ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ν ΗΜΑΘΙΑΣ(ΕΜΙΠΗ)

Αντώνης Β Γκαλίτσιος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΗΜΑΘΙΑΣ

Έτος Α΄Τόμος 1 (2009)

Βέροια 2010

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΗΜΑΘΙΑΣ

Έτος Α΄ Τόμος 1ος (2009)

Ιδιοκτησία‐Έκδοση Εταιρεία Μελετών Ιστορίας

και Πολιτισμού Ν Ημαθίας (ΕΜΙΠΗ)

Γραφεία ΔΔ Φυτειάς Δοβρά ΤΘ 149 ΤΚ 59100

τηλ 6946901531 ‐ 6972549557 e‐mail emipiymailcom http emiphblogspotcom

Επιστημονική Επιτροπή Καραγιάννη Φλώρα Νίγδελης Παντελεήμων Σέμογλου Αθανάσιος Στεφανή Ευαγγελία

Συντακτική Επιτροπή Βουδούρης Αθανάσιος Καραγιάννη Φλώρα Ξυνάδας Εμμανουήλ Τσολαρίδης Απόστολος

Το ΔΣ της ΕΜΙΠΗ Βουδούρης Γ Αθανάσιος ndash Πρόεδρος Ξυνάδας Γ Εμμανουήλ ndash Αντιπρόεδρος Ζιώγα Α Ιωάννα ndash Γραμματέας Γκαλίτσιος Β Αντώνιος ndash Ταμίας Κωνσταντούδης Α Σταμάτης ndash Μέλος Βουδούρης Γ Νικόλαος ndash Μέλος Ταναμπάση Γ Αναστασία ndash Μέλος

Επιμέλεια Έκδοσης Αθανάσιος Γ Βουδούρης

255

Αντώνης Β Γκαλίτσιος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ1

Στη μνήμη του πατέρα μου

Βασιλείου ιερέως

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας βρίσκεται στην περιοχή Ελιάς επί της οδού Παστέρ λίγο πριν το τέλος της στην οδό Ανοίξεως και πίσω ακριβώς από το ldquoΒλαχογιάννειο Μουσείοrdquo (εικ1) Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώ‐ζεται μέσα σε τυφλό αψίδωμα παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζεται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας που του προσφέρουν Ευαγγέλιο και Ωμοφόριο αντίστοιχα (εικ2) Την πα‐ράσταση αυτή καθώς και την αφιερωματική επιγραφή που την συνο‐δεύει θα προσπαθήσω να παρουσιάσω παρακάτω

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας

Για την ιστορία του ναού2 λιγοστές είναι οι μαρτυρίες που έχουμε και προέρχονται κυρίως από την εξέταση των οικοδομικών φάσεων των τοιχογραφιών και των επιγραφών που σώζονται στο ναό Το όνο‐

1 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ Γεώργιο Χ Χιονίδη που είχε την ευγε‐

νή καλοσύνη να διαβάσει το κείμενο αυτής της δημοσίευσης και να κάνει πο‐λύ χρήσιμες υποδείξεις

2 Για το ναό βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Παπαζώτος Ναοί 191‐192 Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Τσιλιπάκου Μνημειακή 38‐41 Γαβριηλί‐δης Προσκύνημα 228‐233

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

256

μά του (Άγιος Νικόλαος της Γούρνας)3 το οφείλει πιθανότατα στην διαμόρφωση του εδάφους στην περιοχή που σχημάτιζε ένα μεγάλο κοίλωμα ( γούρνα) μεταξύ του ναού και του ναού των Αγίων Αναργύ‐ρων4 Ο Γ Χ Χιονίδης κάνει την υπόθεση ότι laquoεπρόκειτο περί ιδιοκτή‐του μονυδρίου ή εκκλησίας η οποία ανηγέρθη υπό ξένου κατά τους βυ‐ζαντινούς χρόνους και επεσκευάσθη ή επανεκτίσθη εκ βάθρων κατά την Τουρκοκρατίανraquo5 Ο ναός αναφέρεται ως laquoΆγιος Νικόλαος Γούρνεςraquo που ανήκει στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος τόσο από τον A Struck το 19086 όσο και από τον κατάλογο των εκκλησιών που

3 Αναφέρεται και ως Άγιος Νικόλαος στις Γούρνες του Γουρνιά των

Γουρνών ή Γουρναράς (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229) amp Χιονίδης Ιστο‐ρία τΒrsquo 181

4 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 181 βλέπε επίσης Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229 Ο Γ Αλεξιάδης στο βιβλίο του Βεροιώτικες Αράδες αναφέρει αυτή τη μεγάλη χαράδρα όπως την ονομάζει που κατέβαινε από τη σημερινή οδό Καρακωστή και έφθανε μέχρι τον ναό των Αγίων Αναργύρων Η χαράδρα αυτή αποτελούσε το σύνορο μεταξύ των ενοριών του Αγίου Ιωάννη του Ε‐λεήμονος και των Αγίων Αναργύρων (Αλεξιάδης Γιάννης Βεροιώτικες Αρά‐δες‐Ιστορικά σημειώματα Βέροια 1984 50‐51) Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει και άλλη πληροφορία σύμφωνα με την οποία από την περιοχή έπαιρναν χώμα για το χτίσιμο των σπιτιών με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εκεί πολλές γούρνες (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 229)

5 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Την πιθανότητα ο ναός να ήταν μονα‐στηριακός τονίζει τόσο ο Θ Παπαζώτος στηριζόμενος στα ονόματα δύο μο‐ναχών που αναγράφονται σε βρέβιο των ετών 16378‐16412 στην κόγχη της πρόθεσης του ναού (Παπαζώτος Ναοί 128‐129 αρ73 βλέπε παρακάτω σημ 24) όσο και η Α Τσιλιπάκου βασιζόμενη σε χάραγμα που αναφέρει τη χει‐ροτονία ιερομονάχου κατά το έτος 1669 (Τσιλιπάκου Μνημειακή 40‐41) Για την παράδοση που θέλει μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Βέροιας να έχουν α‐νεγερθεί από ξένους λόγω του ότι η πόλη (όπως και η Καστοριά) ήταν τόπος εξορίας επιφανών ανδρών βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 172‐173 amp Χριστο‐δούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30

6 AStruck Macedonische fahrten II Die macedonische Niederlande Seraje‐vo 1908 31‐32 Ο A Struck υπάλληλος των μακεδονικών σιδηροδρόμων και από το 1905 διοικητικός διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

257

δημοσιεύθηκε στον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo του 19127 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας που παραθέτει ο Α Χριστοδούλου στο βιβλίο του laquoΙστορία της Βέροιαςraquo αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά8 Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς καθώς δεν υ‐πάρχει άλλη σχετική γραπτή μαρτυρία Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960 όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες9 Το γεγονός ότι τόσο στο βρέ‐βιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 16389 όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολά‐ου που θα εξετάσουμε παρακάτω αναφέρεται το όνομα Θωμάς εύλο‐γα δημιουργεί το ερώτημα για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά Τα μέ‐χρι στιγμής δεδομένα πάντως δεν βοηθούν στην επίλυση του προ‐βλήματος10 Το 1924 με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρ‐

του επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898‐1903

7 Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ Χ Χιονίδης (Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo σ172) βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες ενορίες και ναούς που παραθέτει ο ΘΠαπαζώτος Ναοί 80‐81 Για τον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo βλέπε Γ Χ Χιονίδης Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας Μακεδο‐νικά 10(1970) 97‐141

8 Χριστοδούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30 laquoΑγίου Νικο‐λάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμάraquo

9 Γαβριηλίδης Προσκύνημα 232 10 Ο Θ Γαβριηλίδης (Προσκύνημα 230‐232) θεωρεί ότι η ενδεχόμενη

σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 16389 στο εσω‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΗΜΑΘΙΑΣ

Έτος Α΄ Τόμος 1ος (2009)

Ιδιοκτησία‐Έκδοση Εταιρεία Μελετών Ιστορίας

και Πολιτισμού Ν Ημαθίας (ΕΜΙΠΗ)

Γραφεία ΔΔ Φυτειάς Δοβρά ΤΘ 149 ΤΚ 59100

τηλ 6946901531 ‐ 6972549557 e‐mail emipiymailcom http emiphblogspotcom

Επιστημονική Επιτροπή Καραγιάννη Φλώρα Νίγδελης Παντελεήμων Σέμογλου Αθανάσιος Στεφανή Ευαγγελία

Συντακτική Επιτροπή Βουδούρης Αθανάσιος Καραγιάννη Φλώρα Ξυνάδας Εμμανουήλ Τσολαρίδης Απόστολος

Το ΔΣ της ΕΜΙΠΗ Βουδούρης Γ Αθανάσιος ndash Πρόεδρος Ξυνάδας Γ Εμμανουήλ ndash Αντιπρόεδρος Ζιώγα Α Ιωάννα ndash Γραμματέας Γκαλίτσιος Β Αντώνιος ndash Ταμίας Κωνσταντούδης Α Σταμάτης ndash Μέλος Βουδούρης Γ Νικόλαος ndash Μέλος Ταναμπάση Γ Αναστασία ndash Μέλος

Επιμέλεια Έκδοσης Αθανάσιος Γ Βουδούρης

255

Αντώνης Β Γκαλίτσιος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ1

Στη μνήμη του πατέρα μου

Βασιλείου ιερέως

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας βρίσκεται στην περιοχή Ελιάς επί της οδού Παστέρ λίγο πριν το τέλος της στην οδό Ανοίξεως και πίσω ακριβώς από το ldquoΒλαχογιάννειο Μουσείοrdquo (εικ1) Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώ‐ζεται μέσα σε τυφλό αψίδωμα παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζεται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας που του προσφέρουν Ευαγγέλιο και Ωμοφόριο αντίστοιχα (εικ2) Την πα‐ράσταση αυτή καθώς και την αφιερωματική επιγραφή που την συνο‐δεύει θα προσπαθήσω να παρουσιάσω παρακάτω

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας

Για την ιστορία του ναού2 λιγοστές είναι οι μαρτυρίες που έχουμε και προέρχονται κυρίως από την εξέταση των οικοδομικών φάσεων των τοιχογραφιών και των επιγραφών που σώζονται στο ναό Το όνο‐

1 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ Γεώργιο Χ Χιονίδη που είχε την ευγε‐

νή καλοσύνη να διαβάσει το κείμενο αυτής της δημοσίευσης και να κάνει πο‐λύ χρήσιμες υποδείξεις

2 Για το ναό βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Παπαζώτος Ναοί 191‐192 Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Τσιλιπάκου Μνημειακή 38‐41 Γαβριηλί‐δης Προσκύνημα 228‐233

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

256

μά του (Άγιος Νικόλαος της Γούρνας)3 το οφείλει πιθανότατα στην διαμόρφωση του εδάφους στην περιοχή που σχημάτιζε ένα μεγάλο κοίλωμα ( γούρνα) μεταξύ του ναού και του ναού των Αγίων Αναργύ‐ρων4 Ο Γ Χ Χιονίδης κάνει την υπόθεση ότι laquoεπρόκειτο περί ιδιοκτή‐του μονυδρίου ή εκκλησίας η οποία ανηγέρθη υπό ξένου κατά τους βυ‐ζαντινούς χρόνους και επεσκευάσθη ή επανεκτίσθη εκ βάθρων κατά την Τουρκοκρατίανraquo5 Ο ναός αναφέρεται ως laquoΆγιος Νικόλαος Γούρνεςraquo που ανήκει στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος τόσο από τον A Struck το 19086 όσο και από τον κατάλογο των εκκλησιών που

3 Αναφέρεται και ως Άγιος Νικόλαος στις Γούρνες του Γουρνιά των

Γουρνών ή Γουρναράς (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229) amp Χιονίδης Ιστο‐ρία τΒrsquo 181

4 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 181 βλέπε επίσης Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229 Ο Γ Αλεξιάδης στο βιβλίο του Βεροιώτικες Αράδες αναφέρει αυτή τη μεγάλη χαράδρα όπως την ονομάζει που κατέβαινε από τη σημερινή οδό Καρακωστή και έφθανε μέχρι τον ναό των Αγίων Αναργύρων Η χαράδρα αυτή αποτελούσε το σύνορο μεταξύ των ενοριών του Αγίου Ιωάννη του Ε‐λεήμονος και των Αγίων Αναργύρων (Αλεξιάδης Γιάννης Βεροιώτικες Αρά‐δες‐Ιστορικά σημειώματα Βέροια 1984 50‐51) Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει και άλλη πληροφορία σύμφωνα με την οποία από την περιοχή έπαιρναν χώμα για το χτίσιμο των σπιτιών με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εκεί πολλές γούρνες (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 229)

5 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Την πιθανότητα ο ναός να ήταν μονα‐στηριακός τονίζει τόσο ο Θ Παπαζώτος στηριζόμενος στα ονόματα δύο μο‐ναχών που αναγράφονται σε βρέβιο των ετών 16378‐16412 στην κόγχη της πρόθεσης του ναού (Παπαζώτος Ναοί 128‐129 αρ73 βλέπε παρακάτω σημ 24) όσο και η Α Τσιλιπάκου βασιζόμενη σε χάραγμα που αναφέρει τη χει‐ροτονία ιερομονάχου κατά το έτος 1669 (Τσιλιπάκου Μνημειακή 40‐41) Για την παράδοση που θέλει μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Βέροιας να έχουν α‐νεγερθεί από ξένους λόγω του ότι η πόλη (όπως και η Καστοριά) ήταν τόπος εξορίας επιφανών ανδρών βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 172‐173 amp Χριστο‐δούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30

6 AStruck Macedonische fahrten II Die macedonische Niederlande Seraje‐vo 1908 31‐32 Ο A Struck υπάλληλος των μακεδονικών σιδηροδρόμων και από το 1905 διοικητικός διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

257

δημοσιεύθηκε στον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo του 19127 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας που παραθέτει ο Α Χριστοδούλου στο βιβλίο του laquoΙστορία της Βέροιαςraquo αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά8 Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς καθώς δεν υ‐πάρχει άλλη σχετική γραπτή μαρτυρία Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960 όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες9 Το γεγονός ότι τόσο στο βρέ‐βιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 16389 όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολά‐ου που θα εξετάσουμε παρακάτω αναφέρεται το όνομα Θωμάς εύλο‐γα δημιουργεί το ερώτημα για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά Τα μέ‐χρι στιγμής δεδομένα πάντως δεν βοηθούν στην επίλυση του προ‐βλήματος10 Το 1924 με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρ‐

του επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898‐1903

7 Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ Χ Χιονίδης (Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo σ172) βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες ενορίες και ναούς που παραθέτει ο ΘΠαπαζώτος Ναοί 80‐81 Για τον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo βλέπε Γ Χ Χιονίδης Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας Μακεδο‐νικά 10(1970) 97‐141

8 Χριστοδούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30 laquoΑγίου Νικο‐λάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμάraquo

9 Γαβριηλίδης Προσκύνημα 232 10 Ο Θ Γαβριηλίδης (Προσκύνημα 230‐232) θεωρεί ότι η ενδεχόμενη

σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 16389 στο εσω‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

255

Αντώνης Β Γκαλίτσιος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ1

Στη μνήμη του πατέρα μου

Βασιλείου ιερέως

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας βρίσκεται στην περιοχή Ελιάς επί της οδού Παστέρ λίγο πριν το τέλος της στην οδό Ανοίξεως και πίσω ακριβώς από το ldquoΒλαχογιάννειο Μουσείοrdquo (εικ1) Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώ‐ζεται μέσα σε τυφλό αψίδωμα παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζεται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας που του προσφέρουν Ευαγγέλιο και Ωμοφόριο αντίστοιχα (εικ2) Την πα‐ράσταση αυτή καθώς και την αφιερωματική επιγραφή που την συνο‐δεύει θα προσπαθήσω να παρουσιάσω παρακάτω

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας

Για την ιστορία του ναού2 λιγοστές είναι οι μαρτυρίες που έχουμε και προέρχονται κυρίως από την εξέταση των οικοδομικών φάσεων των τοιχογραφιών και των επιγραφών που σώζονται στο ναό Το όνο‐

1 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ Γεώργιο Χ Χιονίδη που είχε την ευγε‐

νή καλοσύνη να διαβάσει το κείμενο αυτής της δημοσίευσης και να κάνει πο‐λύ χρήσιμες υποδείξεις

2 Για το ναό βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Παπαζώτος Ναοί 191‐192 Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Τσιλιπάκου Μνημειακή 38‐41 Γαβριηλί‐δης Προσκύνημα 228‐233

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

256

μά του (Άγιος Νικόλαος της Γούρνας)3 το οφείλει πιθανότατα στην διαμόρφωση του εδάφους στην περιοχή που σχημάτιζε ένα μεγάλο κοίλωμα ( γούρνα) μεταξύ του ναού και του ναού των Αγίων Αναργύ‐ρων4 Ο Γ Χ Χιονίδης κάνει την υπόθεση ότι laquoεπρόκειτο περί ιδιοκτή‐του μονυδρίου ή εκκλησίας η οποία ανηγέρθη υπό ξένου κατά τους βυ‐ζαντινούς χρόνους και επεσκευάσθη ή επανεκτίσθη εκ βάθρων κατά την Τουρκοκρατίανraquo5 Ο ναός αναφέρεται ως laquoΆγιος Νικόλαος Γούρνεςraquo που ανήκει στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος τόσο από τον A Struck το 19086 όσο και από τον κατάλογο των εκκλησιών που

3 Αναφέρεται και ως Άγιος Νικόλαος στις Γούρνες του Γουρνιά των

Γουρνών ή Γουρναράς (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229) amp Χιονίδης Ιστο‐ρία τΒrsquo 181

4 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 181 βλέπε επίσης Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229 Ο Γ Αλεξιάδης στο βιβλίο του Βεροιώτικες Αράδες αναφέρει αυτή τη μεγάλη χαράδρα όπως την ονομάζει που κατέβαινε από τη σημερινή οδό Καρακωστή και έφθανε μέχρι τον ναό των Αγίων Αναργύρων Η χαράδρα αυτή αποτελούσε το σύνορο μεταξύ των ενοριών του Αγίου Ιωάννη του Ε‐λεήμονος και των Αγίων Αναργύρων (Αλεξιάδης Γιάννης Βεροιώτικες Αρά‐δες‐Ιστορικά σημειώματα Βέροια 1984 50‐51) Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει και άλλη πληροφορία σύμφωνα με την οποία από την περιοχή έπαιρναν χώμα για το χτίσιμο των σπιτιών με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εκεί πολλές γούρνες (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 229)

5 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Την πιθανότητα ο ναός να ήταν μονα‐στηριακός τονίζει τόσο ο Θ Παπαζώτος στηριζόμενος στα ονόματα δύο μο‐ναχών που αναγράφονται σε βρέβιο των ετών 16378‐16412 στην κόγχη της πρόθεσης του ναού (Παπαζώτος Ναοί 128‐129 αρ73 βλέπε παρακάτω σημ 24) όσο και η Α Τσιλιπάκου βασιζόμενη σε χάραγμα που αναφέρει τη χει‐ροτονία ιερομονάχου κατά το έτος 1669 (Τσιλιπάκου Μνημειακή 40‐41) Για την παράδοση που θέλει μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Βέροιας να έχουν α‐νεγερθεί από ξένους λόγω του ότι η πόλη (όπως και η Καστοριά) ήταν τόπος εξορίας επιφανών ανδρών βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 172‐173 amp Χριστο‐δούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30

6 AStruck Macedonische fahrten II Die macedonische Niederlande Seraje‐vo 1908 31‐32 Ο A Struck υπάλληλος των μακεδονικών σιδηροδρόμων και από το 1905 διοικητικός διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

257

δημοσιεύθηκε στον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo του 19127 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας που παραθέτει ο Α Χριστοδούλου στο βιβλίο του laquoΙστορία της Βέροιαςraquo αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά8 Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς καθώς δεν υ‐πάρχει άλλη σχετική γραπτή μαρτυρία Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960 όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες9 Το γεγονός ότι τόσο στο βρέ‐βιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 16389 όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολά‐ου που θα εξετάσουμε παρακάτω αναφέρεται το όνομα Θωμάς εύλο‐γα δημιουργεί το ερώτημα για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά Τα μέ‐χρι στιγμής δεδομένα πάντως δεν βοηθούν στην επίλυση του προ‐βλήματος10 Το 1924 με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρ‐

του επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898‐1903

7 Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ Χ Χιονίδης (Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo σ172) βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες ενορίες και ναούς που παραθέτει ο ΘΠαπαζώτος Ναοί 80‐81 Για τον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo βλέπε Γ Χ Χιονίδης Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας Μακεδο‐νικά 10(1970) 97‐141

8 Χριστοδούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30 laquoΑγίου Νικο‐λάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμάraquo

9 Γαβριηλίδης Προσκύνημα 232 10 Ο Θ Γαβριηλίδης (Προσκύνημα 230‐232) θεωρεί ότι η ενδεχόμενη

σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 16389 στο εσω‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

256

μά του (Άγιος Νικόλαος της Γούρνας)3 το οφείλει πιθανότατα στην διαμόρφωση του εδάφους στην περιοχή που σχημάτιζε ένα μεγάλο κοίλωμα ( γούρνα) μεταξύ του ναού και του ναού των Αγίων Αναργύ‐ρων4 Ο Γ Χ Χιονίδης κάνει την υπόθεση ότι laquoεπρόκειτο περί ιδιοκτή‐του μονυδρίου ή εκκλησίας η οποία ανηγέρθη υπό ξένου κατά τους βυ‐ζαντινούς χρόνους και επεσκευάσθη ή επανεκτίσθη εκ βάθρων κατά την Τουρκοκρατίανraquo5 Ο ναός αναφέρεται ως laquoΆγιος Νικόλαος Γούρνεςraquo που ανήκει στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος τόσο από τον A Struck το 19086 όσο και από τον κατάλογο των εκκλησιών που

3 Αναφέρεται και ως Άγιος Νικόλαος στις Γούρνες του Γουρνιά των

Γουρνών ή Γουρναράς (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229) amp Χιονίδης Ιστο‐ρία τΒrsquo 181

4 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 181 βλέπε επίσης Γαβριηλίδης Προσκύνημα 228‐229 Ο Γ Αλεξιάδης στο βιβλίο του Βεροιώτικες Αράδες αναφέρει αυτή τη μεγάλη χαράδρα όπως την ονομάζει που κατέβαινε από τη σημερινή οδό Καρακωστή και έφθανε μέχρι τον ναό των Αγίων Αναργύρων Η χαράδρα αυτή αποτελούσε το σύνορο μεταξύ των ενοριών του Αγίου Ιωάννη του Ε‐λεήμονος και των Αγίων Αναργύρων (Αλεξιάδης Γιάννης Βεροιώτικες Αρά‐δες‐Ιστορικά σημειώματα Βέροια 1984 50‐51) Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει και άλλη πληροφορία σύμφωνα με την οποία από την περιοχή έπαιρναν χώμα για το χτίσιμο των σπιτιών με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εκεί πολλές γούρνες (Γαβριηλίδης Προσκύνημα 229)

5 Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180‐181 Την πιθανότητα ο ναός να ήταν μονα‐στηριακός τονίζει τόσο ο Θ Παπαζώτος στηριζόμενος στα ονόματα δύο μο‐ναχών που αναγράφονται σε βρέβιο των ετών 16378‐16412 στην κόγχη της πρόθεσης του ναού (Παπαζώτος Ναοί 128‐129 αρ73 βλέπε παρακάτω σημ 24) όσο και η Α Τσιλιπάκου βασιζόμενη σε χάραγμα που αναφέρει τη χει‐ροτονία ιερομονάχου κατά το έτος 1669 (Τσιλιπάκου Μνημειακή 40‐41) Για την παράδοση που θέλει μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Βέροιας να έχουν α‐νεγερθεί από ξένους λόγω του ότι η πόλη (όπως και η Καστοριά) ήταν τόπος εξορίας επιφανών ανδρών βλέπε Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 172‐173 amp Χριστο‐δούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30

6 AStruck Macedonische fahrten II Die macedonische Niederlande Seraje‐vo 1908 31‐32 Ο A Struck υπάλληλος των μακεδονικών σιδηροδρόμων και από το 1905 διοικητικός διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

257

δημοσιεύθηκε στον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo του 19127 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας που παραθέτει ο Α Χριστοδούλου στο βιβλίο του laquoΙστορία της Βέροιαςraquo αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά8 Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς καθώς δεν υ‐πάρχει άλλη σχετική γραπτή μαρτυρία Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960 όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες9 Το γεγονός ότι τόσο στο βρέ‐βιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 16389 όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολά‐ου που θα εξετάσουμε παρακάτω αναφέρεται το όνομα Θωμάς εύλο‐γα δημιουργεί το ερώτημα για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά Τα μέ‐χρι στιγμής δεδομένα πάντως δεν βοηθούν στην επίλυση του προ‐βλήματος10 Το 1924 με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρ‐

του επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898‐1903

7 Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ Χ Χιονίδης (Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo σ172) βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες ενορίες και ναούς που παραθέτει ο ΘΠαπαζώτος Ναοί 80‐81 Για τον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo βλέπε Γ Χ Χιονίδης Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας Μακεδο‐νικά 10(1970) 97‐141

8 Χριστοδούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30 laquoΑγίου Νικο‐λάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμάraquo

9 Γαβριηλίδης Προσκύνημα 232 10 Ο Θ Γαβριηλίδης (Προσκύνημα 230‐232) θεωρεί ότι η ενδεχόμενη

σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 16389 στο εσω‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

257

δημοσιεύθηκε στον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo του 19127 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας που παραθέτει ο Α Χριστοδούλου στο βιβλίο του laquoΙστορία της Βέροιαςraquo αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά8 Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς καθώς δεν υ‐πάρχει άλλη σχετική γραπτή μαρτυρία Ο Θ Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960 όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες9 Το γεγονός ότι τόσο στο βρέ‐βιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 16389 όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολά‐ου που θα εξετάσουμε παρακάτω αναφέρεται το όνομα Θωμάς εύλο‐γα δημιουργεί το ερώτημα για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά Τα μέ‐χρι στιγμής δεδομένα πάντως δεν βοηθούν στην επίλυση του προ‐βλήματος10 Το 1924 με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρ‐

του επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898‐1903

7 Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ Χ Χιονίδης (Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo σ172) βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες ενορίες και ναούς που παραθέτει ο ΘΠαπαζώτος Ναοί 80‐81 Για τον laquoΚανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίαςraquo βλέπε Γ Χ Χιονίδης Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας Μακεδο‐νικά 10(1970) 97‐141

8 Χριστοδούλου Αναστάσιος Ιστορία της Βέροιας 1960 30 laquoΑγίου Νικο‐λάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμάraquo

9 Γαβριηλίδης Προσκύνημα 232 10 Ο Θ Γαβριηλίδης (Προσκύνημα 230‐232) θεωρεί ότι η ενδεχόμενη

σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 16389 στο εσω‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

258

χαιοτήτων Γ Σωτηρίου ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκ‐κλησίες που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονο‐λόγησή του Ο Γ Σωτηρίου (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία τΑrsquo Εν Αθήναις 1942 501) τον χρονολογεί στα 1639 στηριζόμενος προφανώς στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 16389 στο εσωτερικό του ναού ενώ ο Στ Πελεκανίδης (Έρευναι εν ΄Ανω Μα‐κεδονία Μακεδονικά 5(1963) 411 σημ3) αναφέρει για τον ναό τη χρο‐νολογία 1571 βασιζόμενος σε μελέτη του Μ Χατζηδάκη12 Πιθανότα‐τα ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης είναι ο Ά‐γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή laquoανιστορήθηraquo πράγματι στα 157113 Επισκευές στον ναό γί‐

τερικό του ναού Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ 4 σημ 24

11 Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924) 454‐455 βλέπε Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 175

12 Ο Στ Πελεκανίδης παραπέμπει στο Μ Χατζηδάκης Συμβολή στη με‐λέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναμνηστικός τόμος του Lrsquo Hellenisme Contemporain Αθήναι 1953 σ 237) Ωστόσο ο Χατζηδάκης σ΄ αυτή τη μελέτη του αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571 χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου που υπάρχουν στη Βέροια αναφέρεται (σ 237 ldquohellipΕξ άλλου στη Βέροια δύο εκκλησίες του 16ου ο Αγ Νικόλαος (1571) και οι Αγ Κήρυκος και Ιουλίτα (1582) είναι ιστορημένες από τεχνίτη ίσως τον ίδιο που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικήςhelliprdquo) Βλ και την ίδια μελέτη στα γαλλικά Chatzidakis M Contri‐bution agrave lrsquo eacutetude de la peinture post ndash byzantine Etudes sur la peinture postby‐zantine London Variorum Reprints 1976 23

13 Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος Ναοί 202‐203 Χιονίδης Ιστορία τ Βrsquo 183 Τσιλιπάκου Γνωριμία 181 Τζαφερόπουλος Α Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας Θεσσαλονίκη 1969 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νι‐κολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20ο αιώνα και οι επτά υφίστα‐νται μέχρι σήμερα Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστός σήμε‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

259

νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού14 αλλά 19 χρόνια αργότερα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ Χ Χιονίδη ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση15 Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογρα‐φίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου16 Κατά τη διάρκεια των ετών 197374 αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών17 Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχω‐

ρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋ‐πάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου19 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσ‐

σερεις διαφορετικές περιόδους Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού20 και ανάγονται στα τέλη του 15ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων βλέπε Παπαζώτος Ναοί 73όπου παρατίθεται σχε‐διάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας

14 laquohellipενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας του Αγίου Νικολάου του Γουρνιάhellipraquo Μακαρόνας Χ Χρονικά Αρ‐χαιολογικά Μακεδονικά 2 (1941‐1952) 631

15 laquohellipΠαρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε‐σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ(Ιούνιος 1969)raquo Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo 180 σημ 3

16 Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (197074) Βrsquo2 Χρονικά 412 17 Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (197374) Βrsquo3 Χρονικά 755 18 Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525 που γίνονται στον

νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύλης και της νεκρής Βα‐σίλως

19 Ο Θ Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογρα‐φίες του 1525 που υπάρχουν στο νάρθηκα δεν μπορεί να έμεναν απροστά‐τευτες Παπαζώτος Ναοί 191

20 Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

260

αρχές του 16ου αι21 Στη 2η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθη‐κα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου laquoΒασιλείου Πύληςraquo και της νε‐κρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525 σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου επίσης στο νάρθηκα μέσα σε αψίδωμα πάνω από την δυ‐τική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16ο αι23 και μετα‐ξύ των ετών 16378‐16412 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχο‐ ντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση) εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό επικα‐λύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17ου αι Για τη ζωγραφική της 1ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ Παπαζώτος Ναοί 278‐280 Στην κόγχη του ιερού ανάμε‐σα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες σώζεται η επιγραφή laquoΔέησις της δού‐λης του Θεού Θεοδοσίαςraquo ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου στο μέ‐τωπο του βόρειου τοίχου του ιερού η επιγραφή laquoΔέησις του δούλου του Θεού Αλεξίουraquo και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών Για τις επι‐γραφές αυτές βλ Παπαζώτος Ναοί 113 αρ 40 και 39 αντίστοιχα

21 Ο Ε Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15ο αι Tsigaridas E Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century Holy Image Holy space icons and frescoes from Greece Athens 1988 58‐59 Ο Θ Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510‐1520 (Παπαζώτος Ναοί 280)

22 laquoΕκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ιrsquo ημέρα Σάββατο Έτει ζλγrsquo ινδικτιώνος ιγrsquoraquo Παπαζώτος Ναοί 114 αρ 42 Για τη Βασί‐λω βλέπε Χατζίκου Βούλα Η αρχόντισσα Βασίλω εφημερίδα Βέροια 971993

23 Παπαζώτος Ναοί 191 βλέπε επίσης Παπαζώτος Οδοιπορικό 78‐81 Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ84) προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπο‐γραφίας ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) (Παπαζώτος Οδοιπορικό 117‐119) η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

261

γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν laquoδια συνδρομής και κόπουraquo του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη24 και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων25 Γεγονός πάντως

24 Κτητορική επιγραφή του 16389 laquoΑνεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός

του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστά‐του εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζrsquoraquo (Παπαζώτος Ναοί 128 αρ 70) Μια 2η επιγραφή του 16412 laquoΕν κερίς Στεριανού ιερέος ε‐στορήθι[hellip] ΘΕΟΥ εν έτι ζρνrsquoraquo (οπ αρ71) μας δείχνει την χρονιά που ολο‐κληρώθηκε η τοιχογράφηση Μια 3η επιγραφή του 16378 laquoέτος ζρμστ΄raquo (οπ σ127 αρ67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 16378‐16412 laquoΣτεργι‐ανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου) Ανθύμου μοναχού Στάμου Μηχαήλ Ευδοκί(ας) Κονστα‐ντίνου Κρίτου Μάντο Θομά Κούζο Λάμπο Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου) Κόνας Μα‐λαχίου μο(ναχού)raquo (οπ σ128‐29 αρ73 ) Για τις επιγραφές αυτές βλ επίσης Τσιλιπάκου Μνημειακή 39‐40

25 Ο Θ Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας (Παπαζώτος Ναοί σ191‐192 amp 291‐293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας (Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζω‐γράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 186‐188 amp πιν12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο (Παπαζώτος Ναοί 292 amp πιν104) Η Α Τσιλιπάκου θεωρεί πως ldquoτο μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφι‐κού διακόσμου της φάσης του 17ου αι έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α Β) με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ Δ) στο χρονικό διάστημα 16378 έως πριν από το 16412 Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 16412 (ζωγρά‐φος Ε)rdquo(Τσιλιπάκου Μνημειακή 189 Αναλυτική περιγραφή των τοιχογρα‐φιών του 17ου αι 189‐254) Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρί‐ου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπά‐κου Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροι‐ας τον 17ο αιώνα Πεπραγμένα Θrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τΒ2

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

262

είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας δί‐νουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου26 (1638‐1645) μετέπειτα πα‐τριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια να οφείλεται σε δικές του ενέργειες27

Περιγραφή της παράστασης

Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία την αρχιτεκτο‐νική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού Το τυφλό αψίδωμα στο οποίο περιέχεται βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοί‐χου28 (περίπου 55 εκ) πάνω από τη νότια είσοδο Το αψίδωμα έχει βά‐θος 27 εκ Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ και ύψος 81 εκ Η τοιχογρα‐φία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας με μια λωρίδα πλάτους

Ηράκλειο Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2004 302‐309 και Αγαθονί‐κη Τσιλιπάκου Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια ndash Ζωγράφοι και ερ‐γαστήρια στο 17ο αιώνα Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δrsquo τόμος ΚΗrsquo Αθήνα 2007 261‐265

26 Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του πα‐λιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων που αποδίδεται στη δραστηριό‐τητα αυτού του εργαστηρίου σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολί‐τη Ιωαννίκιου Για την εικόνα βλέπε Θ Παπαζώτος Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια Μακεδονικά 19 (1979) 169‐171 Για την αφιερωματική επιγραφή Παπαζώτος Ναοί 131‐132 αρ 80

27 Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπερά‐σματα της Α Τσιλιπάκου Μνημειακή 251‐252 amp Τσιλιπάκου Γνωριμία 185‐186

28 Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων βλέπε παραπάνω σημ 14

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

263

περίπου 16 εκ που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ 4) Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης που έχει ξεθωριά‐

σει σε αρκετά σημεία ο Άγιος Νικόλαος γέρων φαλακρός στρογγυ‐λογένης όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης29 εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ 5) Έχει το δεξί χέρι του υψω‐μένο σε στάση ευλογίας ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι κρατά κλειστό ογκώδες ευαγγέλιο με πλούσια διακοσμημένη στάχωση στο χρώμα της ώχρας Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία30 Το στιχάρι‐ο σε βαθύ πράσινο χρώμα μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου Το φε‐λόνιο σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ είναι διακοσμημέ‐νο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους Το πε‐ρίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή και με το ίδιο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις κάτω από το δεξί χέρι του αγίου Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα σκεπάζει τους ώμους του τυλίγει τον λαιμό και πέφτοντας προς τα κάτω διπλώνει για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο που κρατά ο άγιος Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα Στην α‐πόληξή του στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα κάτω

29 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 154 268 291 30 Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ Τα ιερατικά

άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία Αθή‐ναι 1991 61‐75

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

264

από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμο‐φορίου (εικ 12 β) Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από

τα μάτια και τη μύτη Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε‐σκεμμένα άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ 6 amp 7) Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας σχηματίζεται με έ‐ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α‐πόσταση μια δεύτερη λεπτή γραμμή ακολουθεί το σχήμα της κόμης για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης Η ίδια έ‐ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών τη μύτη και τα φρύδια το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό που απλώνεται σε δύο μεγά‐λες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλ‐μικές κόγχες Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια και άλλοτε σε λεπτές γραμμές όπως στο μέτωπο (για να υπο‐δηλώσουν τις ρυτίδες) κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού που διακρί‐νεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο καθώς και το δεξί σε στάση ευλογίας χέρι του αγίου Τα μάτια όπως μπορούμε να παρατη‐ρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά έχουν αμυ‐γδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλα‐σμού για το κάτω Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης Οι κόρες των ματιών είναι εντε‐λώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

265

αριστερού ματιού σε σκούρο καφέ χρώμα ενώ στα σημεία των δακρυ‐γόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο‐κεραμίδι χρώμα Ο φωτοστέφανος του αγίου στο χρώμα της ώχρας οριοθετείται από δι‐πλή γραμμή μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά σε λευκό χρώμα Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου με λευκά κεφαλαία γράμματα υπάρχει η επιγραφή ldquoΟ ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ|ΛΑΟCrdquo Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του απεικο‐

νίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία ο Χριστός και η Παναγία (εικ7) Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια τη μύτη και το στόμα Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου με το οποίο δηλώνονται οι πτυ‐χώσεις και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώ‐σεις Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό του κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο Ο φωτοστέ‐φανος του Χριστού στο χρώμα της ώχρας είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία)γράφεται η επι‐γραφή ldquoΟ ΩΝrdquo Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο‐λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυ‐φές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της σε σκούρο πράσινο χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο‐χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του Πάνω από το κεφάλι της Πα‐ναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική που χρησι‐μοποιείται και στον άγιο Νικόλαο Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

266

δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλλη‐

λους εφαπτόμενους κύκλους (εικ 5 amp 10) Κάθε κύκλος περικλείει μι‐κρότερο ομόκεντρο κύκλο εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά χρώματος ανοικτού κόκκινου‐κεραμιδί αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα και πάχους περίπου 4 εκ Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού) το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδι‐νους τόνους Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύ‐κλια σε σκούρο κόκκινο πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ 5 amp 8) Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αρι‐στερά όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας Στην εξωτερική ταινία στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα η αφιερωματική επιγραφή ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrdquo που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω

Η Εικονογραφία

Από εικονογραφικής άποψης η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το ldquoΕνύπνιον του αγίου Νικολάουrdquo) είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες) του ά‐γιου Νικολάου από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο31 Το εικονογρα‐

31 Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11ο αιώνα με την ψηφι‐

δωτή εικόνα στη Μονή Αγ Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο αλλά στη vita compilata ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικο‐λάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9ου ή στον 10ο αιώνα ο εικονογραφικός αυτός τύπος φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα ldquoκαθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ helliprdquo Βλ σχετι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

267

φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία προσφέροντάς του τα σύμ‐βολα της αρχιερωσύνης Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα32 θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γε‐γονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα33 κά Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byzantine art Torino 1983 79 σημ9 και Γ amp Μ Σωτηρίου Εικόνες της Μονής Σινά τόμος Β΄‐ κείμενον Αθήναι 1958 93 Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata βλ παρακάτω σημ 35 Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ Νικολάου βλ Μ Χατζηδάκης Εικό‐νες της Πάτμου ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής Α‐θήνα 1995 (Α΄ ανατύπωση) 44‐45 amp πιν1 Βλέπε επίσης Α Μαραβά‐Χατζηνικολάου Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Α΄(1959) Αθήναι 1960 127‐134 Για άλλα πρώιμα παραδείγματα βλ Γ amp Μ Σωτηρίου οπ Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11ο ή 12ο αιώνα (Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 13)

32 Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα συγκέντρωσε ο Anrich Gustav Hagios Nikolaos Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indi‐ces) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα Τα περισσότερα στοιχεία τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση μια πα‐ράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώ‐νες μετά τον 3ο‐4ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τόμος 9 Αθήναι 1966 στο λήμμα Νικόλαος στήλη 511 Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 11‐19 και κυρίως 13‐14

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

268

Στη Vita Compilata ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γρά‐φτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα34 που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο35 Αργότερα κατά τον 16ο αιώνα σε ένα κείμενο με τίτλο ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στο ldquoΘησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνουrdquo36 το ίδιο όραμα θα συν‐

34 Το πρώτο από τα δύο οράματα όπου ο άγιος είδε ldquoΘρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνηςrdquo είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko The life of saint Nicholas of Sion Brookline‐Massachusetts 1984 100 ldquo67 Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατrsquo ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νι‐κόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ λέγων τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασίαhelliprdquo

35 Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ223‐224 (IX Vita Compilata) ldquoἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατrsquo ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο συνhellipκαί συγκρίνων καθrsquo ἑα[υτόν το] ὃραμα μηδενί [μηδrsquo ἃ]παν ἐξηγούμενος [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα οὐκ ὂναρ [δε] μόνον ἀλλά καί καθrsquo ὓπαρ ὡς φέρει εἰπεῖν ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θε‐οτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεταιrdquo

36 Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στου‐δίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρε‐ντίνης και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας Υπήρξε ένας από

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

269

δεθεί με το επεισόδιο στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Νίκαια όπου ο άγιος καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ε‐πειδή χαστούκισε τον αιρετικό Άρειο37 Επίσης στην ldquoΕρμηνεία της ζω‐γραφικής τέχνηςrdquo έργο που έγραψε ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στηριζόμενος όμως σε παλαιότερα κεί‐μενα το όραμα αναφέρεται μεταξύ των θαυμάτων του αγίου Νικολάου ως ldquo Ὁ ἃγιος ἐν τῆ φυλακῆ λαμβάνων Εὐαγγέλιον ἀπό τον Χριστόν και ὠμόφορον ἀπό την Παναγίανrdquo38 ενώ στο σχετικό με την εικονογράφηση

τους μεγαλύτερους λογίους του 16ου αιώνος Το βιβλίο του ldquoΘΗΣΑΥΡΟΣrdquo είχε πολύ μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς και δια‐βάστηκε ίσως όσο κανένα άλλο βιβλίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Γνώρι‐σε πολυάριθμες εκδόσεις όχι μόνο στα Ελληνικά αλλά και στις Σλαβικές δι‐αλέκτους Το σχετικό με το όραμα απόσπασμα από το ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικο‐λάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού βλέπε εικ 21‐22 Για τον Δαμασκη‐νό βλέπε Γεωργίου Δ Μεταλληνού laquoΟ Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός Στουδίτης συγγραφέας του laquoΘησαυρούraquo httpwwwparembasisgr2006 06_07_14htm

37 Anrich Hagios Nikolaos τΙ 459‐460 laquoΔαμασκηνός μοναχός Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Μεγάλη συλλογή βίων ἁγίων ἤ Μέγας Συναξαριστής ὑπό Κωνσταντ Χρ Δoυκάκη Μην Δεκέμβριος ἐν Ἀθήναις 1896 179‐180 ldquoΒλέπων δέ ὁ ἅγιος Νικόλαος ὅτι ὁ Ἄρειος ἐπρόκειτο νά ἀποστομώσῃ ὅλους τούς ἀρχιερεῖς θείῳ ζήλῳ κινούμενος ἐσηκώθη καί ἔδωκεν ἕν ῥάπισμα ὅπου ἐσείσθησαν τά μέλη τοῦ Καθήραντες δέ αὐτόν καί φυλακί‐σαντες ἐφάνη τήν νύκτα ἐκείνην ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ φυλακῇ καί λέγουν laquoΝικόλαε διά τί εἶσαι φυλακισμένοςraquo καί ὁ ἅγιος ἀπεκρίθη laquoΔιά τήν ἰδικήν σας ἀγάπηνraquo λέγει πρός αὐτόν ὁ Χριστός laquoΛάβε αὐτόraquo καί τοῦ ἔδωκε τό ἅγιον εὐαγγέλιον ἡ δέ Θεοτόκος τοῦ ἔδωκε τό ἀρχιερατικόν ὠμοφόριονrdquoraquo Ο Anrich παραθέτει το παραπάνω απόσπασμα από το Μέγας Συναξαριστής του Κωνσταντ Χρ Δουκάκη (Εν Αθήναις 1896) Το σχετικό με τον βίο του Α‐γίου Νικολάου κείμενο του Συναξαριστή του Δουκάκη αποτελεί ελεύθερη απόδοση του ldquoΒίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo που περιέχεται στον laquoΘησαυρόraquo του Δαμασκηνού Ο Δουκάκης χρησιμοποιεί την έκδοση του laquoΘησαυρούraquo του 1851 την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ

38 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι Σπανός 1997[ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 181

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

270

της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου απόσπασμα αναφέρεται ldquohellipΚαί ὁ Ἂρειος ἱστάμενος καί αὐτός μέ ἱερατικήν στολήν καί ἒμπροσθέν του ὁ ἃγιος Νι‐κόλαος ἒχων ἀπλωμένο τό χέρι ἳνα ραπίση αὐτόνhelliprdquo39 Είναι πράγματι αξιοπερίεργο ότι το γεγονός αυτό (το ράπισμα στον Άρειο και η φυλά‐κιση του αγίου) εμφανίζεται τόσο όψιμα ενώ δεν αναφέρεται καθόλου στα πρώιμα αγιολογικά κείμενα παρόλο που στα περισσότερα από αυ‐τά τονίζεται η συμμετοχή του αγίου στην Αrsquo Οικουμενική Σύνοδο και ο πρωταρχικός του ρόλος στην καταπολέμηση των αιρετικών ιδεών του Αρείου40 Μία παραλλαγή του επεισοδίου της Νίκαιας η οποία όμως συμφωνεί μόνο σε γενικές γραμμές με την εξιστόρηση του γεγονότος στο ldquoΒίο τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦrdquo του Δαμασκηνού ανα‐φέρει ο Petrus de Natalibus 41 Το κείμενο αυτό δείχνει ότι ο βασικός κορ‐

39 Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης Αθήναι

Σπανός 1997 [ανατύπωση της έκδοσης του 1909] 171 40 Aποσπάσματα κειμένων που αναφέρονται στην συμμετοχή του αγίου

Νικολάου στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο βλέπε Anrich Hagios Nikolaos τΙΙ 392

41 Στην παραλλαγή αυτή αναφέρεται το ράπισμα στον Άρειο αλλά δεν αναφέρεται το γεγονός της φυλάκισης του αγίου ενώ η αποκατάσταση του στο επισκοπικό αξίωμα γίνεται από δύο αγγέλους που του προσφέρουν την αρχιεπισκοπική μίτρα και το ωμοφόριο Anrich Hagios Nikolaos τΙ σ459 Pe‐trus de Natalibus Catalogus sanctorum et gestorum corum ex diversis volumini‐bus collectus Lugduni 1508 ldquofol VII Fertum beatum Nicolaum jam senem Nicaeno concilio interfuisse et quemdam Arrianum zelo fidei in maxillam percussisse ob idque a concilio mitra et pallio privatum extitisse propter quod ut plurimum sine mitra depingi‐tur sed dum aliquando missam beatae virginis cujus erat devotus in pontificalibus cele‐braret et privationem mitrae et pallii defieret quasi zelo nimio fidei ablata ecce cunctis videntibus duo angeli eidem astiterunt quorum unus mitram alius pallium sibi divini‐tus restituerunt et extunc insignia reassumpsit sibi caelitus restituterdquo Ο Petrus de Na‐talibus ιταλός επίσκοπος που έζησε τον 14ο αιώνα και πέθανε ανάμεσα στα 1400‐1406 είναι γνωστός για το έργο του ʺLegends of the Saintsʺ (12 τόμοι) που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1493 στη Vicenza και γνώρισε πολυάριθμες εκ‐δόσεις Για τον Petrus de Natalibus βλέπε Catholic encyclopedia httpwwwcatholicorgencyclopediaviewphpid=9268) Ευχαριστώ τους φι‐λόλογους Χαρά Λάμπρη και Βαγγέλη Σταβάρα για την μετάφραση του λατι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

271

μός αυτής της διήγησης υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα Καθώς δεν α‐ναφέρονται οι πηγές απrsquo όπου ο Petrus de Natalibus αντλεί τις πληρο‐φορίες του δεν είναι ξεκάθαρο αν το επεισόδιο της Νίκαιας δημιουργή‐θηκε στη Δύση όταν μετά το 1087 (που μεταφέρονται τα λείψανα του Αγίου στο Μπάρι της Ιταλίας) καθιερώνεται η λατρεία και αυξάνεται το ενδιαφέρον της Δύσης για τον Άγιο Νικόλαο ή προϋπήρχε και μετα‐γράφηκε από πηγή η οποία είναι άγνωστη σήμερα σε μας Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού αυτού θέματος είναι

η απεικόνιση του αγίου μετωπικού ολόσωμου ή σε προτομή με αρχιε‐ρατική ενδυμασία Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας και με το αριστερό κρατά ευαγγέλιο που είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) κλειστό Η μορφή του αγίου περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χρι‐στού και της Παναγίας σε μικρότερη κλίμακα (κατά κανόνα εμφανί‐ζονται σε προτομή και σπάνια ολόσωμοι) που του προσφέρουν Ευαγ‐γέλιο και ωμοφόριο αντίστοιχα42 Χαρακτηριστικό είναι ότι η παρά‐σταση αυτή (με τον Άγιο Νικόλαο να περιστοιχίζεται από τις μορφές του Χριστού και της Παναγίας) παρόλο που χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά στις μεμονωμένες παραστάσεις του αγίου δεν αποτελεί ξεχωριστή σκηνή σε εικονογραφικούς κύκλους του Βίου και των Θαυ‐μάτων του αγίου παρά μόνο στην όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο43

νικού κειμένου

42 Για τις διάφορες παραλλαγές στην απεικόνιση του Αγίου Νικολάου βλέπε Ν Ζίας Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ Νικολάου Δελτί‐ον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Ε΄(1966‐69) Αθήναι 1969 279 Για την σχετική εικονογραφία βλέπε και τα όσα αναφέρει η Μ Παϊσίδου Οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς Συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της Δυτικής Μακεδονίας Αθήνα ΤΑΠΑ 2002(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 80) 194

43 Γνωστά παραδείγματα από την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο όπου το όραμα αυτό εμφανίζεται ως ξεχωριστή σκηνή είναι η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη του 1733 όπου εικονογραφούνται σκηνές από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (βλέπε Nancy P Ševčenko The life of saint Nicholas in byz‐antine art Torino 1983 80 σημ 11) και η εικόνα της Μονής Σινά του 1719 ό‐που παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος ένθρονος με 24 σκηνές του βίου του

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

272

Ο ζωγράφος της παράστασης44 44Η τοιχογραφία που εξετάζουμε έχει αποδοθεί σε ζωγράφο το χέρι του οποίου αναγνωρίζουμε τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε εικόνες αρκετών ναών της Βέροιας και της ευρύτερης περιοχής της Μέσα στη Βέροια εκτός από την παράσταση που εξετάζουμε στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο ιερό του ναού του Χριστού Αντιφωνητή45 ενώ στην ευρύτερη περιοχή του αποδίδο‐νται οι τοιχογραφίες στους ναούς του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χω‐ριό Τριπόταμος)46 του Αγίου Γεωργίου στο Μακροχώρι47 της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό48 του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά49 του βλέπε Kurt Weitzmann Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ΄‐ τόμος Δ΄(1964‐65) Αθήναι 1966 amp πιν 4 (fig7)

44 Τη δράση του εργαστηρίου της Αγιάς (στο οποίο ανήκει και ο ζωγρά‐φος αυτός) στη Βέροια και την περιοχή της μελετά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου στα πλαίσια των υπηρεσιακών ενασχολήσεων και ενδιαφερόντων της την οποία και ευ‐χαριστώ θερμά για τη συγκατάθεσή της ως προς τη δημοσίευση της παρού‐σας μελέτης και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της

45 Για το ναό του Χριστού Αντιφωνητή βλέπε Παπαζώτος Ναοί 176 46 Αδημοσίευτος Σε επιγραφή σκαλισμένη σε μάρμαρο στο υπέρθυρο

της εισόδου αναφέρεται η χρονολογία ανακαίνισης του ναού (1750) και ο μη‐τροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) Στα πλαίσια αυτής της ανακαίνισης πρέπει να έγιναν και οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και στον νάρθηκα Οι τοιχογραφίες στο ιερό χρονολογούνται στην τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα Βλ σχετικά Τσιλιπάκου Γνωριμία 189 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 370

47 Αδημοσίευτος Σε βρέβιο στον βόρειο τοίχο του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)

48 Για το ναό της Αγίας Μαρίνας Τσιλιπάκου Νίκη Ι Ν Αγίας Μαρίνας στην Αγία Μαρίνα Ημαθίας Πολιτιστικά Δρώμενα 34 (Ιούνιος‐Αύγουστος 2004) Τρίμηνη περιοδική έκδοση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βε‐ροίας και του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας 16‐21

49 Αδημοσίευτος μελέτη για το ναό και τις τοιχογραφίες του ετοιμάζει η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Σε βρέβιο δίπλα στην κόγχη της πρόθεσης του ιερού αναφέρεται

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

273

καθολικού της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια (κοντά στο χωριό Παλατίτσια)50 και του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Νέα Έφεσο51 Πιερίας52 Σrsquo αυτά τα τοιχογραφικά σύνολα νομίζω πως πρέ‐πει να προστεθούν και οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Δι‐ονυσίου του εν Ολύμπω που είναι ενσωματωμένο στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο53 Εικόνες του σώζονται σε διάφορους ναούς

ο μητροπολίτης Βεροίας Δωρόθεος (1763‐1769) Παλιότερα σε επιγραφή σε ξύλο που βρίσκονταν μέσα στο ναό αναγραφόταν ldquoΑΝΗΓΕΡΗamp ΗΣΤΟ‐ΡΗΘΗ ο θεῖος τοῦτος τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Ἀρχηερατεύοντος τῶ Πανιεροτάτω Μητροπολίτου Ἁγίου Βεροίας κω Δωροθέω (εφημερευωντος) CΚΑΡΛΑΤΩ ΙΕΡΕΟΣ amp ΚΗΡΚΟΥ ιερέος επιτροπεύοντος ὁ ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΙΑΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΩ ndashΑΨΖΕ 1765 ΑΨΖΕ Δεκεβρίου 5rdquo Την επιγραφή αυτή μετέγραψε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στα 1960 Σήμερα το ξύλο αυτό είναι χαμένο Ευχαριστώ τον Θανάση Βουδούρη που μου έδωσε φωτοτυπία της μεταγραφής αυτής (εικ14) από τις σημειώσεις του Δημητρίου Τσέου και τον Δημήτριο Τσέο για τις πληροφορίες του σχετι‐κά με την επιγραφή αυτή Αξιοσημείωτη η πληροφορία που μου έδωσε ο Δ Τσέος ότι ορισμένα τμήματα της επιγραφής δεν κατάφερε να τα μεταγράψει γιατί ήταν γραμμένα σε κυριλλικό () αλφάβητο

50 Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αδημοσίευτες Σε βρέβιο στην πρόθεση του ιερού αναφέρεται ο μητροπολίτης Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763)Για την Μονή Αγίων Πάντων βλέπε Παπάζης Δημ Ιστορία της ιεράς μονής Αγίων Πάντων Πιερίων ‐ Ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες στη διάρκεια των ετών 1914‐1871 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ τμήμα Θεο‐λογίας τ14 (2004) ndash Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Τσάμη Ευχαριστώ τον Δρ Θ Δ Παπάζη που είχε την καλοσύνη να μου στεί‐λει ανάτυπο της εργασίας του αυτής

51 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 amp εικ 14

52 Τις τοιχογραφίες των παραπάνω ναών αποδίδουν στον ζωγράφο αυτό τόσο ο Θ Παπαζώτος όσο και η Α Τσιλιπάκου Βλ Παπαζώτος Ναοί 295‐296 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

53 Τσιούμη Χ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στο Λιτόχωρο Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια Επιστημονικό Συνέδριο Θεσσαλονίκη Αφοι Κυριακίδη 1993 281‐304

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

274

(πχ στην Αγία Παρασκευή Πατρίδας54 στον Κολινδρό55 Πιερίας και σε ναούς της Βέροιας) ενώ στους ναούς της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά του Αγίου Αθανασίου κοντά στο χωριό Τριπόταμος56 στο παρεκκλήσι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο και στο καθολι‐κό της Μονής Αγίων Πάντων στα Πιέρια τα επιστύλια των τέμπλων είναι ζωγραφισμένα από το χέρι του ίδιου ζωγράφου Παρά το πληθω‐ρικό του έργο παραμένει ανώνυμος Η δράση του τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα και κυρίως στην περίοδο αρχιερατείας των Μη‐τροπολιτών Βεροίας Σαμουήλ (1746‐1763) και Δωροθέου (1763‐1769) όπως συμπεραίνουμε από την αναγραφή των Μητροπολιτών αυτών σε επιγραφές ή βρέβια σε ναούς που σώζουν τοιχογραφίες αυτού του ζωγράφου57 Διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στην απόδοση της συγκεκριμένης

παράστασης σrsquo αυτόν τον ζωγράφο Κοινός με άλλα έργα του είναι ο τρόπος με τον οποίο πλάθεται η μορφή του αγίου Νικολάου αλλά και οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας Χαρακτηριστικά αυτού του τρόπου είναι τα έντονα περιγράμματα με τα οποία σχηματίζει το πρόσωπο (τα αυτιά τα φρύδια τη γενειάδα και το μουστάκι) και τα χέρια των μορφών η λεπτή γραμμή σε μικρή απόσταση από το περί‐γραμμα της κόμης το ρόδινο σάρκωμα με τα πλατιά φωτίσματα τα κόκκινα στίγματα που χρησιμοποιεί στις άκρες των ματιών η σχολα‐στική απόδοση της τριχοφυΐας κα(εικ13)58 Επίσης διάφορες σχεδια‐

54 Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372 55 Παπαζώτος Θανάσης Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι

αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Θεσσαλονίκη 1985 69 56 Ο ναός αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον ναό του αγίου Νι‐

κολάου που αναφέρεται παραπάνω Για τις τοιχογραφίες του βλέπε Τσιλιπά‐κου Γνωριμία 192 και Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 372

57 Του Αγίου Νικολάου (κοντά στο χωριό Τριπόταμος) του Αγίου Γεωρ‐γίου στο Μακροχώρι και του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά Κατάλογο αρχιε‐ρέων της Βέροιας από τον 11ο μέχρι τον 18ο αιώνα βλέπε Παπαζώτος Ναοί 66

58 Περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

275

στικές λεπτομέρειες μάς οδηγούν και αυτές στον ίδιο ζωγράφο Παρό‐μοια διακόσμηση με αυτήν που έχει το φαιλόνιο του αγίου βρίσκουμε σε αρκετούς ιεράρχες που έχει ζωγραφίσει ο ίδιος (εικ11) ενώ η δια‐κόσμηση στις άκρες των ωμοφορίων με σχηματοποιημένα άνθη και παράλληλες γραμμές είναι πολύ συχνή (εικ12) Το μόνο στοιχείο που δεν συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά αυτού του ζωγράφου είναι τα α‐μυγδαλωτά μάτια του αγίου Νικολάου καθώς οι μορφές που ζωγρα‐φίζει έχουν μάτια πλατιά με στρογγυλεμένες τις άκρες τους (εικ11 amp 17) Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού και της Παναγίας που συνοδεύ‐ουν τον άγιο Νικόλαο σrsquo αυτή την τοιχογραφία είναι κατεστραμμένα και δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε αν η ιδιαιτερότητα αυτή περιορί‐ζεται μόνο στη μορφή του αγίου ή επεκτείνεται και στις μορφές του Χριστού και της Παναγίας Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν θεωρώ πως η ιδιαιτερότητα αυτή είναι σοβαρός λόγος για να μην αποδοθεί η συγκεκριμένη τοιχογραφία στον ζωγράφο αυτόν Η δημοσίευση των τοιχογραφιών της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακό‐

τρυπας και της μνημειακής ζωγραφικής του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον ζωγράφο που εξε‐τάζουμε Ο συγγραφέας της σχετικής μελέτης εντοπίζει την ύπαρξη ενός εργαστηρίου που το ονομάζει ldquoΕργαστήριο της Αγιάςrdquo καθώς όλοι οι γνωστοί ζωγράφοι αυτού του εργαστηρίου προέρχονται από την περιοχή της Αγιάς Λαρίσης59 Ανάμεσα στα τοιχογραφικά σύνολα

του ζωγράφου βλέπε Τσιλιπάκου Ι Ν Αγίας Μαρίνας (οπ σημ 48) 20‐21 και Τσιλιπάκου Γνωριμία 191‐192 amp Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία 371‐372

59 Τσιουρής τοιχογραφίες 299‐300 Η δράση αυτού του εργαστηρίου συν‐δέεται με μνημεία που εντοπίζονται στην περιοχή των Αγράφων στην ανα‐τολική Θεσσαλία και στην Πιερία και καλύπτουν μία περίοδο επτά δεκαε‐τιών Πρόκειται για το ναό της Υπαπαντής του Χριστού στο Θετίδιο Λάρισας (1734) το νέο καθολικό της ΙΜ Σπηλιάς Αγράφων (μετά το 1736) το καθολι‐κό της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Δροσάτου Αγράφων (1737) το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου της ΙΜ Αγίου Αθανασίου Τσαριτσάνης Ελασσόνας (1746) τον Άγιο Γεώργιο Αγιάς Λάρισας (1749) τον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης (174950) τους Αγίους Αποστόλους Αγιάς (1756) τρία παρεκκλήσια στην ΙΜ Οικονομείου κοντά στο Στόμιο Λάρισας (1758) τον Άγιο Γεώργιο Λεύκης

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

276

που αποδίδει στο εργαστήριο αυτό περιλαμβάνονται και οι τοιχογρα‐φίες στο παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στον ναό του Αγίου Δημητρίου60 στο Λιτόχωρο που κατά την γνώμη μου είναι έργο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε Τα έργα του ερ‐γαστήριου αυτού χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ldquoανανεωτικού πνεύματος σε σχέση με την παράδοση μέσα από έναν εκλεκτικισμό των εκφραστικών μέσωνrdquo61 και σrsquo αυτό θα πρέπει να συνέβαλε τόσο η κα‐ταγωγή των ζωγράφων του εργαστηρίου αυτού από την εύπορη και ακμάζουσα την περίοδο αυτή Αγιά62 όσο και η καταγωγή ορισμένων ζωγράφων του από την Ρουμανία (Βουκουρέστι)63 Κύρια θέση στο ερ‐γαστήριο αυτό κατέχει ο Θεόδωρος ιερέας που αναγράφει το όνομα του στην κτητορική επιγραφή64 του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος

Καρδίτσας (μέσα 18ου αι) το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύ‐μπω στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιτοχώρου Πιερίας (1762) και το καθολικό της ΙΜ Εισοδίων της Θεοτόκου στο Μεταξοχώρι Αγιάς (1797) Για το εργα‐στήριο αυτό βλέπε επίσης Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο ζωγραφι‐κής του 18ου αι στην περιοχή της Θεσσαλίας 24ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραμμα και περιλήψεις ειση‐γήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2004 96

60 Εκ παραδρομής ο Ι Τσιουρής αναφέρει πως το παρεκκλήσιο του Αγίου Διονυσίου είναι προσαρτημένο στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Λιτόχωρο αντί του ναού του Αγίου Δημητρίου που είναι και το σωστό Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 299 310 313

61 Τσιουρής Ι Στοιχεία για ένα εργαστήριο οπ(σημ 59) 62 Για την ιστορία της Αγιάς αυτήν την περίοδο βλέπε Γ Κορδάτος Ιστο‐

ρία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 458‐481 και Α Βακαλόπου‐λος Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ4 (Τουρκοκρατία 1669‐1812) Θεσσαλονί‐κη 1973 529‐531

63 Από το Βουκουρέστι κατάγονται ο Παρ(θένιος) με τους μαθητές του όπως δηλώνει επιγραφή σε φορητή εικόνα στον Άγιο Γεώργιο Αγιάς (1734) και ο Θεόδωρος σε επιγραφή σε εικόνα του τέμπλου του καθολικού της ΙΜ Σπηλιάς κοντά στα Κουμπουριανά Αγράφων Τσιουρής Τοιχογραφίες 312 σημ3229 Για τις σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της ΙΜΣπηλιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 49 σημ 223

64 laquoδιά χιρώς ταπινοῦ θεοδώρου ἱερέως τοῦ ἐκ κόμης ἁγιάςraquo Τσιουρής

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

277

στη Δρακότρυπα Καρδίτσας το οποίο αγιογράφησε το 1758 Είναι γνωστός στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως Θεόδωρος Ουρίας λόγω της εσφαλμένης ανάγνωσης του ονόματος της επιγραφής από τον μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Ιεζεκιήλ Βελανι‐διώτη65 Ήδη από το 1992 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαζώτος είχε πα‐ρατηρήσει τις ομοιότητες που παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του κα‐θολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα Καρδίτσας με το έρ‐γο του ζωγράφου της παράστασης που εξετάζουμε και είχε διατυπώ‐σει τις αμφιβολίες του για την ορθότητα του ονόματος ldquoΟυρίαςrdquo66 Από την παρατήρηση των τοιχογραφιών του καθολικού της ΙΜ Άγίας Τριάδος τις οποίες δεν θα πρέπει να ζωγράφισε μόνος του ο Θεόδωρος ιερέας αλλά μαζί και με άλλους συνεργάτες67 μπορούμε (με αρκετές όμως επιφυλάξεις) να αναγνωρίσουμε κάποιες μορφές του τοιχογρα‐φικού διακόσμου που παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες μορ‐φές του ζωγράφου της Βέροιας και της περιοχής της68 (εικ15 amp 16) Πέ‐ Τοιχογραφίες 37

65 Ως Θεόδωρο Ουρία τον αναφέρουν ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (Θεσσα‐λιώτιδος και Φαναριοφερσάλων) Αι Μοναί της Πίνδου Θεολογία 6 (1928) 137 και οι Χατζηδάκης Μ‐Δρακοπούλου Ε Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450‐1830) τ 2 Αθήνα 1997 258‐259 βλ Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 σημ 156 Για την ορθότητα της λέξεως ldquoιερέοςrdquo αντί του ldquoΟυρίαςrdquo βλέπε Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδω‐ρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρ‐χαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πο‐λιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 Βλ επίσης Τσιουρής Τοι‐χογραφίες 38 σημ156

66 Ο Θ Παπαζώτος ετοίμαζε μελέτη για αυτόν τον ανώνυμο ζωγράφο που αγιογραφεί στην περιοχή της Βέροιας την οποία δεν πρόλαβε να δημο‐σιεύσει λόγω του πρόωρου θανάτου του (20111996) Θα είχε εξαιρετικό ενδι‐αφέρον αν υπάρχει η δυνατότητα δημοσίευσης αυτής της μελέτης έστω και σε ημιτελή μορφή

67 Την επισήμανση αυτή κάνει και ο Ι Τσιουρής που θεωρεί τις τοιχο‐γραφίες έργο ενός συνεργείου που αποτελείται από τον Θεόδωρο και όχι ισό‐τιμους με αυτόν συνεργάτες (Τσιουρής Τοιχογραφίες 290)

68 Τσιουρής Τοιχογραφίες εικ240 241 247 248 254 255 256

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

278

ρα από την γενικότερη σχέση του με το εργαστήριο της Αγιάς69 φαίνε‐ται πιθανό (αν και κάπως παρακινδυνευμένο ακόμα πριν από μια πιο συστηματική έρευνα) ο ζωγράφος μας να συμμετέχει στην τοιχογρά‐φηση του καθολικού αυτού70 Στη σχέση του με το εργαστήριο της Α‐γιάς που χαρακτηριστικά του είναι ο εκλεκτικισμός των ζωγραφικών μέσων το ιδιαίτερα πλούσιο θεματολόγιό του και τα εικονογραφικά του ενδιαφέροντα που μαρτυρούν γνώση των θεολογικών κειμένων και ανώτερη μόρφωση ορισμένων τουλάχιστον από τους ζωγράφους του71 νομίζω πως οφείλονται οι προσωπικές ιδιομορφίες τα εικονο‐γραφικά ενδιαφέροντα και η εξεζητημένη λογιότητα που παρατηρεί ο Θ Παπαζώτος στο έργο του ζωγράφου αυτού72 Έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις μεταξύ Αγιάς και Βέροιας που μαρτυρούνται με την μαζική εγκατάσταση Βεροιέων στην Αγιά

69 Ο Ι Τσιουρής με βάση τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο Πιερίας θεωρεί τον ζωγράφο αυτό μέλος του εργαστηρίου της Αγιάς που η ζωγραφική του παρουσιάζει κοινά στοιχεία με το έργο του Θεοδώρου Ιερέως (Τσιουρής Τοιχογραφίες 310)

70 Μια συστηματική έρευνα στις τοιχογραφίες των μνημείων που αποδί‐δονται στο εργαστήριο της Αγιάς θα μπορούσε να ξεκαθαρίσει αν υπάρχει συμμετοχή του ζωγράφου μας στα τοιχογραφικά αυτά σύνολα αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εργασίας

71 Για τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Θεοδώρου ιερέως και γενι‐κότερα του εργαστηρίου της Αγιάς βλέπε Τσιουρής Τοιχογραφίες 311‐313 Βλέπε επίσης Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρα‐κτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την ε‐παρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 69 ‐71

72 Παπαζώτος Ναοί 296 ldquoΤο πληθωρικό θεματολόγιο και τα εικονογρα‐φικά ενδιαφέροντά του το ιδιότυπο ζωγραφικό ύφος του και η μεγάλη παρα‐γωγική του δραστηριότητα προξενούν εύλογα την περιέργεια προσέγγισης του έργου του αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυ‐τού του πονήματος Οι προσωπικές ιδιομορφίες και η εξεζητημένη λογιότητα του έργου του είναι ένα βήμα πρίν από το φαινόμενο του Ελληνικού Διαφωτι‐σμούrdquo

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

279

στο διάστημα μετά την καταστροφή της Νάουσας το 182273 υπάρχουν και νωρίτερα κατά την περίοδο που εξετάζουμε (μέσα 18ου αιώνα)74 και αν αποτελούν τον λόγο που ο ζωγράφος μας βρίσκεται και τοιχο‐γραφεί σε ναούς της Βέροιας και της περιοχής75 Στην Αγιά είναι δια‐δεδομένη η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως76 και υπάρχει ναός που τιμάται στους Άγιους Αντώνιο το Μέγα και Αντώνιο τον Βε‐

73 Ο Μ Δάλλας (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) αναφέρει πως

ολόκληρη η συνοικία Αγίου Αντωνίου της Αγιάς δημιουργήθηκε από την ε‐γκατάσταση Βεροιέων προσφύγων μετά την καταστροφή της Βέροιας Πιθα‐νότατα εννοεί την καταστροφή της Νάουσσας το 1822 Στο διάστημα 1822‐1845 οι Βεροιείς ldquoκατακλύζουν την Αγιά ιδρύουν το μαχαλά τους μεταφέρουν μέρος του Αγίου λειψάνου εκ Βεροίας και ανακαινίζουν ριζικά τον ναό έχοντας και το κουβούκλιον του αγίου τους σε διακεκριμένο χώροrdquo βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 52‐54

74 Ο Γ Κορδάτος (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς Αθήνα 1960 459) αναφέρει τοπική παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους και τους εγκαταστήσανε στην Αγιά χωρίς να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η χρονική περίοδος που έγινε αυτό Ο Ι Τσιουρής αναφέρει εσωτερική μετανάστευση κατοίκων της Μακεδονίας και ιδίως της Βέροιας την περίοδο αυτή (18ος αι) Τσιουρής Τοιχο‐γραφίες 311

75 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πάντως η δράση αυτού του εργαστηρί‐ου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) πιθανώς λόγω της μεγάλης αναγνώρισής του από τους ανθρώπους που ήταν υπεύθυνοι να επιλέγουν τα συνεργεία που θα αγιογραφούσαν τον κάθε ναό και τίποτε δεν αποκλείει το ενδεχόμε‐νο ο ζωγράφος αυτός να έφθασε στην Βέροια και την περιοχή της μέσω της γειτονικής Πιερίας

76 Για τον Άγιο Αντώνιο τον Βεροιέα βλέπε Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώ‐νιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 Βλ επίσης Παντελεή‐μων Καλπακίδης Μητροπολίτης Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας Ο πολιού‐χος της Βέροιας Όσιος Αντώνιος ο Νέος αγιολογικά και υμνολογικά κείμενα Βέροια 1996

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

280

ροιέα77 Ο ναός αυτός επανοικοδομήθηκε το 1856 στη θέση παλαιότε‐ρου ναού78 αλλά φαίνεται πως η λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Βε‐ροιέως στην Αγιά και κατά συνέπεια οι ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ Βέ‐ροιας και Αγιάς υπάρχουν τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα όπως μαρτυρεί η απεικόνιση του αγίου σε τοιχογραφία του 1763 στο εξωκ‐κλήσι του Αγίου Αθανασίου Αμυγδαλής79 Επιπλέον η μαρτυρία του Μ Δάλλα (Ἡ Ἀγυιά διά μέσω των αιώνων 1937 14) ότι η συνοικία του Αγίου Αντωνίου φέρει το όνομα ldquoΒλαχομαχαλάςrdquo80 που δηλώνει την

77 Για τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου του Νέου στην Αγιά βλ Αθηνα‐

γόρας Μπίρδας (Αρχιμανδρίτης) Ο Άγιος Αντώνιος ο Νέος (εν Βεροία) και η τιμή αυτού στην Αγιά Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐ‐ου 2003 Αγιά 2004 80‐90 και Γ Χ Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77 όπου υπάρχει και παλιότερη βιβλιο‐γραφία (σ74 σημ72 )

78 Ένα Ευαγγέλιο κατασκευασμένο στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) το 1666 και αφιερωμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου φανερώνει πως ο παλαιό‐τερος αυτός ναός ήταν κτίσμα τουλάχιστον του 17ου αιώνα και φαίνεται πως τιμώταν μόνον στην μνήμη του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου Αναφορές στον ναό αυτό βρίσκουμε επίσης στα 1767 στο έμμετρο χρονικό του Καλλίνι‐κου Γrsquo όπου περιγράφεται laquoκούρσευσιςraquo του Αγίου Αντωνίου και στα 1828 όπου κατά την υποδοχή του Μητροπολίτου Δημητριάδος κ Νεόφυτου μνη‐μονεύεται από τον ιερομόναχο Γεράσιμο ldquoπροϋπάντησίν του εις Άγιον Α‐ντώνιονhelliprdquo βλέπε σχετικά Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 11‐20 Κατά την κατεδάφιση του ναού το 1845 βρέθηκαν τρείς επιγραφές οι οποίες όμως δεν καταγράφηκαν (βλέπε Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύναξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 51 και Γ X Χιονίδης Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακε‐δονικής Βέροιας Βέροια 1965 74‐77)

79 Βλέπε φωτογραφία Νεκτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 22 Ο ΙΤσιουρής (Τοιχογραφίες 311 σημ 3227) αναφέρει ότι στην περιοχή της Αγιάς εικονίζεται πολύ συχνά ο Άγιος Αντώνιος ο εκ Βεροίας Θα είχε ενδιαφέρον μία έρευνα για το ποια είναι η παλαιότερη απεικόνιση του αγίου στην περιοχή της Αγιάς

80 Ο Γ Χ Χιονίδης (Ο Όσιος Αντώνιος ο νέος εκ της μακεδονικής Βέροι‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

281

ύπαρξη και μη γηγενών κατοίκων καθώς και η ύπαρξη ανθρώπων με επίθετα που είναι μακεδονικά (Καρτερός Καραδήμας κα) οδηγεί στη σκέψη ότι νομάδες Βλάχοι από τη Βέροια αλλά και την υπόλοιπη Κε‐ντροδυτική Μακεδονία ήταν αυτοί που διέδωσαν τη λατρεία του Αγί‐ου Αντωνίου του Βεροιέως στην Αγιά81 Νεώτερα στοιχεία προκύπτουν και για το όνομα του ζωγράφου τα

οποία αν και δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις Στα βρέβια που υπάρχουν στους ναούς του Αγίου Αθανασίου στη Φυτειά82 και του Αγίου Γεωργίου στο Μα‐κροχώρι83 σε περίοπτη θέση αμέσως μετά τη μνημόνευση του Αρχιε‐ρέα αναφέρεται το όνομα ldquoΚοσμά ιερομονάχουrdquo Και παλιότερα με είχε απασχολήσει το ερώτημα για το ποιος μπορεί να είναι ο ιερομό‐ναχος Κοσμάς που αναγράφεται στα βρέβια των δύο αυτών ναών Έβρισκα την υπόθεση να ταυτίζεται με τον ζωγράφο των τοιχογρα‐φιών των ναών αυτών αρκετά τολμηρή και χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία Η διαπίστωση όμως πως και σε βρέβιο που βρίσκεται στην ας Βέροια 1965 77 σημ73) αναφέρει ότι η πληροφορία αυτή αμφισβητείται

81 Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η άποψη πως πιθανώς η τιμή του Α‐γίου Αντωνίου του Νέου στην περιοχή της Αγιάς οφείλεται αρχικά στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω ο οποίος φεύγοντας από την Σκήτη Βεροίας το 1535 έζησε 2 χρόνια στον Κίσσαβο προτού εγκαταβιώσει στον Όλυμπο βλ Νε‐κτάριος Δρόσος Αρχιμανδρίτης Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς Αγιά 2003 21 σημ1 Σχετικά με την ονομασία της συνοικίας ως Βλαχομαχαλάς και την οργανωμένη παρουσία Βλάχων στην Αγιά βλ Νεκτάριος Δρόσος Αρχι‐μανδρίτης Ο Άγιος Αντώνιος η Χώρα Αγιά και το Όρος των Κελλίων Σύνα‐ξις Αγιωτών Αγίων Πρακτικά Ημερίδας 18 Μαΐου 2003 Αγιά 2004 53 Βλ και παραπάνω (σημ 74) για την παράδοση στην περιοχή της Αγιάς κατά την οποία οι Τούρκοι έφεραν από την Βέροια πολλούς Βλάχους Ενδεικτικό επί‐σης είναι ότι το χωριό Ανατολή λίγα χιλιόμετρα από την Αγιά ονομαζόταν Σελίτσανη δηλαδή με το ίδιο σχεδόν όνομα που ονομαζόταν παλιότερα και η Εράτυρα (Σέλιτσα) του Ν Κοζάνης καθώς εποικίστηκε από βλαχόφωνους της Εράτυρας Ευχαριστώ τον Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Μπίρδα για την πληροφορία αυτή

82 Βλέπε ανωτέρω σημ 49 83 Βλέπε ανωτέρω σημ 47

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

282

πρόθεση του καθολικού της ΙΜ Αγίας Τριάδος84 στη Δρακότρυπα Καρδίτσας (ένα μνημείο που πιθανόν να έχει συμμετοχή στην αγιο‐γράφησή του ως μέλος του συνεργείου του Θεόδωρου ιερέα και ο ζω‐γράφος της παράστασης που εξετάζουμε) αναγράφεται το όνομα του ιερομόναχου Κοσμά κάνει νομίζω βάσιμη την υποψία πως αυτό μπο‐ρεί να είναι το όνομα του ζωγράφου Ο Κοσμάς που αναγράφεται στο βρέβιο της Φυτειάς δεν είναι κάποιος από τους εφημέριους του ναού καθώς αυτοί αναγράφονταν στην χαμένη σήμερα επιγραφή85 που σωζόταν παλιότερα μέσα στον ναό Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον Κοσμά του βρέβιου της Δρακότρυπας Το όνομά του υπάρχει μόνο στην πρόθεση και λείπει από την κτητορική επιγραφή όπου αναγρά‐φονται τα ονόματα των μοναχών της μοναστικής αδελφότητας86 Στο βρέβιο του Μακροχωρίου κάτω από το όνομα του ιερομονάχου Κοσμά αναφέρονται δύο ιερείς που προφανώς είναι και οι εφημέριοι του ναού87 Η συνήθεια να αναγράφουν στον χώρο της πρόθεσης τα ονό‐ματά τους οι ζωγράφοι (ειδικά όταν αυτοί είναι ιερείς μοναχοί ή ιερο‐μόναχοι) μαζί με τα ονόματα των κτητόρων εφημέριων του ναού αρ‐χιερέων στη δικαιοδοσία των οποίων υπάγεται ο ναός κλπ είναι πο‐λύ συχνή Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό είναι το ότι στο σημείο αυτό (στην πρόθεση) μνημονεύει ο ιερέας τα ονόματα ldquoζώντων τε και τεθνεώτωνrdquo88 κατά την ώρα της προσκομιδής 89 Στο ίδιο σημείο στην

84 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 85 Βλέπε ανωτέρω σημ49 86 Τσιουρής Τοιχογραφίες 37 87 ldquoΠαναγιότη ιερέοςrdquo amp ldquoΖαφίρη Μα ιερέοςrdquo 88 Κατά τη διάρκεια της προσκομιδής ο ιερέας τεμαχίζοντας τον Τίμιο

Άρτο και βγάζοντας τις μερίδες των ζώντων και των κεκοιμημένων μνημο‐νεύει ξεχωριστά τα ονόματα των ζώντων λέγοντας στο τέλος ldquoκαί συγχώρη‐σον αὐτοῖς πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καί ἀκούσιονrdquo και ξεχωριστά τα ονό‐ματα των κεκοιμημένων λέγοντας στο τέλος ldquoΚαί ἀνάπαυσον αὐτούς ἒνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται καί κατάταξον αὐτούς ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν σου ὃπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σουrdquo Ιερατικόν Αι θείαι Λειτουργίαι Αθήνα Αποστολική Διακονία 1998(6η ανατύπωση) 99‐100

89 Ενδεικτική είναι η επιγραφή που αναγράφει ο ζωγράφος Ονούφριος

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

283

πρόθεση αναγράφει το όνομα του και ο Θεόδωρος ιερέας τόσο στο καθολικό της ΙΜ Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα90 όσο και στον ναό του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας91 Ωστόσο την υπόθεση πως ο ζωγράφος αυτός είναι ο ιερομόναχος Κοσμάς αποδυναμώνει το γεγο‐νός ότι σε βρέβιο που υπάρχει στο ιερό του καθολικού της Μονής των Αγίων Πάντων δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Μετά την μνημόνευση του αρχιερέα Βεροίας Σαμουήλ(1746‐1763) διαβάζουμε με δυσκολία (καθώς τα γράμματα έχουν απολεπιστεί στο σημείο αυτό) το όνομα laquo(B)ενέδικτ(ου)raquo() και αν πράγματι το όνομα του ζωγρά‐φου αυτού ήταν ιερομόναχος Κοσμάς είναι δύσκολο να εξηγήσουμε για ποιόν λόγο δεν το αναγράφει στο βρέβιο του συγκεκριμένου ναού ενώ το αναγράφει στα βρέβια των άλλων ναών στους οποίους έχει α‐γιογραφήσει Δυστυχώς σε όλους τους άλλους γνωστούς (σε μένα τουλάχιστον) ναούς στην Ημαθία και στην Πιερία που έχει ζωγραφί‐σει δεν σώζονται παρόμοιες επιγραφές ή βρέβια που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν περισσότερο 92 και το πρόβλημα του ονόματος του ζωγράφου παραμένει ανοικτό περιμένοντας για την επίλυσή του νέα στοιχεία που πιθανόν μελλοντικά να έρθουν στο φώς

στην πρόθεση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην Καστοριά το 1547 ldquoΟ‐ΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC ΤΑC ΧΕΙΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCΤΗΤΙ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΑ‐ΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥrdquo Βλέπε σχετικά Γούναρης Γ Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά Θεσσαλονίκη 1980 65

90 Τσιουρής Τοιχογραφίες 38 91 Δεριζιώτης Λ Ο ιερός ναός αγ Γεωργίου Λεύκης Ν Καρδίτσας και ο

αγιογράφος ldquoΘεόδωρος Ιερεύςrdquo Αγιά Ιστορικά ndash Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού ndash Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της Αγιά Λάρισας Πολιτιστικός Οργανισμός Κοινότητας Αγιάς 2002 67‐68

92 Στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στη Βέροια στο παρεκκλήσι του Α‐γίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στο Λιτόχωρο και στον ναό της Αγίας Μαρί‐νας στην Αγία Μαρίνα σώζονται βρέβια στην πρόθεση του ιερού αλλά η κα‐τάστασή τους είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την ανάγνωσή τους

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

284

Η αφιερωματική επιγραφή

Στην παράσταση που περιγράφουμε σώζεται όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αφιερωματική επιγραφή Βρίσκεται στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της μέσα στην κόκκινη‐κεραμιδί ταινία που οριοθε‐τεί την τοιχογραφία (εικ8) Είναι γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα και αναφέρει ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquo rdquo Κατά περίεργο τρόπο την επιγραφή αυτή δεν την συμπεριέλαβε ο Θ Παπαζώτος στο έργο του laquoΗ Βέροια και οι ναοί τηςraquo93 όπου δημοσίευσε όλες τις σχετι‐κές επιγραφές που βρήκε για τον 11ο μέχρι και τον 18ο αιώνα παρόλο που γνώριζε την ύπαρξή της Η κατάσταση διατήρησης της επιγραφής είναι καλή με εξαίρεση μόνο κάποιες φθορές κυρίως στην αναγραφή της χρονολογίας Οι φθορές αυτές σε συνδυασμό με την ιδιομορφία που παρατηρείται στο σχεδιασμό του πρώτου γράμματος (α) της χρο‐νολογίας δυσχεραίνουν λίγο την ανάγνωσή της (εικ 9)94 Η χρονολο‐γία της επιγραφής (1760) ταιριάζει με την περίοδο δράσης του ζωγρά‐φου στον οποίο αποδίδεται η παράσταση Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέ‐πουν να ταυτίσουμε τα ονόματα της επιγραφής με κάποια γνωστά πρόσωπα αυτής της περιόδου Το όνομα ldquoΜανουήλrdquo συναντάται συ‐χνά σε επιγραφές αυτής της περιόδου95 ενώ το όνομα Θωμάς μόνο δύο

93 Παπαζώτος Ναοί 94 Φαίνεται ότι ο ζωγράφος τοποθέτησε το σύμβολο laquoχraquo δύο φορές κάτω

και δίπλα από το πρώτο γράμμα (α) της χρονολογίας Το σύμβολο laquoχraquo χρησι‐μοποιείται κάτω από το πρώτο γράμμα της χρονολογίας για να δηλώσει ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες και όχι σε μονάδες Στην συγκεκριμέ‐νη περίπτωση το σύμβολο αυτό βρίσκεται κάτω από το laquoαraquo αλλά και δίπλα του Προφανώς ο ζωγράφος το έγραψε αρχικά δίπλα από το πρώτο γράμμα και στη συνέχεια το διόρθωσε βάζοντάς το και από κάτω χωρίς όμως να σβήσει αυτό που είχε γράψει από δίπλα Ευχαριστώ τον Χαρίτωνα Καρανάσι‐ο ερευνητή στο Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανάγνωση της χρο‐νολογίας

95 Από τις 61 επιγραφές του 18ου αιώνα που παρουσιάζει ο Θ Παπαζώτος (Παπαζώτος Ναοί) οι 14 αναφέρουν το όνομα Μανουήλ

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

285

φορές96 μαζί με το όνομα Μανουήλ και άλλα ονόματα Ο πίνακας (σελ 292‐293) περιλαμβάνει τις επιγραφές του 18ου αιώνα στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα Μανουήλ (Μανόλης) και Θωμάς Από τις επιγραφές αυτές νομίζω ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε αυτές με τους αριθμούς 237 καθώς αναφέρονται σε κάποιον (ή κάποιους) ιερέα Μανουήλ (Μανόλι) και θεωρώ πως ο τόσο σημαντικός για την εποχή αυτή τίτλος του ιερέα θα αναγραφόταν σίγουρα και στην επιγραφή που εξετάζουμε Επίσης θα πρέπει να αποκλείσουμε και τις επιγρα‐φές με τους αριθμούς 891213 Οι επιγραφές 1213 αναφέρονται στον ldquoεντιμότατο άρχοντα Χατζή‐Μανουήλ του Δημητρίουrdquo Ο Δημήτριος και ο γιός του Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών αυτών είναι σχεδόν βέ‐βαιο πως ταυτίζονται με τους αρχηγέτες της γνωστής αρχοντικής οι‐κογένειας της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα97 γόνος της οποίας ή‐ταν και ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων Δημήτριος Βικέλας Ο ldquoπροὖχοςrdquo και ldquoΛογοθέτηςrdquo Μανουήλ των επιγραφών 8 9 του 1728 ταυτίζονται κατά πάσα πιθανότητα με τον Χατζή‐Μανουήλ των επι‐γραφών 12 1398 απλώς το 1728 δεν είχε ακόμη μεταβεί στους Άγιους

96 Εκτός από τις δύο παραπάνω επιγραφές ένας βεροιώτης έμπορος κυρ‐Θωμάς αναφέρεται σε επιστολή που γράφτηκε στο Βελιγράδι στις 1271732 από τον αρχιμανδρίτη Γερμανό υπουργό‐έξαρχο του Παναγίου Τάφου στο πατριαρχείο Πεκίου προς τον μητροπολίτη Τιμισβαρίου (Τιμισοάρας) Νικό‐λαο Βλέπε σχετικά Αθ Βουδούρη Ο βεροιώτης λόγιος και δάσκαλος Δημή‐τριος(1687‐μέσα 18ου αι) και η σχέση του με τα Ιεροσόλυμα και τις Παραδου‐νάβιες Ηγεμονίες Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας Τρίμηνη Έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν Ημαθίας αρ5 (Απρίλιος‐Ιούνιος 2009) 6‐7

97 Για την οικογένεια Μπεκέλλα‐Βικέλα βλ Χιονίδης Γ Η αρχοντική οι‐κογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 67‐89 (και σε ανατύπωση με προσθήκη και εικόνες από την Πνευματική και Ολυ‐μπιακή στέγη Δημητρίου Βικέλα Δήμου Βεροίας 2006) και του ιδίου Η εκ Βε‐ροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέλα Μακεδονικά 7 (1966) 210‐217

98 Περισσότερα για αυτήν την ταύτιση βλ Γ Χ Χιονίδης Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα οπ (σημ 97) 74‐78 και Γα‐βριηλίδης Προσκύνημα 267‐274 Ο Γ Χ Χιονίδης εκφράζει κάποιες επιφυλά‐ξεις για τον Μανουήλ Λογοθέτη της επιγραφής αρ 9 καθώς σε μεταγενέστε‐

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

286

Τόπους και γιrsquo αυτό δεν χρησιμοποιεί το επίθετο Χατζής Σε κάθε πε‐ρίπτωση πάντως νομίζω πως οι τίτλοι ldquoἂρχωνrdquo ldquoπροὖχοςrdquo ή ldquoλογοθέ‐ τηςrdquo θα συνόδευαν τον Μανουήλ της επιγραφής που εξετάζουμε αν επρόκειτο για το ίδιο πρόσωπο Από τις υπόλοιπες επιγραφές δεν υ‐πάρχει τίποτα που να επιβεβαιώνει αλλά και τίποτα που να εμποδί‐ζει την ταύτιση των ονομάτων Μανουήλ και Θωμά με τα αντίστοιχα ονόματα της επιγραφής μας Περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για τις επιγραφές με αριθμό 5 11 (αν και τις επιγραφές αυτές τις χωρίζει ένα διάστημα περίπου τριάντα ετών από την επιγραφή που εξετάζου‐με) όπου σε βρέβια των ναών του Παντοκράτορος και της Παναγίας Παλαιοφορίτισσας παρουσιάζονται και τα δύο ονόματα μαζί (Μα‐νουήλ και Θωμάς) μαζί βέβαια και με άλλα ονόματα αφιερωτών Και σrsquo αυτή την περίπτωση όμως παρά τις κάποιες ενδείξεις δεν μπορού‐με να μιλήσουμε για αναμφισβήτητη ταύτιση των προσώπων Τέλος αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το όνομα Μανουήλ

(μαζί με το Δημήτριος) συναντάται πολύ συχνά στα κύρια ονόματα των οικογενειών Βικέλα και Ρακτιβάν που είναι δύο από τις σπου‐δαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου99 Ειδικότερα για την οικογένεια Βικέλα γνωρίζουμε τον Εμμανουήλ Βικέλα και τους γιούς του Μητάκον (υποκοριστικό του Δημήτριου) και Θωμά που είχε πατέρα τον Δημήτριο Βικέλα και παππού τον Μανουήλ ή Χατζή‐Μανουήλ των επιγραφών 891213100 Βέβαια ο Εμμανουήλ Βικέλας και ο γιός του Θωμάς ίσως και να μην είναι τα ίδια πρόσωπα με αυτά της επιγραφής που εξετάζουμε Γόνοι της οικογένειας Μπεκέλλα ndash Βι‐κέλα με το κύριο όνομα Εμμανουήλ (Μανουήλ Χατζημανόλης κα) συναντώνται από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα ενώ με το όνομα Θωμάς (Μπεκέλλας) διασώθηκε (μέχρι τώρα) μόνο ένας με αναφορά

ρους χρόνους (1808) αναφέρεται και ο Μανουήλ Ρακτιβάν ως λογοθέτης (Γ Χ Χιονίδης οπ 77)

99 Βλέπε σχετικά Χιονίδης Γ Η εκ Βεροίας καταγόμενη οικογένεια Βικέ‐λα Μακεδονικά 7 (1966) 210 σημ 2

100 Χιονίδης Γ Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπεκέλλα‐Βικέλα Μακεδονικά 34 (20034) 81

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

287

του στο έτος 1803 χωρίς να αποκλείεται όμως να βαπτίστηκε έτσι σε ανάμνηση προγόνου του με το ίδιο όνομα σύγχρονου της εποχής της επιγραφής μας Συνεπώς το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα συναντάμε και τα δύο ονόματα που αναφέρονται στην επιγραφή μας (Μανουήλ και Θωμάς) νομίζω πως αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης που εξετάζουμε να προέρχονται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενο να προέρχονται από την οικογένεια Ρακτιβάν ή από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να αναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης Η Βούλα Χατζίκου αναφέρει τον θρύλο που διέσωσε η προφορική παράδοση για την αρχόντισσα Βασίλω101 που απεικονί‐ζεται σε τοιχογραφία στον νάρθηκα του ναού και μπορούμε να υπο‐θέσουμε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε η αρχόντισσα αυτή με τον ναό του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Σήμερα είναι αδύνατον να α‐νιχνεύσουμε ποια ήταν αυτή η αρχόντισσα και αν κάποια οικογένεια της Βέροιας του 18ου αιώνα συνδέεται με αυτήν για να αναζητήσουμε στα μέλη της τον Μανουήλ και το Θωμά που αναγράφονται στην ε‐πιγραφή που εξετάζουμε Οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα περιορίζονται σε μεμονωμένα άτομα η γνώση των οποίων δεν βοηθά σημαντικά στην αναγνώριση των ονομάτων της επιγραφής Δυστυχώς τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ασφαλείς ταυτίσεις παρά μόνον υποθέσεις

Επίλογος

Ο ναός του αγίου Νικολάου της Γούρνας είναι ένας από τους 48 βυ‐ζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς που σώζονται σήμερα στη Βέ‐ροια Από αρχιτεκτονική άποψη πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα να απόκτησε την τρί‐κλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος αλλά πιθανότατα αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου Το παλαιότε‐

101 Βλέπε παραπάνω σημ 22

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

288

ρο στρώμα των τοιχογραφιών του χρονολογείται στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα ενώ σώζονται και άλλες τρείς φάσεις τοιχο‐γραφιών (1525 προχωρημένος 16ος αι 1638‐1642 ) στο εσωτερικό του Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου σώζεται παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζε‐ται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας (Ενύπνιο του Αγί‐ου Νικολάου) Η αφιερωματική επιγραφή που υπάρχει (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) χρονολογεί την παράσταση στα 1760 Ο ζω‐γράφος της είναι γνωστός από μία σειρά τοιχογραφιών αλλά και φο‐ρητών εικόνων στην Βέροια και την ευρύτερη περιοχή της Νεώτερα στοιχεία που προκύπτουν από πρόσφατες δημοσιεύσεις μας επιτρέ‐πουν να τον εντάξουμε σ΄ ένα εργαστήριο του 18ου αιώνα (εργαστήριο της Αγιάς) η δράση του οποίου επεκτείνεται σε εκτεταμένο γεωγρα‐φικό χώρο (περιοχή των Αγράφων Ανατολική Θεσσαλία και Πιερία) Παρά το πληθωρικό του έργο ο ζωγράφος αυτός παραμένει ανώνυ‐μος Η αναγραφή του ονόματος laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo σε βρέβια ναών με τοιχογραφίες του (ναοί αγίου Αθανασίου στη Φυτειά και αγί‐ου Γεωργίου στο Μακροχώρι) κάνει εύλογο το ερώτημα μήπως αυτό είναι το όνομα του ζωγράφου αυτού υπόθεση όμως η οποία δεν επι‐βεβαιώνεται από το βρέβιο που υπάρχει στο καθολικό της Μονής Αγί‐ων Πάντων καθώς δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτό Όσον αφορά τα ονόματα της αφιερωματικής επιγραφής (Μανουήλ και Θω‐μάς) οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία της Βέροιας του 18ου αιώνα δεν μας επιτρέπουν να τα ταυτίσουμε με κάποια γνωστά πρό‐σωπα αυτής της περιόδου Το γεγονός πως στο γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Βικέλα (μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Βέροιας αυτής της περιόδου) συναντάμε και τα δύο αυτά ονόματα αυξάνουν τις πιθανότητες οι αφιερωτές της παράστασης να προέρχο‐νται από την αρχοντική αυτή οικογένεια της Βέροιας χωρίς όμως να πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να προέρχονται από κάποια άλλη εύπορη οικογένεια της Βέροιας που είχε την δυνατότητα να α‐ναλάβει τις δαπάνες της τοιχογράφησης

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΔΙΟΡΘΩΕΙ

ελίδα 275 ςθμ 59

59Τςιουρήσ τοιχογραφίεσ 299-300 Η δράςθ αυτοφ του εργαςτθρίου ςυνδζεται με μνθμεία που

εντοπίηονται ςτθν περιοχι των Αγράφων ςτθν ανατολικι Θεςςαλία και ςτθν Πιερία και καλφπτουν μία

περίοδο επτά δεκαετιϊν Πρόκειται για το ναό τθσ Τπαπαντισ του Χριςτοφ ςτο Θετίδιο Λάριςασ (1734) το

νζο κακολικό τθσ ΙΜ πθλιάσ Αγράφων (μετά το 1736) το κακολικό τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Δροςάτου

Αγράφων (1737) το παρεκκλιςιο του Αγίου Αντωνίου τθσ ΙΜ Αγίου Ακαναςίου Σςαριτςάνθσ Ελαςςόνασ

(1746) τον Άγιο Γεϊργιο Αγιάσ Λάριςασ (1749) τον Άγιο Νικόλαο Σςαριτςάνθσ (174950) τουσ Αγίουσ

Αποςτόλουσ Αγιάσ (1756) το κακολικό τθσ Μονισ Αγίασ Σριάδοσ Δρακότρυπασ (1758) τρία παρεκκλιςια

ςτθν ΙΜ Οικονομείου κοντά ςτο τόμιο Λάριςασ (1758) τον Άγιο Γεϊργιο Λεφκθσ Καρδίτςασ (μζςα 18ου

αι)

το παρεκκλιςιο του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο ναό του Αγίου Δθμθτρίου Λιτοχϊρου Πιερίασ

(1762) και το κακολικό τθσ ΙΜ Ειςοδίων τθσ Θεοτόκου ςτο Μεταξοχϊρι Αγιάσ (1797) Για το εργαςτιριο

αυτό βλζπε επίςθσ Σςιουρισ Ι τοιχεία για ζνα εργαςτιριο ηωγραφικισ του 18ου

αι ςτθν περιοχι τθσ

Θεςςαλίασ 24ο υμπόςιο Βυηαντινισ και Μεταβυηαντινισ Αρχαιολογίασ και Σζχνθσ Πρόγραμμα και

περιλιψεισ ειςθγιςεων και ανακοινϊςεων Ακινα 2004 96 Επίςθσ δφο ακόμθ μνθμεία θ Αγία Σριάδα

Ανατολισ (1731) κοντά ςτθν Αγιά και το παρεκκλιςι τθσ Παναγίασ Γοργοχπθκόου μαηί με το διαβατικό τθσ

τράπεηασ τθσ Μονισ Δοχειαρίου ςτο Άγιο Όροσ μποροφν να προςτεκοφν ςτα μνθμεία που ςυνδζονται με το

εργαςτιριο αυτό Για τθν απόδοςθ των δφο αυτϊν μνθμείων ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ βλ Σροφπκου

Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ (Μεταπτυχιακι διπλωματικι

εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009 225 230 όπου γίνεται

ςυςχετιςμόσ των μνθμείων του εργαςτθρίου αυτοφ με βάςθ τα χαρακτθριςτικά των γραμμάτων των

επιγραφϊν που βρίςκονται ςrsquo αυτά Ευχαριςτϊ τον κ Α ζμογλου επίκουρο κακθγθτι ςτο Σμιμα Ιςτορίασ

και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ που ζκεςε υπόψθ μου τθν εργαςία αυτι

ελίδα 278 ςθμ 69

69 Ο Ι Σςιουρισ με βάςθ τισ τοιχογραφίεσ του παρεκκλθςίου του Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο

Λιτόχωρο Πιερίασ κεωρεί τον ηωγράφο αυτό μζλοσ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ που θ ηωγραφικι του

παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με το ζργο του Θεοδϊρου Ιερζωσ (Τςιουρήσ Tοιχογραφίεσ 310) Η Ν

Τροφπκου (Σροφπκου Νικολζτα Η γραφι του ηωγράφου Θεοδϊρου ιερζα από τθν Αγιά Λαρίςθσ

(Μεταπτυχιακι διπλωματικι εργαςία ςτο Σμιμα Ιςτορίασ και Αρχαιολογίασ του ΑΠΘ) Θεςςαλονίκθ 2009

229-230) με βάςθ τισ ίδιεσ τοιχογραφίεσ κεωρεί πωσ δεν υπάρχει άμεςθ ςυςχζτιςθ του ηωγράφου αυτοφ

με τα ζργα του Θεόδωρου Ιερζα και του κφκλου του τόςο από άποψθ γραφισ όςο και από άποψθ

τεχνοτροπίασ Εξετάηοντασ ςυνολικότερα το ζργο του ηωγράφου των τοιχογραφιϊν του παρεκκλθςίου του

Αγίου Διονυςίου του εν Ολφμπω ςτο Λιτόχωρο Πιερίασ όπωσ αυτό αποτυπϊνεται ςτα μνθμεία τθσ Ημακίασ

και τθσ Πιερίασ και ςυγκρίνοντάσ το με τα ζργα που αποδίδονται ςτο εργαςτιριο τθσ Αγιάσ διαπιςτϊνουμε

ομοιότθτεσ που φανερϊνουν πωσ ο ηωγράφοσ μασ ζχει δεχκεί επιρροζσ από το εργαςτιριο αυτό χωρίσ

ωςτόςο να διακρίνεται ξεκάκαρα θ ςυνεργαςία του με κάποιον από τουσ ηωγράφουσ που το αποτελοφν Η

ζρευνα για τθν δράςθ του εργαςτθρίου τθσ Αγιάσ ςτθν Ημακία και τθν Πιερία και τθν ςχζςθ του ηωγράφου

που εξετάηουμε με το εργαςτιριο αυτό βρίςκεται ακόμθ ςε αρχικό ςτάδιο και οι όποιεσ ενδείξεισ υπάρχουν

ςιμερα δεν μποροφν να οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

289

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γαβριηλίδης Προσκύνημα = Γαβριηλίδης Θωμάς Προσκύνημα στα ιερά της θεοσώστου πόλεως Βεροίας (Ναοί‐Κειμήλια‐Ενθυμήσεις‐Αναμνήσεις‐Σχόλια) Βέροια 1996

Παπαζώτος Ναοί = Παπαζώτος Θανάσης Η Βέροια και οι Ναοί της (11ος‐18ος αι) Αθήνα ΤΑΠΑ 1994

Παπαζώτος Οδοιπορικό = Παπαζώτος Θανάσης Οδοιπορικό στη βυ‐ζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια Ναοί‐Τέχνη‐Ιστορία Αθήνα ΤΑΠΑ 2003

Τσιλιπάκου Μνημειακή = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζω‐γραφική στη Βέροια τον 17ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2002 (Αδημοσί‐ευτη Διδακτορική Διατριβή)

Τσιλιπάκου Γνωριμία = Τσιλιπάκου Αγαθονίκη Η μνημειακή ζωγρα‐φική στη Βέροια και την περιοχή της στην περίοδο της Τουρκο‐κρατίας Γνωριμία με τη Γη του Αλεξάνδρου‐Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας Ιστορία‐Αρχαιολογία Πρακτικά Επιστημονικής διημερίδας 7‐8 Ιουνίου 2003 Θεσσαλονίκη 2004 177‐198

Τσιλιπάκου Ερατεινή Ημαθία = Τσιλιπάκου Aγαθονίκη Η περίοδος της Τουρκοκρατίας‐Οι ναοί και οι τοιχογραφίες τους Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 348‐375

Τσιουρής τοιχογραφίες = Τσιουρής Ιωάννης Οι τοιχογραφίες της Μο‐νής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγρα‐φική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων Αθήνα Ελληνι‐κά Γράμματα 2008

Χιονίδης Ιστορία τΒrsquo = Γ Χ Χιονίδης Ιστορία της Βέροιας της πόλεως και της περιοχής τ Β΄ Βυζαντινοί χρόνοι Θεσσαλονίκη 1970

Anrich Hagios Nikolaos = Anrich Gustav Hagios NikolaosDer heilige Ni‐kolaos in der griechischen Kirche Texte und Untersuchungen τΙ (Der Texte) τII (Prolegomena Untersuchungen Indices) Leipzig‐Berlin 1913‐1917

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

290

SUMMARY

Antonios B Galitsios

The reperesentation of St Nickolas in the facade of the churh of ldquoAyios Nikolaos tis Gurnasrdquo in Veria

The church of ldquoAyios Nikolaos tis Gournasrdquo is one of the 48 byzantine and post byzantine churches which are being reserved nowadays in Veria It was probably originally aisleless and timber ndash roofed At the end of 15th or at the beginning of 16th century obtain its present form of a three‐aisled church with a pitched roof The narthex of the church is latest but proba‐bly it replaced some pattern of narthex which existed before The older layer of its wall‐paintings date back to the end of 15th or at the beginning of 16th century while three more periods of wall‐paintings are being saved in its internal (1525 latest 16th century and 1638‐1642) In the south exter‐nal side of the church over of the main entrance a representation of St Nickolas is being saved which is surrounded by busts of Jesus Christ and Virgin Mary The existed dedication of the inscription (ldquoδια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξrsquordquo) dates the representation back to 1760 The painter is known by a series of wall‐paintings and portable icons in Veria and its wider area Latest evidence which result from recent publications allow us to place him in an local painting workshop of 18th century (work‐shop of Agia in Thessalia) whose activity is placed in a wide area (Agrafa East Thessalia and Pieria) Beside his overabundant work this painter is still nameless The inscription of the name laquoΚοσμά ιερομονάχουraquo (Kos‐mas Priest‐monk) in vrevia at churches with his wall‐paintings (churches of ldquoAyios Athanasiosrdquo at Fyteia and ldquoAyios Georgiosrdquo at Makrohori) makes us wonder if that is the name of the painter but this assumption does not confirmed by the vrevio exists in the ldquomonastery of Ayioi Pantesrdquo because this name is not being mentioned anywhere As for the names on the dedication of the inscription (Manuel and Thomas) our knowledge at the portrait of Veria at the 18th century does not allow us to identify them with known persons of this period The fact that in the fam‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

291

ily‐tree of the Vikelas (one of the greatest families in Veria this period) we meet both these names increase the possibilities that the persons who made the dedication of the representation might be from this aristocratic family of Veria without ruling out the possibility of them being from some other wealthy family of Veria which had the possibility to under‐take the cost of the wall‐painting

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

292

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

293

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

294

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιοχής (φωτ Google Earth 2009)

2 Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

3 Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχι‐κού ναού και των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

4 Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

5 Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου

6 Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

7 Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λε‐πτομέρεια)

8 Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

9 Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

10 Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλα‐ος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακο‐σμητικά θέματα της παράστασης

11 Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του Ιερού

12 Εικόνα 12 α)Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανάσιος και Χρυσόστομος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση των ωμοφορίων β)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορί‐

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

295

ου γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου δ)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

13 Εικόνα 13 α)Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος β)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος γ)Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλαος δ)Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

14 Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρι‐σκόταν ζωγραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασί‐ου Φυτειάς Την μεταγραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

15 Εικόνα 15 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Οι άγιοι Ιάμβλιχος και Εξακουστοθιανός

16 Εικόνα 16 Ι Μ Αγίας Τριάδας Δρακότρυπας Καθολικό Δυτικός τοίχος νάρθηκα λεπτομέρεια

17 Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντε‐λεήμων

18 Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

19 Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

20 Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Βρέβιο στο χώρο του ιερού

21 Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

22 Εικόνα 22 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυ‐ρός Δαμασκηνού υποδιακόνου και Στουδίτου του θεσσαλονικέ‐ωςΕνετίησι 1751 Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

296

Εικόνα 1 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Αεροφωτογραφία της περιο‐

χής (φωτ Google Earth 2009)

Εικόνα 2 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Η νότια πλευρά του ναού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

297

Εικόνα 3 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Κάτοψη του αρχικού ναού και

των διαδοχικών φάσεων Παπαζώτος Ναοί Σχέδ24 σ 191

Εικόνα 4 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

298

Εικόνα 5 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου

Εικόνα 6 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

299

Εικόνα 7 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Ο Χριστός και η Παναγία (λεπτομέρεια)

Εικόνα 8 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η αφιερωματική επιγραφή

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

300

Εικόνα 9 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο

της κεντρικής εισόδου Η χρονολογία της επιγραφής

Εικόνα 10 Βέροια Άγιος Νικόλαος της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου Λεπτομέρεια από τα διακοσμητικά

θέματα της παράστασης

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

301

Εικόνα 11 Βέροια Ναός Χριστού Αντιφωνητή Ιεράρχης από την αψίδα του

Ιερού

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

302

Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Α‐γίου Γεωργίου Οι άγιοι Αθανά‐σιος και Χρυσόστομος Λεπτο‐μέρεια από την διακόσμηση των

ωμοφορίων

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Νικόλα‐ος Λεπτομέρεια από την δια‐κόσμηση του ωμοφορίου

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

303

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Λεπτομέρεια από την διακόσμηση του ωμοφορίου

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος Λεπτομέρεια από την διακόσμη‐

ση του ωμοφορίου

Εικόνα 12

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

304

Βέροια Ναός αγίου Νικολάου της Γούρνας Ο άγιος Νικόλαος

Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθα‐

νασίου Ο άγιος Νικόλαος Τριπόταμος Ημαθίας Ναός Αγίου Νικολάου Ο άγιος Νικόλαος

Εικόνα 13

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

305

Εικόνα 14 Μεταγραφή της χαμένης σήμερα επιγραφής που βρισκόταν ζω‐γραφισμένη σε ξύλο μέσα στο ναό του αγίου Αθανασίου Φυτειάς Την μετα‐

γραφή έκανε ο Δημήτριος Τσέος γύρω στο 1960

Εικόνα 15 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

306

Εικόνα 16 Τσιουρής Ι Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυ‐πας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Α‐

γράφων Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2008

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

307

Εικόνα 17 Λιτόχωρο Ναός αγίου Δημητρίου παρεκκλήσι αγίου

Διονυσίου του εν Ολύμπω Η αγία Ματρώνα και ο άγιος Παντελεήμων

Εικόνα 18 Αγία Μαρίνα Ναός Αγίας Μαρίνας Λεπτομέρεια από σκηνή μαρτυρίου της Αγίας Μαρίνας στο νάρθηκα Φωτ Ερατεινή Ημαθία

ΙΜ Βεροίας Ναούσης amp Καμπανίας 2004 σ372

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

308

Εικόνα 19 Μακροχώρι Ημαθίας Ναός Αγίου Γεωργίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Εικόνα 20 Φυτειά Ημαθίας Ναός Αγίου Αθανασίου

Βρέβιο στο χώρο του ιερού

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ

309

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ301

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302

ΑΝΤΩΝΗΣ Β ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ

310

Εικόνα 21 Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ Θησαυρός Δαμασκη‐νού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως Ενετίησι 1751 Παρά

Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων σ 302