ΌΜΗΡΟΣ: ηρωικό έπος-Ιλιάδα και Οδύσσεια

• Τα πρώτα μνημεία του ελληνικού ποιητικού λόγου. Διακρίνονται από μεγάλη τεχνική και αισθητική ωριμότητα, ώστε πρέπει να είναι μέρος μιας πλούσιας παραγωγής.

• Επικός κύκλος ή κύκλια έπη: ποιήματα σε δακτυλικό εξάμετρο, από τα οποία σώθηκαν μόνον τα δύο έπη(τρωικός κύκλος).

• Προηγούνται της Ιλιάδας τα Κύπρια Έπη.• Αιθιοπίδα:συνέχεια της Ιλιάδας. Μικρά Ιλιάς, Ιλίου

Πέρσις.• Νόστοι:προηγείται της Οδύσσειας.• Τηλεγονία:συνέχεια της Οδύσσειας

Ο πολιτισμός των επών

• Ο κόσμος του Ομήρου είναι ο μυκηναϊκός. Καθώς ο ποιητής είναι μεταγενέστερος, ενσωματώνει στοιχεία στοιχεία της μεταμυκηναϊκής εποχής.

• Ο μυκηναϊκός κόσμος είναι πλούσιος. Γίνεται μάλιστα πιο ελκυστικός, γιατί έχει παύσει να υπάρχει. Μετά την κάθοδο των Δωριέων η μεταμυκηναϊκή Ελλάδα είναι πιο φτωχή και διασπασμένη.

• Ο βασιλιάς υπάρχει ως έννοια, αλλά οι ήρωες ασκούν μεγάλη επιρροή, ενώ οι στρατιώτες δεν συμφωνούν πάντοτε με τη γνώμη του βασιλιά.

• Ασφαλώς ο Όμηρος αναμειγνύει στοιχεία της μυκηναϊκής εποχής και της εποχής του (σίδηρος, καύση των νεκρών).

Πότε έζησε ο Όμηρος;• Βίοι του Ομήρου: Πλούταρχος, αποσπάσματα από τον

(επιτάφιο) Αγώνα Ομήρου και Ησιόδου στη Χαλκίδα για το βασιλιά της Αμφιδάμαντα. Ο Ησίοδος νίκησε και ανέθηκεν έναν τρίποδα στο ιερό των Μουσών στον Ελικώνα:

• Ησίοδος Μούσαις Ελικωνίσι τόνδ΄ανέθηκενύμνω νικήσας εν χαλκίδι διον Όμηρον. Ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Όμηρο τον Ύμνο στον

ΑπόλλωναΠολλές πόλεις τον διεκδικούν:Σμύρνη, Χίος, Κολοφών,

Κύμη, Ρόδος, Άργος, Αθήνα, Σαλαμίνα της Κύπρου κ. ά. Αναφέρεται ότι πέθανε στην Ίο, όπου στάθμευσε πλεόντας

προς την Αθήνα.Ηρόδοτος: Ησίοδον γαρ και Όμηρον ηλικίην τετρακοσίοισιν

έτεσι δοκέω μευ πρεσβυτέρους γενέσθαι και ου πλέοσι (ακμή Ηροδότου: 450 π.Χ.)

Ομηρική Θρησκεία

• Ανάμειξη στοιχείων κρητομινωικής θρησκείας και ινδοευρωπαϊκής.

• Εκτός από τους θεούς του Ολύμπου υπάρχουν μικρότερες θεότητες κοντά τους:Νύμφες, θαλασσινές θεές. Ο Ασκληπιός και ο Διόνυσος δεν έχουν θεοποιηθεί.

• Δεν υπάρχει ζωομορφισμός των θεών. Πάντως η μεταμόρφωση θεών σε πουλιά ή τα επίθετα βοώπις, γλαυκώπις προδίδουν παλιότερες πεποιθήσεις για ζωομορφισμό.

• Οι θεοί κινούνται από το υπερφυσικό έως το ανθρώπινο. Πολλές φορές είναι άδικοι, αλλά φροντίζουν για μια γενική ηθική και δικαιοσύνη.

• Μοίρα-Τύχη:ακαθόριστες δυνάμεις

• Αποχωρισμός της ψυχής μετά το θάνατο και θέση της στον Άδη.

• Μοιάζουν με τους ανθρώπους στους οποίους ανήκαν: είδωλα καμόντων

• Τιμωρούνται (Σίσυφος, Τάνταλος) ή ησυχάζουν.• Θυσίες:δείγμα ευσέβειας.• Ιερείς και μάντεις:ισχυρά πρόσωπα.• Φόβος και ευσέβεια προς τους θεούς αλλά και

οικεία σχέση μαζί τους.

Το Ομηρικό Ζήτημα• Πατρότητα των ομηρικών επών (υπήρξε Όμηρος;έγραψε

και τα δύο έπη;).• Friedrich Wolf(καθηγ. Πανεπ. Halle, 1795 μ.Χ.):

Prolegomena ad Homerum: 1. αφού δεν υπάρχουν στα ομηρικά έπη πληροφορίες για χρήση γραφής, η πρώτη καταγραφή πρέπει να έγινε από τον Πεισίστρατο. Μέχρι τότε πρέπει να τα απομνημόνευαν.

• 2. Ένας άνθρωπος δεν μπορεί να τα απομνημονεύσει.• Σήμερα γνωρίζουμε ότι υπήρχε γραφή(πέρα από τη

Γραμμική Γραφή Β΄(1400 π.Χ.) στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής προσαρμόζεται το φοινικικό αλφάβητο στις ανάγκες της ελληνικής γλώσσας (9ος αι. π.Χ.).

• Έρευνες του Milman Parry στη Γιουγκοσλαβία(1931-33):συντεχνίες ραψωδών που αποστηθίζουν και 100.000 στίχους.

Τρόπος διάδοσης των Ομηρικών Επών

• Αοιδοί:δημιουργοί, συνθέτουν και απαγγέλλουν τα ποιήματά τους

• Ραψωδοί: απομνημονεύουν και απαγγέλλουν παλαιότερα έπη.

• Οι 27.000 στίχοι την επών δεν αποτελούν ένα μεγάλο έργο (Μ. Parry:οικογενειακές συντεχνίες)

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της Ιλιάδας;• (μικρό επεισόδιο στο δέκατο έτος του τρωικού

πολέμου, διάρκειας 52 ημερών)

Ενωτική Θεωρία

• Στηρίζεται στην αρχαία παράδοση που αναφέρει έναν ποιητή των επών, τον Όμηρο. Η μόνη παραφωνία είναι του αλεξανδρινού Ξένωνος:άλλος ο ποιητής της Ιλιάδας και άλλος της Οδύσσειας. Ο Αρίσταρχος, διευθυντής της αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, απαντά:Προς το Ξένωνος παράδοξον.

Αναλυτική θεωρία

• Τα ομηρικά έπη τοποθετήθηκαν στο ανατομικό τραπέζι. Η λύση ήταν ο ακρωτηριασμός τους:

• Προσθήκες, Ω, Σ (ασπίδα του Αχιλλέα), α-δ (δραστηριότητα του Τηλέμαχου), λ (νέκυια)

• Αναζήτηση στρωμάτων• Θεωρίες: α. θεωρία της ανάπτυξης:υπήρχε ένας αρχικός

πυρήνας και πάνω σε αυτόν έγιναν προσθήκες• β. Θεωρία της συγκόλλησης μικρών επών:ένωση

μικρών ποιημάτων. Η συναρμολόγηση άφησε ίχνη (ανωμαλίες, αντιφάσεις).

• Γ. θεωρία της συμπίλησης:βελτίωση της θεωρίας της συγκόλλησης: ο Όμηρος επεξεργάσθηκε μικρά ποιήματα και τα ένωσε οργανικά, ώστε να αποτελέσουν μιαν ενότητα.

Το Ομηρικό ζήτημα σήμερα • Αγγλία:μάλλον ενωτική (άλλος έγραψε την Ιλιάδα και

άλλος την Οδύσσεια)• Πότε, πώς και από ποιον έγινε η πρώτη καταγραφή; Από

τον Όμηρο τον ίδιο; Από έναν εγγράμματο, στον οποίο τα υπαγόρευσε; Από μεταγενέστερους ραψωδούς, οι οποίοι επέφεραν αλλαγές, αφαιρέσεις και προσθήκες στην αρχική τους μορφή;

• Αναλυτικοί και ενωτικοί συμφωνούν ότι ο Όμηρος χρησιμοποίησε υλικό παλαιότερων αοιδών. Μάλλον πρέπει να υποθέσουμε ότι ο Όμηρος το χρησιμοποίησε διαμορφώνοντάς το, αναπλάθοντας και αφαιρώντας, ώστε έδωσε τη δική του σφραγίδα της ποιητικής μεγαλοφυίας.

• Γερμανία:αναλυτική τάση

Δακτυλικό εξάμετρο

Εννήμαρ μεν ανά// στρατόν ώχετο κήλα θεοίο,

τη δεκάτη δ΄ αγορήνδε// καλέσσατο λαόν Αχιλλεύς.

Τω γαρ επί φρεσί θήκε// θεά λευκώλενος Ήρη.

Κήδετο γαρ Δαναών//, ότι ρα θνήσκοντας οράτο.

• Κάθε βραχύ φωνήεν μπορεί να γίνει μακρό, αν ακολουθείται από δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή από διπλό

• Μπορεί να παραμείνει βραχύ, αν από τα δύο σύμφωνα το πρώτο είναι άφωνο (κγχπβφτδθ) και το δεύτερο υγρό (λρ)ή ένρινο (μν).

• Τομή πενθημιμερής:μετά το τρίτο μακρό.• Τομή κατά τρίτο τροχαίο:μετά τον τρίτο τροχαίο• Τομή εφθημιμερής: μετά τον τέταρτο μακρό

ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΚΟΥ ΗΡΩΑ

Το μήνυμα του Ομήρου είναι πολεμικό;Αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του Δία

απέναντι στον πόλεμο: φιλοπόλεμος και ειρηνόφιλος. Τάσσεται κατά του πολέμου και επιπλήττει τον `Αρη, συμπαθεί τους ήρωες–

προκαλεί τον πόλεμο και προωθεί τον θάνατο των ηρώων

Συμπεριφορά του Αχιλλέα:άκαρδος και ανελέητος– ανθρώπινος και συμπονετικός

(‘κάθομαι εδώ στην Τροία τα παιδιά σου να τυραννώ και σένα’ Ω538)

Μήνυμα ειρήνης

Ο `Ομηρος καταδικάζει τον πόλεμο μέσω του Δία και του Αχιλλέα

Ο θεός λυπάται που σκοτώνονται Αχαιοί και Τρώες

Ο ήρωας θεωρεί παράλογο τον πόλεμο που τον κρατά μακριά από τους δικούς του για να σκοτώνει ανθρώπους που δεν του έφταιξαν

Ηρωικό ήθος: όχι μόνον παλληκαριά αλλά και ανθρωπιά

Η πιο παλιά παράδοση

Οι Αχαιοί κυριεύουν την Τροία, σφάζουν τους άνδρες και σκλαβώνουν τις γυναίκες. Ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, σφάζει τον Πρίαμο πάνω στον βωμό του Ικέσιου Δία.

Ο `Ομηρος κλείνει το ηρωικό έπος με μια σκηνή συμφιλίωσης των δύο θανάσιμων αντιπάλων, πράγμα που δεν έχει κάνει κανένας `Ελληνας ή ξένος ποιητής.

Γίνεται κήρυκας της ειρήνης κτυπώντας και καυτηριάζοντας τον πόλεμο μέσα από τον πόλεμο.

Τροία: από το θρύλο στην πραγματικότητα

• Ο μύθος γίνεται Ιστορία:Ε. Schliemann (Σλήμαν)• Η Τροία βρίσκεται στο σημερινό Χισαρλίκ;;• Ο Σλήμαν ενδιαφέρεται για τα αρχαιολογικά ευρήματα

και όχι τόσο για τον Όμηρο: εάν ένα εύρημα δεν ταιριάζει με τον Όμηρο, τότε προσαρμόζεται ο Όμηρος σε αυτό και όχι το αντίστροφο.