεταξύ τους, όμως, κίνησανγια την Καισαρεία, και εκεί εμφανίστηκαν ενώπιον του δικαστή και έτυ-χαν του προδεδηλωμένου τέλους τους [του μαρτυρικού θανάτου].4

Πρόσθετες αποδείξεις για το ζήλο με τον οποίο ορισμένοι χριστιανοίυποδέχτηκαν αυτή την τελευταία περίοδο διωγμών (302-305) συναντάμεστην περίπτωση του Ανδρόνικου. Ο δικαστής διέταξε να βάλουν με τηβία στο στόμα του τα ειδωλόθυτα, για να μη χρειαστεί να υποστεί τηνποινή του μαρτυρικού θανάτου.

«Είθε να βρεις την τιμωρία σου, αιμοσταγή τύραννε, εσύ και όσοι σουέδωσαν την εξουσία να με μολύνεις με τις ανόσιες θυσίες σου!» ούρ-λιαξε ο Ανδρόνικος. «Μια μέρα θα μάθεις τι κακό διέπραξες σε βάροςτων δούλων του Θεού». «Καταραμένο κάθαρμα», απάντησε ο δικα-στής. «Τολμάς να καταριέσαι τους αυτοκράτορες που χάρισαν στονκόσμο τόσο μακρά και ισχυρή ειρήνη;» «Έχω καταραστεί και θα κατα-ριέμαι», ήταν η απάντηση, «αυτές τις μάστιγες, αυτούς τους αιμοστα-γείς που έφεραν τα πάνω κάτω στον κόσμο».5

Παρ’ όλα αυτά, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ασπάστηκε το χριστιανι-σμό. Οι ιστορικοί που έχουν εστιάσει στο φανατισμό του χριστιανισμού

42 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

και θεωρούν ότι ο Ανδρόνικος εκπροσωπούσε τον τυπικό χριστιανόέχουν, όχι παράλογα, αμφισβητήσει την ειλικρίνεια του Κωνσταντίνου νασυνταχθεί με τους σκοπούς τους. Όμως, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι οΚωνσταντίνος ήταν ειλικρινής ως προς τη θρησκεία του, και ο λόγος γιατον οποίο δεν τον τρόμαζε ο χριστιανισμός ήταν ότι η σφαίρα επιρροήςτου ήταν στη Δύση, όπου οι διωγμοί ήταν πολύ λιγότεροι και όπου κατάσυνέπεια ο χριστιανισμός είχε λιγότερα στοιχεία μαρτυρικού φανατισμού.

Ο Κωνσταντίνος ήταν πεπεισμένος ότι ο Θεός τού είχε χαρίσει την Αυ-τοκρατορία –ο Norman Baynes το απέδειξε με βάση τις επιστολές του–και προς το τέλος της ζωής του έφτασε στο σημείο να είναι πεπεισμένοςότι ο μοναδικός λόγος για τον οποίο είχε νικήσει στη μάχη της ΜουλβίαςΓέφυρας, κατορθώνοντας έτσι να ανατρέψει τον έναν από τους τέσσεριςαυτοκρατορικούς αντιπάλους του, ήταν η θεϊκή παρέμβαση. Νόμιζε ότι οΧριστός τού είχε ζητήσει να φτιάξει ένα λάβαρο όπως το Χριστόγραμμαπου είχε δει στον ουρανό· και ήταν πεπεισμένος ότι αυτό το λάβαρο(labarum) του είχε χαρίσει τη νίκη. Παρότι η ιστορική ακρίβεια του περι-στατικού αμφισβητείται, έχει μια συμβολική σημασία· διότι, τον επόμενοχρόνο, όταν έπεισε έναν από τους εναπομείναντες συνδιοικητές του ναδείξουν ανοχή στο χριστιανισμό, ο λόγος που επικαλέστηκε ήταν ότι«έτσι η υπέρτατη θεότητα, στη λατρεία της οποίας αφιερώνουμε ελεύθε-ρα τους εαυτούς μας, θα συνεχίσει να προσφέρει την εύνοια και την ευ-εργεσία της προς εμάς».

Φυσικά, θα ήταν αδύνατον να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη, αν εκδή-λωνε ανοιχτά τη χριστιανική πίστη του. Οι χριστιανοί ήταν μια μικρή μειο-ψηφία, ενώ στην αριστοκρατία της συγκλήτου, στα δημόσια αξιώματακαι στο στρατό κυριαρχούσαν οι παγανιστές. Ο Κωνσταντίνος κρατούσελοιπόν την πίστη του σαν ένα είδος κοινού μυστικού. Αποκάλυπτε ιδιωτι-κά την πίστη του σε αξιωματούχους που ήταν επίσης χριστιανοί, δημό-σια όμως τα λόγια και τα έργα του επέτρεπαν διαφορετικές ερμηνείες.Δεν αναφερόταν στον Χριστό, αλλά στην «ανώτατη θεότητα». Βαφτίστη-κε επίσημα μόνο όταν βρέθηκε στην επιθανάτια κλίνη του. Διατήρησε τοναυτοκρατορικό τίτλο του pontifex maximus,6 αν και ποτέ δεν άσκησε ταιερατικά καθήκοντα αυτού του παγανιστικού αξιώματος, που διατηρήθη-κε μόνο στη Ρώμη και όχι στην Κωνσταντινούπολη. Ένα από τα πλεονε-κτήματα της νέας πρωτεύουσας ήταν ότι επέτρεπε στον Κωνσταντίνο ναέρθει σε ρήξη με τις θρησκευτικές παραδόσεις της παγανιστικής Ρώμης.Ακόμα και σε αυτό όμως ήταν προσεκτικός και δεν εκδήλωνε με υπερβο-λή τη χριστιανική του πίστη, για να μην υπονομεύσει τη θέση του. Χαρα-

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 43

κτηριστική της δημόσιας στάσης του ήταν η στήλη που ανάρτησε προςτιμήν του στη νέα πρωτεύουσα. Στη στήλη έστεκε ένα αρχαιοελληνικόάγαλμα του Απόλλωνα Ήλιου, όμως το κεφάλι είχε αντικατασταθεί απόαυτό του Κωνσταντίνου εστεμμένου με ένα ακτινωτό στέμμα. Στο δεξίτου χέρι κρατούσε ένα δόρυ και στο αριστερό μια σφαίρα με σταυρό στηνκορυφή. Η επιγραφή της στήλης έγραφε: «Στον Κωνσταντίνο, που λά-μπει σαν τον ήλιο». Οι χριστιανοί απέδιδαν το κλέος του στο σταυρό. Οιπαγανιστές μπορούσαν να πιστεύουν, εάν το ήθελαν, ότι ο αυτοκράτο-ράς τους συνέδεε τον εαυτό του με τον Απόλλωνα. Παρόμοια αμφισημίασυναντάμε και στα νομίσματα που κόπηκαν με αφορμή την κηδεία του.Απεικονίζουν ένα τέθριππο στον ουρανό, από όπου προβάλλει ένα χέριπου χαιρετά. Ο καθένας μπορούσε να νομίζει ότι το χέρι εκπροσωπεί εί-τε τον προφήτη Ηλία είτε τη θεοποίηση του αυτοκράτορα.

Σε ένα σημείο, ωστόσο, ο Κωνσταντίνος δεν άφηνε κανένα περιθώ-ριο παρερμηνείας: Είτε ως δούλος του Χριστού είτε ως pontifex maximus,πίστευε ότι έχει δικαίωμα και ευθύνη να μεριμνά για την εύτακτη και ειρη-νική ζωή της Χριστιανικής Εκκλησίας. Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οι θρη-σκευτικές υποθέσεις αποτελούσαν ανέκαθεν αυτοκρατορικό προνόμιο,και ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι ο Θεός, εφόσον του είχε εμπιστευτεί τηδιακυβέρνηση όλων των κοσμικών υποθέσεων, θα τον τιμωρούσε εάνδεν εφάρμοζε τους θείους νόμους και δεν βοηθούσε για τη διασφάλισητης ενότητας της Εκκλησίας.

Το δύσκολο ήταν να το καταφέρει, διότι η Εκκλησία μαστιζόταν απόκάθε λογής έριδες. Μία από αυτές, το πρόβλημα του Δονατισμού, τηνπληροφορήθηκε προτού περάσουν έξι μήνες από τη νίκη του στη Μουλ-βία Γέφυρα (312). Το πρόβλημα προέκυψε έπειτα από την εκλογή δύοεπισκόπων στην Καρχηδόνα, η οποία αναγνωριζόταν ως εκκλησιαστικήπρωτεύουσα των αυτοκρατορικών «επισκοπών» της Αφρικής. Οι δύουποψήφιοι εκπροσωπούσαν διαφορετικά στοιχεία του πληθυσμού. Οένας, ο Καικιλιανός, εκπροσωπούσε τον πληθυσμό των καρχηδονιακώνακτών που είχε αφομοιωθεί από τη Ρώμη. Ο άλλος, ο Μαγιορίνος, τονοποίο σύντομα θα διαδεχόταν ο Δονάτος, ο οποίος έδωσε το όνομά τουστην παράταξη, εκπροσωπούσε ουσιαστικά τους Νουμίδες της ενδοχώ-ρας, οι οποίοι παραδοσιακά εχθρεύονταν τη Ρώμη. Μια πρόσθετη επι-πλοκή ήταν ότι ο Καικιλιανός, όπως και άρμοζε σε έναν εκπρόσωπο τηςεκρωμαϊσμένης κοινότητας, καταδίκαζε το πάθος, που ήταν ιδιαίτεραέντονο στην Αφρική, του εθελούσιου μαρτυρικού θανάτου. Οι Δονατιστέςείχαν την αντίθετη άποψη και έκαναν τα πάντα για να ταυτίσουν τον Και-

44 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

κιλιανό με τους lapsi, δηλαδή εκείνους που υπό την απειλή των διωγμώνείχαν εγκαταλείψει το χριστιανισμό. Ισχυρίζονταν ότι ο Καικιλιανός είχεχειροτονηθεί από έναν traditor, δηλαδή από έναν επίσκοπο που είχε πα-ραδώσει τα βιβλία του Ευαγγελίου στις αυτοκρατορικές αρχές για να σώ-σει το τομάρι του. Υποστήριζαν ότι ένας τέτοιος προδότης του Χριστού εί-χε χάσει κάθε δικαίωμα να είναι επίσκοπος, και κάθε χειροτονία του ήταννομικά άκυρη.

Ο Καικιλιανός αμφισβητούσε την αλήθεια των ισχυρισμών αυτών, τοσημαντικό όμως ήταν ότι δεν υπήρχε καμία αναγνωρισμένη αρχή στηνοποία να μπορεί να προσφύγει. Κανονικά, μια τέτοια υπόθεση θα έπρε-πε να κριθεί από σύνοδο των επισκόπων της Αφρικής, ωστόσο τη σύνο-δο μπορούσε να τη συγκαλέσει μόνο ο μητροπολίτης και το όλο θέμααφορούσε το ποιος είναι ο νόμιμος μητροπολίτης, ο Καικιλιανός ή ο Δο-νάτος. Η Εκκλησία της Ρώμης είχε κάποιο πρωτείο στον ρωμαϊκό κό-σμο, όμως οι εξουσίες της δεν είχαν καθοριστεί και οι Δονατιστές, υπο-πτευόμενοι ότι θα τασσόταν εναντίον τους, δεν επιθυμούσαν να αναγνω-ρίσουν τη δικαιοδοσία της. Έτσι, προσέφυγαν στον αυτοκράτορα, σετρεις διαφορετικές περιστάσεις. Την πρώτη φορά τού ζήτησαν να διορί-σει γαλάτες επισκόπους για την ακρόαση της διαμάχης, υποστηρίζονταςότι η Γαλατία, ως η μόνη επαρχία που είχε αποφύγει τους διωγμούς τουΔιοκλητιανού, ήταν ο μοναδικός τόπος όπου θα μπορούσαν να βρεθούναντικειμενικοί δικαστές για μια υπόθεση που αφορούσε traditores. ΟΚωνσταντίνος συμφώνησε με το αίτημά τους και όρισε τους Επισκόπουςτης Ωτέν, της Κολονίας και της Αρλ, οι οποίοι, μαζί με τον Επίσκοπο τηςΡώμης και έναν ακόμα επίσκοπο, θα διευθετούσαν το ζήτημα. Ο Επίσκο-πος Ρώμης, ως τεκμήριο της αμεροληψίας του, κάλεσε δεκαπέντε ακόμαιταλούς επισκόπους στην ακρόαση της υπόθεσης. Με αυτή τη σύνθεση,το συμβούλιο αποφάσισε υπέρ του Καικιλιανού. Το ζήτημα θα έπρεπε ναθεωρηθεί πλέον λήξαν, όμως οι Δονατιστές αρνήθηκαν να δεχτούν τηναπόφαση και συνέχισαν να προσφεύγουν στον αυτοκράτορα. Εκείνοςσυνέχισε να καταβάλλει προσπάθειες για να βρει μια αρχή την οποία θααποδέχονταν οι Δονατιστές. Συγκάλεσε γενική σύνοδο των Επισκόπωντης Δυτικής Αυτοκρατορίας στην Αρλ (314) και, όταν οι Δονατιστές δεναναγνώρισαν και πάλι την εις βάρος τους απόφαση, αποφάσισε να εκδι-κάσει ο ίδιος την υπόθεση (316). Τότε μόνο οι Δονατιστές αμφισβήτησαντο δικαίωμα του αυτοκράτορα να αναμειγνύεται στα εκκλησιαστικά ζητή-ματα. Η απάντηση του Κωνσταντίνου ήταν να εξορίσει τους δονατιστέςηγέτες και να κατασχέσει την περιουσία των εκκλησιών τους.

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 45

Θα τους δείξω ξεκάθαρα πώς πρέπει να λατρεύεται η Θεότητα...Άλλωστε, ποιο ανώτερο καθήκον συνοδεύει το αυτοκρατορικό αξίωμακαι την πολιτική μου, αν όχι να διορθώνω τα λάθη και να καταστέλλωτα αστόχαστα παραπτώματα, εξασφαλίζοντας ότι όλοι λατρεύουν τονπαντοδύναμο Θεό με την ορθή θρησκεία, με ειλικρινή ομόνοια και μετο πρέπον τυπικό;

Τα μειονεκτήματα που αναπόφευκτα συνόδευαν αυτή τη στάση προςτην Εκκλησία έγιναν περισσότερο ορατά όταν ξέσπασε η έριδα του αρει-ανισμού, το 323, γεγονός καθοριστικής σημασίας για ολόκληρη τη χρι-στιανοσύνη, καθώς αφορούσε την καρδιά του χριστιανικού δόγματος, τηθεία φύση του Χριστού. Ο Άρειος ήταν έλληνας ιερέας από την Αλεξάν-δρεια, μια πόλη με ακμαία παράδοση στη φιλοσοφική διερεύνηση. Η πε-ρίφημη θεωρία του ήταν ένα πρότυπο διαλεκτικής. Σύμφωνα με τονΆρειο, εάν ο Χριστός ήταν Υιός του Θεού, αυτό συνεπάγεται ότι είναι νε-ότερος και ως εκ τούτου κατώτερος από τον Θεό. Ένα από τα γνωρίσμα-τα του Θεού είναι η άχρονη υπόστασή του –δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέ-λος–, ο Χριστός όμως δεν είναι αιώνιος, διότι είχε μία αρχή. Ως εκ τού-του, δεν ήταν πλήρως Θεός. Όπως ήταν φυσικό, οι θέσεις αυτές αποκη-ρύχθηκαν από τον Επίσκοπο Αλεξάνδρειας και ο Άρειος αφορίστηκε.Κατέφυγε αρχικά στην Παλαιστίνη και στη συνέχεια στη Νικομήδεια, ξε-σηκώνοντας τους ανταγωνιστές του Επισκόπου Αλεξανδρείας. Κατόρ-θωσε μάλιστα να ανατρέψει τις αποφάσεις του επισκόπου από ανταγω-νιστικά επισκοπικά συμβούλια. Παράλληλα, εκλαΐκευσε τις θέσεις του,δίνοντάς τους τη μορφή άσματος, που μπορούσαν να τραγουδούν οιναυτικοί και οι έμποροι. Η έριδα εξαπλώθηκε ραγδαία σε όλες τις κοινω-νικές τάξεις. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έχει περιγράψει το σάλο πουπροκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη.

Ρωτάς σήμερα έναν έμπορο πόσους οβολούς κοστίζει κάποιο αντικεί-μενο στο μαγαζί του, και εκείνος απαντά με μια πραγματεία περί τηςκτιστής και άκτιστης ύπαρξης. Ρωτάς σήμερα πόσο κάνει το ψωμί, καιο αρτοποιός απαντά «ο Υιός είναι κατώτερος του Πατρός». Ρωτάςέναν υπηρέτη αν είναι έτοιμο το λουτρό, και εκείνος αποκρίνεται ότι «οΥιός γεννήθηκε εκ του μηδενός». «Μέγας ο μονογενής», διακηρύσ-σουν οι καθολικοί, για να λάβουν την απάντηση από τους αρειανούς:«Μεγαλύτερος όμως Εκείνος που τον γέννησε».7

46 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Αυτή ήταν η κατάσταση όταν ο Κωνσταντίνος ανέλαβε αυτοκράτορας σεΑνατολή και Δύση. Με ηρωικές προσπάθειες είχε κατορθώσει να ενώσειτη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μόνο και μόνο για να διαπιστώσει ότι ηΕκκλησία μαστιζόταν από εσωτερικές έριδες. Ασφαλώς δεν μπορούσενα το ανεχτεί. Αδυνατούσε να αντιληφθεί τη σημασία της διαμάχης –έλε-γε ότι το επίμαχο θεολογικό ζήτημα ήταν άνευ ουσίας και δεν θα έπρεπεποτέ να έχει τεθεί ή, πολύ περισσότερο, ότι έχρηζε απάντησης–, με θλί-ψη όμως συνειδητοποιούσε πολύ καλά ότι οι θρησκευτικές έριδες μπο-ρούσαν πολύ εύκολα να οδηγήσουν σε πολιτικές αναταραχές, ακόμα καισε πόλεμο. Φοβόταν, όπως το έθετε, ότι αν δεν αποκαθιστούσε την ενό-τητα στην Εκκλησία, θα επέσυρε πάνω του την οργή του Θεού.

Το πρόβλημα ήταν ότι οι περισσότερες εκκλησίες της Ανατολής είχανήδη πάρει θέση στη διαμάχη. Οι εκκλησιαστικές σύνοδοι που έγινανστην Αλεξάνδρεια και στην Αντιόχεια είχαν καταδικάσει τον Άρειο, ενώ οιανταγωνιστικές σύνοδοι της Νικομήδειας και της Καισαρείας τον είχανυποστηρίξει. Για να υπάρξει τελική λύση έπρεπε να διεξαχθεί Οικουμενι-κή Σύνοδος, την οποία θα συγκαλούσε κάποια ανεξάρτητη αρχή και θαλάμβανε χώρα σε τόπο κατά το δυνατόν πιο ουδέτερο. Το 325, λοιπόν, οίδιος ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας,την πρώτη στην ιστορία. Έχει υποστηριχτεί αρκετά πειστικά ότι συμμε-τείχαν σε αυτή έως και 318 επίσκοποι. Προέρχονταν από όλες τις περιο-χές της Αυτοκρατορίας, καθώς οι αρχές είχαν μεριμνήσει για τη μετακίνη-σή τους. Συμμετείχαν αντιπρόσωποι από την επισκοπή της Ρώμης, ενώένας Ισπανός –ο Όσιος Επίσκοπος της Κόρδοβας– ανέλαβε το ρόλο τουθρησκευτικού συμβούλου του ίδιου του Κωνσταντίνου.

Ο ρόλος που έπαιξε ο Κωνσταντίνος στη Σύνοδο ήταν σημαντικός,διότι όχι μόνο τη συγκάλεσε, αλλά προήδρευσε σε αυτή, παρότι ακόμηδεν είχε βαφτιστεί χριστιανός. Επέδειξε την αρμόζουσα ταπεινότητα, αρ-νούμενος να καθίσει χωρίς τη συγκατάθεση των συγκεντρωμένων επι-σκόπων, τους απευθυνόταν όμως στα λατινικά, που ήταν η επίσημηγλώσσα της Αυτοκρατορίας, και όχι στα ελληνικά, που ήταν η γλώσσατης Εκκλησίας. Επιπλέον, με το κύρος της δικής του εξουσίας αποδέχτη-κε η Σύνοδος τον όρο ομοούσιος, που σήμαινε ότι ο Χριστός είχε την ίδιαουσία με τον Πατέρα –«Φως εκ φωτός, Θεόν αληθινόν εκ Θεού αληθι-νού, γεννηθέντα ου ποιηθέντα»– και ήταν ο αυτοκράτορας εκείνος πουδιακήρυξε ότι όποιος δεν αποδεχόταν αυτό το δόγμα θα εξοριζόταν.

Καθώς δύο μόνο από τους συγκεντρωθέντες επισκόπους αρνήθηκαννα προσυπογράψουν, φάνηκε ότι η Σύνοδος της Νίκαιας είχε καταλήξει

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 47

σε θρίαμβο. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν έφερε την ειρήνη στηνΕκκλησία. Οι αρειανιστές δεν ικανοποιήθηκαν από την απόφαση και τηνυπονόμευσαν με κάθε τρόπο. Διέθεταν φίλους στην αυλή και μπόρεσαννα πείσουν τον Κωνσταντίνο ότι ποτέ δεν θα κατόρθωνε να φέρει την ει-ρήνη στην Εκκλησία, αν δεν γινόταν ο Άρειος ξανά δεκτός στους κόλ-πους της. Έτσι, ο Κωνσταντίνος, ως αυτοκράτορας, αποδέχτηκε μια γε-νικόλογη δήλωση υποταγής του Αρείου, με την οποία εκείνος δήλωνε ότιθα τηρεί με συνέπεια την πίστη και το δόγμα της Εκκλησίας, «εγκαταλεί-ποντας κάθε διερεύνηση και εκ πονηρού επιχείρημα», και ο Κωνσταντί-νος αποφάσισε την επανεισδοχή του στους κόλπους της Εκκλησίας.8

Στη συνέχεια όμως, όταν είδε ότι οι οπαδοί του Αθανασίου είχαν προ-σβληθεί, άρχισε να αλλάζει συνεχώς στάση. Με τη συμβουλή του Αθανα-σίου απέρριψε μια νέα σύνοδο, έπειτα άλλαξε γνώμη, εξόρισε τον Αθα-νάσιο στους Τρεβήρους9 και διέταξε τον Επίσκοπο Κωνσταντινούποληςνα κοινωνήσει τον Άρειο στον καθεδρικό της πόλης. Η εντολή του δενεκτελέστηκε τελικά ποτέ, διότι ο Άρειος πέθανε καθ’ οδόν προς τον καθε-δρικό. Ο Αθανάσιος, που είχε τη χειρότερη γνώμη για τους εχθρούς του,ισχυρίστηκε ότι ο Άρειος πέθανε σε ένα δημόσιο αποχωρητήριο.

Εδώ μπορούμε να αφήσουμε την ιστορία των αρειανιστών, καθώςαυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι η δική τους τύχη, αλλά η στάση τουαυτοκράτορα απέναντι στην Εκκλησία. Είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρό-λο στην πιο σημαντική Οικουμενική Σύνοδο της πρώτης Εκκλησίας, πα-ρότι δεν είχε ακόμη βαφτιστεί χριστιανός. Είχε υιοθετήσει μια θεολογικήλύση, την οποία στη συνέχεια υπονόμευσε παντοιοτρόπως, και τελικάσυγκάλεσε νέες συνόδους για να επικυρώσουν τις αμφιταλαντεύσειςτου. Αυτοχαρακτηριζόταν «ισαπόστολος», όμως το κύριο ενδιαφέρον τουήταν το αυτοκρατορικό μέλημα να διασφαλίσει τη θρησκευτική ενότητακαι όχι τη θρησκευτική αλήθεια.

Η διαφορά Εκκλησίας και Αυτοκρατορίας ήταν διαφορά έμφασης, όχιτελικού σκοπού. Τόσο η Εκκλησία όσο και η Αυτοκρατορία επιθυμούσαντη χριστιανική ενότητα και την εγκαθίδρυση της Βασιλείας του Θεού,όμως, ενώ η Εκκλησία θεωρούσε ότι η ενότητα υπηρετείται βέλτιστα μεαμιγώς θρησκευτικά μέσα, οι αυτοκράτορες πίστευαν ότι το ιδανικό πλαί-σιο λατρείας του Θεού είναι η ενωμένη Αυτοκρατορία. Ο λογικός συμβι-βασμός ήταν να επιτραπεί τόσο στην Εκκλησία όσο και στην Αυτοκρατο-ρία να εργάζονται προς τον ίδιο σκοπό με διαφορετικά μέσα, ωστόσο αυ-τό προϋπέθετε τον καθορισμό αντίστοιχων σφαιρών επιρροής Εκκλη-σίας και Κράτους. Ο Όσιος της Κόρδοβας (ο οποίος είχε, απ’ ό,τι φαίνε-

48 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ται, εκφράσει διαφορετικές θέσεις στη Σύνοδο της Νίκαιας) διατύπωσεαυτή τη θέση, που θα τύγχανε γενικής αποδοχής, σε μια επιστολή τουπρος το γιο του Κωνσταντίνου, Κωνστάντιο, το 355:

Μην αναμειγνύεσαι σε θέματα εκκλησιαστικά, ούτε να μας δίνεις εντο-λές σε τέτοια ζητήματα, αλλά να μαθαίνεις γι’ αυτά από εμάς! Διότι σταδικά σου χέρια έχει εναποθέσει ο Θεός το βασίλειο· τις υποθέσεις τηςΕκκλησίας τις έχει αναθέσει σε εμάς. Εάν ο οποιοσδήποτε άνθρωποςσφετεριζόταν την αυτοκρατορία σου, θα ερχόταν σε σύγκρουση με τοθέλημα του Θεού: Αντίστοιχα εσύ θα πρέπει να φοβάσαι μην τυχόν,αναλαμβάνοντας ο ίδιος τη διακυβέρνηση της Εκκλησίας, κριθείς ένο-χος μεγάλου παραπτώματος. «Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα τουΘεού τω Θεώ». Σε εμάς δεν επιτρέπεται να ασκούμε κοσμική εξουσία·και εσείς, Μεγαλειότατε, δεν έχετε την εξουσία να θυμιατίζετε.10

Αυτή η διχοτομία υπήρξε το αποτέλεσμα του ασπασμού του χριστιανι-σμού από την Αυτοκρατορία. Στην παγανιστική Αυτοκρατορία το πρό-βλημα ήταν άγνωστο, διότι η Αυτοκρατορία ήταν από μία άποψη η ίδιαμια θρησκεία και κάθε αυτοκράτορας ήταν εν δυνάμει Θεός. Αντίθετα, οιχριστιανοί δεν σέβονταν το κράτος καθαυτό. Επιθυμούσαν να το μετα-μορφώσουν σε κάτι πολύ σπουδαιότερο και ιερότερο, με στόχο την επίγης βασιλεία του Θεού. Η ιστορία του Μεσαίωνα είναι σε μεγάλο βαθμόμια καταγραφή της προσπάθειας της Εκκλησίας να καθαγιάσει το Κρά-τος και να το κάνει αποδεκτό από τον Θεό. Αποτελεί επίσης μια καταγρα-φή της αποτυχίας της, διότι Εκκλησία και Κράτος απέτυχαν να συμφωνή-σουν τι ανήκει στον Καίσαρα και τι στον Θεό.

Σημειώσεις

1. Σύμμαχοι: ανεξάρτητοι λαοί που ζούσαν εντός της Αυτοκρατορίας βάσεισυμφωνίας ή συνθήκης (foedus): βλ. σ. 66. (R.I.M.)

2. Αυτοκρατορικά δώρα σε είδος ή χρήμα προς τους λεγεωνάριους και τα μέ-λη της πραιτοριανής φρουράς. (Σ.τ.Μ.)

3. Οι εκκλησιαστικοί άρχοντες υπεύθυνοι για την κατήχηση των χριστιανών.(Σ.τ.Ε.)

4. Βιβλία vii. xii.5. Αναφέρεται στο Firth, J. B. (1905), Constantine the Great, New York/

London, σ. 31.

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 49

6. Αρχιερέας των παγανιστικών δοξασιών. Επίσης, παραδοσιακός τίτλοςτου αυτοκράτορα.

7. Όπως αναφέρεται στο Firth, Constantine the Great, σ. 206.8. Οι ακριβείς λεπτομέρειες για το πώς κατάφεραν οι αρειανιστές να εισακου-

στούν από τον Κωνσταντίνο δεν είναι γνωστές. Ούτε είναι βέβαιο ότι συγκάλεσεεκ νέου τη Σύνοδο της Νίκαιας το 327, για την επανένταξη του Αρείου στηνΕκκλησία. Το πρόβλημα εξετάζει ο G. Bardy στο Palanque, J.-R., Bardy, G. καιde Labriolle, P., De la paix constantinienne à la mort de Théodose, Fliche etMartin, τόμ. 3, σ. 100.

9. Σημερινή Τρίερ της Γερμανίας. (Σ.τ.Ε.)10. Στο Bettenson, Henry (1943) (επιμ.), Documents of the Christian

Church, London (3η έκδ. επίσης σε επιμ. Chris Maunder, Oxford, 1999), σ. 21.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

ΠηγέςEusebius of Caesaria (1965), The History of the Church from Christ to

Constantine, G. A. Williamson (μτφρ.), Harmondsworth (2η έκδ. London/New York, 1989).

Eusebius of Caesaria (1999), Life of Constantine, Averil Cameron και StuartG. Hall (μτφρ.), Oxford.

Lactantius (1984), De mortibus persecutorum (On the deaths of thepersecutors), J. L. Creed (επιμ. και μτφρ.), Oxford.

Marcellinus Ammianus (1986), The Later Roman Empire (A.D. 354-378),Walter Hamilton (μτφρ.), Andrew Wallace-Hadrill (εισαγωγή και σημειώ-σεις), London/New York. Ιστορικό έργο από μη χριστιανική σκοπιά για τιςκρίσιμες δεκαετίας στα μέσα του 4ου αιώνα από τον τελευταίο σπουδαίορωμαίο ιστορικό.

ΜελέτεςGibbon, Edward (1776), The Decline and Fall of the Roman Empire, ειδικό-

τερα τα Κεφάλαια 15 και 16. Η καλύτερη σύγχρονη έκδοση είναι αυτή τουDavid Womesley (1994), 3 τόμ., London.

Lebreton, J. και Zeiller, Jacques (1942-1948), The History of the PrimitiveChurch, E. C. Messenger (μτφρ.), 4 τόμ., London. Η γαλλική έκδοση είναι2 τόμ. των Fliche και Martin.

Baynes, Norman H. (1929), «Constantine the Great and the ChristianChurch», στο Proceedings of the British Academy, xv, σσ. 341-442· ανα-τυπώθηκε ξεχωριστά με παραρτήματα, Oxford, 1931.

50 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Frend, W. H. C. (1965), Martyrdom and Persecution in the Early Church: Astudy of a conflict from the Maccabees to Donatus, Oxford.

Brown, Peter (1971), The World of Late Antiquity: From Marcus Aurelius toMuhammad, London (2η έκδ. 1989). Μια εξαιρετική ανάλυση της αλλα-γής του τρόπου σκέψης.

Barnes, Timothy D. (1981), Constantine and Eusebius, Cambridge/Mass./London.

Fox, Robin Lane (1986), Pagans and Christians, London.Van Dam, Raymond (2003), Becoming Christian: the Conversion of Roman

Cappodicia, Philadelphia.

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 51