Παγκόσμια Ιστορία 4

Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του – Μέρος Β’

Μαρία Ευθυμίου

© Mathesis

2

Εβδομάδα 2: 19ος αιώνας: Εθνικά κράτη, αποικίες και ιδεολογίες 3

2.1: Δημιουργία κρατών και βασιλείων 3

V2.1.1 Η Ένωση του Κάλμαρ (5΄) 3

V2.1.2 Βασιλικές δυναστείες (11΄) 4

V2.1.3 Ευρώπη: εναλλαγή πρωτοπορίας (7΄) 6

V2.1.4 Μία μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη. Η Γαλλία (9΄) 7

V2.1.5 Η Γαλλική Επανάσταση (7΄) 9

V2.1.6 Μια πολιτικά πρωτοπόρα χώρα: η Αγγλία (7΄) 11

V2.1.7 Οι Γερμανοί επεκτείνονται (11΄) 12

2.2: Ο 19ος: Ένας γόνιμος αιώνας 15

V2.2.1 Στον 19ον αιώνα αλλάζουν πολλά (6΄) 15

V2.2.2 Δυτική Ευρώπη. Τα βήματα των αλλαγών (13΄) 16

V2.2.3 Δυτική Ευρώπη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις (10΄) 18

V2.2.4 Οι ΗΠΑ παίρνουν την επιστημονική σκυτάλη (7΄) 20

V2.2.5 Στον 19ον αιώνα οι ΗΠΑ επεκτείνονται (11΄) 21

V2.2.6 Στην Αμερική! Στην Αμερική! (13΄) 24

2.3: 19ος αιώνας: Αποικίες και ιδεολογίες 27

V2.3.1 Οι αποικίες της Αγγλίας (7΄) 27

V2.3.2 Οι αποικίες της Γαλλίας (9΄) 28

V2.3.3 Εθνισμός και Λατινική Αμερική (7΄) 30

V2.3.4 Εθνισμός και Ευρώπη (7΄) 32

V2.3.5 Η Βιομηχανία και οι όροι και συνθήκες εργασίας (12΄) 33

V2.3.6 Φιλελευθερισμός και Κομμουνισμός (11΄) 37

V2.3.7 Η πρώτη κομμουνιστική εξέγερση είναι γεγονός (8΄) 39

3

Εβδομάδα 2: 19ος αιώνας: Εθνικά κράτη, αποικίες και ιδεολογίες

2.1: Δημιουργία κρατών και βασιλείων

V2.1.1 Η Ένωση του Κάλμαρ (5΄)

https://www.youtube.com/watch?v=Oe0enmKSNAs

απομαγνητοφώνηση Mirella / αντιπαραβολή Lemonia9

Την ώρα που η Αναγέννηση δίνει το στίγμα της στην Ιταλία, στις περιοχές της Ολλανδίας και της Φλάνδρας, και η υπόλοιπη Ευρώπη μαζί εξελίσσεται μέσα σε μία συνεχή πορεία ανάπτυξης της οικονομίας. Ήδη αναφέραμε ότι μέσα στο κλίμα της Αναγέννησης είναι και το οικονομικό της βάθρο —οι τραπεζίτες, η κίνηση του χρήματος, οι έμποροι— και βέβαια κάτι άλλο το οποίο δημιουργήθηκε στην Ιταλία από το τέλος του Μεσαίωνα: [οι] κομπανίες, δηλαδή ένας τρόπος συνένωσης εργασίας και κεφαλαίου ατόμων για να πράττουν μαζί κάποιο επιχειρηματικό έργο. Η λέξη “κομπανία” προέρχεται από δύο ιταλικές λέξεις: con, που θα πει μαζί και pane, που θα πει ψωμί, δηλαδή con-pane∙ “εμείς που τρώμε μαζί ψωμί” θα πει αυτό το πράγμα, ότι επιχειρούμε μαζί. Και βέβαια, ήδη στο τέλος του Μεσαίωνα - αρχές της Αναγέννησης έχει δημιουργηθεί και η έννοια της μετοχής1 που επιτρέπει το χρήμα να κινείται απροσώπως και να αντλεί χρήματα από ενδιαφερομένους. Ήδη δηλαδή η Ευρώπη σε αυτή τη ζώνη της πρώτης της οικονομικής αναγέννησης, βάζει τις βάσεις που αργότερα θα τη βοηθήσουν να γίνει πολύ δυναμική οικονομικά και να πρωτοπορήσει παγκοσμίως σε όλες τις πλευρές του βίου.

Την ώρα που συμβαίνουν αυτά στις ζώνες της Αναγέννησης, πολλά —παραλλήλως— σημαντικά βήματα συμβαίνουν σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Παραδείγματος χάριν στον Βορρά, στις σκανδιναβικές χώρες, συμβαίνει κάτι εντυπωσιακό, που μέχρι σήμερα μελετάται και από πολλές πλευρές. Στις περιοχές που δρα η Χάνσα —θα έλεγε κανείς—, διότι εδώ είναι το προνομιακό πεδίο της δράσης της Χάνσα, η Βαλτική Θάλασσα —ήδη στη θάλασσα αυτή έχει επεκταθεί το γερμανικό στοιχείο και βλέπουμε εδώ και τις περιοχές που έλεγχαν οι Τεύτονες ιππότες, δηλαδή οι Γερμανοί ιππότες—, η Νορβηγία, η Σουηδία και η Δανία το 1397, στην πόλη Κάλμαρ της Σουηδίας, αποφασίζουν να ενώσουν τμήμα της δράσης και των λειτουργιών τους. Παρότι η κάθε χώρα είναι ξεχωριστή και έχει δικούς της βασιλείς, αυτή η ένωση των τριών χωρών —που δεν ήταν αναγκαστικά φιλικές μεταξύ τους και είχαν και θέματα που τις έφερναν σε σύγκρουση, αλλά θεώρησαν ότι ενωνούμενες θα βοηθηθούν στην οικονομία τους, στην ανάκαμψη των κοινωνικών τους δομών κ.λπ.—, δημιούργησαν την περίφημη Ένωση του Κάλμαρ, η οποία διήρκεσε από το 1397 έως το 1523, δηλαδή για ένα διάστημα περίπου 130 χρόνων χοντρικά, και ήταν μία ένωση επιτυχημένη σε πολλές πλευρές γι’ αυτό και μελετάται σήμερα σαν μία βάση συλλήψεων κοινής πολιτικής χωρών της Ευρώπης. Θυμίζω, εξάλλου, ότι το 1291 ήδη στα ορεινά των Άλπεων, εκεί πέρα στην περιοχή της σημερινής Ελβετίας, οι Ελβετοί δημιουργούν μια συνομοσπονδία επισήμως και οργανωμένα, δηλαδή παρουσιάζονται στην Ευρώπη δομές οι οποίες είναι ευέλικτες πολιτικά και μπορούν να συνενώσουν διαφορετικές

1 Η έννοια της μετοχής υπάρχει από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα. Ωστόσο, αναδύεται ξανά στον Ύστερο Μεσαίωνα,

κυρίως στην Ιταλία και στη Γαλλία.

4

ομάδες, χωρίς να εμπεριέχουν τη βίαιη σύγκρουση∙ γιατί, εντάξει, και στην Ένωση του Κάλμαρ και στις συνομοσπονδίες της Ελβετίας υπάρχουν ενδεχομένως αντιρρήσεις, άλλες θέσεις, αλλά έχει στηθεί ένας μηχανισμός ώστε να επιλύονται αυτά μέσα σε ένα πλαίσιο πολιτικής συντεταγμένης ζωής.

V2.1.2 Βασιλικές δυναστείες (11΄)

https://www.youtube.com/watch?time_continue=6&v=_r7cL49P2DM

απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia

Παραλλήλως, την εποχή αυτή η Ευρώπη μπαίνει στο μεγάλο επόμενό της στάδιο μες στον 15ο αιώνα. Η Πορτογαλία —το αναφέραμε σε άλλες μας ενότητες, αλλά το τοποθετούμε αυτή τη στιγμή— ξεκινά πρώτη τις μεγάλες ευρωπαϊκές ανακαλύψεις, τους θαλασσινούς δρόμους (περιπλέει την Αφρική) και ακολουθούν οι Ισπανοί, οι Ολλανδοί, οι Γάλλοι, οι Άγγλοι. Δηλαδή, μέσα στον 15ο και ιδιαίτερα στον 16ο αιώνα, πλέον η οικονομία της Ευρώπης παίρνει μια συνολικότητα στον δυναμισμό της και πλέον ξεπερνά τα όριά της και γίνεται παγκόσμια, κινείται προς την κατεύθυνση της παγκόσμιας. Θα γίνει παγκόσμια στον 19ο αιώνα, αλλά ξεκινώντας από τον 15ο αιώνα η Ευρώπη —η Δυτική Ευρώπη— χαρτογραφεί τον κόσμο και σταδιακά θα μπει και στην πορεία του ελέγχου της Γης, μεταφέροντας τον εαυτό της στην Αμερική∙ θυμίζω: οι Ισπανοί μετατρέπουν την Κεντρική και Νότιο Αμερική σε ισπανική στην ουσία, οι Άγγλοι τη Βόρεια Αμερική σε αγγλική — αργότερα την Αυστραλία.

Η Ευρώπη επεκτείνεται σ’ όλο τον κόσμο και, μαζί με την οικονομική της αλκή και δράση, μεταφέρει και τον πολιτισμό της, τις συντεταγμένες της, τις πολιτικές της συλλήψεις, τις οικονομικές της συλλήψεις, τις ιδεολογικές της συλλήψεις. Οι συντεταγμένες της οι πολιτικές είναι ενδιαφέρουσες, διότι και η ίδια η Ευρώπη μεταλλάσσεται μέσα από αυτές τις πλευρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι, καθώς ανοίγεται στο διεθνές εμπόριο —και ανοίγεται στο διεθνές εμπόριο με τη βοήθεια των βασιλέων της—, η Ευρώπη ενισχύεται όσον αφορά τη δράση στα άστεά της, δηλαδή στις πόλεις της, επομένως ενισχύεται όλο και περισσότερο το ειδικό βάρος του αστικού της στοιχείου και το ειδικό βάρος των επιχειρηματιών, των τεχνιτών, των ανθρώπων που ασχολούνται με τη ζωντανή οικονομία.

Εξ αυτού, καθώς μπαίνουμε στον 15ο και 16ο αιώνα, έχουμε και πολιτικές αλλαγές στην Ευρώπη, όπως και αλλαγές των συντεταγμένων των ίδιων των κρατών. Πρώτο θα αναφέρουμε σ’ αυτό το σημείο το γεγονός ότι οι αστοί —αυτοί που ονομάζουμε “αστικά στρώματα”—, επειδή πλέον είναι εμπορευόμενοι, ενδιαφέρονται πάρα πολύ να υπάρχουν μεγάλα κρατικά πλαίσια. Η ζωντανή οικονομία, η δυναμική οικονομία, που ξεπερνά το μικρό τοπικό πλαίσιο, επιθυμεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερες περιοχές πολιτικής ενότητας, διότι έτσι δεν έχει να αντιμετωπίσει χίλιες μύριες τοπικές πραγματικότητες. Στον Μεσαίωνα ή προς το τέλος του Μεσαίωνα και στις αρχές των Νεότερων Χρόνων, οι εμπορευόμενοι έπρεπε να διασχίζουν για να κάνουν το έργο τους ένα σωρό διαφορετικά κράτη, κρατίδια, φεουδαρχικά σημεία, περιφέρειες κ.λπ. και σε κάθε ένα να αντιμετωπίζουν καινούριες έκτακτες καταστάσεις. Αυτές ήταν όχι μόνο κουραστικές αλλά και επικίνδυνες, διότι κινδύνευε ο επιχειρηματικός σου κύκλος να τιναχτεί στον αέρα από περιστάσεις που δεν μπορούσες να προβλέψεις και σε ένα ανασφαλές επίπεδο και πεδίο και περιβάλλον. Έτσι, καθώς ενισχύεται και εμπλουτίζεται το

5

εμπόριο στη Δυτική Ευρώπη, ενισχύεται και η επιθυμία να πάψει να είναι κατακερματισμένη και να δημιουργηθούν μεγαλύτερα βασίλεια.

Εξ αυτού σπάει η φεουδαρχική πραγματικότητα αιώνων. Στην περίοδο του Μεσαίωνα δεν υπήρχε βασιλική [δυναστεία] —κατά κανόνα βασιλική— εκτός από κάποιες πλευρές της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που είχε μία συνέχεια. Οι φεουδάρχες μεταξύ τους αποφάσιζαν ποιος θα είναι ο πιο ισχυρός για να δίνει ένα στίγμα διοίκησης στις περιφέρειές τους∙ δεν ήταν ακριβώς βασιλέας, παρότι ονομαζόταν [έτσι].

Η πρώτη δυναστεία, η οποία δημιουργείται στην Ευρώπη μετά από την Αγία Ρωμαϊκή [Αυτοκρατορία] και τον Καρλομάγνο, είναι η δυναστεία των Καπέ (Capet)∙ Καπέ στα Γαλλικά. Γράφεται με c, a, p, e, t, και επειδή στη γαλλική γλώσσα το “t” στο τέλος της λέξης δεν προφέρεται, λέγονται Καπέ. Εμείς στην ελληνική γλώσσα το αποδίδουμε “Καπέτοι”. Η Γαλλία απέκτησε [τη] δυναστεία των Καπέτων το 987. Είναι αρκετά πρώιμα και αυτό σημαίνει ότι η Γαλλία, ας πούμε, σαν κράτος αρχίζει να διαμορφώνεται και να αποκτά χαρακτήρα. Αργότερα στη Γαλλία θα έρθει ο κύκλος των Βαλουά (Valois), στον 14ο αιώνα, και σε επόμενους αιώνες ο κύκλος των Βουρβόνων, η δυναστεία των Βουρβόνων.

Παρουσιάζονται δηλαδή δυναστείες στην Ευρώπη και μάλιστα, επειδή η Αυστρία δημιουργεί μεγάλη δύναμη γερμανική στο κέντρο της Ευρώπης, καθώς εξελίσσεται η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και διασπάται σε μικρότερα τμήματα, η Αυστρία θα είναι ένα μεγάλο τμήμα στην κεντρική Ευρώπη. Εκεί —νομίζω το έχουμε πει σε άλλη ενότητα— θα αναπτυχθούν από το 1273 οι Habsburg (στα Ελληνικά τους αποδίδουμε ως Αψβούργους). Στις δε γερμανικές περιοχές οι Χοεντσόλερν (Hohenzollern), και βέβαια στην Ισπανία ο οίκος ο ισπανικός, μετά από την εκδίωξη των Αράβων, θα επιδιώξει συστηματικά να έχει επιγαμίες με τον οίκο των Habsburg, και σταδιακά αυτοί οι δύο οίκοι θα είναι σχεδόν ενιαίοι, που θα ενωθούν πάλι με επιγαμίες με τον οίκο των Βουρβόνων. Έτσι δημιουργείται ένα δίκτυο βασιλικών οίκων που στην ουσία συνδέονται μεταξύ τους. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σημερινοί βασιλείς της Αγγλίας προέρχονται από δυναστεία η οποία κατάγεται από το Hanover, από το Ανόβερο της Γερμανίας, είναι γερμανικής καταγωγής (Mountbaden)2.

Κι έτσι στην Ευρώπη, αυτό το γεγονός, ότι δημιουργούνται βασιλείς οι οποίοι έχουν ισχύ, ελέγχουν μεγαλύτερες περιφέρειες, και πολιτικά στηρίζονται στα αστικά στοιχεία, τα οποία επιθυμούν σταθερότητα, επιθυμούν κανόνες, νόμους, έτσι το εμπόριο λειτουργεί καλύτερα, και φυσικά δεν επιθυμούν τα πολυδιασπασμένα τμήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι τις εξερευνήσεις, όχι απλώς τις ενίσχυσαν αλλά τις χρηματοδότησαν οι βασιλείς, ακριβώς διότι, πρώτον ήθελαν οι χώρες τους να ανοιχτούν στις μεγάλες ανακαλύψεις και δεύτερον διότι ήθελαν να ενισχύσουν την πολιτική τους συμμαχία με αυτά τα ανερχόμενα μεσαία στρώματα που σιγά σιγά ανέβαιναν και προς τα πάνω, τα αστικά πια στρώματα. Σας θυμίζω: την ανακάλυψη του Κολόμβου προς την Αμερική τη χρηματοδότησε ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα, τις ανακαλύψεις των Πορτογάλων ο Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος στην Πορτογαλία, τις ανακαλύψεις των Άγγλων η Ελισάβετ Α΄, στον 16ο αιώνα.

Υπήρχε δηλαδή ένας συνταυτισμός, ένας κάποιος συγχρονισμός συμφερόντων, οραμάτων, θέσεων των ανερχομένων αστών με την πλευρά της βασιλείας, η οποία πλευρά της βασιλείας

2 Η αγγλική βασιλική δυναστεία, στον Α΄ Π.Π., προκειμένου το όνομά της να μην ηχεί γερμανικό, το άλλαξε από

Σαξ Κομβούργου και Γκόθα, σε Windsor (Ουίνδσορ).

6

έχει πάντοτε ως μεγάλο της πρόβλημα τους ευγενείς που, επειδή έχουν εθιστεί στο να είναι σε υψηλή θέση και να συμμετέχουν στη διοίκηση, είναι πιεστικοί έως επιθετικοί ή έτοιμοι να δημιουργήσουν συνωμοσίες και ανατροπές προκειμένου να κρατηθεί το δικό τους στρώμα —που πλέον είναι εν αμύνη— στην εξουσία. Τα πράγματα βέβαια είναι αρκετά περίπλοκα, γιατί κάποιες φορές κάποιοι αστοί θέλουν να γίνουν και αυτοί κτηματίες3 και να μετάσχουν του παλιού φεουδαρχικού κλίματος. Έπρεπε να ωριμάσουν οι εξελίξεις, αλλά σταδιακά ωρίμασαν.

V2.1.3 Ευρώπη: εναλλαγή πρωτοπορίας (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=2EmySYxMwzU

απομαγνητοφώνηση Evaggelia5 / αντιπαραβολή Paronymius

Ο χάρτης της Ευρώπης σε αυτούς τους αιώνες αλλάζει εντυπωσιακά, ακριβώς επειδή δημιουργούνται και σταθεροποιούνται κάποια βασίλεια∙ άλλα πάλι συμμετέχουν σε μία συνεχή εξέλιξη, λογικό είναι. Από την αυτοκρατορία του Καρλομάγνου στον 9ο αιώνα (το 800 - 900 μ.Χ.), που δημιουργούσε ένα συμπαγές κράτος στη βόρεια, κεντρική και δυτική Ευρώπη, θα μετακινηθεί σταδιακά η Ευρώπη σε μια νέα εικόνα.

Εδώ πια, το 1200 περίπου, έχει αλλάξει το πλαίσιο το πολιτικό της Ευρώπης. Οι Βίκινγκς έχουν εγκατασταθεί στις περιοχές τους —λίγο μετά θα ενωθούν αυτές οι τρεις χώρες στην Ένωση του Κάλμαρ—, και βλέπουμε ότι έχει ξεκαθαρίσει, σε ένα πρώτο επίπεδο, έχει αποκοπεί το βασίλειο της Γαλλίας, έχει δημιουργήσει κάποια σύνορα — δεν είναι τα σημερινά. Στο 1200 περίπου, στο κέντρο της Ευρώπης, από τον Βορρά μέχρι τον Νότο, υπάρχει πάντα η μεγάλη Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά με κομμένες και κολοβωμένες πλευρές της. Στον Μεσαίωνα η Ουγγαρία παρουσιαζόταν μεγάλη, επίσης [υπάρχει] βασίλειο της Πολωνίας και η Ισπανία, η οποία ακόμη είχε τους Άραβες στο τμήμα προς το κέντρο και τον Νότο. Όμως το βασίλειο της Αραγωνίας είχε ήδη στην Ιταλία θέσεις στη νότια Ιταλία και στη Σικελία. Και το βασίλειο της Αγγλίας, η οποία τότε δεν περιλαμβάνει τη Σκωτία [και] την Ιρλανδία, σταδιακά όμως θα τα περιλάβει.

Και από το περίπου 1200, θα μετακινηθούμε σε έναν χάρτη που δείχνει κάτι που μας ενδιαφέρει: αποκεκομμένη η Γαλλία, με σημεία στα οποία υπάρχουν κτήσεις της Εκκλησίας. Έχει σημασία αυτό, δείτε πόσα εκτεταμένα σημεία στη Γαλλία του 1100, του 1200, ανήκουν σε εκκλησιαστικά μοναστήρια, είναι κτήματα της Εκκλησίας, του πάπα κ.λπ.

Και βέβαια η Γαλλία έχει και την πλευρά που θα τη φέρει σε θέματα με την Αγγλία, δηλαδή στο βόρειο τμήμα της εδώ έχουν εγκατασταθεί Βίκινγκς (Νορμανδοί), οι οποίοι θα περάσουν απέναντι στην Αγγλία (ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής, το 1066 θα διέλθει τη Μάγχη, θα κατακτήσει την Αγγλία), θα δημιουργήσουν οι Νορμανδοί εκεί στην Αγγλία τη βάση του Πύργου του Λονδίνου. Αυτός είναι ο Πύργος του Λονδίνου σε ένα σημείο της τότε ασήμαντης ακόμη, ούτε καν πόλης.

Και οι δύο αυτές χώρες, Γαλλία και Αγγλία, που αργότερα θα γίνουν οι σημαντικότερες, θα

3 Επιτυχημένοι αστοί, στους πρώτους αιώνες ανόδου της τάξης τους, επεδίωξαν να αποκτήσουν γαιοκτησίες και

τίτλους ευγενείας. Αυτό ονομάζεται “η προδοσία των αστών” μια και, έτσι, θέλησαν να μετάσχουν της παλαιάς τάξης των φεουδαρχών.

7

βρεθούν και σε πόλεμο μεταξύ τους —σας θυμίζω—, λόγω του γεγονότος ότι η Αγγλία διαθέτει μεγάλες περιοχές στη Γαλλία τις οποίες θεωρεί αγγλικές και έτσι θα γίνουν ο Εκατονταετής Πόλεμος και όλα όσα θα φέρουν αλλαγές στην Ευρώπη. Ο Εκατονταετής Πόλεμος σάς θυμίζω ότι χοντρικά ξεκινά το 1330 και τελειώνει χοντρικά το 14504.

Και βέβαια η Γερμανία, η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που μετά τον 12ο - 13ο αιώνα μπαίνει σε διαδικασία όλο και πιο καθαρής εσωτερικής διάσπασης, διότι το έθιμο το γερμανικό της διαδοχής, διαμοίρασης της αυτοκρατορίας στα αρσενικά παιδιά του ηγεμόνα, τελικά υποβοηθά σε αυτή την εικόνα της Γερμανίας, που θα μείνει χαρακτηριστική μέχρι τον 19ο αιώνα —οπότε και θα ενωθεί η Γερμανία—, με πολλά βασίλεια και ηγεμονίες, που με κάποιον τρόπο συνδέονται μεταξύ τους. Την Αυστρία, που σταδιακά θα γίνει πιο σημαντική στο κέντρο της Ευρώπης.

Έτσι, στην Ευρώπη τα κράτη είναι σε μία πορεία εξέλιξης μέσα στους αιώνες, ωστόσο —όπως είπαμε— σταδιακά αρχίζουν να καταλαγιάζουν και να δημιουργούνται κάποιες περιοχές που έχουν κεντρικό πυρήνα, και αυτός ο πυρήνας δεν θα μετακινηθεί, αλλά εδάφη προστίθενται, εδάφη χάνονται. Τέτοιες είναι οι περιοχές της Ισπανίας ας πούμε —η Ισπανία είχε μία σταθερή βάση, και μάλιστα ήταν επεκτατική στον Μεσαίωνα και αργότερα (οι Βουρβόνοι της)—, η Γαλλία, η Αγγλία, η Γερμανία.

Να πούμε στο σημείο αυτό ότι:

● ο 15ος και 14ος αιώνας ονομάζονται στη βιβλιογραφία "οι αιώνες της Ιταλίας", ● ο 16ος αιώνας "ο αιώνας της Ισπανίας", γιατί είναι ο αιώνας που βρήκε την Αμερική και

είχε τους τεράστιους πόρους σε χρυσό και άργυρο, ● το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα5 και το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ονομάζονται "ο

αιώνας της Γαλλίας", ● το δε δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ο 19ος αιώνας και μέχρι το 1918 "ο αιώνας της

Αγγλίας", ● ο δε 20ός αιώνας, μετά το 1918 μέχρι και σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, είναι ο

"αιώνας των Ηνωμένων Πολιτειών". Έτσι, υπάρχει μία μετακίνηση δύναμης, με την Αγγλία να έχει παρουσιάσει τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού αιώνα, όντας η πιο πετυχημένη δύναμη απ’ όλες αυτές οι οποίες διήλθαν αυτές τις εξελίξεις στους αιώνες που τονίσαμε.

V2.1.4 Μία μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη. Η Γαλλία (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=PYPGjmP3Kl0

απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή Asimenia

Ας δούμε λίγα πράγματα για τη Γαλλία και για το πώς η χώρα αυτή στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα λέμε ότι βρίσκεται στη “χρυσή της περίοδο”, “τον χρυσό της αιώνα”, δεύτερο μισό του

4 Ο Εκατονταετής Πόλεμος έληξε το 1453 με νίκη της Γαλλίας στην οποία συνέβαλε και η θρυλική Ιωάννα της

Λωρραίνης. 5 Ο 17ος αιώνας ονομάζεται “ο αιώνας της Ολλανδίας”.

8

17ου και πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Η Γαλλία, θυμίζω ότι μέσα σε αυτές τις μετεξελίξεις, κατενίκησε τους Άγγλους στον Εκατονταετή Πόλεμο και στη συνέχεια μπήκε και εκείνη στη διαδικασία των ανακαλύψεων. Σας θυμίζω τον Ζακ Καρτιέ (Jacques Cartier), ο οποίος το 1534 εξερεύνησε τα παράλια της Βόρειας Αμερικής, δηλαδή η Γαλλία είχε πρώιμες δράσεις σε καίριες περιοχές του κόσμου. Και φυσικά έπαιξε ρόλο σε όλη την Ασία, στην Ινδία απέκτησε βάσεις εμπορικές και αργότερα και αποικίες. Σ’ αυτή τη φάση να πούμε, το σημαντικό για τη Γαλλία είναι ότι κάποια στιγμή τελειώνουν οι πόλεμοι μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Για τη Γαλλία αυτό ήταν πραγματικά ένα τραυματικό κεφάλαιο της ιστορίας της. Χοντρικά γύρω στο 1648, με το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου, η Γαλλία έχει τελειώσει με την εσωτερική της αυτή σύγκρουση, αν και αργότερα το 1685 θα εκδιώξει τους ουγενότους από τη χώρα.

Βασιλιάς της Γαλλίας σε αυτή τη φάση είναι ο Λουδοβίκος ΙΔ΄, ο “βασιλιάς Ήλιος”, le Roi-Soleil όπως λεγόταν. Αυτός είχε μια σειρά σημαντικών στελεχών που τον καθοδηγούσαν σε θέματα οικονομίας και εσωτερικής οργάνωσης, τον Κολμπέρ (Colbert), τον Μαζαρέν (Mazarin) και άλλα τέτοια στελέχη. Και επέζησε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ μιας μεγάλης σύγκρουσης που συνέβη ακριβώς με το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου, δηλαδή το 1648 τέλειωσε ο Τριακονταετής Πόλεμος και από το 1648 μέχρι το 1653 η Γαλλία έζησε μία εξέγερση περίπλοκη, στην οποία πήραν μέρος και αστοί αλλά κυρίως ευγενείς. Έληξε το 1653 τελικά μετά από δύσκολες εξελίξεις με τη νίκη6 του Λουδοβίκου ΙΔ΄, ο οποίος και θέλησε και κατάφερε να ελέγξει την τάξη των ευγενών. Στη Γαλλία έχει ενδιαφέρον πόσο αργή ήταν η πολιτική πορεία σε σχέση με τον έλεγχο της τάξης των ευγενών, σε σχέση με την Ολλανδία και την Αγγλία, όχι σε σχέση με άλλες χώρες. Πάντως ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ για να ελέγξει αυτό το δύσκολο και πολύ προβληματικό τμήμα των ευγενών, που πλέον ήταν παράσιτα, δεν έπαιζαν κάποιο σημαντικό ρόλο στην οικονομία, αλλά έπαιζαν ρόλο ως κάτοχοι κεφαλαίων και τίτλων, δημιούργησε τις Βερσαλίες, ένα συγκρότημα εμβληματικό ανακτορικό, στα περίχωρα των Παρισίων, ούτως ώστε, αν είναι δυνατόν, να συγκεντρώσει και να παγιδεύσει τους ευγενείς και να τους έχει στη συνεχή του εποπτεία. Εξ αυτού δημιούργησε αυτό το πολλαπλά περίπλοκο συγκρότημα, το οποίο απέκτησε καταπληκτικούς κήπους κ.λπ.

Και η Γαλλία, καθώς βρίσκει μια ισορροπία στα πράγματα, μπαίνει σε μια εσωτερική της ανάκαμψη. Στον χρυσό της αιώνα η Γαλλία πρωτοπορεί και σε θέματα επιστήμης, ο Ντεκάρτ (Descartes)7 παραδείγματος χάριν, σε θέματα πολιτισμού, υπέροχοι συγγραφείς, μουσικοί, ο Μολιέρος (Molière) είναι σε αυτή την περίοδο. Και βέβαια δημιουργεί μουσεία, την Ακαδημία Επιστημών. Η Γαλλία αποκτά Ακαδημία Επιστημών στη δεκαετία του 16308 περίπου 50 χρόνια νωρίτερα από την Αγγλία. Η Γαλλία δηλαδή, χάρις σε αυτή της την εσωτερική αναδιοργάνωση υπό την καθοδήγηση ισχυρών προσωπικοτήτων και κυρίως από το γεγονός ότι ο βασιλιάς ελέγχει το σώμα των ευγενών, παρουσιάζεται σε άνοδο. Να πούμε σε αυτό το σημείο χαρακτηριστικά ότι στη Γαλλία οι δύο επάνω τάξεις, ανώτερες τάξεις, δηλαδή το σώμα των ευγενών και το σώμα του κλήρου, ήσαν αφορολόγητες. Και αυτό δείχνει σε ποιο κλίμα ήταν τα πράγματα και γιατί η Γαλλία θα έχει πολιτικά κάποιες υπαναχωρήσεις και ανόδους.

Και πράγματι ο επόμενος βασιλιάς, ο Λουδοβίκος ΙΕ΄, όπως και ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ δεν θα μπορέσουν να συνεχίσουν την πολιτική του Λουδοβίκου ΙΔ΄ σε σχέση με τους ευγενείς. Οι

6 Ονομάζεται η Εξέγερση της Σφενδόνης (Fronde).

7 σημ. αντιπ.: γνωστός με το εξελληνισμένο όνομα Καρτέσιος.

8 Η Γαλλική Ακαδημία ιδρύθηκε το 1634, για την καλλιέργεια της γαλλικής γλώσσας. Ακαδημία Επιστημών η

Γαλλία απέκτησε το β΄ μισό του 17ου αι., λίγα χρόνια μετά την Αγγλία (Royal Society, 1660).

9

ευγενείς ξανά θα πάρουν δύναμη και θα είναι κυρίαρχοι του παιχνιδιού σε πολλά επίπεδα. Έτσι ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, τον οποίο βλέπουμε σε αυτή την αποτύπωση, που είναι ο βασιλιάς της Γαλλίας ο οποίος θα εκτελεστεί στην επανάσταση του 1789, δεν θα πετύχει και εκείνος να ελέγξει τους ευγενείς, ούτε τις ανισότητες της φορολογίας.

Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να πούμε, γιατί αναφερθήκαμε σε κάποιες άλλες περιοχές, να! στη Ρωσία για την οποία μιλάγαμε πριν λίγο και θα επανέλθουμε σε επόμενη ενότητα, ο Πέτρος ο Μέγας, η Αικατερίνη η Μεγάλη προσπάθησαν να δημιουργήσουν κάποια σώματα βοηθητικά της διοίκησής τους. Ήταν μοναρχίες, απόλυτες μοναρχίες και η Γαλλία και η Ρωσία. Δεν ήταν δημοκρατίες, όχι. Όμως κάποια σώματα [που ήταν] κοντά τους κάποτε έρχονταν βοηθητικά στη λήψη των αποφάσεων. Θυμίζω και τον Μεγάλο Πέτρο και την Αικατερίνη τη Μεγάλη που είχαν δημιουργήσει τέτοια σώματα.

Στην περίπτωση της Γαλλίας είχε δημιουργηθεί μία σύλληψη των βασιλέων στις αρχές του 14ου αιώνα. Ήταν ένας θεσμός θα έλεγε κανείς που ονομαζόταν η “Σύγκληση των Γενικών Τάξεων”. Μάλιστα σε αυτό η Γαλλία ήταν πρώιμη και το 1302 έγινε η πρώτη Σύγκληση Γενικών Τάξεων, στην οποία βέβαια μετείχαν ο βασιλιάς, δεν το συζητούμε, εκπρόσωποι των ευγενών, του κλήρου και σταδιακά μπήκαν και κάποιοι εκπρόσωποι των αστικών στρωμάτων. Στη Γαλλία η Σύγκληση των Γενικών Τάξεων έγινε τρεις φορές, τρεις φορές, με διαφορά 300 χρόνων μεταξύ τους. Η μία το 1302, η άλλη το 1614, δηλαδή στην περίοδο των συγκρούσεων προτεσταντών ουγενότων9 και η τελευταία το 1789, όταν εξερράγη η Γαλλική Επανάσταση και ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ κάλεσε μέσα στις δυσκολίες της πολιτικής ζωής της Γαλλίας, και καθώς έβλεπε ότι η Γαλλία δεν πάει καλά στα οικονομικά της και τείνει να χρεοκοπήσει, σκέφτηκε να συγκαλέσει τις Γενικές Τάξεις. Αλλά αυτή η Σύγκληση των Γενικών Τάξεων, στην ουσία, το 1789 ήταν εναρκτήριο λάκτισμα για τη Γαλλική Επανάσταση.

V2.1.5 Η Γαλλική Επανάσταση (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=xa53qV6vEpo

απομαγνητοφώνηση Diamant / αντιπαραβολή Lemonia9

Η Γαλλία θα μπει στην επανάσταση το 1789. Είναι η τρίτη στη σειρά επανάσταση της νέας εποχής, θυμίζω —αναφερθήκαμε σ’ αυτό— μετά από την Αγγλική Επανάσταση του 1642 και την Αμερικανική του 1775.

Η Γαλλική Επανάσταση είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός, περίπλοκο, καθώς πολλές επαναστατικές ομάδες έπαιρναν την εξουσία, η καινούρια εξόντωνε την προηγούμενη. Αυτό σήμαινε πολλές ιδεολογικές μετακινήσεις. Γενικά, η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια επανάσταση της νέας εποχής, του Διαφωτισμού, η οποία συζητούσε και πρακτικά προσπαθούσε να βρει δρόμους σε σχέση με το μεγάλο διακύβευμα της νέας εποχής, που ήταν “ποια είναι τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη”, “ποιες οι ελευθερίες” και, βέβαια, η άνοδος της δύναμης των λαϊκών στρωμάτων, που είναι η φυσική εξέλιξη της ανάπτυξης των πόλεων και των στρωμάτων που συνδέονται με το άστυ, είτε είναι επιχειρηματίες και έμποροι, είτε είναι τραπεζίτες, είτε είναι τεχνίτες. Όλοι αυτοί συνδέονται με το άστυ και αλλάζουν το τοπίο σε

9 σημ. απομ.: Οι συγκρούσεις έγιναν ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες ουγενότους.

10

σχέση με την παλαιά εποχή.

Η Γαλλία σε αυτό είχε περίπλοκες —όπως είπαμε— εξελίξεις. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν μία πάρα πολύ αιματηρή πραγματικότητα. Ήταν ένας βαρύς εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος διήρκησε μέχρι το 1799, προκάλεσε διεθνείς εμπλοκές. Κάποια τμήματα της γαλλικής κοινωνίας συνέπρατταν με τους επαναστάτες, άλλα συνέπρατταν με τον Βασιλιά, άλλα ήσαν ουδέτερα κι έτσι, πολλά συνέβησαν στη διάρκεια αυτής της επανάστασης10.

Η Γαλλική Επανάσταση κατά κύριο λόγο ήταν αντικληρικαλιστική∙ θυμίζω ότι ο αντικληρικαλισμός είναι μια παλιά ιστορία μέσα στον χριστιανισμό και ιδιαίτερα μέσα στον καθολικισμό11, που τελικά φωνές αντικληρικαλιστικές δημιούργησαν ένα άλλο κίνημα, το κίνημα του προτεσταντισμού. Όμως και στην περίπτωση της Γαλλικής Επαναστάσεως ο αντικληρικαλισμός είναι καίριο σημείο. Εδώ βλέπουμε ένα μελανοδοχείο — τα πάντα είχαν σχέση με την Επανάσταση. Είναι ένα προπαγανδιστικό αντικείμενο, ένα μελανοδοχείο με το χαρακτηριστικό σκουφί της Γαλλικής Επανάστασης, και το μελανοδοχείο συντρίβει τον κλήρο. Σ’ αυτό ήτανε η Επανάσταση σαφής. Όλες οι τάσεις της Επανάστασης σ’ αυτό συνέκλιναν.

Βέβαια, άλλα τμήματα της γαλλικής κοινωνίας παρέμειναν βασιλικά, και κάποιες ολόκληρες περιοχές αντέδρασαν στα γεγονότα των Παρισίων και της Επανάστασης. Χαρακτηριστική είναι η περιοχή της Βανδέας (Vendee), μία περιοχή η οποία ήταν θερμά βασιλική και της οποίας τους κατοίκους κατέσφαξε η Επανάσταση.

Να σας διαβάσω την αγγελία του στρατηγού Βεστερμάν (Westermann), ο οποίος ήρθε στη συντακτική συνέλευση για να πει με περηφάνεια με ποιον τρόπο κατεσφάγη η Βανδέα η οποία τόλμησε να είναι βασιλική: “Δεν υπάρχει πια Βανδέα. Υπέκυψε μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά της κάτω απ’ τα χτυπήματα του σπαθιού της λευτεριάς. Έλιωσα τα παιδιά κάτω απ’ τις οπλές των αλόγων μου και έσφαξα όλες τις γυναίκες. Αυτές δεν πρόκειται να γεννήσουν άλλους ληστές. Κανείς δεν μπορεί να με κατηγορήσει ότι έπιασα έστω και έναν αιχμάλωτο”. Είναι περήφανος ο Βεστερμάν που συνέτριψε όλους τους αντιπάλους του, τους βασιλικούς.

Εδώ βλέπουμε πάλι, από την πλευρά των βασιλικών, ένα δικό τους αντικείμενο. Dieu Le Roi: Θεός ο Βασιλιάς. Συγκρούστηκαν δυο κόσμοι και ηττήθηκε η πλευρά των βασιλικών στην περίοδο αυτή. Εκτελέστηκε ο Λουδοβίκος ο 16ος, αν και το 1799 η Γαλλία απέκτησε αυτοκράτορα, τον Ναπολέοντα, και μετά την πτώση του Ναπολέοντα η Γαλλία εξακολούθησε να έχει βασιλέα, αλλά με συνταγματικό πρόσημο. Όμως, κάποια περίοδο το 184812, ο βασιλιάς προσπάθησε να ανατρέψει το σύνταγμα∙ έγιναν γεγονότα, ξαναήρθε η βασιλεία και τελικά η Γαλλία έπαψε να έχει βασιλέα το 1871, μετά την ήττα της από τους Γερμανούς και τον Βίσμαρκ, που έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενό μας σημείο.

Η Γαλλία δηλαδή, η μεγάλη Γαλλία, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, λειτουργούσε και άνθιζε, όμως υπέκρυπτε κάτω από τις βάσεις της το μεγάλο πρόβλημα της μη επίλυσης των ξεφτιών της φεουδαρχίας και κυρίως το μεγάλο απόστημα των ευγενών, και όλα αυτά έπρεπε να αντιμετωπιστούν με μία σύγκρουση που πήρε στην περίπτωση τη γαλλική μεγάλες διαστάσεις, πάρα πολύ αιματηρές.

10

Μόνον στην γκιλοτίνα εκτελέστηκαν περί τα 17.000 άτομα. 11

Η Αγγλική και η Αμερικανική Επανάσταση δεν χρειάστηκε να είναι αντικληρικαλιστικές, γιατί το θέμα σε

αυτούς είχε ήδη λυθεί, μια και ήταν προτεστάντες. 12

Το 1848 συνέβησαν εξεγέρσεις, κυρίως εθνικών διεκδικήσεων, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, με αφορμή

γεγονότα της Ιταλίας και της Γαλλίας.

11

Όμως, η Γαλλική Επανάσταση έπαιξε μεγάλο ρόλο στην κινητοποίηση και άλλων λαών, γιατί όταν συνέβη είχε ωριμάσει ο χρόνος13 κι έτσι, είναι απ’ όλες αυτές τις επαναστάσεις, εκείνη που επηρέασε περισσότερο την υπόλοιπη ανθρωπότητα στο τέλος του 18ου αιώνα, αρχές του 19ου αιώνα.

V2.1.6 Μια πολιτικά πρωτοπόρα χώρα: η Αγγλία (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=L7MStMi3610

απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Asimenia

Η Αγγλία, η χώρα η οποία βρίσκεται δίπλα και πάνω από τη Γαλλία, χώρα η οποία έμοιαζε να μένει πίσω σε αρκετές πλευρές, αντιθέτως αν κανείς την προσεγγίσει προσεκτικά θα δει ότι, όπως είπαμε και σε άλλη ενότητα, συνέκλιναν περισσότερο δημιουργικά οι ανατροπές οι εσωτερικές, οι πολιτικές, οι οικονομικές, σε σχέση με τη Γαλλία παραδείγματος χάριν, έτσι ώστε η Αγγλία με πιο ομαλό τρόπο έλυσε πολύ νωρίτερα από τη Γαλλία τα πολιτικά της προβλήματα και για αυτό βοηθήθηκε στην εξέλιξή της, στο να γίνει δηλαδή η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο και να υποσκελίσει σαφώς τη Γαλλία στο παγκόσμιο επίπεδο, αν και η Γαλλία παρέμενε πάντα μία σημαντική χώρα του κόσμου, μέχρι και τον 20ό αιώνα παραμένει μία σημαντική χώρα στον κόσμο. Κάποτε ήταν η δεύτερη ισχυρότερη χώρα μετά την Αγγλία.

Στοιχεία τα οποία έπαιξαν ρόλο στα πράγματα της Αγγλίας είναι η κατάκτησή της παραδείγματος χάριν από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή που αναφέραμε, ο οποίος μετακινήθηκε από τη Νορμανδία της Γαλλίας στην Αγγλία και την κατέκτησε. Ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής ήταν Νορμανδός στην καταγωγή, δηλαδή Βίκινγκ, Γερμανός που όμως πλέον είχε ενσωματωθεί στη ζωή της Γαλλίας. Σε αυτόν τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή πιστώνεται κάτι εξαιρετικό: η πρώτη καταγραφή των περιουσιών της Αγγλίας, δηλαδή η δημιουργία του Εθνικού Κτηματολογίου της Αγγλίας. Αυτό είναι το πρώτο Εθνικό Κτηματολόγιο της Αγγλίας από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή στον 11ο μ.Χ. αιώνα, είναι ένα προικιό μεγάλο. Και βέβαια στην περίπτωση της Αγγλίας έχουμε, λίγο αργότερα, τη δημιουργία της Magna Carta, το 1215, ένα σπουδαίο πολιτικό κείμενο που όριζε τα όρια πολιτικής λειτουργίας των αρχόντων, του βασιλέως και του κλήρου, και σταδιακά η Αγγλία, μετά και από έναν εμφύλιο πόλεμο στον 15ο αιώνα και την ήττα της στον Εκατονταετή Πόλεμο από τη Γαλλία, θα μπει σε φάση αναδιοργάνωσης14, θα εισπράξει τον προτεσταντισμό και, από τον 16ο αιώνα πλέον, θα αρχίσει σταθερά να εκτινάσσεται, έτσι ώστε να αποδειχθεί η ισχυρότερη δύναμη όλων και να το αποδείξει αυτό στο τέλος του 18ου, στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα.

Η Αγγλία θα μπει πρώτη στον κύκλο των επαναστάσεων, και το 1642 θα συγκρουστεί αυτή η καινούρια ανερχόμενη αστική τάξη με τον βασιλέα της. Η Αγγλία θα εκτελέσει τον βασιλέα. Αρχηγός της Αγγλικής Επανάστασης του 1642 είναι ο Κρόμγουελ (Cromwell), ο οποίος με τα στρατεύματά του συγκρούστηκε με τα βασιλικά στρατεύματα και τα κατενίκησε, έτσι ώστε αναγκάστηκε μετέπειτα η βασιλεία να δεχθεί τη λειτουργία δύο βουλών: της Βουλής των Λόρδων και της Βουλής των Κοινοτήτων, και η Αγγλία να μετατραπεί στην πρώτη συνταγματική

13

και γιατί ο Ναπολέων, μετά το 1799 εξήγαγε την επανάσταση κατακτώντας μεγάλο τμήμα της Ευρώπης. 14

Στους αιώνες που ακολούθησαν την ήττα της στον 100ετή πόλεμο (1453), η Αγγλία νίκησε τη Γαλλία σε κάθε

πολεμική σύγκρουση μαζί της.

12

— με τον αγγλικό τρόπο συνταγματική, γιατί δεν έχει ακριβώς σύνταγμα η Αγγλία αλλά έχει τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων, τη Magna Carta, το Habeas Corpus.

Εδώ είναι η εικόνα του εκτελεσθέντος βασιλέως της Αγγλίας, του Καρόλου Α΄. Αυτός εκτελέστηκε το 1649. Η βασιλεία επανήλθε στην Αγγλία15 αλλά σε τελείως άλλη βάση. Πρώτη φορά έχουμε μία τέτοια μορφή βασιλείας όπου οι δικλείδες περιλαμβάνουν τη συναίνεση ευρυτάτων στρωμάτων μεταξύ των οποίων και των αστών. Η Αγγλία είχε ήδη μπει σε δρόμους διεθνούς εμπορίου, με ένα εξαιρετικό εμπορικό ναυτικό, με μία δυναμικότατη εταιρεία, την Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, και βέβαια η αγγλική ύπαιθρος αποκτά και εκείνη το δικό της μερτικό από την υπέροχη αρχιτεκτονική των κατοικιών των πλουσίων αυτών επιτυχημένων επιχειρηματιών, που στην περίπτωση της Αγγλίας δεν ήταν μόνο αστοί αλλά κάποιοι εξ αυτών, το είπαμε σε άλλη ενότητα, ήταν ευγενείς οι οποίοι ασχολήθηκαν επίσης με το διεθνές εμπόριο και με τη ναυπηγική και με αστικές δραστηριότητες, και το αποτέλεσμα είναι τόσο αρχοντικά και επιβλητικά κτήρια με μία αίσθηση ήρεμης δύναμης.

Η Αγγλία λοιπόν είχε κι αυτή τον δικό της κύκλο, που είναι και ο πιο συντεταγμένος και επιτυχημένος όλων, αυτούς τους αιώνες των εξελίξεων και της ανάπλασης του πολιτικού κόσμου της Ευρώπης — και όλου του κόσμου, διότι η Ευρώπη συμπαρασύρει μετά το 1500 όλη την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Το θέλει ή όχι, η υπόλοιπη ανθρωπότητα βρίσκεται στην ποδιά της Ευρώπης μέχρι και σήμερα ακόμη, αν σκεφτεί κανείς ότι τα παιδιά της, οι Ηνωμένες Πολιτείες δηλαδή [κι] η Αυστραλία, είναι τόσο δυνατές.

V2.1.7 Οι Γερμανοί επεκτείνονται (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=KdWZXSpUEv0

απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Evaggelia5 & lena68

Η Αγγλία για να επιτύχει τη μεγάλη της δύναμη ήταν αμείλικτη∙ όχι μόνο αυτή βέβαια αλλά και άλλοι, αλλά εκείνη αναδείχτηκε πρωταθλήτρια σε πολλά διότι όχι μόνο γονάτισε τη Γαλλία στις παγκόσμιες βλέψεις της αλλά, επειδή στη γειτονιά της βρίσκονταν οι Ολλανδοί, οι οποίοι ήταν λίγοι και μικρή η χώρα τους αλλά πάρα πολύ άξιοι και δυναμικοί και αμφισβητούσαν τα πρωτεία της Αγγλίας, η Αγγλία στον 17ο αιώνα, μεταξύ του 1650 και του 1680, χτύπησε την Ολλανδία σε τρεις αλλεπάλληλους αγγλοολλανδικούς πολέμους, όπου οι Ολλανδοί ανταπάντησαν με γενναιότητα και πείσμα και θάρρος, όμως, δεν ήταν σε16 θέση να νικήσουν την Αγγλία, η οποία είχε πολύ περισσότερους πόρους, δύναμη και έκταση και έτσι, η Ολλανδία αναγκάστηκε κι εκείνη να περιορίσει τις βλέψεις της, όντας πάντοτε μία πολύ σημαντική δύναμη της Ευρώπης και του κόσμου.

Η Ιταλία, από την άλλη πλευρά, ήταν κατεσπασμένη σε όλους αυτούς τους αιώνες με πάρα πολλές διακυμάνσεις του ποιος ελέγχει τι. Κάποια στιγμή, στο 1870 —όπως είπαμε σε άλλη ενότητα—, ενώθηκε, στον 19ο αιώνα, όμως στο μεταξύ είχε ζήσει για μακρούς αιώνες κάτω από τη λειτουργία, τη διοίκηση των Βουρβόνων της Ισπανίας, άλλο της τμήμα ήταν υπό τον έλεγχο

15

Η βασιλεία στην Αγγλία επανήλθε το 1660 και ισχύει αδιάλειπτα μέχρι σήμερα. 16

Στους τρεις αγγλοολλανδικούς πολέμους του β΄ μισού του 17ου αιώνα οι Ολλανδοί κράτησαν γερά. Ηττήθηκαν

όμως στον τέταρτο πόλεμο στο β΄ μισό του 18 ου αιώνα.

13

του Πάπα, άλλο της τμήμα υπό τον έλεγχο της Αυστρίας, άλλο της τμήμα υπό τον έλεγχο της Γαλλίας. Ειδικά αυτό το σημείο που σας δείχνω εδώ, η Σαβοΐα και η περιοχή της Νίκαιας, οι οποίες ανήκαν σε περιοχές ιταλικών κρατών, το 1870, επειδή η Γαλλία βοήθησε την Ιταλία στην ενοποίησή της και στην αντεπίθεσή της εναντίον των Αυστριακών, η Ιταλία αντάμειψε τη Γαλλία με την παραχώρηση της Σαβοΐας. Έτσι, σήμερα ένα τμήμα της περιοχής της Σαβοΐας είναι Γαλλία, όπως και η περιοχή της Νίκαιας, στην οποία κατοικούσαν κατά κύριο λόγο Ιταλοί. Έγιναν δηλαδή στην Ευρώπη πολλές μετακινήσεις των πραγμάτων και αλλαγές και όλη αυτή η περίπλοκη χώρα τελικά ενώθηκε το 1870, όπως είπαμε, σε μία ενιαία εθνική χώρα, που μέχρι σήμερα παίζει ρόλο στα πράγματα σημαντικότατο.

Από την άλλη πλευρά, στο κέντρο της Ευρώπης, από τα πολλά επιμέρους κράτη της Γερμανίας, ένα εξ αυτών, η Αυστρία, αποσπάστηκε. Η ζωή του δηλαδή απέκτησε ξεχωριστές κλίμακες και δημιουργήθηκε μία Αυστριακή Αυτοκρατορία στο κέντρο της Ευρώπης που, σταδιακά, μέσα στους αιώνες και κυρίως στον 16ο, 17ο, 18ο, 19ο —και βέβαια στον 20ό αιώνα, πλέον, διαλύεται η Αυστριακή Αυτοκρατορία— περιελάμβανε μία μεγάλη περιοχή της Ευρώπης. Βλέπουμε εδώ την Ουγγαρία που ήταν τμήμα της, περιοχές όπου κατοικούσαν Τσέχοι και περιοχές που κατοικούσαν και Πολωνοί, περιοχές που κατοικούσαν Σλάβοι, Κροάτες... Αυτή είναι η Αυστριακή Αυτοκρατορία στο τέλος του 19ου αιώνα και μπορούμε να δούμε, στο σύνολο της αυτοκρατορίας, ότι οι Γερμανοί —οι Αυστριακοί είναι Γερμανοί—, αποτελούσαν το 33% των κατοίκων, ενώ από κει και πέρα όλο το υπόλοιπο ήταν Ούγγροι, Ιταλοί, Ρουμάνοι, Τσέχοι, Πολωνοί, Ουκρανοί, Σλοβένοι, Σερβοκροάτες, Σλοβάκοι. Δηλαδή αυτή η Αυτοκρατορία η Αυστριακή μέχρι το 1918, που τελειώνει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήταν μία πολυεθνική αυτοκρατορία με κύριο πυρήνα τους Γερμανούς, τους Αυστριακούς που όμως δεν είναι καν η πλειοψηφία του πληθυσμού.

Αντιθέτως, οι βόρειες γερμανικές περιοχές παρουσίαζαν την κατάσπασή τους σε πολλά επιμέρους βασίλεια και ηγεμονίες που όμως συνέκλιναν σε κάτι που λεγόταν Γερμανική Δίαιτα, δηλαδή17, κάθε τόσο συναντιόνταν σε κάποια σημεία οι εκπρόσωποι των κρατιδίων αυτών και των κρατών για να πάρουν αποφάσεις. Αυτή η πολυδιασπασμένη Γερμανία τελικά, όπως είπαμε σε άλλη ενότητα, καταλήγει στη δημιουργία μιας ενιαίας μεγάλης Γερμανίας το 1871 υπό τον Bismarck, με την Αυστρία να μένει απέξω.

Είναι καλό να παρατηρήσουμε αυτόν τον χάρτη, να δούμε: κοιτάξτε τη θέση του Βερολίνου. Έχει σημασία. Σήμερα τα σύνορα της Γερμανίας είναι εδώ. Το Βερολίνο είναι κοντά στα σύνορα τα σημερινά με την Πολωνία. Οι γερμανικές όμως περιοχές ήταν αυτές τον 19ο αιώνα. Αυτή εδώ η περιοχή που σήμερα είναι Πολωνία, αυτή εδώ η περιοχή που σήμερα είναι Λιθουανία και αυτή η περιοχή που σήμερα είναι Ρωσία εδώ, ήταν τμήματα της Γερμανίας, τον 19ο αιώνα, πλέον, όταν ενιαιοποιήθηκε. Στο σημείο αυτό να πούμε ότι η Γερμανία —οι Γερμανοί, όχι τόσο η Γερμανία—, μετά το 1100 μ.Χ. είχαν μία εντυπωσιακή κινητικότητα από την κεντρική Ευρώπη προς την ανατολική και βορειοανατολική, και χάρη στη Χάνσα και χάρη στους Ιππότες τους Τεύτονες και χάρη στο γεγονός ότι χιλιάδες Γερμανοί αγρότες, οι οποίοι ήταν περιζήτητοι γιατί θεωρούνταν εξαιρετικά αποτελεσματικοί αγρότες και γνώστες της γεωργίας και εργατικοί, χρησιμοποιούνταν και καλούνταν από διάφορους ηγεμόνες κρατών όπως η Πολωνία, όπως η Λιθουανία, όπως η Ρωσία του 1200, του 1300, του 1400, και κινούνταν και μόνοι τους, και έτσι

17

Στη γερμανική περίπτωση, δούκες, πρίγκιπες, κλήρος συναντώνταν ως εκλέκτορες για την εκλογή

αυτοκράτορα.

14

το γερμανικό στοιχείο διαχύθηκε προς τα ανατολικά της Ευρώπης πολύ περισσότερο μετά το 1100. Μετά το 1100 είναι η εποχή που κόπηκαν πάρα πολλά δάση στις περιοχές που σήμερα είναι Γερμανία, Πολωνία, Λιθουανία, δάση για να μετατραπούν σε χωράφια και να αξιοποιηθούν για τις γεωργικές καλλιέργειες — η Ευρώπη άλλαξε και σε αυτόν τον τομέα.

Πρέπει σε αυτό το σημείο να πούμε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Είπαμε σε προηγούμενη ενότητα ότι ο 14ος αιώνας με τον “μαύρο θάνατο” και φυσικά με τις αλλαγές που είχαν έλθει λόγω της σχετικής ασφάλειας που είχε πια προκύψει μετά το 1100, ο 14ος αιώνας έφερε μεγάλες αγροτικές αναταραχές, ανακατατάξεις και γιατί ήρθε ο “μαύρος θάνατος”, η πανώλης. Και αναφέραμε σε προηγούμενη ενότητα ότι η πανώλης συνέβαλε στο να βελτιωθεί η κοινωνική θέση των αγροτών, γιατί έλειψαν τα αγροτικά χέρια και οι αγρότες μπόρεσαν στη Δυτική Ευρώπη να διαπραγματευτούν καλύτερες θέσεις με τους κτηματίες τους.

Έχει ενδιαφέρον ότι στην Ανατολική Ευρώπη αυτό δεν συνέβη και αντιθέτως υπήρχε το αντίστροφο. Η Ανατολική Ευρώπη βλάφτηκε πολύ λιγότερο από το χτύπημα της πανώλους. Αποτέλεσμα ήταν να μην έχει και αυτό το πρόβλημα σε τέτοια έκταση όπως η Δυτική Ευρώπη, δηλαδή της έλλειψης χεριών, και επειδή η Δυτική Ευρώπη δεν παρήγαγε πλέον τόσα γεωργικά προϊόντα όσα είχε ανάγκη, διότι χρησιμοποιούσε και μεγάλες της εκτάσεις για βοσκοτόπια, για να δημιουργεί μάλλινα υφάσματα και να τα χρησιμοποιεί για τις βιοτεχνίες της, η Ανατολική Ευρώπη μετατράπηκε στον σιτοβολώνα της Δυτικής, με αποτέλεσμα η φεουδαρχία και η δουλοπαροικία να διατηρηθούν στην Ανατολική Ευρώπη μέχρι αργότερα, μέχρι τον 19ο αιώνα, δηλαδή παρουσίασε αντίστροφα φαινόμενα. Ας θυμηθούμε, όταν μιλούσαμε για τον ρωσικό 19ο αιώνα, αναφέραμε ότι ο Τσάρος της Ρωσίας εξάλειψε τη δουλοπαροικία, κατήργησε τη δουλοπαροικία με απόφαση νομική το 1861, δηλαδή στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Τέτοια φαινόμενα τα έχουμε στη Ρωσία, όχι μόνο στη Ρωσία [αλλά] και σε άλλες ανατολικές περιοχές, ακριβώς διότι ενισχύθηκε η εξαγωγή δημητριακών από τα ανατολικά προς τα δυτικά για τους λόγους που είπαμε. Γι’ αυτό και οι κοινωνικές αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη είχαν άλλο χρόνο και άλλες εκφάνσεις απ’ ό,τι αυτές τις οποίες αναφέραμε.

15

2.2: Ο 19ος: Ένας γόνιμος αιώνας

V2.2.1 Στον 19ον αιώνα αλλάζουν πολλά (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=hJqTPA0vP1g

απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή Paronymius

Άλλη μια αυτοκρατορία, η οποία υπάρχει στην Ευρώπη, είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κάποτε έλεγχε τμήματα της κεντρικής Ευρώπης. Σας θυμίζω ότι μέχρι και τον 17ο αιώνα τα σύνορά της περιελάμβαναν την Ουγγαρία —δηλαδή βρίσκονταν στα πρόθυρα της Βιέννης— και αυτή είναι μία αυτοκρατορία, η οποία αναπτύχθηκε στα εδάφη της πρώην Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, και είχε τον κύκλο της, δηλαδή την πολύ μεγάλη της ανάπτυξη στον 15ο, 16ο αιώνα και από τον 17ο αιώνα στοιχεία ύφεσης που στον 18ο, 19ο [αιώνα] πια έγιναν ολοφάνερα με αποτέλεσμα περιπλοκές, του λεγόμενου Ανατολικού Ζητήματος, το οποίο και αναφέραμε σε άλλη στιγμή.

Η Ευρώπη γενικά στον 19ο αιώνα βρέθηκε σε μεγάλες ανακατατάξεις, πολλές από αυτές τις πυροδότησε ο Μέγας Ναπολέων —που αναφέραμε σε προηγούμενές μας ενότητες— ο οποίος ήταν ένας στρατηλάτης που ανέτρεψε τις ισορροπίες στην Ευρώπη και έκανε τον χάρτη της Ευρώπης πιο απλό. Όταν τέλειωσε ο κύκλος του Ναπολέοντα, χώρες περίπλοκες είχαν αναγκαστεί να ενωθούν. Ο Ναπολέων στην πράξη συνέτριψε την προηγούμενη μορφή της Ευρώπης και δημιούργησε περισσότερο ενιαίες περιοχές, καθώς εκείνος τις είχε ενιαιοποιήσει με την κατάκτησή του, και τις είχε ενιαιοποιήσει με τον νομικό κώδικα, τον γαλλικό νομικό κώδικα, τον οποίον μετέφερε στις κτήσεις του, που έπαιξε μεγάλο ρόλο για τον εκσυγχρονισμό της Ευρώπης, περιοχών της Ευρώπης, όπως ήταν η Αυστρία, όπως ήταν κάποια γερμανικά κράτη, όπως ήταν η Πολωνία, περιοχές της Ιταλίας, της Ισπανίας κ.τ.λ. Ο Ναπολέων λειτούργησε ως καταλύτης. Βέβαια η ήττα του το 1815, στο Βατερλώ, στην περιοχή του Βελγίου, έδωσε μεγάλη χαρά στους αντιπάλους του (τον Ρώσο Τσάρο, τους Πρώσους ηγεμόνες, τους αυστριακούς ηγεμόνες). Χορεύουν, δείχνουν με μεγάλη ψυχραιμία —σ’ αυτή τη γελοιογραφία— τη χαρά τους, που αυτός ο ταραχοποιός της Ευρώπης επιτέλους τέλειωσε για την ευρωπαϊκή ιστορία. Πράγματι, βέβαια, το 1815 είναι το τέλος ενός κύκλου και η αρχή ενός άλλου.

Την ίδια στιγμή στην περιοχή της ανατολικής Ευρώπης η Οθωμανική Αυτοκρατορία πνέει τα λοίσθια και σ’ αυτή συνωστίζονται οι Μεγάλες Δυνάμεις επίσης, καραδοκώντας να αντλήσουν κέρδη από τη διάλυσή της. Εδώ βλέπουμε έναν χάρτη των περιοχών που ελέγχει η Οθωμανική Αυτοκρατορία περί το 1850. Η Ελλάδα έχει ήδη γίνει ανεξάρτητο κράτος∙ βέβαια ένα μικρό [κράτος] σε σχέση με τη σημερινή της έκταση. Τα υπόλοιπα τμήματα της Βαλκανικής παραμένουν υπό οθωμανικό έλεγχο, όμως η Σερβία και η Ρουμανία δεν είναι πλέον, διότι η Αυστρία ελέγχει τμήματα αυτής εδώ της περιοχής, και η Ρωσία τμήματα της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Κρατάει εδάφη η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Μικρά Ασία, σε τμήματα του Ιράκ, κατά μήκος της Ερυθράς Θάλασσας και στις περιοχές της Αιγύπτου και της Λιβύης∙ έχει χάσει την πρόσβασή της στην υπόλοιπη βόρεια Αφρική, όπου οι Γάλλοι το 1830 δημιούργησαν αποικίες.

Είμαστε στον 19ο αιώνα. Είναι ένας αιώνας μεγάλων ανατροπών και η Οθωμανική Αυτοκρατορία γνωρίζει, καταλαβαίνει, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει, ότι πρόκειται να της

16

αποσχιστούν ολόκληρες περιοχές, όπως και θα συμβεί με τη Βουλγαρία, με τη Ρουμανία, με τη Σερβία λίγο αργότερα. Η Ελλάδα ξεκίνησε πρώτη αυτό το γαϊτανάκι, αλλά σταδιακά η Αυτοκρατορία θα καταρρεύσει. Και εδώ πάλι θα δείξουμε μία γελοιογραφία, ακριβώς της εποχής, που δείχνει τον Σουλτάνο, τον Αβδούλ Χαμίτ, να κοιτά τη χώρα του, Turquie, την Τουρκία, και τον Αυστριακό και τον Ρώσο ηγεμόνα να τραβούν, να σχίζουν από το σύνολο της Αυτοκρατορίας περιοχές ολόκληρες (είναι το Ανατολικό Ζήτημα) και ο Σουλτάνος ανήμπορος, οργισμένος, κοιτά τις εξελίξεις χωρίς να μπορεί να αντιδράσει. Οι άλλοι δύο ηγεμόνες έχουν ένα αυτάρεσκο χαμόγελο, διότι είναι οι ισχυροί που παίζουν ρόλο στα πράγματα.

V2.2.2 Δυτική Ευρώπη. Τα βήματα των αλλαγών (13΄)

https://youtu.be/sFoU8qYul8o

απομαγνητοφώνηση Domenica27 & Asimenia / αντιπαραβολή Lemonia9

Όλες αυτές οι εξελίξεις που είπαμε θα φέρουν και ιδεολογικά βήματα. Αναπτύξαμε σε προηγούμενη ενότητα τη ζώνη της Αναγέννησης, η οποία και εξέφρασε τις νέες ομάδες και τάξεις που αναδείχτηκαν μετά από την πρώτη αποσάθρωση του φεουδαρχικού συστήματος, και τον 12ο αιώνα που ήταν —έτσι— κομβικός αιώνας∙ η Αναγέννηση στην Ιταλία παρουσιάζεται στην ουσία στον 14ο αιώνα πλέον και στον 15ο αιώνα. Ο επόμενος αιώνας, ο 16ος αιώνας, ακριβώς επειδή έχει ωριμάσει ακόμη περισσότερο όλο το οικονομικό, το κοινωνικό πλέγμα του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου, θα μπει στον επόμενο γύρο των συζητήσεων, που δεν ήτανε μόνο συζητήσεις, αλλά ήταν συγκρούσεις και πόλεμος: είναι το κίνημα του προτεσταντισμού. Τον 16ο και 17ο αιώνα η Ευρώπη ζει στο κλίμα του προτεσταντισμού (η δυτική Ευρώπη), κυρίως η κεντρική και βόρεια, όπου την επηρέασε περισσότερο, όπως και τη Γαλλία που επίσης την επηρέασε πολύ και βαριά αυτή η σύγκρουση.

Ο προτεσταντισμός (τον τοποθετούμε στο 1517, αλλά είχε προδρόμους που καταγράφονται και από τον 14ο αιώνα οπωσδήποτε) είναι ένα κίνημα θρησκευτικό μεν, [αλλά] το οποίο έχει ενσωματώσει στη σύλληψή του πολλές αξίες και νοοτροπίες των ανθρώπων της πραγματικής οικονομίας, των καινούριων αυτών στρωμάτων που έχουν αναδυθεί, δηλαδή περιλαμβάνει την έννοια της ατομικής ευθύνης, της ατομικής πρωτοβουλίας, των ατομικών ελευθεριών, της ελεύθερης οικονομίας —πηγαίνουν μαζί— της εσωτερικής πειθαρχίας, της κοινωνικής πειθαρχίας, της τήρησης των κανόνων, της αυστηρότητας εξ αυτού, αλλά ταυτοχρόνως και της ανεκτικότητας… Δηλαδή είναι δικλείδες οι οποίες έχουν δοκιμαστεί στη ζωή φορέων και ομάδων, όπως ήταν η Χάνσα, διότι δεν είναι τυχαίο ότι η ανάπτυξη του προτεσταντισμού και η έκφρασή του από τον Λούθηρο είναι στη ζώνη της Χάνσα πιο ταχεία και πιο πλήρης, και η αίσθηση της αποταμίευσης για να επιτύχω στις δράσεις μου —όποιες κι αν είναι αυτές—, η έννοια της αποτελεσματικότητας, η έννοια της εργατικότητας, η έννοια της πτώχευσης, της υπομονής και της επιμονής, που όλα αυτά πηγάζουν από μία αρχή του προτεσταντισμού που είναι θρησκευτικής φύσεως: μόνος σου θα σώσεις την ψυχή σου, θα σώσεις τον εαυτό σου, δεν χρειάζεσαι ιερείς, μόνος σου θα διαβάσεις τα ιερά κείμενα και θα βρεις τις απαντήσεις που χρειάζεσαι (η ατομική ευθύνη, η ατομική πρωτοβουλία). Μέσα από αυτή την αρχή, μια τελείως θρησκευτική αρχή, προέκυψε ένας ολόκληρος κόσμος, ο οποίος περιλαμβάνει ένα περίπλοκο φάσμα θρησκευτικό, αλλά ταυτοχρόνως ξεπερνά κατά πολύ τη θρησκευτική πλευρά και θεωρείται το όχημα το οποίο έφερε τον κόσμο ολόκληρο στη νέα εποχή, μετά τον 16ο αιώνα.

17

Μετά τον κύκλο του προτεσταντισμού, ο οποίος κατακάθισε στο μέσο του 17ου αιώνα, ξεκινά ο επόμενος γύρος ωριμάνσεων, πνευματικών ωριμάνσεων. Αυτή η νέα τάξη, που αναδύθηκε μετά το 1100-1200, στην Αναγέννηση κέρδισε τη δυνατότητα έκφρασης του ψυχισμού της, των ιδεών της και αναζήτησε το χρώμα της και το άρωμά της∙ με το κίνημα του προτεσταντισμού, της Μεταρρύθμισης αλλά και της Αντιμεταρρύθμισης τοποθέτησε το θείο εκεί όπου θα μπορούσε να αντλήσει ηθικές κατευθύνσεις για τους στόχους τους οποίους είχε θέσει, δηλαδή κατά κάποιο τρόπο οι αστοί αυτοί, με το κίνημα του προτεσταντισμού, έπλασαν τον Θεό έτσι ώστε να είναι αρωγός στους στόχους τους και στις ηθικές τους αξίες. Στο κίνημα του Διαφωτισμού που ήρθε μετά, στον 17ο και 18ο αιώνα, πλέον αυτή η μεσαία τάξη που ωθείται προς τα άνω αναζητά την πολιτική της θέση και την πολιτική της ηγεμονία∙ έχουν κυλήσει αιώνες και πλέον διεκδικεί την πολιτική της ηγεμονία.

Ποιος θα το επιτύχει πρώτος αυτό; Όπως είπαμε, οι Ολλανδοί στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, αλλά κατά κύριο λόγο η Αγγλία στον 17ο αιώνα με την Επανάστασή της το 1642. Ακριβώς επειδή η Αγγλία πρώτη έφτασε σε τόση πυκνή εξέλιξη σε σχέση με τα πολιτικά της ζητήματα, είναι εκείνη η οποία και θα θέσει τις βάσεις του κινήματος του Διαφωτισμού. Στην Αγγλία απ’ τον 17ο αιώνα ήδη παρουσιάζονται οι στοχαστές οι οποίοι θα θέσουν τα δεδομένα των νέων αναζητήσεων, καθώς ο Διαφωτισμός συζητά ποια είναι η θέση του ανθρώπου, ποια είναι η θέση του πολίτη, ποιες είναι οι ευθύνες του καθενός απέναντι στον εαυτό του και ποιες είναι οι ευθύνες του καθενός απέναντι στο σύνολο. Εξ αυτού θυμίζει πολλά από τους προβληματισμούς ομάδων του προτεσταντισμού, αλλά και ομάδων μέσα στον χριστιανισμό που κατά καιρούς έθεταν ερωτήματα σε άλλη μορφή.

Στην Αγγλία ηγετική μορφή των εξελίξεων θεωρείται στον 17ο αιώνα ο Τζων Λοκ (John Locke). Ο Τζων Λοκ, εκεί γύρω στο 1680-1690, συγγράφει την Πραγματεία περί της Νοήσεως του Ανθρώπου και θέτει εξαρχής τα ερωτήματα τα οποία αναπτύξαμε πριν, και επομένως δημιουργεί την οπτική απέναντι στις κοινωνίες, την οποία στη συνέχεια θα επεξεργαστούν και Άγγλοι διανοητές του Διαφωτισμού και Γάλλοι διανοητές του Διαφωτισμού, διότι ο Διαφωτισμός αναπτύσσεται στον 17ο αιώνα κατά κύριο λόγο στην Αγγλία, αλλά ανθεί στον 18ο αιώνα στη Γαλλία. Στον 17ο αγγλικό αιώνα ο Φράνσις Μπέικον (Sir Francis Bacon) θέτει τις βάσεις της νεότερης επιστήμης, ο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes), και βέβαια στον ίδιο αιώνα, τον 17ο αιώνα, ο Ισαάκ Νεύτων (Sir Isaac Newton), ο μεγάλος φυσικός των νεότερων χρόνων, συγγράφει τα Principia (Πριντσίπια) που θεωρούνται οι βάσεις της σύγχρονης φυσικής. Η μελέτη της φύσεως είναι εξαιρετικής σημασίας για τον Διαφωτισμό, διότι οι διαφωτιστές του 17ου-18ου αιώνα, προκειμένου να διερευνήσουν τη θέση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία και τον εαυτό του, θεωρούν ότι η φύση είναι μεγάλος οδηγός μια και ο άνθρωπος είναι τμήμα της φύσης.

Οι Άγγλοι θα συνεχίσουν να παράγουν πολύ σημαντικούς διανοητές του Διαφωτισμού και στον επόμενο αιώνα: τον Άνταμ Σμιθ (Adam Smith), ο οποίος συγγράφει τον Πλούτο των Εθνών και θεωρείται βάση της οικονομικής θεωρίας και επιστήμης του σύγχρονου κόσμου, ο Ντέιβιντ Χιούμ (David Ηume), ο Τόμας Μάλθους (Thomas Robert Malthus), ο οποίος μελέτησε τον πληθυσμό και έδωσε μαθηματικά μοντέλα για τη μελέτη των ανθρώπινων πληθυσμών, και αργότερα ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill), ο Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham) στον 18ο και 19ο αιώνα, και φυσικά στον 19ο αιώνα ο μεγάλος Τσαρλς Ντάρβιν (Charles Robert Darwin), δηλαδή ο Δαρβίνος.

Στη Γαλλία, αντιστοίχως, πολλοί σπουδαίοι διανοητές τον 18ο αιώνα, όπως είναι ο Ντιντερό

18

(Denis Diderot), ο Βολταίρος (Voltaire), ο Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau), δίνουν σπουδαιότατες συμβολές σε όλη αυτή τη διαδικασία. Εξάλλου η Γαλλία στον 17ο αιώνα είχε παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη των επιστημών και των τεχνών με τον Ντεκάρτ, ο οποίος συνέγραψε, στον 17ο αιώνα στο πρώτο μισό, τον Λόγο περί Μεθόδου, τον Μπλεζ Πασκάλ (Blaise Pascal), σπουδαιότατο φυσικό και μηχανικό της μηχανικής των ρευστών…

Γαλλία δηλαδή και Αγγλία, σε αυτούς τους δύο αιώνες, συνέβαλαν στο κίνημα το οποίο επρόκειτο να δώσει απαντήσεις σε πολιτικά πλέον ερωτήματα: ποιος είμαι μέσα στην κοινωνία, βαθύτατα πολιτικό ερώτημα, Les Droits de l'Homme et du Citoyen (τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη), είναι πάρα πολύ σημαντικό. Με αυτόν τον κύκλο πλέον αυτή η νικηφόρα τάξη απομακρύνει από το πεδίο την ηθική τάξη που είχε δημιουργήσει ο Μεσαίωνας —ολότελα πλέον την απομακρύνει— και τον κόσμο που είχαν δημιουργήσει οι ευγενείς και οι αριστοκράτες στους προηγούμενους αιώνες. Τώρα, αυτός είναι ένας κόσμος δουλειάς, ένας κόσμος επιχείρησης, ένας κόσμος επιχειρηματικότητας, δράσεως και ταυτοχρόνως ένας κόσμος αναζήτησης, αναζήτησης διανοητικών, πνευματικών θεμάτων, και βέβαια θεμάτων που αφορούν την κοινωνία, τον άνθρωπο, σε εφαρμοσμένο επίπεδο όχι μόνο θεωρητικό.

Η ανθρωπότητα δηλαδή, όταν μπαίνει ο 19ος αιώνας, έχει πλέον, χάρη σε αυτόν τον κύκλο της δυτικοευρωπαϊκής διανόησης, αποκτήσει επιπλέον όπλα αναζήτησης. Δεν είναι μόνο η Ευρώπη που παρήγαγε όπλα αναζήτησης. Μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, αρχαίοι Έλληνες, Κινέζοι, διανοητές Άραβες, Ινδοί, κάθε φορά είχαν κάποια συμβολή, αλλά ποτέ δεν είχαμε όλο αυτό το πακέτο, όλο αυτό το σύνολο που δημιουργήθηκε στη Δυτική Ευρώπη με τέτοια εξέλιξη και τέτοιο συντονισμό τελικά των παραμέτρων, που οδήγησαν μία μικρή περιοχή του κόσμου να γίνει τόσο ισχυρή σε όλα τα επίπεδα, ειδικά στον 19ο αιώνα που η Ευρώπη πλέον —μετά δηλαδή το 1800— αναδύεται ως η παγκόσμια υπερδύναμη. Από όλες αυτές τις δυνάμεις του 19ου αιώνα η πιο ισχυρή θα είναι η Αγγλία.

V2.2.3 Δυτική Ευρώπη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις (10΄)

https://www.youtube.com/watch?v=qIGMrn3Ta34

απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Asimenia

Οι εξελίξεις τον 18ο αιώνα, ο Διαφωτισμός, που είναι κατά βάση πολιτικός στοχασμός αλλά συνδυάζεται με τη φυσική, με τα μαθηματικά, διότι η φύση δεν μπορεί παρά να μετέχει των πραγμάτων, άρα θεωρήθηκε ότι η αποκωδικοποίηση της φύσης θα μπορέσει να δώσει στον άνθρωπο την ατραπό για να λύσει τα προβλήματα πολιτικής φύσεως που τον ενδιέφεραν (εξού και η κυρίαρχη θέση του Isaac Newton, του Νεύτωνα δηλαδή, και μαθηματικών και φυσικών υψηλοτάτου επιπέδου), έδωσε το λάκτισμα από τον 18ο αιώνα και μετά, και κυρίως τον 19ο, στην ανάπτυξη των επιστημών.

Η επιστήμη έχει αναπτυχθεί στο παρελθόν σε πολλά επίπεδα, αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο, είχαν μπει οι βάσεις στους αρχαίους λαούς της Μεσοποταμίας, στους αρχαίους Έλληνες, οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Άραβες. Σε αυτό το σημείο ας δούμε μια εικόνα ενός αστρολάβου περσικής προελεύσεως, ένα προηγμένο όργανο του 10ου, 11ου, 12ου αιώνα. Ο δυτικός κόσμος με τους Άραβες είχε επαφές και από αυτούς άντλησε πολλά και φυσικά άντλησε θέματα, γνώσεις που αφορούσαν την ιατρική, γνώσεις που αφορούσαν τα

19

μαθηματικά, τη χημεία, που και οι Άραβες είχαν αντλήσει γνώσεις από τους Ινδούς, που οι Άραβες άντλησαν γνώσεις από τους αρχαίους Έλληνες… υπάρχει μία σκυτάλη στα πράγματα.

Το θέμα είναι ότι από τον 17ο αιώνα στη Γαλλία, στην Αγγλία, στην Ολλανδία, υπήρξε μια πραγματική επανάσταση στο ενδιαφέρον το επιστημονικό και στην ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί ο κόσμος, με την αποκωδικοποίηση των δυνάμεων της φυσικής να αναπτυχθεί και η μηχανική, ούτως ώστε να βοηθάται ο άνθρωπος στους στόχους του. Η Αναγέννηση παρήγαγε γίγαντες όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας άνθρωπος πραγματικά γιγαντιαίος σε όλες του τις επιδόσεις, και στην τέχνη και στην καλλιτεχνία και στις εφευρέσεις, ο Τζορντάνο Μπρούνο (Giordano Bruno), ο οποίος κάηκε και στην πυρά, Ιταλός, στο 1600 κάηκε στην πυρά γιατί μελετούσε τη φύση και το ηλιοκεντρικό σύστημα και πίστευε ότι όλη η φύση συνδυάζεται, επικοινωνεί και ότι ο άνθρωπος είναι απολύτως τμήμα της φύσης και όλων αυτών των θεμάτων. Ο Γαλιλαίος Γαλιλέι (Galileo Galilei), ο Γουτεμβέργιος ο οποίος εφηύρε την τυπογραφία18∙ μεγάλο βήμα στη ζωή της Δυτικής Ευρώπης στα μέσα του 15ου αιώνα, και έπαιξε ρόλο σε όλα τα επίπεδα η ανακάλυψη αυτή. Και βέβαια η δημιουργία μουσείων, ακαδημιών επιστημών, όπως είπαμε στη Γαλλία, πρώτα στην Αγγλία, στη Ρωσία επίσης∙ στον 18ο αιώνα η Ρωσία απέκτησε Ακαδημία Επιστημών και εκείνη. Θέλω να πω ότι υπήρχε μία τάση του να ωθηθεί [η επιστήμη] με τρόπο συντεταγμένο.

Μάλιστα τα ίδια τα κράτη, οι ίδιες οι διοικήσεις, οι ίδιες οι κυβερνήσεις υποβοηθούσαν στον 18ο και 19ο αιώνα τους εφευρέτες σε αυτή τους τη δράση. Δεν είναι τυχαίο ότι όταν ο Ναπολέων, με το που έγινε αυτοκράτορας της Γαλλίας, στα 1799, εισέβαλε στην Αίγυπτο και για ένα διάστημα διοίκησε ένα τμήμα της πριν απομακρυνθεί από τους Άγγλους. Στην εκστρατεία αυτή της Αιγύπτου ο Μέγας Ναπολέων είχε μαζί του ένα λαμπρό επιτελείο επιστημόνων, οι οποίοι κατέγραφαν, μελετούσαν. Τότε από αυτές τις δράσεις μπόρεσε να μελετηθούν διάφορες μορφές γραφής που εντοπίστηκαν από τους Γάλλους επιστήμονες. Εδώ έχουμε μία παράσταση των Γάλλων οι οποίοι μετρούν και παίρνουν, καταγράφουν, μελετούν δηλαδή τη Σφίγγα και τα διάφορα μνημεία της Αιγύπτου.

Τον δε 19ο αιώνα η Αγγλία, η οποία μπήκε έτσι και αλλιώς στο τέλος του 18ου αιώνα στη Βιομηχανική Επανάσταση μετά το 1770, έχει και για 50 περίπου χρόνια την προτεραιότητα της παραγωγής των περισσοτέρων εφευρέσεων στον κόσμο. Η Αγγλία του 1780 με 1850 πραγματικά είναι η ατμομηχανή του κόσμου στην εξέλιξη αυτή, εξάλλου και η ατμομηχανή είναι εφεύρεση βρετανική. Βλέπουμε εδώ στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα την πρώτη ατμομηχανή και βέβαια τις σιδηροτροχιές που στήθηκαν στην Αγγλία. Η Αγγλία είναι η πρώτη χώρα που απέκτησε και σιδηροδρομικό δίκτυο μετά το 1830. Το 1830 η πρώτη γραμμή σιδηροδρόμου που λειτούργησε στη Γη κάλυψε την απόσταση Λίβερπουλ-Μάντσεστερ στην Αγγλία και ο εφευρέτης είναι ο Τζορτζ Στίβενσον (George Stephenson). Τώρα η Βρετανία το 1830 ανακάλυψε τον τηλέγραφο, σε αυτή τη χώρα δημιουργήθηκε το πρώτο ελικοφόρο πλοίο το 1845, δημιουργήθηκαν εξαιρετικά έργα μηχανικής που μπόρεσαν να καλύψουν μεγάλης κλίμακας αποστάσεις, ώστε να μπορούν να κινούνται τα τρένα, δηλαδή εντυπωσιακής ανάπτυξης γέφυρες κυρίως για την κίνηση των τρένων ή και για άλλες ανάγκες, [π.χ.] φράγματα… έγιναν δυνατά χάρη στις εφευρέσεις που είχαν στο μεταξύ μεσολαβήσει. Η πόλη του Λονδίνου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα φωταγωγείται με αέριο. Και εδώ έχουμε μια γελοιογραφία των Λονδρέζων, οι οποίοι θαυμάζουν ή τρομάζουν ή τέλος πάντων συζητούν τη

18

Ο Γερμανός Γουτεμβέργιος, πατώντας πάνω σε ολλανδικές προσπάθειες, εφηύρε την τυπογραφία με κινητά

στοιχεία το 1436.

20

νέα κατάσταση της πόλης τους∙ στο παρελθόν εάν υπήρχε φωτισμός πόλεων ήταν κατά κανόνα με δάδες, τέτοιου τύπου φωτισμός είναι καινούριος.

Αργότερα θα υπάρξει ο ηλεκτρισμός, ο οποίος αποκτά την ωριμότητα των εφευρέσεων σε σχέση με τις λειτουργίες του και τις δυνατότητές του προς το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και κάνει [τη] διαφορά, διότι πλέον ο ηλεκτροφωτισμός θα σαγηνεύει πραγματικά τα πλήθη. Στο τέλος του 19ου αιώνα ο κόσμος συνέρρεε για να δει αυτό το θαύμα των εξελίξεων, που κυρίως συνέβη σε τέτοιες εφευρέσεις που αφορούν τον ηλεκτρισμό [και] σχετίζονται με την Αγγλία, με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και σπουδαίους εφευρέτες όπως ο Τόμας Έντισον (Thomas Edison). Στο σημείο αυτό να πούμε ότι ο Τόμας Έντισον, ο οποίος έζησε στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, θεωρείται εφευρέτης του ηλεκτρικού λαμπτήρα και του φωνογράφου, αν και υπάρχουν και άλλες προσωπικότητες που επίσης βοήθησαν σε αυτές τις κατευθύνσεις. Ήτανε ένα άτομο ταπεινής καταγωγής από φτωχή οικογένεια και η μόρφωσή του δεν ήτανε υψηλή, ωστόσο στο όνομά του καταγράφηκαν 1900 εφευρέσεις∙ 1903 διπλώματα ευρεσιτεχνίας στο όνομά του στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και 1500 διπλώματα ευρεσιτεχνίας εκτός Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Αυτός ο άνθρωπος δηλαδή, ο Τόμας Έντισον, ήταν μια μηχανή παραγωγής εφευρέσεων.

V2.2.4 Οι ΗΠΑ παίρνουν την επιστημονική σκυτάλη (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=hVzRLOAwLqo

απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Paronymius

Μάλιστα οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ήδη, στο τέλος του 19ου αλλά κυρίως στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, παρουσιάζουν τον υψηλότερο δείκτη διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας Υπολογίζεται ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, στον 20ό αιώνα, κυρίως στο δεύτερο μισό, δίδονται 70.000 διπλώματα ευρεσιτεχνίας τον χρόνο. Αυτή η νέα πραγματικότητα δηλαδή, της οικονομίας που προέκυψε από όλο αυτόν τον κύκλο των πραγμάτων, η εφευρετικότητα, η επιχειρηματικότητα, ο δυναμισμός των κρατών μέσω της αξιοποίησης του πλούτου ολόκληρης της Γης και της κίνησης του πλούτου της Γης έφερε και την πλευρά των επιστημονικών κατακτήσεων που άλλαξε τη ζωή του ανθρώπου και την αλλάζει συνεχώς. Φυσικά, μεγάλες κατακτήσεις υπήρξαν και στον 19ο αγγλικό αιώνα — και γερμανικό αιώνα, διότι η Γερμανία, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, παίρνει τη σκυτάλη από την Αγγλία και γίνεται αυτή η χώρα η οποία αρχίζει να παράγει σπουδαιότατες εφευρέσεις στον τομέα της χημείας, στον τομέα του ηλεκτρισμού, στον τομέα της μεταλλουργίας

Εξάλλου η Γερμανία διέθετε το σημαντικότερο εργοστάσιο ατσαλιού στον κόσμο. Πρωτοπόρο στις εφευρέσεις και τις εφαρμογές [υπήρξε] το εργοστάσιο της οικογενείας Κρουπ, το οποίο είναι θρυλικό και στον 20ό αιώνα. Υψικάμινοι, ειδικές διαδικασίες, χρήση του ατσαλιού, επίσης τον 19ο αιώνα. Το ατσάλι είναι πολύ δύσκολο μείγμα, δεν είναι φυσικό μετάλλευμα, προκύπτει από μίξη μέσα σε ειδικές συνθήκες, σε ειδικές θερμοκρασίες, αλλά από την ώρα που κατακτήθηκε αυτό, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, άλλαξε τις δυνατότητες κατασκευών, διότι πλέον με το ατσάλι μπορούσε κανείς να κατασκευάσει άλλου μεγέθους και δυνατοτήτων κατοικίες, οικοδομήματα, γέφυρες, πλοία, αεροπλάνα αργότερα. Το ατσάλι, ο ηλεκτρισμός, άλλαξε τα δεδομένα των πραγμάτων.

21

Στον 19ο αιώνα λοιπόν, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και όχι μόνο βέβαια, διότι εφευρέτες διαφόρων άλλων εθνικοτήτων έπαιξαν τον ρόλο τους και βοηθήθηκε αυτή η υπεροχή, έδωσε άλλη μια φορά την υπεροχή στον δυτικό κόσμο —ειδικά στον 19ο αιώνα— σε όλους τους τομείς, και ενίσχυσε φυσικά, με έναν τρόπο απαράμιλλο, την οικονομική δύναμη της Δύσεως, που είναι αποτέλεσμα όλων των διαδικασιών που λέγαμε. Βέβαια αυτή η αλλαγή των πραγμάτων οφείλεται —και οι εξελίξεις οφείλονται— σε ένα πνεύμα αφοσίωσης και εργατικότητας που σχετίζεται με τα διαφορετικά στάδια που περιγράψαμε πριν και βέβαια με τις πλευρές του αισθήματος ευθύνης, ατομικής ευθύνης, και εργατικότητας και απόδοσης στην κοινωνία έργου που ήταν μέσα στους προβληματισμούς αυτών των αστών που άρχισαν να αναπτύσσονται μετά τα 1100-1200 και που πήραν, σύμφωνα με τους μελετητές, πιο μεγάλα, πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στον προτεσταντικό κόσμο.

Θέλω στο σημείο αυτό να σας διαβάσω από αγγλικά αρχεία. Στα αγγλικά αρχεία εντοπίστηκε η καταγραφή ενός επόπτη, δημοσίου επόπτη, του Καουπεργουέιτ (Cowperthwaite), ο οποίος στα 1710 στην Αγγλία —το 1710— κατέγραψε μεταξύ της 12ης Ιουνίου και 5ης Ιουλίου του έτους 1710 το έργο του. Αυτός είχε ως ευθύνη του να επισκέπτεται διάφορα αποστακτήρια και τόπους παραγωγής ποτών, τροφίμων κ.λπ. και να κάνει ελέγχους υγειονομικής φύσεως και γενικά να επιθεωρεί από όλες τις πλευρές τις δράσεις τους. Και μας λέει λοιπόν, μας λέει… ο άνθρωπος τα κατέγραφε για τον εαυτό του, αλλά είναι εντυπωσιακό να δει κανείς το πώς ο άνθρωπος αυτός λειτούργησε σ’ αυτό το δίμηνο. Διήνυσε: “470 χιλιόμετρα στην περιοχή του Ρίτσμοντ του Γιορκσάιρ μεταξύ 12ης Ιουνίου και 5ης Ιουλίου”, 470 χιλιόμετρα, χωρίς αυτοκίνητο, —είμαστε στα 1710—, πεζή και με άλογο, “επιθεωρώντας 263 παρασκευαστήρια τροφίμων, 71 αποστακτήρια ουίσκι, 20 κηροποιεία και μία ζυθοποιία. Συνολικά πραγματοποίησε 81 καταμετρήσεις διαφορετικών προϊόντων και έλεγξε το έργο 9 εισπρακτόρων εμμέσων φόρων που εργάζονταν υπό τις εντολές του. Διήνυε κατά μέσο όρο 30 χιλιόμετρα ημερησίως και εργαζόταν έξι μέρες εβδομαδιαίως, ενώ τις Κυριακές αρχειοθετούσε τις καταμετρήσεις που είχε κάνει”. Έκανα λάθος πριν, διότι μεταξύ της 12ης Ιουνίου και 5ης Ιουλίου δεν είναι δίμηνο, είναι τρεις εβδομάδες περίπου.

Όλα αυτά λοιπόν δείχνουν το επίπεδο οργάνωσης εργασίας που είχε επιτευχθεί ήδη σε κάποιες πολύ προχωρημένες χώρες, —όπως είναι η Αγγλία, όπως είναι η Ολλανδία, η Γαλλία— και βέβαια το γεγονός ότι είχε δημιουργηθεί ένα κλίμα εργασίας και αφοσίωσης στην εργασία και χαράς της εργασίας, και αυτό σε συνδυασμό με τις εφευρέσεις, την εφευρετικότητα και την επιχειρηματικότητα, οπωσδήποτε έγινε το δυνατό χέρι της Δυτικής Ευρώπης στον 18ο και 19ο αιώνα.

V2.2.5 Στον 19ον αιώνα οι ΗΠΑ επεκτείνονται (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=r2Blvj8FCyM

απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Lemonia9

Μια και βρισκόμαστε στον 19ο αιώνα, δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε και για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής έκαναν την επανάστασή τους το 1775 θυμίζω, ολοκληρώθηκε το 1783, και έπαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο. Ηγέτες αυτής της επανάστασης ήταν ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Τόμας Τζέφερσον, ο Άνταμς (Adams), ο Τζωρτζ Ουάσινγκτον

22

George Washington. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος δεν ήταν μόνο πολιτικός αλλά ήταν και γνωστός εφευρέτης19, σχετίζεται με όσα είπαμε πριν. Η χώρα αυτή λοιπόν, στον 18ο αιώνα, δημιουργείται με το περίφημο Σύνταγμά της. Είναι η πιο δημοκρατική χώρα στον κόσμο με το πιο λαμπρό Σύνταγμα, το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία πολλών Πολιτειών μέσα σε ένα κεντρικό σύνολο, άρα, δημοκρατίες μέσα σε μία μεγάλη δημοκρατία.

Βέβαια η χώρα αυτή, στον 19ο αιώνα που θα μπει, θα αντιμετωπίσει ορισμένες μεγάλες εξελίξεις. Πρώτα πρώτα στον 19ο αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα είναι πολύ στοχευμένες στο να αποκτήσουν νέα εδάφη. Έτσι, στον αιώνα αυτό, θα αποκτήσουν με αγορά την περιοχή της Λουιζιάνα, θα την αγοράσουν. Η Λουιζιάνα θα αγοραστεί [από τις Η.Π.Α.] από την [πωλήτρια] Γαλλία, ο Μέγας Ναπολέων δηλαδή πουλά στις Ηνωμένες Πολιτείες τη Λουιζιάνα. Θα αγοραστεί η Φλόριντα από τους Ισπανούς το 1829 και θα αγοραστεί και η Αλάσκα —δεν υπάρχει εδώ σε αυτόν το χάρτη, τον έχουμε όμως δείξει πολλές φορές— από τη Ρωσία το 1867. Με τον τρόπο αυτό οι Ηνωμένες Πολιτείες αυξάνουν το έδαφός τους. Στον ίδιο δε αιώνα, τον 19ο αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα εμπλακούν σε πόλεμο με το Μεξικό, τη δεκαετία του 1840, και θα συντρίψουν στρατιωτικά το Μεξικό, με αποτέλεσμα το Μεξικό να χάσει το Τέξας και το Νέο Μεξικό και τμήμα της Καλιφόρνια, δηλαδή ένα τεράστιο κομμάτι του Μεξικού (το 40% του εδάφους του έχασε το Μεξικό, το οποίο προστέθηκε στα εδάφη των Ηνωμένων Πολιτειών στον 19ο αιώνα).

Οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισαν να δέχονται και άλλους, Άγγλους κατά κανόνα, αποίκους μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όπως και Γερμανούς. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα θα έρθουν πάρα πολλοί, θα αρχίσουν να έρχονται μετανάστες από όλη τη Γη, οπότε θα προστεθούν στο μωσαϊκό των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι δε Ηνωμένες Πολιτείες, πάλι μέσα στον 19ο αιώνα, στη δεκαετία του 1860, μεταξύ του 1861 και του 1865, θα ζήσουν έναν αιματηρότατο εμφύλιο πόλεμο —θεωρείται ο πιο αιματηρός εμφύλιος πόλεμος που γνώρισε ο δυτικός κόσμος τον 19ο αιώνα— μεταξύ των βορείων Πολιτειών των Ηνωμένων Πολιτειών και των νότιων Πολιτειών. Η σύγκρουση αυτή σχετίζονταν με μία αρχική πραγματικότητα, με την εγκατάσταση στις περιοχές αυτές, για τον λόγο ότι όταν πρωτοήρθαν οι άποικοι από την Αγγλία και εγκαταστάθηκαν εδώ, κατά μήκος των ακτών της ανατολικής πλευράς του Ατλαντικού, όσοι βρέθηκαν στις νοτιότερες περιοχές, αυτές που είναι σήμερα Τζώρτζια, Νότια Καρολίνα, Βόρεια Καρολίνα, Αλαμπάμα κ.τ.λ., εκεί το κλίμα είναι θερμό και υγρό και οι άποικοι κατάλαβαν ότι εκεί μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλες φυτείες βαμβακιού, γιατί το βαμβάκι θέλει τέτοιο κλίμα. Έτσι, έφεραν βαμβάκι. Δεν υπήρχε βαμβάκι στην Αμερική, το εγκλιμάτησαν εδώ, εγκλιματίστηκε δηλαδή το βαμβάκι στην περιοχή∙ είχε θαυμάσιο εγκλιματισμό και απέδωσε θαυμάσια.20

Έτσι δημιουργήθηκαν πολύ μεγάλες φυτείες στον Νότο της Ανατολικής Ακτής. Στις νότιες αυτές Πολιτείες δημιουργήθηκαν μεγάλες φυτείες βαμβακιού, οι οποίες και λειτουργούσαν πρώτα πρώτα από τους ιδιοκτήτες τους, που ήτανε λευκοί αγγλικής καταγωγής, επιχειρηματίες στην πραγματικότητα, και δούλους, μαύρους δούλους, τους οποίους έφερναν από την Αφρική, από τις περιοχές που περιγράψαμε των δυτικών ακτών της Αφρικής, τις περιοχές του δουλεμπορίου. Έτσι, δημιουργήθηκαν σε αυτές εδώ τις περιοχές πολύ μεγάλες βαμβακοφυτείες. Οι μαύροι εργάτες ήταν πρόσφοροι για αυτή την εργασία, διότι το κλίμα εδώ δημιουργούσε ασθένειες τις

19

Ο Βεν. Φραγκλίνος, ανάμεσα σε άλλα, προχώρησε σε εφευρέσεις σε σχέση με τον ηλεκτρισμό, τους

διπλοεστιακούς φακούς κ.λπ. 20

Βαμβάκι υπήρχε στην προκολομβιανή Αμερική. Οι Ευρωπαίοι έφεραν νέες ποικιλίες.

23

οποίες δεν άντεχαν τόσο εύκολα οι λευκοί. Αλλά οι μαύροι της υποσαχάριας Αφρικής, επειδή η μαλάρια και ο Κίτρινος Πυρετός εκεί, στην υποσαχάρια Αφρική, ενδημεί, ήταν το σώμα τους εξοικειωμένο σε αυτό και, δυστυχώς για αυτούς τους ανθρώπους, ήταν ακόμη ένας βαρύς λόγος για τον οποίο εξανδραποδίστηκαν σε τέτοιο βαθμό.

Αντιθέτως, στον Βορρά των Ηνωμένων Πολιτειών οι εγκατεστημένοι άποικοι ασχολούνταν με τη γεωργία, με τη βιοτεχνία, με τη βιομηχανία, χωρίς τη χρήση δούλων. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να δούμε ένα πολύ ενδιαφέρον... μία αναγγελία πώλησης δούλων: “Gambia Negroes”. Έχει φτάσει ένα δουλεμπορικό πλοίο με μαύρους δούλους από την Γκάμπια και ο καπετάνιος ανακοινώνει, ούτως ώστε να ‘ρθούν οι ενδιαφερόμενοι αγοραστές πάνω στο πλοίο του, το πλοίο Mentor, για να αγοράσουν το εμπόρευμα. Και εξηγεί ότι ένα εμπόρευμα 152 γερών, υγιών, νεαρών μαύρων μόλις έφτασε από τον ποταμό Γκάμπια μετά από μία διαδρομή 35 ημερών. Έχει σημασία το ότι δίνει τέτοια στοιχεία, διότι αυτό διαμορφώνει την τιμή του προς πώληση δούλου. Και μας εξηγεί ότι οι νέγροι από αυτή την περιοχή της Αφρικής είναι εξοικειωμένοι με την καλλιέργεια του ρυζιού και από τη φύση τους είναι εργατικοί κ.τ.λ. Conditions of Sale: πώς πωλούνται και όλα αυτά... Επομένως, το δουλεμπόριο ανθούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες, ακριβώς διότι στον νότο χρειάζονταν χέρια μαύρων και εκεί, στον νότο, δημιουργήθηκαν και οι πλουσιότερες περιοχές των εγκαταστηθέντων αποίκων, με υπέροχες επαύλεις και ανθρώπους υψηλότατου εισοδήματος, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στον 19ο αιώνα εξελίχθηκαν στην πιο δυναμική βαμβακοπαραγωγό χώρα στον κόσμο. Ξεπέρασαν την Ινδία και την Αίγυπτο, φυσικά.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, λοιπόν, έγινε το 1861-1865 εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των Βορείων και των Νοτίων, δηλαδή μεταξύ δύο τάσεων λειτουργίας της κοινωνίας. Οι Βόρειοι Αμερικανοί επιθυμούσαν μία χώρα που να στηρίζεται στη βιομηχανία, στην εργασία, στην ελεύθερη εργασία, ενώ οι Νότιες Πολιτείες πίστευαν στη χρήση δούλων. Οπωσδήποτε το γεγονός ότι νίκησαν οι Βόρειοι είναι καθοριστικής σημασίας για την παγκόσμια ιστορία διότι, χάρη στο γεγονός αυτό, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής συνέχισαν στην κατεύθυνση της βιομηχανικής ανάπτυξης και στην ελεύθερη οικονομία, δηλαδή στο καπιταλιστικό μοντέλο οικονομίας, το οποίο και έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στο τέλος του 19ου αιώνα —δηλαδή στο 1899 έχοντας τελειώσει και με τον εμφύλιό τους πόλεμο και βρει νέες ισορροπίες, καταργήθηκε η δουλοκτησία—, στο 1899 οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η πιο παραγωγική χώρα στον κόσμο. Δηλαδή, για το ίδιο προϊόν, στις Ηνωμένες Πολιτείες, χρειάζεται λιγότερος χρόνος από τα χέρια των δημιουργών. Επομένως, η οικονομία της μπορούσε να είναι ανταγωνιστική σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι άποικοι, οι οποίοι ήδη πλέον είχαν φτάσει στη δυτική ακτή και είχαν δημιουργήσει τον χάρτη που βλέπουμε (να εκτίθεται στη θέση αυτή), χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν και το πρόβλημα των τεραστίων εκτάσεων του κέντρου των Ηνωμένων Πολιτειών στις οποίες κυριαρχούσε ένα τεράστιο ζώο, ο αμερικανικός βούβαλος.

24

V2.2.6 Στην Αμερική! Στην Αμερική! (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=4_NLNkCRQl4

απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia

Στον 19ο αιώνα οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι δυναμικότατες στην επίλυση ζητημάτων που αφορούν την επέκτασή τους στον χώρο τον οποίο έχουν υπό τον έλεγχό τους και —όπως είπαμε— τον επεκτείνουν κιόλας, αγοράζοντας περιοχές ή κατακτώντας περιοχές απ’ το Μεξικό. Σας θυμίζω ότι και το 1898 έκαμαν και πόλεμο με την Ισπανία και πήραν την περιοχή της Χαβάης, τα νησιά εδώ πέρα στον Ειρηνικό, τμήματα στην Καραϊβική, τις Φιλιππίνες. Και βέβαια, σ’ αυτόν τον αιώνα, επίσης επιλύουν το ζήτημα της ενοποίησης της χώρας τους, όχι μόνο με την ολοκλήρωση του εμφυλίου και την επίλυση των ζητημάτων συνύπαρξης, αλλά και με τον —Trans America, όπως λέγεται— τον σιδηρόδρομο ο οποίος δημιουργείται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα21 και ενώνει την ανατολική με τη δυτική ακτή.

Καθώς οι άποικοι επιθυμούν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που παρέχει αυτή η τεράστια χώρα, έχουν δύο-τρία θέματα —ανάμεσα στα άλλα— να επιλύσουν. Το ένα είναι οι ντόπιοι Ινδιάνοι, οι οποίοι δεν είναι πολλοί, γιατί είπαμε ότι αυτές οι περιοχές ήσαν αραιοκατοικημένες, αλλά είναι σκληροτράχηλοι και κάποιες φυλές είναι πραγματικά πεισματικές στο να υπερασπίζονται τις περιοχές της νομαδικής τους μετακίνησης — γιατί υπήρξαν νομάδες.

Πολλές φυλές εδώ στο κέντρο της Αμερικής ζούσαν τρώγοντας και χρησιμοποιώντας το κρέας, το δέρμα, τη γούνα, τα οστά ενός θηριώδους ζώου, που ήταν χαρακτηριστικό της αμερικανικής Βόρειας Αμερικής, του αμερικανικού βούβαλου. Σ’ αυτές τις περιοχές ο βούβαλος είχε τόσο πολύ μεγάλη ανάπτυξη, που στην πραγματικότητα οι άποικοι έμειναν άναυδοι βλέποντας ένα τοπίο σαν στέπα —διότι αυτό το ζώο έτρωγε τα πάντα— και δεν υπήρχε καμία υψηλή βλάστηση, παρά μόνο χαμηλό χορτάρι. Όμως δεν ήταν στέπα, διότι η γη ήταν σκληρή, αλλά ήταν πλούσια από το γεγονός ότι ήταν κοπρισμένη από τους αιώνες της μετακίνησης αυτών των ζώων σε τεράστιες εκτάσεις. Τα ζώα αυτά, οι βούβαλοι (ο αμερικανικός βούβαλος), κινούνταν σε κοπάδια που καταγράφονται ότι μπορούσαν να διασχίζουν μια περιοχή επί ώρες∙ και κάποιες φορές καταγράφονται επί ημέρες — τόσα πολλά ήταν τα βουβάλια στην Αμερική στον 19ο αιώνα.

Τα βουβάλια αυτά δημιουργούσαν μεγάλο ζήτημα, διότι δεν επέτρεπαν να αναπτυχθεί η γεωργία σε ολόκληρες περιοχές επειδή κατέστρεφαν τα πάντα, έτρωγαν τα πάντα και ήταν τόσο μεγάλα που, και αν ακόμη δημιουργούσες ένα χωράφι βάζοντάς του κάποιο είδος φράχτη, μπορούσαν με το βάρος τους να σπάσουν τους φράχτες και να μπουν και να τρων τα γεννήματα. Έτσι, για να μετατραπούν σε αγροτικές, γεωργικοπαραγωγικές εκτάσεις οι περιοχές των βουβάλων, έπρεπε να εξοντωθούν οι βούβαλοι και έτσι, στη δεκαετία του 1860, αποφασίστηκε συντεταγμένα22 η εξόντωση των βουβάλων. Τότε σκοτώθηκαν εκατομμύρια βούβαλοι. Το τοπίο στο κέντρο των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν σπαρμένο με πτώματα βουβάλων και πράγματι οι περιοχές εκκαθαρίστηκαν απ’ τον αμερικανικό βούβαλο, έτσι ώστε

21

Το σιδηροδρομικό δίκτυο των ΗΠΑ είναι το μεγαλύτερο του κόσμου με 250.000 χιλιόμετρα σιδηροτροχιών. 22

Η δεκαετία της αποφασιστικής εξόντωσης των βουβάλων ήταν εκείνη του 1880.

25

δεν έχουν μείνει παρά ελάχιστα άτομα του είδους και τώρα, στον 21ο αιώνα, η αμερικανική κυβέρνηση δήλωσε ότι επιθυμεί να επαναδημιουργήσει —τέλος πάντων— έναν πληθυσμό βουβάλων.

Η εκκαθάριση των κεντρικών Πολιτειών από τον βούβαλο έπαιξε μεγάλο ρόλο, διότι επέτρεψε τους σιδηροδρόμους να κινούνται, επειδή ήταν τόσο μεγάλα τα κοπάδια των βουβάλων, που —ενώ στήθηκε ο σιδηρόδρομος— δεν μπορούσε να κινηθεί και να έχει ωράριο και αξιοπιστία, επειδή το τρένο μπορούσε να βρεθεί σε κάποιο σημείο στο οποίο περνούσαν οι βούβαλοι και περνούσαν και περνούσαν για ώρες κ.λπ. και έτσι δεν μπορούσε να υπάρχει προγραμματισμός των δρομολογίων. Με την εξαφάνιση των βουβάλων και ο σιδηρόδρομος λειτουργούσε πλέον καλά, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, και η γη δόθηκε στη γεωργία και οι Ινδιάνοι στερήθηκαν του ζώου πάνω στο οποίο στήριζαν τη ζωή τους και έτσι έγινε ακόμη πιο εύκολη η εξόντωσή τους και η υποκατάσταση των περιοχών τους από την παρουσία του δυτικού ανθρώπου.

Έτσι, η οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών από όλες τις πλευρές ήταν σε άνοδο και ακόμη περισσότερο βοηθήθηκε από τα εκατομμύρια των ανθρώπων που συνέρρευσαν σε αυτή τη μεγάλη χώρα της Γης. Σας λέω χαρακτηριστικά ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής θεωρούνται η πιο προνομιούχος χώρα στον κόσμο, επειδή εκτείνεται —είναι μεγάλη χώρα, ανήκει στις πέντε μεγαλύτερες χώρες του κόσμου (δεν έχει βέβαια το μέγεθος της Ρωσίας)— όμως εκτείνεται από τον Βορρά προς τον Νότο και έχει εδάφη κοντά στον Βόρειο Πόλο, έχει εδάφη με τεράστια δάση και λίμνες, έχει εδάφη με ερήμους και έχει εδάφη με τροπικό κλίμα —προς την πλευρά της Φλόριντας και της περιοχής του Μεξικού— και φυσικά έχει και βάσεις στην Καραϊβική. Καμία χώρα στον κόσμο δεν έχει τέτοια ποικιλία εδαφών και κλίματος, και τούτο γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες εκτείνονται από Βορρά προς Νότο, είναι μακρόστενες και όχι οριζόντιες, και έτσι δέχονται μέσα στα εδάφη τους όλα τα κλίματα τα οποία αντιστοιχούν σε αυτή την έκταση.

Μια προνομιούχα, μια μεγάλη χώρα, με όλες τις δυνατότητες, μια χώρα η οποία στηρίζεται στον αγγλικό κόσμο —έναν κόσμο δηλαδή προηγμένο, της Βιομηχανικής Επανάστασης— που έχει εγκατασταθεί εδώ, και μια χώρα η οποία μπαίνει δυναμικότατα στην παγκόσμια οικονομία προς το τέλος του 19ου αιώνα, διότι επίσης συρρέουν εκατομμύρια άνθρωποι από όλη τη Γη. Δεν υπήρχε πεινασμένος, απελπισμένος, κυνηγημένος άνθρωπος στη Γη, που να μην σκέφτεται να πάει να εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα [και] στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής η πιο ποθητή χώρα στην παγκόσμια ιστορία και έχουν εγκατασταθεί εδώ εκατομμύρια Άγγλοι φυσικά, οι οποίοι είναι ο αρχικός πυρήνας.

Η δεύτερη εθνότητα με μεγαλύτερη εγκατάσταση στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι Γερμανοί. Επίσης, έχουν εγκατασταθεί εκατομμύρια Ιταλών μεταξύ του 1870 —που δημιουργήθηκε, ενοποιήθηκε η Ιταλία— και του 1970∙ δηλαδή, μέσα στη διάρκεια ενός αιώνα, από την Ιταλία μετανάστευσαν 26 εκατομμύρια Ιταλών. Είναι η μεγαλύτερη μετανάστευση στην ευρωπαϊκή ιστορία. Οι Ιταλοί μετανάστευσαν κατά κύριο λόγο στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αλλά και στον Καναδά και στη Βραζιλία και στην Αργεντινή και στη Νότια Αμερική. Επίσης μετανάστευσαν Κινέζοι, όπως είπαμε όταν μιλούσαμε για την Κίνα, μετανάστευσαν Έλληνες, Βαλκάνιοι, απ’ όλη τη Γη. Όταν στην Ιρλανδία το 1842 καταστράφηκε η παραγωγή της πατάτας, που ήταν μονοκαλλιέργεια, και εκατομμύρια Ιρλανδοί πέθαναν από την πείνα, άλλα

26

εκατομμύρια —τρία περίπου εκατομμύρια— Ιρλανδών μετανάστευσαν από την Ιρλανδία στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Γενικά οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής υποδέχτηκαν ανθρώπους απ’ όλη τη Γη. Έγιναν ένας τόπος υποδοχής. Κυρίως μέσω Νέας Υόρκης έρχονταν οι άποικοι και περνούσαν από έναν έλεγχο στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης και έπειτα γίνονταν δεκτοί στη [χώρα]. Εδώ βλέπουμε μία εικόνα της Νέας Υόρκης στις αρχές του 20ού αιώνα, πολυπολιτισμική. Η Νέα Υόρκη γίνεται εμβληματική πόλη της νέας αυτής μεγάλης χώρας πάνω στην παλιά ολλανδική εγκατοίκηση, και έχει ενδιαφέρον ότι εκεί όπου πάλλεται η οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών, το χρηματιστήριο και η Wall Street… Η Wall Street λέγεται Wall Street, δηλαδή “ο δρόμος του τείχους”, επειδή κάτω από το ρείθρο του δρόμου της Wall Street βρίσκονται τα τείχη που είχαν δημιουργήσει οι Ολλανδοί όταν πρώτοι εγκαταστάθηκαν σε αυτή τη χώρα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ήδη παίρνουν τη σκυτάλη της παγκόσμιας βιομηχανίας, πρωτοπορούν στα οχήματα. Παρότι η μηχανή εσωτερικής καύσεως είναι γερμανική εφεύρεση του 19ου αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αποδείχθηκαν πάρα πολύ αποτελεσματικές και στον τομέα της βιομηχανίας των οχημάτων στον 20ό αιώνα. Το 1936 οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής καλύπτουν το 36% της παγκόσμιας παραγωγής —βιομηχανικής παραγωγής— με δεύτερη τη Γερμανία με 16% και τρίτη την Αγγλία με 14%∙ δηλαδή η Αγγλία βρέθηκε στην τρίτη θέση στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ενώ στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ήταν στην πρώτη θέση παγκοσμίως. Φυσικό είναι, υπάρχουν εξελίξεις.

Πάντως, αυτό το οποίο χαρακτηρίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα πνεύμα δυναμισμού και αποφασιστικότητας που πρέπει ο καθένας να δείξει για να μπορέσει να επιτύχει. Στον 19ο αιώνα ένα ποίημα το οποίο εκφράζει τον ψυχισμό των Αμερικανών είναι εκείνο του Ουώλτ Ουίτμαν (Walt Whitman):

“Πάνω από τον άνθρωπο πώς θα τολμήσετε να βάλετε οτιδήποτε; Φτιάξτε σπουδαίους ανθρώπους, όλα τα άλλα θα έλθουν. Δεν είναι η γη, η Αμερική, που είναι τόσο μεγάλη· μεγάλος είμαι εγώ!”

Το ποίημα, δηλαδή, λέει ότι ο κάθε άνθρωπος αυτός είναι ο μεγάλος και οι άνθρωποι κάνουν τις χώρες μεγάλες. Έχουμε δηλαδή μια νοοτροπία, ένα κλίμα, μια στάση ζωής που σχετίζεται με όλα όσα λέγαμε πριν για τις εξελίξεις στην Ευρώπη — και η Αμερική είναι παράρτημα της Ευρώπης, όπως ολόκληρη η ήπειρος από Βορρά προς Νότο (η Βόρεια είναι παράρτημα του αγγλοσαξονικού κόσμου).

27

2.3: 19ος αιώνας: Αποικίες και ιδεολογίες

V2.3.1 Οι αποικίες της Αγγλίας (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=n5nt14zfb7g

απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Paronymius

Μιλήσαμε λοιπόν για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και τον κύκλο μέσα από τον οποίο ωθήθηκαν στην κυριαρχία της Γης, του κόσμου ολόκληρου. Αυτό όμως συνέβη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά το 1918. Πάντως αυτός ο δυτικός κόσμος —οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ανήκουν στον δυτικό κόσμο, στον αγγλοσαξονικό κόσμο— είναι στην ουσία παράρτημα της Αγγλίας και της Ευρώπης —και οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς— σχετίζονται με τα όσα είπαμε στις προηγούμενες ενότητες για τον δυναμισμό της οικονομίας της Δυτικής Ευρώπης, τη Βιομηχανική Επανάσταση, την Επιστημονική Επανάσταση, τις κατακτήσεις οι οποίες σταδιακά, ιδιαίτερα στον 19ο αιώνα εκτίναξαν τα πράγματα σε νέα επίπεδα.

Πριν ακριβώς τον 19ο αιώνα, οι ισορροπίες μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης —της Δυτικής Ευρώπης— φαίνονται και από τον πληθυσμό των μεγάλων της πόλεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μεγαλύτερη πόλη της Δυτικής Ευρώπης το 1780, είναι το Λονδίνο με περίπου 850.000 κατοίκους∙ ακολουθεί το Παρίσι με 670.000 κατοίκους∙ στη συνέχεια είναι η Βιέννη με 260.000 κατοίκους και το Βερολίνο με 140.000 κατοίκους, εκ των οποίων 60.000 περίπου στρατιωτικοί και αυλικοί. Το Βερολίνο το 1661 είχε περίπου 7.000 κατοίκους, δηλαδή η δυναμική του Βερολίνου το 1780, το 1800, είναι φανερή αλλά είναι φανερή και η υπεροχή της αγγλικής πλευράς.

Η Αγγλία στον 19ο αιώνα θα γίνει η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο και θα ελέγχει το 1/5 της εκτάσεως της Γης και το 1/4 των κατοίκων της Γης, στοιχεία τα οποία δεν είχαν ξαναϋπάρξει ποτέ στην ανθρωπότητα∙ ποτέ καμία δύναμη δεν είχε ελέγξει τόσο μεγάλο τμήμα της Γης. Φυσικό είναι, διότι πλέον είμαστε και σε μία εποχή που οι μεταφορές είναι πιο γρήγορες και έτσι μπορεί κανείς να ελέγξει πολύ ευρύτερες περιφέρειες. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν θα μπορούσε να το κάνει, ήταν πολύ παλιά εποχή και άλλες οι δυνατότητες. Λέμε σε αυτό το σημείο χαρακτηριστικά ότι το 1939 οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί απόγονοί τους ελέγχουν το 90% της Αφρικής, το 99% της Πολυνησίας, το 56,5% της Ασίας και το 100% της Αυστραλίας. Είναι δεδομένα πραγματικά εντυπωσιακά, και βέβαια όλων, όπως είπαμε, εντυπωσιακότερη είναι η δύναμη της Αγγλίας, μιας αναλογικά μικρής χώρας της ευρωπαϊκής ηπείρου.

Ας δούμε τις περιοχές στις οποίες η Αγγλία έχει αποικίες στον 19ο αιώνα: είναι ο Καναδάς —ο εαυτός της είναι εδώ [δείχνει την Αγγλία]— είναι σημεία στην Κεντρική Αμερική, στις Ονδούρες, στις Μπαχάμες, στη Τζαμάικα, στη Γουινέα, στο Τρινιντάντ, δηλαδή επιλεγμένα σημεία στο κέντρο της Αμερικής, όχι εκτεταμένα, αλλά για να ελέγχει την ήπειρο αυτή στην καρδιά της. Στην Αφρική, τις πιο καίριες ζώνες. Είπαμε και σε άλλη στιγμή, σε άλλη μας ενότητα, ότι η Αγγλία δεν επιθυμούσε να ελέγξει άμεσα όλο τον κόσμο φέρνοντας αποίκους —εξάλλου ήταν μικρή χώρα για να μπορεί να το κάνει, δεν ήταν τόσοι πολλοί οι Άγγλοι— αλλά την ενδιέφερε να ελέγξει τα καίρια σημεία της∙ ελέγχοντας τα καίρια σημεία της Γης, ελέγχει και το υπόλοιπο.

Στην Αφρική την ενδιαφέρει η ζώνη ελέγχου της ανατολικής Μεσογείου και της Ερυθράς Θάλασσας. Έτσι έχει σημεία ελέγχου στο Γιβραλτάρ, στη Μάλτα, στην Κύπρο, και βέβαια την

28

Αίγυπτο, το Σουδάν και όλη τη ζώνη μέχρι τον Νότο της Αφρικής και, όσον αφορά τον έλεγχο της Ερυθράς Θάλασσας, την ενδιαφέρει το σημείο του Άντεν, που είναι ακριβώς η έξοδος από την Ερυθρά Θάλασσα και το σημείο της Σομαλίας απέναντι, το οποίο και ελέγχει και την ενδιαφέρει το νότιο Κέρας της Αφρικής, ειδικά το σημείο που είναι το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, η Ροδεσία, τα οποία και ελέγχει και σημεία της δυτικής Αφρικής. Ελέγχει την ινδική υποήπειρο, τη Βιρμανία —που λεγόταν Μπούρμα και σήμερα λέγεται Μιανμάρ— τη Μαλαισία και το κάτω, το πιο καίριο σημείο, που είναι η Σιγκαπούρη. Σημεία στο βόρειο Βόρνεο, στη νότια Γουινέα, όλη την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία και σημεία στον Ινδικό Ωκεανό και στον Ειρηνικό Ωκεανό.

Με αυτόν τον τρόπο η αυτοκρατορία αυτή ελέγχει τη Γη. Είναι εύγλωττες οι —ας πούμε, θα ’λεγε κανείς— γελοιογραφίες, αποτυπώσεις της δύναμής της στον 19ο αιώνα. Εδώ αποτυπώνεται ο αρχιτέκτονας του ελέγχου της Αφρικής από την πλευρά της Αγγλίας, ο Σεσίλ Ρόουντς (Cecil John Rhodes), o οποίος παριστάνεται να πατά το ένα του πόδι στην Αίγυπτο και το Σουδάν, που είναι καίρια σημεία ελέγχου της διώρυγας του Σουέζ βεβαίως βεβαίως, που έχει δημιουργηθεί το 1869 και δεν επρόκειτο η Αγγλία να άφηνε κανέναν άλλο να ελέγχει αυτό το καίριο σημείο της Γης. Η άλλη του μπότα βρίσκεται πάνω στη Νότια Αφρική, δηλαδή ελέγχει τα δύο πιο καίρια σημεία της Αφρικής και όλη η υπόλοιπη ήπειρος βρίσκεται στον έλεγχό του, έτσι σαν να είναι νευρόσπαστο, σαν να είναι θέατρο σκιών.

Η εμβληματική βασίλισσα της Αγγλίας, στην περίοδο αυτή του κολοφώνα της δόξας της και της δύναμής της, είναι η Βικτωρία — η περίφημη βικτωριανή εποχή. Η βασίλισσα Βικτωρία23 έζησε πολλά χρόνια και βασίλεψε πολλές δεκαετίες και εδώ τη βλέπουμε να εργάζεται στο γραφείο της. Η βασίλισσα Βικτωρία είναι αυτή η οποία είπε τη θρυλική φράση “στην αυτοκρατορία μου ο ήλιος δεν δύει ποτέ”∙ και το εννοούσε, διότι όταν ανέτελλε στον Καναδά έδυε στη Νέα Ζηλανδία και τούμπαλιν.

V2.3.2 Οι αποικίες της Γαλλίας (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=soHQTcd_ahk

απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Paronymius

Κοντά στις δυνάμεις της Αγγλίας —στο τέλος του 19ου αιώνα, αρχές του 20ού— είναι η Γαλλία η οποία προσπάθησε να είναι “η Αγγλία” αλλά δεν μπόρεσε. Η Αγγλία έγινε η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο, αλλά και η Γαλλία, παρ’ όλες τις ήττες της από την αγγλική πλευρά δεν είχε κακή θέση στον κόσμο. Η Γαλλία είχε κατά κύριο λόγο το πόδι της στην Αφρική∙ είχε σημεία ελέγχου στη Μαρτινίκα, στη Γουαδελούπη, στη Γαλλική Γουιάνα — πάλι με την ίδια λογική που και η Αγγλία κράτησε σημεία στην Κεντρική και στη Νότιο Αμερική. Θυμίζω ότι η Κεντρική και η Νότιος Αμερική είναι κατά κύριο λόγο ισπανική και πορτογαλική, επομένως οι δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις αρκέστηκαν σε σημεία ελέγχου. [Η Γαλλία] έχασε τη θέση της στη Βόρεια Αμερική διότι οι Άγγλοι την κατενίκησαν, έμεινε όμως το πολιτιστικό της άρωμα μέχρι σήμερα στο Κεμπέκ και ελέγχει στον Ειρηνικό μεγάλες περιοχές μικρών μικρών νησιών στο αρχιπέλαγος της Ταϊτής, στη Μαδαγασκάρη —στην ανατολική Αφρική, αυτό το μεγάλο νησί—, όπως και

23

Η βασίλισσα Βικτωρία βασίλεψε 1838-1901

29

συγκροτήματα νησιών στον Ινδικό Ωκεανό, και σημεία στην Ινδία (το Ποντισερί, το Μαχέι, και άλλα σημεία εμπορικού ελέγχου), φυσικά στην Ινδοκίνα (στην οποία αναφερθήκαμε σε προηγούμενή μας ενότητα) και στην περιοχή της Νέας Καληδονίας και των Νέων Εβρίδων (βορειοανατολικά της Αυστραλίας), πάντα στον Ειρηνικό Ωκεανό. Αλλά το κύριο σημείο στο οποίο έδωσε μεγάλη έμφαση η Γαλλία είναι η περιοχή της βόρειας Αφρικής, το Μαγκρέμπ24 δηλαδή, το οποίο έπαιξε και μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της γαλλικής νοοτροπίας, κουλτούρας και πολιτικής στον 20ό αιώνα∙ οι Γάλλοι όταν έχασαν την Αλγερία στη δεκαετία του 1950 αισθάνθηκαν συντριβή25 γιατί είχαν δημιουργήσει μία εντύπωση —την καλλιέργησαν— ότι αυτή, η βόρεια Αφρική, είναι προέκταση της Γαλλίας, όχι αποικίες της Γαλλίας, ότι είναι τμήμα της Γαλλίας και αισθάνθηκαν κολοβωμένοι.

Εδώ βλέπουμε μία αποτύπωση της γαλλικής δύναμης στη βόρεια Αφρική, όπου τοπικοί ηγεμόνες παραδίδουν, υποτάσσονται στους Γάλλους. Κυρίως οι Γάλλοι έδωσαν έμφαση στην επέκτασή τους στην Αφρική στις δεκαετίες του 1830, καθώς οι Άγγλοι έλεγχαν πολλά σημεία στη Μεσόγειο, όπως είπαμε, το Γιβραλτάρ, τη Μάλτα, τα Επτάνησα, την Κύπρο26 και επομένως ήθελαν να ανταπαντήσουν με έλεγχο της Μεσογείου, τουλάχιστον στην περιοχή της Αφρικής. Γενικά η Αφρική —και η υπερσαχάρια και η υποσαχάρια— ζυμώθηκε με την έννοια της παρουσίας του Δυτικού, γιατί η ήπειρος η οποία διασπάστηκε σε πάρα πολλές αποικιακές ζώνες είναι η Αφρική. Μάλιστα στον 19ο αιώνα ακόμη και το Βέλγιο απέκτησε αποικία στην Αφρική, το Βελγικό Κογκό, όχι μόνο οι γνωστές ύποπτοι, δηλαδή Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία.

Εδώ, σ’ αυτή την εικόνα, βλέπουμε μία εξώθυρα σπιτιού από την Αφρική με χαρακτηριστικές παραστάσεις ντόπιων —Αφρικανών μεταφορέων, ηγεμόνων κ.λπ.— αλλά το κύριο πρόσωπο σε αυτή την παράσταση είναι ένας Δυτικός τον οποίο μεταφέρουν δύο μαύροι Αφρικανοί με φορείο (είναι ξεχωριστή η θέση του Δυτικού ο οποίος βέβαια εξουσίαζε την Αφρική). Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να πει κανείς ότι στην Αφρική συνέβησαν ενδιαφέροντα γεγονότα, διότι το 1840, μετά από την απελευθέρωση των δούλων στις Η.Π.Α. και τη διακοπή του δουλεμπορίου σε αρκετές Πολιτείες, μια ομάδα ιδεαλιστών Αμερικανών βοήθησε δούλους27 από τις Η.Π.Α. να επανέλθουν στην Αφρική και να δημιουργήσουν ένα κράτος δικό τους και δημιουργήθηκε το κράτος που λέγεται Λιβερία, από το liberty, από το “ελευθερία” δηλαδή. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό το κράτος είναι το τελευταίο που κατήργησε τη δουλοκτησία. Μέχρι το 1950 η Λιβερία είχε δουλοκτησία, διατηρούσε δούλους, δηλαδή πρώην δούλοι συνέχισαν να υπηρετούν αυτή την κατάσταση στην οποία οι ίδιοι είχαν ζήσει και είχαν από αυτή τόσο υποφέρει — είναι ενδιαφέρον το είδος μας!

Για να εικονογραφήσουμε τα όσα είπαμε λίγο πριν, βλέπουμε μια εικόνα του κόσμου με τις αποικιακές θέσεις των μεγάλων αυτών αποικιακών δυνάμεων με πρώτη τη Βρετανία, η Γαλλία (κοιτάξτε και μόνο τον κατάλογο), η Γερμανία, η Πορτογαλία, οι Η.Π.Α., η Ολλανδία, η Ισπανία, το Βέλγιο. Φυσικά κύρια θέση έχει η σπουδαιότερη αποικία στον κόσμο που ήτανε η ινδική χερσόνησος μαζί με τη Βιρμανία και τη Μαλαισία και που φυσικά ήταν υπό αγγλικό έλεγχο,

24

Μαγκρέμπ = Μαρόκο, Αλγερία και Τυνησία. 25

Η απομάκρυνση της Γαλλίας από το Μαγκρέμπ ήταν μακρόσυρτη και έλαβε χώρα κυρίως στις δεκαετίες του 1950 και 1960. 26

Η Κύπρος έγινε αποικία των Άγγλων το 1878. 27

Η διαδικασία μεταφοράς απελεύθερων δούλων από τις Η.Π.Α. στη Λιβερία ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1820

και συνεχίστηκε επί μακρόν.

30

αλλά μπορεί κανείς να δει και μόνο τα πολλά χρώματα στην Αφρική για να έχει μία αίσθηση το πόσες δυνάμεις έλεγξαν την υπερσαχάρια και την υποσαχάρια Αφρική. Σας θυμίζω ότι, μετά την ενοποίηση της Γερμανίας το 1871, η Γερμανία έσπευσε να αποκτήσει αποικίες στην Αφρική και δημιούργησε αποικίες στο ανατολικό και στο δυτικό και στο κεντρικό σημείο, όπως οι Γάλλοι είχαν μεγάλες θέσεις —το είδαμε και σε προηγούμενη αποτύπωση— στο βόρειο και δυτικό τμήμα της Αφρικής, όπως και οι Πορτογάλοι διάφορα σημεία∙ οι Ισπανοί όχι και τόσο, γιατί οι Ισπανοί είχαν την Κεντρική και Νότια Αμερική, αλλά είχαν κι εκείνοι κάποια σημεία ελέγχου. Και οι Η.Π.Α. επίσης διαθέτουν αποικίες, μια και —ξανά θυμίζω— το 1898 κατενίκησαν σε πόλεμο την Ισπανία και απέσπασαν από την Ισπανία τις Φιλιππίνες, και είχαν αποικία στην Κούβα στην ουσία και στην περιοχή του Πουέρτο Ρίκο.

Άρα, εκεί στο τέλος του 19ου αρχές του 20ού αιώνα, ο δυτικός κόσμος ελέγχει το μεγαλύτερο τμήμα της Γης και έχει τέτοιο εκτόπισμα επιστήμης, οικονομικών δράσεων, θαλερότητας οικονομικών επιχειρήσεων, εφευρετικότητας, θεσμών, που στην ουσία επιβάλλει τον πολιτισμό του και τα θέλω του σε όλη τη Γη. Είναι μια εξέλιξη στην ανθρώπινη ιστορία μοναδική, γιατί ποτέ μέχρι τότε δεν είχε γίνει δυνατόν να υπάρχει μία τέτοια επιβολή κλίματος, πολιτισμού και συντεταγμένων κοινωνικής και πολιτικής ζωής σε όλη τη Γη. Είναι μια παγκοσμιοποίηση∙ τελείωσε η απομόνωση του κόσμου και μπήκαμε σε μία νέα εποχή στην οποία ζούμε και μέχρι τώρα.

V2.3.3 Εθνισμός και Λατινική Αμερική (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=7Gc2ikGmNw0

απομαγνητοφώνηση elenf / αντιπαραβολή Asimenia

Ο 19ος αιώνας θα έχει ένα παιδί, πολλά παιδιά. Θυμίζω ότι κανένας αιώνας στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν ήταν τόσο γεμάτος από εξελίξεις σε όλα τα επίπεδα, όσο ο 19ος αιώνας. Και βέβαια η Ευρώπη και ο δυτικός κόσμος και τα παιδιά της και οι Η.Π.Α. ήτανε η περιοχή του εργοστασίου όπου παράγονταν όλες οι καινούριες ιδεολογικές, πολιτικές, οικονομικές, επιστημονικές πραγματικότητες. Στον 19ο αιώνα, ένα παιδί των επαναστάσεων που είχαν προηγηθεί, δηλαδή της Αγγλικής, της Αμερικανικής Επανάστασης και φυσικά της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία επηρέασε τον κόσμο περισσότερο και από τις προηγούμενες τρεις, καθώς ήταν η τελευταία στη σειρά, επηρέασε και σε μια άλλη κατεύθυνση για τον εξής λόγο: αφού η Γαλλική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός, ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός εξηγεί ότι ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στην ευτυχία, ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να ζει ως πολίτης σε έναν τόπο στον οποίο εκείνος να αισθάνεται ότι ανήκει και να παίζει ρόλο στα πολιτικά πράγματα του τόπου του, ανάλογα με τις δικές του συντεταγμένες ως υπεύθυνος πολίτης που έχει υποχρεώσεις και έχει και δικαιώματα, ήταν φυσικό να έρθει στο προσκήνιο ένα μεγάλο ωστικό κύμα, ένα μεγάλο ιδεολογικό ρεύμα, που χαρακτήρισε τον 19ο αιώνα και χαρακτηρίζει και τον 20ό αιώνα ακόμη, που ονομάζεται “εθνικισμός”.

Ο σωστός όρος θα είναι “εθνισμός”, γιατί με τον όρο “εθνικισμός” στην ελληνική ορολογία εννοούμε την υπερβολή του εθνισμού, εκεί που σε κάθε χώρα, σε κάθε λαό υπάρχουν κάποιοι που πιστεύουν ότι μόνο ο δικός τους λαός είναι ο καλύτερος, ο δικαιότερος, ο εξυπνότερος και όλοι οι άλλοι πρέπει να υποστούν τη δράση της δικιάς τους ομάδας. Όμως ο εθνισμός είναι ένα

31

δυναμικότατο κίνημα το οποίο σάρωσε την Ευρώπη και τον κόσμο στον 19ο αιώνα, με πιο εμφανή και γρήγορα αποτελέσματα στις χώρες στις οποίες υπήρχε αποικιοκρατία και σε άλλες χώρες οι οποίες ήταν αυτοκρατορίες. Γιατί; Διότι οι λαοί που βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο άλλων δυνάμεων θεώρησαν ότι ήρθε η ώρα να απαλλαγούν από αυτές τις δυνάμεις. “Εμείς θα ζήσουμε όπως επιθυμούμε, θα ζήσουμε με τις δικές μας συντεταγμένες. Θέλουμε να έχουμε ένα δικό μας εθνικό κράτος”.

Έτσι αυτό το ρεύμα του εθνισμού θα σαρώσει πρώτα, κι έχει πολύ ενδιαφέρον, την περιοχή της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής. Εκεί θα γίνουν μεγάλης κλίμακας εξεγέρσεις και κινήματα και επαναστάσεις, εναντίον φυσικά ποιών; Των δύο ευρωπαϊκών δυνάμεων που έλεγχαν το μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, δηλαδή της Ισπανίας (σ’ αυτόν τον χάρτη δείχνονται οι περιοχές ελέγχου της ισπανικής αυτοκρατορίας) και της Πορτογαλίας, η οποία ελέγχει μία στην ουσία χώρα αλλά τεράστια, που είναι μια από τις μεγαλύτερες χώρες του κόσμου, τη Βραζιλία. Στην Κεντρική και Νότια Αμερική υπάρχουν και κάποια σημεία ελέγχου της Βρετανίας και της Γαλλίας και κάτι μικρά της Ολλανδίας, αλλά τον μεγάλο ρόλο τον παίζουν αυτές οι δύο χώρες.

Έτσι, οι κάτοικοι της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής εξεγέρθηκαν, μεταξύ του 1810 και του 1830 είχαν απαλλαγεί από την παρουσία των Ισπανών και των Πορτογάλων. Η Ισπανία έδωσε μάχες για να κρατήσει τις αποικίες της εκεί. Αντιθέτως ο Πορτογάλος βασιλιάς όταν είδε τα πράγματα πώς έβαιναν στα ισπανικά εδάφη είχε την πρόνοια να παραχωρήσει μόνος του ανεξαρτησία στη Βραζιλία, κι έτσι η Βραζιλία ανεξαρτητοποιήθηκε χωρίς πόλεμο και χωρίς αίμα. Αντιθέτως, όμως, οι περιοχές της ισπανικής αυτοκρατορίας έδωσαν μάχες. Αρχηγοί αυτής της δράσεως ήταν κατά κύριο λόγο δύο μεγάλες προσωπικότητες (και άλλες φυσικά περισσότερες): ο Σιμόν Μπολιβάρ (Simón Bolívar), ένα πρόσωπο το οποίο τιμάται ιδιαίτερα μέχρι σήμερα από τις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της ισπανικής αυτοκρατορίας, και ο Χοσέ ντε Σαν Μαρτίν (José de San Martín), επίσης μαχητής της ελευθερίας. Εδώ ο Σιμόν Μπολιβάρ, ηγέτης των επαναστατών της Λατινικής Αμερικής στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα.

Καθώς όμως το ωστικό κύμα έπαιζε τον ρόλο του στην Αμερική, ταυτοχρόνως επηρέασε τη νοτιοανατολική περιοχή της Ευρώπης, και τούτο διότι εδώ βρίσκονταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία όμως ήδη από έναν αιώνα και πάνω ήταν σε σαφή παρακμή και ήδη η Ρωσία έμοιαζε —θυμάστε— ότι πρόκειται να την κατανικήσει και να την υποκαταστήσει. Χάρις λοιπόν σε συνδυασμένα γεγονότα, δηλαδή τη διείσδυση του κλίματος του εθνισμού στα Βαλκάνια, τις επιρροές από τη Γαλλική Επανάσταση, το γεγονός ότι η Ρωσία και ταπεινώνει και χτυπά και συγκρούεται με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και μοιάζει ότι θα παίξει ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων, και η ίδια η αδυναμία πλέον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώθησε τους λαούς της Βαλκανικής να μπουν κι εκείνοι σε εξεγέρσεις για τη δημιουργία εθνικού κράτους. Έχει ενδιαφέρον ότι πρώτοι οι οποίοι επαναστάτησαν είναι οι Σέρβοι, αλλά εκείνοι οι οποίοι επαναστάτησαν πρώτοι συνειδητά με εθνικό πρόσημο είναι οι Έλληνες, οι οποίοι δημιούργησαν εθνικό κράτος το 1830 και θα ακολουθήσουν στον 19ο αιώνα, σ’ αυτή τη δράση, οι Βούλγαροι, οι Ρουμάνοι… οι Σέρβοι θα συνεχίσουν μέχρι ν’ αποκτήσουν ανεξάρτητη γη. Τα Βαλκάνια πάλλονται από το εθνικό αίσθημα.

32

V2.3.4 Εθνισμός και Ευρώπη (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=GpozV1AzdVk

απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή Lemonia9

Πού αλλού θα δούμε να υπάρχει κινητικότητα στον τομέα αυτό; Στην Αυστριακή Αυτοκρατορία. Επαναφέρω έναν χάρτη που είδαμε σε προηγούμενη ενότητα: η Αυστριακή Αυτοκρατορία κυριαρχεί στο κέντρο της Ευρώπης μέχρι το 1914, άρα στον 19ο αιώνα έχουμε μια εντυπωσιακή εικόνα πολυ-πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Θυμίζω ότι στο σύνολο της Αυστριακής Αυτοκρατορίας το 33% είναι Γερμανοί και όλοι οι υπόλοιποι είναι Ούγγροι, Ιταλοί, Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβάκοι, Τσέχοι, Πολωνοί, Ουκρανοί, ανάλογα με την περιοχή που ελέγχει η χώρα αυτή.

Είναι φυσικό, επομένως, να παρουσιαστούν κινήματα εθνικού περιεχόμενου μέσα σ’ αυτή την πολυεθνική αυτοκρατορία, με πιο δυναμικούς στη δράση τους τους Ούγγρους, οι οποίοι και κατακτούν το 1867 το να μετατραπεί η Αυστριακή Αυτοκρατορία σε Αυστρο-Ουγγρική Αυτοκρατορία. Επομένως δόθηκε στην ουγγρική πλευρά μια κεντρική θέση διοίκησης προκειμένου να αποφευχθεί η διάσπαση της Αυτοκρατορίας∙ αργότερα δεν θα το αποφύγει βέβαια αυτό. Και οι Τσέχοι, οι οποίοι επίσης είναι δραστήριοι…

Πρέπει να πούμε ότι η αναστάτωση που συνέβη στη Γαλλία το 1848, με τη διεκδίκηση φιλελευθέρων κατακτήσεων απέναντι στη βασιλεία και τη δράση του γαλλικού λαού για να επιτύχουν κέρδη απέναντι στο κεντρικό πολιτικό τους σύστημα, λειτούργησε σε όλη την Ευρώπη σαν βάση διεκδίκησης δικών τους εθνικών πλευρών, και υπήρξαν εξεγέρσεις και διαδηλώσεις στα γερμανικά κρατίδια. Γιατί στα γερμανικά κρατίδια; Γιατί η Γερμανία δεν είχε ενωθεί και υπήρχε πατριωτικό ρεύμα συνένωσης∙ αυτό θα γίνει το 1871. Στα ιταλικά κρατίδια, [παρότι] οι Ιταλοί είναι κατεσπασμένοι σε πολλά κρατίδια και πάλι υπάρχουν πατριώτες σ’ όλη την Ιταλία που ζητούν την ένωση της Ιταλίας. Αλλά και φυσικά αυτοκρατορίες όπως είναι η Αυστρία, όπως είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως είναι η Ρωσία, ζουν το ωστικό κύμα από αυτή την πλευρά.

Έτσι, ο εθνικισμός τον 19ο αιώνα, το κίνημα/το ρεύμα του εθνισμού, θα αλλάξει τον χάρτη της Ευρώπης, θα φέρει πολύ μεγάλη κινητοποίηση των λαών και φυσικά θα συνεχίσει να παίζει τον ρόλο του και στον 20ό αιώνα και εξακολουθεί να παίζει και στον 21ο αιώνα. Απλώς να πούμε στο σημείο αυτό ότι ο εθνισμός διασταυρώθηκε, συνδυάστηκε με δύο ακόμη πλευρές παράγωγές του:

● Το ένα είναι ότι προκειμένου οι λαοί, οι οποίοι ζούσαν μέσα σε αυτοκρατορίες, να χειραφετηθούν και να απομακρυνθούν από τις αυτοκρατορίες αυτές, ήξεραν ότι πρόκειται να συγκρουστούν με τις αυτοκρατορίες. Δεν είναι απλό ένας μικρός λαός επρόκειτο να συγκρουστεί με μια αυτοκρατορία [π.χ.] οι Ούγγροι με τους Αυστριακούς, οι Τσέχοι με τους Αυστριακούς, οι Έλληνες με τους Οθωμανούς, οι Πολωνοί με τους Ρώσους [και] τους Γερμανούς. Όταν σκέφτονταν μπροστά τους τη μεγάλη σύγκρουση, δεν είναι απλό, ο κάθε ένας τρομάζει μπροστά στη διαφορά της δύναμης. Όμως για να πάρουν κουράγιο οι λαοί, έπρεπε να στήσουν την αυτοπεποίθησή τους και την ταυτότητά τους, και σε αυτό βοηθήθηκαν από δύο πλευρές: από την ιστορία και από τη λαογραφία. Και τούτο διότι ζώντας μέσα σε αποικίες ή ζώντας μέσα σε αυτοκρατορίες οι λαοί, δεν είναι ότι δεν είχαν υπόσταση, δεν αναγνώριζαν τον εαυτό τους ότι είναι κάτι

33

άλλο [π.χ.] ότι είμαι Τσέχος, ότι είμαι Πολωνός, ότι είμαι Βούλγαρος, ότι είμαι Έλληνας, αλλά δεν είχανε καθίσει να επεξεργαστούν αυτή την ταυτότητα, διότι ζούσαν μέσα σε μεγάλα σχήματα τα οποία ήταν υπερεθνικά στην ουσία, και έτσι η εθνική τους ταυτότητα δεν ήταν γαλβανισμένη. Τώρα όμως πρέπει να τη στήσουν αυτή την ταυτότητα, να την ενισχύσουν, και γι’ αυτό στρέφονται στην ιστορία. Λόγιοι απ’ όλες τις εθνικές ομάδες κάθονται κάτω και γράφουν την ιστορία των Πολωνών, την ιστορία των Ούγγρων, την ιστορία των Ελλήνων, την ιστορία των Βουλγάρων, για να δώσουν σε αυτούς τους λαούς όπλα, να αισθανθεί ο κάθε λαός ότι έχει ρίζες, ότι ανήκει σε κάτι μεγάλο και επομένως να αντλήσει δύναμη, να αισθανθεί δυνατός για να ορμήσει μπροστά στον στόχο του.

● Το δεύτερο είναι η φυσιογνωμία μου: είναι Βούλγαρος, είμαι Πολωνός∙ τι σημαίνει είμαι Βούλγαρος, είμαι Πολωνός; Τι στοιχειοθετεί τη διαφορά μου: η γλώσσα μου, η θρησκεία μου; Πολλές φορές η θρησκεία είναι όμοια με του διπλανού, σε κάποιες περιπτώσεις και η γλώσσα είναι όμοια με του διπλανού, αλλά αισθάνομαι διαφορετικός, τα έθιμά μου: α! αυτά τα έθιμά μου πολύ με χαρακτηρίζουν. Οι λαοί ανακάλυψαν τον εαυτό τους, στον 19ο αιώνα σταθήκανε μπροστά στον καθρέφτη και είπανε “πω πω, τι όμορφος καλέ που είμαι (!)”, δηλαδή τώρα ανακαλύπτει τον εαυτό του. Ο κάθε λαός θαύμασε τα κοστούμια του, τα κεντήματά του, τα τραγούδια του, τα δημοτικά του τραγούδια, τους δημοτικούς χορούς, τα νανουρίσματά του, τα ποιήματά του, τους θρύλους του, τα ανέκδοτά του, και τα μελέτησε, τα κατέγραψε, τα διάβασε, τα λάτρεψε. Αργότερα κατάλαβε ότι και στη διπλανή χώρα υπήρχαν και κάπως κάποια παρόμοια. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, έτσι αναπτύχθηκε η επιστήμη της Ιστορίας και της Λαογραφίας. Στον 19ο αιώνα κάθε λαός έδωσε ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό, και η χώρα η οποία έστησε τις βάσεις αυτής της ροπής ήταν η Γερμανία, η οποία στον 19ο αιώνα στην ουσία δημιουργεί την επιστήμη της Ιστορίας, προκειμένου να βοηθήσει τον εαυτό της, την ενοποίησή της, και δημιουργεί την επιστήμη της Λαογραφίας για τους ίδιους λόγους. Οι λαοί στηρίζονται σε άτομα που τους εμπνέουν, και μέσα σε αυτούς που τους εμπνέουν είναι και συνθέτες, οι οποίοι συνθέτουν υπέροχες μουσικές, γεμάτες δύναμη, οι οποίες πολλές φορές στηρίζονται πάνω στη δημοτική μουσική.

V2.3.5 Η Βιομηχανία και οι όροι και συνθήκες εργασίας (12΄)

https://www.youtube.com/watch?v=4HfzHTF4rQI

απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Asimenia

Η υπερδύναμη που λέγεται “δυτικός κόσμος”, Δυτική Ευρώπη, στον 19ο αιώνα στήριξε ένα μεγάλο τμήμα της αλκής της στο γεγονός ότι σε αυτήν συνέβη η νέα επανάσταση του κόσμου, η Βιομηχανική Επανάσταση. Στην Αγγλία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και διαχύθηκε σε όλο τον κόσμο, σταδιακά, αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο, σε πολλά μέρη του κόσμου, τουλάχιστον, μέσα στον 19ο και 20ό αιώνα.

Αυτή η επανάσταση ήταν κάτι καινούριο, κάτι καινούριο. Κάθε επανάσταση είναι κάτι καινούριο, ιδιαίτερα όσον αφορά την παραγωγή. Μέχρι τότε οι άνθρωποι είχαν ζήσει στον κύκλο της γεωργίας, στον κύκλο των δράσεων του ναυτικού που σταματά στις δύσκολες εποχές, δεν βγαίνει τόσο πολύ στο ταξίδι του, το ίδιο... Υπήρχε μία περιοδικότητα στη δράση μέχρι τότε, γιατί δεν μπορούσες να τα κάνεις όλα έτσι όπως ήταν τα πράγματα. Όμως τώρα

34

δημιουργήθηκαν εργοστάσια και μέσα στα εργοστάσια μπορούσε κανείς να εργάζεται συνεχώς. Η έννοια του ωραρίου δεν είχε υπάρξει ακριβώς μέχρι τώρα. Ο άνθρωπος δούλευε από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου, άμα έκανε πολύ ζέστη μπορεί να σταματούσε, άμα έκανε πολύ κρύο το ίδιο. Εξαρτώταν από την περιοχή. Τώρα τα πράγματα ήταν αδυσώπητα. Το εργοστάσιο μπορούσε να δουλεύει συνεχώς και να σου παρέχει τη δυνατότητα να δουλεύεις συνεχώς, με φωτισμό, με… Επομένως οι κανόνες εργασίας στη βιομηχανική πραγματικότητα ήταν καινούριοι, δεν υπήρχαν καν κανόνες, όλα στήθηκαν εξαρχής, και παρατηρήθηκε σύντομα ότι ο τρόπος εργασίας είναι σκληρότατος σε αυτές τις νέες πραγματικότητες. [Οι] άνθρωποι δούλευαν άπειρες ώρες, χωρίς σταματημό στην πραγματικότητα, χωρίς διακοπές, χωρίς ωράριο, σε σκληρές συνθήκες, χωρίς παροχές, χωρίς βοήθεια, εργάζονταν μικρά παιδιά. Τα μικρά παιδιά ήταν ιδιαίτερα χρήσιμα για τις δουλειές όπου έπρεπε μικρά κορμάκια να μπουν, όπως σε ορυχεία, όπως μέσα στις μηχανές, γιατί μπορούσαν τα μικρά δαχτυλάκια να μπαίνουν σε διάφορα σημεία των μηχανών και να διορθώνουν πράγματα ή να βοηθούν στην κίνηση∙ γυναίκες οι οποίες μπαίνουν στη δουλειά και δουλεύουν και αυτές αδυσώπητα.

Αναπτύσσεται μία εργατική τάξη. Είναι καινούριο πράγμα η εργατική τάξη, η βιομηχανική εργατική τάξη∙ παρουσιάζεται πρώτα πρώτα στην Αγγλία και διαχέεται. Στις βιομηχανικές περιοχές, των πρώτων δεκαετιών της ανάπτυξης της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο μέσος όρος ζωής είναι πολύ χαμηλός, οι άνθρωποι πεθαίνουν γρήγορα. Πολλοί από αυτούς υπήρξαν άστεγοι και είχαν βρεθεί σε δεινές περιστάσεις και πήγαν και εργάζονταν στα εργοστάσια, οπότε βρίσκουν εκεί κάποιον τρόπο ζωής. Ζουν όλοι μαζί σαν σε αποθήκες ανθρώπων σε μεγάλες βιομηχανικές πόλεις. Έχουμε μία ανθρώπινη ιστορία εδώ πέρα, μία ανθρώπινη τραγωδία θα έλεγε κανείς, ενώ παράλληλα έχουμε και μια ανθρώπινη κατάκτηση, διότι μπήκαμε σε μία νέα εποχή που ανατέλλει και που θα παίξει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξή της. Όμως, αυτές οι συνθήκες εργασίας μπαίνουν γρήγορα στο στόχαστρο κάποιων ομάδων που, κυρίως, προέρχονται από μορφωμένους αστούς κ.λπ. και ακτιβιστές προτεστάντες. Είναι θρυλικές οι δράσεις των μεθοδιστών για τη βελτίωση της ζωής των εργατών στην Αγγλία, αργότερα τον κουακέρων, και με την πίεσή τους αρχίζει και η αγγλική κυβέρνηση να μπαίνει σε έναν προβληματισμό του πώς θα μπορούσε να βοηθήσει τα πράγματα.

Μέσα στα πλαίσια αυτά η Βρετανική Βουλή, το 1815, δέχεται, ζητά και καλεί να έλθει να συνομιλήσει μαζί της μία εργάτρια από την υφαντουργία, η οποία είναι 23 χρονών και είναι ήδη ανάπηρη από τις συνθήκες της εργασίας. Θέλω να σας διαβάσω από τα πρακτικά αυτής της κατάθεσης της βιομηχανικής αυτής εργάτριας, η οποία λέγεται Elizabeth Bentley, και περίπου το 1815 καταθέτει αυτά που τη ρωτούν:

“– Ποια είναι η ηλικία σου;

– Είκοσι τρία.

– Πού κατοικείς;

– Στο Leeds.

– Σε ποια ηλικία έπιασες δουλειά στο εργοστάσιο;

– Όταν ήμουν 6 χρονών.

– Σε τίνος το εργοστάσιο εργαζόσουν;

– Στου κυρίου Μπεργκ.

– Τι είδους εργοστάσιο είναι;

35

– Κλωστήριο λιναριού.

– Ποια ήταν η δική σου δουλειά σε αυτό το εργοστάσιο;

– Άλλαζα τα μασούρια.

– Ποιες ήταν οι ώρες εργασίας σου σε αυτό το εργοστάσιο;

– Από τις 5 το πρωί ως τις 9 το βράδυ, όταν είχε πολλή δουλειά.

– Ποιες ήταν οι συνήθεις ώρες εργασίας σου, όταν δεν είχατε πολλή δουλειά;

– Από τις 6 το πρωί μέχρι τις 7 το βράδυ.

– Θεωρείς τη μεταφορά των μασουριών κουραστική εργασία;

– Μάλιστα.

– Εξήγησέ μας τι έπρεπε να κάνεις;

– Όταν τα τελάρα γεμίσουν τα σταματάμε. Βγάζουμε τις σαΐτες, μετά τα γεμάτα μασούρια, τα πηγαίνουμε στο μαγκάνι, ύστερα βάζουμε τα άδεια και τα τελάρα ξεκινάνε και πάλι.

– Για αυτή τη δουλειά είσαι συνέχεια όρθια;

– Μάλιστα. Έχει πολλά τελάρα και πάνε γρήγορα.

– Η εργασία σου είναι πολύ εξοντωτική;

– Μάλιστα. Δεν έχεις καιρό για τίποτα.

– Έμενες μακριά από το εργοστάσιο;

– Μάλιστα.

– Δύο μίλια” (σχεδόν τέσσερα χιλιόμετρα).

“– Είχες ρολόι;

– Όχι δεν είχαμε.

– Κατά κανόνα έφτανες στην ώρα σου;

– Μάλιστα. Η μητέρα μου ξυπνούσε στις τέσσερις το πρωί αλλά και στις δύο το πρωί, γιατί οι ανθρακωρύχοι πήγαιναν στη δουλειά τους στις τρεις ή στις τέσσερις και όταν τους άκουγε να προχωρούν, σηκωνόταν από το ζεστό της κρεβάτι και έβγαινε έξω να τους ρωτήσει την ώρα. Και μερικές φορές ήμουν στο εργοστάσιο στις 2 το πρωί και έβρεχε δυνατά και περίμενα μέχρι να ανοίξει το εργοστάσιο.

– Η σοβαρή παραμόρφωση στο σώμα σου είναι συνέπεια αυτής της εργασίας;

– Μάλιστα.

– Πότε σου συνέβη;

– Ήμουν περίπου 13 χρονών όταν άρχισε και από τότε χειροτέρεψε. Η μητέρα μου δεν κατάφερε ποτέ να μου πάρει ένα ζευγάρι δεκανίκια για να με κρατούν. Όταν πέθανε η μητέρα μου έπρεπε να τα βγάλω πέρα μόνη μου και έτσι πήρα ένα ζευγάρι.

– Ήσουν ευθυτενής και υγιής πριν εργαστείς στο εργοστάσιο;

– Μάλιστα. Ήμουν ευθυτενής ως κοριτσάκι και πηγαινοερχόμουν στην πόλη.

36

– Η παραμόρφωσή σου σου προκάλεσε πολύ πόνο και κούραση;

– Ναι. Δεν μπορώ να περιγράψω τον πόνο που με έπιανε κάθε φορά.

– Είναι συνηθισμένο να έχει κανείς αδύνατους αστραγάλους και στραβά πόδια με αυτή την εργασία;

– Ναι. Πολύ συνηθισμένο.

– Αυτό προκαλείται από τη δουλειά στο αδράχτι;

– Ναι.

– Που ζεις τώρα;

– Στο πτωχοκομείο.”

Είκοσι τριών χρόνων κοπέλα ήδη ήταν σακατεμένη και στο πτωχοκομείο.

Αυτή τώρα η κατάσταση της εργασίας, τόσο των ενηλίκων όσο και των παιδιών (σας δείχνω σε αυτό το σημείο μία παράσταση εργασίας παιδιών μέσα σε ορυχεία, ακριβώς γιατί έχουν μικρό δέμας, μικρό σώμα και μπορούν να κινούνται στις στοές), δημιούργησε όπως σας είπα αντιδράσεις και δράσεις και κάποιες προτεσταντικές ομάδες ήταν μπροστά σε αυτή την ιστορία. Πάντως έχει ενδιαφέρον ότι στον 19ο αιώνα παρουσιάστηκαν αυτονόμως ορισμένοι βιομήχανοι ή αρχηγοί κρατών οι οποίοι πήραν μέτρα για τη βελτίωση της ζωής των εργατών28, στον 19ο αιώνα, πιστεύοντας ότι έτσι θα βελτιωθεί και η εργασία στο εργοστάσιό τους ή συνολικά στη χώρα τους. Παραδείγματος χάριν, ο ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης βιομηχανίας ατσαλιού στον κόσμο, Alfred Krupp, στη Γερμανία, το 1850, καθιέρωσε μόνος του, για τους εργαζομένους του, συντάξεις και ασφαλίσεις υγείας και όταν ρωτήθηκε γιατί το έκανε, απάντησε διότι θα αισθάνονται καλύτερα και θα αποδίδουν καλύτερα στην εργασία τους.

Το 1880, στην ενοποιημένη Γερμανία, ο Bismarck, ο Otto von Bismarck, επέβαλε γενικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης στις εταιρείες και τις υποχρέωσε να καταβάλουν συντάξεις, ασφάλιση ατυχήματος, ασφάλιση γήρατος και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στους εργαζομένους τους. Η Γερμανία ήταν πρωτοπόρα σε αυτή την ιστορία και μάλιστα ο Bismarck, επίσης το 1891, επέβαλε στις εταιρείες και στα εργοστάσια να έχουν το σύστημα του συναποφασίζειν και τη συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις, στα κεντρικά σώματα αποφάσεων των εταιρειών.

Το 1920 στη Γερμανία με νόμο κατοχυρώθηκε η σύσταση Εργασιακών Συμβουλίων. Το δε 1915 η Procter and Gamble, μία πολύ μεγάλη εταιρεία, από μόνη της επίσης αποφάσισε να παρέχει κανονικές συντάξεις και συντάξεις αναπηρίας και καθιέρωσε το οκτάωρο, το 1918. Βεβαίως είχαν προηγηθεί κινητοποιήσεις στο Σικάγο, το 1886, για την κατάκτηση του οκταώρου. Οι συνθήκες δηλαδή ζωής των εργατών σταδιακά βελτιώνονται, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά το σύνολο των προβλημάτων ακόμη μένει να αντιμετωπιστεί και να λυθεί. Σταδιακά θα υπάρχουν εξελίξεις στον τομέα αυτό.

28

Η πρώτη χώρα στον κόσμο που προχώρησε, το 1833, σε διακανονισμό σε σχέση με τις συνθήκες εργασίας των

βιομηχανικών εργατών είναι η Αγγλία.

37

V2.3.6 Φιλελευθερισμός και Κομμουνισμός (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=R50Lw32bUaw

απομαγνητοφώνηση Rico / αντιπαραβολή Asimenia

Ο 19ος αιώνας τα έχει όλα: έχει την ανάπτυξη της βιομηχανίας και τα θέματα εργασίας που προκύπτουν από αυτό, έχει την ανάπτυξη του εθνισμού και έχει και την ανάπτυξη ιδεών πολιτικής διακυβέρνησης. Πάνε μαζί αυτά, και πάνε μαζί και με έναν ιδιότυπο τρόπο που τα συνδέει. Δηλαδή, ο εθνισμός —όπως είπαμε— στηρίχθηκε στην ιστορία και στη λαογραφία. Αυτή η τάση των λαών να στραφούν στο παρελθόν και να δουν τον εαυτό τους μέσα στον χρόνο και να εμπνευστούν και να θυμηθούν τους θρύλους τους, ονομάζεται “Ρομαντισμός”. Ο 19ος αιώνας είναι και ο αιώνας του Ρομαντισμού.

Ποιο είναι το χαρακτηριστικό του Ρομαντισμού; Το να επισκέπτομαι το παρελθόν, να το μελετώ, να βασίζομαι επάνω σε αυτό για να εκτιναχθώ στο μέλλον. Με αυτή τη λογική, οι πολιτικές πλευρές αναζήτησης του 19ου αιώνα βασίζονται σε όλα όσα είπαμε: τις πραγματικότητες της Βιομηχανικής Επανάστασης, το γεγονός ότι οι άνθρωποι πλέον κατοικούν στις πόλεις, ότι είναι πολύ περισσότεροι από ό,τι στο παρελθόν, οι κατακτήσεις των προηγούμενων αιώνων σε θέματα πολιτικής, οι καινούριες οικονομικές σχέσεις. Όλα αυτά θα παίξουν τον ρόλο τους και θα δημιουργηθούν δύο μεγάλες απαντήσεις στην πολιτική ζωή∙ η μία είναι ο φιλελευθερισμός και η άλλη απάντηση είναι ο κομμουνισμός. Ο φιλελευθερισμός είναι η απάντηση που δίνεται από την πλευρά του αγγλοσαξονικού κόσμου, του βιομηχανικού κόσμου, του κόσμου που έχει ζήσει τον κύκλο των προηγούμενων ωριμάνσεων. Σας θυμίζω ότι και η Αγγλική Επανάσταση και η Γαλλική Επανάσταση και η Αμερικανική Επανάσταση ήταν άκρως πολιτικές: συζήτησαν το θέμα της δημοκρατίας, θεώρησαν ότι πρέπει να συμμετέχει ο πληθυσμός σε αυτήν —αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο—, έδωσαν αντιπροσωπευτικότητα στα πράγματα, απάντησαν θετικά στην πλευρά της ανεξιθρησκίας, στην πλευρά της δυνατότητας του πολίτη να εκφράζεται, ήδη από τους Ολλανδούς του 16ου αιώνα, τους Άγγλους του 17ου αιώνα. Σας θυμίζω ότι μέσα στις αποφάσεις της Αγγλικής Επανάστασης του 17ου αιώνα είναι η ανεξιθρησκία, είναι η κατάργηση των μονοπωλίων του κράτους, είναι η ευρύτερη έκφραση των ανθρώπων. Αλλά στον 19ο αιώνα, αυτά κωδικοποιήθηκαν στο σκέλος του φιλελευθερισμού29 και οργανώθηκαν από πλευράς του αγγλοσαξονικού κόσμου, στηριζόμενοι σε όλα όσα είπαμε, αλλά και στην αρχαία Ελλάδα, στη δημοκρατία που είχε τότε κατακτηθεί —μια επιστροφή στο παρελθόν για να εκτιναχθείς στο μέλλον, που λέγαμε—, και ολοκληρώθηκε πλέον και πήρε πια τον δρόμο του αυτό που ονομάζεται “το σύγχρονο δημοκρατικό σύστημα”, το οποίο θα λέγαμε ότι συνίσταται στην ύπαρξη Βουλής, στην οποία μετέχουν κόμματα —επομένως δίδεται η ελευθερία δημιουργίας κομμάτων—, η εκπροσώπηση στη Βουλή προκύπτει μέσω εκλογών και επίσης δίδεται η ελευθερία έκφρασης και η ελευθεροτυπία και η ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Αυτά όλα μαζί συνιστούν το δημοκρατικό καθεστώς, το οποίο και παίρνει υπόσταση στα μέσα του 19ου αιώνα σε αγγλοσαξονικές χώρες, κυρίως στην Αμερική —η οποία είχε από τον 18ο αιώνα μια πολύ ενδιαφέρουσα δημοκρατική προσέγγιση—, στην Αγγλία, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία και από εκεί και πέρα προχωρά και σε άλλες χώρες – στην Ολλανδία βεβαίως και προχωρά και στην Ευρώπη.

Το δημοκρατικό πολίτευμα δεν ήταν στατικό και συνεχώς εξελίσσεται. Σας θυμίζω εξάλλου ότι

29

Πατέρας του Φιλελευθερισμού θεωρείται ο Άγγλος Τζον Λοκ, στα μέσα του 17ου αι.

38

όταν άρχισε να διαμορφώνεται —εκεί στα μέσα του 19ου αιώνα— είχε αποφασιστεί ότι θα ψηφίζουν οι άντρες από μια ηλικία και πάνω, που πληρώνουν φόρους και που έχουν ένα εισόδημα από τόσο και πάνω. Σταδιακά, άρχισαν να ψηφίζουν περισσότεροι άντρες, τελικά όλοι οι άντρες. Οι γυναίκες δεν ψήφιζαν30∙ οι πρώτες που ψήφισαν, ήταν στην Αυστραλία το 1861. Χρειάστηκε οι σουφραζέτες να κάνουν μάχες. Στην Αγγλία οι γυναίκες ψήφισαν το 1918, όσες ήταν σύζυγοι φορολογουμένων ή φορολογούμενες οι ίδιες∙ όλες οι γυναίκες, το 1928. Στην Ελβετία οι γυναίκες ψήφισαν τώρα, στη δεκαετία του ’70.

Θέλω να πω ότι το δημοκρατικό πολίτευμα είναι σε συνεχή εξέλιξη. Σήμερα, στη χώρα μας ας πούμε, αποφασίστηκε να ψηφίζουν νέοι 17 χρονών. Αυτό θα ήταν ανήκουστο στον 19ο αιώνα που ήταν τελείως άλλες οι προδιαγραφές και στον 20ό αιώνα που συνήθως οι ηλικίες ήταν 25, 21, αλλού 30, αλλού 35, ανάλογα.

Το λέω αυτό διότι η μία πλευρά —η απάντηση ας πούμε της δημοκρατίας— αφορά την πλευρά της ελεύθερης οικονομίας, της ελεύθερης κοινωνίας —έτσι ονομάζει τον εαυτό της— της κοινωνίας η οποία μπορεί να έχει ελευθεροτυπία, πολλά κόμματα κ.λπ.

Όμως, στον 19ο αιώνα παρουσιάστηκε και μια άλλη πλευρά που ονομάστηκε “κομμουνισμός” ή “σοσιαλισμός”, ανάλογα με την εποχή, διότι για κάποιες εποχές αυτό που σήμερα εμείς ονομάζουμε “κομμουνισμό” το εξέφραζε η λέξη “σοσιαλισμός”, που θεωρούνταν πιο ακριβής. Εν πάση περιπτώσει, δεν έχει σημασία. Και τα δύο δημιουργήθηκαν —είχαν τη βάση τους και αυτά στα μέσα του 19ου αιώνα— από τη γερμανική πλευρά αυτή τη φορά, όπου δύο στοχαστές, ο Μαρξ και ο Ένγκελς (πολιτικοί επιστήμονες, άνθρωποι μεγάλης παιδείας και αισθαντικότητας) μελέτησαν την Ιστορία, μελέτησαν τις καταστάσεις, μελέτησαν την ελεύθερη οικονομία, τον καπιταλισμό και τον καπιταλιστικό κόσμο∙ γύρισαν πίσω στο παρελθόν, μελέτησαν τις κοινοκτημονικές καταστάσεις της προγεωργικής εποχής, μελέτησαν κοινοκτημονικές πλευρές της ζωής σε ζώσες περιοχές του κόσμου, όπου παρέμεναν ακόμη λαοί και έθνη και φυλές κυνηγετικές ή καρποσυλλεκτικές. Και σκέφτηκαν ότι η πολιτική λύση του μέλλοντος του κόσμου είναι η κοινοκτημοσύνη. Και στη μία και στην άλλη πλευρά η σύλληψη είναι ρομαντική, ανήκει στον Ρομαντισμό του 19ου αιώνα∙ δηλαδή, επιστρέφω στο παρελθόν, το επισκέπτομαι, αντλώ σοφία από αυτό για να εκτιναχθώ στο μέλλον.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς λοιπόν πίστεψαν ότι δίνουν την απάντηση στον καπιταλισμό, τον οποίον θεώρησαν σαν μη ουμανιστικό, σαν εχθρικό προς τον άνθρωπο σύστημα και πίστεψαν ότι η λύση είναι η κοινοκτημοσύνη, την οποία θα έπαιρναν στα χέρια τους οι εργάτες, μέσα από τη διάλυση και τη σήψη του καπιταλιστικού συστήματος και έτσι θα δημιουργούνταν κοινωνίες, οι οποίες θα διαχειρίζονταν με κεντρικό τρόπο τον πλούτο που παρήγαγαν, έτσι ώστε να δίνουν στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του.

Ο κομμουνισμός στην αρχή δεν ήταν γνωστός∙ λίγοι διανοούμενοι, λίγοι λόγιοι ήρθαν σε επαφή με τις σκέψεις του Μαρξ και του Ένγκελς. Σταδιακά δημιουργήθηκε ένα κλίμα, ομάδες οι οποίες θα μελετούσαν και θα συζητούσαν. Εξαρχής στον κομμουνισμό συνέβη ό,τι και στον χριστιανισμό: πάρα πολλές ομάδες και απόψεις, ήδη στον 19ο αιώνα δημιουργήθηκαν διάφορες ερμηνείες και απόψεις, και άρχισε ο κομμουνισμός να εμπνέει. Ενέπνευσε, κατά κύριο λόγο, άτομα μόρφωσης και καλλιέργειας, κυρίως υψηλών και μεσαίων στρωμάτων, οι οποίοι έκαναν και προπαγάνδα μέσα στα εργοστάσια και στους εργασιακούς χώρους για να κερδηθεί η εργατική τάξη∙ διότι σύμφωνα με τη θεωρία, η εργατική τάξη θα ήταν πρωτοπόρα

30

Οι μαύροι, επίσης, δεν είχαν δικαίωμα ψήφου.

39

και θα ανέτρεπε τις καταστάσεις.

Η πλευρά της κοινοκτημοσύνης δεν είναι καινούρια στην Ευρώπη, ούτε καν καινούρια στον ίδιο τον κόσμο της ελεύθερης αγοράς και της ελεύθερης οικονομίας. Θα θυμίσουμε στην επόμενη ενότητά μας κάποιες πλευρές και θα συνεχίσουμε επάνω στο θέμα.

V2.3.7 Η πρώτη κομμουνιστική εξέγερση είναι γεγονός (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=3T2KdPzma9s

απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU

Ο όρος κομμουνισμός, προέρχεται από τη λέξη "commune" (κομιούν=κοινότητα), [δείχνει] ακριβώς αυτή την κοινοκτημονική πλευρά και αυτή είναι παλιά όσο ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος υπήρξε για τεράστιο διάστημα της ζωής του κοινοκτημονικός, απέκτησε ιδιοκτησία με τη Γεωργική Επανάσταση και έτσι άλλαξαν οι συντεταγμένες της ζωής του, αλλά παρέμενε πάντοτε σε κάποιες του πλευρές και κάποιες του τάσεις κοινοκτημονικός. Σας θυμίζω ότι και στον βουδισμό τα μοναστήρια και στον χριστιανισμό τα μοναστήρια… Ο χριστιανισμός στη γένεσή του είχε βαθιές κοινοκτημονικές, ως φαίνεται, πλευρές. Σε αιρέσεις του χριστιανισμού διεκδικούσαν την κοινοκτημοσύνη31∙ σας θυμίζω τους Βογόμιλους, τους Αλβιγηνούς, τους Καθαρούς, τους Λόλαρντς (Lollards) στην Αγγλία, τους Λέβελερς (Levellers)32 στην Αγγλία. Και πολλοί από τους προτεστάντες διανοητές ήταν κοινοκτημονικοί ή υποστήριζαν τον κοινοκτημονισμό, κυρίως στις καλβινιστικές τάσεις. Σήμερα υπάρχουν ομάδες προτεστάντικες,

31

Εμβληματικό έργο-ύμνος στην κοινοκτημοσύνη είναι η "Ουτοπία" (Utopia) του Άγγλου Τόμας Μουρ, του 1516. 32

σημ. απομ.: Οι Levellers ήταν ένα πολιτικό κίνημα κατά τη διάρκεια του αγγλικού εμφυλίου πολέμου, στον 17ο αιώνα, που αγωνιζόταν υπέρ της λαϊκής κυριαρχίας, της εξάλειψης των ανισοτήτων και της θρησκευτικής ελευθερίας.

40

καλβινιστικές, οι οποίες ζουν κοινοκτημονικά, όπως οι Άμις (Amish) κ.λπ. Δεν είναι κάτι καινούριο η κοινοκτημοσύνη. Η σύλληψη που συγκρότησαν ο Μαρξ κι ο Έγκελς ήταν μια παλιά ιδέα πάνω σε κάτι που συμβαίνει στην τρέχουσα εποχή και που επρόκειτο επαναστατικά να αλλάξει τα πράγματα.

Ο κοινοκτημονισμός και ο κομμουνισμός απέκτησε γρήγορα αρκετές ομάδες οπαδών στη Γαλλία, γι' αυτό και η πρώτη φορά που παρουσιάζεται κομμουνιστική δράση, κομμουνιστική εξέγερση, είναι στη Γαλλία του 1871 όταν οι Γερμανοί, με τον Όττο φον Μπίσμαρκ, εισβάλουν στη Γαλλία, κατανικούν τους Γάλλους, φτάνουν έξω από το Παρίσι, και συνάπτεται μία ταπεινωτική συνθήκη Γαλλίας-Γερμανίας — ταπεινωτική για την πλευρά της Γαλλίας, ενώ οι Γερμανοί κερδίζουν πρώην γαλλικά εδάφη όπως η Αλσατία κι η Λωρραίνη, και ενώνονται σε μία εθνική χώρα. Εμάς αυτό που μας ενδιαφέρει σ' αυτή την περίπτωση είναι ότι στο Παρίσι, εκείνη τη στιγμή, συνέβη μία τρίμηνη επανάσταση, η οποία ονομάζεται "Κομμούνα", ακριβώς διότι η καρδιά της ήταν κομμουνιστές. Αυτοί κατέλαβαν το Παρίσι για τρεις περίπου μήνες, ανοιξιάτικους μήνες, και στη συνέχεια καταπνίγηκε όλος αυτός ο κύκλος από τον γαλλικό στρατό με πάρα πολλά θύματα.

Έτσι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο κομμουνισμός παύει να 'ναι μόνο μία πλευρά συζήτησης κάποιων μυημένων και κάποιων προβληματισμένων στην κατεύθυνση αυτή, αλλά αποκτά και σάρκα και οστά στη Γαλλία. Θα ήθελα σ' αυτό το σημείο να σας διαβάσω την ανταπόκριση ενός δημοσιογράφου ο οποίος βρέθηκε στην Κομμούνα, την Παρισινή Κομμούνα, και στις 29 Μαΐου του 1871, που πλέον η Κομμούνα είχε συντριβεί από τις δυνάμεις του στρατού, μας περιγράφει την εικόνα που αντίκρισε στον περίφημο Τοίχο των εκτελέσεων33 στο κοιμητήριο του Περ Λασέζ (Pere - Lachaise) στο Παρίσι, που εξάλλου έκτοτε είναι ένας τόπος, θα έλεγε κανείς, προσκηνύματος για τη γαλλική Αριστερά:

"Όλα είχαν πια ουσιαστικά τελειώσει. Οι όμηροι της Λα Ροκέτ (la Roqutte) είχαν εκτελεστεί και το δημαρχείο είχε πέσει το απόγευμα της ημέρας που έφυγα. Όταν ξαναγύρισα, οι κομμουνιστές έπνεαν τα λοίσθια στο Σατό ντ’ Ο (Chateau de Haut), στο Μπι ντε Σομόν (Bis de Chaumont) και στο Περ Λασέζ. Το απόγευμα της 28ης Μαΐου, μετά από μάχες μίας εβδομάδας, ο στρατάρχης Μακ Μαόν (MacMahon) ανακοίνωνε: «Είμαι απόλυτος κυρίαρχος του Παρισιού»”, είχε δηλαδή συντρίψει την Κομμούνα. “Το επόμενο πρωί επισκέφτηκα το Περ Λασέζ όπου είχαν πέσει οι τελευταίοι πυροβολισμοί. Το πιο φρικιαστικό θέαμα στο Περ Λασέζ ήταν στη νοτιοανατολική γωνία, όπου κοντά στον μαντρότοιχο υπήρχε ένα φυσικό κοίλωμα. Το κοίλωμα ήταν τώρα γεμάτο νεκρούς. Κείτονταν εκεί στρώματα στρώματα, κάθε διαδοχικό στρώμα πασπαλισμένο με ασβέστη, έβλεπες διακόσιους πέρα από κείνους που βρίσκονταν από κάτω, κρυμμένοι στο χώμα που κάλυπτε το ένα στρώμα μετά το άλλο. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν πολλές γυναίκες. Σε κείνο το κομμάτι του χιλιοτρυπημένου τοίχου εκτελέστηκαν με πυροβολισμούς όπως στέκονταν όρθιοι ή όπως στέκονταν κουλουριασμένοι”.

Η εναρκτήρια αυτή δράση του κομμουνισμού θα βρει συνέχεια κυρίως στον 20ό αιώνα, αν και στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα Γάλλοι κομμουνιστές, Γερμανοί κομμουνιστές, Άγγλοι κομμουνιστές, Ρώσοι κομμουνιστές, αρχίζουν να παρουσιάζονται σε κάποιες δράσεις μέσα στις κοινωνίες τους, αλλά εκείνο που θα κάνει τη διαφορά θα είναι η δημιουργία του πρώτου κομμουνιστικού κράτους στη Γη που συμβαίνει στη χώρα της Ρωσίας∙ τη χώρα εκείνη στην οποία, όπως είχαμε πει σε προηγούμενη ενότητα, είχε μεγάλη επαφή με την κοινοκτημοσύνη

33

σημ. απομ.: γνωστό ως Τοίχος των Κομμουνάρων

41

μέσω των κοινοτήτων των αγροτικών, των μουζίκων, στα εκτεταμένα κτήματα των βογιάρων, και βεβαίως στα ορθόδοξα μοναστήρια. Άρα, υπήρχε μία λαϊκή βάση θα ‘λεγε κανείς σ’ αυτό και παραλλήλως η Ρωσία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα παρουσίαζε δραστήριες ομάδες οι οποίες αν δεν ήταν κομμουνιστικές εμπεριείχαν πλευρές κομμουνιστικής σύλληψης, όπως οι ναρόντνικοι (народники), οι οποίες πολλές φορές υιοθετούσαν και μεθόδους, θα έλεγε κανείς, τρομοκρατικές για να πετύχουν τους στόχους τους και να φέρουν στο προσκήνιο τα αιτήματά τους. Έτσι μπαίνουμε στον 20ό αιώνα, τον ρωσικό 20ό αιώνα, που είναι η χώρα (η Ρωσία), ο τόπος και ο χρόνος (ο 20ός αιώνας) που θα συμβεί η μεγάλη διαφορά στα πολιτικά πράγματα της Ευρώπης [και] του κόσμου — για τον 20ό αιώνα τουλάχιστον.