κδόσεις ΕΠ εασ τ · 2017-07-05 · 5 Ε κδόσεις ΕΠ εασ τ ι σα Ε...

22

Transcript of κδόσεις ΕΠ εασ τ · 2017-07-05 · 5 Ε κδόσεις ΕΠ εασ τ ι σα Ε...

  • 5

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    ΝΙΚΟΣ ΦΩΤΌΠΟΥΛΟΣ ΤΡΙΑΝΤΆΦΥΛΛΟΣ Η. ΚΩΤΌΠΟΥΛΟΣ

    M I Λ ΩΝΤΑ Σ

    ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ, ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ , ΤΗ

    ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ...ΜΕ ΤΟΝ

    Θάνο Μικρούτσικο

    11383 ket B095 Mikroutsikos_Milontas films.indd 5 24/5/2017 11:54:37 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    6

    Εκδόσεις Πατάκη – Θεωρητικές ΕπιστήμεςΝίκος Φωτόπουλος - Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος,

    Μιλώντας για την τέχνη, τον πολιτισμό, τη δημιουργική γραφή... με τον Θάνο Μικρούτσικο

    Υπεύθυνη έκδοσης: Υβόνη ΚαρύδηΔιορθώσεις: Ευαγγελία Δάλκου

    Σελιδοποίηση: Παναγιώτης ΒογιατζάκηςΦιλμ-μοντάζ: Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

    Εικαστικό εξωφύλλου: Peter Blake Crowd, 2014 © Peter Blake. All rights reserved, DACS / ΟΣΔΕΕΤΕ 2017

    Copyright © Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), Νίκος Φωτόπουλος, Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος και

    Αθανάσιος Μικρούτσικος και Σία Ο.Ε., 2017Πρώτη έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούλιος 2017

    ΚΕΤ Β095 ΚΕΠ 260/17ISBN 978-960-16-7383-7

    ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, ΦΑΞ: 210.36.50.069

    ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ - ΠΕΡΙΟΧΗ Β΄ ΚΤΕΟ),

    570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: [email protected], [email protected]

    «Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δα-νεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου».

    Θέση υπογραφής δικαιούχου/-ων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον η υπογραφή προβλέπεται από τη σύμβαση.

    11383 ket B095 Mikroutsikos_Milontas films.indd 6 26/6/2017 10:02:19 πµ

  • 7

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

    EΙΣΑΓΩΓΗ ...........................................................................9

    1. Μεθοδολογικές επισημάνσεις και επιβεβλημένες διευκρινίσεις ................................................................ 17

    2. Καλλιτεχνικό έργο και «κοινωνικό γίγνεσθαι»: αναζητώντας τον ρόλο του δημιουργού ........................ 21

    3. Το αίτημα της αυτονομίας και η καλλιτεχνική αξία του έργου τέχνης ..........................................................29

    4. Πολιτισμικές σπουδές: ταξινομήσεις, ιδεολογήματα και τυπολογίες .............................................................45

    5. Πολιτισμός και αγορά: το ζήτημα της αυθεντικής δημιουργίας ................................................................. 57

    6. Αλλοτρίωση και καλλιτεχνική πρωτοπορία ................... 67

    7. Ποίηση, γλώσσα, μελοποίηση: ο ρόλος του συνθέτη ....... 79

    8. Τι είναι η ποίηση τελικά; ..............................................89

    9. Δημιουργική γραφή και λογοτεχνία ............................ 103

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 7 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    8

    10. Το διαχρονικό ερώτημα και η πανεπιστημιακή διάσταση της δημιουργικής γραφής ............................................111

    11. Δημιουργική γραφή: ταλέντο ή έμπνευση; .................. 119

    12. Η δημιουργική γραφή ως «γνωστικό αντικείμενο» και «επιστημονική πειθαρχία» ................................... 123

    13. Η βάσανος μιας πολιτικής θεώρησης των εργαστηρίων δημιουργικής γραφής ................................................. 129

    14. Ηθικές και πολιτικές διαστάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας ............................................................... 149

    ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................... 159

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 8 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 9

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    ΕΙΣΑΓΩΓΗ

    Θάνος Μικρούτσικος... Πέρα από κάθε αμφιβολία, το συγκεκριμένο όνομα δε χρειά ζεται συστάσεις. Κι αυτό γιατί τις τελευταίες δεκα-ετίες συνυφαίνεται σταθερά με την πολιτισμική ταυτότη-τα της μεταπολιτευτικής ελληνικής κοινωνίας επιδρώντας με καθοριστικό τρόπο στη διαμόρφωση τόσο της ουσίας και του εσώτερου νοήματός της όσο και της προοπτικής της στον μέλλοντα χρόνο.

    Ο Θάνος Μικρούτσικος αποτελεί ένα μνημειώδες «πο-λιτισμικό κεφάλαιο» για τη χώρα. Κι αυτό κατά τη γνώμη μας δεν οφείλεται μόνο στη μουσικολογική υπόσταση και συγκρότηση της δουλειάς του. Επιπροσθέτως, εδράζεται στην πολύχρονη προσφορά του στη διαμόρφωση της κοι-νωνικής και πολιτικής μας συνείδησης μέσω της αισθητικής του παρέμβασης στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Υπό την έννοια αυτή, προσεγγίζοντας τη διαδρομή του Θ.Μ. στο

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 9 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    10

    πολιτισμικό μας γίγνεσθαι οφείλουμε να τον κατανοήσου-με ως ένα «ολιστικό σύμπαν», το οποίο ξεπερνά κατά πολύ τα στενά όρια μιας πολυτροπικής μουσικολογικής προσφοράς.

    Αναμφίβολα ο τρόπος με τον οποίο ο ίδιος διαχειρίστη-κε τη μουσική κληρονομιά του τόπου, αλλά και επεξέτει-νε τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας, συνέβαλε απο-φασιστικά στο να αναπτύξει με ευρηματική επάρκεια και καινοτόμο διάθεση ένα παράλληλο δικό του σύμπαν δίπλα στους μεγάλους μας συνθέτες και δημιουργούς. Ιδιαίτερη αξία είχε για μας η πρόκληση να διερευνήσουμε πίσω από τη μουσική εικόνα του δημιουργού τον βαθύ και περιεκτι-κό κόσμο ενός διανοούμενου με όρους όχι μιας μονομερούς μουσικολογικής ανάλυσης, αλλά μιας κοινωνιολογικής και πολιτισμικής ανάγνωσης και ερμηνείας της πολύχρονης παρουσίας του στο ελληνικό πολιτισμικό γίγνεσθαι.

    Είναι απολύτως βέβαιο πως η περίπτωση του Θάνου Μικρούτσικου συνιστά από μόνη της το παράδειγμα μιας καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας, η οποία ξεπερνά κατά πολύ τους μέσους όρους της διεθνούς πραγματικότητας, αφού στη χώρα μας η απόδοση της θέσης την οποία αξίζει κάποιος γίνεται ή μετά θάνατον ή με όρους μιας μικρόψυχης προ-σέγγισης. Στην περίπτωσή μας είμαστε υποχρεωμένοι να δηλώσουμε τον καταφανή ενθουσιασμό μας πάνω στην ερευνητική εμπειρία μιας προσέγγισης η οποία εδράζεται σε δύο διακριτές και ταυτόχρονα τεμνόμενες «πειθαρ-χίες»:

    α) την πολιτισμική ανάλυση και ερμηνεία, β) τη δημιουργική γραφή.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 10 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 11

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    Υπό την έννοια αυτή, η διερεύνηση της περίπτωσης του Θάνου Μικρούτσικου εστιάζει στην ανάδειξη και στην ερ-μηνευτική προσέγγιση επιμέρους όψεων της συλλογιστικής του δημιουργού με έναν και μοναδικό σκοπό: να διερευ-νηθεί ο τρόπος θέασης της πραγματικότητας στη ρίζα της σκέψης του, πέρα και πίσω δηλαδή από όσα υπαγορεύει από μόνη της η αισθητική εμπειρία της ακρόασης του καλλιτεχνικού έργου του. Αξίζει ακόμα να επισημανθεί πως αφορμή για τη δημιουργία αυτού του πονήματος στά-θηκε η συνεργασία του Θάνου Μικρούτσικου με το Πρό-γραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, στο οποίο και οι δύο μας διδάσκουμε, με συνέπεια την κοινή μας βούληση να μην περιοριστεί η επαφή και η ώσμωσή μας με τη συλ-λογιστική του Θ.Μ. μόνο στον χώρο των εξαιρετικών δια-λέξεων τις οποίες παρέδωσε.

    Χωρίς δεύτερη σκέψη, όταν από κοινού με τους φοιτη-τές μας γίναμε μάρτυρες της αναλυτικής ματιάς του δη-μιουργού πάνω σε βασικά θέματα αισθητικής, μουσικής μεθοδολογίας, ιδεολογίας, πολιτικής ανάλυσης και κοινω-νικού αναστοχασμού, αισθανθήκαμε την ανάγκη αυτός ο διάλογος να συνεχιστεί εκτός αιθούσης και να αποτυπω-θεί όχι στη βάση μιας «αφοπλιστικής βιντεοσκόπησης», αλλά στη λογική μιας «δημιουργικής ηχογράφησης», η οποία θα αποτελέσει την πρώτη ύλη για μια «ανοικτή συνομιλία» με ένα ενεργό πολιτισμικό υποκείμενο. Πα-ράλληλα, η προσέγγιση αυτή επιδιώξαμε να καταστεί μια ενδελεχής δημιουργική πράξη, πέρα από τις συμβάσεις και τις περιοριστικές νόρμες τις οποίες επιβάλλουν τόσο το ακαδημαϊκό περιβάλλον όσο και οι τυπικές συνεντεύξεις

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 11 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    12

    στο πλαίσιο της πολιτιστικής βιομηχανίας. Με άλλα λόγια, μέσω αυτού του πονήματος επιδιώξαμε μια πιο επανα-στοχευμένη προσέγγιση της προβληματικής ενός δημιουρ-γού ο οποίος «έχει πολλά να πει» και ακόμα «περισσό-τερα να δώσει», αλλά κυρίως επιδιώξαμε να επωφελη-θούμε μιας συνάντησης για κριτικό αναστοχασμό όσον αφορά διαρκή και ανοικτά ζητήματα της σύγχρονης Ελ-λάδας γύρω από τα έτσι κι αλλιώς ανοιχτά ζητήματα της τέχνης, του πολιτισμού, της κοινωνίας, της πολιτικής. Αδρά-ξαμε λοιπόν την ευκαιρία, μέσα από τον αυθορμητισμό και τη χειμαρρώδη προφορικότητα του λόγου του, να επι-χειρήσουμε μια πιο επισταμένη προσέγγιση της προβλη-ματικής του, αξιοποιώντας τη δυνατότητα να επανέλθου-με σε κοινά ζητήματα, τα οποία προεξέτειναν τη συλλο-γιστική μας. Κι αυτό σε μια συγκυρία οξύτατης οικονο-μικής κρίσης, δημοσιονομικής ύφεσης, υψηλής ανεργίας και πολλών άλλων δεινών που πλήττουν βάναυσα την εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία της χώρας· σε μια επο-χή που η κρίση βαθαίνει, που η ανεργία, η φτώχεια, η στέρηση, η περιθωριοποίηση και η αποδόμηση του κράτους πρόνοιας κερδίζουν έδαφος, που γινόμαστε μάρτυρες της θεμελίωσης μιας «κοινωνίας της ζούγκλας», της ιδιώτευ-σης και της καλπάζουσας αλλοτρίωσης.

    Οι αλλαγές στην πολιτική γεωγραφία, οι διαρκείς και ταχύτατοι μετασχηματισμοί σε εθνικό και διεθνές επίπεδο μεταβάλλουν τη διάταξη του συσχετισμού δυνάμεων επι-βεβαιώνοντας καταφανώς τη μορφή και το περιεχόμενο μιας ρευστής κοινωνικής και πολιτισμικής πραγματικότη-τας. Ωστόσο, η αβεβαιότητα, η οποία καλλιεργείται συ-στηματικά και με μέθοδο, συνδέεται ως γενικευμένη κουλ-

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 12 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 13

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    τούρα και στάση ζωής με την ευρύτερη επιχείρηση απα-ξίωσης, τρομοκράτησης, χειραγώγησης και προσβολής του ρόλου των δημόσιων αγαθών, εγχείρημα που, εκτός από την πολιτική ελίτ, υπηρετείται με λυσσώδες σθένος και από τα κυρίαρχα ΜΜΕ. Το πιο ανησυχητικό όμως είναι −και εδώ τίθεται εμφατικά το κρίσιμο ζήτημα− ότι ανα-πτύσσεται και δυστυχώς αποκτά σταθερά χαρακτηριστικά μια νέα «καταφατική κουλτούρα»1 απέναντι στον θεσμικό, διοικητικό και οικονομικό αυταρχισμό που, εκτός από την ανοχή και τη συλλογική απάθεια, υποδαυλίζει την καθίζη-ση του πολιτικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι.

    Είναι περισσότερο από σαφές πως την κρίση θα την ακριβοπληρώσουν οι κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμι-κά ασθενέστεροι, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον της ανάπτυξης και της συνοχής της ελληνικής κοινωνίας. Ωστόσο, η ανοχή απέναντι σ’ αυτή την ελεύθερη πτώση στο συνεχές της υποβάθμισης από ένα σημείο και ύστερα συνιστά συνενοχή. Κι αυτό θα πρέπει όλους να μας προ-βληματίσει. Ταυτόχρονα το συνεχές αυτής της ελεύθερης πτώσης επικαιροποιεί από μόνο του το επιτακτικό αίτημα μιας ριζικής αλλαγής των δομών, της νοοτροπίας, καθώς και του αξιακού πλαισίου μέσα στο οποίο οφείλει να δια-παιδαγωγείται και να διαμορφώνεται το «συλλογικό σκέ-πτεσθαι».

    Σήμερα, λοιπόν, είναι αναγκαίο περισσότερο από ποτέ να επαναπροσδιορίσουμε τη συζήτηση αλλά και τη δυνα-μική της κατανόησης των όρων «οικονομική βάση» και

    1 L. Berlant (2004), «Critical inquiry, affirmative culture», Critical In-quiry 30(2): 445-451.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 13 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    14

    «εποικοδόμημα», προκειμένου να ερμηνεύσουμε επισταμέ-νως όχι μόνο τα οικονομικά φαινόμενα σε επίπεδο πα-γκοσμιοποίησης, αλλά και τα πολιτισμικά σημεία η ερμη-νεία των οποίων μας φέρνει αντιμέτωπους με έναν ιδιό-τυπο «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό», ο οποίος αποικιοποιεί τις εθνικές κουλτούρες, κονιορτοποιεί τις πολιτισμικές ετερότητες, προτάσσει τον μονοδιάστατο οικονομικό ωφε-λιμισμό και καθαγιάζει την ηγεμονία της αγοράς σε όλες τις θεσμικές εκφάνσεις του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου.

    Υπό το βάρος των εξελίξεων αυτών, αποτελεί όχι μόνο χρέος αλλά και συνειδητή πράξη η δημιουργία και ανά-πτυξη ενός κριτικού σχεδίου εξόδου από την πολιτισμική κρίση, την ίδια στιγμή που το αίτημα της κοινωνικής και πολιτισμικής χειραφέτησης είναι επιβεβλημένο να αντιπα-ρατεθεί ως ένα «νέο αφήγημα» απέναντι στην παγκοσμιο-ποιημένη βαρβαρότητα, την ιδεολογική ηγεμονία του νεο-φιλελευθερισμού, την ακραία ανισότητα σε βάρος των κοινωνικά ασθενέστερων. Με άλλα λόγια, η αναψηλάφηση και ο κριτικός επαναπροσδιορισμός βασικών ζητημάτων, τα οποία άπτονται ενός ευρύτερου κοινωνικού και πολι-τισμικού προβληματισμού, επιβάλλεται να αποτελέσουν μέρος μιας ευρύτερης συζήτησης, που οφείλει να ξεπερνά τα στεγανά των πανεπιστημιακών εδράνων συναντώντας τα ενεργά υποκείμενα της πολιτιστικής αλλά και ευρύτε-ρα πολιτικής δράσης.

    Εν κατακλείδι, στην προέκταση του παραπάνω συλλο-γισμού, το βιβλίο αυτό επιχειρεί:

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 14 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 15

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    • να διαμορφώσει το ύφος μιας «δημιουργικής αντίστιξης2» πάνω στις θέσεις του Θάνου Μικρούτσικου μέσα από μια ανοικτή και πολύωρη συνομιλία·3

    • να αναπτύξει έναν γόνιμο και εποικοδομητικό διάλογο με αφορμή βασικές θέσεις του δημιουργού·

    • να αναδείξει βασικές όψεις και παραμέτρους μιας σύγ-χρονης προβληματικής για την τέχνη, την κοινωνία, την πολιτική και τον πολιτισμό·

    • να διαμορφώσει τους όρους ενός γόνιμου διαλόγου ανα-φορικά με θεμελιώδη και ανοικτά ζητήματα θεωρίας και ιδεολογίας·

    • να φέρει πιο κοντά τον αναγνώστη στη συλλογιστική του δημιουργού αναδεικνύοντας στιγμές και ιδιαιτερότητες μιας πραγματικά ενδιαφέρουσας πολυπρισματικής σκέψης·

    2 Ο όρος αντίστιξη υποδηλώνει τον «συνδυασμό διαφορετικών (αντί-θετων μεταξύ τους) μελωδικών γραμμών μέσα στην ίδια σύνθεση». Βλ. Γ. Μπαμπινιώτης (1998), Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, σελ. 217. Ειδικότερα στη μουσική με τον όρο αντίστιξη εννοούμε την ταυτόχρονη συνήχηση (δύο ή περισ-σότερων) διαφορετικών και εναλλακτικών μελωδιών που «κινούνται ανεξάρτητα», σύμφωνα όμως με ένα συγκεκριμένο και οριοθετημένο σύστημα κανόνων και τεχνικών, το οποίο διαφοροποιείται από περί-οδο σε περίοδο. Όταν εφαρμόζουμε τη μεθοδολογία της αντιστικτικής γραφής, κάθε μία από τις συνηχούσες μελωδίες διατηρεί την εσωτερι-κή της μελωδική ή ρυθμική αυτοτέλεια επιχειρώντας την ολότητα των μελωδιών ως αρμονική συνύπαρξη. Η αντίστιξη άρχισε να αναπτύσ-σεται τη μεσαιωνική και τη μετέπειτα αναγεννησιακή περίοδο. Βλ. R.L. Crocker (1962), «Discant, counterpoint, and harmony», Journal of the American Musicological Society 15(1): 1-21.3 Εκτός από τις συζητήσεις με τον Θάνο Μικρούτσικο, στο πλαίσιο της συνεργασίας μας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, ένα με-γάλο μέρος των συνομιλιών μας πραγματοποιήθηκε στην οικία του στο Μετς.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 15 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    16

    • να προσεγγίσει με ρεαλισμό και δημιουργική διάθεση όψεις, εκφάνσεις και πτυχές του στοχασμού ενός σύγ-χρονου δημιουργού η επιρροή του οποίου παραμένει καταφανώς διαχρονική, αισθητή και διάχυτη.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 16 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 21

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    2ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ

    «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ»: ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΡΟΛΟ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ

    Είναι σαφές πως το ανοικτό ζήτημα του ρόλου του δημι-ουργού απέναντι τόσο στο έργο του όσο και στo κοινωνι-κό σύνολο ευρύτερα εγείρει σειρά διαχρονικών, εφαπτό-μενων και διαλεκτικά συγκρουσιακών προσεγγίσεων. Κι αυτό γιατί ο τρόπος θεώρησης, διαχείρισης και πρόσληψης της καλλιτεχνικής δημιουργίας διαφέρει αισθητά από δη-μιουργό σε δημιουργό, γεγονός που διαμορφώνει μια τε-ράστια δέσμη προσεγγίσεων, η οποία αντανακλά άλλοτε ρητά και άλλοτε υπόρρητα τις όψεις και τις πολλαπλές αναγνώσεις της ίδιας της καλλιτεχνικής διαδικασίας.

    Από την άλλη, δε θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως δεν υπάρχουν κοινοί τόποι πάνω στους οποίους οι δημι-ουργοί διαμορφώνουν ομογάλακτες αντιλήψεις και στάσεις αναφορικά με ζητήματα ηθικής, θέματα καλλιτεχνικής συ-νέπειας ή διαδικασίες ανάπτυξης μορφών κοινωνικής και πολιτισμικής συνείδησης. Φυσικά δεν πρέπει να λησμο-

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 21 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    22

    νούμε πως η σημερινή υφή της εξουσίας είναι διάχυτη και διάσπαρτη στον σύγχρονο κόσμο. Το ερώτημα που ουσια-στικά τίθεται αφορά το κατά πόσον είναι υπαρκτός σήμε-ρα ο ιδεότυπος του δημιουργού ως πνευματικού ανθρώπου ή ως ενός έλλογου υποκειμένου, το οποίο διαθέτει συνεί-δηση με την οποία επιδρά μέσω του έργου του με καθο-ριστικό τρόπο στο «κοινωνικό γίγνεσθαι».

    Με πιο απλά λόγια, καθίσταται ορατός στις μέρες μας, σε συνθήκες μιας ύστερης περιόδου ανάπτυξης της πολι-τιστικής βιομηχανίας, ο ρόλος του δημιουργού απέναντι στο «κοινωνικό γίγνεσθαι»; Λειτουργεί θετικά το σύμβο-λο του πνευματικού ανθρώπου στις μέρες μας ως ένα διαφωτιστικό πρότυπο μιας πορείας προς τον ανθρωπισμό και την κοινωνική χειραφέτηση; Είναι δυνατό να ορίσουμε με ακρίβεια σε επίπεδο δημόσιας σφαίρας τις εννοιολο-γήσεις των κατηγοριών τέχνη, κουλτούρα, πολιτισμός, αν-θρωποκεντρική κοινωνία στις μέρες μας;1 Αντίστοιχα, είναι εφικτή και αποτελεσματική, μέσα στη γενικότερη νεωτε-ρική ρευστότητα2 ή στην παγκοσμιοποιημένη ύστερη νεω-τερικότητα,3 η αναζήτηση του προσδιορισμού της καλλι-τεχνικής −και γενικότερα της πνευματικής− υπόστασης του δημιουργού, πέρα από αισθητικές συμβάσεις, φορμα-λιστικές εκφάνσεις ή ιδεολογικές πλαισιώσεις;4

    1 Βλ. J. Clammer (2015), Art, Cutlure and International Development, Νέα Υόρκη: Routledge, σελ. 138.2 Βλ. Z. Bauman (2000), The liquid Modernity, Κέιμπριτζ: Polity Press.3 Βλ. A. Rappa (2011), Globalization, Power, Authority, Legitimacy in Late Modernity, Σιγκαπούρη: ΙSEAS, σελ. 5-6.4 Βλ. H. Fornas (1995), Cutlural theory and late Modernity, Λονδίνο: Sage, σελ. 18-48 & 135-141.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 22 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 23

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    Στο ζήτημα αυτό ο Θ.Μ. επισημαίνει την αναγκαιότητα ενός πρακτικού προσανατολισμού στο πλαίσιο μιας τέτοιας συζήτησης, λόγω τόσο του υψηλού βαθμού θεωρητικοποί-ησης όσο και των προβλημάτων που δημιουργούν οι ορισμοί και οι εννοιολογήσεις με συνέπεια τη δημιουργία συγχύ-σεων και διαστρεβλώσεων που εν τέλει απομακρύνουν τη γενικότερη συζήτηση από την ουσία της.

    «Είναι χρήσιμο να μην υιοθετήσουμε μια απόλυ-τη “επιστημονικοποίηση” −σωστός ο όρος− της όλης συζήτησής μας, γιατί τότε κινδυνεύουμε να μιλήσουμε πάρα πολύ θεωρητικά, αφού για τους όρους “Τέχνη”, “Πολιτισμός”, “Κουλτούρα” υπάρχουν σημαντικές διαφορές στη διεθνή βι-βλιογραφία. Παράλληλα, στον 21ο αιώνα, δια-μορφώθηκαν πολλές σχολές, και αρκετοί θεωρη-τικοί και επιστήμονες έχουν γράψει χιλιάδες επί χιλιάδων σελίδες εξετάζοντας μάλιστα αυτές τις έννοιες σε διαφορετικές κοινωνικές περιόδους. Πολύ σημαντικές οι αναφορές αυτές, αλλά πώς περνάνε από τη θεωρία στην πράξη; Θα ήθελα λοιπόν να διαμορφώσουμε μια συζήτηση που να ’χει και έναν πρακτικό προσανατολισμό. Αυτό το ξεκαθαρίζω εξαρχής, γιατί μπορεί και να χρησι-μοποιήσουμε στη συζήτηση “επιστημονικά λάθος” κάποιους όρους. Παραδείγματος χάριν, όταν λέμε για μουσική και μιλάμε για το τραγούδι θέλοντας να το αντιπαραβάλουμε με την “άλλη” μουσική, δεν έχουμε ακόμα ξεκαθαρίσει ποιος είναι ο όρος για την “άλλη” μουσική.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 23 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    24

    Είναι η “σύγχρονη μουσική”; Η σύγχρονη έχει όμως και την έννοια του πειραματισμού. Είναι η “κλασική μουσική”; Όρος λάθος! Η “κλασική μουσική” είναι η μουσική μιας περιόδου του πα-ρελθόντος. Αλλά λέγοντάς όλα αυτά καταλαβαί-νουμε ευκολότερα τι εννοούμε. Κάποιοι άλλοι λένε “λόγια μουσική”, αλλά άμα πεις “λόγια μουσική”, γιατί, για παράδειγμα, δεν εμπίπτει και η δική μου δουλειά πάνω στον Καβάφη, η οποία όμως αφορά το τραγούδι; Άρα υπάρχει σωρεία όρων που είναι αξεκαθάριστοι και γι’ αυτό θεωρώ πως πρέπει να μιλήσουμε επί της ουσίας, ακόμα κι αν κάποια στιγμή δίνουμε “λάθος” ορισμούς…

    Πιστεύω επομένως πως, όταν μιλάμε για τη θέση και τον ρόλο του δημιουργού, μάλλον ανα-φερόμαστε στο πώς πρέπει να προσδιορίζουμε την έννοια του δημιουργού. Τι πάει να πει όμως “πώς πρέπει να προσδιορίζουμε;” Το πρώτο που μου έρχεται να απαντήσω, και που νομίζω ότι είναι πολύ χρήσιμο και κυρίως για τους φοιτητές και για τους νέους ανθρώπους, είναι ότι πρέπει να διευκρινίσουμε κάτι που θεωρώ πως είναι από τη φύση του εντελώς ξεκαθαρισμένο.

    Παλαιότερα, όταν υπήρχε ο υπαρκτός σοσιαλι-σμός −και παρότι ο Μπρεχτ (Bertolt Brecht) έδωσε πολλές μάχες εναντίον αυτής της αντίληψης−, κυριαρχούσε η άποψη ότι δεν μπορεί να υπάρξει προοδευτικό καλλιτεχνικό έργο αν δεν είναι προ-οδευτικός ο δημιουργός του. Κι αυτό ουσιαστικά θα μπορούσε να πει κάποιος πως απέρρεε από

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 24 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 25

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    τη γνωστή σε πολλούς προσέγγιση περί “σοσιαλι-στικού ρεαλισμού” του Ζντάνοφ (Andrei Zhdanov). Και το λέω αυτό γιατί, πριν από πολλά χρόνια, ήμουν μάρτυρας σε ένα περιστατικό όπου ένα μέλος κεντρικής επιτροπής κάποιου κομματικού σχηματισμού −παρουσία του Ρίτσου (ήμουν κι εγώ δίπλα στον Ρίτσο)− είπε ότι ο Θεοδωράκης, όταν μελοποιεί τον σύντροφο Ρίτσο, είναι προ-οδευτικός συνθέτης. Αντίθετα, όταν μελοποιεί τον Σεφέρη, είναι αντιδραστικός. Ο Ρίτσος, που παρεμπιπτόντως ήταν πολύ μειλίχιος άνθρωπος, σηκώθηκε όρθιος μπροστά σε διακόσια άτομα, χτύπησε το χέρι του και είπε “αρκετά!”. Και μ’ αυτή τη λέξη “αρκετά” κόπηκαν τα ήπατα των πάντων. Κλείνω την παρένθεση αυτή για να πω ότι αυτό που ’ναι ξεκαθαρισμένο εδράζεται στο ότι υπάρχει αυτονομία του καλλιτεχνικού έργου, το οποίο δεν είναι πάντα αναπόσπαστα συνδε-δεμένο με τον δημιουργό του».

    Ωστόσο, η νοηματική αποκέντρωση και απροσδιοριστία των έργων τέχνης, και ειδικά των λογοτεχνικών κειμένων, καθώς και η νοηματική αβεβαιότητα και ανυπότακτη πο-λυσημία τους αντιπροσωπεύουν την ιστορική επίγνωση ότι η εξουσία λανθάνει παντού. Ο κόσμος των καλλιτεχνικών έργων, ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί και οι όποιοι κοινωνικοί καταναγκασμοί τον συγκροτούν ή και του προσ-δίδουν αναζωογονητικό και ουσιαστικό ρόλο στο πολιτι-σμικό γίγνεσθαι μας εισάγουν στην έννοια του πεδίου της πολιτισμικής παραγωγής, στην οποία εντάσσεται και το

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 25 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    26

    λογοτεχνικό πεδίο, όπως αυτό έχει οριστεί από τον Bour-dieu.5

    Η βαθιά μεταβολή που συντελέστηκε στις ανθρωπιστι-κές επιστήμες στον ευρωπαϊκό χώρο στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα κατοχύρωσε τη δυναμική παρουσία της λογοτεχνίας στη ριψοκίνδυνη αναμέτρηση του ανθρώπου με το «είναι της γλώσσας»6 μετά την απο-σύνδεση της εμπειρίας κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Το λογοτεχνικό έργο μετατράπηκε σε κυρίαρχο φορέα ερωτημάτων, αποριών, ιδεολογικών προβληματισμών, εκτο-πίζοντας τη φιλοσοφία από τον θρόνο της προνομιούχου γνώσης.7

    Για περισσότερο από εκατό χρόνια τα εργαστήρια δη-μιουργικής γραφής υπηρετούν το πεδίο αυτό, καθώς ελέγ-χουν κριτικά τόσο την άποψη της «ιερής» ιδιαιτερότητας του κόσμου της λογοτεχνικής συγγραφής, που συνεπώς είναι προσβάσιμη μόνο στους μυθοποιημένους ιεροφάντες της, όσο και αυτήν που προκρίνει και εξαίρει μια άκρατα αναλυτικού τύπου προσέγγιση της λογοτεχνίας παραδίδο-ντας τη σκυτάλη της πρωτοκαθεδρίας σε επιστήμονες και μυημένους γνώστες της θεωρίας της.

    Στα εργαστήρια δημιουργικής γραφής, τουλάχιστον σε αυτά που αντιλαμβάνονται σοβαρά τον συγχρονικό και

    5 Bλ. σχετικά A. Boschetti (2006), «Bourdieu’s Work on Literature Contexts, Stakes and Perspectives», Theory, culture & society 23(6): 135-155.6 Μ. Φουκώ (1986), Οι λέξεις και τα πράγματα (μτφρ. Κ. Παπαγιώρ-γης), Αθήνα: Γνώση, σελ. 522.7 Δ. Δημηρούλης (2013), Καβουρηδόν και Παραδρόμως. Μικρές σπου-δές για το άθλημα της γραφής, Αθήνα: Τόπος, σελ. 86.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 26 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • 27

    Μ Ι Λ Ώ Ν ΤΑ Σ Μ Ε Τ Ο Ν Θ Α Ν Ο Μ Ι Κ Ρ Ο Ύ Τ Σ Ι Κ Ο

    διαχρονικό τους ρόλο, τα έργα δεν παύουν να υφίστανται θεωρημένα μέσα από το σύστημα των διαφορών τους, αλλά προσμετρώνται πολύ σοβαρά η θέση και η ατομική συμβολή του δημιουργού (η θέση την οποία κατέχει, δη-λαδή, στο λογοτεχνικό πεδίο μέσα από την κοινωνική και γεωγραφική του καταγωγή, το αξιακό σύστημα, την προ-σωπικότητα και την ενεργή ή παθητική εμπλοκή του στη διαμόρφωση τάσεων −ρηξικέλευθων ή αναχρονιστικών− της λογοτεχνικής παραγωγής). Ο συγγραφέας έχει πλέον «ανα-στηθεί». Ο δημιουργός που γονιμοποιείται μέσω των εργα-στηρίων έρχεται αντιμέτωπος και καλείται να λάβει θέση ανάμεσα σε έναν τομέα παρακολούθησης ή και ανανέωσης του λογοτεχνικού πεδίου και ταυτόχρονα σε έναν τομέα εμπορικό, χώρο ανταγωνιστικό, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, στον οποίο συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι δημιουρ-γοί-παραγωγοί να παράγουν, πέρα από ενεργούς και μυη-μένους αναγνώστες, και εν δυνάμει παραγωγούς (ποιητές, πεζογράφους, θεατρικούς, κινηματογραφικούς συγγραφείς κτλ.), που διαθέτουν ομόλογες ιδιότητες θέσης ή φιλοδοξούν να τις αποκτήσουν. Αξιωματικά, βέβαια, το λογοτεχνικό έργο θα εκφράσει τις συγκρούσεις απόψεων στην κοινωνία, ενίοτε και χωρίς τη συνειδητή πρόθεση του συγγραφέα, και θα σκηνοθετήσει την ενορχήστρωσή τους, εκπλήσσοντας συχνά με το βάθος της ιδεολογικής τους διάστασης. Οι διδάσκοντες στα εργαστήρια δημιουργικής γραφής θα πρέ-πει, πάντως, να προβληματίζονται για τον τρόπο με τον οποίο η κάθε συγκεκριμένη κοινωνική δομή περιορίζει τα μέλη της (ζητήματα ιδεολογίας ή ψευδούς συνείδησης).

    Η μαρξιστική εκδοχή επιχειρεί να ερμηνεύσει τα προ-αναφερθέντα μέσω της κατανόησης των προθέσεων και

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 27 12/5/2017 10:10:58 πµ

  • ΝΊΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ − ΤΡ ΊΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η . ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

    28

    των επιθυμιών των δρώντων υποκειμένων −συνεπώς και όσων δημιουργούν διά της γραφής− και άρα η κατατεθει-μένη λογοτεχνική άποψη και η κριτική σκέψη των τελευ-ταίων τίθενται απέναντι στην περιοριστική κοινωνική δο-μή και επικυρώνονται ουσιαστικά μέσα από μια επανα-στατική δράση, αυτήν της γραφής. Ο πραγματικός συγ-γραφέας, ως δημόσιος διανοούμενος, θυμίζει, κατά τη διάκριση του Raymond Williams, εκείνον τον πολίτη που δε βρίσκει απλώς έναν διαφορετικό δρόμο να ζήσει ευχό-μενος να τον αφήσουν μόνο, αλλά έναν διαφορετικό δρόμο να ζει επιθυμώντας να αλλάξει την κοινωνία υπό το φως του. Ίσως ο πλέον αντιπροσωπευτικός εκφραστής αυτής της άποψης στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό είναι ο Θάνος Μικρούτσικος.

    Mikroutsikos_Milontas 12-5-2015 films.indd 28 12/5/2017 10:10:58 πµ

    Blank Page