ˆ˜„° ˘ˆ¸ °˜Ì°„ˆ¸ ”ˆ“»ˆ¸ - pi.ac.cy · ƒ˜ˆ⁄ˆ¡ˆ“ ˘ï âØâìÝï...

146
ΙΣΤˆΡΙΑ ΤˆΥ ΑΡΑΙˆΥ ΚˆΣΜˆΥ Απ τυς πρϊστρικς πλιτισμς της Ανατλς ως την επl τυ Ιυστινιαν

Transcript of ˆ˜„° ˘ˆ¸ °˜Ì°„ˆ¸ ”ˆ“»ˆ¸ - pi.ac.cy · ƒ˜ˆ⁄ˆ¡ˆ“ ˘ï âØâìÝï...

ΙΣΤÃΡΙΑΤÃΥ ΑΡÌΑΙÃΥ ΚÃΣΜÃΥ

ΑπÞ τïυς πρïϊστïρικïàς πïλιτισµïàς της ΑνατïλÜςÛως την επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà

ΥΠÃΥΡΓΕΙÃ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚÃ ΙΝΣΤΙΤÃΥΤÃ

ΑΝΤΩΝΗ Ν. ΜΑΣΤΡΑΠΑ

ΙΣΤÃΡΙΑΤÃΥ ΑΡÌΑΙÃΥ ΚÃΣΜÃΥΑπÞ τïυς πρïϊστïρικïàς πïλιτισµïàς της ΑνατïλÜς

Ûως την επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà

Α ΤΑ¥Η ΕΝΙΑΙÃΥ ΛΥΚΕΙÃΥ

(ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ)

ÃΡΓΑΝΙΣΜÃΣ ΕΚ∆ÃΣΕΩΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝΑΘΗΝΑ

ªÂ ·fiÊ·ÛË Ù˘ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ΢‚ÂÚÓ‹Ûˆ˜ Ù· ‰È‰·ÎÙÈο ‚È‚Ï›· ÙÔ˘¢ËÌÔÙÈÎÔ‡, ÙÔ˘ °˘ÌÓ·Û›Ô˘ Î·È ÙÔ˘ §˘Î›Ԣ Ù˘ÒÓÔÓÙ·È ·fi ÙÔÓOÚÁ·ÓÈÛÌfi ∂ΉfiÛˆ˜ ¢È‰·ÎÙÈÎÒÓ µÈ‚Ï›ˆÓ Î·È ‰È·Ó¤ÌÔÓÙ·È ‰ˆÚ¿Ó.

ΠΡÃΛÃΓÃΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Ι. ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤÃΛΗΣ1. Ãι λαïÝ της ΜεσïπïταµÝας

1.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .192. Η ΑÝγυπτïς

2.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .303. Ãι ΦïÝνικες

3.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .364. Ãι ΕâραÝïι

4.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .415. Ãι ÌετταÝïι Ü ÌεττÝτες

5.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .466. Ãι ΜÜδïι και ïι ΠÛρσες

6.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .476.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .486.3 Η ιστïρÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .506.4 à πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .527. Ãι ΑνατïλικïÝ λαïÝ και ïι Îλληνες

ΙΙ. ÃΙ ΑΡÌΑΙÃΙ ΕΛΛΗΝΕΣΑπÞ τïυς πρïϊστïρικïàς øρÞνïυς Ûως και τïΜ. ΑλÛêανδρï1. ΕλληνικÜ πρïϊστïρÝα

1.1 Ãι ΑιγαιακïÝ πïλιτισµïÝ . . . . . . . . . . . . .561.2 à ΜυκηναϊκÞς πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . .65

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . . .752. Η αρøαÝα ΕλλÀδα (ΑπÞ τï 1100 ως τï 323

π.Ì.)2.1 õηρικÜ επïøÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .762.2 ΑρøαϊκÜ επïøÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .842.3 ΚλασικÜ επïøÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .120

ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚÃΙ ÌΡÃΝÃΙ1. à ελληνιστικÞς κÞσµïς

1.1 Η διÀσπαση τïυ κρÀτïυς τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ . . . . . . . . . . . . . . . .124

1.2 Τα øαρακτηριστικÀ τïυ ελληνιστικïà κÞσµïυ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .1392. à ελληνιστικÞς πïλιτισµÞς

2.1 Τα ελληνιστικÀ κÛντρα . . . . . . . . . . . . .1402.2 Η γλñσσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1422.3 Η θρησκεÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1432.4 Τα γρÀµµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1442.5 Ãι επιστܵες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1462.6 Ãι τÛøνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .151

IV. Ã ΕΛΛΗΝΙΣΜÃΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ. ΠÃΛΙ-ΤΙΣΜÃΙ ∆. ΜΕΣÃΓΕΙÃΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ

1. à ΕλληνισµÞς της ∆àσης1.1 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση των απïÝκων . . . . . . . . . . . .1541.2 Ãι Συρακïàσες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1561.3 Ãι Îλληνες και ïι λαïÝ της ∆υτικÜς

ΜεσïγεÝïυ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1581.4 à πïλιτισµÞς των ΕλλÜνων

της ∆àσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .164

5

ΠΕΡΙΕÌÃΜΕΝΑΣυγγραæÛας:ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΣΤΡΑΠΑΣ, δ.æ., εκπαιδευτικÞς ∆.Ε.

ΕπιτρïπÜ αêιïλÞγησης:ΜΙΚΡÃΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., καθηγητÜς τïυ ΠανεπιστηµÝïυ ΑθηνñνΜΑΝ∆ΑΛΑΚΗ ΑΙΚΑΤ., δ.æ., εκπαιδευτικÞς ∆.Ε.ΠΕΡΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., µ.δ., εκπαιδευτικÞς ∆.Ε.

Υπεàθυνïς για τï ΠαιδαγωγικÞ Ινστιτïàτï:ΙΩΣΗΦ ΠΕΡΑΚΗΣ, δ.æ., ΠÀρεδρïς τïυ Π.Ι.

ΦιλïλïγικÜ επιµÛλεια:ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΑΚΚΑ, µ. ιστïρÝας, εκπαιδευτικÞς ∆.Ε.

ΗλεκτρïνικÜ σελιδïπïÝηση - Φιλµ - ΜïντÀú: Π. ΚΑΡ∆ΑΜΙΤΣΗΣ

ΕικÞνα εêωæàλλïυ:Íγαλµα τïυ ΡαµσÜ Β και ανδριÀντας τïυ Αυγïàστïυ (αριστερÀ).ΑναθηµατικÞ ανÀγλυæï αυτïστεæανïàµενïυ εæÜâïυ απÞ τï ιερÞ της ΑθηνÀς στï Σïàνιï (κÛντρï).

Π Ρ Ã ΛÃ Γ Ã Σ

Τï âιâλÝï αυτÞ εÝναι απïτÛλεσµα της πρïσπÀθειας να δηµιïυργηθεÝ Ûνα εàøρη-στï και παιδαγωγικÀ κατÀλληλï âïÜθηµα πïυ θα καλàπτει τις σàγøρïνες ανÀ-γκες διδασκαλÝας τïυ µαθܵατïς της ΙστïρÝας στην Α τÀêη τïυ ΕνιαÝïυ ΛυκεÝ-ïυ.

Κàρια επιδÝωêÜ µας εÝναι µÛσα απÞ τις σελÝδες τïυ ïι µαθητÛς να γνωρÝσïυντην ελληνικÜ ιστïρÝα της αρøαιÞτητας παρÀλληλα µε την ιστïρÝα των Àλλων λα-ñν. Να κατανïÜσïυν δηλαδÜ τï âαθµÞ σàνδεσης τïυ Ελληνισµïà µε τïυς λαïàςτης ΑνατïλÜς και της ΜεσïγεÝïυ και κατ’ επÛκταση τις εêελÝêεις πïυ Ûλαâανøñρα σε παγκÞσµιï επÝπεδï απÞ τïυς πρïϊστïρικïàς øρÞνïυς µÛøρι και τηνεπïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà.

Ως πρïς τη διÀρθρωση τïυ περιεøïµÛνïυ ï συγγραæÛας δεν εÝøε τï περιθñ-ριï πïλλñν επιλïγñν¯ ακïλïàθησε τï πρÞγραµµα σπïυδñν πïυ εÝøε συντÀêει ηαρµÞδια ïµÀδα τïυ Παιδαγωγικïà Ινστιτïàτïυ.

ΩστÞσï, η επιλïγÜ τïυ υλικïà και η παρïυσÝασÜ τïυ εÝναι Ûργï για τï ïπïÝïεê ïλïκλÜρïυ ευθàνεται ï Ýδιïς. Ãι γνñσεις και ï τρÞπïς παρïυσÝασÜς τïυς, δη-λαδÜ η ανÀδειêη Ü η απïσιñπηση γεγïνÞτων, η πρïâïλÜ και ï συσøετισµÞςιστïρικñν æαινïµÛνων, ακÞµα η επιλïγÜ των εικÞνων, των øαρτñν και των πα-ραθεµÀτων πïυ υπïστηρÝúïυν τï γνωστικÞ αντικεݵενï τïυ âιâλÝïυ, αæïρïàν τïσυγγραæÛα.

à τÝτλïς ΙστïρÝα τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ. ΑπÞ τïυς πρïϊστïρικïàς πïλιτι-σµïàς της ΑνατïλÜς Ûως την επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà πρïσδιïρÝúει øρïνικÀ τïπεριεøÞµενï τïυ âιâλÝïυ, τï ïπïÝï διαρθρñνεται σε ïκτñ κεæÀλαια:

I. ΕπισκÞπηση της ιστïρÝας των λαñν της Εγγàς ΑνατïλÜς (Μεσïπïτα-µÝας, Αιγàπτïυ, ΦïινÝκων, ΕâραÝων, ÌετταÝων, ΜÜδων και Περσñν)και εêÛταση της ïικïνïµικÜς, κïινωνικÜς, πïλιτικÜς και πïλιτισµικÜςτïυς ïργÀνωσης.

IΙ. ΣυνïπτικÜ ιστïρÝα των αρøαÝων ΕλλÜνων απÞ τïυς πρïϊστïρικïàς øρÞ-νïυς µÛøρι και τï θÀνατï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ (323 π.Ì.).

IΙΙ. Τα øαρακτηριστικÀ γνωρÝσµατα (ïικïνïµικÀ, κïινωνικÀ, πïλιτικÀ) τïυελληνιστικïà κÞσµïυ.

7

2. Η ΚαρøηδÞνα2.1 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ

ïργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1652.2 Η εêÀπλωση των ΚαρøηδïνÝων . . . . . .166

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .1673. Ãι λαïÝ της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ και ï σøη-

µατισµÞς τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς3.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1683.2 Ãι Ετρïàσκïι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1693.3 Η Ýδρυση της Ρñµης και η ïργÀνω-

σÜ της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1703.4 Η συγκρÞτηση της ρωµαϊκÜς

πïλιτεÝας – Res publica . . . . . . . . . . . . .1723.5 Η ρωµαϊκÜ εêÀπλωση . . . . . . . . . . . . . .1753.6 à ρωµαϊκÞς πïλιτισµÞς . . . . . . . . . . . . .178

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .182

V. ÃΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ1. Η ïλïκλÜρωση της ρωµαϊκÜς επÛκτασης

(200–31 π.Ì.)1.1 Η επÛκταση στην ΑνατïλÜ . . . . . . . . . .1841.2 Ãι κατακτÜσεις στη ∆àση . . . . . . . . . . .1871.3 Η διïÝκηση των κατακτηµÛνων

περιïøñν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .1892. Ãι συνÛπειες των κατακτÜσεων

2.1 ÃικïνïµικÛς, κïινωνικÛς και πïλιτιστι-κÛς αλλαγÛς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190

2.2 ΜεταρρυθµιστικÛς πρïσπÀθειες . . . . .1942.3 ΕνïπïÝηση της ΙταλÝας . . . . . . . . . . . . .1962.4 Εµæàλιïι πÞλεµïι . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .203

VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤÃΚΡΑΤÃΡΙΑ (1ïς αι.π.Ì.–3ïς αι. µ.Ì.)

1. Η περÝïδïς της ακµÜς (27 π.Ì.-193 µ.Ì.)1.1 Η επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ

(30 π.Ì.-14 µ.Ì.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2061.2 Ãι διÀδïøïι τïυ Αυγïàστïυ

(14-193 µ.Ì.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2111.3 à ΕλληνισµÞς και η Ρñµη . . . . . . . . . . .2171.4 ΡωµαϊκÜ τÛøνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .2252. Η κρÝση της αυτïκρατïρÝας τïν 3ï αι. µ.Ì.

2.1 ΚρÝση τïυ αυτïκρατïρικïà θεσµïà . .2262.2 ÃικïνïµικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . .227

2.3 ΚïινωνικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2282.4 ΒαρâαρικÛς επιδρïµÛς . . . . . . . . . . . . .2292.5 Η παρακµÜ τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ . . . . .230

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .231

VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡÌΑΙÃΤΗΤΑ (4ïς–6ïς αι.µ.Ì.)

1. Η µετεêÛλιêη τïυ Ρωµαϊκïà κρÀτïυς(4ïς–5ïς αι. µ.Ì.)

1.1 à ∆ιïκλητιανÞς και η αναδιïργÀνω-ση της αυτïκρατïρÝας . . . . . . . . . . . . . .234

1.2 Μ. ΚωνσταντÝνïς: ΕκøριστιανισµÞς και ισøυρïπïÝηση της ρωµαϊκÜς ΑνατïλÜς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236

1.3 Ãι θρησκευτικÛς εêελÝêεις . . . . . . . . . . .2391.4 à εêελληνισµÞς τïυ Ανατïλικïà

Ρωµαϊκïà κρÀτïυς . . . . . . . . . . . . . . . . .2451.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν.

Τï τÛλïς τïυ ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .2522. Η επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà

2.1 Ανασàσταση της ρωµαϊκÜς ïικïυµÛνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253

2.2 Η ελληνïøριστιανικÜ ïικïυµÛνη . . . . .256ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .2583. Τα γρÀµµατα και ïι τÛøνες

3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυêη . . . . . . . . . . . .2593.2 Η καλλιτεøνικÜ ανÀπτυêη . . . . . . . . . .261

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .268

VIII. ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΙ ΤΗΣ ΝÃΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΩ ΑΝΑΤÃΛΗΣ

1. Η ΙνδÝα1.1 Η øñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2701.2 Η ïικïνïµÝα και η κïινωνÝα . . . . . . . . .2711.3 Η ιστïρÝα και ï πïλιτισµÞς . . . . . . . . . .273

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .2782. Η ΚÝνα

2.1 Η øñρα και ïι κÀτïικïι . . . . . . . . . . . . .2792.2 Η ιστïρÝα και ï πïλιτισµÞς . . . . . . . . . .281

ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες . . . . . . . . . . . . . .284

ÌΡÃΝÃΛÃΓΙΚÃΣ ΠΙΝΑΚΑΣ . . . . . . . . . . .285ΒΙΒΛΙÃΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289ΕΥΡΕΤΗΡΙÃ ÃΡΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291

6

Ι. ÃΙ ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤÃΛΗΣ

ΦτερωτÞς ταàρïς µε ανθρñπινï κεæÀλι, ασσυριακÜς τÛøνης. ÌαρακτηριστικÞς æρïυρÞς της πàλης των ανακτÞρων της ΜεσïπïταµÝας.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

9

IV. Την ïργÀνωση τïυ Ελληνισµïà της ∆àσης και των Àλλων λαñν της ∆υ-τικÜς ΜεσïγεÝïυ, ιδιαÝτερα της Ρñµης απÞ την ÝδρυσÜ της µÛøρι τα τÛλητïυ 2ïυ αι. π.Ì.

V. Την επÛκταση της Ρñµης σ’ ïλÞκληρη τη ΜεσÞγειï.VI. Τα κàρια γνωρÝσµατα της ΡωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας απÞ τη δηµιïυργÝα

της µÛøρι την επïøÜ της παρακµÜς της (1ïς αι. π.Ì. – 3ïς αι. µ.Ì.).VII. Την εêÛλιêη της ΡωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας απÞ τα τÛλη τïυ 3ïυ αι. µ.Ì.

µÛøρι την επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà.VIII. ΕπισκÞπηση της ιστïρÝας της ΙνδÝας και της ΚÝνας κατÀ την αρøαιÞτη-

τα, µε Ûµæαση στις σøÛσεις πïυ δηµιïàργησαν µε τïν ελληνïρωµαϊκÞκÞσµï.

Ãι εικÞνες, ïι πÝνακες, ïι øÀρτες και τα παραθÛµατα, τα ïπïÝα απïτελïàναναπÞσπαστï µÛρïς της àλης τïυ âιâλÝïυ, συµâÀλλïυν στην πληρÛστερη κατα-νÞηση τïυ γνωστικïà αντικειµÛνïυ. ∆εÝκτες αριθµηµÛνïι κατÀ ενÞτητα µÛσα στïκεݵενï παραπÛµπïυν στα παραθÛµατα, πïυ σκïπÞ Ûøïυν να εµπλïυτÝσïυν τïπεριεøÞµενï και να æωτÝσïυν πïλλαπλÀ πτυøÛς της διδακτικÜς ενÞτητας. Τακεݵενα των παραθεµÀτων Ûøïυν σε µερικÛς περιπτñσεις πρïσαρµïστεÝ στïυςïρθïγραæικïàς κανÞνες της νÛας ελληνικÜς γλñσσας. Στï κÀτω µÛρïς κÀθε πα-ραθÛµατïς υπÀρøει âιâλιïγραæικÜ παραπïµπÜ. Στην περÝπτωση πïυ τï κεݵενïτïυ παραθÛµατïς µεταæρÀúεται απÞ τï συγγραæÛα τïυ âιâλÝïυ, δεν αναæÛρεταιτï Þνïµα τïυ µεταæραστÜ.

Με τις ερωτÜσεις και τις δραστηριÞτητες πïυ υπÀρøïυν στï τÛλïς κÀθε ενÞ-τητας, παρÛøïνται αρκετÛς ευκαιρÝες στïυς µαθητÛς να πρïσεγγÝσïυν κριτικÀ τïπεριεøÞµενï της ενÞτητας, να επεêεργαστïàν περαιτÛρω ïρισµÛνα σηµεÝα και,γενικÞτερα, να αναπτàêïυν τις δεêιÞτητÛς τïυς και να εµâαθàνïυν στη µελÛτητης ιστïρÝας.

Για Þσïυς Þρïυς Ü λÛêεις κρÝθηκε σκÞπιµï να ερνηνευτïàν για διευκÞλυνσητων µαθητñν, δηµιïυργÜθηκε Ûνας ερµηνευτικÞς πÝνακας Þρων στï τÛλïς κÀθεκεæαλαÝïυ. Στïν πÝνακα αυτÞ Ûøïυν καταøωριστεÝ Þρïι Ü λÛêεις τïυ âιâλÝïυ πïυæÛρïυν αστερÝσκï(*).

ΕπιπλÛïν, στï τÛλïς τïυ âιâλÝïυ υπÀρøει συγκεντρωτικÞ ευρετÜριï µε τηνκαταγραæÜ των Þρων και των σελÝδων στις ïπïÝες αυτïÝ απαντïàν.

ΤÛλïς, παρατÝθεται øρïνïλïγικÞς πÝνακας των κυριÞτερων ιστïρïàµενων γε-γïνÞτων, καθñς και ενδεικτικÜ âιâλιïγραæÝα πρïς øρÜση των µαθητñν.

8

âυλωνÝα. Ìρησιµïπïιïàσαν επÝσης τï Þνïµα ÌαλδαÝα για να διακρÝνïυν τïνÞτιï µÛρïς της øñρας.

1.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïργÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Η ΜεσïπïταµÝα Üταν øñρα γεωργικÜ. Η ïικïνïµÝα της στη-ριúÞταν στην καλλιÛργεια της γης. ΑπÞ την 4η øιλιετÝα π.Ì. ïι ΣïυµÛριïι, ïιαρøαιÞτερïι κÀτïικïι της περιïøÜς, υπÞ την επÝâλεψη τïυ κρÀτïυς εÝøαν ωςκàρια ασøïλÝα την Àρδευση και την καλλιÛργεια των øωραæιñν. Η συστηµα-τικÜ ανÀπτυêη της γεωργÝας στη ΜεσïπïταµÝα επιτεàøθηκε µÞνï µÛσα απÞτην ïµαδικÜ εργασÝα, καθñς η καλλιÛργεια των Àγïνων εκτÀσεων δεν Üταν ε-æικτÜ στï πλαÝσιï της ïικïγενειακÜς γεωργικÜς ïικïνïµÝας. Îτσι εêασæαλÝ-στηκε η πλïàσια συγκïµιδÜ κυρÝως σιταριïà και κριθαριïà. ΠαρÀλληλα η ε-κτρïæÜ µεγÀλïυ αριθµïà κïπαδιñν εêασæÀλιúε πïσÞτητες γÀλακτïς, âïυτà-ρïυ και µαλλιïà. ΑρκετïÝ απÞ τïυς κατïÝκïυς των πÞλεων ασøïλÜθηκαν µετη âιïτεøνÝα, η ïπïÝα εÝøε τï øαρακτÜρα ïικïτεøνικÜς παραγωγÜς κυρÝως υ-æασµÀτων, Ûργων µικρïτεøνÝας και επÝπλων απÞ τï êàλï των æïινικÞδεν-δρων. Η µεταλλïτεøνÝα Üταν Ûνας κλÀδïς πïυ γνñρισε ιδιαÝτερη Àνθηση. ΗïργÀνωση της παραγωγÜς τïυ πρωτïγενïàς και δευτερïγενïàς τïµÛα της ïι-κïνïµÝας απÞ την κεντρικÜ εêïυσÝα ïδÜγησε σε υπερπαραγωγÜ και α-

11

Η αρøαÝα ΜεσïπïταµÝα

1.1 Η øñρα

ΜεσïπïταµÝα ïνïµÀστηκε για πρñτη æïρÀαπÞ τïυς αρøαÝïυς Îλληνες η øñρα την ïπïÝαδιαρρÛïυν δàï µεγÀλïι πïταµïÝ ï ΤÝγρης – ανα-τïλικÀ – και ï ΕυæρÀτης – δυτικÀ. Με τï ÞνïµααυτÞ ïριïθετεÝται µια µεγÀλη περιïøÜ πïυ περι-λαµâÀνει τις κïιλÀδες των δàï πïταµñν και τωνπαραπïτÀµων τïυς. Τï µεγαλàτερï και σπïυ-δαιÞτερï σε Þ,τι αæïρÀ την ιστïρÝα τµÜµα τηςøñρας αυτÜς âρÝσκεται στï σηµερινÞ κρÀτïς τïυΙρÀκ. à ΤÝγρης και ï ΕυæρÀτης στην πïρεÝατïυς διακλαδÝúïνται σε παραπïτÀµïυς, ενñνï-νται Þµως πριν απÞ την ÛêïδÞ τïυς στïν Περσι-κÞ κÞλπï και σøηµατÝúïυν µια ελñδη περιïøܵεγÀλης Ûκτασης. Η âÞρεια περιïøÜ της Μεσï-πïταµÝας εÝναι ïρεινÜ. Στη µÛση και νÞτια Μεσï-πïταµÝα, τï Ûδαæïς, απÞ τï ïπïÝï λεÝπει παντε-λñς η πÛτρα, εÝναι αργιλñδες και Àγïνï. Η αυτï-æυÜς âλÀστηση περιïριúÞταν, Þπως και σܵερα,σε æïινικÞδενδρα και καλαµïειδÜ πïυ æàïνταιστις ελñδεις περιïøÛς. ΩστÞσï, η Àρδευση τη γηςαπÞ τα νερÀ των πïταµñν µετÛâαλε τις Àγïνες ε-κτÀσεις σε εàæïρες για την παραγωγÜ σιτηρñν1.Τï âÞρειï τµÜµα της ΜεσïπïταµÝας ïι Îλληνεςτï ïνÞµαúαν ΑσσυρÝα, τï κεντρικÞ και νÞτιï Βα-

10

1. Ãι λαïÝ της ΜεσïπïταµÝας

Στις ακτÛς της ανατïλικÜς λεκÀνης της ΜεσïγεÝïυ και στïν ευρàτερï øñρï της Εγ-γàς ΑνατïλÜς εµæανÝστηκαν και εêελÝøθηκαν ïι πρñτïι µεγÀλïι πïλιτισµïÝ. Η περιïøÜτων πïταµñν ΤÝγρη και ΕυæρÀτη απïτÛλεσε την κïιτÝδα λαñν – ΣïυµερÝων, Ακκα-δÝων, ΒαâυλωνÝων, ΑσσυρÝων κ.À. – πïυ ïργανñθηκαν στην αρøÜ σε πÞλεις και στησυνÛøεια σε µεγÀλα γεωργικÀ κρÀτη. Η τυæλÜ υπïταγÜ στïν ηγεµÞνα και ï æÞâïςπïυ øαρακτÜριúε τη σøÛση τïυς µε τïυς θεïàς καθÞρισε την ιστïρικÜ πïρεÝα αυτñντων λαñν. Τα µεγÀλα τïυς επιτεàγµατα, πïυ Üταν απïτÛλεσµα σκληρÜς εργασÝας, σκï-πÞ εÝøαν να πρïâÀλïυν τï µεγαλεÝï των âασιλÛων και των πïικÝλων θεïτÜτων. Η ανα-κÀλυψη της γραæÜς και η ανÀπτυêη των επιστηµñν âασÝστηκαν σε πρακτικÛς γνñσειςπïυ κατακτÜθηκαν µÛσα απÞ την καθηµερινÜ τïυς εργασÝα. ÌωρÝς αµæιâïλÝα ïι λαïÝαυτïÝ συνÛâαλαν µε την πïλιτιστικÜ τïυς εêÛλιêη στην πρÞïδï της ανθρωπÞτητας.

1. Η περιïøÜ της ΜεσïπïταµÝας

Στην ΑσσυρÝα âρÛøει λÝγï κι αυτÞτï νερÞ τρÛæει τη ρÝúα τïυ σιταριïà.ΠïτÝúεται Þµως µε τï νερÞ τïυ πïτα-µïà πïυ δυναµñνει τα σπαρτÀ κι ÛτσιωριµÀúει τï σιτÀρι, Þøι Þπως στην ΑÝ-γυπτï, Þπïυ ï ΝεÝλïς ανεâαÝνει καιπïτÝúει τα øωρÀæια, αλλÀ µε νερÞπïυ âγÀúïυν µε τï øÛρι Ü µε γερÀνια1.ÃλÞκληρη η ΒαâυλωνÝα, καθñς και ηΑÝγυπτïς, εÝναι γεµÀτη διñρυγες. Ηµεγαλàτερη εÝναι πλωτÜ, µε κατεà-θυνση τï σηµεÝï Þπïυ ανατÛλλει ï Ü-λιïς τïν øειµñνα¯ πηγαÝνει απÞ τïνΕυæρÀτη στïν ΤÝγρη, στις Þøθες τïυïπïÝïυ Üταν øτισµÛνη η ΝινευÝ. ΑπÞτις øñρες πïυ êÛρω εÝναι η ευæïρÞτε-ρη, τïυλÀøιστïν για τα δηµητριακÀ,γιατÝ τα Àλλα δÛντρα, συκιÀ, αµπÛλι ÜελιÀ, ïàτε δïκιµÀúïυν να τα καλλιερ-γÜσïυν. ΑλλÀ για τα δηµητριακÀ εÝ-ναι τÞσï πïλà καλÜ η γη, ñστε δÝνειτï Ûνα διακÞσια και αν η σïδειÀ εÝναιεêαιρετικÜ, τï Ûνα τριακÞσια.

1. γερÀνι Ü γερανÞς: ανυψωτικÞ µη-øÀνηµα.

ΗρÞδïτïς, Α, 193 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ,εκδ. ∆. Παπαδܵα.

σαν στην περιïøÜ µετÀ απÞ τïυς ΣïυµÛριïυς Ü-ταν απïτÛλεσµα της ïργÀνωσης ενÞς κρÀτïυς µεθεïκρατικÞ* øαρακτÜρα. à ανñτατïς Àρøïντας,ï âασιλιÀς, θεωρïàνταν θεÞς Ü πρïσωπïπïÝησητïυ θεïà και η θρησκεÝα ασκïàσε τερÀστια επÝ-δραση στις εκδηλñσεις της úωÜς. Ãι ευγενεÝς, δη-λαδÜ η ανñτερη αυλικÜ υπαλληλÝα και ïι ιερεÝς,απïτελïàσαν ιδιαÝτερη τÀêη. Στη âÀση της κïι-νωνικÜς ιεραρøÝας âρÝσκïνταν ïι ελεàθερïι πïλÝ-τες, γεωργïÝ, τεøνÝτες κ.À. Ãι δïàλïι Üταν κυρÝωςαιøµÀλωτïι πïλÛµïυ αλλÀ και ελεàθερïι πïλÝτεςπïυ εÝøαν øÀσει την ελευθερÝα τïυς λÞγω øρεñν.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Η πïλιτικÜ εêïυσÝακατÀ την περÝïδï των ΣïυµερÝων Üταν ïργανω-µÛνη στï πλαÝσιï των πÞλεων. ΚÀθε πÞλη απïτε-λïàσε ανεêÀρτητï κρÀτïς µαúÝ µε τις κïινÞτητεςπïυ την περιÛâαλλαν. Την εêïυσÝα σε κÀθε πÞληκατεÝøε Ûνας ηγεµÞνας πïυ θεωρïàνταν εκπρÞ-σωπïς τïυ θεïà και Üταν παρÀλληλα αρøιερÛας,δικαστÜς και αρøηγÞς τïυ στρατïà. Κυâερνïàσεµε τη âïÜθεια των µελñν της ïικïγÛνειÀς τïυ καιτïυ ιερατεÝïυ. ΑνÀλïγη πïλιτικÜ εêïυσÝα στις ι-στïρικÛς περιÞδïυς πïυ ακïλïàθησαν εÝøε ï âα-σιλιÀς, Þταν στη ΜεσïπïταµÝα συγκρïτÜθηκανενιαÝα και ισøυρÀ κρÀτη, Þπως τï ΒαâυλωνιακÞÜ τï ΑσσυριακÞ.

1.3 Η ιστïρÝαΠηγÛς. Στις αρøÛς τïυ 19ïυ αιñνα απÞ τïυς

λαïàς πïυ κατïÝκησαν τη ΜεσïπïταµÝα δεν Ü-ταν γνωστïÝ παρÀ µÞνï ïι Βαâυλñνιïι, ïι Ασσà-ριïι και ïι ÌαλδαÝïι, απÞ τις λÝγες και συγκεøυ-µÛνες πληρïæïρÝες των ελληνικñν, των εâραϊκñνκαι αιγυπτιακñν κειµÛνων, ενñ ïι ΣïυµÛριïι, ïιΑκκÀδιïι, ïι ΕλαµÝτες, ïι ΚασσÝτες και Àλλïι λα-ïÝ της περιïøÜς Üταν Àγνωστïι. Ãι πρñτες ÞµωςσυστηµατικÛς ανασκαæÛς και η απïκρυπτïγρÀ-æηση της σæηνïειδïàς γραæÜς Àνïιêαν νÛïυς ï-ρÝúïντες για την Ûρευνα και την ιστïρÝα, διαµïρ-æñνïντας Ûναν ιδιαÝτερï επιστηµïνικÞ κλÀδïτην ΑσσυριïλïγÝα.

Η πρïϊστïρÝα. Την 7η øιλιετÝα π.Ì. στις âÞρει-

13

2. Η περιγραæÜ ενÞς âαθµιδωτïàïικïδïµÜµατïς, ενÞς úιγκïυρÀτ

Στη µÛση τïυ ιερïà Üταν øτι-σµÛνïς γερÞς πàργïς µε πλÀτïςκαι µÜκïς Ûνα στÀδιï. ΕπÀνω σ’αυτÞν τïν πàργï Üταν øτισµÛνïςÀλλïς, κι επÀνω τïυ Àλλïς, ωςτïυς ïκτñ. Για ν’ ανεâεÝ κανεÝς,υπÀρøει εêωτερικÜ κυκλικÜ ανÀ-âαση, πïυ συνδÛει Þλïυς τïυςπàργïυς. ΚÀπïυ στη µÛση περÝ-πïυ της διαδρïµÜς υπÀρøει Ûναπλατàσκαλï και καθÝσµατα γιανα êεκïυρÀúïνται Þσïι ανεâαÝ-νïυν. Στïν τελευταÝï πàργï υ-πÀρøει µεγÀλïς ναÞς και µÛσαστï ναÞ Ûνα κρεâÀτι µεγÀλï καικïντÀ τïυ στρωµÛνï Ûνα øρυσÞτραπÛúι. Íγαλµα κανÛνα δεν υ-πÀρøει, και κανÛνας Àνθρωπïςδεν επιτρÛπεται να περÀσει εκεÝτη νàøτα, εκτÞς µÞνï απÞ µια γυ-ναÝκα ντÞπια, πïυ διÀλεêε ï θεÞςαπ’ Þλες, Þπως λÛνε ïι ÌαλδαÝïι,ïι ιερεÝς αυτïà τïυ θεïà.

ΗρÞδïτïς, Α, 182µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ΣøεδιαστικÜ αναπαρÀστασηενÞς úιγκïυρÀτ

νταλλαγÛς. Îτσι αναπτàøθηκε τï εµπÞριï πïυâασιúÞταν στην εêαγωγÜ τïυ πλεïνÀσµατïς, ιδι-αÝτερα των γεωργικñν και κτηνïτρïæικñν αγα-θñν και στην εισαγωγÜ πρñτων υλñν, ιδιαÝτεραµετÀλλων. ΚαραâÀνια διÛσøιúαν τη øñρα και ε-µπïρικïÝ δρÞµïι την Ûνωναν µε τις ακτÛς της Με-σïγεÝïυ και τις ΙνδÝες. ΠιθανÞτατα εµπïρικïÝσταθµïÝ των λαñν της ΜεσïπïταµÝας λειτïàργη-σαν σε πÞλεις Àλλων λαñν.

Η κïινωνÝα. Την περÝïδï πïυ κυριÀρøησαν ïιΣïυµÛριïι, Þπως Ûøïυν απïδεÝêει νεÞτερες Ûρευ-νες, υπÜρøε καθεστñς ατïµικÜς ιδιïκτησÝας. Α-ναµæÝâïλα τï µεγαλàτερï µÛρïς της γης ανÜκεστïυς ευγενεÝς και τïυς ιερεÝς. Τις µεγÀλες εκτÀ-σεις καλλιεργïàσαν ελεàθερïι καλλιεργητÛς, πïυδεν εÝøαν δικÜ τïυς ιδιïκτησÝα¯ ωστÞσï, µÛρïςτης γης ανÜκε και σε πïλÝτες, πïυ Üταν ïργανω-µÛνïι σε πατριαρøικÛς* ïικïγÛνειες και σε κïινÞ-τητες. Η γη αυτÜ περιερøÞταν κληρïνïµικÀ στηνκατïøÜ των πïλιτñν και µπïρïàσε να πïυληθεÝαπÞ τïν αρøηγÞ της ïικïγÛνειας. Την κïρυæÜ τηςκïινωνικÜς πυραµÝδας στις σïυµερικÛς πÞλειςκατεÝøε ï ηγεµÞνας κÀθε πÞλης πïυ θεωρïàντανκαι ως ï εκπρÞσωπïς τïυ θεïà στη γη.

Η δïµÜ της κïινωνÝας των λαñν πïυ κατïÝκη-

12

Íγαλµα τïυ ΓïυδÛα,ηγεµÞνα σïυµερικÜς πÞλης.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

Τï «λÀâαρï» της σïυµερικÜς πÞλης Ãυρ. ΠαρïυσιÀúει σκη-νÛς απÞ τα ανÀκτïρα και τις καθηµερινÛς ασøïλÝες των κα-τïÝκων. (ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

αυτïÝ κατÞρθωσαν να επιτàøïυν την απïâïυτà-ρωση τïυ γÀλακτïς. Στην κατασκευÜ των κτη-ρÝων, εêαιτÝας της Ûλλειψης êυλεÝας και πÛτρας,øρησιµïπïÝησαν τïν Àργιλï πïυ διÛθετε σε α-æθïνÝα η øñρα. Îτσι επινÞησαν τη øρÜση τηςψηµÛνης στïν Üλιï πλÝνθïυ ως ïικïδïµικÞ υλικÞ.ΑπÞ τï Ýδιï αυτÞ υλικÞ κατασκεàασαν πÜλινεςπινακÝδες πïυ τις øρησιµïπïιïàσαν ως γραæικÜàλη. Ãι ανασκαæÛς στις σïυµερικÛς πÞλεις ÛøïυνæÛρει στï æως øιλιÀδες πινακÝδες, γραµµÛνες µεσæηνïειδεÝς øαρακτÜρες. Η Ûλλειψη πρñτων υ-λñν και ιδιαÝτερα µετÀλλων ïδÜγησε τïυς ΣïυµÛ-ριïυς Ûêω απÞ τα Þρια της øñρας τïυς. ΑνÛπτυ-êαν εµπïρικÛς σøÛσεις µε Àλλïυς λαïàς – στïνΚαàκασï, τη Μ. ΑσÝα, τις ΙνδÝες – και για να δι-ευκïλàνïυν τις συναλλαγÛς τïυς επινÞησαν ïρι-σµÛνα µÛτρα και τα πρñτα νïµÝσµατα, ρÀâδïυςøρυσïà και ασηµιïà Ü δαøτυλÝδια. Ãι µεταλλικÛςρÀâδïι και τα δαøτυλÝδια σæραγÝúïνταν, πρÀγµαπïυ απïτελïàσε εγγàηση για την πïιÞτητα καιτην πïσÞτητα τïυ µετÀλλïυ τïυς.

Ãι ΑκκÀδιïι. Την 3η øιλιετÝα π.Ì. τα πρñταæàλα σηµιτικÜς* καταγωγÜς Üρθαν στη Μεσïπï-ταµÝα πιθανÞτατα απÞ τις ερܵïυς της ΑραâÝας.ΕγκαταστÀθηκαν στις âÞρειες περιïøÛς της Ìαλ-δαÝας, Þπïυ Ýδρυσαν δικÛς τïυς πÞλεις. ∆εν Àρ-γησαν Þµως να συγκρïυστïàν µε τïυς ΣïυµÛρι-ïυς. Ãι εισâïλεÝς, µε αρøηγÞ τïν ΣαργκÞν Α, κα-τÞρθωσαν να κυριαρøÜσïυν και να ιδρàσïυν τïπρñτï µεγÀλï âασÝλειï στη ΜεσïπïταµÝα µεπρωτεàïυσα την πÞλη ΑκκÀδ (περÝπïυ τï 2350π.Ì.). Îτσι ïι ΑκκÀδιïι, Þπως ïνïµÀστηκαν απÞτïυς ιστïρικïàς τα πρñτα σηµιτικÀ æàλα, γÝνï-νται ïι Àµεσïι διÀδïøïι και συνεøιστÛς τïυ πïλι-τισµïà των ΣïυµερÝων. Τïυς επÞµενïυς αιñνεςÜρθαν στην περιïøÜ και Àλλα σηµιτικÀ æàλα.

Τï ΑρøαÝï ΒαâυλωνιακÞ κρÀτïς. Τï 18ï αι.π.Ì. ïι σηµιτικïÝ λαïÝ της ΜεσïπïταµÝας εισÜλ-θαν σε περÝïδï µεγÀλης ακµÜς. Τï γεγïνÞς αυτÞïæεÝλεται στïν ÌαµµïυραµπÝ, Ûνα σπïυδαÝï ηγε-µÞνα πïυ κατÞρθωσε να ενñσει Þλïυς τïυς λα-ïàς της περιïøÜς σε ενιαÝï κρÀτïς µε πρωτεàïυ-

15

ΣτÜλη απÞ âασÀλτη* µε τη νïµïθεσÝατïυ ÌαµµïυραµπÝ. Στην κïρυæÜτης στÜλης παρÀσταση τïυ âασιλιÀ ÌαµµïυραµπÝ πïυ στÛκεται ÞρθιïςµπρïστÀ απÞ τï θεÞ ΣαµÀς.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

ες περιïøÛς της ΜεσïπïταµÝας æαÝνεται Þτι δηµι-ïυργïàνται ïι πρïϋπïθÛσεις µετασøηµατισµïàστïν τρÞπï úωÜς τïυ ανθρñπïυ: απÞ τï κυνÜγικαι τη συλλïγÜ των καρπñν – θηρευτικÞ* Ü συλ-λεκτικÞ στÀδιï ïικïνïµÝας – ï Àνθρωπïς περνÀστη συλλïγικÜ úωÜ, τη µÞνιµη κατïÝκηση και τηνκαλλιÛργεια της γης – παραγωγικÞ στÀδιï. Την5η øιλιετÝα π.Ì. στις νÞτιες περιïøÛς η γεωργικÜπαραγωγÜ Üταν ευκïλÞτερη, αæïà η συλλïγικÜúωÜ και η æàση της øñρας δηµιïυργïàσαν τιςκατÀλληλες πρïϋπïθÛσεις. Îτσι στη Μεσïπïτα-µÝα συντελÛστηκε για πρñτη æïρÀ τï µεγÀλï επÝ-τευγµα της κïινωνικÜς και ïικïνïµικÜς εêÛλιêηςτïυ ανθρñπïυ. Στï øñρï αυτÞ ï Àνθρωπïς πÛ-ρασε στï παραγωγικÞ στÀδιï και στην ïργÀνωσητης παραγωγÜς τïυ.

Ãι ΣïυµÛριïι. Την 4η øιλιετÝα π.Ì. στην πε-ριïøÜ της ÌαλδαÝας η úωÜ ïργανñνεται συστη-µατικÀ µε την Àæιêη ενÞς δηµιïυργικïà λαïà,των ΣïυµερÝων. ΣøετικÀ µε την πρïÛλευσÜ τïυς ηεπιστηµïνικÜ Ûρευνα δεν Ûøει δñσει ακÞµα πει-στικÜ απÀντηση. Στα µÛσα περÝπïυ της øιλιετÝαςïι ΣïυµÛριïι ïργανñνïνται σε πÞλεις ïι ïπïÝεςδιακïσµïàνται µε µεγÀλα ανÀκτïρα, µε πρωτÞ-τυπïυς ναïàς, τα úιγκïυρÀτ2, και ïøυρñνïνταιµε ισøυρÀ τεÝøη. Η καθεµιÀ λειτïυργεÝ ως κÛντρïτης γàρω περιïøÜς, η ïπïÝα περιλαµâÀνει σηµα-ντικÞ αριθµÞ ïικισµñν. Η πïλιτικÜ τïυς ïργÀνω-ση σε ανεêÀρτητες πÞλεις παρïυσιÀúει αναλïγÝεςµε την πïλιτικÜ συγκρÞτηση πïυ δηµιïυργÜθηκεαργÞτερα στην αρøαÝα ΕλλÀδα. Ãι ΣïυµÛριïι,παρÀ τις αντÝêïες συνθÜκες, κατÞρθωσαν ναâελτιñσïυν τïυς Þρïυς úωÜς τïυς και να συµâÀ-λïυν στην εêÛλιêη τïυ πïλιτισµïà. ΑνακÀλυψαντïν τρïøÞ και τïν øρησιµïπïÝησαν για την Àρ-δευση της γης, την κατασκευÜ τïυ Àρµατïς καισε Àλλες δραστηριÞτητες της καθηµερινÜς úωÜς.Πρïøñρησαν στïν υπïλïγισµÞ των καλλιεργÜσι-µων εκτÀσεων. ΒελτÝωσαν τïν τρÞπï καλλιÛργει-ας µε τη øρÜση µεταλλικñν εργαλεÝων και την τε-λειïπïÝηση τïυ αρÞτρïυ. ΠαρÀλληλα, επιδÞθη-καν και στïν τïµÛα της κτηνïτρïæÝας¯ πρñτïι

14

Σæραγιδïκàλινδρïς* απÞ λÀπις λÀúïυλι*της ΑκκαδικÜς περιÞδïυ. ΦÛρει παρÀστα-

ση αγñνα ενÞς Üρωα µε úñα.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

ΑνÀγλυæη παρÀσταση Üρωα-θεïà πïυταυτÝúεται µε τïν ΓκιλγκαµÛς. ΑπÞ τï ανÀ-

κτïρï τïυ ΣαργκÞν Β .

1.4 Ã πïλιτισµÞς

Η θρησκεÝα. Σàµæωνα µε τις αντιλÜψεις τωνΣïυµερÝων κÀθε πÞλη ανÜκε σ’ Ûνα θεÞ. à θεÞς-πρïστÀτης της πÞλης κατïικïàσε στï µικρÞ ναÞστην κïρυæÜ ενÞς µεγÀλïυ ïικïδïµÜµατïς πïυÛµïιαúε µε âαθµιδωτÜ πυραµÝδα, τï úιγκïυρÀτ.Τï ιερÞ αυτÞ δεν Üταν µÞνï τÞπïς λατρεÝας καικατïικÝας τïυ θεïà αλλÀ παρÀλληλα κÛντρïπïλλñν Àλλων δραστηριïτÜτων, Þπως διïικητÜ-ριï, θησαυρïæυλÀκιï, απïθÜκη εµπïρευµÀτωνκ.À. Ùταν κÀπïια απÞ τις πÞλεις απïκτïàσε δà-ναµη µεγαλàτερη απÞ τις Àλλες, τÞτε πρïσπα-θïàσε να επιâÀλει και τη λατρεÝα τïυ δικïà τηςθεïà. Ãι αντιλÜψεις αυτÛς υιïθετÜθηκαν και απÞτα σηµιτικÀ æàλα πïυ κατÛκλυσαν τη Μεσïπï-ταµÝα µετÀ τïυς ΣïυµÛριïυς. ΑυτÞ απïδεικνàε-ται απÞ τï γεγïνÞς Þτι στην περÝïδï τïυ αρøαÝïυΒαâυλωνιακïà κρÀτïυς ï σηµαντικÞτερïς θεÞςÜταν ï Μαρντïàκ, ï θεÞς-πρïστÀτης της Βαâυ-λñνας και την επïøÜ των ΑσσυρÝων Üταν ï Ασ-σïàρ, ï πïλεµικÞς θεÞς-πρïστÀτης της ΝινευÝ.

ΑπÞ τις θρησκευτικÛς δïêασÝες των λαñν τηςΜεσïπïταµÝας σηµαντικÜ Üταν η αντÝληψη Þτι ηµïÝρα των ανθρñπων καθïρÝúεται απÞ τη θÛσητων αστÛρων στïν ïυρανÞ κατÀ την ñρα της γÛν-νησÜς τïυς, Þπως και η ιδÛα της τιµωρÝας των α-µαρτωλñν ανθρñπων απÞ τïυς θεïàς. Îτσι δια-τηρÜθηκε Ûντïνïς ï µàθïς τïυ Κατακλυσµïà στηµνܵη των λαñν της ΜεσïπïταµÝας. Ùλïι ïι Àν-θρωπïι, ακÞµα και ïι ηγεµÞνες, úητïàσαν µε τηµεσïλÀâηση των ιερÛων την εàνïια των θεñν.

Η γραæÜ. Ãι ΣïυµÛριïι την 4η øιλιετÝα π.Ì.πρñτïι øρησιµïπïÝησαν γραæÜ µε øαρακτÜρεςπïυ µïιÀúïυν µε σæÜνες. Η σæηνïειδÜς γραæÜ εÝ-ναι Ûνα επÝτευγµÀ τïυς, τï ïπïÝï υιïθÛτησαν στησυνÛøεια και Àλλïι λαïÝ της Εγγàς ΑνατïλÜς, Þ-πως ïι ΑκκÀδιïι, ïι ΕλαµÝτες, ïι ÌετταÝïι, ïι Ασσàριïι, ïι ΠÛρσες κ.À. Η γρα-æÜ αυτÜ απïκρυπτïγραæÜθηκε στις αρøÛς τïυ 19ïυ αιñνα απÞ τï ΓερµανÞGrotefend και τïν Íγγλï Rawlinson.

Ãι επιστܵες. Η ανÀγκη Àρδευσης και καλλιÛργειας των øωραæιñν ïδÜ-γησε σε εµπειρικÛς γνñσεις øωρïµετρÝας, γεωµετρÝας και αριθµητικÜς. Ãι

17

ΠÜλινη πινακÝδα πïυ æÛρει διïικητικÞκεݵενï γραµµÛνï µε στïιøεÝα µιας πρñι-µης σæηνïειδïàς γραæÜς. ΕÝναι æανερÞÞτι πïλλÀ στïιøεÝα δηλñνïυν τη διαµÞρ-æωση της σæηνïειδïàς απÞ την εêÛλιêη ι-δεïγραµµÀτων.

(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

ΛεπτïµÛρεια απÞ ανÀγλυæη διακÞσµησητïυ ανακτÞρïυ της ΝινευÝ

σα τη Βαâυλñνα, την πρñτη µεγαλïàπïλη της ι-στïρÝας. à ÌαµµïυραµπÝ κυâÛρνησε τï µεγÀλïκρÀτïς τïυ ως απÞλυτïς µïνÀρøης. Τï ïργÀνω-σε διïικητικÀ και παραøñρησε στïυς υπηκÞïυςτïυ νïµïθεσÝα3. ΑυτÜ την επïøÜ γρÀæτηκε καιτï πρñτï λïγïτεøνικÞ Ûργï, τï «Ûπïς τïυ Γκιλ-γκαµÛς». Την ακµÜ τïυ αρøαÝïυ ΒαâυλωνιακïàκρÀτïυς ακïλïàθησε περÝïδïς συνεøñν ταρα-øñν απÞ τï 16ï αι. π.Ì. µÛøρι τï 12ï αι. π.Ì., πïυïæεÝλïνται στις εισâïλÛς Àλλων λαñν, Þπως τωνÌετταÝων, των Κασσιτñν κ.À.

Ãι Ασσàριïι. Στα µÛσα τïυ 12ïυ αι. π.Ì. κυ-ριÀρøησε τελικÀ Ûνας λαÞς πïυ κατïικïàσε τις ï-ρεινÛς âÞρειες περιïøÛς της ΜεσïπïταµÝας, ïιΑσσàριïι. ΠρÞκειται για λαÞ σκληρïτρÀøηλï καιπïλεµικÞ. ΕπικρÀτησαν µÛøρι τα τÛλη τïυ 7ïυ αι.π.Ì. σ’ ïλÞκληρη τη ΜεσïπïταµÝα, επεκτεÝνï-ντας τις κατακτÜσεις τïυς ανατïλικÀ στην περιï-øÜ τïυ ΕλÀµ και δυτικÀ στη ΣυρÝα µÛøρι και τηνΑÝγυπτï. Στï απÞγειï της δàναµÜς τïυς Ûæθασαντïν 7ï αι. π.Ì., Þταν âασιλιÀς Üταν ï Ασσïυρ-µπανιπÀλ και πρωτεàïυσα τïυ κρÀτïυς η ΝινευÝ.

Τï ΝÛï ΒαâυλωνιακÞ κρÀτïς. Τï 612 π.Ì. ïιυπïτελεÝς λαïÝ êεσηκñθηκαν. Ãι Βαâυλñνιïι µεσυµµÀøïυς τïυς ΜÜδïυς – κατïÝκïυς τïυ Β.ΙρÀν – κατÛλαâαν τη ΝινευÝ και την κατÛστρε-ψαν. Πρωτεàïυσα τïυ νÛïυ Βαâυλωνιακïà κρÀ-τïυς Ûγινε πÀλι η Βαâυλñνα πïυ διακïσµÜθηκεµε µεγÀλα και εντυπωσιακÀ κτÜρια, Þπως «ïικρεµαστïÝ κÜπïι», Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα τïυαρøαÝïυ κÞσµïυ4. Σε µεγÀλη ακµÜ Ûæτασε τï Βα-âυλωνιακÞ κρÀτïς, Þταν âασιλιÀς τïυ Üταν ïΝαâïυøïδïνÞσïρ. ΑυτÞς επÛκτεινε την εêïυσÝατïυ µÛøρι τις ακτÛς της ΜεσïγεÝïυ, κυρÝευσε τηνΙερïυσαλܵ (587 π.Ì.) και Ûσυρε τïυς ΕâραÝïυςστη «âαâυλñνια αιøµαλωσÝα».

Η êÛνη κατÀκτηση. Τï 538 π.Ì. τï νÛï Βαâυ-λωνιακÞ κρÀτïς καταλàθηκε απÞ τïν Κàρï Β,τï âασιλιÀ των Περσñν. Îκτïτε ïλÞκληρη η Με-σïπïταµÝα απïτÛλεσε τµÜµα της περσικÜς αυτï-κρατïρÝας µÛøρι και την κατÀκτησÜ της απÞ τïΜ. ΑλÛêανδρï (330 π.Ì.).

16

3. Ãι νÞµïι τïυ ÌαµµïυραµπÝ

«Εγñ ï ÌαµµïυραµπÝ, εݵαι ï âα-σιλιÀς της δικαιïσàνης, στïν ïπïÝï ïΣαµÀς εµπιστεàθηκε τï νÞµï. Τα λÞ-για µïυ εÝναι διαταγÛς¯ ïι πρÀêεις µïυδεν Ûøïυν τις ÞµïιÛς τïυς¯ øωρÝς ση-µασÝα εÝναι µÞνï για τïυς ανÞητïυς...

ΕÀν Ûνας ευγενÜς âγÀλει τï µÀτιενÞς µÛλïυς της αριστïκρατÝας, νατïυ âγÀλïυν τï µÀτι.

ΕÀν Ûνας ευγενÜς σπÀσει τï κÞ-καλï ενÞς Àλλïυ ευγενïàς, να τïυσπÀσïυν τï κÞκαλï.

ΕÀν ï ταàρïς ενÞς ευγενïàς εÝναιæïνιÀς, και εÀν ïι αρøÛς της πÞλης Û-øïυν γνωστïπïιÜσει σε αυτÞν Þτι ïταàρïς τïυ εÝναι æïνιÀς, αλλÀ αυτÞςδεν κÀλυψε τα κÛρατα τïυ úñïυ ïàτετï Ûδεσε, εÀν αυτÞ τï úñï σκïτñσει Û-να µÛλïς της αριστïκρατÝας, τÞτε ï ευ-γενÜς θα πληρñσει µισÜ µνα* ασηµιïà.

(απïσπÀσµατα)

4. Η πÞλη της Βαâυλñνας

Îτσι, λïιπÞν, τειøÝστηκε η Βαâυ-λñνα πïυ εÝναι δàï τµÜµατα, γιατÝστη µÛση της περνÀει πïταµÞς, πïυïνïµÀúεται ΕυæρÀτης. Îρøεται απÞτην ΑρµενÝα, εÝναι µεγÀλïς, âαθàς, Û-øει ïρµητικÞ ρεàµα και εκâÀλλειστην ΕρυθρÀ θÀλασσα. ΑπÞ την κÀ-θε µεριÀ της πïλιτεÝας τï τεÝøïς, κÀ-νïντας µια γωνιÀ, æτÀνει ως την Þøθητïυ πïταµïà. ΑπÞ εκεÝ êεκινÀει ÀλλïτεÝøïς, απÞ ïπτÛς πλÝνθïυς, πïυ ακï-λïυθεÝ την Þøθη τïυ πïταµïà. Η πï-λιτεÝα Ûøει σπÝτια µε τρÝα και τÛσσεραπατñµατα και τη διασøÝúïυν ÝσιïιδρÞµïι, πïυ εÝναι παρÀλληλïι µε τïνπïταµÞ Ü εγκÀρσιïι. ΕκεÝ πïυ κατÛ-ληγε καθÛνας απÞ τïυς δρÞµïυς αυ-τïàς, στην êερïλιθιÀ κïντÀ στïν πï-ταµÞ, υπÜρøαν µικρÛς πàλες, Þσες καιτα δρïµÀκια. ×ταν µÀλιστα øÀλκινεςκαι Ûâγαúαν στï πïτÀµι.

ΗρÞδïτïς, Α, 180µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

øïυν σωθεÝ ïλÞγλυæα Ü ανÀγλυæα πïυ παρïυ-σιÀúïυν εικÞνες της καθηµερινÜς, ειρηνικÜς úωÜςτïυ πρñτïυ ιστïρικïà λαïà της ΜεσïπïταµÝας.ΑνÀµεσα στα Ûργα της τÛøνης, ιδιαÝτερη θÛση κα-τÛøïυν τα δηµιïυργܵατα της µικρïτεøνÝας καικυρÝως της σæραγιδïγλυæÝας*. Στις ανασκαæÛςÛøει âρεθεÝ µεγÀλïς αριθµÞς εêαιρετικÜς πïιÞτη-τας σæραγιδïκυλÝνδρων*, ïι ïπïÝïι επιπλÛïν εÝ-ναι σηµαντικïÝ διÞτι απïτελïàν πηγÜ πληρïæï-ριñν για τïυς λαïàς της περιïøÜς. ΣηµαντικÞ ρÞ-λï στη úωÜ των ΣïυµερÝων πρÛπει να εÝøε και ηµïυσικÜ. Σε αρκετÀ Ûργα τÛøνης Ûøïυν σωθεÝ πα-ραστÀσεις µïυσικñν ïργÀνων – Àρπας, σεÝ-στρων, τυµπÀνων –, ενñ αυθεντικÛς Àρπες âρÛ-θηκαν σε âασιλικïàς τÀæïυς.

19

1. Πïια εÝναι τα σηµαντικÞτερα επιτεàγµατα των ΣïυµερÝων και πïια η συµâïλÜτïυς στïν παγκÞσµιï πïλιτισµÞ;

2. Πïιες πληρïæïρÝες σøετικÀ µε τις αρøιτεκτïνικÛς γνñσεις των λαñν της Μεσï-πïταµÝας µπïρεÝτε να αντλÜσετε απÞ τα παραθÛµατα 2 και 4;

3. Πïιïι λÞγïι συνÛâαλαν στην ανÀπτυêη των επιστηµñν στη ΜεσïπïταµÝα;4. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη των απïσπασµÀτων τïυ κñδικα τïυ

ÌαµµïυραµπÝ (παρÀθεµα 3); Πñς κρÝνετε τïυς νÞµïυς αυτïàς σàµæωνα µε τιςσàγøρïνες αντιλÜψεις της ηθικÜς και τïυ δικαÝïυ;

5. Να κÀνετε Ûνα øρïνïλïγικÞ πÝνακα-σøεδιÀγραµµα της ιστïρικÜς πïρεÝας τωνλαñν της ΜεσïπïταµÝας απÞ τïυς πρïϊστïρικïàς øρÞνïυς µÛøρι την κατÀκτησητης øñρας απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï.

ΑνÀγλυæï απÞ τη ΝινευÝ. ΣκηνÜ κυνηγιïà: à Ûæιππïς âασιλιÀς σκïτñνει Ûνα λιïντÀρι.ÌαρακτηριστικÞ δεÝγµα ασσυριακÜς τÛøνης.

Πïυ σαν γυναÝκα πïυ γεννÀ µαÝ-νïνταν, καταλÀγιασαν......Ùταν πια Ûæτασε η Ûâδïµη ηµÛ-ρα,Ûâγαλα κι ελευθÛρωσα Ûν’ ÀσπρïπεριστÛρι.Τï περιστÛρι Ûæυγε, µα πÀλι πÝσωγàρισε......

Τï Îπïς τïυ ΓκÝλγκαµες,πινακÝδα ÌΙ

ΑπÞδïση Αàρα Ward,εκδ. ΙστÞς, 1994, σ. 133-138.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

θρησκευτικÛς δïêασÝες Üταν η αρøÜ ñστε ïι ιε-ρεÝς – µÀγïι – να ασøïληθïàν µε την αστρïλïγÝακαι στη συνÛøεια µε την αστρïνïµÝα. ΜελÛτησαντις æÀσεις της σελÜνης, øñρισαν τï Ûτïς σε δñδε-κα σεληνιακïàς µÜνες και τï µÜνα σε τÛσσερις ε-âδïµÀδες. ∆ιαÝρεσαν τïν ηµερÜσιï øρÞνï σε ñ-ρες µε τη øρÜση τïυ ηλιακïà ρïλïγιïà και πρïσ-διÞρισαν πïλλÛς εκλεÝψεις τïυ Üλιïυ και της σε-λÜνης. Η µεσïλÀâηση των ιερÛων στïυς θεïàςγια την αντιµετñπιση των ασθενειñν συνÛâαλεστην ανÀπτυêη πρακτικñν γνñσεων æαρµακευ-τικÜς και ιατρικÜς.

Η νïµïθεσÝα. Ãι νÞµïι τïυ ÌαµµïυραµπÝ πïυεÝøαν δεøθεÝ την επÝδραση σïυµερικñν νÞµων, α-æïρïàσαν τις ïικïγενειακÛς σøÛσεις, τις γεωργι-κÛς εργασÝες, τη στρατιωτικÜ ïργÀνωση και τï ε-µπÞριï. Απïτελïàν την πρñτη πρïσπÀθεια κωδι-κïπïÝησης Àγραæïυ δικαÝïυ και σταθµÞ στηνïργÀνωση της κïινωνικÜς úωÜς. Σñθηκαν µÛøριτις ηµÛρες µας øαραγµÛνïι σε µια στÜλη πïυ σÜ-µερα âρÝσκεται στï µïυσεÝï τïυ Λïàâρïυ. (âλ.εικ., σ. 15)

Τα γρÀµµατα. Τï σηµαντικÞτερï λïγïτεøνικÞÛργï Üταν τï επικÞ πïÝηµα «ΓκιλγκαµÛς». ∆ιερευ-νÀ τη σηµασÝα της úωÜς και τïυ θανÀτïυ, εκæρÀ-úει τïυς æÞâïυς και τις æιλïδïêÝες τïυ ανθρñπïυκαι πρïâÀλλει τη δàναµη της νÞησης και τïυ πï-λιτισµïà. ΑπÞ τη µεσïπïταµιακÜ λïγïτεøνÝα δια-τηρÜθηκαν σε πïιητικÜ µïρæÜ µàθïι πïυ αναæÛ-ρïνται στη ∆ηµιïυργÝα και τïν ΚατακλυσµÞ5.

Ãι τÛøνες. Αν και Ûλειπε η πÛτρα απÞ τη Με-σïπïταµÝα, ïι λαïÝ πïυ την κατïÝκησαν κατα-σκεàασαν απÞ πλÝνθïυς µεγÀλα ïικïδïµÜµατα,ναïàς, ανÀκτïρα, τεÝøη. ΕêαÝρεση απïτελïàν ïιασσυριακÛς κατασκευÛς πïυ Üταν απÞ πÛτρα.ΦαÝνεται Þτι σøεδÝαúαν µε ακρÝâεια τα κτÜριαπριν απÞ την εκτÛλεση των εργασιñν. ΑπÞ τα ασ-συριακÀ ανÀκτïρα, πïυ διατηρÜθηκαν καλàτε-ρα, æαÝνεται Þτι ïι επιæÀνειÛς τïυς Üταν διακï-σµηµÛνες µε úωγραæιστÛς και ανÀγλυæες παρα-στÀσεις πïυ πρÞâαλλαν τïν πïλεµικÞ øαρακτÜ-ρα τïυ λαïà. ΑντÝθετα, στα σïυµερικÀ Ûργα Û-

18

5. Τï Ûπïς τïυ ΓκιλγκαµÛςà κατακλυσµÞς

.....Íντρα τïυ ΣïυρïυππÀκ, γιε τïυÃàµπαρ-Τïàτïυ,ΓκρÛµισε τï σπÝτι σïυ, σκÀρωσ’Ûνα καρÀâι,Τα υπÀρøïντÀ σïυ Àæησε και τηúωÜ κυνÜγησε,ΑρνÜσïυ τ’ αγαθÀ και τις úωÛςµïνÀøα πλασµÀτων πÀρε.Τïυ καραâιïà πïυ θα σκαρñσειςΝα ’øïυν ïι διαστÀσεις συµµε-τρÝα,.....Σαν øÀραúε η αυγÜ,à κÞσµïς γàρω µïυ µαúεàτηκε.à µαραγκÞς Ûæερε τï τσεκïàριτïυΚι ï µÀστïρας τïυ καλαµιïà τηνπÛτραÃι Àντρες........Τα παιδιÀ κïυâÀλησαν την πÝσ-σα,Ãι αδàναµïι Þ,τι Àλλα øρειαúÞ-ταν.Την πÛµπτη µÛρα τï σøܵα τïυ Û-æτιασα.....Ùτ’ εÝøα απÀνω æÞρτωσα,Ùτ’ ασܵι εÝøα πÀνω τï æÞρτω-σα,Ùτι øρυσÀæι εÝøα πÀνω τï æÞρ-τωσα,Ùσα εÝøα úωντανÀ πÀνω τα æÞρ-τωσα,Ùλη την ïικïγÛνεια, τïυς συγγε-νεÝς Ûâαλα στï καρÀâι,Τα úñα των αγρñν, τ’ αγρݵιατων âïυνñνκαι τïυς τεøνÝτες Þλïυς......Îêι µÛρες και εæτÀ νàøτεςΦυσÀ ï αÛρας της πληµµàρας κιη θàελλα τη γη σαρñνει.Σαν Ûæτασε η Ûâδïµη ηµÛραΗ θàελλα και η πληµµàρα,

µεÝï, η øερσÞνησïς τïυ ΣινÀ, µÛσω της ïπïÝας ε-êασæαλιúÞταν η επαæÜ µε τïυς Àλλïυς λαïàς τηςΕγγàς ΑνατïλÜς. ΤαυτÞøρïνα Þµως απïτελïàσεκαι τη δÝïδï των εισâïλÛων πρïς την ΑÝγυπτï.

2.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Η úωÜ στην ΑÝγυπτï Üταν Àµε-σα συνδεδεµÛνη µε τï ΝεÝλï και τις πληµµàρεςτïυ2. Η Àρδευση των øωραæιñν και η συντÜρησητων αυλακιñν Üταν µια επÝπïνη και συνεøÜς ερ-γασÝα πïυ δÝδαêε τη συνεργασÝα στïυς κατïÝ-κïυς, αλλÀ δηµιïυργïàσε και την ανÀγκη της ε-πÝâλεψης τïυ κρÀτïυς. Στη γÞνιµη απÞ τïν πïτα-µÞ αιγυπτιακÜ γη καλλιεργïàνταν εκτÞς απÞ τïσιτÀρι και τï κριθÀρι, τï λινÀρι, τα ïπωρïæÞραδÛνδρα και τα κηπευτικÀ. Ãι Αιγàπτιïι στις Þ-øθες τïυ ΝεÝλïυ µÀúευαν πÀπυρïυς και λωτïàς.Σε επÝπεδï ïικïγενειακÜς παραγωγÜς κατασκεà-αúαν Ûνα εÝδïς µπÝρας απÞ τη úàµωση κριθαρÛνι-ïυ ψωµιïà. ΑσøïλÜθηκαν µε την κτηνïτρïæÝααλλÀ και τï ψÀρεµα στα νερÀ τïυ πïταµïà. ΗâÀση της ïικïνïµÝας στην ΑÝγυπτï Üταν η γεωρ-γÝα. Η συστηµατικÜ ïργÀνωσÜ της Üταν κÀτω α-πÞ την Àµεση επÝâλεψη τïυ κρÀτïυς, δηλαδÜ τïυ

21

1. Η σηµασÝα τïυ ΝεÝλïυ για τïυς Αιγàπτιïυς

à ΝεÝλïς δεν κïµÝúει µÞνïντï νερÞ. Η πληµµàρα æτÀνει æïρ-τωµÛνη µε λÀσπη πïυ απïσπÀταικυρÝως απÞ τα ηæαιστειïγενÜ øñ-µατα της Íνω ΑâυσσηνÝας. ΣτηνΑÝγυπτï, η πιï αργïκàλιστη πï-ρεÝα τïυ πïταµïà ευνïεÝ την πρÞ-σøωση στα øωρÀæια πïυ σκεπÀ-úει τÞτε. ΑυτÞ πïυ συνθÛτει τïà-τï τï τÞσï εàæïρï Ûδαæïς τηςΑιγàπτïυ, πïυ επιτρÛπει σܵεραδàï Ü τρεις σïδειÛς τïν øρÞνï, εÝ-ναι αυτÜ η λÀσπη, συµπληρωµÛνηµε τï æυλλÞøωµα. ΚαταλαâαÝ-νïυµε τï γιατÝ ïι Αιγàπτιïι, âλÛ-πïντας αυτÜ την πληµµàρα, πïυτïυς æÛρνει συγøρÞνως νερÞ καιøñµα, την Ûκαναν θεÞ, τïν ÌαπÝ,και συνÛθεσαν àµνïυς πρïς τιµÜντïυ: «ÌαÝρε ÌαπÝ, âγες σε τïàτητη γη και æτÀσε για να δñσεις τηúωÜ στην ΑÝγυπτï¯ εσà πïυ κρà-âεις τïν ερøïµÞ σïυ µες στα σκï-τÀδια [ïι Αιγàπτιïι δεν γνñριúαντις πηγÛς τïυ ΝεÝλïυ]... Κàµα πïυαπλñνεται πÀνω στα περιâÞλια... για να δñσει τη úωÜ σ’ Þλïυς Þ-σïυς διψïàν. ΑπÞ τη στιγµÜ πïυυψñνεται, η γη æωνÀúει απÞ α-γαλλÝαση, øαÝρεται κÀθε κïιλÝα,κÀθε ñµïς σαλεàει απÞ τï γÛλιï,κÀθε δÞντι αλÛθει...».

Jean Vercoutter, Η αρøαÝα ΑÝγυ-πτïς, µετ. ΑριστÛα ΠαρÝση, εκδ.Μ. ΚαρδαµÝτσα, 1994, σ. 22-23.

ΤïιøïγραæÝα απÞ ταæικÞ ναÞ τηςΘÜâας. à κÀτïøïς τïυ τÀæïυ απει-κïνÝúεται να κυνηγÀει στα Ûλη, συ-νïδευÞµενïς απÞ τη σàúυγÞ τïυκαι την κÞρη τïυ. Στï κυνÜγι συµ-µετÛøει και η γÀτα τïυ, η ïπïÝα επι-τÝθεται στα πïυλιÀ.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

2.1 Η øñρα

ΑÝγυπτïς ïνïµαúÞταν απÞ τïυς αρøαÝïυςÎλληνες τï âïρειïανατïλικÞ τµÜµα της Αæρι-κÜς, τï ïπïÝï διαρρÛει ï πïταµÞς ΝεÝλïς. ΤησπïυδαιÞτητα τïυ πïταµïà για τη øñρα και τïλαÞ της επισηµαÝνει ï ιστïρικÞς ΗρÞδïτïς, ÞταναπïκαλεÝ την ΑÝγυπτï δñρï τïυ ΝεÝλïυ. ΠρÞκει-ται στην πραγµατικÞτητα για µια λωρÝδα πρÀσι-νïυ πïυ δηµιïυργεÝ ï ΝεÝλïς απÞ τις πηγÛς τïυστα Þρη της ΑιθιïπÝας µÛøρι και τις εκâïλÛς σταâÞρεια της øñρας, Þπïυ διακλαδÝúεται σε παρα-πïτÀµïυς και δηµιïυργεÝ Ûνα δÛλτα µεγÀλης Û-κτασης. ΠÛρα απ’ αυτÜ τη λωρÝδα απλñνïνται ε-κτÀσεις ερܵïυ, η ΛιâυκÜ στα δυτικÀ και στα α-νατïλικÀ η Ûρηµïς πïυ æτÀνει µÛøρι τïν κÞλπïτïυ ΣινÀ και την ΕρυθρÀ θÀλασσα. Η Àγïνη αυ-τÜ øñρα δεν θα εÝøε εêελιøθεÝ, εÀν κατÀ τη διÀρ-κεια τïυ καλïκαιριïà ï ΝεÝλïς δεν πληµµàριúεκαι µετÀ την απïµÀκρυνση των νερñν τïυ δεν À-æηνε Ûνα στρñµα λÀσπης πïυ Ûκανε τη γη εàæï-

ρη1. Στα νÞτια της øñρας υπÜρøαν µÞνï Þγκïι âρÀøων, τα δÀση σπÀνιúαν καιγι’ αυτÞ Ûλειπε η êυλεÝα. Ãι Þøθες τïυ ΝεÝλïυ Üταν γεµÀτες απÞ καλÀµια, λω-τïàς και πÀπυρïυς, Þπïυ æñλιαúε πλÜθïς πïυλιñν. Η øñρα γεωγραæικÀ Ü-ταν øωρισµÛνη σε δàï τµÜµατα: τï νÞτιï και ïρεινÞ απïτελïàσε η Íνω ΑÝγυ-πτïς και τï âÞρειï µε τï ∆Ûλτα τïυ ΝεÝλïυ, πïυ âρÛøεται απÞ τη ΜεσÞγειïθÀλασσα, η ΚÀτω ΑÝγυπτïς. Στï τµÜµα αυτÞ εντïπÝúεται τï πιï ευÀλωτï ση-

20

2. Η ΑÝγυπτïς

Στην ΑÝγυπτï, Þπως και στη ΜεσïπïταµÝα, καθïριστικÞς παρÀγïντας για την ïρ-γÀνωση της úωÜς και την εêÛλιêη τïυ πïλιτισµïà Üταν η Àρδευση µεγÀλων εκτÀσεωνγης απÞ Ûναν πïταµÞ, τï ΝεÝλï. ΑνÀλïγες ïικïνïµικÛς συνθÜκες µε τï øñρï της Με-σïπïταµÝας συνετÛλεσαν στη συγκρÞτηση ιεραρøηµÛνης κïινωνÝας, στην κïρυæÜ τηςïπïÝας âρισκÞταν ï æαραñ. Τα επιτεàγµατα τïυ æÝλεργïυ αιγυπτιακïà λαïà εκæρÀ-úïυν την υπïταγÜ στï æαραñ, ï ïπïÝïς απïτελεÝ ενσÀρκωση τïυ θεïà στη γη. Ãι ιε-ρεÝς και ïι κρατικïÝ υπÀλληλïι υπακïàïυν στις επιθυµÝες τïυ και επιâÀλλïυν τη θÛ-λησÜ τïυ στï λαÞ.

Η «µετÀ θÀνατïν úωÜ» απïτελεÝ κυρÝαρøη θρησκευτικÜ πÝστη και επηρεÀúει σεµεγÀλï âαθµÞ την ανÀπτυêη των επιστηµñν και των τεøνñν στην ΑÝγυπτï.

Η αρøαÝα ΑÝγυπτïς

τες, πïυ εργÀúïνταν σκληρÀ για τï µεγαλεÝï τïυæαραñ. Ãι δïàλïι, τÛλïς, πρïÛρøïνταν απÞ τïυςπïλÛµïυς Ü αγïρÀúïνταν απÞ τïυς εµπÞρïυς. Υ-πÜρøαν ιδιωτικïÝ δïàλïι, πïυ σπανÝως êεπερνïà-σαν τïυς δàï σε κÀθε ïικïγÛνεια και κρατικïÝ,πïυ ανÜκαν στï æαραñ και εργÀúïνταν στακρατικÀ εργαστÜρια, στïυς ναïàς, στα ïρυøεÝα,τα λατïµεÝα κ.À. ΩστÞσï, στην ιεραρøηµÛνη αιγυ-πτιακÜ κïινωνÝα διακρÝνïυµε κÀπïια κïινωνικÜευελιêÝα. ΙδιαÝτερα στην περÝïδï τïυ ΝÛïυ Βασι-λεÝïυ, τï σàστηµα των κïινωνικñν τÀêεων δεν Ü-ταν αυστηρÀ κλειστÞ, αæïà, Ûστω και σε περιïρι-σµÛνη κλݵακα, υπÜρøε η δυνατÞτητα µεταπÜδη-σης απÞ τη µια τÀêη στην Àλλη. ΕÝναι γνωστÞ ÞτιÀνθρωπïι ταπεινÜς κïινωνικÜς πρïÛλευσης Û-æτασαν να καταλÀâïυν σηµαντικÀ αêιñµατα καιÛπαιêαν σπïυδαÝï ρÞλï στην επïøÜ τïυς.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Η ïργÀνωση τïυ κρÀ-τïυς απÞ τις αρøÛς Üδη της 3ης øιλιετÝας π.Ì. âα-σιúÞταν στην ιδÛα της θεïπïÝησης τïυ æαραñ. ÃρÞλïς της θρησκεÝας στη úωÜ των ΑιγυπτÝων, Þ-πως Àλλωστε και στη úωÜ των λαñν της Μεσïπï-ταµÝας, Üταν καθïριστικÞς. ΠλÜθïς επιγραæñναναæÛρïυν τï æαραñ ως θεÞ, ενñ υπÀρøïυν καικεݵενα πïυ τïν αντιµετñπιúαν ως Àνθρωπï. ΣεκαµÝα περÝπτωση δεν µεÝωναν Þµως τη θεϊκÜ τïυυπÞσταση, δεδïµÛνïυ Þτι ïι θεïÝ παρïυσιÀúï-νταν µε ανθρñπινες ιδιÞτητες στïυς αιγυπτια-κïàς µàθïυς. Η ïργÀνωση τïυ κρÀτïυς εÝøε øα-ρακτÜρα θεïκρατικÞ*.

2.3 Η ιστïρÝα

Η πρïϊστïρÝα. Η πρïÛλευση των πρñτων κα-τïÝκων της Αιγàπτïυ εÝναι Àγνωστη και καµÝα ε-πιστηµïνικÜ απÀντηση σε Þ,τι αæïρÀ την κατα-γωγÜ τïυς δεν εÝναι πειστικÜ. ΠρÞκειται µÀλλïνγια λαïàς διαæïρετικÜς πρïÛλευσης. Τα πρωιµÞ-τερα δεÝγµατα ïργανωµÛνης úωÜς στην ΑÝγυπτïανÀγïνται στα τÛλη της 5ης øιλιετÝας π.Ì. ΕÝναιïικισµïÝ νεïλιθικïà øαρακτÜρα, των ïπïÝων ïικÀτïικïι ασøïλÜθηκαν µε την καλλιÛργεια της

23

¥àλινα ταæικÀ ïµïιñµατα. Τα Ûâαúανστïυς τÀæïυς για να διευκïλàνïυν τηµεταθανÀτια úωÜ τïυ νεκρïà. õïÝωµαγεωργïà πïυ ïργñνει (επÀνω).õïÝωµα σιταπïθÜκης (κÀτω).(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

ΑναπαρÀσταση τïιøïγραæÝας πïυ απει-κïνÝúει εργασÝες θερισµïà. ΑπÞ τÀæïτης ΘÜâας.

æαραñ. ΒασιλικïÝ υπÀλληλïι παρακïλïυθïàσαντις γεωργικÛς εργασÝες και συγκÛντρωναν απÞ τησυγκïµιδÜ τï πïσïστÞ πïυ ανÜκε στï æαραñ.

à λαÞς εργαúÞταν παρÀλληλα στην ïικïδÞ-µηση των µεγÀλων Ûργων, ναñν, ανακτÞρων,ταæικñν µνηµεÝων τα ïπïÝα κατασκεàαúαν ïιæαραñ. ΜεγÀλïς αριθµÞς ειδικευµÛνων τεøνι-τñν, µεταλλïυργñν, êυλïυργñν, κεραµïπïιñν,ναυπηγñν, αρøιτεκτÞνων κ.À., κατασκεàαúε πïι-κÝλα πρïϊÞντα για µια εêελιγµÛνη κïινωνÝα. Αρ-κετïÝ τεøνÝτες εργÀúïνταν σε ιδιωτικÀ εργαστÜ-ρια, ïι περισσÞτερïι Þµως και ïι καλàτερïι εργÀ-úïνταν στα ανακτïρικÀ εργαστÜρια, διÞτι ï κà-ριïς Þγκïς της âιïτεøνικÜς παραγωγÜς, Þπως καιτïυ εµπïρÝïυ, Üταν ελεγøÞµενïς απÞ τï æαραñ.Τï εµπÞριï âασιúÞταν στην εêαγωγÜ τïυ πλεï-νÀσµατïς των παραγÞµενων στην ΑÝγυπτï αγα-θñν, Þπως δηµητριακñν, παπàρïυ, Ü πρñτων υ-λñν, Þπως øρυσïà, και στην εισαγωγÜ υλñν πïυÛλειπαν απÞ τη øñρα, Þπως êυλεÝας, øαλκïà, αρ-γàρïυ κ.À. Η παρïøÜ υπηρεσιñν Üταν Ûνας Àλ-λïς ïικïνïµικÞς τïµÛας πïυ απασøïλïàσε αρκε-τÀ µεγÀλï αριθµÞ πïλιτñν. Η διïÝκηση εÝøε ανÀ-γκη απÞ µïρæωµÛνïυς πïλÝτες και µε ειδικÛςγνñσεις: ïι ιερεÝς για την κÀλυψη των αναγκñν ε-νÞς θεïκρατικïà κρÀτïυς, ïι γραæεÝς, πïυ γνñ-ριúαν τη δàσκïλη ιερïγλυæικÜ γραæÜ για τη λει-τïυργÝα της κρατικÜς µηøανÜς και ïι επαγγελµα-τÝες στρατιωτικïÝ για τη διατÜρηση και την ανÀ-

πτυêη της αυτïκρατïρÝας, συνÛâαλαν Þλïι στην καλàτερη ïργÀνωση και λει-τïυργÝα τïυ κρÀτïυς.

Η κïινωνÝα. Η συµµετïøÜ των ΑιγυπτÝων στην παραγωγικÜ διαδικασÝαεÝøε τις συνÛπειÛς της στη διÀρθρωση της κïινωνÝας. Στην κïρυæÜ âρισκÞτανï æαραñ, ï ïπïÝïς ενσÀρκωνε τïν επÝγειï θεÞ αλλÀ και τï κρÀτïς. Σ’ αυτÞν ïλαÞς εναπÞθετε τις ελπÝδες τïυ για την επιτυøÝα των συλλïγικñν τïυ πρï-σπαθειñν. ×ταν απρïσπÛλαστïς και η θÛλησÜ τïυ απïτελïàσε νÞµï για τïυςυπηκÞïυς. Στην κïινωνικÜ ιεραρøÝα κÀτω απ’ αυτÞν âρÝσκïνταν ïι ιερεÝς, ïιανñτατïι κρατικïÝ υπÀλληλïι και ïι γραæεÝς πïυ συγκρïτïàσαν την τÀêητων ισøυρñν. ΙδιαÝτερη κïινωνικÜ ïµÀδα απïτελïàσαν ïι επαγγελµατÝεςστρατιωτικïÝ, πïυ κληρïνïµïàσαν τï επÀγγελµα και στïυς ïπïÝïυς ï æαραñπαραøωρïàσε εκτÀσεις γης για καλλιÛργεια. Τï µεγαλàτερï Þµως µÛρïς τηςαιγυπτιακÜς κïινωνÝας απïτελïàσαν ïι ελεàθερïι πïλÝτες, γεωργïÝ Ü τεøνÝ-

22

2. Ãι πληµµàρες τïυ ΝεÝλïυ

ΜερικïÝ Îλληνες θÛλïνταςνα æανïàν Ûêυπνïι Ûδωσαν τρειςεêηγÜσεις για τις πληµµàρες τïυΝεÝλïυ. Με τις δàï απÞ τις εêη-γÜσεις αυτÛς δεν αêÝúει ïàτε ναασøïληθεÝ κανεÝς παρÀ µÞνï γιανα τις αναæÛρει. Η πρñτη εÝναι Þ-τι τα µελτÛµια εÝναι η αιτÝα πïυπληµµυρÝúει ï πïταµÞς, γιατÝ ε-µπïδÝúïυν τï ΝεÝλï να øàνεταιστη θÀλασσα. ΑλλÀ πïλλÛς æï-ρÛς µελτÛµια δεν εæàσηêαν και ïΝεÝλïς κÀνει πÀντα τα Ýδια...

Η δεàτερη εêÜγηση, ακÞµαλιγÞτερï λïγικÜ απÞ την πρïη-γïàµενη και πιï æανταστικÜ, πïυλÛει ï λÞγïς, εÝναι Þτι ï ΝεÝλïς τακÀνει αυτÀ επειδÜ πηγÀúει απ’ευθεÝας απÞ τïν ΩκεανÞ πïυ πε-ριâÀλλει ïλÞκληρη τη γη.

Η τρÝτη εêÜγηση εÝναι η πιïαληθïæανÜς, αλλÀ και εκεÝνηπïυ απÛøει περισσÞτερï απÞ τηναλÜθεια. ΛÛει, δηλαδÜ, øωρÝς ïà-τε αυτÜ να δÝνει λàση, Þτι ï ΝεÝ-λïς πρïÛρøεται απÞ øιÞνια πïυλειñνïυν.

ΗρÞδïτïς, Β, 20-22µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

σÞτερïι ηγεµÞνες Üταν πρïικισµÛνïι µε διïικητι-κÛς ικανÞτητες και εÝøαν ανïικτïàς πνευµατι-κïàς ïρÝúïντες. ΕνÛπνευσαν στïυς υπηκÞïυςτïυς την κατασκευÜ αρøιτεκτïνικñν και εγγειï-âελτιωτικñν Ûργων. Ακïλïàθησε, ωστÞσï, µιαµεταâατικÜ περÝïδïς περÝπïυ δàï αιñνων, στηδιÀρκεια της ïπïÝας η ΑÝγυπτïς στï µεγαλàτερïµÛρïς της κατακτÜθηκε απÞ Ûναν ασιατικÞ, νï-µαδικÞ λαÞ, τïυς Υêñς. Η διακυâÛρνησÜ τïυς, Þ-πως æαÝνεται, δεν στρÀæηκε εναντÝïν τïυ αιγυ-πτιακïà τρÞπïυ úωÜς, καθñς δεν Ûκαναν καµÝααπÞπειρα να εêαλεÝψïυν τις θρησκευτικÛς δïêα-σÝες και τις αιγυπτιακÛς παραδÞσεις. Ãι τελευταÝ-ïι ηγεµÞνες των Υêñς επÛâαλαν αυστηρÜ διακυ-âÛρνηση αιγυπτιακïà øαρακτÜρα. Îæεραν τïâασιλικÞ τÝτλï της Íνω και ΚÀτω Αιγàπτïυ καιÝσως Üρθαν σε επιµειêÝα µε τïν αιγυπτιακÞ âασι-λικÞ ïÝκï των Θηâñν. ΑνÛπτυêαν καλÛς σøÛσειςµε τïυς λαïàς της ΜεσïπïταµÝας και τïυς ΚρÜ-τες. ΠιθανÞτατα, την επïøÜ αυτÜ ïι Αιγàπτιïιγνñρισαν απÞ τïυς Υêñς τï πïλεµικÞ Àρµα, Þ-πως υπïδεικνàει η ευρεÝα διÀδïση και øρÜση τïυκατÀ την επÞµενη περÝïδï.

Τï ΝÛï ΒασÝλειï (1540-1075 π.Ì.) µε πρω-τεàïυσα τη ΘÜâα. Ãι ηγεµÞνες της ΘÜâας κα-τÞρθωσαν να εκδιñêïυν τïυς Υêñς και ÝδρυσανισøυρÛς δυναστεÝες µε σηµαντικïàς æαραñ. ΤηνπερÝïδï αυτÜ ïι εêωτερικïÝ πÞλεµïι αàêησαν τïν πλïàτï της Αιγàπτïυ. ΣταøρÞνια της âασιλεÝας ενÞς ισøυρïà æαραñ, τïυ Τïàθµωσι Γ (15ïς αι. π.Ì.), ηαιγυπτιακÜ κυριαρøÝα επεκτÀθηκε πρïς âïρρÀ στην ΑσÝα µÛøρι τη ΣυρÝα. ÃιλαïÝ της ΜεσïπïταµÝας και ïι ÌετταÝïι Ûστελναν æÞρïυς υπïτÛλειας ανα-γνωρÝúïντας την αιγυπτιακÜ κυριαρøÝα στη ΣυρÝα. Τα τελευταÝα øρÞνια τηςâασιλεÝας τïυ Τïàθµωσι Γ, ïι Αιγàπτιïι επεêÛτειναν τα σàνïρÀ τïυς καιπρïς τα νÞτια. Η ανñτερη στρατιωτικÜ ïργÀνωση και ï ïπλισµÞς, πïυ âασι-úÞταν στη øρÜση τïυ αλÞγïυ και στα πïλεµικÀ Àρµατα, επÛâαλαν την ειρÜνηστï νÞτï µε στÞøï την πρïστασÝα των øρυσïæÞρων περιïøñν. Τï 14ï αι.π.Ì., ï æαραñ Ακενατñν θÛλησε να πρïøωρÜσει σε θρησκευτικÛς µεταρρυθ-µÝσεις επιâÀλλïντας τï µïνïθεϊσµÞ, τη λατρεÝα τïυ θεïà ×λιïυ. ΕπρÞκειτïÞµως για πρïσπÀθεια πïυ δεν Ûæερε απïτÛλεσµα. ΥπÀρøïυν µαρτυρÝες Þτι ïιαπλïÝ Àνθρωπïι δεν εÝøαν εγκαταλεÝψει τις παλαιÛς θεÞτητες. Τï 13ï αι. π.Ì.,κυâÛρνησε ï ΡαµσÜς Β, τïν ïπïÝï ïι αιγυπτιïλÞγïι απïκÀλεσαν ΜÛγα, διÞτιστη διÀρκεια της µακρÞøρïνης âασιλεÝας τïυ σηµειñθηκε ïικïδïµικÜ Àνθη-

25

ΜερικÜ Àπïψη τïυ ναïà τïυ ͵µωνα-Ρα στï Λïàêïρ (1417-1379 π.Ì.)

γης, τï κυνÜγι και τï ψÀρεµα. Την 4η øιλιετÝαπ.Ì. ïι ïικισµïÝ στην κïιλÀδα τïυ ΝεÝλïυ πληθαÝ-νïυν, ïι κÀτïικïÝ τïυς γνωρÝúïυν τη øρÜση τωνµετÀλλων και καλλιεργïàν συστηµατικÀ τη γη.×ταν øωρισµÛνïι σε æυλÛς πïυ η καθεµιÀ Ûøει τïδικÞ της ηγεµÞνα και πρïστÀτη, Ûνα θεïπïιηµÛνïúñï, æυτÞ Ü αντικεݵενï. Ãι συνεøεÝς συγκρïàσειςανÀµεσα στις æυλÛς καταλÜγïυν στη συνÛνωσÜτïυς σε δàï âασÝλεια, της Íνω και της ΚÀτω Αι-γàπτïυ. Η περÝïδïς αυτÜ, πïυ ïνïµÀúεται πρï-δυναστικÜ, τελειñνει περÝπïυ στις αρøÛς της 3ηςøιλιετÝας π.Ì., Þταν ï ηγεµÞνας της Íνω Αιγà-πτïυ, γνωστÞς στην παρÀδïση µε τï Þνïµα ΜÜ-νης, Ûνωσε τα δàï âασÝλεια σε Ûνα µε πρωτεàïυ-σα τη ΜÛµæιδα, στï νÞτιï Àκρï τïυ ∆Ûλτα.

Îκτïτε αρøÝúει η ιστïρÝα της αρøαÝας Αιγà-πτïυ, η ïπïÝα διακρÝνεται σε τρεις µεγÀλες πε-ριÞδïυς, ενñ τριανταµÝα δυναστεÝες κυριÀρøη-σαν µÛøρι την κατÀληψη της øñρας απÞ τï Μ. Α-λÛêανδρï.

Τï ΑρøαÝï ΒασÝλειï (περ. 3000-2000 π.Ì.)µε πρωτεàïυσα τη ΜÛµæιδα. Την περÝïδï αυτÜïι Αιγàπτιïι επεκτεÝνïυν τις κατακτÜσεις τïυς σεγειτïνικÛς περιïøÛς µε στÞøï την απÞκτηση µε-τÀλλων. Στα νÞτια καταλαµâÀνïυν τη ΝïυâÝα(σηµ. ΣïυδÀν), πïυ εÝøε κïιτÀσµατα øρυσïà, καιστα ανατïλικÀ την πλïàσια σε øαλκÞ øερσÞνησïτïυ ΣινÀ. Την επïøÜ της ακµÜς τïυ ΑρøαÝïυ Βα-σιλεÝïυ κατασκευÀστηκαν µεγÀλα ïικïδïµÜµα-τα, Þπως ναïÝ, ανÀκτïρα και ïι µεγÀλες πυραµÝ-δες στη ΓκÝúα3. Στï τÛλïς αυτÜς της περιÞδïυ ση-µειñθηκε κρÝση πïυ ïæεÝλεται στην εêασθÛνισητης κεντρικÜς εêïυσÝας και στην αàêηση της δà-ναµης ïρισµÛνων τïπικñν διïικητñν. Θρησκευ-τικÛς Ûριδες αλλÀ και πïλιτικÛς ταραøÛς εÝøαν ωςαπïτÛλεσµα τη âελτÝωση της úωÜς των øωρικñνκαι των ευγενñν.

Τï ΜÛσï ΒασÝλειï (περ. 2000-1540 π.Ì.) µεπρωτεàïυσα τη ΘÜâα στην Íνω ΑÝγυπτï. Τïυςπρñτïυς αιñνες αυτÜς της περιÞδïυ τï κρÀτïςαναδιïργανñθηκε και επιøειρÜθηκαν εκστρατεÝ-ες στη ΝïυâÝα, τη Λιâàη και τη ΣυρÝα. Ãι περισ-

24

3. Ãι εργασÝες για την κατασκευÜ της πυραµÝδας τïυ ÌÛïπïς

Ùσï âασÝλευε ï ΡαµψÝνιτïς υ-πÜρøε µεγÀλη ευνïµÝα σ’ ïλÞκληρητην ΑÝγυπτï και µεγÀλη ευηµερÝα.ΜετÀ Þµως, Þπως µïυ εÝπαν ïι ιερεÝς,Þταν âασÝλευε ï ÌÛïψ, τïυς πρïκÀ-λεσε κÀθε εÝδïυς δυστυøÝες. ÎκλεισεÞλïυς τïυς ναïàς κι Ûτσι εµπÞδισετïυς ΑιγυπτÝïυς να κÀνïυν τις θυ-σÝες τïυς. Úστερα Ûâαλε Þλïυς τïυςΑιγυπτÝïυς να δïυλεàïυν γι’ αυτÞν.Íλλïι Ûσερναν ïγκÞλιθïυς απÞ ταλατïµεÝα πïυ âρÝσκïνταν στï ÞρïςΑρÀâιï µÛøρι τï ΝεÝλï. Ãι ïγκÞλιθïιµεταæÛρïνταν στïν πïταµÞ πÀνω σεâÀρκες. ΑπÞ εκεÝ Àλλïι τïυς παρα-λÀµâαναν και τïυς Ûσερναν πρïς τïΛιâυκÞ λεγÞµενï Þρïς. ΕργÀúïντανεκατÞ øιλιÀδες Àνθρωπïι σε âÀρδιες,τρεις µÜνες η καθεµιÀ. ÌρειÀστηκανδÛκα øρÞνια σκληρÜς δïυλειÀς τïυλαïà για να κατασκευαστεÝ ï δρÞµïςπïυ πÀνω τïυ Ûσερναν τïυς ïγκÞλι-θïυς, Ûργï πïυ, κατÀ τη γνñµη µïυ,δεν εÝναι κατñτερï απÞ την πυραµÝ-δα. (Τï µÜκïς τïυ δρÞµïυ εÝναι πÛ-ντε στÀδια, τï πλÀτïς τïυ δÛκα ïρ-γιÛς, τï àψïς τïυ, στï πιï ψηλÞ ση-µεÝï, ïøτñ ïργιÛς. ΕÝναι κατασκευα-σµÛνïς απÞ λαêευµÛνες πÛτρες, µε α-νÀγλυæες παραστÀσεις úñων). ∆ÛκαøρÞνια øρειÀστηκαν για να γÝνει ηπυραµÝδα και τα υπÞγεια κτÝσµαταπïυ âρÝσκïνται στï λÞæï Þπïυ εÝναιη πυραµÝδα, και Þπïυ ï ÌÛïψ Ûκανετïν τÀæï τïυ Ûνα νησÝ, ανïÝγïνταςδιñρυγα απÞ τï ΝεÝλï. Τï øτÝσιµïτης πυραµÝδας κρÀτησε εÝκïσι øρÞ-νια. Îøει τετρÀγωνη âÀση και κÀθεπλευρÀ Ûøει µÜκïς ïøτñ πλÛθρα καιàψïς Ýσï. ΕÝναι απÞ λαêευµÛνες πÛ-τρες Àριστα συναρµïλïγηµÛνες. Κα-νÛνας ïγκÞλιθïς δεν Ûøει µÜκïς λιγÞ-τερï απÞ τρÀντα πÞδια.

ΗρÞδïτïς, Β, 124 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

Ναàκρατι, η ïπïÝα σταδιακÀ εêελÝøθηκε στïν κυ-ριÞτερï ελληνικÞ εµπïρικÞ σταθµÞ στη ΜεσÞ-γειï. à ͵ασις υπïστÜριêε τïυς Βαâυλñνιïυς, Þ-ταν ηττÜθηκαν απÞ τïν Κàρï Β, âασιλιÀ τωνΠερσñν (539 π.Ì.). ΤελικÀ η ΑÝγυπτïς ενσωµα-τñθηκε στην περσικÜ αυτïκρατïρÝα, Þταν ï γιïςκαι διÀδïøïς τïυ Κàρïυ Β, ï Καµâàσης, απïµÀ-κρυνε απÞ τï θρÞνï τï γιï τïυ ͵ασι, ΨαµµÜτι-øï Γ (525 π.Ì.). Îκτïτε ïι Αιγàπτιïι πÛρασανστη διακυâÛρνηση των Αøαιµενιδñν Περσñν âα-σιλÛων. Ùταν ï Μ. ΑλÛêανδρïς νÝκησε τïυς ΠÛρ-σες στην ΙσσÞ (333 π.Ì.), πρïÛλασε µÛøρι την ΑÝ-γυπτï, Þπïυ Ûγινε δεκτÞς ως απελευθερωτÜς απÞτïν περσικÞ úυγÞ. Ανακηρàøθηκε æαραñ στηΜÛµæιδα (332 π.Ì.) και πρïσæωνÜθηκε γιïς τïυ͵µωνα-∆Ýα απÞ τïυς ιερεÝς τïυ θεïà.

2.4 Ã πïλιτισµÞς

Η θρησκεÝα. ΑπÞ την αρøÜ της αιγυπτιακÜς ι-στïρÝας, Þταν ακÞµα δεν υπÜρøε ενιαÝï κρÀτïς, ηκÀθε πÞλη εÝøε τï δικÞ της θεÞ-πρïστÀτη. Η πï-λυθεýα Þµως øαρακτÜριúε τïυς Αιγàπτιïυς καιστις υπÞλïιπες περιÞδïυς της ιστïρικÜς τïυς πï-ρεÝας. ΠαρïυσÝαúαν τïυς θεïàς τïυς µε ανθρñπι-νï σñµα και κεæÀλι κÀπïιïυ úñïυ. à µεγαλàτε-ρïς θεÞς Üταν ï Ρα, ï θεÞς ×λιïς, τïν ïπïÝï εκ-πρïσωπïàσε ï æαραñ στη γη. Ãι δηµïæιλÛστερïιθεïÝ Üταν η Øσις, ï Ùσιρις και ï ßρïς. à æαραñΑµÛνïæις ∆, ï επïνïµαúÞµενïς και Ακενατñν,πρïσπÀθησε να εêαλεÝψει την πïλυθεýα. ΣτρÀæη-κε εναντÝïν των ιερÛων και της λατρεÝας τïυ͵µωνïς, πρïστÀτη-θεïà της ΘÜâας. Η πρïσπÀ-θειÀ τïυ να επιâÀλει τη λατρεÝα τïυ Ρα, τïυ θεïà×λιïυ, ως µïναδικïà θεïà, συνÀντησε την αντÝ-δραση τïυ ιερατεÝïυ και κατÛληêε σε απïτυøÝα.

à κïπιñδης τρÞπïς úωÜς των ΑιγυπτÝων καιïι κακïυøÝες εÝøαν δηµιïυργÜσει τη âαθιÀ πÝστη Þτι η úωÜ συνεøÝúεται και µε-τÀ τï θÀνατï, εÀν δεν καταστρεæÞταν τï σñµα τïυ νεκρïà. ΕêαιτÝας τïυ æÞ-âïυ αυτïà πïυ σæρÀγισε τïν πïλιτισµÞ τïυς, ïι Αιγàπτιïι ταρÝøευαν τïυς νε-κρïàς και τïυς Ûθαâαν σε ταæικÀ µνηµεÝα µαúÝ µε Þλα τα σκεàη πïυ τïυς Ü-ταν αναγκαÝα για τη µεταθανÀτια úωÜ. Η αντÝληψη αυτÜ πïυ Üταν διαδεδï-

27

Íγαλµα γραæÛα της επïøÜςτïυ ΑρøαÝïυ ΒασιλεÝïυ

(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

ΤµÜµα τïυ καταλÞγïυ των âασιλÛωντης Αιγàπτïυ. ΕÝøε øαραøτεÝ µε ιερïγλυ-

æικÀ στï ναÞ τïυ ΡαµσÜ Β .(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

ση στï εσωτερικÞ και ισøυρïπïιÜθηκε η αιγυ-πτιακÜ κυριαρøÝα στï εêωτερικÞ. Στην επïøÜ τïυïι επιæÀνειες των τïÝøων των ναñν διακïσµïà-νται µε σκηνÛς µαøñν δÝνïντας την εντàπωση ε-νÞς æαραñ-πïλεµιστÜ. Ãι σàγøρïνïι Þµως µελε-τητÛς εÝναι επιæυλακτικïÝ στην αêιïλÞγηση τωνκατïρθωµÀτων τïυ. Τα περισσÞτερα ανÀγλυæααπεικïνÝúïυν τη µÀøη τïυ ΚαντÛς πïυ Ûγινε στηνπεριïøÜ της ΣυρÝας. Ãι αιγυπτιακÛς πηγÛς θεω-ρïàν τη µÀøη ως αιγυπτιακÜ νÝκη, στην πραγµα-τικÞτητα Þµως ï συνασπισµÞς των ÌετταÝων µεÀλλïυς λαïàς της ΜεσïπïταµÝας απïδεÝøθηκε α-πïτελεσµατικÞτερïς. Τη λαµπρÜ αυτÜ περÝïδïτïυ ΝÛïυ ΒασιλεÝïυ, ïι Αιγàπτιïι εκτÞς απÞ τιςκατακτÜσεις, δηµιïàργησαν εµπïρικÛς σøÛσεις µεπÞλεις της ΦïινÝκης, µε την ΚρÜτη και τα νησιÀτïυ ΑιγαÝïυ.

Τï 12ï αι. π.Ì. λαïÝ πρïερøÞµενïι απÞ τα âÞ-ρεια, γνωστïÝ ως λαïÝ της θÀλασσας, πρïκαλïàναναταραøÜ µε τις επιδρïµÛς τïυς στην ανατïλικÜΜεσÞγειï και αναγκÀúïυν τïυς ΑιγυπτÝïυς να ε-γκαταλεÝψïυν τις ασιατικÛς τïυς κτÜσεις. Τïν11ï αι. π.Ì. τï ΝÛï ΒασÝλειï âρÝσκεται πλÛïν σεπαρακµÜ πïυ ïæεÝλεται εν µÛρει στην πρïσπÀ-θεια ισøυρñν ιερÛων να επιâληθïàν στην εêïυ-σÝα.

Η êÛνη κατÀκτηση. Η περÝïδïς πïυ ακïλïàθησε, µÛøρι την κατÀληψη τηςΑιγàπτïυ απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï, Üταν µια µεταâατικÜ æÀση êÛνης κατïøÜςµε αναλαµπÛς ισøυρïπïÝησης τïυ αιγυπτιακïà κρÀτïυς. ΑπÞ τïν 11ï αι. π.Ì.µÛøρι τïν 7ï αι. π.Ì. η ΑÝγυπτïς παρακµÀúει και âρÝσκεται κÀτω απÞ êÛνηκυριαρøÝα. Στï πρñτï µισÞ τïυ 7ïυ αι. π.Ì. απïκτÀ την ανεêαρτησÝα της απÞτïυς Ασσàριïυς, Þταν ï ΨαµµÜτιøïς κατïρθñνει να γÝνει æαραñ και κÀνειπρωτεàïυσα τïυ κρÀτïυς τη ΣÀιδα στï ∆Ûλτα. ΤÞτε αναπτàσσεται ιδιαÝτερατï εµπÞριï µε τις ελληνικÛς πÞλεις και πïλλïÝ Îλληνες µεταναστεàïυν στηνΑÝγυπτï. Την επïøÜ τïυ διαδÞøïυ τïυ, æαραñ Νεκñ, τïν 6ï αι. π.Ì., πιθανÞ-τατα ïι ΦïÝνικες κατÀ παραγγελÝα τïυ æαραñ Ûκαναν τïν περÝπλïυ της Α-æρικÜς. Την περÝïδï αυτÜ της ΣαϊτικÜς δυναστεÝας πïλλïÝ Îλληνες øρησιµï-πïιÜθηκαν ως µισθïæÞæïι στïυς πïλÛµïυς πïυ διεêÜγαγαν ïι æαραñ. Ã͵ασις, αν και ανÛπτυêε εµπïρικÛς σøÛσεις µε ελληνικÛς πÞλεις, θÛλïντας ναεêασæαλÝσει τη νïµιµïæρïσàνη των ΕλλÜνων µισθïæÞρων, τïυς ενÛταêε στηâασιλικÜ σωµατïæυλακÜ. ΩστÞσï, περιÞρισε τï ελληνικÞ εµπÞριï µÛσα στηνΑÝγυπτï, επιτρÛπïντας τη διεêαγωγÜ τïυ µÞνï στη ΣÀιδα, τη ΜÛµæιδα και τη

26

Η θεÀ Íθωρ πρïστατεàει τï æαραñ ΣÛ-θï Α. ΑπÞ τïιøïγραæÝα τïυ ΝÛïυ Βασι-λεÝïυ. (ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

δυσκïλÝας της γραæÜς, πïυ δεν Àæησε τï περι-θñριï να εκæραστïàν γραπτñς πïλλïÝ Àνθρω-πïι. Ùσα διατηρÜθηκαν εÝναι πïιܵατα θρησκευ-τικïà και λυρικïà περιεøïµÛνïυ αλλÀ και λαϊκÛςδιηγÜσεις.

Ãι επιστܵες. Η παρακïλïàθηση των πληµ-µυρñν τïυ ΝεÝλïυ και της κÝνησης των αστÛρωνÛδωσε την ευκαιρÝα ανÀπτυêης εµπειρικñν α-στρïνïµικñν γνñσεων, Þπως εÝναι η καθιÛρωσητïυ ηµερïλïγÝïυ των 365 ηµερñν, ï øωρισµÞςτïυ Ûτïυς σε µÜνες και εâδïµÀδες αλλÀ και ïπρïσδιïρισµÞς της ñρας âÀσει της ηλιακÜςσκιÀς.

Η ανÀγκη µÛτρησης των καλλιεργÜσιµων ε-κτÀσεων γης πïυ øÀνïνταν λÞγω των πληµµυ-ρñν συνÛâαλε στην ανÀπτυêη της πρακτικÜς γε-ωµετρÝας. ΦαÝνεται Þµως Þτι ïι µαθηµατικÛςγνñσεις Üταν περισσÞτερï εêελιγµÛνες, ÞπωςτïυλÀøιστïν µπïρïàµε να εικÀσïυµε απÞ τηνκατασκευÜ των πυραµÝδων.

Η ταρÝøευση των νεκρñν âïÜθησε στην απÞ-κτηση γνñσεων ανατïµÝας και ιατρικÜς. ΑπÞ κεÝ-µενα παπàρων πïυ Ûøïυν διασωθεÝ, διαâÀúïυµεγια διαγνñσεις πïυ Ûκαναν και τρÞπïυς θεραπεÝ-ας πïυ εæÀρµïúαν. Η æܵη των γιατρñν της Αι-γàπτïυ Üταν µεγÀλη και διαδεδïµÛνη ακÞµα καιστïν ελληνικÞ κÞσµï.

Ãι τÛøνες. Η αρøιτεκτïνικÜ, η γλυπτικÜ αλλÀκαι η úωγραæικÜ στην ΑÝγυπτï âρÝσκïνταν στηνυπηρεσÝα των æαραñ. ΣκïπÞς των καλλιτεøνñνÜταν να πρïâÀλïυν τη úωÜ και τη δρÀση των æα-ραñ. Τα καλλιτεøνικÀ επιτεàγµατα, µνηµειακïà*øαρακτÜρα, επιâÀλλïνταν µε τις διαστÀσεις τïυς.Ãι αøανεÝς επÝπεδες επιæÀνειες της αιγυπτιακÜςγης, σε συνδυασµÞ µε την ανÀγκη των ηγεµÞνωννα επιâληθïàν µÛσω των Ûργων τïυς, ïδÜγησανστην κατασκευÜ µνηµεÝων πïυ επιâÀλλïνταν µετïν Þγκï. Ãι πυραµÝδες τïυ ÌÛïπïς, τïυ ÌεæρÜνïς και τïυ ΜυκερÝνïυ στηΓκÝúα, ïι µεγÀλïι ναïÝ στï Λïàêïρ και τï ΚαρνÀκ µε τï πλÜθïς των κιÞνωνπïυ στÜριúαν περιστàλια και υπÞστυλες αÝθïυσες εÝναι ενδεικτικÀ δεÝγµατατης αρøιτεκτïνικÜς. Ãι επιæÀνειες των περισσÞτερων ναñν αλλÀ και των νε-κρικñν θαλÀµων των τÀæων Üταν γεµÀτες µε παραστÀσεις úωγραæιστÛς Ü α-

29

5. Îνας γραæÛας µιλÀ για τα πλεïνεκτܵατα τïυ επαγγÛλµατÞς τïυ

Μïυ λÛνε Þτι εγκατÛλειψες τïγρÀψιµï και Àρøισες τις διασκεδÀ-σεις, Þτι πρïτιµÀς να δïυλεàεις σταøωρÀæια και γàρισες την πλÀτη σïυστα γρÀµµατα. ∆ε θυµÀσαι την κατÀ-σταση τïυ καλλιεργητÜ πïυ αντιµε-τωπÝúει την καταγραæÜ τïυ æÞρïυτης σïδειÀς, Þταν τï æÝδι Ûøει πÀρειτï µισÞ σιτÀρι και ï ιππïπÞταµïς ÛøεικαταâρïøθÝσει τï υπÞλïιπï; Τα πï-ντÝκια αæθïνïàν στα øωρÀæια. Ãι α-κρÝδες Ûρøïνται. Τα âÞδια καταâρï-øθÝúïυν. Τα σπïυργÝτια æÛρνïυν κα-ταστρïæÜ στïν καλλιεργητÜ. Ù,τι α-πïµÛνει τελικÀ στï αλñνι τï αρπÀ-úïυν ïι κλÛæτες. Τï úευγÀρι τα âÞδιαπÛθαναν, ενñ Þργωναν και αλñνιúαν.Και τñρα Ûρøεται ï γραæÛας στην Þ-øθη τïυ πïταµïà για να καθïρÝσει τïæÞρï της σïδειÀς. Ãι επιστÀτες κρα-τÀνε êàλα και ïι Νïàâιïι ραâδιÀ απÞæïÝνικα και λÛνε «æÛρτε τï σιτÀρι»,αν και δεν υπÀρøει καθÞλïυ. ∆Ûρ-νïυν τïν καλλιεργητÜ, τïν δÛνïυν καιτïν πετÀνε στï πηγÀδι µε τï κεæÀλιπρïς τα κÀτω. Îδεσαν τη γυναÝκατïυ µπρïστÀ τïυ, τα παιδιÀ τïυ εÝναιστα δεσµÀ. Ãι γεÝτïνες τïυς παρατÀ-νε και æεàγïυν. Îτσι τï σιτÀρι τïυςøÀνεται. Ùµως ï γραæÛας εÝναι πÀνωαπ’ Þλïυς. ΑυτÞς πïυ δïυλεàει στïγρÀψιµï δε æïρïλïγεÝται, δεν Ûøει ναπληρñσει øρÛη. ΠρÞσεêÛ τï καλÀ.

A. Gardiner, Η ΑÝγυπτïς των Φα-ραñ, µετ. ∆. ΠαυλÀκης,

εκδ. ΦÞρµιγê, 1996, σ. 48-49.

µÛνη σε Þλα τα κïινωνικÀ στρñµατα συµπερι-λαµâανïµÛνïυ και τïυ æαραñ, ïδÜγησε στην κα-τασκευÜ µεγÀλων ταæικñν µνηµεÝων µε εêαÝρετηδιακÞσµηση, τα ïπïÝα περιεÝøαν αæÀντασταπλïàτη. Τα πïλàτιµα σκεàη και ï πïλυτελÜς στï-λισµÞς των νεκρñν æαραñ και ευγενñν Ûγιναν ηαæïρµÜ για συστηµατικÜ τυµâωρυøÝα Üδη απÞτην αρøαιÞτητα.

Η γραæÜ. ΚαθïριστικÜ για τη γνñση της ιστï-ρÝας της Αιγàπτïυ Üταν η απïκρυπτïγρÀæησητων ιερïγλυæικñν, δηλαδÜ των øαρακτÜρων-συµâÞλων πïυ øρησιµïπïιïàσαν απÞ την 4η øι-λιετÝα π.Ì. ïι κÀτïικïι της øñρας στη γραæÜ. ΗεπινÞηση και η øρησιµïπïÝηση της γραæÜς εÝναιøωρÝς αµæιâïλÝα Ûνα απÞ τα στïιøεÝα πïυ δηλñ-νïυν τï πïλιτιστικÞ τïυς επÝπεδï4. Η δυσκïλÝαστην απÞδïση και την εκµÀθηση της ιερïγλυæι-κÜς γραæÜς πρïϋπÛθετε ειδÝκευση και συνεøÜ ε-νασøÞληση. Îνας απλÞς πïλÝτης στη διÀρκειατïυ ΝÛïυ ΒασιλεÝïυ εÝøε τη δυνατÞτητα να εκ-παιδευτεÝ ως γραæÛας και να ακïλïυθÜσει στα-διïδρïµÝα δηµïσÝïυ υπαλλÜλïυ, γεγïνÞς πïυτïυ πρïσÛδιδε κàρïς5. Ãι γραæεÝς κατÛγραψανσε παπàρïυς τα Ûργα και τη δρÀση των æαραñ,ενñ τïÝøïι πïλλñν µνηµεÝων, ναñν και τÀæων, Ü-ταν καλυµµÛνïι απÞ ιερïγλυæικÀ πïυ σøεδÝασανειδικευµÛνïι τεøνÝτες µε την καθïδÜγηση τωνγραæÛων.

Η απïκρυπτïγρÀæησÜ τïυς ïæεÝλεται στïΓÀλλï αιγυπτιïλÞγï J. Champollion, ï ïπïÝïς τï1822 διÀâασε τï κεݵενï µιας τρÝγλωσσης επιγρα-æÜς, πïυ Üταν øαραγµÛνï σε στÜλη µε ιερïγλυ-æικÀ, µε απλïπïιηµÛνα ιερïγλυæικÀ της ελληνι-στικÜς περιÞδïυ και µε ελληνικÀ στïιøεÝα. Η στÜ-λη της ΡïúÛτας, Þπως εÝναι γνωστÜ απÞ τï Þνïµατης πÞλης Þπïυ απïκαλàæθηκε, εÝøε øαραγµÛνïÛνα κεݵενï πïυ υµνïàσε τïν ΠτïλεµαÝï Ε, âα-σιλιÀ της Αιγàπτïυ.

Τα γρÀµµατα. Τα περισσÞτερα αιγυπτιακÀκεݵενα αναæÛρïνται στη δρÀση και τα κατïρ-θñµατα των æαραñ¯ τα κεݵενα λïγïτεøνικïàπεριεøïµÛνïυ εÝναι ελÀøιστα εêαιτÝας Ýσως της

28

4. Η εæεàρεση της γραæÜς σàµæωνα

µε τις αιγυπτιακÛς παραδÞσεις

ΣωκρÀτης. ΛïιπÞν Àκïυσα Þτιστα µÛρη της Ναàκρατης της Αιγà-πτïυ Üταν Ûνας απÞ τïυς παλαιïàςθεïàς πïυ λÀτρευαν εκεÝ και εÝøε γιαπïυλÝ ιερÞ, αυτÞ πïυ τ’ ïνïµÀúïυν Ý-âη¯ τï Þνïµα τïυ Ýδιïυ τïυ θεïà εÝναιΘεïàθ. ΑυτÞς âρÜκε πρñτïς τïυς α-ριθµïàς και την αριθµητικÜ και τηγεωµετρÝα και την αστρïνïµÝα, κι α-κÞµα τï τÀâλι και τα úÀρια, και µÀλι-στα τα γρÀµµατα. ΤÞτε âασιλÛας Þ-λης της Αιγàπτïυ Üταν ï Θαµïàςπïυ κατïικïàσε τη µεγÀλη πÞλη στïεπÀνω µÛρïς τïυ τÞπïυ, πïυ ïιÎλληνες την ïνïµÀúïυν ΘÜâα τηςΑιγàπτïυ και τï θεÞ της ͵µωνα. Σ’αυτÞν τï âασιλÛα Üρθε ï Θεïàθ ναδεÝêει τις εæευρÛσεις τïυ και τïυ εÝπεπως πρÛπει να διαδïθïàν στïυς Àλ-λïυς ΑιγυπτÝïυς. ΑλλÀ εκεÝνïς ρñ-τησε πïια Üταν η ωæÛλεια της καθε-µιÀς, και καθñς Àκïυγε την απÀντη-ση, ανÀλïγα πïυ τïυ æαÝνïνταν σω-στÀ Ü µη σωστÀ τα λεγÞµενα, πÞτε ταÛψεγε και πÞτε τα επαινïàσε. ΛÛνε Þ-τι πïλλÀ εÝπε για την κÀθε τÛøνη ïΘαµïàς στïν Θεïàθ πÞτε πρïς Ûπαι-νï πÞτε πρïς ψÞγï¯ θα πïλυλïγïà-σαµε αν τï επαναλαµâÀναµε.

Ùταν Þµως Üρθαν στα γρÀµµατα,«Τïàτη η εæεàρεση, ω ΒασιλÛα», εÝπεï Θεïàθ, «θα κÀµει τïυς Αιγàπτιïυςπιï σïæïàς και ικανïàς στη µνܵη¯âρÛθηκε τï æÀρµακï της µνܵης καιτης σïæÝας». à âασιλÛας Þµως απï-κρÝθηκε: «Ω εæευρετικÞτατε Θεïàθ,Àλλïς εÝναι Àêιïς να γεννÀ τις τÛøνεςκαι Àλλïς εÝναι Àêιïς να κρÝνει πÞσηâλÀâη και πÞση ωæÛλεια θα æÛρïυνσ’ αυτïàς πïυ θα τις øρησιµïπïιÜ-σïυν. Να, τñρα, εσà πïυ εÝσαι ï πα-τÛρας των γραµµÀτων. . . . . .

ΠλÀτων, ΦαÝδρïς, 274µετ. Γ. ΣεæÛρης, εκδ. ΛÛσøη 1980.

3.1 Η øñρα

ΦïινÝκη ïνÞµαúαν κατÀ την αρøαιÞτητα τµÜ-µα της δυτικÜς παρÀκτιας περιïøÜς της ΑσÝαςπïυ âρÛøεται απÞ τη ΜεσÞγειï. ΣυγκεκριµÛνα,πρÞκειται για στενÜ λωρÝδα ανÀµεσα στη θÀλασ-σα και την ïρïσειρÀ τïυ ΛιâÀνïυ, πïυ αντιστïι-øεÝ στα εδÀæη τïυ σàγøρïνïυ κρÀτïυς τïυ ΛιâÀ-νïυ και σε µικρÀ τµÜµατα της ΣυρÝας και τïυ âÞ-ρειïυ ΙσραÜλ. ΜαúÝ µε τη νïτιÞτερη περιïøÜ πïυκατïικÜθηκε απÞ τïυς ΕâραÝïυς, η ΦïινÝκη ÜτανÛνας øñρïς µε µεγÀλη στρατιωτικÜ και εµπïρικÜσηµασÝα. Απïτελïàσε τï µïναδικÞ πÛρασµα πïυσυνÛδεε τη ΜεσïπïταµÝα και την ΑÝγυπτï. ΕκεÝκατÛληγαν ïι øερσαÝïι εµπïρικïÝ δρÞµïι των λα-ñν της ΑσÝας και Àρøιúαν ïι θαλÀσσιïι δρÞµïιτης ανατïλικÜς λεκÀνης της ΜεσïγεÝïυ. Η γεω-γραæικÜ θÛση της øñρας και η æυσικÜ διαµÞρ-æωση της περιïøÜς πρïσδιÞρισαν, øωρÝς αµæιâï-λÝα, την ιστïρικÜ τàøη των κατïÝκων της. Περιï-ρισµÛνες σε Ûκταση εàæïρες κïιλÀδες ανïÝγï-νταν πρïς τη θÀλασσα, Þπïυ υπÜρøαν ασæαλÜ æυσικÀ λιµÀνια. Με εêαÝρεσητïν ïρεινÞ Þγκï τïυ ΛιâÀνïυ, τïν κατÀæυτï απÞ κÛδρïυς, η υπÞλïιπη øñραÜταν Àγïνη και αµµñδης.

3.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïργÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Η περιïρισµÛνη γεωργικÜ παραγωγÜ ïδÜγησε τïυς κατïÝ-κïυς της ΦïινÝκης σε ασøïλÝες τïυ δευτερïγενïàς και κυρÝως τïυ τριτïγε-

31

3. Ãι ΦïÝνικες

Ãι ΦïÝνικες Üταν Ûνας λαÞς σηµιτικÜς καταγωγÜς. ΑπÞ τις αρøÛς της 3ης øιλιετÝαςπ.Ì. Üταν ïργανωµÛνïι σε πÞλεις-âασÝλεια σε µια λωρÝδα γης στï âÞρειï παρÀκτιïτµÜµα της ανατïλικÜς ΜεσïγεÝïυ. Η æàση της øñρας τïυς, η ïπïÝα δε διευκÞλυνετην ανÀπτυêη γεωργικÜς παραγωγÜς, ïδÜγησε τïυς κατïÝκïυς στην ενασøÞληση µετη âιïτεøνÝα και κυρÝως µε τï εµπÞριï. Ãι ΦïÝνικες, κατεêïøÜν ναυτικÞς λαÞς, Ýδρυ-σαν πïλλÛς εµπïρικÛς απïικÝες στη ΜεσÞγειï. Η σπïυδαιÞτερη Üταν η ΚαρøηδÞνα, ηïπïÝα Ûπαιêε πρωταγωνιστικÞ ρÞλï στη δυτικÜ ΜεσÞγειï µÛøρι τï 2ï αι. π.Ì. Τï ση-µαντικÞτερï επÝτευγµÀ τïυς και συγøρÞνως η πρïσæïρÀ τïυς στïν ανθρñπινï πïλι-τισµÞ εÝναι η εæεàρεση ενÞς συστܵατïς γραæÜς τïυ ïπïÝïυ κÀθε σàµâïλï αντιστïι-øεÝ σε Ûνα æθÞγγï.

Η αρøαÝα ΦïινÝκη και ΠαλαιστÝνη

ºÔÈÓ›ÎË

¶·Ï·ÈÛÙ›ÓË

νÀγλυæες πïυ εêιστïρïàσαν τη δρÀση των æα-ραñ αλλÀ και πτυøÛς της καθηµερινÜς úωÜς. Ε-κτÞς απÞ τα µεγÀλα σε διαστÀσεις αγÀλµατα πïυδιακïσµïàσαν ναïàς και ταæικÀ µνηµεÝα, κατα-σκευÀστηκαν και µικρÞτερα απÞ êàλï Ü πÛτρα,πραγµατικÀ κïµψïτεøνܵατα. ΠïλλÀ Ûργα µι-κρïτεøνÝας κατασκευασµÛνα απÞ µÛταλλα, πïλà-τιµïυς Ü ηµιπïλàτιµïυς λÝθïυς συµπληρñνïυντις γνñσεις µας για τις καλλιτεøνικÛς επιλïγÛς καιτα επιτεàγµατα των ΑιγυπτÝων.

30

ΚïσµÜµατα απÞ øρυσÞ, Üλεκτρï* και πïλàτιµïυς λÝθïυς της επïøÜς τïυ ΜÛσïυ ΒασιλεÝïυ.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

1. Να πρïσδιïρÝσετε τη σηµασÝα τïυ γεωγραæικïà παρÀγïντα στη διαµÞρæωσηκαι στην εêÛλιêη τïυ αιγυπτιακïà πïλιτισµïà.

2. Η πρïσεκτικÜ παρατÜρηση των εικÞνων της σ. 23 σε πïια συµπερÀσµατα σας ï-δηγεÝ Þσïν αæïρÀ τις ασøïλÝες και την καθηµερινÜ úωÜ των κατïÝκων της αρøαÝ-ας Αιγàπτïυ;

3. Πïια εÝναι η σηµασÝα της επινÞησης και της øρÜσης γραæÜς απÞ τïυς Αιγàπτι-ïυς; (Να λÀâετε υπÞψη σας και τï παρÀθεµα 4).

4. Πñς κρÝνετε την πρïσπÀθεια τïυ ΑµÛνïæι ∆ (Ακενατñν) για την εêÀλειψη τηςπïλυθεýας; Πïιες αλλαγÛς θα µπïρïàσε να επιæÛρει µια τÛτïια µεταρρàθµιση καιγιατÝ δεν τελεσæÞρησε;

5. Να συγκρÝνετε τïν τρÞπï πïλιτικÜς ïργÀνωσης των λαñν της ΜεσïπïταµÝας µεαυτÞν των ΑιγυπτÝων.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

3.3 Η ιστïρÝα

Ãι ΦïÝνικες, εγκαταστÀθηκαν στην περιïøÜπïυ πÜρε τï ÞνïµÀ τïυς, πιθανÞτατα στις αρøÛςτης 3ης øιλιετÝας π.Ì.[Ι]

Η Βàâλïς. Η αρøαιÞτερη πÞλη, πïυ ιδρàθηκετïυς πρñτïυς αιñνες της 3ης øιλιετÝας π.Ì., Üτανη Βàâλïς, η ïπïÝα γρÜγïρα εêελÝøθηκε λÞγω τωνεµπïρικñν σøÛσεων πïυ ανÛπτυêε µε την ΑÝγυ-πτï στη διÀρκεια τïυ ΑρøαÝïυ και ΜÛσïυ Βασι-λεÝïυ. Ãι κÀτïικïÝ της πρïµÜθευαν êυλεÝα στïυςΑιγàπτιïυς µε αντÀλλαγµα τïν πÀπυρï, πïυ Ü-ταν η κàρια γραæικÜ àλη της επïøÜς. Στï εµπÞ-ριï τïυ παπàρïυ (âàâλïς > âιâλÝï) ïæεÝλεται ηελληνικÜ ïνïµασÝα της πÞλης.

Η ÃυγκαρÝτ. Τη 2η øιλιετÝα π.Ì. στη διÀρκειατïυ ΝÛïυ ΒασιλεÝïυ ïι Αιγàπτιïι κατÛκτησαντην ΠαλαιστÝνη και µεγÀλï µÛρïς της ΣυρÝας. ÃιηγεµÞνες των æïινικικñν πÞλεων τÞτε Ûγιναν υ-πïτελεÝς. ΑυτÜ την περÝïδï αναπτàøθηκε ιδιαÝ-τερα η ÃυγκαρÝτ, η ïπïÝα æαÝνεται Þτι Üταν µα-κριÀ απÞ την επιρρïÜ της αιγυπτιακÜς κατÀκτη-σης. Με την ÃυγκαρÝτ εÝøαν στενÛς εµπïρικÛςσøÛσεις ïι ΜυκηναÝïι, Þπως τïυλÀøιστïν απïδει-κνàïυν ïι ανασκαæÛς, ïι ïπïÝες Ûæεραν στην επι-æÀνεια µια µυκηναϊκÜ παρïικÝα, πïυ λειτïàργη-σε µÀλλïν ως εµπïρικÞς σταθµÞς.

Η Σιδñνα. ΑπÞ τï 14ï αι. π.Ì. η περιïøÜ τηςΣυρÝας απïτÛλεσε πεδÝï συγκρïàσεων και εδαæι-κñν διεκδικÜσεων µεταêà των ΑιγυπτÝων και τωνÌετταÝων. Η εισâïλÜ των ÌετταÝων στη ΣυρÝα δι-ευκïλàνθηκε απÞ την επιθυµÝα πïλλñν ηγεµÞ-νων æïινικικñν πÞλεων να απαλλαγïàν απÞ τïναιγυπτιακÞ úυγÞ. Η επÛκταση των ÌετταÝων στιςâÞρειες περιïøÛς της ΦïινÝκης ευνÞησε την ανÀ-πτυêη της Σιδñνας, η ïπïÝα µÛøρι τï 12ï αι. π.Ì.Ýδρυσε πïλλÛς απïικÝες στην ανατïλικÜ ΜεσÞ-

33

·àγι σε σøܵα ανθρñπινης κεæαλÜς,απÞ την ÃυγκαρÝτ. Η øρησιµïπïιησηµÛτρων âÀρïυς Üταν µια απαραÝτητηπρïϋπÞθεση στις εµπïρικÛς συναλλα-γÛς των ΦïινÝκων.

[Ι]. Η ελληνικÜ γλñσσα σøετικÀ µε την πρïÛλευση τïυ ïνÞµα-τÞς τïυς µας δÝνει τις ακÞλïυθες εκδïøÛς: ΦïÝνικες Üταν αυτïÝ πïυεÝøαν κÞκκινï δÛρµα (æïινÞς: κÞκκινïς σαν τï αݵα) Ü αυτïÝ πïυσøετÝúïνταν µε την πïρæàρα την κÞκκινη ïυσÝα απÞ τα κïøàλιαπïυ εµπïρεàïνταν.

Ειδñλιï* γïνατισµÛνης γυναÝκαςπïυ κρατÀει κàµâαλα*. ΕÝναικατασκευασµÛνï απÞ æÝλντισι,και πρïÛρøεται απÞ την ÃυγκαρÝτ.

νïàς τïµÛα της ïικïνïµÝας. ∆ιακρÝθηκαν ως τε-øνÝτες στην κατασκευÜ Þπλων, κïσµηµÀτων, επÝ-πλων, κεραµικñν, στην παραγωγÜ γυÀλινων αγ-γεÝων, τα ïπïÝα δηµιïυργïàσαν απÞ την Àµµïπïυ Üταν Àæθïνη στη øñρα τïυς, και ιδιαÝτεραστην παραγωγÜ κÞκκινων υæασµÀτων, τα ïπïÝαÛâαæαν µε την πïρæàρα*, µια ïυσÝα πρïερøÞµε-νη απÞ κïøàλια πïυ ψÀρευαν στις ακτÛς τïυς.ΚατεÝøαν τï µïνïπñλιï της παραγωγÜς υæασµÀ-των µε τï κÞκκινï øρñµα, τï «æïινικïàν», ÞπωςïνïµÀστηκε απÞ τïυς αρøαÝïυς Îλληνες. Η êυ-λεÝα απÞ τï âïυνÞ τïυ ΛιâÀνïυ τïυς Ûδωσε τηδυνατÞτητα ναυπÜγησης στÞλïυ. ∆ιακρÝθηκανως θαλασσïπÞρïι και Ûµπïρïι. Στïυς êÛνïυς λα-ïàς πïυλïàσαν τα αγαθÀ της øñρας τïυς καιπρïµηθεàïνταν πρñτες àλες1. ΠαρÀλληλα εÝøανστα øÛρια τïυς τï διαµετακïµιστικÞ* εµπÞριïτων λαñν της ΜεσïγεÝïυ, τïυλÀøιστïν µÛøρι τïν8ï αι. π.Ì.

Η κïινωνÝα. Η ενασøÞληση των ΦïινÝκων µετη âιïτεøνÝα και κυρÝως µε τï εµπÞριï συνετÛλεσεστη διαµÞρæωση µιας κïινωνÝας µε αστικÀ* øα-ρακτηριστικÀ. à ηγεµÞνας κÀθε æïινικικÜς πÞληςâρισκÞταν στην κïρυæÜ της κïινωνικÜς ιεραρ-øÝας¯ την εêïυσÝα τïυ Þµως περιÞριúαν ïι πλïàσι-ïι Ûµπïρïι. Τï µεγαλàτερï µÛρïς των κατïÝκωντων πÞλεων, πïυ απïτελïàσε και τη âÀση τηςκïινωνÝας, κατÞρθωνε να úει σε συνθÜκες καλà-τερες απ’ Þ,τι ïι υπÞλïιπïι λαïÝ της Εγγàς Ανα-τïλÜς. ΜεγÀλη δàναµη στη æïινικικÜ κïινωνÝαæαÝνεται Þτι διÛθεταν ïι ιερεÝς.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Η øñρα τïυς, λÞγω της æυσικÜς της διαµÞρæωσης,δεν απïτÛλεσε πïτÛ ενιαÝï κρÀτïς. ΚÀθε πεδινÜ περιïøÜ µε την παραλιακÜτης πÞλη λειτïàργησε ως µικρÞ âασÝλειï. Τα στïιøεÝα τα σøετικÀ µε την πïλι-τικÜ ïργÀνωση και τïυς θεσµïàς των ΦïινÝκων πïυ διαθÛτïυµε εÝναι λÝγα. ΗâασιλεÝα Üταν η αρøαιÞτερη µïρæÜ πïλιτεàµατïς πïυ Ýσøυσε στις πÞλειςτïυς. à âασιλιÀς εκλεγÞταν απÞ τα µÛλη των âασιλικñν ïÝκων και σε πïλλÛςπÞλεις κυâερνïàσε µε τη âïÜθεια ενÞς συµâïυλÝïυ γερÞντων, Þπως συνÛâαι-νε στη Βàâλï, τη Σιδñνα και Ýσως στην Τàρï. Τïν 6ï αι. π.Ì. η Τàρïς για µι-σÞ περÝπïυ αιñνα κυâερνÜθηκε δηµïκρατικÀ απÞ Ûνα σñµα εκλεγµÛνων δι-καστñν, πïυ παρÛµεναν στην εêïυσÝα για περιïρισµÛνï øρÞνï.

32

1. Τα øαρακτηριστικÀ των ΦïινÝκων

Þπως µας εÝναι γνωστÀ απÞ τïν Ùµηρï

ΤÞτε Üρθαν ΦïÝνικες εκεÝ θα-λασσïêακïυσµÛνïι | κλÛæτες, παι-γνÝδια æÛρïντας øιλιÀδες στï κα-ρÀâι. | Στï σπÝτι τïυ πατÛρα µïυµια Φïινικιñτισσα Üταν | Þµïρæη,µεγαλÞσωµη και στις δïυλειÛς τε-øνÝτρα. | Κι εκεÝνη την êελÞγιασανïι ΦïÝνικες ïι πλÀνïι | και κÀπïι-ïς, εκεÝ πÞπλυνε κïντÀ στï τρε-øαντÜρι, | πρñτïς µαúÝ της πλÀ-γιασε στï στρñµα της αγÀπης, |πïυ τα µυαλÀ των θηλυκñν τακÀνει αυτÞ να στρÝψïυν | κι ας εÝ-ναι πρñτα æρÞνιµα. Τη ρñτησεκατÞπι | πïια να ’τανε η πατρÝδατης και πñς τη λεν την Ýδια, | κι ε-κεÝνη τïυ æανÛρωσε τï πατρικÞµïυ σπÝτι¯ | «ΠαινιÛµαι απ’ τηνπïλàøαλκη πως εݵαι τη Σιδñνα,κÞρη τïυ Αρàâαντα, µε âιïς πïυµετρηµÞ δεν εÝøε. | Ùµως Ταæιñ-τες µ’ Àρπαêαν κïυρσÀρïι, ενñγυρνïàσα | απ’ τï øωρÀæι και σ’αυτïà τïυ ανθρñπïυ εδñ τï σπÝ-τι | µ’ Ûæεραν και µ’ αγÞρασε µεâιïς Þσï úητïàσαν».

Ãδàσσεια, ï 414-429µετ. ·. ΣιδÛρη,

εκδ. ÃΕ∆Β.

3.4 Ã πïλιτισµÞς

∆εν µπïρïàµε να µιλÀµε για æïινικικÞ πïλιτι-σµÞ πρïσδÝδïντÀς τïυ σαæÜ øαρακτηριστικÀ, Þ-πως συµâαÝνει µε τïυς Àλλïυς ανατïλικïàς πïλι-τισµïàς. Η ακµÜ των ΦïινÝκων ïæειλÞταν στï ευ-ρà δÝκτυï της εµπïρικÜς τïυς εêÀπλωσης, µε α-πïτÛλεσµα ï πïλιτισµÞς τïυς να Ûøει διαµïρæω-θεÝ απÞ τις πïλιτιστικÛς επιρρïÛς πïυ δÛøθηκαναπÞ Àλλïυς λαïàς.

Η θρησκεÝα. Τï πÀνθεÞν τïυς Üταν στενÀσυνδεδεµÛνï µε τα æαινÞµενα και τις δυνÀµειςτης æàσης. Η πλÜρης γνñση της æïινικικÜς θρη-σκεÝας εÝναι ανÛæικτη, γιατÝ ïι περισσÞτερïι απÞτïυς θεïàς πïυ λÀτρευαν εÝøαν τïπικÞ øαρακτÜ-ρα και Üταν γνωστïÝ µε τα τïπικÀ τïυς ïνÞµατα.ΚÀθε πÞλη εÝøε και τï δικÞ της θεÞ-πρïστÀτη. ΤïÞνïµα ΒÀαλ απÛδιδε τï θεÞ της καταιγÝδας, τïυïπïÝïυ η λατρεÝα µε µικρÛς διαæïρÛς Üταν ευρà-τατα διαδεδïµÛνη σε Þλες σøεδÞν τις πÞλεις τηςΦïινÝκης και της ΣυρÝας. Ãι πιï αντιπρïσωπευτι-κïÝ Üταν ï ΜελκÀρτ, κàριïς της Τàρïυ, πïυ ï Η-ρÞδïτïς τïν ταυτÝúει µε τïν ΗρακλÜ, η ΑστÀρτηκαι ï Εσµïàν, ïι κàριïι θεïÝ της Βàâλïυ. ΑπÞ τιςθρησκευτικÛς δïêασÝες των ΦïινÝκων πρÛπει ναεπισηµανθεÝ τï Ûθιµï της ανθρωπïθυσÝας. Σ’ αυτÞ κατÛæευγαν σε περιÞδïυςµεγÀλïυ κινδàνïυ Ü πρïκειµÛνïυ να απïτρÛψïυν κÀπïια µεγÀλη συµæïρÀ.

Η γραæÜ. Η âελτÝωση των εµπïρικñν συναλλαγñν και η ανÀπτυêη τηςσøετικÜς αλληλïγραæÝας ïδÜγησε στην εæεàρεση τïυ αλæαâÜτïυ. Îτσι ïνï-µÀστηκε τï σàνïλï των συµâÞλων της γραæÜς τïυς, επειδÜ τα δàï πρñτα Ü-ταν τï Àλæα και τï âÜτα. Τα σàµâïλα της γραæÜς των Àλλων λαñν της ΕγγàςΑνατïλÜς εÝτε πρÞκειται για τα ιερïγλυæικÀ εÝτε για τη σæηνïειδÜ γραæÜ, α-πÛδιδαν ιδÛες Ü συλλαâÛς. Τï πλεïνÛκτηµα τïυ αλæαâÜτïυ Üταν Þτι τï κÀθεσàµâïλï απÛδιδε Ûναν Üøï. Στα τÛλη τïυ 9ïυ αι. π.Ì. Ü στις αρøÛς τïυ 8ïυ αι.π.Ì. ïι Îλληνες υιïθÛτησαν τï αλæÀâητï αυτÞ και, αæïà τï πρïσÀρµïσανστις δικÛς τïυς γλωσσικÛς ανÀγκες, δηµιïàργησαν τï ελληνικÞ αλæÀâητï3

(âλ. σ. 82).Τα ταêÝδια και ïι απïικÝες. Ãι ΦïÝνικες διακρÝθηκαν στη ναυπηγικÜ τÛ-

øνη και στï θαλÀσσιï εµπÞριï. ΑπÞ τα µÛσα της 2ης øιλιετÝας π.Ì. δηµιïàρ-γησαν απïικÝες στις ασιατικÛς ακτÛς και Ûκτïτε µÛøρι τïν 8ï αι. π.Ì., επεκτÀ-θηκαν σ’ ïλÞκληρη τη ΜεσÞγειï. Η σπïυδαιÞτερη απïικÝα τïυς Üταν η Καρ-øηδÞνα στη âÞρεια ΑæρικÜ. Ιδρàθηκε, σàµæωνα µε τις ανασκαæικÛς µαρτυ-

35

3. Τï αλæÀâητï

Ãι ΦïÝνικες αυτïÝ πïυ εÝøανÛρθει µε τïν ΚÀδµï, και πïυ ανÀ-µεσÀ τïυς Üσαν και ïι ΓεæυραÝïι,αæïà εγκαταστÀθηκαν στη øñρααυτÜ, δÝδαêαν τïυς Îλληνες πïλ-λÀ και µÀλιστα και τα γρÀµµαταπïυ, Þπως πιστεàω, δεν τα Üêε-ραν πριν. Στην αρøÜ Üσαν ταγρÀµµατα πïυ øρησιµïπïιïàν Þ-λïι ïι ΦïÝνικες, αλλÀ µε τïν και-ρÞ Àλλαêε η πρïæïρÀ και µαúÝ ηµïρæÜ των γραµµÀτων. ΓεÝτïνεςτων ΦïινÝκων στα περισσÞτεραµÛρη Üσαν Îλληνες Øωνες¯ αυτïÝδιδÀøτηκαν απÞ τïυς ΦïÝνικες ταγρÀµµατα και αæïà τα ÀλλαêανλÝγï, τα µεταøειρÝúïνταν. Τα ïνÞ-µασαν, και τïàτï Üταν σωστÞ α-æïà τα εÝøαν æÛρει στην ΕλλÀδαïι ΦïÝνικες, æïινικικÀ γρÀµµατα.

ΗρÞδïτïς, Ε, 58µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

γειï. Η εµæÀνιση των λαñν της θÀλασσας τï 12ïαι. π.Ì., σàµæωνα µε τις αιγυπτιακÛς πηγÛς, συ-µπÝπτει και µε την εγκατÀσταση των ΦιλισταÝωνστις ακτÛς της ΠαλαιστÝνης. Ãι ΦιλισταÝïι περιÞ-ρισαν την επÛκταση των ΑιγυπτÝων στη ΣυρÝα¯ ω-στÞσï, τïν 11ï αι. π.Ì. κατÛστρεψαν τη Σιδñνα.

Η Τàρïς. Η ιστïρÝα της περιÞδïυ πïυ ακï-λïàθησε εÝναι ïυσιαστικÀ η ιστïρÝα της Τàρïυ. ÃâασιλιÀς της συνÛâαλε στην ïικïδÞµηση τïυ να-ïà τïυ Σïλïµñντïς στην Ιερïυσαλܵ µε αντÀλ-λαγµα πλïàσια δñρα και εδαæικÛς παρïøÛς πïυδÛøθηκε απÞ τïυς ΕâραÝïυς. Σε διÀστηµα τριñναιñνων η Τàρïς υπÜρêε τï σηµαντικÞτερï λιµÀνιτης περιïøÜς, ενñ παρÀλληλα µε τις εµπïρικÛςτης επαæÛς δηµιïàργησε πïλλÛς απïικÝες στηνΚàπρï, στις δυτικÛς ακτÛς της ΣικελÝας, στη âÞ-ρεια ΑæρικÜ – την ΚαρøηδÞνα –, στις ΒαλεαρÝ-δες, στη ΣαρδηνÝα και στην ΙâηρικÜ øερσÞνησï.Η περÝïδïς αυτÜ της ακµÜς των ΦïινÝκων συµπÝ-πτει µε την επïøÜ κατÀ την ïπïÝα ï ελληνικÞςøñρïς, µετÀ την πτñση των µυκηναϊκñν κÛ-ντρων, αναστατñνεται απÞ τις µετακινÜσεις τωνελληνικñν æàλων.

Η êÛνη κατÀκτηση. ΑπÞ τïν 8ï αι. π.Ì. η Ûêï-δïς των ΕλλÜνων στη ΜεσÞγειï και η Ýδρυση τωνελληνικñν απïικιñν ανÛκïψε την εµπïρικÜ καιαπïικιακÜ εêÀπλωση της Τàρïυ2. Πρïς αυτÜ τηνκατεàθυνση συνÛâαλε η επÛκταση, στην αρøÜ,των ΑσσυρÝων, και αργÞτερα των ΒαâυλωνÝων,Þταν λεηλÀτησαν την Ιερïυσαλܵ. ΤÞτε πïλιïρ-

κÜθηκε και η Τàρïς, η ïπïÝα Þµως αντιστÀθηκε και στη συνÛøεια συνθηκïλÞ-γησε µε ευνïϊκïàς γι’ αυτÜν Þρïυς.

Η ΦïινÝκη τï 538 π.Ì. πÛρασε στην κυριαρøÝα των Περσñν. Ãι ΦïÝνικες Û-κτïτε υπÜρêαν πιστïÝ ακÞλïυθïι των Περσñν, εæÞσïν εÝøαν êανανïÝêει γι’αυτïàς ïι εµπïρικïÝ δρÞµïι της ΑνατïλÜς. Την περÝïδï αυτÜ ïι ΦïÝνικες πα-ρεÝøαν τï στÞλï της περσικÜς αυτïκρατïρÝας και πïλÛµησαν µαúÝ τïυς ενα-ντÝïν των ΕλλÜνων. Ùταν ï Μ. ΑλÛêανδρïς µετÀ τη νÝκη στην ΙσσÞ (333π.Ì.) πρïøñρησε στη ΦïινÝκη, ïι πÞλεις της παραδÞθηκαν Þλες στï µακεδï-νικÞ στρατÞ εκτÞς απÞ την Τàρï, η ïπïÝα αντιστÀθηκε και Ûπεσε µετÀ απÞ ε-πτÀµηνη πïλιïρκÝα.

34

2. Ãι Îλληνες και ïι ΦïÝνικες

Ãι αρøαÝïι Îλληνες ιστïρικïÝπÝστευαν Þτι ïι ΦïÝνικες εÝøανπρïηγηθεÝ των ΕλλÜνων στï ε-µπÞριï και στïν απïικισµÞ στηδυτικÜ ΜεσÞγειï, και ï ΘïυκυδÝ-δης λÛει Þτι øρησιµïπïιïàσαν α-κρωτÜρια και µικρÀ νησιÀ κïντÀστη ΣικελÝα για τï εµπÞριï µετïυς εντÞπιïυς µÛøρι πïυ τïυς α-πñθησε η Àæιêη των ΕλλÜνωνστï δυτικÞ Àκρï τïυ νησιïà. ÃιαρøαιïλïγικÛς µαρτυρÝες – αλλÀκαι µια απλÜ µατιÀ πÀνω σε ÛνανøÀρτη στις θÛσεις των ελληνικñνκαι των æïινικικñν πÞλεων – δεÝ-øνïυν Þτι αυτÞ δεν Üταν αλÜθεια.Στην πραγµατικÞτητα εÝναι πïλàδàσκïλï να απïδειøθεÝ ïπïιïδÜ-πïτε πρïελληνικÞ εµπÞριï µετïυς εντÞπιïυς της ΣικελÝας εæÞ-σïν τα πρñτα êÛνα αντικεݵεναεÝναι ελληνικÀ, και µαúÝ τïυς Ûρ-øïνταν και µερικÀ ανατïλικÀ µι-κρïαντικεݵενα πïυ øρησιµïπïι-ïàσαν Ü διÛθεταν ïι Îλληνες.

J. Boardman, Ãι αρøαÝïι Îλληνεςστην υπερπÞντια εêÀπλωσÜ τïυς,

µετ. ΗλÛκτρας ΑνδρεÀδη,εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 265.

4.1 Η øñρα

Η περιïøÜ πïυ âρισκÞταν στα νÞτια της Φïι-νÝκης πριν απÞ την εµæÀνιση των ΕâραÝων ÜτανγνωστÜ µε τï Þνïµα ÌαναÀν. Απïτελïàσε τï πÛ-ρασµα πïυ συνÛδεε τïυς λαïàς της Μεσïπïτα-µÝας και της Αιγàπτïυ. Η ΠαλαιστÝνη, Þπως εÝναιγνωστÜ η øñρα απÞ την εγκατÀσταση των Ε-âραÝων και µετÀ, εÝναι µια στενÜ λωρÝδα γης πïυδιακρÝνεται γεωγραæικÀ σε τρεις επιµÛρïυς πε-ριïøÛς: την παραλιακÜ µε πεδινÛς εκτÀσεις, ÞπïυυπÜρøε η δυνατÞτητα καλλιÛργειας, την κεντρικÜïρεινÜ περιïøÜ και την ανατïλικÜ εàæïρη κïιλÀ-δα τïυ ΙïρδÀνη πïταµïà ανÀµεσα στη λݵνη Γε-νησαρÛτ στï âïρρÀ και τη ΝεκρÜ ΘÀλασσα (λÝ-µνη µε µεγÀλη πυκνÞτητα Àλατïς) στï νÞτï.

4.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Ãι ΕâραÝïι Üταν νïµÀδες, ïι ïπïÝïι ως κàρια ασøïλÝα εÝøαντην εκτρïæÜ κïπαδιñν, πρïâÀτων και αιγïειδñν. Ùταν ïργανñθηκαν σεκρÀτïς, ασøïλÜθηκαν µε τη γεωργÝα αλλÀ κυρÝως µε τï εµπÞριï. ΑντÀλλασ-σαν τα γεωργικÀ τïυς πρïϊÞντα µε êυλεÝα πïυ πρïµηθεàïνταν απÞ τïυς ΦïÝ-

37

4. Ãι ΕâραÝïι

Ãι ΕâραÝïι Üταν λαÞς νïµαδικÞς, σηµιτικÜς* καταγωγÜς. Στα πρñτα στÀδια της ι-στïρικÜς τïυς πïρεÝας Üταν ïργανωµÛνïι σε æυλÛς και περιπλανιïàνταν σε αναúÜτη-ση âïσκïτÞπων. Η περιïøÜ απÞ την ïπïÝα êεκÝνησαν Üταν η νÞτια περιïøÜ της Μεσï-πïταµÝας. ΩστÞσï η περιïøÜ πïυ θα απïτελÛσει τï λÝκνï τïυ πïλιτισµïà τïυς Üταν ηΠαλαιστÝνη. Την περιïøÜ αυτÜ εγκατÛλειψαν και εγκαταστÀθηκαν στην ΑÝγυπτï γιαδιακÞσια περÝπïυ øρÞνια, Ûως Þτïυ µετÀ απÞ πïλλÛς περιπÛτειες επανÜλθαν και ïρ-γανñθηκαν σε ενιαÝï κρÀτïς.

Τï εâραϊκÞ κρÀτïς Ûæθασε σε µεγÀλη ανÀπτυêη την περÝïδï της âασιλεÝας τïυΣïλïµñντα (10ïς αι. π.Ì.). ΜετÀ τï θÀνατÞ τïυ Þµως τï κρÀτïς εêασθÛνησε απÞ ε-σωτερικÛς διαµÀøες. Στις τελευταÝες δεκαετÝες τïυ 8ïυ αι. π.Ì. τï εâραϊκÞ κρÀτïς υ-πïτÀøθηκε στïυς Ασσàριïυς και Ûκτïτε Ûøασε την πïλιτικÜ τïυ ελευθερÝα, περνñ-ντας διαδïøικÀ στην εêïυσÝα των ΒαâυλωνÝων, Περσñν, ΕλλÜνων και ΡωµαÝων.

ΣηµαντικÞ επÝτευγµα των ΕâραÝων Üταν η δηµιïυργÝα νïµïθεσÝας, «ïι δÛκα εντï-λÛς». Τη σπïυδαιÞτερη συµâïλÜ τïυς στïν παγκÞσµιï πïλιτισµÞ απïτελεÝ η θρησκεÝατïυς.

ΣτÜλη τïυ Εσαρøαδñν (7ïς αι. π.Ì.)µε παρÀσταση ïργñµατïς, µιας απÞ

τις κàριες ασøïλÝες των κατïÝκωντων κïιλÀδων της ΠαλαιστÝνης.

ρÝες, στï δεàτερï µισÞ τïυ 8ïυ αι. π.Ì.¯ ωστÞσï,Ûπαιêε πρωταγωνιστικÞ εµπïρικÞ ρÞλï στη δυτι-κÜ ΜεσÞγειï µÛøρι τï 2ï αι. π.Ì., ïπÞτε κατα-στρÀæηκε απÞ τïυς ΡωµαÝïυς. ΕνδεÝêεις µας ï-δηγïàν στï συµπÛρασµα Þτι η δραστηριÞτητατων ΦïινÝκων επεκτÀθηκε και Ûêω απÞ τα Þριατης ΜεσïγεÝïυ. Øσως Ûæθασαν µÛøρι τα Βρετανι-κÀ νησιÀ, τις ΚασσιτερÝδες νÜσïυς, Þπως τα ïνÞ-µαúαν ïι αρøαÝïι Îλληνες, και τη ΒαλτικÜ θÀ-λασσα. Τïν 6ï αι. π.Ì. πιθανÞτατα, πραγµατï-πïÝησαν τï µεγÀλï εγøεÝρηµα τïυ περÝπλïυ τηςΑæρικÜς κατ’ εντïλÜ τïυ æαραñ Νεκñ4.

Ãι τÛøνες. Ãι ΦïÝνικες Ûδειêαν ιδιαÝτερη ικα-νÞτητα στη σàνθεση ετερÞκλητων στïιøεÝων πïυυιïθÛτησαν απÞ Àλλïυς πïλιτισµïàς. Τα æïινικι-κÀ Ûργα αρøιτεκτïνικÜς, γλυπτικÜς, µεταλλïτε-øνÝας, διακρÝνïνται για τï συγκερασµÞ θεµÀτωνκαι ιδεñν απÞ την ΑÝγυπτï και τη ΜεσïπïταµÝα.Η τÛøνη τïυς æαÝνεται Þτι σε ïρισµÛνα διακïσµη-τικÀ θÛµατα δÛøτηκε και επÝδραση απÞ την τÛøνητïυ ΑιγαÝïυ, της ΚρÜτης και των ΜυκηναÝων.

36

4. à περÝπλïυς της ΑæρικÜς

Πρñτïς, απ’ Þσï êÛρω, απÞδειêεÞτι η Λιâàη1 περιâρÛøεται απÞ τηνθÀλασσα ï âασιλιÀς της ΑιγàπτïυΝεκñς. Ùταν σταµÀτησε να σκÀâειτην διñρυγα πïà απÞ τïν ΝεÝλï πÀειστïν ΑρÀâιï κÞλπï, Ûστειλε ΦïÝνικεςµε καρÀâια, δÝνïντÀς τïυς εντïλÜ ναγυρÝσïυν πÝσω στην ΑÝγυπτï απÞ τïστενÞ των ΗρακλεÝων στηλñν2 καιτη âÞρεια θÀλασσα.3 Ãι ΦïÝνικες êε-κÝνησαν απÞ την ΕρυθρÀ θÀλασσακαι ταêÝδευαν στην νÞτια θÀλασσα.Ùταν ερøÞταν τï æθινÞπωρï, σταµα-τïàσαν στην Λιâàη, σ’ Þπïιï µÛρïςτης âρÝσκïνταν, και Ûσπερναν την γηκαι περݵεναν να γÝνει η σïδειÀ, θÛρι-úαν και àστερα êανÀρøιúαν τï ταêÝδιτïυς. ΠÛρασαν δàï øρÞνια και τïντρÝτï øρÞνï µπÜκαν στις ΗρÀκλειεςστÜλες κι Ûæτασαν στην ΑÝγυπτï. Α-νÀæεραν κÀτι πïυ τï θεωρñ απÝ-στευτï, κι ας τï πιστεàïυν Àλλïι, ÞτιπεριπλÛïντας την Λιâàη εÝøαν τïν Ü-λιï δεêιÀ τïυς.

1. ΑæρικÜ2. ΓιâραλτÀρ3. ΜεσÞγειïς

ΗρÞδïτïς, ∆, 42µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

1. Να τεκµηριñσετε την Àπïψη Þτι η γεωγραæικÜ θÛση της ΦïινÝκης και τï æυσικÞπεριâÀλλïν της επηρÛασε τη διαµÞρæωση τïυ æïινικικïà πïλιτισµïà.

2. Να εêηγÜσετε γιατÝ ïι συνθÜκες της úωÜς τïυ æïινικικïà λαïà Üταν καλàτερεςαπÞ εκεÝνες των Àλλων λαñν της ΑνατïλÜς. Να συγκρÝνετε τις συνθÜκες úωÜςτων λαñν της Αιγàπτïυ και της ΦïινÝκης.

3. Να πρïσδιïρÝσετε τα γνωρÝσµατα τïυ æïινικικïà πïλιτισµïà.4. α) Πïια συστܵατα γραæÜς øρησιµïπïÝησαν ïι λαïÝ της ΜεσïπïταµÝας, ïι Αιγà-

πτιïι και ïι ΦïÝνικες; â) Να εêηγÜσετε πïιï σàστηµα εÝναι περισσÞτερï εêελιγµÛ-νï.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

τïυς συναντïàµε να úïυν νïµαδικÀ. Ùταν κυ-ριÀρøησαν ïι Υêñς, µια απÞ τις æυλÛς τïυς µεΠατριÀρøη τïν ΙωσÜæ âρÝσκεται µÞνιµα εγκατÀ-στηµÛνη στην ΑÝγυπτï. ΠιθανÞν να Üταν µια απÞτις æυλÛς πïυ ïι αιγυπτιακÛς πηγÛς ανÛæεραν µετï Þνïµα Υêñς. Ãι æαραñ τïυ ΝÛïυ âασιλεÝïυµετÀ την απïµÀκρυνση των Υêñς εκδÝωêαν καιτïυς ΕâραÝïυς. Τï εγøεÝρηµα της ΕêÞδïυ απÞτην ΑÝγυπτï και της καθïδÜγησης κατÀ τη διÀρ-κεια των περιπλανÜσεων µÛøρι την απïκατÀστα-σÜ τïυς στη ÌαναÀν, στη «Γη της ΕπαγγελÝας»,τï ανÛλαâε ï ΜωυσÜς. Στï διÀστηµα αυτÞ απÛ-κτησαν νïµïθεσÝα. Σàµæωνα µε την ΠαλαιÀ ∆ια-θÜκη στï ΜωυσÜ δÞθηκαν απÞ τï ΘεÞ στï ÞρïςΣινÀ ïι ∆Ûκα ΕντïλÛς. à ΜωσαϊκÞς νÞµïς øαρÀ-øτηκε σε λÝθινες πλÀκες και µεταæερÞταν Ûκτïτεσε κÛδρινï κιâñτιï, την «ΚιâωτÞ της ∆ιαθÜκης».

Η περÝïδïς των Κριτñν. Για να εγκαταστα-θïàν στη ÌαναÀν, øρειÀστηκε να αντιµετωπÝ-σïυν τïυς ΦιλισταÝïυς, κατïÝκïυς της παρÀλιαςπεριïøÜς της ΠαλαιστÝνης και τïυς ÌαναναÝïυς,πïυ úïàσαν στï εσωτερικÞ. Η περÝïδïς των αγñ-νων Üταν µακρïøρÞνια, κρÀτησε περÝπïυ δàï αι-ñνες (12ïς-11ïς αι. π.Ì.) και εÝναι γνωστÜ ως πε-ρÝïδïς των Κριτñν. Τïυς αγñνες διεêÜγαγαν øω-ρισµÛνïι σε æυλÛς. ΠïλλÛς æïρÛς Þµως υπïøρεñ-θηκαν να ενωθïàν για την αντιµετñπιση των ε-øθρñν τïυς, ιδιαÝτερα των ΦιλισταÝων. ΑρøηγïÝτïυς τÞτε Üταν ïι ΚριτÛς.

Η περÝïδïς των ΒασιλÛων. Η ïριστικÜ ÛνωσÜτïυς σηµατïδïτεÝ µια νÛα περÝïδï, γνωστÜ ωςπερÝïδïς των ΒασιλÛων. Τïν πρñτï âασιλιÀ, τïνΣαïàλ, πïυ σκïτñθηκε πïλεµñντας τïυς Φιλι-σταÝïυς, διαδÛøθηκε ï ∆αâÝδ, ï ïπïÝïς ïργÀνωσεισøυρÞ γεωργικÞ κρÀτïς στα τÛλη τïυ 11ïυ καιτις αρøÛς τïυ 10ïυ αι. π.Ì. à ∆αâÝδ εÝναι ιδιαÝτε-ρα γνωστÞς για τïυς ψαλµïàς τïυ µε τïυς ïπïÝ-ïυς υµνεÝ τï ΘεÞ. ΚυâÛρνησε στï Þνïµα τïυ ΕνÞς Θεïà, øωρÝς ï Ýδιïς να θε-ωρεÝται θεÞς απÞ τïυς υπηκÞïυς τïυ. Στην εêïυσÝα τïν διαδÛøθηκε ï γιïςτïυ, ï Σïλïµñν, ï ïπïÝïς κυâÛρνησε περÝπïυ πενÜντα øρÞνια µε σàνεση καιδικαιïσàνη2. Τï εâραϊκÞ κρÀτïς ïργανñθηκε και αναπτàøθηκε ïικïνïµικÀ,ιδιαÝτερα µÛσω τïυ διαµετακïµιστικïà* εµπïρÝïυ αγαθñν µε τïυς λαïàς της

39

2. Îνα τραγïàδι υµνεÝ τη δÞêα τïυ Σïλïµñντα

à ÌÃΡÃΣΤι να ’ναι τïàτïπïυ ανεâαÝνει απÞ την ÛρηµïωσÀν κïλÞνα απÞ καπνÞ,θυµιατισµÛνï µε τη σµàρνα, τï λι-

âÀνι,κιÞλες τις σκÞνες τïυ µυρεψïà1;

ΕÝναι η κλÝνη τïυ Σïλïµñν!Τριγàρω εêÜντα αντρειωµÛνïι,απÞ τïυς αντρειωµÛνïυς τïυ Ισ-

ραÜλ¯Þλïι τïυς Ûøïυνε σπαθÝ,µαστïρεµÛνïι τïυ πïλÛµïυ¯καθÛνας Ûøει στï µηρÞ σπαθÝπïυ διñøνει τ’ αλαæιÀσµατα της

νàøτας.

Îæτιαêε Ûνα æïρεÝï ï âασιλÛαςΣïλïµñν

απÞ êàλα τïυ ΛιâÀνïυ¯τις κïλÞνες τις Ûκαµε ασηµÛνιες,τ’ ακïυµπιστÜρια τïυ µαλαµατÛ-

νια¯τα στρωσÝδια τïυ πïρæàρα¯κι Þλï απÞ µÛσα τα κεντÝδια της

αγÀπηςτων θυγατÛρων της Ιερïυσαλܵ.ΒγεÝτε να ιδεÝτε, θυγατÛρες της

Σιñν,τïν Σïλïµñν τï âασιλÛαµε στÛæανï πïυ τïν στεæÀνωσε η

µητÛρα τïυ,την ηµÛρα της ευæρïσàνης της

καρδιÀς τïυ.

1 αρωµατïπïιÞς.

Íσµα ΑσµÀτων, ΙΙΙ, 6-11 µετ. Γ.ΣεæÛρης, εκδ. Øκαρïς, 1979.

νικες. Τα µÛταλλα και ïι ηµιπïλàτιµïι λÝθïι απï-τÛλεσαν τη âÀση της âιïτεøνικÜς τïυς παραγω-γÜς. Στα εργαστÜριÀ τïυς κατασκεàαúαν Þπλα,κïσµÜµατα και σæραγιδÞλιθïυς.

Η κïινωνÝα. à νïµαδικÞς τρÞπïς της úωÜςτïυς και ï ΜωσαϊκÞς νÞµïς Üταν δàï παρÀγï-ντες πïυ καθÞρισαν την κïινωνικÜ συγκρÞτησητων ΕâραÝων. Με εêαÝρεση τïυς ηγεµÞνες τïυς,πατριÀρøες, κριτÛς, âασιλεÝς, πïυ διαæïρïπïιïà-νταν στην κïινωνικÜ ιεραρøÝα λÞγω της απïδï-øÜς και των τιµñν πïυ απïλÀµâαναν ως εκπρÞ-σωπïι τïυ θεïà, ï εâραϊκÞς λαÞς δεν παρïυσÝαúεÛντïνες κïινωνικÛς ανισÞτητες1. ΑπÞ τÞτε πïυïργανñθηκε τï κρÀτïς τïυς και µÛøρι τη ρωµαϊ-κÜ κατÀκτηση ιδιαÝτερï ρÞλï στην κïινωνÝα τïυςÛπαιêαν ïι ιερεÝς.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Η ïργÀνωση πïυ δια-τÜρησαν σ’ Þλη τη διÀρκεια της ιστïρικÜς τïυςπïρεÝας Üταν æυλετικÜ. Την ïργÀνωση αυτÜ δεντη µετÛâαλαν ακÞµα και Þταν συγκρÞτησαν κρÀ-τïς στα τÛλη τïυ 11ïυ αι. π.Ì. ΕÀν εêαιρÛσει κα-νεÝς τη διακυâÛρνηση τïυ ∆αâÝδ και τïυ Σïλï-µñντα, Þλες ïι Àλλες περÝïδïι øαρακτηρÝúïνταιαπÞ διενÛêεις µεταêà των εâραϊκñν æυλñν.

Η εêïυσÝα των Πατριαρøñν στην αρøÜ αλλÀκαι των âασιλÛων κατÞπιν Üταν απÞλυτη και âα-σÝστηκε στην απïδïøÜ πïυ διÛθεταν απÞ τï λαÞως εκλεκτïÝ τïυ θεïà.

4.3 Η ιστïρÝα

Η περÝïδïς των Πατριαρøñν. Την πïρεÝα των ΕâραÝων γνωρÝúïυµε στιςλεπτïµÛρειÛς της µÛøρι τï 2ï αι. π.Ì. µÛσα απÞ τα κεݵενα της ΠαλαιÀς ∆ια-θÜκης. ×ταν νïµÀδες, πïυ µε τα κïπÀδια τïυς και ïργανωµÛνïι σε æυλÛς πε-ριπλανιïàνταν σε αναúÜτηση âïσκïτÞπων.

¥εκÝνησαν απÞ την Ãυρ της ÌαλδαÝας την επïøÜ της ακµÜς τïυ ΑρøαÝïυΒαâυλωνιακïà κρÀτïυς. ΠιθανÞτατα, στα øρÞνια της âασιλεÝας τïυ Ìαµ-µïυραµπÝ µια æυλÜ µε αρøηγÞ της τïν ΠατριÀρøη ΑâραÀµ διÛσøισε τη Μεσï-πïταµÝα και µετÀ απÞ περιπλανÜσεις εγκαταστÀθηκε στη ÌαναÀν. Στï µÛρïςαυτÞ για πρñτη æïρÀ ïνïµÀστηκαν ΕâραÝïι, πïυ σηµαÝνει «αυτïÝ πïυ ÜρθανµακριÀ απÞ τïν πïταµÞ», δηλαδÜ απÞ τïν ΕυæρÀτη. Την πρñτη περÝïδï τηςιστïρικÜς τïυς πïρεÝας, την περÝïδï των Πατριαρøñν, Þπως ïνïµÀúεται,

38

1. ΚïινÛς αντιλÜψεις για τη âασιλεÝα

απηøεÝ η λïγïτεøνÝα των λαñν της ΑνατïλικÜς ΜεσïγεÝïυ

Η κïινωνÝα της ανατïλικÜςΜεσïγεÝïυ περιλÀµâανε µια πï-λυÀριθµη τÀêη ευγενñν πïυ α-σκïàσε Ûλεγøï στη âασιλικÜ εêïυ-σÝα. Τï Ûπïς ελÀøιστα ενδιαæÛρε-ται για τïν κïινÞ θνητÞ¯ απευθà-νεται πρïς και συµπαρατÀσσεταιµε την κυρÝαρøη τÀêη. Ùταν ïΘερσÝτης (Ιλ. Β 225-42) ειρωνεàε-ται τïν âασιλιÀ ΑγαµÛµνïνα, ησυµπÀθεια τïυ πïιητÜ εÝναι στα-θερÀ µε τï µÛρïς τïυ âασιλιÀ, µï-λïνÞτι ïι αιτιÀσεις τïυ ΘερσÝτηδεν εÝναι εντελñς αâÀσιµες. Αυ-τÞς εÝναι ï λÞγïς πïυ ï ÃδυσσÛαςεπιπλÜττει τïν ΘερσÝτη και τïν ε-παναæÛρει στη θÛση τïυ âÀναυ-σα. Τï Ýδιï θÛµα απαντÀ και στηνηρωικÜ επïøÜ τïυ ΙσραÜλ. à ∆α-âÝδ, σε κρÝσιµες στιγµÛς, δÛøεταιτις âïλÛς τïυ ΣεµÛι, τïν ïπïÝï ïΑâεσσÀ, Þπως ï ÃδυσσÛας, ÜτανÛτïιµïς να τïν αντιµετωπÝσεισκληρÀ (Β Βασ. 16, 5-9).

C. Gordon, Ùµηρïς και ΒÝâλïς,µετ. ∆ανιÜλ Ιακñâ, Θεïδ. Πïλà-

øρïυ, εκδ. ΚαρδαµÝτσα, 1990, σ. 49.

θρησκεÝα τïυς απÛκτησε Ûτσι εθνικÞ øαρακτÜρα.ΤÛλïς, µετÀ τη âαâυλñνια αιøµαλωσÝα και µε τακηρàγµατα των Πρïæητñν πρïâλÜθηκε η ιδÛατης Ûλευσης τïυ ΜεσσÝα. Η εâραϊκÜ µïνïθεϊστι-κÜ θρησκεÝα øωρÝς αµæιâïλÝα Üταν Ûνας σηµαντι-κÞς σταθµÞς στην εêÛλιêη της ανθρωπÞτητας,καθñς πρïετïݵασε τï Ûδαæïς για τï Ìριστιανι-σµÞ και Ûδωσε πïλλÀ στïιøεÝα για τη διαµÞρæω-ση τïυ Μωαµεθανισµïà.

Η νïµïθεσÝα και η λïγïτεøνÝα. ΣπïυδαÝïπνευµατικÞ επÝτευγµα Üταν ï ΜωσαϊκÞς νÞµïς, ïïπïÝïς περιλαµâÀνει τïυς âασικïàς ηθικïàς κα-νÞνες πïυ διÛπïυν τις ανθρñπινες σøÛσεις3.

Τα κεݵενα της ΠαλαιÀς ∆ιαθÜκης και µεταêàαυτñν ïι ΨαλµïÝ τïυ ∆αâÝδ απïτελïàν εêαÝρεταÛργα της παγκÞσµιας λïγïτεøνÝας.

41

3. à ΜωσαϊκÞς νÞµïς(απïσπÀσµατα

απÞ την ΑγÝα ΓραæÜ)

ΚαÝ εrπε Κàριïς πρÞς τÞνΜωϋσν, \AνÀâηθι πρÞς µÛ εςτÞ ρïς, καÝ σï κε¯ καÝ θÛλωσïÝ δñσει τÀς πλÀκας τÀς λιθÝ-νας, καÝ τÞν νÞµïν, καÝ τÀς ντï-λÀς τÀς πïÝας γραψα, διÀ νÀδιδÀσκÖης ατïàς. (κδ. 12).

ΚαÝ Àν τÝς πατÀêÖη τÞν δï-λïν ατï τÜν δïàλην ατï µÛρÀâδïν, καÝ πïθÀνÖη πÞ τÀςøερας ατï, θÛλει êÀπαντïς τι-µωρηθÖ. Aν µως úÜσÖη µÝανµÛραν, δàï, δÛν θÛλει τιµω-ρηθÖ¯ διÞτι εrναι ργàριïν ατï.(κα, 20-21).

Aν µως συµâÖ συµæïρÀ, τÞ-τε θÛλεις δñσει úωÜν ντÝ úως,æθαλµÞν ντÝ æθαλµï, δÞ-ντα ντÝ δÞντïς, øερα ντÝ øει-ρÞς, πÞδα ντÝ πïδÞς, καàσιµïνντÝ καυσݵατïς, πληγÜν ντÝπληγς, κτàπηµα ντÝ κτυπܵα-τïς.

Îêïδïς, εκδ. ΒιâλικÜ ΕταιρÝα.

1. Να συσøετÝσετε την ιστïρικÜ πïρεÝα των ΕâραÝων µε την ιστïρικÜ πïρεÝα τωνÀλλων λαñν της Εγγàς ΑνατïλÜς. Με πïιïυς λαïàς Üρθαν σε επαæÜ;

2. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η πρïσεκτικÜ µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 3 σεÞ,τι αæïρÀ τη νïµïθεσÝα και την ïργÀνωση της κïινωνÝας των ΕâραÝων;

3. Πïια εÝναι η σηµαντικÞτερη συµâïλÜ των ΕâραÝων στïν παγκÞσµιï πïλιτισµÞκαι γιατÝ;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

Εγγàς ΑνατïλÜς. à Σïλïµñν Ûµεινε γνωστÞςστην ιστïρÝα τïυ εâραϊκïà λαïà για τïν περÝæη-µï ναÞ πïυ κατασκεàασε στην Ιερïυσαλܵ.

Η περÝïδïς των Πρïæητñν. ΜετÀ τï θÀνατïτïυ Σïλïµñντα êÛσπασαν εσωτερικÛς διαµÀøεςκαι τï κρÀτïς øωρÝστηκε σε δàï âασÝλεια, τα ï-πïÝα εêασθÛνησαν. Στï διÀστηµα αυτÞ, γνωστÞως περÝïδïς των Πρïæητñν, ευσεâεÝς ΕâραÝïιπρïσπÀθησαν να διαæυλÀêïυν τα Üθη και τηνπÝστη τïυ λαïà τïυς. Τï κρÀτïς τïυ ΙσραÜλ Þ-µως γνñρισε την êÛνη κατÀκτηση. Στην αρøÜ κα-τακτÜθηκε απÞ τïυς Ασσàριïυς (722 π.Ì.) καιστη συνÛøεια ïι ΕâραÝïι µε την κατÀληψη της Ιε-ρïυσαλܵ (587 π.Ì.) απÞ τïν ΝαâïυøïδïνÞσï-ρα, âασιλιÀ της Βαâυλñνας, σàρθηκαν στην âα-âυλñνια αιøµαλωσÝα. Ελευθερñθηκαν µετÀ απÞαπÞ πενÜντα περÝπïυ øρÞνια απÞ τïν Κàρï Β,τï âασιλιÀ των Περσñν (538 π.Ì.), ï ïπïÝïς επÛ-τρεψε, σε Þσïυς Üθελαν, να επιστρÛψïυν στην Ιε-ρïυσαλܵ και να ανïικïδïµÜσïυν τï ναÞ τïυΣïλïµñντα. Η ΠαλαιστÝνη, ωστÞσï, περιÜλθεστην κυριαρøÝα των Περσñν µÛøρι και την κατÀ-ληψÜ της απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï (332 π.Ì.)

4.4 Ã πïλιτισµÞς

Η θρησκεÝα. Στις θρησκεÝες των Àλλων λαñντης Εγγàς ΑνατïλÜς η ιδÛα της àπαρêης τïυ αν-θρñπïυ Üταν υπïταγµÛνη στις επιθυµÝες τïυ θε-ïπïιηµÛνïυ ηγεµÞνα. ÃυσιαστικÀ ï Àνθρωπïςως αυθàπαρκτη ïντÞτητα δεν υπÜρøε. Στη θρη-σκεÝα των ΕâραÝων ï θεÞς ως Ûννïια απÛκτησεπνευµατικÞ περιεøÞµενï. ×ταν η γενεσιïυργÞςδàναµη τïυ κÞσµïυ πïυ ïρÝúει τη úωÜ των αν-θρñπων. Η εâραϊκÜ θρησκεÝα πÛρασε απÞ δια-æïρετικÀ εêελικτικÀ στÀδια. Στην αρøÜ, στηδιÀρκεια των συνεøñν µετακινÜσεων των ΕâραÝ-ων, ï θεÞς Üταν η δàναµη πïυ τïυς Ûσωúε απÞτïυς εøθρïàς και τïυς θεïàς των εøθρñν τïυς¯στη συνÛøεια, Þταν µετÀ την Ûêïδï απÞ την ΑÝγυ-πτï πïλεµïàσαν για την κατÀκτηση της Παλαι-στÝνης, Ûγιναν ï εκλεκτÞς λαÞς τïυ Θεïà και η

40

ΠïµπÜ απÞ γενειïæÞρïυς ΑσιÀτεςαιøµαλñτïυς, µεταêà των ïπïÝων

και ïι ΕâραÝïι πïυ συνÛλαâε ï æαραñΤïàθµωσις. ΑπÞ τï ναÞ τïυ ͵µωνα

στï ΚαρνÀκ.

ΜÝα απÞ τις σπÀνιες απεικïνÝσεις τηςΚιâωτïà της ∆ιαθÜκης. à ∆αâÝδ, αæïàανÛκτησε την ΚιâωτÞ απÞ τïυς Φιλι-σταÝïυς, την τïπïθÛτησε στην Ιερïυσα-λܵ, η ïπïÝα Ûκτïτε Ûγινε η πρωτεàïυ-σα τïυ âασιλεÝïυ τïυ. Η παρÀστασηπρïÛρøεται απÞ ΣυναγωγÜ της Καπερ-ναïൠτïυ 3ïυ αι. µ.Ì.

της ανατïλικÜς Μ. ΑσÝας, εν συνεøεÝα εêαπλñθη-καν σταδιακÀ µÛøρι τη ΣυρÝα και τις âÞρειες πε-ριïøÛς της ΜεσïπïταµÝας.

5.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Πρïτïà ïργανωθïàν σε ισøυρÞκρÀτïς ïι ÌετταÝïι Üταν νïµÀδες και ασøï-λïàνταν κυρÝως µε την κτηνïτρïæÝα. Στις πεδιÀ-δες της Μ. ΑσÝας εêÛτρεæαν Àλïγα, âïïειδÜ, øïÝ-ρïυς, αιγïειδÜ και πρÞâατα. Îτσι, Þταν απÛκτη-σαν µÞνιµες εγκαταστÀσεις, µε δυσκïλÝα πρïσαρ-µÞστηκαν στην καλλιÛργεια της γης. ΕÝøαν πλïà-σια παραγωγÜ δηµητριακñν, κρασιïà και κυρÝωςµελιïà, καθñς ασøïλïàνταν µε τη µελισσïκïµÝα.

Η ïικïνïµικÜ τïυς Þµως ανÀπτυêη και η ι-σøυρïπïÝηση τïυ κρÀτïυς τïυς ïæεÝλïνται στηνïργÀνωση της âιïτεøνÝας και τïυ εµπïρÝïυ. Πρï-µηθεàïνταν απÞ τïυς γειτïνικïàς λαïàς µÛταλλακαι κατασκεàαúαν Þπλα και εêαρτܵατα ιππï-σκευÜς. ×ταν Ýσως ïι πρñτïι πïυ επεêεργÀστη-καν τï σÝδηρï1. Ãι πÞλεις τïυς Üταν øτισµÛνες σεστρατηγικÀ σηµεÝα απ’ Þπïυ περνïàσαν ïι øερ-σαÝïι εµπïρικïÝ δρÞµïι της ΑνατïλÜς. ΦηµÝúï-νταν για τï εµπÞριï Ûργων µεταλλïυργÝας και α-λÞγων.

Η κïινωνÝα. Την κïινωνικÜ τïυς διÀρθρωσηπρïσδιÞρισε µÀλλïν η επιâïλÜ νÛων æàλων πÀ-νω στη µεγÀλη µÀúα των αυτïøθÞνων*, ïι ïπïÝïιπαρÛµειναν στην àπαιθρï και ασøïλÜθηκαν κυ-ρÝως µε τη γεωργÝα. à âασιλιÀς τïυς δεν Üταν ε-êαρøÜς απÞλυτïς κυρÝαρøïς. ΠρïïδευτικÀ επι-âλÜθηκε, περιâλÜθηκε µε ιδιÞτητες υπερÀνθρω-πες και θεωρÜθηκε απÞ τïυς υπηκÞïυς τïυ ωςπρÞσωπï θεÞσταλτï. ×ταν αρøιερÛας, αρøιστρÀ-τηγïς, νïµïθÛτης και υπÛρτατïς κριτÜς. Ãι διïι-κητικïÝ αêιωµατïàøïι Üταν µεγÀλïι γαιïκτܵï-νες και απïτελïàσαν την ανñτερη κïινωνικÜ τÀ-êη των πïλεµιστñν. Ãι τεøνÝτες πïυ úïàσαν στιςπÞλεις δεν διαæïρïπïιïàνταν στην κïινωνικÜ ιε-ραρøÝα απÞ τïν υπÞλïιπï λαÞ, ï ïπïÝïς úïàσε σε

43

1. Η øρÜση τïυ σιδÜρïυ απÞ τïυς ÌετταÝïυς

ΑπÞ την Àπïψη, ωστÞσï, τωνγενικÞτερων ιστïρικñν εêελÝêε-ων, Þλα αυτÀ τα επιτεàγµατα επι-σκιÀúïνται απÞ την τερÀστια συ-νεισæïρÀ των ÌετταÝων στην εêÛ-λιêη της τεøνïλïγÝας: τη øρÜσητïυ σιδÜρïυ. à σÝδηρïς, πïυ σεαντιδιαστïλÜ µε τïν ïρεÝøαλκïεÝναι καθαρÞ µÛταλλï και ÞøικρÀµα, øρησιµïπïιïàνταν στηνΑνατïλÜ Üδη απÞ τïν 15ï π.Ì.αιñνα. Πïλà λÝγïι απÞ τïυς πïλι-τισµïàς της ΕπïøÜς τïυ ÃρεÝøαλ-κïυ εÝøαν αρκετÀ απïθÛµαταøαλκïà και κασσÝτερïυ ñστε ναπαρÀγïυν τις απαραÝτητες πïσÞ-τητες ïρεÝøαλκïυ. ΣυνÜθως τï Û-να απÞ τα δàï µÛταλλα τïυ κρÀ-µατïς Ûπρεπε να εισÀγεται, και ε-πïµÛνως, καθñς τï εêωτερικÞ ε-µπÞριï απïτελïàσε âασιλικÞπρïνÞµιï (Þπως Àλλωστε και ηεκµετÀλλευση των ïρυøεÝων), η«κυκλïæïρÝα» ïρειøÀλκινων Þ-πλων και εργαλεÝων µπïρïàσε ναελÛγøεται. Για να παραγÀγει κα-νεÝς σÝδηρï, αρκïàσε η àπαρêητων σøετικñν κïιτασµÀτων, ÛναςαπλÞς æïàρνïς µε êυλïκÀρâïυ-να, και κÀπïιες στïιøειñδεις αρ-øÛς κατεργασÝας τïυ µετÀλλïυ,ñστε να µετατραπεÝ σε δρεπÀνια,Àρïτρα, λÞγøες και êÝæη. ÃιστρατïÝ Üταν πια πïλà πιï εàκï-λï να εêïπλιστïàν, ενñ ïρισµÛνακρÀτη Ûøασαν τï συγκριτικÞ πλε-ïνÛκτηµα πïυ τïυς εêασæÀλιúαντα Àæθïνα ïρειøÀλκινα Þπλατïυς.

Η. Honour, J. Fleming, ΙστïρÝατης τÛøνης, τ. 1,

µετ. Ανδ. ΠαππÀς,εκδ. ΥπïδïµÜ 1991, σ. 68.

5.1 Η øñρα

Στις αρøÛς της 2ης øιλιετÝας π.Ì., στï øñρïτης Μ. ΑσÝας συγκρïτÜθηκε Ûνα ισøυρÞ κρÀτïςαπÞ γηγενεÝς πληθυσµïàς, ασιατικÜς καταγωγÜςκαι απÞ νÛα æàλα πïυ ανÜκαν γλωσσïλïγικÀστïν κλÀδï των «ινδïευρωπαÝων». Ãι νÛïι κÀτïι-κïι, αæïà εγκαταστÀθηκαν στις πεδινÛς εκτÀσεις

42

5. Ãι ÌετταÝïι Ü ÌεττÝτες

Με επÝκεντρï την ανατïλικÜ περιïøÜ της Μ. ΑσÝας συγκρïτÜθηκε στις αρøÛς της2ης øιλιετÝας π.Ì. Ûνα ισøυρÞ κρÀτïς. ΚÀτïικïÝ τïυ Üταν γηγενεÝς ασιατικïÝ πληθυ-σµïÝ και «ινδïευρωπαϊκÀ» æàλα.

Ãι ÌετταÝïι πριν την ïργÀνωσÜ τïυς σε κρÀτïς úïàσαν νïµαδικÀ. Η ïικïνïµικÜτïυς ανÀπτυêη ïæεÝλεται κυρÝως στη âιïτεøνÝα και τï εµπÞριï. ΦηµÝúïνταν για τï ε-µπÞριï Ûργων µεταλλïυργÝας και αλÞγων. Øδρυσαν µεγÀλες πÞλεις και ïργανñθη-καν µε æεïυδαρøικÞ* τρÞπï.

Τα ερεÝπια της πρωτεàïυσÀς τïυς, της Ìαττïàσας, υπïδηλñνïυν ακριâñς την à-παρêη ενÞς ισøυρïà κρÀτïυς και ενÞς εêελιγµÛνïυ πïλιτισµïà. Ãι συνεøεÝς πÞλεµïισυνετÛλεσαν στην εêασθÛνηση τïυ κρÀτïυς τïυς και στην ïριστικÜ τïυς εêαæÀνισηστα τÛλη τïυ 12ïυ αι. π.Ì.

Τï ÌεττιτικÞ κρÀτïς

¶Èı·Ó‹ ¤ÎÙ·ÛË ÙÔ˘ ÎÚ¿ÙÔ˘˜ ÙˆÓÃÂÙÙ·›ˆÓ¶ÚԤϢÛË ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ

ªÂÁ¿Ï˜ ÂÎÛÙÚ·Ù›˜ ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ

∏ ÂȉÚÔÌ‹ ÙˆÓ «Ï·ÒÓ Ù˘ ı¿Ï·Û-Û·˜»

ª∂™O°∂πO™ £∞§∞™™∞

∂À•∂π¡O™ ¶O¡∆O™

ïπÞτε γÝνεται πρωτεàïυσα η Ìαττïàσα. ΕÝναι πι-θανÞ Þµως Þτι τï øετταϊκÞ κρÀτïς πρïϋπÜρøεκαι εÝøε Üδη επεκταθεÝ µÛøρι τις ακτÛς της Μεσï-γεÝïυ πριν τα τÛλη τïυ 17ïυ αι. π.Ì.

Ãι πÞλεις των ÌετταÝων απεÝøαν πïλà µεταêàτïυς, γεγïνÞς πïυ δεν ευνÞησε τη συγκρÞτησηκρÀτïυς ïργανωµÛνïυ µε απïλυταρøικÞ τρÞπï,Þπως συνÛâη µε τα υπÞλïιπα âασÝλεια της ΕγγàςΑνατïλÜς.

Στις αρøÛς τïυ 16ïυ αι. π.Ì. ïι ÌετταÝïι, µετÀτην επικρÀτησÜ τïυς στη Μ. ΑσÝα, επÛκτειναν τιςκατακτÜσεις τïυς στη ΣυρÝα και στη Μεσïπïτα-µÝα. ΚυρÝευσαν τη Βαâυλñνα και διÛλυσαν µαúݵε Àλλïυς λαïàς τï ΑρøαÝï ΒαâυλωνιακÞ κρÀ-τïς. Ακïλïàθησαν Þµως δυναστικÛς Ûριδες πïυεÝøαν ως απïτÛλεσµα την απñλεια επαρøιñν.Îτσι τï øετταϊκÞ κρÀτïς περιïρÝστηκε âÞρειατης ïρïσειρÀς τïυ Ταàρïυ.

Στï δεàτερï µισÞ τïυ 15ïυ αι. π.Ì. Àρøισε ηπερÝïδïς της µεγÀλης ακµÜς. Ãι ÌετταÝïι επε-κτÀθηκαν πρïς τï νÞτï, στη ΣυρÝα, και τï 14ï αι.π.Ì. Ûγιναν κàριïι Þλης της Μ. ΑσÝας ως τις α-κτÛς τïυ ΑιγαÝïυ. Τïν επÞµενï αιñνα συγκρïà-στηκαν µε τïυς Αιγàπτιïυς στï ΚαντÛς, περιïøÜτης ΣυρÝας. Τï αµæÝρρïπï απïτÛλεσµα αυτÜςτης σàγκρïυσης επισæραγÝστηκε απÞ µια συνθÜ-κη µεταêà ΑιγυπτÝων και ÌετταÝων, πïυ καθÞρι-úε στην περιïøÜ της ΣυρÝας τα σàνïρα µεταêàτων δàï λαñν2. ΑυτÞ τïν αιñνα ανÛπτυêαν καιεµπïρικÛς σøÛσεις µε τïυς ΜυκηναÝïυς. Τï 12ïαι. π.Ì. λαïÝ γνωστïÝ απÞ τις αιγυπτιακÛς πηγÛςως λαïÝ της θÀλασσας, µαúÝ µε τïυς Ασσàριïυς,κατÛστρεψαν τη Ìαττïàσα. Îκτïτε δεν ÛøïυµεκαµÝα Àλλη πληρïæïρÝα για τï øετταϊκÞ κρÀτïς.

5.4 Ã πïλιτισµÞς

Η θρησκεÝα. Τï πÀνθεïν των ÌετταÝων περι-λÀµâανε πïλλÛς θεÞτητες, ïι ïπïÝες Üταν τïπικÜςπρïÛλευσης. Η δηµιïυργÝα Þµως ισøυρïà και ενι-αÝïυ κρÀτïυς επÛâαλε την ανÀγκη εθνικÜς λα-τρεÝας. Στη λατρεÝα αυτÜ η κàρια θεÞτητα Üταν ï

45

2. ΑπÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη µεταêà ΑιγυπτÝων

και ÌετταÝων (1284 π.Ì.)

à ΜÛγας πρÝγκιπας τïυ ÌÀτ-τι δεν θα επιτεθεÝ εναντÝïν τηςøñρας της Αιγàπτïυ για πÀντα...και ï ÃυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε-ΣετÛπ-Εν-Ρε, ï µεγÀλïς ηγεµÞνας της Αιγà-πτïυ δεν θα επιτεθεÝ στη øñρα(τïυ ÌÀττι, για να την πÀρει) γιαπÀντα... Αν κÀπïιïς Àλλïς εø-θρÞς Ûρθει εναντÝïν των øωρñντïυ ÃυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε... και αυτÞςµηνàσει στï µεγÀλï πρÝγκιπα τïυÌÀττι, λÛγïντας: «Îλα µαúÝ µïυως ενÝσøυση εναντÝïν τïυ». à µε-γÀλïς πρÝγκηπας τïυ ÌÀττι πρÞ-κειται να [Ûρθει σε αυτÞν]...

Íτλας της ΒÝâλïυ, Ûκδ. εæηµ. ΗΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1998, σ. 48.

à ΡαµσÜς Β, ï µεγÀλïς πïλεµιστÜςæαραñ, απεικïνÝúεται να κρατÀει αιøµÀλωτïυς απÞ τα µαλλιÀ. ΜιασυµâατικÜ απεικÞνιση της υπïταγÜς των ÌετταÝων στïυς Αιγàπτιïυς,Þπως την πρïÛâαλαν ïι Αιγàπτιïι.(ΜïυσεÝï Καýρïυ)

øωριÀ και µÝσθωνε τη γη απÞ τïυς ευγενεÝς γαιïκτܵïνες. Ãι δïàλïι πιθανÞναπïτελïàσαν κινητÜ περιïυσÝα, την ïπïÝα ï ιδιïκτÜτης µπïρïàσε να øρησι-µïπïιÜσει κατÀ την κρÝση τïυ.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Τï κρÀτïς δεν ïργανñθηκε κατÀ τα πρÞτυπα τωναπÞλυτων µïναρøιñν των Àλλων κρατñν της Εγγàς ΑνατïλÜς. Η διαæïρετι-κÜ καταγωγÜ των κατακτητñν, πïυ επιâλÜθηκαν στïυς αυτÞøθïνες και ηδηµιïυργÝα πÞλεων σε µεγÀλες απïστÀσεις συνÛâαλαν στη διαµÞρæωση ενÞςσυστܵατïς æεïυδαρøικïà* øαρακτÜρα. à âασιλιÀς εÝøε την Ûδρα τïυ στηÌαττïàσα. Στï øετταϊκÞ κρÀτïς Þµως συναντïàµε υπïτελεÝς ηγεµÞνες âασι-λικÜς καταγωγÜς, πïυ εÝøαν την Ûδρα τïυς σε Àλλες πÞλεις και Ûδιναν ÞρκïυπïτÛλειας στïν ηγεµÞνα της Ìαττïàσας.

5.3 Η ιστïρÝα

Ãι ÌετταÝïι θα µας Üταν Àγνωστïι, εÀν ïι πληρïæïρÝες πïυ εÝøαµε γι’ αυ-τïàς απÞ την ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη και τα γραπτÀ αιγυπτιακÀ µνηµεÝα δεν επιâε-âαιñνïνταν απÞ τα ανασκαæικÀ ευρܵατα στη Μ. ΑσÝα και ιδιαÝτερα στïøωριÞ ΜπïγÀú-κιÞι στην κεντρικÜ Μ. ΑσÝα, διακÞσια περÝπïυ øιλιÞµετρα âï-ρειïανατïλικÀ της Íγκυρας. ΕκεÝ, ïι ανασκαæÛς στα 1834 Ûæεραν στï æωςτα ερεÝπια µιας Àγνωστης ïøυρωµÛνης και πλïàσιας πÞλης, η ïπïÝα Ûµελλενα ταυτιστεÝ µε τη Ìαττïàσα, την πρωτεàïυσα τïυ κρÀτïυς των ÌετταÝων.

ΑπÞ την ανÀγνωση των πïλυÀριθµων πινακÝδων πïυ âρÛθηκαν στη Ìατ-τïàσα æαÝνεται Þτι ïι ÌετταÝïι µιλïàσαν µια γλñσσα «ινδïευρωπαϊκÜς» κα-ταγωγÜς καθñς και Àλλες γλñσσες ασιατικÜς πρïÛλευσης. Îτσι εικÀúεται Þτιτï øετταϊκÞ Ü øιττιτικÞ κρÀτïς απïτÛλεσαν αυτÞøθïνες λαïÝ της Μ. ΑσÝας ïιïπïÝïι συγøωνεàτηκαν µε τïυς κατακτητÛς.

Ãι αρøαιÞτερες γραπτÛς µαρτυρÝες ανÀγïνται στα τÛλη τïυ 17ïυ αι. π.Ì.,

44

ΒασιλικÜ Πàλη,Ìαττïàσα

περÝπïυ 1400 π.Ì.

6.1 Η øñρα

Στις αρøÛς της 2ης øιλιετÝας π.Ì. ïι ΜÜδïι και ïι ΠÛρσες εγκαταστÀθηκανστις δυτικÛς παρυæÛς τïυ ïρïπεδÝïυ τïυ ΙρÀν. ΠρÞκειται για µεγÀλη περιïøÜ

47

6. Ãι ΜÜδïι και ïι ΠÛρσες

Στις αρøÛς της 2ης øιλιετÝας π.Ì., στï âÞρειï τµÜµα τïυ ïρïπεδÝïυ τïυ ΙρÀν εγκα-ταστÀθηκαν ïι ΜÜδïι και στï νÞτιï ïι ΠÛρσες. ΜÛøρι τïν 7ï αι. π.Ì., αµæÞτερïι ÜτανεêαρτηµÛνïι απÞ τïυς λαïàς της ΜεσïπïταµÝας. Πρñτïι στα τÛλη τïυ 7ïυ αι. π.Ì. Ý-δρυσαν ισøυρÞ κρÀτïς ïι ΜÜδïι στï ïπïÝï εÝøαν ενσωµατñσει τïυς ΠÛρσες. ΩστÞσï,απÞ τα µÛσα τïυ 6ïυ αι. π.Ì. ïι ΠÛρσες επαναστÀτησαν και Ýδρυσαν δικÞ τïυς κρÀ-τïς καταλàïντας την εêïυσÝα των ΜÜδων.

ΥπÞ την ηγεσÝα τïυ Κàρïυ Β της δυναστεÝας των Αøαιµενιδñν, αρøÝúει ïυσιαστι-κÀ η ιστïρÝα της περσικÜς αυτïκρατïρÝας. Με τï ∆αρεÝï Α η αυτïκρατïρÝα ïργανñ-θηκε και διαιρÛθηκε διïικητικÀ σε σατραπεÝες. Αν και τï σàστηµα διακυâÛρνησηςτïυ απÛραντïυ περσικïà κρÀτïυς Üταν η απÞλυτη µïναρøÝα, εντïàτïις η περσικÜ δι-ïÝκηση υπÜρêε ελαστικÜ απÛναντι στïυς κατακτηµÛνïυς λαïàς.

à πïλιτισµÞς των Περσñν δανεÝστηκε σε Þ,τι αæïρÀ τη γραæÜ αλλÀ και τις τÛøνεςπïλλÀ στïιøεÝα απÞ τïυς κατακτηµÛνïυς λαïàς κυρÝως της ΜεσïπïταµÝας.

Ãι ΠÛρσες στην πρïσπÀθειÀ τïυς να επεκτεÝνïυν την εêïυσÝα τïυς δυτικÀ τïυ Αι-γαÝïυ Üρθαν σε σàγκρïυση µε τïυς Îλληνες. Τï κρÀτïς τïυς καταλàθηκε τï 331 π.Ì.απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï.

Τï ΠερσικÞ κρÀτïς

θεÞς της θàελλας, τïυ κεραυνïà και της âρïøÜς.ΣàúυγÞς τïυ Üταν η θεÀ πïυ κυριαρøïàσε στïνκÞσµï των νεκρñν. Τï θεϊκÞ αυτÞ úευγÀρι πλαι-σιωνÞταν και απÞ Àλλες µïρæÛς, µÛλη της θεϊκÜςïικïγÛνειας. ΠïλλÛς θεÞτητες Üταν σïυµερικÜςκαταγωγÜς η λατρεÝα των ïπïÝων εÝøε µεταæυ-τευτεÝ στï øεττιτικÞ πÀνθεïν.

Η γραæÜ και η νïµïθεσÝα. Ãι πινακÝδες πïυÛøïυν âρεθεÝ δεÝøνïυν Þτι Üταν σε øρÜση παρÀλ-ληλα δàï εÝδη γραæÜς: µια σæηνïειδÜς και µια ιε-ρïγλυæικÜ, απÞ τις ïπïÝες η δεàτερη δεν Ûøει α-πïκρυπτïγραæηθεÝ.

Η ανÀγνωση των πινακÝδων απÛδειêε την à-παρêη νïµïθεσÝας, στη διαµÞρæωση της ïπïÝαςÀσκησε ιδιαÝτερη επÝδραση ï âαâυλωνιακÞς κñ-δικας τïυ ÌαµµïυραµπÝ.

Ãι τÛøνες. Την περÝïδï της ακµÜς τïυ øεττιτι-κïà κρÀτïυς αναπτàøθηκε µια τεøνïτρïπÝα πïυπαρïυσÝαúε τις µïρæÛς σøηµατïπïιηµÛνες αλλÀδυναµικÛς, Þπως æανερñνïυν τα ανÀγλυæα σεâρÀøïυς της Ìαττïàσας και Àλλων περιïøñν τηςΜ. ΑσÝας. Στα Ûργα τïυς απεικïνÝúïνται θρησκευ-τικÛς και πïλεµικÛς σκηνÛς. Η γλυπτικÜ τÛøνη επε-κτεινÞταν σε Ûργα µικρïτεøνÝας, ειδñλια* καισæραγιδÞλιθïυς*. Η τÛøνη γενικÞτερα Üταν επη-ρεασµÛνη απÞ τïν ιδιÞτυπï τρÞπï úωÜς των Ìετ-ταÝων και απÞ την πïλεµικÜ τïυς δραστηριÞτητα.

46

ΑνÀγλυæη απεικÞνιση πïµπÜς πïλεµι-κñν θεñν και ενÞς ÌετταÝïυ âασιλιÀ.Η απεικÞνιση Ûøει γÝνει πÀνω σε âρÀ-øïυς και πρïÛρøεται απÞ ιερÞ øεττιτι-κÜς πÞλης (περ. 1350-1250 π.Ì.).

1. Να εêηγÜσετε τïν τρÞπï ïργÀνωσης τïυ øεττιτικïà κρÀτïυς.2. ΜελετÜστε τï απÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη ΑιγυπτÝων και ÌετταÝων (παρÀθεµα

2). Πïιες σøÛσεις æαÝνεται να Ûøïυν ïι δàï λαïÝ τη συγκεκριµÛνη øρïνικÜ περÝï-δï;

3. Να πρïσδιïρÝσετε τï ρÞλï των λαñν της θÀλασσας σε σøÛση µε τïυς Αιγàπτι-ïυς, τïυς ΦïÝνικες και τïυς ÌετταÝïυς.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

και δυτικÀ τï ΑιγαÝï και η ΛιâυκÜ Ûρηµïς στηâÞρειï ΑæρικÜ, περιελÀµâανε εκτÞς απÞ τïυςΜÜδïυς και τïυς ΠÛρσες µεγÀλï αριθµÞ λαñν µεδιαæïρετικïàς πïλιτισµïàς. Η επιâïλÜ και η δια-τÜρηση της εêïυσÝας σε µια πανσπερµÝα λαñνπρïϋπÛθετε κατÀλληλη ïργÀνωση. Για τï λÞγïαυτÞ η αυτïκρατïρÝα διαιρÛθηκε σε εÝκïσι επαρ-øÝες, τις σατραπεÝες. Τη διïÝκηση κÀθε σατραπεÝ-ας ασκïàσε Ûνας ευγενÜς ΠÛρσης Ü τïπικÞς ηγε-µÞνας, διïρισµÛνïς απÞ τï ΜεγÀλï ΒασιλιÀ. Αυ-τÞς εÝøε και τη στρατιωτικÜ εêïυσÝα, εæÞσïν Ü-ταν υπεàθυνïς και για την Àµυνα της σατραπεÝ-ας. ΕÝøε την υπïøρÛωση να συγκεντρñνει και ναστÛλνει τïν καθïρισµÛνï æÞρï, αλλÀ και να πρï-µηθεàει µε στρατÞ Ü στÞλï τï ΜεγÀλï ΒασιλιÀ,σε περÝπτωση πïυ τï úητïàσε.

ΑπÞ τη æïρïλïγÝα Üταν απαλλαγµÛνïι ïιΠÛρσες. à æÞρïς κÀθε σατραπεÝας ïριúÞταν σεαγαθÀ και σε øρܵα2. à ∆αρεÝïς Α øρησιµïπïÝη-σε τï νÞµισµα στις συναλλαγÛς της αυτïκρατï-ρÝας, υιïθετñντας την εæεàρεση των Λυδñν.Îκïψε νÞµισµα, τï øρυσÞ δαρεικÞ, και διαµÞρ-æωσε Ûνα µικτÞ ïικïνïµικÞ σàστηµα, âασισµÛνïαæενÞς στην ανταλλαγÜ αγαθñν και αæετÛρïυστï νÞµισµα.

Για την επÝâλεψη της διïÝκησης και τïν Ûλεγ-øï των σατραπειñν υπÜρøαν διïικητικïÝ υπÀλλη-λïι, «τα µÀτια και τα αæτιÀ τïυ âασιλιÀ», επι-æïρτισµÛνïι µε την υπïøρÛωση να περιïδεàïυντις σατραπεÝες και να ενηµερñνïυν τï âασιλιÀγια την επικρατïàσα κατÀσταση.

Για να διευκïλυνθïàν ïι µετακινÜσεις τωνανθρñπων, των αγαθñν αλλÀ ιδιαÝτερα τïυστρατïà και των âασιλικñν ταøυδρÞµων, κατα-σκευÀστηκαν δρÞµïι και σταθµïÝ Þπïυ ÀλλαúανÀλïγα και διανυκτÛρευε τï âασιλικÞ πρïσωπικÞ.ÌαρακτηριστικÜ περÝπτωση απïτελïàσε η âασι-λικÜ ïδÞς πïυ Ûνωνε τη νÛα πρωτεàïυσα της αυ-τïκρατïρÝας, τα Σïàσα, µε τις ΣÀρδεις στη Μ. Α-σÝα.

Η περσικÜ αυτïκρατïρÝα, αν και διÛθετε τηνκαλàτερη ïργÀνωση απÞ τα υπÞλïιπα µεγÀλα

49

ΠερσικÞ νÞµισµα, ï δαρεικÞς,πïυ æÛρει στη µια πλευρÀτην εικÞνα ΠÛρση τïêÞτη.

(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

2. Η διïÝκηση τïυ ∆αρεÝïυ

ΜετÀ απ’ αυτÀ Þρισε εÝκïσι επαρ-øÝες πïυ τις ïνïµÀúïυν σατραπεÝες.Ùρισε τïυς σατρÀπες καθñς και τïæÞρï πïυ Ûπρεπε να πληρñνει κÀθε Û-θνïς, περιλαµâÀνïντας και τïυς γει-τïνικïàς λαïàς Ü, παραâλÛπïντας τηγειτνÝαση, Þριúε να περιληæθïàν στηνÝδια ïµÀδα λαïÝ πïυ δεν γειτÞνευανµεταêà τïυς. Ùρισε τις επαρøÝες και τïæÞρï µε τïν εêÜς τρÞπï. Για Þσïυς λα-ïàς θα πλÜρωναν τï æÞρï σε ασܵι,µÛτρï θα Üταν τï âαâυλωνιακÞ τÀλα-ντï. Για Þσïυς θα πλÜρωναν σε øρυ-σÀæι, µÛτρï θα Üταν τï ευâïϊκÞ τÀλα-ντï. Τï âαâυλωνιακÞ τÀλαντï αêÝúειεâδïµÜντα µνες ευâïϊκÛς. Τïν καιρÞτïυ Κàρïυ και, αργÞτερα, τïυ Καµâà-ση δεν υπÜρøε æïρïλïγικÞ σàστηµα,αλλÀ ïι λαïÝ πρÞσæεραν δñρα στïâασιλιÀ. Τï æïρïλïγικÞ αυτÞ σàστη-µα και Àλλα παραπλÜσια µÛτρα Ûκα-ναν τïυς ΠÛρσες να πïàνε Þτι ï ∆α-ρεÝïς Üταν Ûµπïρïς, ï Καµâàσης τà-ραννïς και ï Κàρïς πατÛρας. à ∆α-ρεÝïς επειδÜ αêιïπïιïàσε κÀθε πρÀγ-µα, ï Καµâàσης επειδÜ Üταν σκληρÞςκαι ï Κàρïς επειδÜ Üταν µαλακÞς καιτïυς εÝøε κÀνει πïλλÀ καλÀ.

ΗρÞδïτïς, Γ, 89 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

πïυ εκτεÝνεται νÞτια της ΚασπÝας θÀλασσας, α-νατïλικÀ της ΜεσïπïταµÝας και âÞρεια τïυ Περ-σικïà κÞλπïυ. Ãι ανατïλικÛς παρυæÛς τïυ ïρï-πεδÝïυ τïυ ΙρÀν æτÀνïυν µÛøρι τïν ΙνδÞ πïταµÞ.Η øñρα εÝøε εàæïρες εκτÀσεις για καλλιÛργειακαι λιâÀδια για τη âïσκÜ των αλÞγων. Στï âÞ-ρειï τµÜµα τïυ ïρïπεδÝïυ εγκαταστÀθηκαν ïιΜÜδïι και στï νÞτιï ïι ΠÛρσες.

6.2 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση

Η ïικïνïµÝα. Η κàρια ασøïλÝα των ΜÜδωνκαι των Περσñν πριν απÞ την ÛêïδÞ τïυς απÞ τïïρïπÛδιï τïυ ΙρÀν Üταν η καλλιÛργεια της γηςκαι η κτηνïτρïæÝα, πïυ απïτελïàσαν και τη âÀ-ση της ïικïνïµÝας τïυς. ΑπÞ τα µÛσα τïυ 6ïυ αι.π.Ì. και µετÀ, η ïικïνïµÝα της αυτïκρατïρÝαςτïυς âασιúÞταν στην εÝσπραêη των æÞρων απÞτις κατακτηµÛνες περιïøÛς.

Η κïινωνÝα. à ΜεγÀλïς ΒασιλιÀς, Þπως ïνÞ-µαúαν ïι Îλληνες τï âασιλιÀ των Περσñν, ÜταναγαπητÞς στï λαÞ τïυ, δε λατρευÞταν Þµως ωςθεÞς. ×ταν ï εκλεκτÞς τïυ θεïà στη γη και πα-ρÀλληλα ï «âασιλιÀς τïυ λαïà». Στην κïινωνικÜιεραρøÝα ïι ΠÛρσες και ïι ΜÜδïι κατεÝøαν πρï-νïµιακÜ θÛση Ûναντι των κατακτηµÛνων υπηκÞ-ων και απïτελïàσαν τïν πυρÜνα τïυ αυτïκρατï-ρικïà στρατïà1. Ãι υπÞλïιπïι υπÜκïïι, δηλαδÜïι κÀτïικïι των κατακτηµÛνων περιïøñν, αντιµε-τωπÝúïνταν µε ανεκτικÞτητα, εæÞσïν πλÜρωναντïυς æÞρïυς και πρïσÛæεραν τα δñρα πïυ úη-τïàσε ï âασιλιÀς.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Η ïργÀνωση της περ-σικÜς αυτïκρατïρÝας ïæεÝλεται στï ∆αρεÝï Α.Τï σàστηµα διακυâÛρνησης Üταν η απÞλυτη µï-ναρøÝα. Η θÛληση τïυ âασιλιÀ απïτελïàσε νÞµïγια τïυς υπηκÞïυς τïυ. Îνα αυτïκρατïρικÞσυµâïàλιï απÞ ανñτατïυς αêιωµατïàøïυς, πïυτïυς Þριúε ï Ýδιïς ï âασιλιÀς, λειτïυργïàσε ωςσυµâïυλευτικÞ Þργανï. Η απÛραντη αυτïκρατï-ρÝα, πïυ ανατïλικÀ την Þριúε ï ΙνδÞς πïταµÞς

48

1. ΣυνÜθειες των Περσñν

Απ’ Þλïυς τïυς ανθρñπïυςïι ΠÛρσες εÝναι εκεÝνïι πïυ υιï-θετïàν πιï εàκïλα êÛνες συνÜθει-ες. Θεñρησαν Þτι η ενδυµασÝατων ΜÜδων Üταν καλàτερη απÞτη δικÜ τïυς και την υιïθÛτησαν.Για τïν πÞλεµï πÜραν τï θñρα-κα των ΑιγυπτÝων. Ùταν µαθαÝ-νïυν για διÀæïρïυς τρÞπïυς α-πïλαàσεως τïυς εæαρµÞúïυν... ÃκαθÛνας Ûøει πïλλÛς γυναÝκες καιακÞµη περισσÞτερες παλλακÝδες.

Η µεγαλàτερη ανδρικÜ αρετÜ,µετÀ την ανδρεÝα στη µÀøη, εÝναινα Ûøει κανεÝς πïλλÀ παιδιÀ. ΚÀ-θε øρÞνï ï âασιλιÀς στÛλνει δñρïσε κεÝνïν πïυ Ûøει τα περισσÞτε-ρα¯ θεωρïàν Þτι ï µεγÀλïς αριθ-µÞς σηµαÝνει µεγÀλη δàναµη.ΦρïντÝúïυν τα παιδιÀ τïυς απÞτα πÛντε Ûως τα εÝκïσι øρÞνια καιτïυς µαθαÝνïυν τρÝα µÞνï πρÀγ-µατα: ιππασÝα, τïêïâïλÝα και æι-λαλÜθεια. Πρïτïà γÝνει πÛντεøρïνñν δεν δεÝøνïυν τï παιδÝστïν πατÛρα τïυ, αλλÀ µÛνει µετις γυναÝκες. Και αυτÞ γÝνεται γιανα µη νιñσει ï πατÛρας καµιÀ λà-πη αν τï παιδÝ πεθÀνει µωρÞ.

ΗρÞδïτïς, Α, 135-136µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ΑνÀγλυæη απεικÞνιση τïυ ∆αρεÝïυ ΑπÀνω στï θρÞνï τïυ. ΠαρÀστασηαπÞ τα ανÀκτïρα της ΠερσÛπïλης.

νÛøισε την κατακτητικÜ τïυ πïλιτικÜ. ΕνσωµÀ-τωσε στην περσικÜ αυτïκρατïρÝα την ΑÝγυπτïκαι τη Λιâàη στη ΒÞρειï ΑæρικÜ.

ΜετÀ τï θÀνατï τïυ Καµâàση στï θρÞνï ανÛ-âηκε ï ∆αρεÝïς Α, πïυ καταγÞταν απÞ συγγενÜκλÀδï της δυναστεÝας των Αøαιµενιδñν. ΑυτÞςθÛλησε να επεκτεÝνει τις κατακτÜσεις των Περ-σñν στην Ευρñπη. Η επεκτατικÜ πïλιτικÜ τïυ∆αρεÝïυ Α και των διαδÞøων τïυ ïδÜγησε στïυςελληνïπερσικïàς πïλÛµïυς (492-479 π.Ì.) καιστις συνεøεÝς διενÛêεις πïυ διατηρÜθηκαν µÛøριτην κατÀκτηση της αυτïκρατïρÝας απÞ τï Μ. Α-λÛêανδρï (331 π.Ì.).

6.4 Ã πïλιτισµÞς

Η θρησκεÝα. Τï κυριÞτερï στïιøεÝï πïυ πρïσδιÞρισε τï øαρακτÜρα τïυπερσικïà πïλιτισµïà Üταν η θρησκεÝα. ∆ιαµïρæωτÜς της Üταν Ûνα ιστïρικÞπρÞσωπï, ï ·αρατïàστρα Ü ·ωρïÀστρης (úωρïαστρισµÞς). Τï περιεøÞµενÞτης εÝøε ηθικÜ âÀση. ΠρÞâαλλε την ιδÛα Þτι ï κÞσµïς κυριαρøεÝται απÞ τη δια-µÀøη ανÀµεσα στï καλÞ και τï κακÞ και την επικρÀτηση πÞτε τïυ ενÞς και πÞ-τε τïυ Àλλïυ. ΥπïøρÛωση τïυ ανθρñπïυ εÝναι να συµâÀλλει στην επικρÀτησητïυ καλï௠γι’ αυτÞ θα πρÛπει να καταπïλεµÜσει τï ψεàδïς και να εÝναι αγνÞς.

à τρÞπïς της λατρεÝας Üταν απλÞς και δενπεριελÀµâανε ναïàς και εÝδωλα. Ãι ΠÛρσες λÀ-τρευαν τï θεÞ τïυ Καλïà και τïυ æωτÞς σε âω-µïàς πÀνω στις κïρυæÛς των âïυνñν, Þπïυ ïι ιε-ρεÝς τïυς Àναâαν æωτιÛς. ΦαÝνεται πως Ûøïυµενα κÀνïυµε µε µια µïρæÜ πυρïλατρÝας. Η θρη-σκεÝα τïυς, πÀντως, διακρÝνεται απÞ τις θρησκεÝ-ες των Àλλων ανατïλικñν λαñν, γιατÝ εÝøε ηθικÞπεριεøÞµενï.

Η γραæÜ. Ãι ΠÛρσες υιïθÛτησαν τη σæηνïειδÜγραæÜ απÞ τïυς Ασσàριïυς αλλÀ την απλïπïÝη-σαν µειñνïντας κατÀ πïλà τïν αριθµÞ των συµ-âÞλων της. Τα κεݵενÀ τïυς Üταν κυρÝως διατÀγ-µατα τïυ ΜεγÀλïυ ΒασιλιÀ πïυ εÝøαν µεταæρα-στεÝ στις γλñσσες των λαñν της αυτïκρατïρÝαςγια να εÝναι κατανïητÀ σε Þλïυς τïυς υπηκÞïυς.

Ãι τÛøνες. Ãι ΠÛρσες πριν απÞ την επïøÜ τïυΚàρïυ Üταν γεωργïÝ Ü νïµÀδες âïσκïÝ. ∆εν εÝ-øαν δηµιïυργÜσει εθνικÜ τÛøνη, εµπνευσµÛνη α-

51

ΤµÜµα τïυ ανακτÞρïυ της ΠερσÛπïλης

ΚιïνÞκρανï µε τη µïρæÜ ταàρïυ απÞ τï ανÀκτïρï της ΠερσÛπïλης

(5ïς αι. π.Ì.)

κρÀτη της αρøαιÞτητας, εµæÀνιúε και πïλλÀ τρω-τÀ σηµεÝα. Η πïλυεθνικÜ κïινωνÝα πïυ τη συ-γκρïτïàσε δεν εÝøε στïιøεÝα συνïøÜς. Τï πλÜθïςτων υπηκÞων, µε εêαÝρεση τïυς ΜÜδïυς και τïυςΠÛρσες, δεν εÝøε κανÛνα δεσµÞ µε την εêïυσÝα. ÃστρατÞς και ï στÞλïς πρïερøÞταν απÞ διαæïρε-τικÀ Ûθνη πïυ εÝøαν øÀσει την ελευθερÝα τïυς¯ γι’αυτÞ και η αγωνιστικÞτητÀ τïυς Üταν περιïρι-σµÛνη στïυς πïλÛµïυς. ΕκτÞς των Àλλων εÝøανδιαæïρετικÜ αγωγÜ και συνÜθειες. Η µεγÀλη Û-κταση διευκÞλυνε τις επαναστÀσεις σατραπñνσε απïµακρυσµÛνες περιïøÛς Ü ακÞµα και τις µε-ταêà τïυς συγκρïàσεις.

Η πïλυεθνικÜ σàνθεση της αυτïκρατïρÝαςσυνετÛλεσε ακριâñς στην ανεκτικÜ αντιµετñπισητων υπηκÞων απÞ την πλευρÀ τïυ κρÀτïυς. ΗπïλιτικÜ αυτÜ εæαρµÞστηκε για πρñτη æïρÀ σεαυτïκρατïρÝα τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ.

6.3 Η ιστïρÝα

ΑπÞ την επïøÜ της εγκατÀστασης των ΜÜδωνκαι των Περσñν στï ïρïπÛδιï τïυ ΙρÀν µÛøρι καιτα τÛλη τïυ 9ïυ αι. π.Ì. δεν Ûøïυµε ιδιαÝτερεςπληρïæïρÝες για την ιστïρικÜ τïυς πïρεÝα. ΣτηναρøÜ θα πρÛπει να Üταν εêαρτηµÛνïι απÞ τïυςλαïàς της ΜεσïπïταµÝας. Στïυς Ασσàριïυς Ü-ταν υπïτελεÝς µÛøρι τïν 7ï αι. π.Ì.

Πρñτïι ïι ΜÜδïι δηµιïàργησαν κρÀτïς, α-æïà συµµÀøησαν µε τïυς Βαâυλñνιïυς και κατÛ-λαâαν τη ΝινευÝ (612 π.Ì.), δÝνïντας τÛλïς στηνκυριαρøÝα των ΑσσυρÝων. Τï κρÀτïς των ΜÜ-δων, στï ïπïÝï εÝøαν ενσωµατωθεÝ ïι ΠÛρσες, ε-

πεκτÀθηκε δυτικÀ µÛøρι τïν Íλυ πïταµÞ στη Μ. ΑσÝα. Στα µÛσα τïυ 6ïυ αι.π.Ì. ïι ΠÛρσες επαναστÀτησαν µε αρøηγÞ τïν Κàρï Β και κατÛλαâαν τα Ε-κâÀτανα, την πρωτεàïυσα των ΜÜδων. Îτσι µε τïν Κàρï Β, Àρøισε η ιστï-ρÝα της περσικÜς αυτïκρατïρÝας. à Κàρïς στην αρøÜ διεàρυνε τα Þρια τïυκρÀτïυς πρïς τα δυτικÀ. ΠïλÛµησε και υπÛταêε τï κρÀτïς των Λυδñν καιµαúÝ µε αυτÞ τις ελληνικÛς πÞλεις της Μ. ΑσÝας. Στη συνÛøεια κατÛλαâε τïΒαâυλωνιακÞ κρÀτïς (538 π.Ì.) και τη ΣυρÝα µÛøρι τα αιγυπτιακÀ σàνïρα.Ãι κατακτÜσεις τïυ συνεøÝστηκαν στις περιïøÛς τïυ ανατïλικïà ΙρÀν ως ταινδικÀ σàνïρα, Þπïυ και σκïτñθηκε πïλεµñντας. à γιïς τïυ, Καµâàσης, συ-

50

ΤµÜµα απÞ τη λεγÞµενη «úωæÞρï* των τïêïτñν» πïυ διακïσµïàσε τα

ανÀκτïρα στα Σïàσα τïν 5ï αι. π.Ì.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

7. Ãι ΑνατïλικïÝ λαïÝ και ïι Îλληνες

à σàγøρïνïς πïλιτισµÞς εÝναι τï απïτÛλεσµα µιας µακρÀς ιστïρικÜς πïρεÝας. Στην Α-νατïλÜ Üδη απÞ την 4η øιλιετÝα π.Ì. διαµïρæñθηκαν και εêελÝøθηκαν ïι πρñτïι µεγÀλïιπïλιστιµïÝ πïυ Ûθεσαν τις âÀσεις για την ανθρñπινη πρÞïδï. Η συµâïλÜ τïυς στïν παγκÞ-σµιï πïλιτισµÞ øωρÝς αµæιâïλÝα Üταν µεγÀλη. Στη ΜεσïπïταµÝα και την κïιλÀδα τïυ ΝεÝλïυ ï Àνθρωπïς για πρñτη æïρÀ ïργανñθη-

κε σε εêελιγµÛνες κïινωνÝες. Η εêÛλιêη αυτÜ επιτεàøθηκε µε την καλλιÛργεια της γης και τηνπαραγωγÜ πλεïνÀσµατïς αγαθñν, γεγïνÞς πïυ επÛτρεψε σε µÛρïς των κατïÝκων να ασøï-ληθεÝ και µε Àλλες δραστηριÞτητες, Þπως τï εµπÞριï, τη âιïτεøνÝα, την ïργÀνωση της διïÝ-κησης, την ïργÀνωση πïλεµικñν επιøειρÜσεων κ.À. Η âελτÝωση των συνθηκñν της úωÜς συ-νÛâαλε πρïïδευτικÀ στη συγκρÞτηση αυτñν των κïινωνιñν σε µεγÀλïυς και ισøυρïàς κρα-τικïàς σøηµατισµïàς. Η σαæÜς κïινωνικÜ διαστρωµÀτωση και η ïργÀνωση τïυ κρÀτïυςκÀτω απÞ Ûναν ισøυρÞ ηγεµÞνα, ï ïπïÝïς περιâαλλÞταν µε θεϊκÛς ιδιÞτητες, πρïσδιÞρισαντï ρÞλï τïυ ατÞµïυ σ’ αυτÀ τα κρÀτη. ΕκεÝ τï πλÜθïς των ανθρñπων υπïταγµÛνï συνÛâα-λε στην ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη και την πïλιτιστικÜ εêÛλιêη των περιïøñν. ΕργÀστηκε στηνκατασκευÜ και τη διακÞσµηση ναñν, ανακτÞρων και ταæικñν µνηµεÝων. Ãι ανÀγκες των η-γεµÞνων και ïι θρησκευτικÛς πεπïιθÜσεις απïτÛλεσαν τï κÝνητρï ανÀπτυêης των τεøνñνκαι των επιστηµñν. Ãι καθηµερινÛς εµπειρÝες και ï εργασιακÞς µÞøθïς ïδÜγησαν στην ανα-κÀλυψη µÛσων και στην εæεàρεση τεøνικñν πïυ âελτÝωσαν τις σκληρÛς συνθÜκες της úωÜς.Η καλÜ λειτïυργÝα, εêÀλλïυ, της κρατικÜς µηøανÜς αλλÀ και η ανÀγκη επικïινωνÝας γιατην ανταλλαγÜ των αγαθñν ïδÜγησαν στη δηµιïυργÝα των πρñτων συστηµÀτων γραæÜς.

Στην ΑνατïλÜ, εκτÞς απÞ τïυς λαïàς της ΜεσïπïταµÝας και της Αιγàπτïυ, ïι ΦïÝνικες, ïιΕâραÝïι, ïι ÌετταÝïι και αργÞτερα ïι ΠÛρσες, λαïÝ µε διαæïρετικÜ ιστïρικÜ πïρεÝα και δια-æïρετικÀ πïλιτιστικÀ øαρακτηριστικÀ, εÝøαν τï µερÝδιÞ τïυς στην πρÞïδï τïυ πïλιτισµïà. Στις παρυæÛς της ευρωπαϊκÜς ηπεÝρïυ, στï ΑιγαÝï, κατÀ την 3η øιλιετÝα π.Ì. Àνθησαν

σπïυδαÝïι πïλιτισµïÝ πïυ απïτÛλεσαν τï υπÞâαθρï τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà. ΑπÞ τα µÛ-σα της 2ης øιλιετÝας π.Ì., Þταν ïι λαïÝ της ΑνατïλÜς âρÝσκïνταν στï απñγειï της ανÀπτυ-êÜς τïυς, ïι Îλληνες κατεàθυναν τα ενδιαæÛρïντÀ τïυς, ïικïνïµικÀ και πïλιτιστικÀ, πÛρααπÞ τï ΑιγαÝï.

Ãι επαæÛς ανÀµεσα στïυς λαïàς της ΑνατïλÜς και τïυς Îλληνες καθ’ Þλη τη διÀρκειατης αρøαιÞτητας εÝναι µια ιστïρικÜ πραγµατικÞτητα πïυ Ûøει παρïυσιÀσει περιÞδïυς ρÜêε-ων αλλÀ και περιÞδïυς γÞνιµων επιδρÀσεων και ïυσιαστικÜς πρïσÛγγισης. Η ΑνατïλÜ υ-πÜρêε συøνÀ πηγÜ Ûµπνευσης καλλιτεøνικÜς και επιστηµïνικÜς για τïυς Îλληνες. ÃιÎλληνες µε τα ταêÝδια τïυς Üρθαν σε Àµεση επαæÜ µε τα επιτεàγµατα των λαñν της Ανα-τïλÜς, αρκετÀ απÞ τα ïπïÝα υιïθÛτησαν. ΑνταπïκρÝθηκαν δηµιïυργικÀ στις επιρρïÛςτïυς¯ Þσα πïλιτιστικÀ στïιøεÝα παρÛλαâαν δεν τα µιµÜθηκαν, αντÝθετα τα ενÛταêαν µÛσωαæïµïιωτικÜς διεργασÝας στην πïλιτιστικÜ τïυς παρÀδïση. à ελληνικÞς κÞσµïς στÀθηκε µε κριτικÞ και συøνÀ επικριτικÞ πνεàµα απÛναντι στïυς

λαïàς της ΑνατïλÜς, τïυς âαρâÀρïυς («Πς µÜ ­Eλλην âÀρâαρïς»), øωρÝς âÛâαια να λη-σµïνεÝ τη συµâïλÜ τïυς στις τÛøνες και τις επιστܵες. Η Àπïψη τïυ µεγÀλïυ æιλïσÞæïυ,τïυ ΠλÀτωνα, απïδÝδει πιï καθαρÀ την ιδÛα πïυ Ûτρεæαν ïι Îλληνες για τïυς λαïàς τηςΑνατïλÜς: «ΚÀθε æïρÀ πïυ ïι Îλληνες δανεÝστηκαν κÀτι απÞ µη Îλληνες, στï τÛλïς τï ï-δÜγησαν σε µια υψηλÞτερη τελειÞτητα» (ΠλÀτων, ΕπινïµÝς 987d).

53

πÞ τις παραδÞσεις τïυς. Η τÛøνη πïυ διαµÞρæωσαν σταδιακÀ εêυπηρÛτησετις ανÀγκες των ανακτÞρων, γι’ αυτÞ διÛθετε στïιøεÝα âαâυλωνιακÀ, ασσυ-ριακÀ, αιγυπτιακÀ αλλÀ και øεττιτικÀ. ∆εν Ûλειπαν âÛâαια και τα στïιøεÝα ταεµπνευσµÛνα απÞ την περσικÜ θρησκεÝα. Τα µεγÀλα ανακτïρικÀ κÛντρα, Þ-πως τα Σïàσα και η ΠερσÛπïλη, µÛσα απÞ τα ερεÝπιÀ τïυς δÝνïυν την εικÞνατïυ πλïàτïυ και τïυ µεγαλεÝïυ. ∆ιαρθρñνïνταν σε διαæïρετικÀ επÝπεδα,πïυ επικïινωνïàσαν µεταêà τïυς µε σκÀλες µεγÀλες και επιâλητικÛς. Πàλεςïδηγïàσαν σε αυτÀ, διακïσµηµÛνες µε æτερωτïàς ταàρïυς πïυ εÝøαν ανθρñ-πινï κεæÀλι. Ãι τïÝøïι των ανακτÞρων εÝøαν επÛνδυση µε επισµαλτωµÛνατïàâλα και παρïυσÝαúαν πïλεµιστÛς, úñα και µïρæÛς æανταστικÛς. Η αρøι-τεκτïνικÜ και η διακÞσµηση των περσικñν ανακτÞρων εÝøε µνηµειακÞ* øα-ρακτÜρα.

52

1. ∆ιαâÀστε τι µας παραδÝδει ï ΗρÞδïτïς για τη διïÝκηση τïυ ∆αρεÝïυ Α στï πα-ρÀθεµα 2. Πñς θα µπïρïàσατε να αêιïπïιÜσετε τις πληρïæïρÝες αυτÛς για ναερµηνεàσετε τη στÀση των Περσñν απÛναντι στïυς κατακτηµÛνïυς λαïàς;

2. Να εêηγÜσετε σε τι διαæÛρει η θρησκεÝα των Περσñν απÞ τις θρησκεÝες των Àλ-λων λαñν της Εγγàς ΑνατïλÜς, συµπεριλαµâανïµÛνων και των ΕâραÝων.

3. Να παρατηρÜσετε µε πρïσïøÜ τις εικÞνες της ενÞτητας πïυ απεικïνÝúïυν øαρα-κτηριστικÀ στïιøεÝα της περσικÜς τÛøνης. Πïια εÝναι τα στïιøεÝα αυτÀ Þσïν αæï-ρÀ τα θÛµατα και τïν τρÞπï απÞδïσÜς τïυς;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

ΙΙ. ÃΙ ΑΡÌΑΙÃΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

ΑπÞ τïυς πρïϊστïρικïàς øρÞνïυςÛως και τï Μ. ΑλÛêανδρï

55

ΚεæÀλι αλÞγïυ απÞ τï Àρµα της ΣελÜνης. Παρθενñνας, ανατïλικÞ αÛτωµα.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

Στις επÞµενες ενÞτητες θα διαπιστñσïυµε Þτι:Ãι Îλληνες Ûδωσαν µια Àλλη διÀσταση στην εêÛλιêη τïυ πïλιτισµïà. Τα επιτεàγµατÀ

τïυς, υλικÀ Ü πνευµατικÀ, δεν Üταν απïτÛλεσµα εêαναγκασµïà. Ãι Îλληνες εÝδαν τïν Àν-θρωπï ως αυθàπαρκτη ïντÞτητα, απαλλαγµÛνï απÞ τï æÞâï και µε επÝγνωση των ïρÝων τïυ.

54

αστικÞς: αυτÞς πïυ Ûøει Àµεση σøÛση µε τηνπÞλη (Àστυ). ΑστικÜ κïινωνÝα εÝναι αυτÜπïυ τα µÛλη της – ïι αστïÝ – κατïικïàν σεπÞλεις, δεν ασκïàν øειρωνακτικÜ εργα-σÝα, αλλÀ ασøïλïàνται κυρÝως µε τï ε-µπÞριï, τη âιïτεøνÝα και την παρïøÜ υπη-ρεσιñν µÛσω των ïπïÝων απïκτïàν υψη-λÀ εισïδܵατα.

âασÀλτης: πÛτρωµα σκληρÞ µαàρïυ øρñµα-τïς µε µεγÀλη ανθεκτικÞτητα.

διαµετακïµιστικÞ εµπÞριï: η πρïµÜθεια α-γαθñν απÞ διÀæïρες øñρες και η απïθÜ-κευσÜ τïυς σε Àλλη øñρα µε σκïπÞ τηµελλïντικÜ τïυς διïøÛτευση σε επιµÛρïυςαγïρÛς τρÝτων øωρñν.

ειδñλιï – ειδωλïπλαστικÜ: µικρÞ ïµïÝωµαανθρñπïυ Ü úñïυ, κατασκευσµÛνï απÞπηλÞ, λÝθï, µÛταλλï, êàλï, ελεæαντïστÞκ.À. Η διαδικασÝα της επεêεργασÝας τïυυλικïà και της κατασκευÜς τïυ ïµïιñµα-τïς ïνïµÀúεται ειδωλïπλαστικÜ.

úωæÞρïς: αρøιτεκτïνικÞ τµÜµα ναïà Ü ÀλλïυïικïδïµÜµατïς πïυ καλàπτεται απÞ ανÀ-γλυæες διακïσµÜσεις µε παραστÀσεις úñ-ων Ü ανθρñπων (âλ. και εικÞνα σελ. 95).

θεïκρατικÞ καθεστñς: η Àσκηση πïλιτικÜς ε-êïυσÝας και η ρàθµιση της κïινωνικÜς úω-Üς απÞ ηγεµÞνα πïυ τïυ απïδÝδïνται θεϊ-κÛς ιδιÞτητες Ü απÞ ισøυρÞ ιερατεÝï.

κàµâαλï: κρïυστÞ µïυσικÞ Þργανï, απïτε-λïàµενï απÞ κυκλικÛς πλÀκες πïυ κρïàï-νται συνÜθως µεταêà τïυς.

λÀπις λÀúïυλι Ü λαúïυλÝτης: πïλàτιµïς λÝθïς,διÀæανïς, σκïàρïυ γαλÀúιïυ øρñµατïς.

µνα (η): νïµισµατικÜ µïνÀδα των αρøαÝωνΕλλÜνων.

µνηµειακÞς - µνηµειακÜ τÛøνη: Ûτσι ïνïµÀ-στηκε η τÛøνη πïυ αναæÛρεται σε ïικïδï-µÜµατα Ü µνηµεÝα µεγÀλων διαστÀσεωνκαι εντυπωσιακÜς διακÞσµησης.

πατριαρøικÜ ïικïγÛνεια: η ïικïγÛνεια στην ï-πïÝα ïι σøÛσεις ïργανñνïνται µε âÀσητïν κεντρικÞ ρÞλï τïυ πατÛρα.

πïρæàρα: θαλÀσσιï Þστρακï πïυ εκκρÝνειâαθυκÞκκινï øρñµα¯ øρωστικÜ ïυσÝα γιατη âαæÜ ενδυµÀτων¯ αυτïκρατïρικÞ Ûν-δυµα κÞκκινïυ øρñµατïς.

σηµιτικÀ æàλα/λαïÝ: ïµÀδα æàλων της Β∆ Α-σÝας στην ïπïÝα, κατÀ την αρøαιÞτητα,περιλαµâÀνïνταν ïι Ασσàριïι, ïι ΦïÝνι-κες, ïι ΕâραÝïι κ.À. Στην ïµÀδα αυτÜ σÜ-µερα ανÜκïυν ïι Íραâες.

σæραγιδïγλυæÝα – σæραγιδïκàλινδρïς: ηγλυπτικÜ των σæραγÝδων απÞ πïλàτιµïυςλÝθïυς Ü øρυσÀ δακτυλÝδια. Ãι Ανατïλι-κïÝ λαïÝ πρñτïι κατασκεàασαν απÞ πï-λàτιµα Ü ηµιπïλàτιµα υλικÀ µικρïàς κυ-λÝνδρïυς µε ανÀγλυæες παραστÀσεις στιςεπιæÀνειÛς τïυς.

τÀλαντï: νÞµισµα µεγÀλης αêÝας¯ µïνÀδα âÀ-ρïυς.

æεïυδαρøÝα – æεïυδαρøικÞ σàστηµα: κïινω-νικÞ και πïλιτικÞ σàστηµα πïυ επικρÀτη-σε στη ∆. Ευρñπη τï ΜεσαÝωνα. Σàµæω-να µε αυτÞ, ï κυρÝαρøïς ηγεµÞνας παρα-øωρïàσε σε υπïτελεÝς ευγενεÝς Ûκτασηγης (æÛïυδï), µε αντÀλλαγµα την υπïτα-γÜ στï πρÞσωπÞ τïυ και την παρïøÜστρατιωτικñν υπηρεσιñν. à Þρïς øρησι-µïπïιεÝται για να απïδñσει ανÀλïγα συ-στܵατα και σε Àλλες ιστïρικÛς περιÞ-δïυς.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

παρïυσιÀúει ïµïιÞτητες µε τï λεγÞµενï τρωικÞ πïλιτισµÞ της âïρειïδυτικÜςΜ. ΑσÝας. Τη «æυσιïγνωµÝα» αυτïà τïυ πïλιτισµïà γνωρÝúïυµε καλàτερα α-πÞ τις ανασκαæικÛς Ûρευνες και τη µελÛτη των αρøαιïλïγικñν δεδïµÛνων τηςΠïλιÞøνης στη Λܵνï. Τï γεωλïγικÞ ανÀγλυæï τïυ νησιïà ευνÞησε την ανÀ-πτυêη µιας γεωργïκτηνïτρïæικÜς ïικïνïµÝας µε πλεÞνασµα στην παραγωγÜ,

57

ΚÛντρα των πρïϊστïρικñν πïλιτισµñν τïυ ΑιγαÝïυ

ΠΕΡΙÃ∆ÃΙ ΒΑ ΑΙΓΑΙà ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ ΚΡΗΤΗΕΛΛΑ∆Α

ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣΒÃΡΕΙÃΑΝΑΤÃΛΙΚÃΥ

ΑΙΓΑΙÃΥ

ΜΕΣÃΕΛΛΑ∆ΙΚÃΣΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣ

ΜΕΣÃΚΥ-ΚΛΑ∆ΙΚÃΣ

ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣΠΑΛΑΙÃΑΝΑΚΤÃΡΙΚΗ

ΚΡΗΤΗ 1900-1700 π.Ì.

ΜΕΣΗ ÌΑΛΚÃΚΡΑΤΙΑ1900-1600 π.Ì.

ΝΕÃΑΝΑΚΤÃΡΙΚΗΚΡΗΤΗ

1700-1450 π.Ì.

ΥΣΤΕΡΗ ÌΑΛΚÃΚΡΑΤΙΑ1600-1100 π.Ì. ΚΡΗΤÃΜΥΚΗΝΑΪΚÃΣ ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣ

ΜΙΝ

ΩΪΚ

ÃΣ

ΠÃ

ΛΙΤ

ΙΣΜ

ÃΣ

ΠΡΩΙΜΗ ÌΑΛΚÃΚΡΑΤΙΑ3000/2800-2000/1900 π.Ì.

ΠΡΩΤÃΕΛΛΑ∆ΙΚÃΣΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣ

ΠΡΩΤÃΚΥ-ΚΛΑ∆ΙΚÃΣ

ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΣ

ΠΡÃΑΝΑΚΤÃ-ΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

ΠÝνακας øρïνικñν υπïδιαιρÛσεων των πïλιτισµñν τïυ øαλκïà στην ΕλλÀδα

1.1 Ãι ΑιγαιακïÝ πïλιτισµïÝ

Ãι πïλιτισµïÝ πïυ γεννÜθηκαν στα νησιÀ τïυΑιγαÝïυ και στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ τηνεπïøÜ τïυ øαλκïà, παρÀ τις µεταêà τïυς αλληλε-πιδρÀσεις, παρïυσιÀúïυν ιδιαÝτερα øαρακτηρι-στικÀ πïυ ïæεÝλïνται στη γεωγραæικÜ θÛση, στïγεωλïγικÞ ανÀγλυæï και στις πρñτες àλες πïυδιÛθετε η κÀθε περιïøÜ.

à πïλιτισµÞς τïυ âïρειïανατïλικïà ΑιγαÝïυ.Στη διÀρκεια της 3ης øιλιετÝας π.Ì. µε κÛντρα τανησιÀ Λܵνï, ΛÛσâï, ΘÀσï, ΣαµïθρÀκη αλλÀ καιµεµïνωµÛνες θÛσεις στη ΘρÀκη και την ανατïλι-κÜ ΜακεδïνÝα αναπτàøθηκε Ûνας πïλιτισµÞς πïυ

56

1. EλληνικÜ πρïϊστïρÝα

à γεωγραæικÞς øñρïς µε τïυς µεγÀλïυς ïρεινïàς Þγκïυς και τις περιïρισµÛνεςπεδινÛς εκτÀσεις, πïυ διαρρÛïνται απÞ µικρïàς και ïρµητικïàς πïταµïàς, µε την πï-λυµïρæÝα των ακτñν και τα νησιωτικÀ συµπλÛγµατα, πïυ λειτïυργïàν ως γÛæυρες ε-πικïινωνÝας, επηρÛασε θετικÀ τη διαµÞρæωση της úωÜς. Πρïς αυτÜ την κατεàθυνσησυνÛâαλαν και ïι Üπιες κλιµατïλïγικÛς συνθÜκες.

Ãι αρøαιÞτερες ανθρñπινες κïινωνÝες στïν τÞπï αυτÞ øρησιµïπïÝησαν ως πρñτηàλη για την ïργÀνωσÜ τïυς τï λÝθï. Îτσι η περÝïδïς αυτÜ Ûγινε γνωστÜ µε τï συµâα-τικÞ Þρï, επïøÜ τïυ λÝθïυ. Πρïς τï τÛλïς αυτÜς της περιÞδïυ, δηλαδÜ της νεïλιθι-κÜς, ï Àνθρωπïς πÛρασε απÞ τï θηρευτικÞ-συλλεκτικÞ* στÀδιï της ïικïνïµÝας στïπαραγωγικÞ. à ελληνικÞς øñρïς στη διÀρκεια της νεïλιθικÜς επïøÜς (περ. 7000-3000π.Ì.) Ûπαιêε πρωταγωνιστικÞ ρÞλï στην ευρωπαϊκÜ Üπειρï. Εδñ εντïπÝστηκαν ïισπïυδαιÞτερïι νεïλιθικïÝ ïικισµïÝ (ΣÛσκλï και ∆ιµÜνι ΘεσσαλÝας), των ïπïÝων η ïρ-γÀνωση και η εêÛλιêη πρïσδιïρÝúεται απÞ τï τρÝπτυøï: µÞνιµη εγκατÀσταση, γεωρ-γÝα, κτηνïτρïæÝα.

Στις αρøÛς περÝπïυ της 3ης øιλιετÝας π.Ì. εγκαινιÀστηκε µια νÛα επïøÜ στη úωÜ τωνκατïÝκων τïυ ΑιγαÝïυ. ΤÞτε για πρñτη æïρÀ Ûøïυµε εισαγωγÜ και øρÜση τïυ øαλκïà.

Τη µακρÀ αυτÜ περÝïδï, πïυ ïι αρøαιïλÞγïι ïνÞµασαν συµâατικÀ επïøÜ τïυøαλκïà* (3000/2800-1100 π.Ì.), η πïλιτιστικÜ εêÛλιêη δεν Üταν ενιαÝα σε Þλες τις πε-ριïøÛς τïυ ελληνικïà øñρïυ. Η Ûρευνα Ûøει διακρÝνει τïυς ακÞλïυθïυς πïλιτισµïàς:(1) τïυ âïρειïανατïλικïà ΑιγαÝïυ, (2) τïν κυκλαδικÞ, (3) τï µινωικÞ και (4) τïν ελ-λαδικÞ, ï ïπïÝïς εêελÝøθηκε στη συνÛøεια στï µυκηναϊκÞ πïλιτισµÞ.

Ãι πρïϊστïρικïÝ πïλιτισµïÝ τïυ ΑιγαÝïυ δηµιïàργησαν τï υπÞâαθρï πÀνω στï ï-πïÝï στηρÝøθηκε στï êεκÝνηµÀ τïυ ï µυκηναϊκÞς πïλιτισµÞς, ï πρñτïς ελληνικÞς πï-λιτισµÞς, και στη συνÛøεια ï ελληνικÞς πïλιτισµÞς των ιστïρικñν øρÞνων.

ÌαρακτηριστικÀ αγγεÝα τïυ τàπïυ«δÛπας αµæικàπελλï»,

απÞ την ΠïλιÞøνη της Λܵνïυ.

Τα µαρµÀρινα και κεραµικÀ σκεàη µε τα ι-διÞρρυθµα σøܵατÀ τïυς και την πρωτÞτυπηδιακÞσµηση, τα µαρµÀρινα ειδñλια,* τα αρøιτε-κτïνικÀ κατÀλïιπα των ïικισµñν αλλÀ και τα Ûρ-γα της µεταλλïτεøνÝας εÝναι Þλα στïιøεÝα πïυ α-πïδεικνàïυν εêελιγµÛνη κïινωνικÜ ïργÀνωσηκαι πïιÞτητα στην καθηµερινÜ úωÜ.

Στις αρøÛς της 2ης øιλιετÝας π.Ì. η πρωτïτυ-πÝα τïυ κυκλαδικïà πïλιτισµïà περιïρÝúεται α-πÞ την εισαγωγÜ πïλιτιστικñν στïιøεÝων, κυρÝωςαπÞ την ΚρÜτη αλλÀ και απÞ την ηπειρωτικÜ Ελ-λÀδα. Îτσι ï κυκλαδικÞς πïλιτισµÞς της µÛσηςεπïøÜς τïυ øαλκïà εÝναι τï απïτÛλεσµα τïυ δη-µιïυργικïà συνδυασµïà τïυ νησιωτικïà πïλιτι-στικïà υπÞâαθρïυ µε τις επιρρïÛς πïυ ïι Κυκλα-δÝτες δÛøτηκαν και αæïµïÝωσαν απÞ την ΚρÜτηκαι την κυρÝως ΕλλÀδα. Σ’ αυτÜ την περÝïδï πε-ριïρÝστηκε ï ηγετικÞς ρÞλïς των ΚυκλÀδων στïΑιγαÝï λÞγω της ανερøÞµενης µινωικÜς δàναµης.Υπïøρεñθηκαν, κατÀ πÀσα πιθανÞτητα, να πρï-σæÛρïυν τις ναυτικÛς τïυς γνñσεις πρïκειµÛνïυνα διατηρÜσïυν την ανεêαρτησÝα τïυς.

Γàρω στα 1500 π.Ì., η Ûκρηêη τïυ ηæαιστεÝïυτης ΘÜρας Ûθαψε κÀτω απÞ τη λÀâα µια µεγÀληπÞλη τïυ νησιïà –στï σηµερινÞ øωριÞ ΑκρωτÜ-ρι–, πïυ âρισκÞταν σε ακµÜ απÞ τις αρøÛς της à-στερης επïøÜς τïυ øαλκïà. Ãι κÀτïικïι της ΘÜ-ρας εγκατÛλειψαν τï νησÝ µÀλλïν πρïειδïπïιη-µÛνïι απÞ σεισµικÛς δïνÜσεις πριν την ïλïκληρω-τικÜ καταστρïæÜ. Για τïυς Àλλïυς νησιωτικïàςïικισµïàς δεν υπÀρøïυν σαæεÝς ενδεÝêεις εγκα-τÀλειψης Ü ïλïκληρωτικÜς καταστρïæÜς. ΠÀ-ντως εÝναι æανερÞ Þτι Ûκτïτε η κατÀσταση Àλλα-êε σταδιακÀ στï ΑιγαÝï µε επακÞλïυθï την πρï-ïδευτικÜ αλλÀ πλÜρη επικρÀτηση των ΜυκηναÝ-ων τï 14ï αι. π.Ì.

59

ΜαρµÀρινï ειδñλιï «αυλητÜ»απÞ την ΚÛρï. Îργï της πρñιµης

επïøÜς τïυ øαλκïà.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ΤïιøïγραæÝα τïυ «ψαρÀ» απÞ ïικÝα τïυ ΑκρωτηρÝïυΘÜρας. Îργï της àστερης επïøÜς τïυ øαλκïà.

(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

πρÀγµα πïυ δηµιïυργïàσε τις πρïϋπïθÛσεις γιαανταλλακτικÞ εµπÞριï. Η Λܵνïς æαÝνεται Þτι α-πÞ τις αρøÛς της 3ης øιλιετÝας π.Ì. Üταν Ûνας ση-µαντικÞς σταθµÞς των δρÞµων µεταæïρÀς µε-τÀλλων – øαλκïà, κασσÝτερïυ, αργàρïυ – απÞκαι πρïς τïν ασιατικÞ øñρï, µÛσω των ïπïÝωνπρÛπει να διïøετεàθηκε και η γνñση επεêεργα-σÝας τïυς στïν αιγαιακÞ øñρï. Ãι Ûρευνες στηνΠïλιÞøνη Ûæεραν στï æως στïιøεÝα πïυ øαρα-κτηρÝúïυν µια ïργανωµÛνη πÞλη, Þπως πïλεïδï-µικÞ σøεδιασµÞ, αµυντικÞ τεÝøïς, απïøετευτικÞδÝκτυï και øñρïυς κïινïτικÜς συγκρÞτησης. ΗΠïλιÞøνη της Λܵνïυ πρÛπει να θεωρεÝται, απÞτα µÛøρι σܵερα δεδïµÛνα, η αρøαιÞτερη πÞλητης ευρωπαϊκÜς ηπεÝρïυ.

à κυκλαδικÞς πïλιτισµÞς. Σε νησιÀ των Κυ-κλÀδων – Σàρï, ΠÀρï, ΑντÝπαρï, ΝÀêï, ΣÝæνï,ΜÜλï, ΑµïργÞ, ΘÜρα κ.À. – κατÀ την 3η øιλιετÝαπ.Ì. αναπτàøθηκε Ûνας πρωτÞτυπïς πïλιτισµÞς.Ãι µικρÛς απïστÀσεις µεταêà των νησιñν και ηγεωγραæικÜ τïυς θÛση στï κÛντρï τïυ ΑιγαÝïυυπÜρêαν ευνïϊκïÝ παρÀγïντες πïυ διευκÞλυναντην επικïινωνÝα και τις επαæÛς ανÀµεσα στις δàïπλευρÛς τïυ ΑιγαÝïυ. Η ïικïνïµÝα τïυς στηριúÞ-ταν εν µÛρει στη γεωργÝα, την κτηνïτρïæÝα, τηναλιεÝα και κυρÝως στη âιïτεøνÝα και τï εµπÞριï.

Τα πλïàσια κïιτÀσµατα ïρυκτñν – µÀρµαρï στην ΠÀρï και τη ΝÀêï, ïψια-νÞς* στη ΜÜλï, Àργυρïς στη ΣÝæνï – Ûδωσαν την ευκαιρÝα στïυς ΚυκλαδÝτεςνα ασøïληθïàν µε τη µεταλλïτεøνÝα, την κατασκευÜ µαρµÀρινων αγγεÝωνκαι εργαλεÝων απÞ ïψιανÞ. Πρñτïι ïι κÀτïικïι των ΚυκλÀδων ναυπÜγησανπλïÝα, πïυ εÝøαν τη δυνατÞτητα να ταêιδεàïυν σε ανïικτÜ θÀλασσα. ΤαπρïϊÞντα της âιïτεøνικÜς τïυς παραγωγÜς τα αντÀλλασσαν πιθανÞτατα µεγεωργικÀ, των ïπïÝων η παραγωγÜ Üταν περιïρισµÛνη στα νησιÀ. ΕκτÞς απÞτï ανταλλακτικÞ εµπÞριï æαÝνεται Þτι η ïικïνïµÝα τïυς ιδιαÝτερα ευνïÜθηκεαπÞ τις µεταæïρÛς αγαθñν Àλλων περιïøñν, δηµιïυργñντας Ûτσι τις âÀσειςενÞς ισøυρïà διαµετακïµιστικïà* εµπïρÝïυ. Η πειρατεÝα, εêÀλλïυ, δε θαπρÛπει να Üταν Ûêω απÞ τις âιïπïριστικÛς τïυς ασøïλÝες1. ΕγκαταστÀσεις µεκυκλαδικÞ øαρακτÜρα Ûøïυν âρεθεÝ στïν ευρàτερï αιγαιακÞ øñρï, Þπως στιςανατïλικÛς ακτÛς της ηπειρωτικÜς ΕλλÀδας και στην ΚρÜτη, γεγïνÞς πïυ ï-δηγεÝ στη σκÛψη Þτι ïι ΚυκλαδÝτες ανÛπτυêαν εκτεταµÛνη εµπïρικÜ δραστη-ριÞτητα και κυριÀρøησαν στï ΑιγαÝï κατÀ την 3η øιλιετÝα π.Ì.

58

ÌρυσÀ κïσµÜµατα, δεÝγµατα της εêελιγ-µÛνης µεταλλïτεøνÝας πïυ αναπτàøθηκεστην ΠïλιÞøνη της Λܵνïυ.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

αυτÜς της περιÞδïυ, δηλαδÜ της παλαιïανακτï-ρικÜς επïøÜς, Üταν η εæεàρεση γραæÜς. Ìρησι-µïπïιÜθηκαν παρÀλληλα µια ιερïγλυæικÜ γρα-æÜ, Þπως απïδεικνàει ï δÝσκïς της Φαιστïà, καιµια γραæÜ µε γραµµικÀ σàµâïλα, γνωστÜ ωςγραµµικÜ Α, πÀνω σε πινακÝδες και αγγεÝα. Κα-µÝα απÞ τις δàï γραæÛς δεν Ûøει απïκρυπτïγρα-æηθεÝ. ΑπÞ τις αρøÛς της περιÞδïυ αυτÜς η ΚρÜ-τη σταδιακÀ κυριÀρøησε στï ΑιγαÝï1. Η µινωικÜθαλασσïκρατÝα Üταν γνωστÜ Üδη στην παρÀδï-ση των αρøαÝων. Η απïυσÝα ïøυρñσεων στα ανα-κτïρικÀ κÛντρα δηµιïàργησε τη θεωρÝα της ειρη-νικÜς επικρÀτησης, της γνωστÜς pax minoica (µι-νωικÜ ειρÜνη). ΑπÞ Àγνωστες αιτÝες τα πρñτα α-νÀκτïρα καταστρÀæηκαν γàρω στα 1700 π.Ì. ΗκατÀσταση αντιµετωπÝστηκε µÛσα σε µικρÞ øρï-νικÞ διÀστηµα. ΝÛα ανÀκτïρα ïικïδïµÜθηκανστη θÛση των παλαιñν, µεγαλàτερα σε Ûκτασηκαι πïλυτελÛστερα σε σøÛση µε τα πρïηγïàµενα.

Τη νεïανακτïρικÜ περÝïδï η διαστρωµÀτω-ση της µινωικÜς κïινωνÝας διαρθρñνεται στïπλαÝσιï τïυ ανακτÞρïυ µε επικεæαλÜς τïν κàριÞτïυ, τïν ηγεµÞνα, απÞ τïν ïπïÝï πÜγαúαν Þλες ïι εêïυσÝες. Τïν πλαισÝωνε α-ριστïκρατÝα αêιωµατïàøων και µεγÀλïς αριθµÞς κατïÝκων της περιïøÜς γà-ρω απÞ τï ανÀκτïρï, πïυ ως γεωργïÝ Ü τεøνÝτες εêαρτιÞνταν ïικïνïµικÀ απÞτï ανÀκτïρï. Η κïινωνικÜ αυτÜ συγκρÞτηση δε æαÝνεται να µïιÀúει µε τïν α-πïλυταρøικÞ τρÞπï διακυâÛρνησης, Þπως τïν γνωρÝσαµε στïυς λαïàς τηςΕγγàς ΑνατïλÜς. Η ανεàρεση µικρÞτερων ïικïδïµικñν συγκρïτηµÀτων αλ-λÀ και πÞλεων, πïυ Üταν σàγøρïνες µε τα ανÀκτïρα, απïτελïàν ενδεÝêεις καιγια µια αστικÜ* ïργÀνωση της κïινωνÝας παρÀλληλα µε την ανακτïρικÜ. Με-γÀλïς δηλαδÜ αριθµÞς κατïÝκων πïυ Ûµεναν στις πÞλεις δεν ασøïλïàνταν µεøειρωνακτικÛς εργασÝες, αλλÀ εÝøαν υψηλÀ εισïδܵατα απÞ τï εµπÞριï, τηâιïτεøνÝα και την παρïøÜ υπηρεσιñν ως διïικητικïÝ υπÀλληλïι.

à τρÞπïς ïργÀνωσης της úωÜς, Þπως µπïρïàµε να τïν κατανïÜσïυµε α-πÞ τα αρøαιïλïγικÀ ευρܵατα, πρïâÀλλει ιδιαÝτερα τη γυναÝκα. ΕκτÞς απÞτïν πρωταγωνιστικÞ ρÞλï πïυ Ûπαιúε στη θρησκεÝα, η θÛση της στη µινωικÜκïινωνÝα æαÝνεται Þτι Üταν εæÀµιλλη µε εκεÝνη πïυ κατεÝøε ï Àνδρας. ΓυναÝ-κες συµµετεÝøαν σε επικÝνδυνα αθλܵατα Þπως τα ταυρïκαθÀψια* και σεκυνηγετικÛς εêïρµÜσεις µαúÝ µε τïυς Àνδρες. ΦρÞντιúαν, ωστÞσï, την εµæÀνι-σÜ τïυς, περιπïιïàνταν τï σñµα τïυς, καλλωπÝúïνταν και æïρïàσαν περÝτε-øνα ενδàµατα, πïυ πρïκαλïàν εντàπωση ακÞµη και σܵερα µε την τïλµηρÞ-τητÀ τïυς.

61

ΠÜλινïς δÝσκïς απÞ τη ΦαιστÞ.Στις δàï Þψεις τïυ æÛρει απïτυπωµÛναµε σæραγÝδα, σàµâïλα µιας ιερïγλυæι-κÜς γραæÜς. ΠρÞκειται για τï παλαιÞτε-ρï µινωικÞ κεݵενï πïυ µας εÝναι γνω-στÞ (1800 π.Ì.).(ΗρÀκλειï ΚρÜτης, Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

à µινωικÞς πïλιτισµÞς. à πïλιτισµÞς πïυ α-ναπτàøθηκε την επïøÜ τïυ øαλκïà στην ΚρÜτησυµâατικÀ æÛρει τï Þνïµα τïυ µυθικïà âασιλιÀΜÝνωα.

Η γεωγραæικÜ θÛση τïυ νησιïà στï κÛντρï πε-ρÝπïυ της ανατïλικÜς λεκÀνης της ΜεσïγεÝïυ µε-ταêà τριñν ηπεÝρων, η µïρæïλïγÝα τïυ εδÀæïυςµε τις εàæïρες αλλÀ µικρÛς πεδιÀδες ανÀµεσα σεµεγÀλïυς ïρεινïàς Þγκïυς και τï úεστÞ κλݵαπρïσδιÞρισαν την ïργÀνωση της úωÜς και την α-νÀπτυêη πïλιτισµïà Üδη απÞ τïυς νεïλιθικïàςøρÞνïυς. ΠïλλïÝ ερευνητÛς, εκτÞς απÞ την παρα-δïσιακÜ τριµερÜ διαÝρεση της επïøÜς τïυ øαλκïàσε πρñιµη, µÛση και àστερη, για τη µελÛτη τïυ µι-νωικïà πïλιτισµïà øρησιµïπïιïàν τη διÀκριση α-ντÝστïιøα σε øρïνικÛς περιÞδïυς µε κριτÜριï τηνκατασκευÜ, την ïργÀνωση και την καταστρïæÜτων ανακτïρικñν κÛντρων στην ΚρÜτη.

α. Η ιστïρÝα και η κïινωνÝα. Η πρñιµη επïøÜτïυ øαλκïà συµπÝπτει Ûτσι µε την πρïανακτïρι-κÜ περÝïδï. Στη διÀρκεια αυτÜς της περιÞδïυ ïιïικισµïÝ παρïυσιÀúïυν στïιøεÝα αγρïτικÜς ïικï-νïµικÜς ïργÀνωσης αλλÀ και στïιøεÝα ανÀπτυ-êης εµπïρικñν σøÛσεων µε νησιÀ τïυ ΑιγαÝïυ,τις ακτÛς της Εγγàς ΑνατïλÜς και της Αιγàπτïυ.Τα âιïτεøνικÀ πρïϊÞντα της κεραµικÜς, της λιθï-τεøνÝας, της πλεκτικÜς, της υæαντικÜς και της µε-ταλλïτεøνÝας απïδεικνàïυν την àπαρêη Ûµπει-ρων τεøνιτñν και κατ’ επÛκταση κïινωνικñν ï-µÀδων πïυ διακρÝνïνται απÞ τïν καταµερισµÞεργασÝας. Ãι αρøηγïÝ των ισøυρÞτερων γενñν,δηλαδÜ ïι κÀτïøïι εκτÀσεων καλλιεργÜσιµηςγης, Ýσως απÛκτησαν πρïïδευτικÀ δàναµη µÛøριςÞτïυ η εêïυσÝα συγκεντρñθηκε στα øÛρια των λÝ-γων, των πρñτων âασιλÛων.

Για πρñτη æïρÀ στην ΚνωσÞ, στη ΦαιστÞ,στα ΜÀλια και τη ·Àκρï τï 1900 π.Ì. περÝπïυ ïι-κïδïµÜθηκαν συγκρïτܵατα, πïυ εÝναι δυνατÞνα øαρακτηριστïàν ως ανÀκτïρα. Τα συγκρïτÜ-µατα αυτÀ διÛθεταν µεγÀλïυς απïθηκευτικïàςøñρïυς πïυ υπïδεικνàïυν Þτι ïι κÀτïøïÝ τïυς Ü-ταν µεγÀλïι γαιïκτܵïνες. ΣηµαντικÞ επÝτευγµα

60

1. Η ναυτικÜ κυριαρøÝα τïυ ΜÝνωακαι η πειρατεÝα

à πρñτïς πïυ καθñς êÛρïυµεαπ’ την πρïæïρικÜ παρÀδïση, απÞ-κτησε ναυτικÞ Üταν ï ΜÝνως, πïυ κυ-ριαρøïàσε στï µεγαλàτερï µÛρïς τηςσηµερινÜς ελληνικÜς θÀλασσας. Κυ-ρÝεψε τις ΚυκλÀδες και Ýδρυσε απïι-κÝες στα περισσÞτερα νησιÀ, απÞ Þ-πïυ Ûδιωêε τïυς ΚÀρες και εγκατÛ-στησε Àρøïντες τïυς γιïυς τïυ. Φυ-σικÞ Üταν να καταδιñêει την πειρα-τεÝα Þσï µπïρïàσε, ñστε να τïυ πε-ριÛρøïνται ασæαλÛστερα τα εισïδÜ-µατα των νησιñν.

Την παλιÀ επïøÜ ïι Îλληνες, καιÞσïι âÀρâαρïι κατïικïàσαν στα πα-ρÀλια Ü στα νησιÀ, επιδÞθηκαν στηνπειρατεÝα µÞλις Àρøισε ν’ αναπτàσ-σεται η θαλÀσσια επικïινωνÝα. ΕÝøαναρøηγïàς ανθρñπïυς ισøυρïàς πïυεÝøαν κÝνητρï και τï πρïσωπικÞ τïυςκÛρδïς, αλλÀ και την ανÀγκη να εêα-σæαλÝσïυν τρïæÜ για τïυς πιï æτω-øïàς. Ìτυπïàσαν ατεÝøιστες πïλιτεÝ-ες, πïυ Üσαν µÀλλïν συγκρïτܵαταïικισµñν, και τις λεηλατïàσαν εêα-σæαλÝúïντας µ’ αυτÞν τïν τρÞπï τïâιïπïρισµÞ τïυς. Η ληστεÝα τÞτε, δενÜταν ακÞµα ντρïπÜ, αλλÀ αντÝθεταÛδινε κÀπïια δÞêα σ’ Þσïυς την α-σκïàσαν. Τïàτï, Àλλωστε, æαÝνεταιτÞσï απÞ τï Þτι και σܵερα ακÞµαµερικïÝ στεριανïÝ υπερηæανεàïνταιεπειδÜ εÝναι ληστÛς, Þσï και απÞ τïÞτι στïυς στÝøïυς των παλαιñν πïιη-τñν υπÀρøïυν στερεÞτυπες ερωτÜ-σεις πρïς τα καρÀâια πïυ εισπλÛïυνκÀπïυ αν εÝναι πειρατικÀ. Τïàτï ση-µαÝνει Þτι ïàτε εκεÝνïι πïυ δÛøïνταντην ερñτηση θεωρïàσαν Þτι Üταν τα-πεινωτικÜ η πειρατεÝα ïàτε εκεÝνïιπïυ Ûκαναν την ερñτηση τη θεωρïà-σαν υâριστικÜ.

ΘïυκυδÝδης, Α, 4-5 µετ. Αγγ. ΒλÀ-øïυ, εκδ. ΕστÝα.

των ανακτÞρων. ΠιθανÜ εκδïøÜ αυτÜς της κατα-στρïæÜς θεωρεÝται η Ûκρηêη τïυ ηæαιστεÝïυ τηςΘÜρας. ΜÞνï η ΚνωσÞς απÞ τα ανακτïρικÀ κÛ-ντρα êεπÛρασε τη δïκιµασÝα της καταστρïæÜςκαι συνÛøισε την ανεêÀρτητη πïρεÝα της για ÛνανακÞµη αιñνα. Η καταστρïæÜ πÀντως δε σܵανεκαι τï τÛλïς τïυ πïλιτισµïà στην ΚρÜτη.

Η µετανακτïρικÜ περÝïδïς, Þπως διαæïρετι-κÀ ïνïµÀúεται η περÝïδïς της µυκηναϊκÜς κυ-ριαρøÝας στην ΚρÜτη, διÜρκεσε µÛøρι τï 1100π.Ì. περÝπïυ. Τη µυκηναϊκÜ επικρÀτηση επικυ-ρñνει η ανεàρεση στην ΚνωσÞ πÜλινων πινακÝ-δων της γραµµικÜς Β γραæÜς, η ïπïÝα øρησιµï-πïιÜθηκε απÞ τïυς ΜυκηναÝïυς.

â. ΘρησκεÝα. ΚυρÝαρøï ρÞλï εÝøε στη µινωικÜθεïλïγÝα µια γυναικεÝα θεÞτητα, πïυ ταυτÝúεταιµε τη θεÀ της γïνιµÞτητας. ∆Ýπλα της υπÜρøε Û-νας µικρÞς θεÞς. ΙερÞ úñï Üταν ï ταàρïς καισàµâïλα ιερÀ τα κÛρατα τïυ ταàρïυ και ï δι-πλÞς πÛλεκυς.

Τïυς θεïàς λÀτρευαν στην àπαιθρï, σε κïρυ-æÛς των âïυνñν Ü σε ιδιαÝτερïυς øñρïυς στα α-νÀκτïρα. Ναïàς δεν ïικïδïµïàσαν. ΑπÞ τις θρη-σκευτικÛς τελετÛς ιδιαÝτερï ενδιαæÛρïν παρïυ-σιÀúïυν τα ταυρïκαθÀψια*.

γ. ΤÛøνη. Η µινωικÜ τÛøνη øαρακτηρÝúεται α-πÞ æαντασÝα, λεπτÞτητα και αγÀπη για τη æàση. Τα Ûργα των Μινωιτñν ÜτανπρïσαρµïσµÛνα στα ανθρñπινα µÛτρα, απïστρÛæïνταν τï ïγκñδες και τïµνηµειακÞ*.

ΑκÞµα και τα ανÀκτïρα δεν επιâÀλλïνταν µε τïν Þγκï τïυς στï øñρï αλ-λÀ µε την πïλυµïρæÝα τïυς. ΠυρÜνας τïυ µινωικïà ανακτÞρïυ Üταν µια µε-γÀλη αυλÜ, γàρω απÞ την ïπïÝα διαρθρωνÞταν Ûνα πïλυδαÝδαλï* σàστηµαδωµατÝων, διαδρÞµων και ανισÞπεδων επιæανειñν. ΒερÀντες, æωταγωγïÝ καιαπïθηκευτικïÝ øñρïι εêυπηρετïàσαν παρÀλληλα µε την αισθητικÜ και πρα-κτικÛς ανÀγκες της καθηµερινÜς úωÜς. Ãι τïÝøïι των ανακτÞρων σε ευρεÝακλݵακα διακïσµïàνταν µε τïιøïγραæÝες. Τα θÛµατÀ τïυς Üταν εµπνευσµÛνααπÞ τη æàση και τις ανακτïρικÛς τελετÛς.

Τα Ûργα της µικρïτεøνÝας (σæραγιδïγλυæÝα*, øρυσïøïýα, ειδωλïπλαστι-κÜ* και κεραµικÜ) διακïσµïàνταν µε ανÀλïγες παραστÀσεις. Η πρïσπÀθειατων καλλιτεøνñν να απïδñσïυν Þσï πιï πιστÀ µπïρïàσαν την ανθρñπινηµïρæÜ καθñς και τις µïρæÛς των úñων, η απεικÞνιση σκηνñν απÞ την καθη-µερινÜ úωÜ Ü τις τελετÛς σε συνδυασµÞ µε την πïικιλÝα των øρωµατισµñν εÝ-

63

ΤελετïυργικÞ πÛτρινï αγγεÝï µε τï ïπïÝïÛκαναν σπïνδÛς. Îøει τη µïρæÜ κεæαλÜςταàρïυ. à ταàρïς Üταν Ûνα απÞ τα ιερÀúñα στη µινωικÜ θρησκεÝα. ΠρïÛρøεταιαπÞ τï µικρÞ ανÀκτïρï της Κνωσïà(1600 π.Ì.).(ΗρÀκλειï ΚρÜτης, Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

Ãι επαæÛς της ΚρÜτης αυτÜ την περÝïδï µετις περιïøÛς της ανατïλικÜς ΜεσïγεÝïυ Üταν συ-νεøεÝς. Η ανεàρεση øÀλκινων ταλÀντων* και ελε-æαντÞδïντων απïδεικνàει Àµεσες επαæÛς µε τηνΚàπρï και τη ΣυρÝα. Îνδειêη της επικïινωνÝαςµε την ΑÝγυπτï απïτελïàν ïι τïιøïγραæÝες της ε-πïøÜς τïυ Τïàθµωσι Γ , στις ïπïÝες απεικïνÝúï-νται απεσταλµÛνïι των ΚεæτÝ µε δñρα για τï æα-ραñ. à τρÞπïς απÞδïσης των ΚεæτÝ µïιÀúει µετη µïρæÜ των Κρητñν, Þπως τïυς γνωρÝúïυµε α-πÞ τα Ûργα της µινωικÜς τÛøνης. Η επÛκταση, επÝ-σης, στï ΑιγαÝï εÝναι γεγïνÞς πïυ δεν επιδÛøεταιαµæισâÜτηση. Την ακµÜ Þµως ανÛκïψε, γàρωστα 1500 π.Ì., η δεàτερη στη σειρÀ καταστρïæÜ

62

ΤïιøïγραæÝα απÞ τï ανÀκτïρï της Κνωσïà. ΑπεικïνÝúει σκηνÜ απÞ Ûνα επικÝνδυνï αγñνισµα,συνδεδεµÛνï πιθανÞτατα µε ιερÛς τελετïυργÝες, τα ταυρïκαθÀψια* (1450 π.Ì.).

(ΗρÀκλειï ΚρÜτης, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

Ειδñλιï γυναικεÝας θεÞτητας, της θεÀς των Þæεων. ΕÝναικατασκευασµÛνï απÞ æαγεντιανÜ και παρïυσιÀúει µια γυ-ναÝκα πïυ κρατÀ στα δàï øÛρια æÝδια, ενñ στï κεæÀλι τηςκÀθεται Ûνα αιλïυρïειδÛς. Τï Ûνδυµα πïυ æïρÀει εÝναι πε-ρÝτεøνï και τïλµηρÞ.(ΗρÀκλειï ΚρÜτης, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

γικÀ δεδïµÛνα πρïâÀλλïυν µια διαæïρετικÜ ει-κÞνα. ∆ιακÞπτεται απÞτïµα η πïλιτιστικÜ συνÛ-øεια και δεν παρατηρεÝται καµÝα ïυσιαστικÜ εêÛ-λιêη στïν τρÞπï ïργÀνωσης. Η κατÀσταση αυτÜ,σàµæωνα µε την παραδïσιακÜ εêÜγηση, απïδÝ-δεται στην εÝσïδï νÛων κατïÝκων, δηλαδÜ τωνπρñτων ελληνικñν æàλων. Σàµæωνα µε Àλλη εκ-δïøÜ ερµηνεàεται απÞ εσωτερικÛς αναταραøÛςκαι συγκρïàσεις ανÀµεσα στïυς αυτÞøθïνες*πληθυσµïàς2.

Ãι ïικισµïÝ σ’ αυτÜ την περÝïδï παρïυσιÀ-úïυν Ûλλειψη σøεδιασµïà στη øωρïταêικÜ τïυςïργÀνωση. Η κεραµικÜ εÝναι τï κàριï υλικÞ κα-τÀλïιπï πïυ υπïδηλñνει τα νÛα πïλιτιστικÀστïιøεÝα. Η κïινωνÝα, Þπως æαÝνεται, συγκρïτÜ-θηκε στη âÀση της κλειστÜς αγρïτικÜς ïικïνï-µÝας. Ãι κÀτïικïι δηλαδÜ ενÞς ïικισµïà παρÜγαναγρïτικÀ πρïϊÞντα τÞσα Þσα κÀλυπταν τις ανÀ-γκες επιâÝωσÜς τïυς. ∆εν υπÜρøε πλεÞνασµαστην παραγωγÜ και κατ’ επÛκταση δεν υπÜρøε α-νταλλακτικÞ εµπÞριï. ΩστÞσï, στην àστερη æÀ-ση αυτÜς της περιÞδïυ διαπιστñνïυµε επαæÛς µετην ΚρÜτη. ∆εν πρÛπει να λησµïνïàµε Þτι την Ý-δια περÝïδï στην ΚρÜτη, λειτïυργïàσε Ûνα ανα-κτïρικÞ σàστηµα πïυ âασιúÞταν κυρÝως στην ε-µπïρικÜ εêÀπλωση των Κρητñν.

1.2 Ã µυκηναϊκÞς πïλιτισµÞς

Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ την àστερη ε-πïøÜ τïυ øαλκïà (1600-1100 π.Ì.) διαµïρæñθη-κε και εêελÝøθηκε ï πρñτïς µεγÀλïς ελληνικÞςπïλιτισµÞς. Îøει ïνïµαστεÝ συµâατικÀ µυκηναϊ-κÞς απÞ τïυς ερευνητÛς, γιατÝ τï σπïυδαιÞτερïκÛντρï τïυ Üταν η «πïλàøρησïς ΜυκÜνη», ÞπωςαναæÛρεται στα ïµηρικÀ Ûπη.

Η øñρα. à πïλιτισµÞς αυτÞς Üταν δηµιïàργη-µα ελληνικñν æàλων, γνωστñν µε πïικÝλα ïνÞ-µατα απÞ τις πηγÛς: ΑøαιïÝ, ∆αναïÝ, Øωνες, Αρ-γεÝïι κ.À. Τα ελληνικÀ αυτÀ æàλα, αæïà παγÝω-σαν τις εγκαταστÀσεις τïυς στην ηπειρωτικÜ øñ-ρα, δÛøτηκαν τις επιδρÀσεις των Àλλων αιγαια-

65

2. Η επιστηµïνικÜ Ûρευνα γιατï πρÞâληµα των µεταâïλñν

πïυ συνÛâησαν στïν ελλαδικÞ øñρïστα τÛλη της πρñιµης επïøÜς

τïυ øαλκïà

Ãι πρïσπÀθειες των αρøαιïλÞ-γων να πρïσδιïρÝσïυν τη æàση, τηνÛκταση και τις συνÛπειες των µεταâï-λñν πïυ πραγµατïπïιïàνται στα τÛ-λη της Πρñιµης ÌαλκïκρατÝας êεκι-νïàν απÞ την ανïµïλÞγητη επιθυµÝανα ανιøνεàσïυν τï πρÞâληµα της «À-æιêης» των πρñτων ινδïευρωπαϊκñνæàλων στην αιγαιακÜ λεκÀνη. Μετην απïκρυπτïγρÀæηση της γραµµι-κÜς γραæÜς Β, τï ασæαλÛς πλÛïν γε-γïνÞς Þτι στην ΠελïπÞννησï, κατÀτη ΜυνηναϊκÜ επïøÜ, µιλïàσαν ÛναεÝδïς πρωτÞγïνης ελληνικÜς γλñσ-σας, καθñς και η απïυσÝα ïυσιαστι-κÜς τïµÜς στην πïλιτισµικÜ συνÛ-øεια... ïδηγïàν στï συµπÛρασµα Þτιτα æàλα πïυ εγκαταστÀθηκαν στηνηπειρωτικÜ ΕλλÀδα την επαàριï τωνκαταστρïæñν, Üταν ïι πρñτες ïµÀ-δες «ΠρωτïελλÜνων»...

ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ µε πïιακριτÜρια µπïρïàµε να απïδñσïυµεµια καινïτïµÝα στην Àæιêη νÛων πλη-θυσµιακñν στïιøεÝων; ΑπÞ τη νεÞτε-ρη ιστïρÝα απïδεικνàεται σαæÛστα-τα, Àλλωστε, Þτι ριúικÛς πïλιτισµικÛςαλλαγÛς, πïυ συνïδεàïνται συøνÀ α-πÞ âÝαιες καταστρïæÛς, δεν εÝναι α-παραÝτητα απïτÛλεσµα εισâïλñν ܵεταναστεàσεων: ενδεικτικÞ παρÀ-δειγµα µιας τÛτïιας περÝπτωσης απï-τελïàν ïι επαναστÀσεις. Θα µπïρïà-σαµε επïµÛνως να απïδñσïυµε ταγεγïνÞτα τïυ τÛλïυς της Πρωτïøαλ-κÜς ΙΙ περιÞδïυ στï ΑιγαÝï σε µιασειρÀ απÞ εσωτερικÛς αναταραøÛς.

R. Treuil, P. Darcque, J.-Cl. Pour-sat, G. Touchais, Ãι πïλιτισµïÝ τïυ

ΑιγαÝïυ, µετ. Ùλγα Πïλυøρïνïπïà-λïυ, Íννα ΦιλÝππα-Touchais, εκδ.

ΚαρδαµÝτσα, 1996, σ. 293-294.

ναι στïιøεÝα πïυ δÝνïυν την εντàπωση µιας ειρη-νικÜς κïινωνÝας πïυ αντιµετωπÝúει µε ευøαρÝστη-ση την καθηµερινÜ úωÜ.

Η µινωικÜ τÛøνη σκïπÞ εÝøε να εêυπηρετÜσεικυρÝως τις ανÀγκες των ανακτÞρων. ∆ε øρησιµï-πïιÜθηκε Þµως µÞνï απÞ την εêïυσÝα, Þπως συ-νÛâαινε στις αυτïκρατïρÝες της ΑνατïλÜς.

à ελλαδικÞς πïλιτισµÞς. Ãι ερευνητÛς ïνÞµα-σαν ελλαδικÞ τïν πïλιτισµÞ πïυ διαµïρæñθηκεστην ηπειρωτικÜ øñρα την επïøÜ τïυ øαλκïà*.Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα η µετÀâαση απÞ την ε-πïøÜ τïυ λÝθïυ σε εκεÝνη τïυ øαλκïà æαÝνεται Þ-τι συνÛâη øωρÝς θεαµατικÛς αλλαγÛς και µε αρ-γïàς ρυθµïàς. Η επιστηµïνικÜ Ûρευνα διαπÝστω-σε Þτι στις αρøÛς της επïøÜς τïυ øαλκïà συνÛâη-σαν δηµïγραæικÛς µεταâïλÛς, µετακινÜσεις πλη-θυσµñν. Ãι νÛïι ïικισµïÝ ιδρàθηκαν κïντÀ στηθÀλασσα Ü πÀνω σε øαµηλïàς λÞæïυς. Η πιï øα-ρακτηριστικÜ περÝπτωση Üταν τïυ ïικισµïà τηςΛÛρνας στην ΑργïλÝδα. Η συγκρÞτηση των πε-ρισσÞτερων ïικισµñν και τα ανασκαæικÀ στïι-øεÝα µας ïδηγïàν στï συµπÛρασµα Þτι ïι ïικι-σµïÝ και ïι κïινωνÝες πïυ τïυς διαµÞρæωσανâρÝσκïνταν σε στÀδιï πρïαστικÜς* ïργÀνωσης.Στï στÀδιï αυτÞ διαπιστñθηκαν κÀπïιïι νεωτε-ρισµïÝ, Þπως εêειδÝκευση στην εργασÝα, ανÀπτυ-êη της τεøνïλïγÝας, διεàρυνση των ανταλλαγñν,κεντρικÜ ïργÀνωση κ.À. Ãι πÞρïι ïικïνïµικÜς α-νÀπτυêης δεν πρïÛρøïνταν µÞνï απÞ τη γεωργÝακαι την κτηνïτρïæÝα. Îøει διαπιστωθεÝ η επικïι-νωνÝα ανÀµεσα στïυς ïικισµïàς της ηπειρωτικÜςΕλλÀδας και τïυ αιγαιακïà øñρïυ. ΑπÞ τïυςκατïÝκïυς τïυ ελλαδικïà øñρïυ της πρñιµης ε-πïøÜς τïυ øαλκïà διατηρÜθηκαν γλωσσικÀ κα-τÀλïιπα πïυ στη συνÛøεια τα συναντïàµε στηνελληνικÜ γλñσσα. ΠρÞκειται κυρÝως για τïπωνà-µια πïυ Ûøïυν κατÀληêη σε -ττïς, -σσïς, -νθïςπ.ø. ΛυκαâηττÞς, ΥµηττÞς, ΙλισσÞς, ΠαρνασσÞς,ΚÞρινθïς κ.À.

Τïυς πρñτïυς αιñνες της 2ης øιλιετÝας π.Ì.,δηλαδÜ τη µÛση επïøÜ τïυ øαλκïà, τα αρøαιïλï-

64

ΣæραγιδÞλιθïι, εêαÝρετα Ûργα µινωικÜςµικρïτεøνÝας. επειρïι τεøνÝτες æιλïτε-øνïàσαν πÀνω σε πïλàτιµïυς και ηµιπï-λàτιµïυς λÝθïυς ανÀγλυæες µικρïσκïπι-κÛς παραστÀσεις, ιδιαÝτερα κατÀ τη νεï-ανακτïρικÜ περÝïδï.(ΗρÀκλειï ΚρÜτης, Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

Βαθà πÜλινï σκεàïς µε πρïøïÜ, «σαλτσιÛ-ρα», τïυ ελλαδικïà πïλιτισµïà, της πρñι-µης επïøÜς τïυ øαλκïà απÞ την περιïøÜτης ΡαæÜνας.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

τα σàµâïλÀ της απïδÝδïυν λÛêεις της ελληνικÜςγλñσσας. ΑπïδÝδïυν στην πραγµατικÞτητα µιαπρñιµη µïρæÜ της ελληνικÜς γλñσσας, αρøαιÞτε-ρη και απÞ εκεÝνη των ïµηρικñν επñν. Ãι πληρï-æïρÝες, ωστÞσï, πïυ µας δÝνïυν ïι πινακÝδες Û-øïυν λïγιστικÞ περιεøÞµενï, εÝναι δηλαδÜ κατÀ-λïγïι αντικειµÛνων και περιïυσιακñν στïιøεÝωνηγεµÞνων Ü εµπÞρων της επïøÜς εκεÝνης. ÎøïυνδιαâαστεÝ, επÝσης, ïνÞµατα θεñν και ανθρñπωνπïυ µας εÝναι γνωστÀ απÞ τα Ûπη3. ΠρÛπει να ε-πισηµανθεÝ Þτι µÛøρι σܵερα ïι πινακÝδες δε µαςÛøïυν δñσει Ûνα συνεøÛς κεݵενï.

Η ιστïρικÜ επιστܵη εντÀσσει τï µυκηναϊκÞπïλιτισµÞ εν µÛρει στην ελληνικÜ πρïϊστïρÝα Ü,για την ακρÝâεια, θεωρεÝ Þτι απïτελεÝ την ελληνι-κÜ πρωτï-ιστïρÝα.

ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïργÀ-νωση τïυ µυκηναϊκïà κÞσµïυ. Την κλειστÜ α-γρïτικÜ ïικïνïµÝα των ïικισµñν της µÛσης επï-øÜς τïυ øαλκïà ακïλïàθησε, Þπως æαÝνεται, µια

67

ΚÛντρα τïυ µυκηναϊκïà κÞσµïυ

3. Ãι πινακÝδες της γραµµικÜς Β γραæÜς

Îøïυµε λïιπÞν κÀπïιïυς σωρïàςαπÞ πηλÞ, πïυ καταρøÜν δε µας υπÞ-σøïνται τÝπïτα¯ τïυς κÀνει πïλàτι-µïυς Þµως τï γεγïνÞς Þτι συνιστïàνµιαν ïλÞτελα καινïàργια πηγÜ αδιÀ-âλητης πληρïæÞρησης για τïν αρøαι-Þτατï ελληνικÞ πïλιτισµÞ – πïυ ÀλληπηγÜ γνñσης µας γι’ αυτÞν εÝναι η αρ-øαιïλïγÝα και ïι συγκεøυµÛνες παρα-δÞσεις πïυ µας µεταâÝâασαν ïι κλασι-κïÝ øρÞνïι. ΕÝναι âÛâαια λυπηρÞ πïυïι πινακÝδες δε µας λÛνε τÝπïτε γιατην ιστïρÝα των ανθρñπων πïυ τις Û-γραψαν, ïàτε για τη σκÛψη τïυς. Κι Þ-µως, µερικïÝ απÞ µας θα εκπλαγïàν Ý-σως Þταν ανακαλàψïυν πÞσα συµπε-ρÀσµατα µπïρïàµε να αντλÜσïυµεαπ’ αυτÛς. Ãι ΜυκηναÝïι δεν τï θεñ-ρησαν απαραÝτητï να διασñσïυν ïà-τε την ιστïρÝα τïυς ïàτε τη διπλωµα-

κñν πïλιτισµñν, ιδιαÝτερα τïυ µινωικïà. Στη συ-νÛøεια εêαπλñθηκαν στïν αιγαιακÞ øñρï, στανησιÀ, την ΚρÜτη και στις ακτÛς της Μ. ΑσÝας.Την περÝïδï της µεγÀλης ακµÜς êεπÛρασαν τα Þ-ρια τïυ ΑιγαÝïυ και εγκαταστÀθηκαν, ÀλλïτεµÞνιµα και Àλλïτε περιστασιακÀ, στην Κàπρïκαι στις ανατïλικÛς ακτÛς της ΜεσïγεÝïυ. ΤασπïυδαιÞτερα κÛντρα τïυ µυκηναϊκïà κÞσµïυ Ü-ταν ïι ΜυκÜνες, τï Íργïς, η ΤÝρυνθα στην Αρ-γïλÝδα, η Πàλïς στη ΜεσσηνÝα, ïι Αµàκλες στηΛακωνÝα, ï ÃρøïµενÞς, η ΘÜâα και ï Γλας στηΒïιωτÝα, η ΑθÜνα, η ΕλευσÝνα, ï Μαραθñναςστην ΑττικÜ και η ΙωλκÞς στη ΘεσσαλÝα. Τα πε-ρισσÞτερα κÛντρα εÝøαν ιδρυθεÝ σε επιλεγµÛνεςθÛσεις ïι ïπïÝες διευκÞλυναν την επïπτεÝα µεγÀ-λης σε Ûκταση περιïøÜς. Η ÝδρυσÜ τïυς συνδυα-úÞταν στις περισσÞτερες περιπτñσεις µε την κα-τασκευÜ ανακτÞρïυ και ισøυρÜς ïøàρωσης.

Ãι πηγÛς. Τις πρñτες πληρïæïρÝες για τï µυ-κηναϊκÞ κÞσµï εÝøαµε απÞ τα ïµηρικÀ Ûπη. ΜÛ-øρι τïν περασµÛνï αιñνα Þµως ïι ιστïρικïÝ καιïι ερευνητÛς πÝστευαν Þτι τα πρÞσωπα και γενι-κÞτερα η εικÞνα της úωÜς πïυ παρïυσÝαúαν ταÛπη Üταν δηµιïυργܵατα της æαντασÝας τïυ Ã-µÜρïυ. Ãι διηγÜσεις τïυ απÛκτησαν ιστïρικÜ υ-πÞσταση, Þταν Ûνας πλïàσιïς Ûµπïρïς, ï Hein-rich Schliemann (ΕρÝκïς Σλܵαν), Ûκανε τις πρñ-τες ανασκαæÛς στις ΜυκÜνες (1876). Îκτïτε καιµÛøρι σܵερα, ïι αρøαιïλïγικÛς Ûρευνες σε πïλ-λÀ µÛρη της ΕλλÀδας και η µελÛτη των ευρηµÀ-των τïυς Ûøïυν ρÝêει πïλà æως στη γνñση αυτÜςτης επïøÜς. Απïκïρàæωµα Þλων των ερευνñνπïυ αæïρïàν τï µυκηναϊκÞ πïλιτισµÞ Üταν η α-πïκρυπτïγρÀæηση της γραµµικÜς Β γραæÜς α-πÞ τïν M. Ventris και τïν J. Chadwick (1952). ΗγραµµικÜ Β øρησιµïπïιÜθηκε απÞ ειδικευµÛνïυςγραæεÝς στα µυκηναϊκÀ ανÀκτïρα. Η ανÀγνωσητων πινακÝδων πïυ âρÛθηκαν στην Πàλï, στηνΚνωσÞ, στις ΜυκÜνες και στη ΘÜâα Ûδειêε Þτι ηγραµµικÜ Β εÝναι συλλαâικÜ γραæÜ. Τï σπïυδαι-Þτερï Þµως εÝναι Þτι επικàρωσε την ελληνικÞτη-τα τïυ µυκηναϊκïà πïλιτισµïà. ΑπïδεÝøθηκε Þτι

66

H. Schliemann (ΕρÝκïς Σλܵαν):ΓερµανÞς Ûµπïρïς και ερευνητÜς.Με τις αρøαιïλïγικÛς τïυ Ûρευνες

στην ΤρïÝα και στις ΜυκÜνες Ûδωσε ιστïρικÜ υπÞσταση στις αæηγÜσεις

των õηρικñν επñν.

ΠÜλινη πινακÝδα µε κεݵενï της γραµµι-κÜς Β γραæÜς. ΠρïÛρøεται απÞ τï ανÀ-

κτïρï της Πàλïυ.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

àπαρêη θεïκρατικÜς ïργÀνωσης και ισøυρïà ιε-ρατεÝïυ. Στη âÀση της κïινωνικÜς πυραµÝδαςâρÝσκïνταν ïι δïàλïι. ×ταν υπηρÛτες πïυ εργÀ-úïνταν για τïν ηγεµÞνα, τïυς αêιωµατïàøïυς,τïυς ιερεÝς και τïυς απλïàς πïλÝτες.

Τα κïινÀ øαρακτηριστικÀ πïυ παρïυσιÀúει ïµυκηναϊκÞς κÞσµïς σ’ Þλï τï øñρï της εêÀπλω-σÜς τïυ και πïυ επιâεâαιñνïυν την πïλιτιστικÜσυνïøÜ τïυ θα Üταν Ûνα ενδεικτικÞ στïιøεÝï γιατην ïργÀνωση ενιαÝïυ κρÀτïυς. ΦαÝνεται ÞµωςÞτι κÀτι τÛτïιï δε συνÛâη. Îøει διατυπωθεÝ η À-πïψη Þτι η øñρα πρÛπει να Üταν øωρισµÛνη σετÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝ-πïυ µικρÞτερα «ïµïσπïνδιακÀ» κρÀτη, αντÝστïι-øα πρïς τα µεγÀλα ανÀκτïρα. ∆εν απïκλεÝεταιτα επιµÛρïυς µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υπïτελÜστï µεγαλàτερï ανακτïρικÞ κÛντρï, τις ΜυκÜ-νες.

Για την ïργÀνωση κÀθε µυκηναϊκïà κρÀτïυςδε διαθÛτïυµε επαρκÜ στïιøεÝα, µε εêαÝρεση τιςπληρïæïρÝες πïυ µας δÝνïυν ïι πινακÝδες απÞ τïανÀκτïρï της Πàλïυ. Ανñτατïς Àρøïντας, σàµ-æωνα µε τις πληρïæïρÝες των πινακÝδων, Üταν ïÀνακτας (wa-na-ka), κàριïς τïυ ανακτÞρïυ απ’Þπïυ πÜγαúε κÀθε εêïυσÝα. ΥπïτελεÝς σε αυτÞνÜταν τïπικïÝ Àρøïντες, διïικητÛς περιæερειñν. ÃτÝτλïς µε τïν ïπïÝï τïυς αναγνωρÝúïυµε στις πι-νακÝδες εÝναι λααγÛτας (ra-wa-ke-ta) [απÞ τï λα-Þς + γïµαι]. Στην τÀêη των ευγενñν αναæÛρï-νται ïι επÛτες (e-qe-ta) [απÞ τï ²πïµαι], δηλαδÜïι ακÞλïυθïι. ΣηµαντικÀ πρÞσωπα στην περιæε-ρειακÜ διïÝκηση æαÝνεται Þτι Üταν ïι τελεστÛς(te-re-ta). Στïυς ΜυκηναÝïυς λιγÞτερï τιµητικÞςÜταν ï τÝτλïς âασιλεàς (qa-si-re-u). Îτσι ïνïµαúÞταν ï επικεæαλÜς ïπïιασ-δÜπïτε ïµÀδας, ακÞµα και ï αρøιτεøνÝτης µιας ïµÀδας øαλκïυργñν. ΑντÝθε-τα, στα ïµηρικÀ Ûπη, δηλαδÜ τïυς επÞµενïυς αιñνες, η λÛêη «âασιλεàς» στηνελληνικÜ γλñσσα δηλñνει τïν ανñτατï Àρøïντα.

Η εêÀπλωση. Η κàρια πηγÜ πλïàτïυ και ανÀπτυêης τïυ µυκηναϊκïà κÞ-σµïυ Üταν τï εµπÞριï, η Àσκηση τïυ ïπïÝïυ Ûστρεψε τïυς ΜυκηναÝïυς στηθÀλασσα. ΜÛøρι τα µÛσα τïυ 15ïυ αι. π.Ì. ηγετικÞ ρÞλï στï ΑιγαÝï Ûπαιúανïι ΚρÜτες¯ στα τÛλη, ωστÞσï, τïυ Ýδιïυ αιñνα ïι ΜυκηναÝïι κυριÀρøησανστην ΚρÜτη και κατÛλαâαν την ΚνωσÞ. ΕκτÞπισαν απÞ τï ΑιγαÝï τïυς ΚρÜ-

69

4. Τα επαγγÛλµατα και ïι ειδικευµÛ-νïι τεøνÝτες µÛσα απÞ τις πινακÝδες

της γραµµικÜς Β γραæÜς

Τï πλÜθïς των επαγγελµατικñνειδικïτÜτων πïυ κατïνïµÀúïνταιστïυς καταλÞγïυς πρïϋπïθÛτει ε-ντυπωσιακÀ πρïøωρηµÛνï καταµερι-σµÞ της εργασÝας. Îøει περÀσει πια ηστïιøειñδης âαθµÝδα τïυ πïλιτισµïàÞπïυ ï καθÛνας µπïρïàσε διαδïøικÀνα κÀνει τï γεωργÞ, τï øτÝστη, τïνêυλïυργÞ Ü Þ,τι Àλλï. Τñρα πηγαÝνεικαι âρÝσκει τïν ειδικÞ γι’ αυτÞ πïυκÀθε æïρÀ øρειÀúεται: απÞ Ûνα συ-νηθισµÛνï κàπελλï ως τï πïλυτελÛ-στερï Ûπιπλï µε την πïλàτιµη ÛνθετηδιακÞσµηση. ΑπÞ τη στιγµÜ πïυ âλÛ-πïυµε Þτι ανÀµεσα στα επαγγÛλµαταυπÜρøε και ï κυανïυργÞς [ku-wa-no-wo-ko: κυανïυργÞς], ï «τεøνÝτης λα-úïυρÝτη* λÝθïυ [τïυ κυÀνïυ] Ü γυÀ-λινων απïµιµÜσεñν τïυ», συµπεραÝ-νïυµε ασυνÜθιστï επÝπεδï πïλυτÛ-λειας, αæïà τÛτïιï επÀγγελµα µε κα-νÛνα Àλµα της æαντασÝας µας δε θαµπïρïàσε να øαρακτηριστεÝ ανα-γκαÝï. Κι Ýσως Ûøει κÀπïια σηµασÝαÞτι Üταν γνωστÞ µÞνï στις ΜυκÜνες.Για µας εÝναι Ûνα πρÞâληµα Þτι πïλ-λÛς απÞ τις µυκηναϊκÛς ïνïµασÝες ε-παγγελµÀτων δε διασñθηκαν στηνελληνικÜ των κλασικñν øρÞνων, καιγι’ αυτÞ µας εÝναι αδàνατï να τις ερ-µηνεàσïυµε.

J. Chadwick, Þ.π., σ. 152.

µïρæÜ ïικïνïµικñν σøÛσεων âασισµÛνη στï ε-µπÞριï. Η εµπïρικÜ ανÀπτυêη, ιδιαÝτερα µετÀ τï1500 π.Ì., ακïλïàθησε γρÜγïρïυς ρυθµïàς καιεÝøε ως επακÞλïυθï την Ûêïδï των ΜυκηναÝωνστï ΑιγαÝï. Μια σειρÀ απÞ µÛγαρα, ïικïδïµηµÛ-να σε ïøυρωµÛνες ακρïπÞλεις, επιâεâαιñνïυντην ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη τïυ µυκηναϊκïà κÞ-σµïυ.

ΕπÝκεντρï των ïικïνïµικñν δραστηριïτÜτωνÜταν τα µÛγαρα. Η πλειïψηæÝα των υπηκÞων α-σøïλïàνταν µε τη γεωργÝα και την κτηνïτρïæÝα.Μια µεγÀλη ïµÀδα απïτελïàσαν ïι ειδικευµÛνïιτεøνÝτες (κεραµïυργïÝ, êυλïυργïÝ, ναυπηγïÝ,øαλκïυργïÝ, øρυσïøÞïι, αρωµατïπïιïÝ, γιατρïÝκ.À.) και µια Àλλη, πïλυπληθÜ επÝσης, ïι Ûµπïρïικαι ïι ναυτικïÝ4. Στην κïινωνικÜ ιεραρøÝα ιδιαÝτε-ρη θÛση κατεÝøαν ïι ιερεÝς και ï στρατÞς, ï ïπïÝ-ïς απïτελïàνταν απÞ επαγγελµατÝες στρατιñτες.à ηγεµÞνας κÀθε ανακτÞρïυ διαøειριúÞταν τïνπλïàτï της περιïøÜς την ïπïÝα εêïυσÝαúε. ×τανπïλιτικÞς και στρατιωτικÞς αρøηγÞς, µε δικαστι-κÜ και συγøρÞνως θρησκευτικÜ εêïυσÝα. ∆εν υ-πÀρøει καµÝα Ûνδειêη Þµως πïυ να υπïνïεÝ την

68

Η ακρÞπïλη των Μυκηνñν µε την πàλη«των λεÞντων». Η κατασκευÜ τïυ τεÝ-øïυς της ακρÞπïλης Ûøει γÝνει µε µεγÀ-λïυς πελεκηµÛνïυς ïγκÞλιθïυς πïυπρïκαλïàν την εντàπωση και δικαιïλï-γïàν τï θρàλï της ïικïδÞµησÜς τïυς α-πÞ τïυς Κàκλωπες.

τικÜ τïυς αλληλïγραæÝα. Μας Àæη-σαν Þµως τïυλÀøιστïν καταγραæÛςαπÞ τη διïÝκηση των âασιλεÝων τïυςκαι απÞ τη λειτïυργÝα ïρισµÛνων τï-µÛων της ïικïνïµÝας τïυς.

ΕκτÞς απÞ τις πινακÝδες Ûøïυµεκαι µερικÛς επιγραæÛς στη ΓραµµικÜΓραæÜ Β, πïυ περιλαµâÀνïνται στηúωγραæικÜ διακÞσµηση αγγεÝων. ΤÛ-τïια αγγεÝα Ûøïυν ανακαλυæθεÝ σεδιÀæïρες τïπïθεσÝες, κι εêακïλïυ-θïàν να ανακαλàπτïνται ïλïÛνα πε-ρισσÞτερα.

J. Chadwick, à ΜυκηναϊκÞς κÞ-σµïς, µετ. Κ.Ν. ΠετρÞπïυλïς,

εκδ. Gutenberg, σ. 29-30.

λïγïàσε την εκστρατεÝα στα 1184 π.Ì., την επïøÜδηλαδÜ πïυ αρøÝúει η κρÝση τïυ µυκηναϊκïà κÞ-σµïυ. Τï πιθανÞτερï εÝναι να συνÛâη πρïς τα τÛ-λη τïυ 13ïυ αι. π.Ì., Þταν ïι ΜυκηναÝïι âρÝσκï-νταν στï απÞγειï της δàναµÜς τïυς. Η ÛλλειψηµυκηναϊκÜς εγκατÀστασης στην περιïøÜ τηςΤρωÀδας µας ïδηγεÝ στη σκÛψη Þτι λÞγïι ανα-σæÀλειας ïδÜγησαν τïυς Îλληνες στï δρÞµï τηςεπιστρïæÜς για τις πατρÝδες τïυς. ΠÀντως, τïνπανελλÜνιï øαρακτÜρα της τρωικÜς εκστρατεÝ-ας ïι Îλληνες εÝøαν Üδη συνειδητïπïιÜσει απÞτην αρøαιÞτητα5.

Η παρακµÜ. Η εêÀπλωση των ΜυκηναÝωνκατÀ τï 14ï και 13ï αι. π.Ì. και η ïικïνïµικÜτïυς ανÀπτυêη εÝναι στïιøεÝα πïυ επιâεâαιñνïυντη σηµασÝα τïυ εµπïρÝïυ για τï µυκηναϊκÞ κÞ-σµï. ΑπÞ τις αρøÛς Þµως τïυ 12ïυ αι. π.Ì., ïι ε-µπïρικÛς επαæÛς µε τις øñρες της ΑνατïλÜς γÝ-νïνταν µε δυσκïλÝα. Τï øεττιτικÞ κρÀτïς κατα-λàθηκε, ενñ ïι συνεøεÝς επιθÛσεις πïυ δÛøïνταν ηΚàπρïς, ïι ανατïλικÛς ακτÛς της ΜεσïγεÝïυ καιη ΑÝγυπτïς εÝøαν ως απïτÛλεσµα την ïικïνïµικÜτïυς απïδυνÀµωση. Ãι καταστρïæÛς αυτÛς, σàµ-æωνα µε τις αιγυπτιακÛς µαρτυρÝες, απïδÝδïνταιστïυς λαïàς της θÀλασσας, ανÀµεσα στïυς ïπïÝ-ïυς περιλαµâÀνïνταν και ïι ΑøαϊâÀσα. ΑνεêÀρ-τητα απÞ την υπÞθεση Þτι µπïρεÝ ανÀµεσα σ’ αυ-τïàς τïυς λαïàς να Üταν και κÀπïιïι ΑøαιïÝ, τïαπïτÛλεσµα των επιδρïµñν µÀλλïν Üταν µïιραÝïκαι για τïυς ΜυκηναÝïυς.

ΜïλïνÞτι τï ΑιγαÝï και τα µυκηναϊκÀ κÛντραδε θÝøτηκαν Àµεσα απÞ τις επιθÛσεις, εντïàτïις ïικαταστρïæÛς των παρÀκτιων περιïøñν της Εγ-γàς ΑνατïλÜς περιÞρισαν και στï τÛλïς τερµÀτι-σαν τις εµπïρικÛς επαæÛς, πïυ Üταν úωτικÜς ση-µασÝας για τïυς ΜυκηναÝïυς. Η απñλεια των α-γïρñν της ΑνατïλÜς æαÝνεται Þτι κλÞνισε την ïι-κïνïµÝα των ανακτÞρων και συνÛâαλε âαθµιαÝααλλÀ σταθερÀ στη διÀλυση τïυ µυκηναϊκïà κÞ-σµïυ. Η καταστρïæÜ Ýσως να ïλïκληρñθηκε α-πÞ εσωτερικÛς διενÛêεις, δυναστικÛς Ûριδες καισυγκρïàσεις ανÀµεσα στα µυκηναϊκÀ κÛντρα.

71

ΑσηµÛνιï κàπελλï απÞ την Îγκωµη τηςΚàπρïυ (14ïς αι. π.Ì.). Îøει Ûνθετη δια-κÞσµηση απÞ øρυσÞ και µÝα µελανÜ ïυσÝα– νÝελï –, πïυ εικïνÝúει âïυκρÀνια και Àν-θη λωτïà. Îøει κατασκευαστεÝ στην Κà-πρï Ýσως απÞ ΜυκηναÝïυς τεøνÝτες.(ΛευκωσÝα, ΚυπριακÞ ΜïυσεÝï)

ΑιγυπτιακÜ σæραγÝδα µε ιερïγλυæικÜ ε-πιγραæÜ (πÀνω) και δàï σæραγιδïκàλιν-δρïι*, αιγυπτιακÞς και συρïøεττιτικÞς(κÀτω) πïυ âρÛθηκαν στην ΠερατÜ τηςΑττικÜς.Τα αντικεݵενα αυτÀ απïδεικνàïυν τις ε-µπïρικÛς επαæÛς τïυ µυκηναϊκïà κÞ-σµïυ.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

τες και επÛâαλαν τη δικÜ τïυς θαλασσïκρατÝα.Τα ανασκαæικÀ δεδïµÛνα απïδεικνàïυν την à-παρêη µυκηναϊκñν εγκαταστÀσεων Ü εµπïρικñνσταθµñν σ’ Þλï τï ΑιγαÝï. Τïυς δàï επÞµενïυςαιñνες η εêÀπλωσÜ τïυς επεκτεÝνεται πÛρα απÞτï ΑιγαÝï. Τï 13ï αι. π.Ì. απïÝκισαν συστηµατι-κÀ την Κàπρï, η ïπïÝα ανÜκε στη σæαÝρα επιρ-ρïÜς των ΦïινÝκων και των ΑιγυπτÝων, συµâÀλ-λïντας στïν εêελληνισµÞ της. Øδρυσαν µυκηναϊ-κÜ παρïικÝα στη æïινικικÜ πÞλη ÃυγκαρÝτ και ε-πÛκτειναν τις εµπïρικÛς δραστηριÞτητÛς τïυς νï-τιÞτερα, στην ΠαλαιστÝνη και την ΑÝγυπτï. Γιατην εêÀπλωση και τη δàναµη των ΜυκηναÝωνµας πληρïæïρïàν και ïι øεττιτικÛς πηγÛς. Πινα-κÝδες πïυ âρÛθηκαν στη Ìαττïàσα αναæÛρïνταιµε τιµητικÞ τρÞπï στï âασιλιÀ των «ΑøιγιÀâα»,τïν ïπïÝï ï âασιλιÀς των ÌετταÝων απïκαλεÝ α-δελæÞ. ΕÝναι πιθανÞ πÝσω απÞ τïυς ΑøιγιÀâατων πινακÝδων να âρÝσκïνται ïι ΑøαιïÝ. ΕÀν αυ-τÞ εÝναι αληθÛς, τÞτε πρÛπει να δεøτïàµε, Þπωςµας πληρïæïρïàν ïι πινακÝδες, Þτι ïι σøÛσεις µε-ταêà Αøαιñν και ÌετταÝων Üταν æιλικÛς. ΩστÞ-σï, υπÜρøαν και περÝïδïι κατÀ τις ïπïÝες ï Ìετ-ταÝïς âασιλιÀς κÀνει παρÀπïνα στïν αδελæÞ τïυγια τις επιδρïµÛς των ΑøιγιÀâα στη øñρα τïυ.

ΚÀπïιïι ΜυκηναÝïι θα πρÛπει να Üταν και ïι«ΑøαϊâÀσα» (ΑøαιïÝ) ïι ïπïÝïι, Þπως αναæÛρï-νται στις αιγυπτιακÛς επιγραæÛς, εισÛâαλαν µαúݵε τïυς λαïàς της θÀλασσας στην ΑÝγυπτï στιςαρøÛς τïυ 12ïυ αι. π.Ì.

ΕÝναι âÛâαιï Þτι ïι ΜυκηναÝïι επεκτÀθηκανκαι πρïς τη δυτικÜ ΜεσÞγειï. ΠρïϊÞντα τïυς Û-øïυν âρεθεÝ στην ιταλικÜ øερσÞνησï, τη ΣικελÝα,τη ΣαρδηνÝα και τις ανατïλικÛς ακτÛς της Ισπα-νÝας.

Ãι âλÛψεις τïυς στρÀæηκαν και στα âÞρεια.Ãι επαæÛς µε τïν Εàêεινï ΠÞντï, απ’ Þπïυ πρï-µηθεàïνταν πρñτες àλες και κυρÝως µÛταλλα,τïυς συνδÛïυν µε την περÝæηµη τρωικÜ εκστρα-τεÝα. ΕÝναι πιθανÞ µε τïν πÞλεµï αυτÞ ïι ΑøαιïÝνα επιδÝωκαν τïν Ûλεγøï των στενñν τïυ ΕλλÜ-σπïντïυ. Η αρøαÝα ελληνικÜ παρÀδïση øρïνï-

70

ÌρυσÞ τελετïυργικÞ σκεàïς σε σøܵακεæαλÜς λιïνταριïà (16ïς αι. π.Ì.) απÞâασιλικÞ τÀæï τïυ ταæικïà περιâÞλïυΑ των Μυκηνñν.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

ΚεæÀλι πïλεµιστÜ απÞ ελεæαντïστÞ.ΠρÞκειται για Ûνθετη διακÞσµηση κÀ-πïιïυ µεγαλàτερïυ αντικειµÛνïυ, τï ï-πïÝï καταστρÀæηκε. ΠρïÛρøεται απÞθαλαµωτÞ τÀæï των Μυκηνñν.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

ΑπÞ τις ταæικÛς κατασκευÛς, ïι θïλωτïÝ τÀ-æïι απïτελïàν τï σηµαντικÞτερï επÝτευγµα τηςµυκηναϊκÜς αρøιτεκτïνικÜς. ∆ιαµïρæñνïνταν α-πÞ Ûνα θÀλαµï εê ïλïκλÜρïυ κτιστÞ σε σøܵακυψÛλης. Στη µια πλευρÀ τïυ θαλÀµïυ ανïιγÞ-ταν εÝσïδïς µεγÀλη µε τριγωνικÜ απÞληêη στï ε-πÀνω µÛρïς. Στην εÝσïδï ïδηγïàσε µακρàς διÀ-δρïµïς µε κτιστÛς τις πλευρÛς τïυ. Η εÝσïδïς Û-κλεινε µÀλλïν µε êàλινη θàρα. ΜετÀ την ταæÜτïυ νεκρïà, Þλïς ï θÀλαµïς και ï διÀδρïµïς κα-λàπτïνταν µε øñµα. Îτσι Þλη η κατασκευÜ πα-ρïυσÝαúε την εικÞνα ενÞς µικρïà λÞæïυ. ΤïσπïυδαιÞτερï δεÝγµα θïλωτïà τÀæïυ εÝναι ï«θησαυρÞς τïυ ΑτρÛως» στις ΜυκÜνες.

Ãι τïιøïγραæÝες πïυ διακïσµïàσαν τα ανÀ-κτïρα αλλÀ και ïι αγγειïγραæικÛς παραστÀσεις

73

ΜεγÀλïς αµæïρÛας απÞ θαλαµωτÞ τÀæïτης ΑργïλÝδας (µÛσα 15ïυ αι. π.Ì.) ΗπαρÀσταση πïυ τïν διακïσµεÝ εÝναι επη-ρεασµÛνη απÞ τις τïιøïγραæÝες και αντι-γρÀæει µινωικÀ πρÞτυπα.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ΨευδÞστïµïς αµæïρÛας απÞ τÀæï της Κω (12ïς αι.π.Ì.). Ãι ΜυκηναÝïι αγγειïγρÀæïι πρïïδευτικÀ ïριïθε-τïàν τις επιæÀνειες τïυ αγγεÝïυ πïυ θα διακïσµÜσïυνκαι σøηµατïπïιïàν τις úωικÛς µïρæÛς.(Κως, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ÌρυσÛς σæραγÝδες απÞ τïν ταæικÞ περÝâïλï Α των Μυκηνñν. ΕêαÝρετα Ûργα µικρïτεøνÝαςδιακïσµηµÛνα µε µïνïµαøÝα αγωνιστñν και αγñνα ανθρñπïυ µε λιïντÀρι αντÝστïιøα (16ïςαι. π.Ì.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

à πïλιτισµÞς. à µυκηναϊκÞς κÞσµïς, αν καιÜταν διασπασµÛνïς, παρïυσιÀúει ωστÞσï ενï-πïιητικÀ øαρακτηριστικÀ πïυ επιâεâαιñνïυντην πïλιτιστικÜ τïυ συνïøÜ. Τα σπïυδαιÞτερα εÝ-ναι: Η κïινÜ γλñσσα. ΕÝναι η πρñιµη µïρæÜ της

ελληνικÜς γλñσσας πïυ µαρτυρεÝται απÞ τηνανÀγνωση των πινακÝδων της γραµµικÜς ΒγραæÜς.

Ãι κïινÛς θρησκευτικÛς δïêασÝες. ΠαρïυσιÀ-úïνται ïι πρñτες λατρεÝες και τα ïνÞµατα θε-ïτÜτων, πïυ αργÞτερα συνÛθεσαν τï ελληνικÞïλυµπιακÞ πÀνθεïν.

Η ïµïιïµïρæÝα σε Þλες τις πτυøÛς τïυ υλικïàâÝïυ. Σ’ ïπïιïδÜπïτε σηµεÝï εêÀπλωσης τωνΜυκηναÝων, απÞ την ΠελïπÞννησï µÛøρι τηνΚàπρï και τις ακτÛς της ΑνατïλικÜς ΜεσïγεÝ-ïυ, τα Ûργα της τÛøνης τïυς, ï πïλεµικÞς τïυςεêïπλισµÞς, η ενδυµασÝα, ακÞµα και ï καλλω-πισµÞς τïυς παρïυσιÀúïυν ïµïιïµïρæÝα.Η µυκηναϊκÜ τÛøνη, σε αντÝθεση µε τη µινωι-

κÜ, Ûøει øαρακτηριστικÀ αυστηρÜς συγκρÞτησης.Ãι τεøνÝτες και ïι καλλιτÛøνες εêαρτιÞνταν στηνπλειïψηæÝα τïυς απÞ τα ανÀκτïρα και εêυπηρε-τïàσαν τις ανακτïρικÛς ανÀγκες, ιδεïλïγικÀ καιαισθητικÀ.

∆εÝγµατα της µυκηναϊκÜς αρøιτεκτïνικÜς εÝ-ναι ïι ïøυρωµÛνες ακρïπÞλεις µε τα ανÀκτïρακαι ïι ταæικÛς κατασκευÛς.

Τα ανÀκτïρα ïικïδïµïàνταν σε επιλεγµÛνεςθÛσεις πïυ περιâÀλλïνταν µε ισøυρÀ τεÝøη. Τï α-νÀκτïρï Üταν απλÞ στη δïµÜ τïυ. ΠυρÜνας τïυÜταν τï µÛγαρï, δηλαδÜ Ûνα ïρθïγñνιï ïικïδÞ-µηµα πïυ διακρÝνεται σε τρÝα µÛρη: Ûναν ανïικτÞøñρï µπρïστÀ πïυ επικïινωνεÝ µε µια µεγÀληαυλÜ, Ûναν πρïθÀλαµï – τïν πρÞδïµï – και τïκυρÝως µÛγαρï µε µια µεγÀλη εστÝα στï κÛντρïκαι τÛσσερις κÝïνες γàρω απÞ αυτÜ για τη στÜρι-êη της ïρïæÜς. Στη δεêιÀ πλευρÀ αυτÜς της αÝ-θïυσας πρÛπει να Üταν τïπïθετηµÛνïς ï θρÞνïς.ΑριστερÀ και δεêιÀ απÞ την αυλÜ και τï µÛγαρïαπλñνïνταν πïλλÀ διαµερÝσµατα.

72

5. ΤρωικÜ εκστρατεÝα: η πρñτη πανελλÜνια επιøεÝρηση

ΒλÛπω και µιαν Àλλη απÞδειêητης αδυναµÝας των παλαιñν ΕλλÜ-νων και στï εêÜς: Þτι πριν απ’ τïνΤρωικÞ πÞλεµï ïι Îλληνες δεν εÝøανεπιøειρÜσει τÝπïτε απÞ κïινïà. ΝïµÝ-úω, µÀλιστα, Þτι τï Þνïµα ΕλλÀς δενεÝøε καν δïθεÝ σ’ Þλη τη øñρα και ïà-τε καν υπÜρøε πριν απÞ τïν Îλληνα,γιï τïυ ∆ευκαλÝωνïς. Τα διÀæïραæàλα, και κυρÝως ïι ΠελασγïÝ, Ûδιναντ’ ÞνïµÀ τïυς στα µÛρη πïυ κατïι-κïàσαν. à Îλλην, Þµως, και ïι γιïιτïυ επικρÀτησαν στην Φθιñτιδα καιïι Àλλες πÞλεις Àρøισαν να τïυς úη-τïàν âïÜθεια και, σιγÀ σιγÀ, να øρη-σιµïπïιïàν η καθεµιÀ τïν Þρï Îλλη-νες¯ αλλÀ πÛρασε πïλàς καιρÞς πρï-τïà τï Þνïµα αυτÞ επικρατÜσει γενι-κÀ. Τïàτï τï µαρτυρεÝ ï Ùµηρïς, ïïπïÝïς, αν και Ûúησε πïλà µετÀ τïνΤρωικÞ πÞλεµï, πïυθενÀ δεν øρησι-µïπïιεÝ την γενικÜ ïνïµασÝα Îλλη-νες, αλλÀ την µεταøειρÝúεται µÞνï γιαÞσïυς εÝøαν ακïλïυθÜσει τïν Αøιλ-λÛα απÞ την Φθιñτιδα, ïι ïπïÝïι Ü-σαν και ïι πρñτïι Îλληνες. Στα Ûπητïυ øρησιµïπïιεÝ τις ïνïµασÝες ∆α-ναïÝ, ΑργεÝïι και ΑøαιïÝ. Ãàτε âαρ-âÀρïυς αναæÛρει και τïàτï, νïµÝúω,επειδÜ δεν εÝøε ακÞµα επικρατÜσει τïκïινÞ Þνïµα Îλληνες, ñστε να τïυςδιακρÝνει κανεÝς Þλïυς µαúÝ απÞ τïυςâαρâÀρïυς. ÃπωσδÜπïτε ïι τÞτεÎλληνες και Þσïι αργÞτερα ïνïµÀ-στηκαν Îλληνες Ûως Þτïυ γενικευτεÝη ïνïµασÝα, δεν µπÞρεσαν πριν απÞτα ΤρωικÀ να επιøειρÜσïυν τÝπïτε Þ-λïι µαúÝ, γιατÝ και αδàναµïι Üσαν καιδεν εÝøαν σøÛσεις µεταêà τïυς. ΑλλÀκαι την τρωικÜ εκστρατεÝα ανÀλαâανµÞνï Þταν απÞκτησαν αρκετÜ πεÝραστη θÀλασσα.

ΘïυκυδÝδης, Α,3 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

υπïδηλñνïυν εργασÝα Ûµπειρων καλλιτεøνñν. ΦαÝνεται Þτι στην αρøÜ εÝøανδεøτεÝ τη µινωικÜ επιρρïÜ. Η µινωικÜ æυσιïκρατÝα περιïρÝστηκε Þµως απÞτïυς µυκηναÝïυς καλλιτÛøνες. Η απεικÞνιση σκηνñν απÞ τη æàση αντικατα-στÀθηκε απÞ τελετïυργικÛς σκηνÛς και κυρÝως απÞ πïλεµικÛς Ü σκηνÛς κυνη-γιïà. Τï 12ï αι. π.Ì. τα æυτικÀ και τα úωικÀ θÛµατα σøηµατïπïιÜθηκαν, Ûøα-σαν την υπÞστασÜ τïυς και Ûγιναν απλÀ διακïσµητικÀ σøÛδια.

Ãι αντιλÜψεις των ΜυκηναÝων και ï τρÞπïς πïυ úïàσαν επηρÛασαν τηναισθητικÜ τïυς και δηµιïàργησαν τï µυκηναϊκÞ καλλιτεøνικÞ àæïς.

75

1. Να εêηγÜσετε γιατÝ τα ευρܵατα (υλικÀ κατÀλïιπα) τïυ κυκλαδικïà πïλιτισµïàτης πρñιµης επïøÜς τïυ øαλκïà απïτελïàν ενδεÝêεις εêελιγµÛνης κïινωνικÜς ïρ-γÀνωσης στις ΚυκλÀδες κατÀ την πρñιµη øαλκïκρατÝα.

2. Πïια øαρακτηριστικÀ παρïυσιÀúει η κïινωνικÜ συγκρÞτηση στην ΚρÜτη την ε-πïøÜ της ακµÜς των ανακτÞρων;

3. Îøει διατυπωθεÝ η Àπïψη Þτι η øñρα των ΜυκηναÝων πρÛπει να Üταν øωρισµÛνησε τÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝπïυ µικρÞτερα «ïµïσπïνδια-κÀ» κρÀτη, αντÝστïιøα πρïς τα µεγÀλα ανÀκτïρα και Þτι δεν απïκλεÝεται τα επι-µÛρïυς µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υπïτελÜ στï µεγαλàτερï ανακτïρικÞ κÛντρï,τις ΜυκÜνες. Μια τÛτïια Àπïψη α) πïιï κïινωνικÞ σàστηµα ïργÀνωσης πρïϋπï-θÛτει για Þλη την επικρÀτεια τïυ µυκηναϊκïà κÞσµïυ και â) την ïργÀνωση πïιïυαπÞ τïυς ανατïλικïàς λαïàς σας θυµÝúει;

4. ΑπÞ την παρατÜρηση και µÞνï των εικÞνων στις σ. 68, 70 και 73 σε πïια συµπε-ρÀσµατα θα καταλÜγατε για τις αντιλÜψεις και τα πρïâλܵατα πïυ απασøïλïà-σαν τïυς ΜυκηναÝïυς;

5. Πïια «εικÞνα» διαµïρæñνετε για τη µυκηναϊκÜ κïινωνÝα απÞ τη µελÛτη τïυ πα-ραθÛµατïς 4; ∆ικαιïλïγÜστε την ÀπïψÜ σας.

6. Πïια στïιøεÝα τεκµηριñνïυν την ελληνικÞτητα τïυ µυκηναϊκïà πïλιτισµïà;7. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 5 σε Þ,τι αæïρÀ

την κïινÜ καταγωγÜ των ΕλλÜνων;8. Να παρατηρÜσετε την εικÞνα Þπïυ παρïυσιÀúεται η ΒασιλικÜ πàλη της Ìαττïà-

σας (σ. 44) και να τη συγκρÝνετε µε την εικÞνα της «πàλης των λεÞντων» των Μυ-κηνñν (σ. 68). Τι παρατηρεÝτε ως πρïς την ïικïδïµικÜ τÛøνη και τη διακÞσµησÜτïυς;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

74

Την τελευταÝα περÝïδï της µυκηναϊκÜς ακµÜς (â µισÞ 13ïυ αι. π.Ì.) κατασκευÀúïνται ïι µνη-µειñδεις θïλωτïÝ τÀæïι. ΑντιπρïσωπευτικÀ δεÝγµατα των θïλωτñν τÀæων πïυ µας εÝναι γνω-στïÝ απïτελïàν ï «ΘησαυρÞς τïυ Μινàïυ» στïν ÃρøïµενÞ (επÀνω) και ï «ΘησαυρÞς τïυ Α-τρÛως» στις ΜυκÜνες (κÀτω).

ïργανωτικÜς δηµιïυργÝας, στη διÀρκεια της ïπïÝ-ας τÛθηκαν τα θεµÛλια τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà.

Ãι µετακινÜσεις (11ïς-9ïς αι. π.Ì.). Στα τÛλητïυ 12ïυ αι. π.Ì. ïι ερευνητÛς διαπιστñνïυν α-ραÝωση τïυ πληθυσµïà και απïυσÝα κïινωνικÜςκαι πïλιτικÜς συγκρÞτησης. ΕÝναι γεγïνÞς Þτιπριν απÞ τη æηµïλïγïàµενη κÀθïδï των ∆ωριÛ-ων υπÀρøει γενικÞτερη αναστÀτωση. Η κàρια αι-τÝα της παρακµÜς των µυκηναϊκñν κÛντρων ÛøεικαταγραæεÝ στï πρïηγïàµενï κεæÀλαιï. Η θεω-ρÝα της καθÞδïυ των ∆ωριÛων ως µÞνης αιτÝαςκατÀρρευσης των ΜυκηναÝων δεν Ûøει σܵερα ε-πιστηµïνικÀ ερεÝσµατα. Η απïυσÝα αντÝστασηςδιευκÞλυνε την επικρÀτηση των ∆ωριÛων και συ-νετÛλεσε σε ανακατατÀêεις των ελληνικñν πλη-θυσµñν µÛσα στïν ελλαδικÞ øñρï αλλÀ και στηδηµιïυργÝα µεταναστευτικïà ρεàµατïς πρïς τιςακτÛς της Μ. ΑσÝας.

Σàµæωνα µε τις πληρïæïρÝες πïυ µας δÝνïυνïι ιστïρικïÝ τïυ 5ïυ αι. π.Ì., ï ΗρÞδïτïς και ïΘïυκυδÝδης, η πρñτη µετακÝνηση πραγµατïπïι-Üθηκε απÞ τïυς Θεσσαλïàς, ïι ïπïÝïι απÞ τη Θε-σπρωτÝα Üρθαν στην περιïøÜ πïυ Ûκτïτε æÛρνειτï ÞνïµÀ τïυς. Îτσι ïι παλαιÞτερïι κÀτïικïι τηςπεριïøÜς, ïι ΒïιωτïÝ µετακινÜθηκαν νÞτια στïøñρï γàρω απÞ τη ΘÜâα. Τï δεàτερï µετανα-στευτικÞ ρεàµα εêαιτÝας της καθÞδïυ των ∆ωριÛ-ων εÝøε µεγαλàτερï αντÝκτυπï και ευρàτερεςπληθυσµιακÛς ανακατατÀêεις1. Η διεÝσδυσÜ τïυςστïν ελληνικÞ κïρµÞ, σàµæωνα µε την επικρα-τïàσα εκδïøÜ, Ûγινε απÞ τη âïρειïδυτικÜ ΕλλÀ-δα στις αρøÛς τïυ 11ïυ αι. π.Ì. σταδιακÀ και κα-τÀ κàµατα. Ãι πρñτες εγκαταστÀσεις τïυς Üτανστην περιïøÜ της ΠÝνδïυ, στη Φθιñτιδα και τηνπεριïøÜ νÞτια τïυ Ãλàµπïυ και της Ùσσας. ΑπÞτην ΠÝνδï ïµÀδες ∆ωριÛων µετακινÜθηκαν στη∆ωρÝδα – περιïøÜ πïυ ïæεÝλει τï ÞνïµÀ της σ’αυτïàς – και στη συνÛøεια πÛρασαν σε περιïøÛςτης ΠελïπïννÜσïυ. Μια απÞ τις ισøυρÞτερες ï-µÀδες εγκαταστÀθηκε στη ΛακωνÝα. Η εÝσïδïςτων ∆ωριÛων στην ΠελïπÞννησï εÝøε τï øαρα-κτÜρα στρατιωτικÜς επιøεÝρησης µε στÞøï την υ-

77

1. Ãι µετακινÜσεις των ελληνικñν æàλων

Και ïι δàï êεøñριúαν απÞ τïυςÀλλïυς: ïι ΑθηναÝïι κρατïàσαν απÞτï πελασγικÞ γÛνïς και ïι Λακεδαι-µÞνιïι απÞ τï ελληνικÞ. Ãι πρñτïιδεν µετακινÜθηκαν πïτÛ απÞ τα µÛρητïυς, ïι δεàτερïι Þµως εÝøαν πïλàπεριπλανηθεÝ. Ùταν âασÝλευε ï ∆ευ-καλÝων κατïικïàσαν την Φθιñτιδακαι Þταν âασÝλευε ï ∆ñρïς, γιïς τïυÎλληνïς, εÝøαν κατïικÜσει την øñραπïυ εÝναι γàρω απÞ την Ùσσα καιτïν Ùλυµπï, η ïπïÝα λÛγεται Ιστιαι-ñτις. Ùταν ïι ΚαδµεÝïι τïυς ÛδιωêαναπÞ κει, πÜγαν να κατïικÜσïυν στηνΠÝνδï, Þπïυ ïνïµÀστηκαν Μακεδ-νïÝ. ΑπÞ κει πÀλι πÜγαν στη ∆ρυïπÝ-δα και απÞ την ∆ρυïπÝδα, Þταν Üρ-θαν στην ΠελïπÞννησï, ïνïµÀστη-καν ∆ωριεÝς.

ΗρÞδïτïς, Α, 56 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ΕêÜντα øρÞνια µετÀ την Àλωσητης ΤρïÝας ïι ΘεσσαλïÝ Ûδιωêαν απÞτην Íρνη τïυς σηµερινïàς Βïιωτïàς,πïυ Üρθαν και εγκαταστÀθηκαν στηνπεριïøÜ η ïπïÝα λÛγεται σܵερα Βïι-ωτÝα και Àλλïτε ïνïµαúÞταν Γη τïυΚÀδµïυ. ΜερικïÝ ΒïιωτïÝ Üσαν κιÞ-λας εγκατεστηµÛνïι εκεÝ και µερικïÝαπÞ αυτïàς πÜραν µÛρïς στην εκ-στρατεÝα εναντÝïν της ΤρïÝας. ÃγδÞ-ντα øρÞνια µετÀ την Àλωση της ΤρïÝ-ας, ïι ∆ωριεÝς µε τïυς ΗρακλεÝδεςκατÀκτησαν την ΠελïπÞννησï. ΜÞ-νï µετÀ απÞ πïλλÀ øρÞνια η ΕλλÀδαησàøασε ïριστικÀ, σταµÀτησαν ïι µε-τïικεσÝες και Ûτσι µπÞρεσε να ιδρàσειαπïικÝες. Ãι ΑθηναÝïι εγκαταστÀθη-καν στις ΙωνικÛς πïλιτεÝες και σταπερισσÞτερα νησιÀ. Ãι ΠελïπïννÜσι-ïι εγκαταστÀθηκαν στην ΙταλÝα καιστη ΣικελÝα και σε µερικÀ µÛρη της υ-πÞλïιπης ΕλÀδας. Ùλες αυτÛς ïι α-πïικÝες ιδρàθηκαν µετÀ τα ΤρωικÀ.

ΘïυκυδÝδης, Α, 12 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

2.1 õηρικÜ επïøÜ (1100-750 π.Ì.)

Την παρακµÜ των µυκηναϊκñν κÛντρων ακï-λïàθησε περÝïδïς αναστατñσεων, η ïπïÝα διÜρ-κεσε περÝπïυ τρεις αιñνες. Ãι συνεøεÝς µετακινÜ-σεις των ελληνικñν æàλων απïτÛλεσαν µια µετα-âατικÜ επïøÜ, πρïς τï τÛλïς της ïπïÝας, µετÀ τηναπÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, ïι ÎλληνεςδιαµÞρæωσαν τις πρïϋπïθÛσεις της ανασυγκρÞ-τησÜς τïυς. Κàρια πηγÜ πληρïæïριñν γι’ αυτÜτην περÝïδï, εκτÞς απÞ την αρøαιïλïγικÜ Ûρευνα,εÝναι τα ïµηρικÀ Ûπη. Για τï λÞγï αυτÞ, ïι ερευ-νητÛς την ïνïµÀúïυν συµâατικÀ ïµηρικÜ επïøÜ.Îøει øαρακτηριστεÝ και ως ελληνικÞς µεσαÝωναςÜ σκïτεινïÝ øρÞνïι, γιατÝ παλαιÞτερα τη θεωρïà-σαν επïøÜ παρακµÜς και ïι γνñσεις µας γι’ αυτÜνÜταν περιïρισµÛνες. Σܵερα η ιστïρικÜ Ûρευνα µι-λÀει πλÛïν για µια περÝïδï ανασυγκρÞτησης και

76

2. H αρøαÝα ΕλλÀδα(απÞ τï 1100 ως τï 323 π.Ì.)

Η ελληνικÜ ιστïρÝα µε τη µελÛτη τïυ µυκηναϊκïà πïλιτισµïà Ûøει διανàσει τηνπρωτï-ιστïρικÜ της περÝïδï. Η επιστηµïνικÜ Ûρευνα Þρισε την αρøÜ της ελληνικÜς ι-στïρÝας µετÀ την κατÀρρευση τïυ µυκηναϊκïà κÞσµïυ, περÝπïυ τï 1100 π.Ì.

Ãι πρñτïι αιñνες (11ïς-9ïς αι. π.Ì.) απïτελïàσαν Ûνα µεταâατικÞ στÀδιï ανα-στατñσεων, στη διÀρκεια τïυ ïπïÝïυ τα ελληνικÀ æàλα µετÀ απÞ συνεøεÝς µετακινÜ-σεις απÛκτησαν τις µÞνιµες εγκαταστÀσεις τïυς στις δàï πλευρÛς τïυ ΑιγαÝïυ.

à τÞπïς Ûπαιêε καθïριστικÞ ρÞλï στην ïικïνïµικÜ τïυς ανÀπτυêη και την πïλιτι-κÜ τïυς ïργÀνωση. Τï γεωγραæικÞ ελλαδικÞ ανÀγλυæï εµπÞδισε την Ûνωση, η θÀ-λασσα Þµως απïτÛλεσε πηγÜ úωÜς και παρÀγïντα ευνïϊκÞ για την εêÀπλωσÜ τïυς.Íνïιêε νÛïυς ïρÝúïντες, ïδÜγησε τïυς Îλληνες σε Àλλες περιïøÛς εγκατÀστασης, Àλ-λïτε µÞνιµης και Àλλïτε πρÞσκαιρης.

Η ïργÀνωσÜ τïυς σε πÞλεις-κρÀτη και ïι επαæÛς τïυς µε Àλλïυς λαïàς υπÜρêανπαρÀγïντες καθïριστικÜς σηµασÝας για τη δηµιïυργÝα τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà,τïυ «ελληνικïà θαàµατïς», Þπως ïνïµÀστηκε.

Στï øρïνικÞ διÀστηµα των ïκτñ αιñνων απÞ την καταστρïæÜ τïυ µυκηναϊκïàπïλιτισµïà µÛøρι και τï θÀνατï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ (323 π.Ì.) ï ελληνικÞς κÞσµïςδιÜνυσε πïλυτÀραøη και δηµιïυργικÜ ιστïρικÜ πïρεÝα, της ïπïÝας τη µελÛτη διακρÝ-νïυµε σε τρεις διαδïøικÛς περιÞδïυς: την ïµηρικÜ επïøÜ (1100-750 π.Ì.), την αρøαϊκÜεπïøÜ (750-480 π.Ì.) και την κλασικÜ επïøÜ (480-323 π.Ì.).

à ٵηρïς, ρωµαϊκÞ αντÝγραæï.(ΓλυπτïθÜκη ΜïνÀøïυ)

79

Η µετανÀστευση των ελληνικñν æàλων

πïταγÜ των αøαϊκñν – µυκηναϊκñν πληθυσµñν.Την κατÀληψη τïυ µεγαλàτερïυ µÛρïυς της Πε-λïπïννÜσïυ και την κυριαρøÝα τïυς στïυς αøαϊ-κïàς πληθυσµïàς, ïι ∆ωριεÝς αργÞτερα ερµÜνευ-σαν µε τï µàθï της επανÞδïυ των Ηρακλειδñν,δηλαδÜ των απïγÞνων τïυ ΗρακλÜ πïυ επÛστρε-ψαν στην αρøαÝα τïυς κïιτÝδα.

ΝεÞτερη Àπïψη επιστηµïνικÀ τεκµηριωµÛνη,δε δÛøεται τη θεωρÝα της καθÞδïυ των ∆ωριÛων,την εÝσïδÞ τïυς δηλαδÜ στïν ελληνικÞ κïρµÞ α-πÞ τη âïρειïδυτικÜ ΕλλÀδα. ΑντÝθετα, υπïστη-ρÝúει Þτι ïι ∆ωριεÝς Üταν Ûνα ελληνικÞ πïιµενικÞæàλï πïυ κατïικïàσε σε ïρεινÛς περιïøÛς τηςΕλλÀδας και τï ïπïÝï µετÀ τη διÀλυση τïυ µυκη-ναϊκïà κÞσµïυ âρÜκε την ευκαιρÝα να κατÛâει σεπεριïøÛς πεδινÛς και να τις καταλÀâει.

Η επικρÀτηση των ∆ωριÛων εÝøε ως Àµεση συ-νÛπεια τη δηµιïυργÝα δηµïγραæικïà πρïâλܵα-τïς, πïυ εκτïνñθηκε µÛσα απÞ αλυσιδωτÛς µετα-κινÜσεις ελληνικñν πληθυσµñν.

à πρñτïς ελληνικÞς απïικισµÞς. Τα ελληνι-κÀ æàλα απÞ τα µÛσα περÝπïυ τïυ 11ïυ αι. π.Ì.

µÛøρι και τïν 9ï αι. π.Ì. εêαπλñθηκαν, µε γÛæυρα τα νησιÀ τïυ ΑιγαÝïυ, στιςδυτικÛς ακτÛς της Μ. ΑσÝας. Ãι µεταναστευτικÛς αυτÛς κινÜσεις εÝναι γνωστÛςως πρñτïς ελληνικÞς απïικισµÞς. ΕλληνικÀ æàλα πïυ µιλïàσαν την αιïλικÜδιÀλεκτï, µετακινÜθηκαν απÞ τη ΘεσσαλÝα πρïς τï âïρειïανατïλικÞ ΑιγαÝïκαι εγκαταστÀθηκαν στα νησιÀ ΤÛνεδï και ΛÛσâï και στα απÛναντι παρÀλιατης Μ. ΑσÝας, στην περιïøÜ πïυ ïνïµÀστηκε ΑιïλÝς.

Ãι Øωνες, Àλλï ελληνικÞ æàλï, απÞ τη âïρειïανατïλικÜ ΠελïπÞννησï,την ΑττικÜ, την Εàâïια συµπαρασàρïντας «λλα τε θνεα πïλλÀ» (Ηρïδ.,Α, 146), Þπως ∆ρàïπες, Μïλïσσïàς, ΑρκÀδες, ΦωκεÝς, ΜÀγνητες κ.À., µε γÛ-æυρα τις ΚυκλÀδες µετακινÜθηκαν πρïς τη ΣÀµï, τη ÌÝï και τις απÛναντι α-κτÛς της Μ. ΑσÝας, Þπïυ Ýδρυσαν δñδεκα νÛες πÞλεις. ΑυτÛς ïι πÞλεις στησυνÛøεια συγκρÞτησαν θρησκευτικÜ Ûνωση, τï Πανιñνιï, µε κÛντρï τï ιερÞτïυ Πïσειδñνα, στï ακρωτÜριï της ΜυκÀλης. Η εêÀπλωση των Ιñνων ÛγινεπρïïδευτικÀ σε âÀρïς των Àλλων æàλων, µε απïτÛλεσµα ïλÞκληρη η δυτικÜακτÜ της Μ. ΑσÝας να γÝνει γνωστÜ µε τï Þνïµα ΙωνÝα.

ΤÛλïς, ακïλïàθησε η µετανÀστευση των ∆ωριÛων. Ãι ∆ωριεÝς δε µετακι-νÜθηκαν ως πρïσæυγικÛς ïµÀδες, πιεúÞµενες απÞ Àλλα æàλα. ΠρÞκειταιµÀλλïν για τις πρñτες δωρικÛς ïµÀδες πïυ γνñρισαν τη θÀλασσα. Απïøñρη-σαν απÞ τη ΛακωνÝα, την ΕπÝδαυρï, την ΤρïιúÜνα και εγκαταστÀθηκαν στηΜÜλï, τη ΘÜρα, την ΚρÜτη και στη συνÛøεια στη ΡÞδï, την Κω και στις νï-

78

ΑµæïρÛας απÞ τïν ΚεραµεικÞ (9ïς αι.π.Ì.). Η διακÞσµηση των αγγεÝων τïυςπρñτïυς αιñνες της ιστïρικÜς περιÞδïυπεριïρÝúεται σε úñνες και γÝνεται µε γε-ωµετρικÀ σøÛδια.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

ïÝκïυ, πïυ συνδÛïνταν µε συγγενικïàς δεσµïàς,γÝνïνταν κÀτïøïι της γης και απïκτïàσαν ïικï-νïµικÜ ισøà. ×ταν ïι Àριστïι (ευγενεÝς), πïυτïυς γνωρÝúïυµε απÞ τις διηγÜσεις τïυ õÜρïυ.

Στï πλαÝσιï τïυ ïÝκïυ, ωστÞσï, úïàσαν καιπïλλïÝ Àνθρωπïι πïυ δεν εÝøαν Àµεσïυς συγγε-νικïàς δεσµïàς µε τïυς ευγενεÝς. ΑυτïÝ απïτε-λïàσαν µια πïλυÀριθµη κïινωνικÜ ïµÀδα γνω-στÜ µε την ïνïµασÝα πλÜθïς. ΑνεêÀρτητïι απÞτïν ïÝκï αλλÀ ïικïνïµικÀ εêαρτñµενïι απÞ τïυςïÝκïυς µιας ευρàτερης περιïøÜς, Üταν εκεÝνïιτων ïπïÝων η εργασÝα πρïϋπÛθετε κÀπïια ειδÝ-κευση, Þπως ï êυλïυργÞς, ï αγγειïπλÀστης, ïøαλκïυργÞς κ.À. ΑυτïÝ ïνïµÀúïνταν δηµιïυργïÝκαι ασκïàσαν την εργασÝα τïυς για να καλà-ψïυν τις ανÀγκες µιας κïινÞτητας πïυ περιλÀµ-âανε τïυς ïÝκïυς µιας περιïøÜς.

ΤÛλïς, ïι δïàλïι απïτελïàσαν περιïυσιακÞστïιøεÝï τïυ ïÝκïυ. Ãι περισσÞτερïι εÝøαν απï-κτηθεÝ απÞ τïυς πïλÛµïυς Ü την πειρατεÝα.

γ) Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Ãι πρñτες ελληνι-κÛς κïινωνÝες ïργανñθηκαν µε æυλετικÀ κριτÜ-ρια, δηλαδÜ απïτÛλεσαν κρÀτη æυλετικÀ*. ΚÀθεæàλï, τï ïπïÝï διαρθρωνÞταν σε æυλÛς, æ(ρ)α-τρÝες και γÛνη µε âÀση τïυς συγγενικïàς δε-σµïàς, µπïρïàσε να απïτελÛσει Ûνα κρÀτïς. Φυ-λετικÞ κρÀτïς επÝσης µπïρïàσε να πρïκàψει α-πÞ τη διÀσπαση ενÞς æàλïυ Ü ακÞµα απÞ την Û-νωση περισσïτÛρων æυλñν τïυ Ýδιïυ æàλïυ.

Η ανÀγκη Þµως για την αντιµετñπιση τωνπρïâληµÀτων µÛσα στα æυλετικÀ κρÀτη θα ïδη-γÜσει πρïïδευτικÀ στην πïλιτικÜ τïυς ïργÀνω-ση.

Îτσι, ïι æυλετικïÝ αρøηγïÝ της επïøÜς τωνµετακινÜσεων εêελÝøθηκαν σε κληρïνïµικïàςâασιλεÝς, αæÞτïυ τα æàλα απÛκτησαν µÞνιµες ε-γκαταστÀσεις.

à âασιλιÀς των ïµηρικñν κïινωνιñν, δηλαδÜαυτñν πïυ πρïÛκυψαν µετÀ τις µετακινÜσεις τωνελληνικñν æàλων, Üταν ï αρøηγÞς τïυ στρατïàσε επïøÜ πïλÛµïυ και ï κυâερνÜτης µε θρησκευ-τικÜ και δικαστικÜ εêïυσÝα σε περÝïδï ειρÜνης.

81

δεν εÝναι Ûνας θεσµÞς πïυ âασÝúεταιαπïκλειστικÀ και µÞνï στη συγγÛ-νεια.

ΩστÞσï η Ûννïια τïυ ïÝκïυ καλà-πτει πïλà περισσÞτερα απÞ µιαν α-πλÜ ïµÀδα ανθρñπων. à ïÝκïς περι-λαµâÀνει και περιïυσιακÀ στïιøεÝακÀθε εÝδïυς, τα ïπïÝα στην πρÀêηδεν µπïρïàν να øωριστïàν απÞ τηνανθρñπινη ïµÀδα, αæïà εêασæαλÝ-úïυν την υλικÜ της àπαρêη. ΕπïµÛ-νως η γη, τα κτÝρια, τα úñα, τα κÀθεεÝδïυς απïθÛµατα, ï εêïπλισµÞς καιïàτω καθεêÜς απïτελïàν Þλα µÛρïςτïυ ïÝκïυ.

Μ.M. Austin, P.Vidal-Naquet, Ãικï-νïµÝα και κïινωνÝα στην αρøαÝα Ελ-

λÀδα, µετ. Τ. ΚïυκïυλιÞς, εκδ. ∆αÝδα-λïς, σ. 67.

ÌÀλκινï ειδñλιï* ανδρικÜς µïρæÜς απÞ τï ιερÞ της ÃλυµπÝας (8ïς αι. π.Ì.).Τα πρñτα δεÝγµατα της ελληνικÜς πλαστικÜς εÝναι µικρñν διαστÀσεων.(ΜïυσεÝï ÃλυµπÝας)

τιïδυτικÛς ακτÛς της Μ. ΑσÝας. Ãι πÞλεις Ιαλυ-σÞς, ΚÀµιρïς και ΛÝνδïς της ΡÞδïυ, η πÞλη τηςΚω, καθñς και η ΚνÝδïς και η ΑλικαρνασσÞςστη Μ. ΑσÝα, συγκρÞτησαν στη συνÛøεια θρη-σκευτικÜ Ûνωση, γνωστÜ ως δωρικÜ εêÀπïλη, µεκÛντρï τï ιερÞ τïυ ΑπÞλλωνα, στï ΤριÞπιï α-κρωτÜριï της ΚνÝδïυ.

Ùλα τα ελληνικÀ æàλα πïυ µετανÀστευσανστα νησιÀ τïυ ανατïλικïà ΑιγαÝïυ και στις µι-κρασιατικÛς ακτÛς απÛκτησαν γρÜγïρα µÞνιµη ε-γκατÀσταση στïυς νÛïυς τÞπïυς και πρïïδευτι-κÀ επεκτÀθηκαν στην ενδïøñρα. Σε ïρισµÛνεςπεριπτñσεις αναµεÝøθηκαν µεταêà τïυς αλλÀ καιµε τïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς.

ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïργÀ-νωση. α) Η ïικïνïµÝα. ΑυτÜ την επïøÜ, κàριαπηγÜ ïικïνïµικÜς ανÀπτυêης Üταν η γη. Η παρα-γωγÜ στηριúÞταν σε µια µïρæÜ κλειστÜς αγρïτι-κÜς ïικïνïµÝας. Τα µÛλη δηλαδÜ κÀθε ïικïγÛνει-ας, µαúÝ µε Àλλα Àτïµα πïυ εêαρτιÞνταν ïικïνï-µικÀ απÞ την ïικïγÛνεια, συγκρïτïàσαν Ûναν ïÝ-κï και επιτελïàσαν Þλες τις παραγωγικÛς εργα-σÝες. ∆εν υπÜρøαν περιθñρια εργασιακÜς ειδÝ-κευσης σε µεγÀλη κλݵακα και κατ’ επÛκταση δενυπÜρøε âιïτεøνικÜ ανÀπτυêη. Ùλα τα παραγÞµε-να αγαθÀ, κυρÝως γεωργικÀ και κτηνïτρïæικÀ,καταναλñνïνταν στï πλαÝσιï τïυ ïÝκïυ. ΠïλλÛςæïρÛς παρïυσιαúÞταν Ûλλειψη αγαθñν, τα ïπïÝααναπληρñνïνταν µε Àλλïυς τρÞπïυς Þπως µεπεριïρισµÛνï ανταλλακτικÞ εµπÞριï µεταêà τωνïÝκων, µε ανταλλαγÜ δñρων, µε τïν πÞλεµï καιτην πειρατεÝα. ΜÛτρï αναæïρÀς για την αêιïλÞ-γηση των ανταλλασσÞµενων αγαθñν Üταν τï âÞ-δι Ü τα δÛρµατα úñων, τα µÛταλλα κι ακÞµα ïιδïàλïι2. Την επïøÜ αυτÜ τï εêωτερικÞ εµπÞριï,κυρÝως για την πρïµÜθεια µετÀλλων και δïàλων,διεêαγÞταν απÞ τïυς ΦïÝνικες.

â) Η κïινωνÝα. Στις πρñιµες αυτÛς κïινωνÝεςï ïÝκïς æαÝνεται πως λειτïàργησε ως µïνÀδακïινωνικÜς συγκρÞτησης3. Με τïν τερµατισµÞτων µετακινÜσεων των ελληνικñν æàλων και τηναπÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, τα µÛλη τïυ

80

3. à ïµηρικÞς «ïÝκïς»

Τι εÝναι ï ïÝκïς; Η λÛêη απïδÝδε-ται πïλλÛς æïρÛς µε τïν Þρï «ïικïγÛ-νεια». Ùµως η απÞδïση αυτÜ εÝναιπïλà στενÜ και θα µπïρïàσε να ïδη-γÜσει σε εσæαλµÛνα συµπερÀσµατα.à ïÝκïς, ακÞµη και απÞ την Àπïψητïυ αριθµïà των ανθρñπων, εÝναικÀτι πïλà περισσÞτερï απÞ ïικïγÛ-νεια µε τη σηµερινÜ σηµασÝα της λÛ-êης (δηλαδÜ, την ïµÀδα πïυ απïτε-λεÝται απÞ τïυς γïνεÝς και τα παιδιÀ,την «πυρηνικÜ» ïικïγÛνεια)... ΑλλÀπεριλαµâÀνει επÝσης Þλα εκεÝνα τα À-τïµα – εÝτε πρÞκειται για ελεàθερïυςεÝτε για δïàλïυς – τα ïπïÝα εêαρτñ-νται Àµεσα απÞ τïν επικεæαλÜς τïυïÝκïυ (Þλïυς εκεÝνïυς τïυς υπηρÛτεςστïυς ïπïÝïυς Ûøïυν ανατεθεÝ ταπïλλÀ και διÀæïρα καθÜκïντα πïυαπαιτïàνται απÞ την ïικïνïµικÜ úωÜτïυ ïÝκïυ... Με Àλλα λÞγια, ï ïÝκïς µετην καθαρÀ «ανθρñπινη» µïρæÜ τïυ

2. Ãι ανταλλαγÛς αγαθñν στïυς ïµηρικïàς øρÞνïυς

Îτσι σα µÝλησαν, απÜδηêαν απÞτ’ αµÀêια κÀτω, | δñσαν τα øÛρια τïυςκι ïρκÝστηκαν πιστÜ æιλιÀ κι αγÀπη. |ΤÞτε τïυ Γλαàκïυ επαρασÀλεψε ταæρÛνα ï γιïς τïυ ΚρÞνïυ, | πïυ τ’ Àρ-µατÀ τïυ πÜγε κι Àλλαêε µε τïυ τρα-νïà ∆ιïµÜδη, | øρυσÀ µε øÀλκινα, ε-κατÞâïδα µ’ εννιÀâïδα µïνÀøα.

ΙλιÀδα, ·, 232-236µετ. Ν. ΚαúαντúÀκη-Ι. ΚακριδÜ.

ΕκεÝθε ïι ΑργÝτες ïι µακρÞµαλ-λïι ψωνÝúαν τï κρασÝ τïυς, | κι Ûδινεπïιïς øαλκÞ, πïιïς σÝδερï στραæτα-λιστÞ, πïιïς πÀλε | µε âÞδια úωντανÀτïυ τ’ Àλλαúε πïιïς µε âïδιñ τïµÀ-ρια, | πïιïς και µε σκλÀâïυς, κι ÛτσιεøαÝρïυνταν πλïàσιï τραπÛúι πÀντα.

ΙλιÀδα, Η, 472-475 µετ. Ν. ΚαúαντúÀκη-Ι. ΚακριδÜ.

ληνικÜς γλñσσας και επιπλÛïν πρÞσθεσαν ταæωνÜεντα πïυ Ûλειπαν απÞ τï æïινικικÞ αλæÀ-âητï. Îτσι Ûγιναν ïι δηµιïυργïÝ τïυ πρñτïυπραγµατικïà αλæαâÜτïυ.

Την ïµηρικÜ επïøÜ δηµιïυργÜθηκαν τα πρñ-τα ιερÀ, τα ïπïÝα σταδιακÀ απÞκτησαν πανελλÜ-νιï øαρακτÜρα. ΠαρÀλληλα µε τις τïπικÛς λα-τρεÝες παγιñθηκαν ïι θρησκευτικÛς αντιλÜψειςπïυ συγκρÞτησαν τï ïλυµπιακÞ δωδεκÀθεï.

Στα πïλιτιστικÀ επιτεàγµατα της περιÞδïυπεριλαµâÀνïνται η πρïæïρικÜ διαµÞρæωση τηςπρñτης ελληνικÜς πïÝησης, της επικÜς πïÝησης,και τα Ûργα της τÛøνης, κυρÝως της κεραµικÜς καιτης µικρïτεøνÝας.

ΑπÞ τη µυκηναϊκÜ Üδη επïøÜ πρÛπει στïν ελ-λαδικÞ øñρï να εÝøαν δηµιïυργηθεÝ τραγïàδιαµε ηρωικÞ περιεøÞµενï. Τα τραγïàδια αυτÀ æαÝ-νεται Þτι απïτÛλεσαν τï υπÞâαθρï, τï ïπïÝï αρ-γÞτερα ïι Îλληνες των απïικιñν της Μ. ΑσÝαςøρησιµïπïÝησαν για να συγκρïτÜσïυν γàρω απÞδàï διαæïρετικÀ θÛµατα τα ïµηρικÀ Ûπη. Τï πε-ριεøÞµενï των τραγïυδιñν Üταν γνωστÞ στïυςπïιητÛς των ïµηρικñν øρÞνων, τïυς ραψωδïàς,ïι ïπïÝïι τï τραγïυδïàσαν πρïσθÛτïντας πïλ-λÛς æïρÛς καινïàργια στïιøεÝα για να διασκεδÀ-σïυν τï λαÞ στα πανηγàρια Ü τïυς ευγενεÝς σταµÛγαρÀ τïυς. Η παρÀδïση θÛλει ως δηµιïυργÞτων δàï επñν τïν Ùµηρï, ï ïπïÝïς κατÀ πÀσαπιθανÞτητα συνÛθεσε την ΙλιÀδα στην πρωταρøι-κÜ της µïρæÜ στα µÛσα περÝπïυ τïυ 8ïυ αι. π.Ì.Η σàνθεση της Ãδàσσειας τïπïθετεÝται στα τÛλητïυ 8ïυ αι. π.Ì. Ü στις αρøÛς τïυ 7ïυ αι. π.Ì.

Η τÛøνη των ïµηρικñν øρÞνων ïνïµÀστηκεσυµâατικÀ απÞ τïυς ερευνητÛς γεωµετρικÜ. Η Ý-δια ïνïµασÝα øρησιµïπïιεÝται πïλλÛς æïρÛς γιανα øαρακτηρÝσει την Ýδια την επïøÜ, εêαιτÝας τωνγεωµετρικñν σøεδÝων πïυ κυριÀρøησαν στη δια-κÞσµηση των αγγεÝων αλλÀ και στην κατασκευÜτων Ûργων της µικρïτεøνÝας.

83

ÌÀλκινïς λεâητïειδÜς τρÝπïδας (τÛλη8ïυ αι. π.Ì.). ×ταν αæιÛρωµα πιστïàστï ιερÞ της ÃλυµπÝας, τï ïπïÝï εÝøε ε-êελιøθεÝ σε øñρï πανελλÜνιας λατρεÝας.(ΜïυσεÝï ÃλυµπÝας)

ΠÜλινï ïµïÝωµα ναïà, αæιÛρωµα στï Η-ραÝï τïυ Íργïυς (8ïς αι. π.Ì.). Μας δι-ευκïλàνει να σøηµατÝσïυµε µια ασæαλÜεικÞνα για τις αρøαιÞτερες ναϊκÛς κατα-σκευÛς τïυ ελληνικïà øñρïυ.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

∆Ýπλα στï âασιλιÀ υπÜρøε Ûνα συµâïàλιï πïυ α-πïτελïàνταν απÞ τïυς αρøηγïàς των ισøυρñνγενñν, ïι ïπïÝïι ïνïµÀúïνταν και αυτïÝ âασιλεÝς.Τï συµâïàλιï αυτÞ των ευγενñν (âïυλÜ των γε-ρÞντων) âαθµιαÝα περιÞρισε τη âασιλικÜ εêïυ-σÝα. Ùταν ï âασιλιÀς Ûπαιρνε κÀπïια σηµαντικÜαπÞæαση, συγκαλïàσε σε σàνïδï τï πλÜθïς, κυ-ρÝως τïυς πïλεµιστÛς για να úητÜσει τη γνñµητïυς (εκκλησÝα τïυ δܵïυ)4.

ΕÝναι øαρακτηριστικÞ Þτι στï πλαÝσιï των ï-µηρικñν κïινωνιñν διαµïρæñθηκαν Þλïι εκεÝνïιïι θεσµïÝ πïυ ïδÜγησαν απÞ τα µÛσα τïυ 8ïυ αι.π.Ì. στην πïλιτικÜ συγκρÞτηση των ελληνικñνκïινωνιñν. Εδñ συναντïàµε τï πρñτï στÀδιïπïλιτικÜς ïργÀνωσης, πïυ αργÞτερα θα εêελι-øθεÝ µÛσα στï πλαÝσιï των ελληνικñν πÞλεων-κρατñν.

à πïλιτισµÞς. ΜετÀ την πτñση των µυκηναϊ-κñν ανακτÞρων, η δàσκïλη γραµµικÜ Β γραæÜ,την ïπïÝα γνñριúαν να øρησιµïπïιïàν λÝγïι γρα-æεÝς, λησµïνÜθηκε. Για τρεις περÝπïυ αιñνες ïιÎλληνες δε øρησιµïπïÝησαν γραæÜ. ΩστÞσï, στατÛλη τïυ 9ïυ αι. π.Ì. Ü στις αρøÛς τïυ 8ïυ αι. π.Ì.επανεµæανÝúεται η γραæÜ στïν ελλαδικÞ øñρï.Τα σàµâïλα της γραæÜς δεν απïδÝδïυν πλÛïνσυλλαâÛς αλλÀ æθÞγγïυς. Η ελληνικÜ αλæαâητι-κÜ γραæÜ πρïÛκυψε κατÀ τρÞπï αæïµïιωτικÞ α-πÞ τï æïινικικÞ αλæÀâητï. Ãι Îλληνες πρïσÀρ-µïσαν τα σàµâïλα στις æωνητικÛς αêÝες της ελ-

82

4. Η διÀκριση ανÀµεσα στïυς ευγενεÝς και τï πλÜθïς

Íλλη µια περÝπτωση πïυ ï λαÞςκαλεÝται να αντιταøθεÝ στη γνñµη ε-νÞς âασιλιÀ Ü ενÞς Üρωα συναντïàµεστην Ãδàσσεια. ΕκεÝ ï σïæÞς ΜÛ-ντωρ, Þταν Ûρøεται η σειρÀ τïυ να µι-λÜσει, καλεÝ τï λαÞ της ΙθÀκης, πïυÛøει συναøθεÝ στην αγïρÀ, να στρα-æεÝ εναντÝïν των µνηστÜρων: «µε τïλαÞ τïν απïδÛλïιπï θυµñνω, πïυκαθÞστε αµÝλητïι Þλïι και δε στρñ-νετε στα λÞγια αυτïàς τïυς λÝγïυςµνηστÜρες, τÞσï πλÜθïς πïυ ’σαστε,να τïυς ανακρατÜστε!» (â 239-41).Με την Ûκæραση «τÞσï πλÜθïς πïà’σαστε» διατυπñνεται ïυσιαστικÀγια πρñτη æïρÀ η αρøÜ της πλειïψη-æÝας, πïυ θα απïτελÛσει αργÞτερατï θεµÛλιï λÝθï της αθηναϊκÜς δηµï-κρατÝας τïυ 5ïυ αιñνα.

Cl. Mossé, Η αρøαϊκÜ ΕλλÀδα, µετ.Στρ. ΠασøÀλης, εκδ. ΜΙΕΤ, σ. 103.

ΛεπτïµÛρεια απÞ την ïινïøÞη τïυ ∆ιπàλïυ πïυ æÛρει øα-ραγµÛνη µÝα απÞ τις αρøαιÞτερες ελληνικÛς επιγραæÛς (τρÝ-τï τÛταρτï τïυ 8ïυ αι. π.Ì.).

ΜεγÀλïς κρατÜρας (àψ. 1,23 µ.) πïυ τïντïπïθετïàσαν ως «σÜµα» πÀνω στïν τÀ-æï. Îøει ως θÛµατα διακÞσµησης την«πρÞθεση» και την «εκæïρÀ» τïυ νεκρïà,τα ïπïÝα απïδÝδïνται µε τη γεωµετρικÜτεøνïτρïπÝα.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

τεàµατïς, γÝνεται κατανïητÞ Þτι ïι πïλÝτες εÝøαντρεις âασικÛς επιδιñêεις πïυ παρÀλληλα απïτε-λïàσαν και πρïϋπïθÛσεις àπαρêης της πÞλης-κρÀτïυς: την ελευθερÝα, την αυτïνïµÝα και τηναυτÀρκεια. Ãι πïλÝτες δηλαδÜ αγωνÝúïνταν γιατην ανεêαρτησÝα τïυς υπερασπÝúïντας την ελευ-θερÝα της πÞλης, συνÛâαλλαν στη διακυâÛρνησηµε νÞµïυς πïυ ïι Ýδιïι εÝøαν θεσπÝσει για να επι-τàøïυν την αυτïνïνïµÝα της και συµµετεÝøανστην παραγωγÜ για να καλàψïυν τις ανÀγκεςτïυς και να ενισøàσïυν την αυτÀρκεια της πÞληςτïυς.

Η σηµασÝα τïυ θεσµïà της πÞλης-κρÀτïυς. ΗεπιâÝωση και η εêÛλιêη κÀθε πÞλης-κρÀτïυς ÜτανÀµεσα συνδεδεµÛνη µε τις τρεις âασικÛς επιδιñ-êεις των πïλιτñν της. Ãι επιδιñêεις αυτÛς, αν καιÜταν τρïøïπÛδη για την ïργÀνωση των ΕλλÜνωνσε ενιαÝï κρÀτïς, εντïàτïις απïτÛλεσαν τη γενε-σιïυργÞ δàναµη των επιτευγµÀτων και της πïλι-τισµικÜς τïυς πïρεÝας. ΕÝναι æανερÞ Þτι ï συνε-øÜς αγñνας των πïλιτñν των ελληνικñν πÞλεων-κρατñν, πïυ απïσκïπïàσε στην εêασæÀλιση τηςελευθερÝας, της αυτïνïµÝας και της αυτÀρκειαςτης πÞλης τïυς, Üταν Ûνα κÝνητρï πïυ ïδηγïàσεσε µια µïρæÜ πατριωτισµïà µε Ûντïνï τïπικιστι-κÞ πνεàµα. Η µïρæÜ αυτÜ τïυ πα-τριωτισµïà τÞνιúε τις διαæïρÛς µε-ταêà των ΕλλÜνων, πρïκαλïàσεσυøνÀ εµæàλιες συγκρïàσεις και,κυρÝως, δε διευκÞλυνε την ÛνωσÜτïυς.

Η ïργÀνωση των ανθρñπων σεπÞλεις δεν Üταν Ûνα καινïàργιï ι-στïρικÞ æαινÞµενï. ΑπÞ την 4η øι-λιετÝα π.Ì. στη ΜεσïπïταµÝα ïι

85

6. ΚυρÝαρøï στïιøεÝï της πÞλης-κρÀτïυς εÝναι τï πïλÝτευµα

ΕÀν λïιπÞν Ûτσι Ûøïυν ταπρÀγµατα, æανερÞ εÝναι Þτι πρÛ-πει κυρÝως να απïκαλïàµε τηνπÞλη αµετÀâλητη, Þταν τï πïλÝ-τευµÀ της µÛνει τï Ýδιï. ΕÝναι δυ-νατÞ να ïνïµαστεÝ (η πÞλη) µεÀλλï Þνïµα ακÞµη και Þταν πα-ραµÛνïυν ïι Ýδιïι κÀτïικïι Ü καινα Ûøει τï Ýδιï τï Þνïµα, Þταν κα-τïικηθεÝ απÞ Àλλïυς ανθρñπïυς.Íλλï Þµως εÝναι τï θÛµα, εÀν εÝ-ναι σωστÞ η πÞλη να τηρεÝ Ü ναµην τηρεÝ τις υπïøρεñσεις της, Þ-ταν µεταâÀλει τï πïλÝτευµÀ της.

. . . . . . . . . . . . .ΠïλÝτευµα της πÞλης εÝναι η

ïργÀνωση Þλων εν γÛνει των αρ-øñν και πρï παντÞς της κυρÝαρ-øης εêïυσÝας. ΓιατÝ παντïà κυ-ριαρøεÝ τï πïλÝτευµα της πÞληςκαι πïλÝτευµα εÝναι η πïλιτικÜïργÀνωση.

ΑριστïτÛλης, ΠïλιτικÀ 1276b 10-16¯ 1278b 9-12.

Η αρøαÝα Σµàρνη.ΣøÛδιï αναπαρÀστασης της πÞλης πρïς τατÛλη τïυ 7ïυ αι. π.Ì.Τα ανασκαæικÀ δεδïµÛνα απÛδειêαν Þτι ηΣµàρνη εÝναι µÝα απÞ τις πρñτες ελληνικÛςπÞλεις πïυ διαθÛτïυν τα øαρακτηριστικÀαστικÜς ïργÀνωσης.

2.2 ΑρøαϊκÜ επïøÜ (750-480 π.Ì.)Ãι ερευνητÛς της ελληνικÜς αρøαιÞτητας ïνï-

µÀúïυν συµâατικÀ αρøαϊκÜ την περÝïδï απÞ ταµÛσα περÝπïυ τïυ 8ïυ αι. π.Ì. µÛøρι και την πρñ-τη εικïσαετÝα τïυ 5ïυ αι. π.Ì., γιατÝ αυτÜ Üταν ηεπïøÜ της πρïετïιµασÝας και των απαρøñν τηςïικïνïµικÜς, της πïλιτικÜς και πïλιτιστικÜς εêÛ-λιêης τïυ ελληνικïà κÞσµïυ.

Η ïικïνïµικïκïινωνικÜ κρÝση πïυ πρïÛκυψεστα τÛλη της ïµηρικÜς επïøÜς αντιµετωπÝστηκεαπÞ τα µÛσα τïυ 8ïυ αι. π.Ì. στï πλαÝσιï των ïρ-γανωµÛνων πÞλεων-κρατñν και µε την Ýδρυση α-πïικιñν (δεàτερïς ελληνικÞς απïικισµÞς). à 7ïςκαι 6ïς αι. π.Ì. υπÜρêε η επïøÜ των πνευµατικñναναúητÜσεων και της διαµÞρæωσης τïυ αρøαÝïυελληνικïà πïλιτισµïà. Η αρøαϊκÜ επïøÜ τελεÝω-σε µε τïυς αγñνες των ΕλλÜνων εναντÝïν των«âαρâÀρων». ΑπÞ τïυς αγñνες αυτïàς ïι Îλλη-νες εêÜλθαν νικητÛς, ενÝσøυσαν την εθνικÜ τïυςσυνεÝδηση και επικàρωσαν την απïτελεσµατικÞ-τητα της ïργÀνωσης, πïυ τïυς παρεÝøε ï θεσµÞςτης πÞλης-κρÀτïυς.

Η γÛνεση της πÞλης-κρÀτïυς. Ãι ιστïρικïÝøρησιµïπïÝησαν τïν Þρï πÞλη-κρÀτïς για να δη-λñσïυν την Ûννïια τïυ øñρïυ και συγøρÞνως τηςïργανωµÛνης κïινÞτητας ανθρñπων κÀτω απÞµια εêïυσÝα. Η ïργÀνωση πρïϋπïθÛτει την κυ-ριαρøÝα σε συγκεκριµÛνï øñρï, πïυ αντιστïιøεÝσε Þρια µιας πÞλης Ü µιας ευρàτερης περιïøÜςµαúÝ µε την πÞλη, και τη συγκρÞτηση εêïυσÝαςγια την αντιµετñπιση των κïινñν πρïâληµÀτων5.

Îτσι η πÞλη-κρÀτïς παρïυσιÀúει τα ακÞλïυ-θα συστατικÀ στïιøεÝα:

ΑπÞ Àπïψη γεωγραæικÜ, διαµïρæωνÞταν συνÜθως σε Ûνα øñρï, κÛντρïÀσκησης της εêïυσÝας, τειøισµÛνï τις περισσÞτερες æïρÛς, πïυ ïνïµαúÞτανπÞλις Ü Àστυ, και σε µια ευρàτερη περιïøÜ γàρω απ’ αυτÞν, καλλιεργÜσιµη µεδιÀσπαρτïυς µικρÞτερïυς ïικισµïàς, τις κñµες, πïυ Üταν η àπαιθρïς øñρα. ΑπÞ Àπïψη ïργανωτικÜ, ïι κÀτïικïι της πÞλης-κρÀτïυς, δηλαδÜ ïι πïλÝ-τες, συµµετεÝøαν στη διαøεÝριση των κïινñν και Ûπαιρναν µικρÞτερï Ü µεγα-λàτερï µÛρïς στη λÜψη των απïæÀσεων. Îτσι, ï τρÞπïς Àσκησης της εêïυ-σÝας και η συµµετïøÜ Ü µη των πïλιτñν σ’ αυτÜν Þριúε τï Àλλï συστατικÞ τηςστïιøεÝï, τï πïλÝτευµα6. ΑνεêÀρτητα απÞ τïν τρÞπï λειτïυργÝας τïυ πïλι-

84

5. Η πρïÛλευση της πÞλης-κρÀτïυς και ïι λÞγïι àπαρêÜς της

ΕÝναι æανερÞ λïιπÞν Þτι η πÞληδεν εÝναι η εγκατÀσταση των ανθρñ-πων σε µια περιïøÜ και τï Þτι δεν α-δικïàνται µεταêà τïυς και Þτι ÛøïυνσøÛσεις συναλλαγÜς. ΑυτÀ εÝναι ανα-γκαÝα για να υπÀρêει µια πÞλη, αλλÀκαι εÀν Þλα αυτÀ θα συµâïàν, δεν υ-πÀρøει µÝα πÞλη, αλλÀ µÞνï Þταν θαυπÀρêει σωστÜ επικïινωνÝα και τωνïικïγενειñν και των γενñν øÀριν τÛ-λειας και αυτÀρκïυς úωÜς. Τïàτï Þ-µως δε θα συµâεÝ παρÀ µÞνï µε την ε-γκατÀσταση σε µια περιïøÜ και µε τιςεπιγαµÝες των κατïÝκων, γι’ αυτÞ καιδηµιïυργÜθηκαν ανÀ τις πÞλεις δε-σµïÝ απÞ επιγαµÝες και θρησκευτικÛςτελετÛς και θυσÝες και τρÞπïι κïινÜςσυµâÝωσης. Ùλα αυτÀ εÝναι Ûργï æι-λικÜς διÀθεσης, γιατÝ και η επιθυµÝαγια συµâÝωση εÝναι æιλικÜ διÀθεση.ΣκïπÞς, λïιπÞν, της πÞλης εÝναι τïúειν καλñς και Þλα αυτÀ υπÀρøïυνγια την επιτυøÝα τïυ τελικïà στÞøïυ.ΠÞλη, λïιπÞν, εÝναι η Ûνωση συγγενι-κñν ïµÀδων και κïινïτÜτων µε σκï-πÞ την επιτυøÝα µιας τÛλειας και αυ-τÀρκïυς úωÜς. Τïàτï εÝναι, Þπως εÝ-παµε, η ευτυøισµÛνη και ενÀρετη úωÜ.ΕπïµÛνως, πρÛπει να θÛσïυµε Þτι ηπïλιτικÜ κïινωνÝα εÝναι πρïς øÀριντων καλñν πρÀêεων των πïλιτñν καιÞøι µÞνï για τη συµâÝωσÜ τïυς.

ΑριστïτÛλης, ΠïλιτικÀ 1280b 32-45¯1281a 1-4.

ïι πÞλεις-κρÀτη δεν ïργανñθηκαν συγøρÞνως καιµε τïν Ýδιï τρÞπï.

Η κρÝση τïυ ïµηρικïà κÞσµïυ. Πρïς τα τÛλητïυ 9ïυ αι. π.Ì. ïι ïµηρικÛς κïινÞτητες παρïυ-σÝαúαν σταδιακÜ πληθυσµιακÜ αàêηση, πρÀγµατï ïπïÝï πρïκÀλεσε στη συνÛøεια ïικïνïµικÜκρÝση λÞγω των περιïρισµÛνων εκτÀσεων καλ-λιεργÜσιµης γης, των περιïρισµÛνων µÛσων εκµε-τÀλλευσης, λÞγω της συγκÛντρωσης της γης σε λÝ-γïυς, της απïυσÝας εργασιακÜς ειδÝκευσης αλλÀκαι της Ûλλειψης Àλλων πÞρων πÛρα απÞ την εκ-µετÀλλευση της γης.

Η ïικïνïµικÜ αυτÜ κατÀσταση συνδυÀúεταιµε τïν περιïρισµÞ της âασιλικÜς εêïυσÝας καιτην αàêηση της δàναµης των ευγενñν. Η ÛλλειψηÝσως ïργανωµÛνïυ στρατïà Ûδωσε τη δυνατÞτη-τα στïυς ευγενεÝς να αµæισâητÜσïυν την εêïυσÝατïυ âασιλιÀ. Η δàναµÜ τïυς στηριúÞταν στην κα-τïøÜ της γης. ×ταν γνωστïÝ µε τα ïνÞµατα αγα-θïÝ, Àριστïι, ευπατρÝδες, εσθλïÝ, κ.À., ïνÞµαταπïυ υπïδÜλωναν την πρïÛλευση και την κïινω-νικÜ τïυς υπÞσταση. Τï µεγαλàτερï µÛρïς τïυøρÞνïυ τïυς τï αæιÛρωναν στη σωµατικÜ Àσκη-ση και στην καλλιÛργεια τïυ πνεàµατïς. Îτρε-æαν Àλïγα και âρÝσκïνταν σε συνεøÜ πïλεµικÜετïιµÞτητα¯ γι’ αυτÞ ïνïµÀστηκαν και ιππεÝς.

Στις πÞλεις-κρÀτη πïλÝτες δεν Üταν µÞνï ïιευγενεÝς αλλÀ και µεγÀλïς αριθµÞς µικρñν Ü µε-σαÝων καλλιεργητñν Ü και ακτηµÞνων. ΑυτïÝ Ü-ταν γνωστïÝ µε τα ïνÞµατα πλÜθïς, Þøλïς, κακïÝκ.À.8 ΠïλλïÝ απ’ αυτïàς στη συνÛøεια ασøïλÜθη-καν µε τη âιïτεøνÝα, τï εµπÞριï, τη ναυτιλÝα καιπλïàτισαν. ∆εν εêισñθηκαν Þµως εêαρøÜς πïλιτικÀ µε τïυς ευγενεÝς.

Τα πρñτα στÀδια της ιστïρικÜς πïρεÝας των πÞλεων-κρατñν Üταν συνδε-δεµÛνα µε την ανÀπτυêη της δïυλεÝας. Η ανÀπτυêη τïυ θεσµïà της δïυλεÝαςσυνδÛεται Àµεσα µε την αντÝληψη Þτι ï πïλÝτης πρÛπει να εÝναι απαλλαγµÛ-νïς απÞ τις εργασÝες για να ασøïλεÝται µÞνï µε τις υπïθÛσεις της πÞλης, µετα κïινÀ. ΒÛâαια, ï αριθµÞς των δïàλων σε Àλλες πÞλεις αυêÜθηκε εêαιτÝαςτων øρεñν πρïς τïυς ευγενεÝς, Þπως συνÛâαινε στην ΑθÜνα µÛøρι τις αρøÛςτïυ 6ïυ αι. π.Ì., και σε Àλλες εêαιτÝας των κατακτητικñν πïλÛµων, Þπως συ-νÛâη στη ΣπÀρτη.

Η αντιµετñπιση της κρÝσης. Η ïικïνïµικÜ κρÝση των ïµηρικñν øρÞνων

87

8. Ãι σøÛσεις ευγενñν και πλÜθïυς

Και τñρα µια παραâïλÜ θα πωστïυς âασιλιÀδες, αν κι Ûøïυνε περÝσ-σια τη γνñµη τïυς. Îτσι µÝλησε τï γε-ρÀκι στï πλïυµÞλαιµï τ’ αηδÞνι, Þταντï πÜρε πïλà ψηλÀ, µÛσα στα σàγνε-æα, αρπαγµÛνï στα νàøια τïυ¯ µàρï-νταν1 κεÝνï θλιâερÀ µÛσα στα νàøιατα γαµψÀ τïυ¯ και τï γερÀκι εµÝλησεκαι σκληρÞ λÞγï τïυ ’πε: «∆àστυøï, τι’ναι πïυ λαλεÝς; ΚÀπïιïς πïλà πιïδυνατÞς σïυ σε κρατÀει. ΕκεÝ πïυ ε-γñ σε πÀω, εκεÝ πας κι εσà, κι ας µïυ’σαι και τραγïυδιστÜς¯ κι Þπως µïυκÀνει Þρεêη, µπïρεÝ και δεÝπνï να σεκÀνω, εγñ, µπïρεÝ και να σ’ αæÜσωπÀλι. ÌωρÝς µυαλÀ εÝν’ εκεÝνïς πïυτα âÀúει µε τïυς δυνατÞτερïυς¯ εøτÞςπïυ øÀνει τη νÝκη µαúÝ µε τις ντρïπÛςκαι âÀσανα τραâÀει». Îτσι εÝπε τïγερÀκι τï γïργïπετïàµενï, τï τεντï-æτÛρïυγï πïυλÝ, στ’ αηδÞνι.

Μα, ω ΠÛρση, Àκïυε συ τη δικαι-ïσàνη και µη συδαυλÝúεις την αδικÝα.ΓιατÝ η αδικÝα εÝναι ïλÛθρια για τïυςµικρïàς ανθρñπïυς¯ ακÞµα και ïιµεγÀλïι δυσκïλεàïνται να τη σηκñ-σïυνε και κÀτïυ απÞ τï âÀρïς τηςλυγïàν, τη µÛρα π’ αναπÀντεøες κα-ταστρïæÛς συντàøïυν.

1. µàρïµαι: øàνω δÀκρυα, θρηνñ.

ΗσÝïδïς, Îργα και ΗµÛραι, 202-214µετ. Π. ΛεκατσÀ.

ΣïυµÛριïι, Þπως µας Ûγινε γνωστÞ, Üταν ïργανω-µÛνïι σε πÞλεις µε αναπτυγµÛνη ïικïνïµικÜ καιπïλιτιστικÜ δραστηριÞτητα. Σε καµιÀ Þµως απ’αυτÛς τις πÞλεις ïι κÀτïικïι δεν ανÛπτυêαν «πï-λιτικÜ» δραστηριÞτητα, δηλαδÜ δεν εÝδαν τη úωÜτïυς συνδεδεµÛνη µε τις ιδÛες της ελευθερÝας, τηςαυτÞâïυλης δρÀσης για την αντιµετñπιση τωνκïινñν πρïâληµÀτων και της κατïøàρωσης τωνδικαιωµÀτων τïυς. ΜÞνï µÛσα στις ελληνικÛς πÞ-λεις-κρÀτη ïι Ûννïιες «τïυ πïλÝτη» και «της πïλι-τικÜς» απÛκτησαν υπÞσταση και Ûγιναν πραγµα-τικÞτητα. Îτσι κατανïïàµε γιατÝ ï θεσµÞς τηςπÞλης-κρÀτïυς Üταν σηµαντικÜ καινïτïµÝα µεσυνÛπειες µεγÀλες για την εêÛλιêη τïυ πïλιτι-σµïà. ∆ε θα Üταν υπερâïλικÜ η επισܵανση πωςÞ,τι απïτελεÝ επÝτευγµα τïυ ελληνικïà πïλιτι-σµïà γεννÜθηκε µÛσα απÞ τη λειτïυργÝα τïυ θε-σµïà της πÞλης-κρÀτïυς. Η δηµïκρατÝα, η πïÝη-ση και ιδιαÝτερα τï θÛατρï, η æιλïσïæÝα, η ρητï-ρεÝα, η πïλεïδïµÝα και η επιστܵη Üταν επιτεàγ-µατα της δραστηριÞτητας τïυ ανθρñπïυ στïπλαÝσιï της πÞλης-κρÀτïυς.

Η ïικïνïµικÜ και κïινωνικÜ ïργÀνωση. Η συ-γκρÞτηση των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται Àµεσαµε τις ïικïνïµικÛς, κïινωνικÛς και πïλιτικÛς συν-θÜκες πïυ επικρατïàσαν στις ïµηρικÛς κïινωνÝες.Ãι συνθÜκες αυτÛς, πïυ Üταν διαæïρετικÛς απÞπεριïøÜ σε περιïøÜ, ïδÜγησαν πρïïδευτικÀ στηµετεêÛλιêη των ïµηρικñν κïινïτÜτων σε πÞλεις-κρÀτη. Την περÝïδï των µετακινÜσεων τµÜµατατων ελληνικñν æàλων πιθανÞτατα αυτïνïµÜθη-καν, απÛκτησαν στη συνÛøεια µÞνιµη εγκατÀστα-

ση και σε συνδυασµÞ µε Àλλïυς παρÀγïντες, Þπως η øωρïταêικÜ ïργÀνωση, ïιτïπικÛς λατρεÝες κ.À., δηµιïàργησαν τις πÞλεις-κρÀτη. Στην πρïσπÀθειÀ τïυςαυτÜ Ýσως να αναµεÝøθηκαν και µε τµÜµατα Àλλων æàλων. Σàµæωνα µε αυτÜτην εκδïøÜ ïι πρñτες πÞλεις-κρÀτη πρÛπει να σøηµατÝστηκαν στα παρÀλια τηςΜ. ΑσÝας στη διÀρκεια τïυ πρñτïυ απïικισµïà. Στïν ελλαδικÞ øñρï ï σøηµα-τισµÞς πιθανñς να ακïλïàθησε διαæïρετικÜ πïρεÝα: Ü ανεêαρτητïπïιÜθηκαντµÜµατα διαæïρετικñν æàλων και ïργανñθηκαν µεταêà τïυς Ü γειτïνικÛς κïι-νÞτητες ενñθηκαν σε ενιαÝï øñρï Ü, ακÞµα, απÞ κñµες (øωριÀ) απïσπÀστη-καν ïµÀδες και συγκρÞτησαν δικÜ τïυς ενιαÝα διïÝκηση. Στις δàï τελευταÝεςπεριπτñσεις κÀνïυµε λÞγï για συνïικισµÞ7. ΕπïµÛνως, γÝνεται æανερÞ Þτι Þλες

86

7. à «συνïικισµÞς» της ΑθÜνας

Ãι ΑθηναÝïι, απÞ τα πïλà παλιÀøρÞνια και περισσÞτερï απ’ ÞπïιïυςÀλλïυς Îλληνες, úïàσαν αγρïτικÜúωÜ. Τïν καιρÞ τïυ ΚÛκρïπïς καιτων πρñτων âασιλÛων της ΑττικÜςµÛøρι της επïøÜς τïυ ΘησÛως, ïι Α-θηναÝïι úïàσαν διασπαρµÛνïι σε µι-κρÀ κÛντρα πïυ εÝøαν, τï καθÛνα,øωριστÞ πρυτανεÝï και øωριστïàςÀρøïντες. ΜÞνï Àµα παρïυσιαúÞτανεêωτερικÞς κÝνδυνïς Ûκαναν κïινÜσυνÛλευση υπÞ τïν âασιλÛα και ï κÀ-θε ïικισµÞς εÝøε øωριστÜ πïλιτικÜúωÜ και αυτïδιïÝκηση. Îτυøε, µÀλι-στα, µερικïÝ απÞ τïυς ïικισµïàς ναπïλεµÜσïυν εναντÝïν της ΑθÜνας Þ-πως, για παρÀδειγµα, ïι ΕλευσÝνιïιµε τïν Εàµïλπï εναντÝïν τïυ Ερε-øθÛως. Ùταν, Þµως, âασιλεàς Ûγινε ïΘησεàς, πïυ Üταν δυνατÞς και σñ-æρων, Ûκανε πïλλÛς µεταρρυθµÝσεις,κατÀργησε τις âïυλÛς και τις αρøÛςτων Àλλων ïικισµñν και ïργÀνωσετην πïλιτεÝα στη σηµερινÜ της µïρæܵ’ Ûνα âïυλευτÜριï κι Ûνα πρυτανεÝï.Íæησε τïυς κατïÝκïυς να νÛµïνταιτα κτܵατÀ τïυς Þπως και πριν, αλλÀτïυς ανÀγκασε να Ûøïυν µια κïινÜπïλιτεÝα, την ΑθÜνα, η ïπïÝα εêελÝ-øθηκε σε µεγÀλη πïλιτεÝα, και τÛτïιατην παρÛδωσε ï Θησεàς στïυς µετα-γενεστÛρïυς.

ΘïυκυδÝδης, Β, 15 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

η στενïøωρÝα, Þπως αναæÛρεται απÞ τïυς αρ-øαÝïυς συγγραæεÝς, δηλαδÜ τï πρÞâληµα πïυπρïÛκυψε απÞ την αàêηση τïυ πληθυσµïàκαι τις περιïρισµÛνες εκτÀσεις καλλιεργÜσι-µης γης¯

η Ûλλειψη πρñτων υλñν, ιδιαÝτερα µετÀλλων¯ η αναúÜτηση νÛων αγïρñν για την πρïµÜθεια

και την πñληση αγαθñν¯ ïι εσωτερικÛς πïλιτικÛς κρÝσεις πïυ ïδηγïà-

σαν σε απïµÞνωση µια ïµÀδα των κατïÝκων¯ ïι γνñσεις πïυ διÛθεταν για τïυς θαλÀσσιïυς

δρÞµïυς και τις περιïøÛς εγκατÀστασης¯ ï ριψïκÝνδυνïς øαρακτÜρας των ΕλλÜνων ε-

κεÝνης της επïøÜς, Þπως αντανακλÀται µÛσααπÞ την Ãδàσσεια.ΑπÞ τα µÛσα τïυ 8ïυ αι. π.Ì. µÛøρι και τα µÛ-

σα τïυ 6ïυ αι. π.Ì. ïι Îλληνες εêαπλñθηκαν στηΜεσÞγειï και στïν Εàêεινï ΠÞντï, στα Þρια τïυτÞτε γνωστïà κÞσµïυ, περιïρÝúïντας Ûτσι τηδραστηριÞτητα Àλλων λαñν και ιδιαÝτερα τωνΦïινÝκων. Η απïικιστικÜ εêÀπλωση επανασàν-δεσε ïυσιαστικÀ τïυς Îλληνες µε τη ΜεσÞγειïκαι εÝøε σηµαντικÛς επιπτñσεις στην ïικïνïµÝα,την κïινωνÝα και την πïλιτιστικÜ εêÛλιêη αυτÜςτης περιÞδïυ.

Ùλα τα στïιøεÝα πïυ καθïρÝúïυν τïν ελληνι-κÞ πïλιτισµÞ, Þπως ïι θρησκευτικÛς πεπïιθÜσεις,ïι πïλιτικÛς πρακτικÛς, ïι αισθητικÛς αντιλÜψειςκαι γενικÞτερα ï τρÞπï úωÜς, ïι Îλληνες τα µε-τÛæεραν στις νÛες τïυς πατρÝδες. Ãι απïικÝες εêε-λÝøθηκαν σε øñρïυς πειραµατισµïà για τïν Ελ-ληνισµÞ. Στις επαæÛς τïυς µε τïυς γηγενεÝς πλη-θυσµïàς Ûδωσαν πïλιτιστικÀ στïιøεÝα και πÜραν.Η πλÛïν øαρακτηριστικÜ περÝπτωση εÝναι η διÀ-δïση της γραæÜς¯ τï øαλκιδικÞ αλæÀâητï, µιαµïρæÜ τïυ ελληνικïà αλæαâÜτïυ, διαδÞθηκε α-πÞ τïυς ÌαλκιδεÝς απïÝκïυς στïυς ιταλικïàς λα-ïàς και Ûγινε στη συνÛøεια τï πρÞτυπï διαµÞρ-æωσης τïυ λατινικïà.

Η ïικïνïµικÜ κρÝση αντιµετωπÝστηκε Ûêω α-πÞ τα Þρια των πÞλεων-κρατñν, σε ευρàτερï ïι-κïνïµικÞ øñρï µε την ανÀπτυêη τïυ δευτερïγε-

89

πÞ την απÛναντι στεριÀ Ûκαναν επι-δρïµÛς¯ κανÛνα Þµως δεν Àæηναν νααγγÝúει τα παρÀλια ïι Îλληνες, αλλÀδεν εÝøαν και τη δàναµη να τïυς εκ-διñêïυν εê ïλïκλÜρïυ απÞ την ενδï-øñρα και παρÛµειναν µÛøρι σܵεραïι ΣικελïÝ, ïι ΣικανïÝ, ïι ΜÞργητεςκαι µερικïÝ Àλλïι να νÛµïνται τï νησݵεταêà των ïπïÝων Üταν και ïι Øâη-ρες, τïυς ïπïÝïυς αναæÛρει ï Îæï-ρïς Þτι Üταν ïι πρñτïι ïικιστÛς τηςΣικελÝας απÞ τïυς âÀρâαρïυς.

ΣτρÀâων, ΓεωγραæικÀ, VI, 2, 4.

∆àï απÞ τα αρøαιÞτερα ελληνικÀ νïµÝ-σµατα. ΕπÀνω: ΑργυρÞ νÞµισµα της ΑÝ-γινας µε παρÀσταση øελñνας (600 π.Ì.).ΚÀτω: ΝÞµισµα της ΕæÛσïυ απÞ Üλε-κτρï* µε παρÀσταση ελαæιïà (600 π.Ì.).(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

συνεøÝστηκε και στα πρñτα στÀδια της ïργÀνω-σης των πÞλεων, καθñς δεν Üταν δυνατÞ να αντι-µετωπιστεÝ απÞ τï υπÀρøïν σàστηµα της κλει-στÜς αγρïτικÜς ïικïνïµÝας. Ãι λàσεις πïυ δÞθη-καν Üταν ïι ακÞλïυθες: ανÀπτυêη της âιïτεøνÝας και τïυ εµπïρÝïυ, κατακτητικïÝ πÞλεµïι και εδαæικÜ επÛκταση, Ýδρυση απïικιñν.

ΚÀπïιες πÞλεις-κρÀτη εæÀρµïσαν µια απÞτις πρïαναæερθεÝσες λàσεις, κÀπïιες Àλλες τιςσυνδàασαν για να αντιµετωπÝσïυν τα πρïâλÜ-µατÀ τïυς. Îτσι, η ΑθÜνα êεπÛρασε την κρÝσηµε την ανÀπτυêη της âιïτεøνÝας και τïυ εµπïρÝ-ïυ: Η ΣπÀρτη, τï Íργïς, η ×λιδα κ.À. µε την κα-τÀκτηση γειτïνικñν τïυς περιïøñν, ενñ η ΚÞ-ρινθïς, τα ΜÛγαρα, η ÌαλκÝδα, η ΜÝλητïς κ.À.συνδàασαν αυτÛς τις λàσεις µε την Ýδρυση απïι-κιñν.

Ùσα τµÜµατα τïυ ελληνικïà κÞσµïυ παρÛµει-ναν απïµïνωµÛνα και δεν εÝøαν συνεøεÝς επαæÛςµε τïυς Àλλïυς Îλληνες, Þπως ïι ΑρκÀδες, ïιΑιτωλïÝ, ïι ΑκαρνÀνες, ïι Ηπειρñτες, ïι Μακε-δÞνες και Àλλïι, δεν ακïλïàθησαν την Ýδια ïικï-νïµικÜ πïρεÝα και διατÜρησαν τη æυλετικÜ* ïρ-γÀνωση.

à δεàτερïς απïικισµÞς (8ïς-6ïς αι. π.Ì.). ÃÞρïς πρïÛρøεται απÞ τï ρ. απïικÝúω (στÛλνω µα-κριÀ απÞ τïν ïÝκï, απÞ την πατρÝδα) και δηλñνειτην αναγκαστικÜ µετακÝνηση, την εγκατÀστασησε Àλλη περιïøÜ και τη δηµιïυργÝα νÛας πÞλης.Τï æαινÞµενï αυτÞ διαæÛρει απÞ την εêÀπλωσητων ελληνικñν æàλων στα µικρασιατικÀ παρÀλια(11ïς – 9ïς αι. π.Ì.). Η Ýδρυση απïικιñν την αρ-øαϊκÜ επïøÜ Üταν επιøεÝρηση ïργανωµÛνη εê ï-λïκλÜρïυ απÞ τη µητÛρα-πÞλη (µητρÞπïλη). ÃιαπïικÝες, ωστÞσï, Üταν νÛες πÞλεις-κρÀτη, αυτÞ-νïµες και αυτÀρκεις. Ãι δεσµïÝ τïυς µε τις µητÛ-ρες-πÞλεις Üταν øαλαρïÝ, σε µερικÛς περιπτñσειςανàπαρκτïι, ενñ σε σπÀνιες περιπτñσεις ïι σøÛ-σεις Üταν εøθρικÛς9.

Τα αÝτια πïυ συνÛâαλαν στην Ýδρυση των α-πïικιñν Üταν:

88

9. Η Ýδρυση απïικιñν

Τις Συρακïàσες Ûκτισε ï ΑρøÝαςαæïà απÞ την ΚÞρινθï Ûπλευσε εκεÝτην Ýδια επïøÜ πïυ ιδρàθηκαν η ΝÀ-êïς και τα ΜÛγαρα. ΛÛγεται Þτι ïΜàσκελλïς και ï ΑρøÝας συγøρÞνωςÜρθαν στïυς ∆ελæïàς και Þταν úÜτη-σαν øρησµÞ απÞ τï θεÞ ρωτÜθηκαν:τι απÞ τα δàï πρïτιµïàν πλïàτï Ü υ-γεÝα. à ΑρøÝας λïιπÞν πρïτݵησε τïνπλïàτï, ï Μàσκελλïς Þµως την υ-γεÝα¯ στïν Ûνα Ûδωσε øρησµÞ να ιδρà-σει τις Συρακïàσες και στïν Àλλïτïν ΚρÞτωνα. Îτσι λïιπÞν συµâαÝνειη πÞλη των Κρïτωνιατñν να εÝναιτÞσï υγιεινÜ, Þπως πρïηγïàµενα α-νÛæερα. Ãι Συρακïàσες Þµως Ûæθα-σαν σε τÛτïιï σηµεÝï πλïàτïυ, ñστενα διαδïθεÝ παρïιµÝα γι’ αυτÛς πïυλεγÞταν για εκεÝνïυς πïυ úïàσαν πï-λυτελÜ úωÜ, Þτι δηλαδÜ δεν θα τïυςαρκïàσε ïàτε ï æÞρïς της δεκÀτηςτων Συρακïυσñν. à ΑρøÝας Þταν Û-πλεε πρïς τη ΣικελÝα Àæησε τïν Ìερ-σικρÀτη πïυ καταγÞταν απÞ τï γÛνïςτων Ηρακλειδñν µε Ûνα µÛρïς τηςστρατιÀς τïυ για να ιδρàσει την ïνï-µαúÞµενη τñρα ΚÛρκυρα, πρïηγïυ-µÛνως Þµως ΣøερÝα. ΕκεÝνïς λïιπÞναæïà Ûδιωêε τïυς Λιâυρνïàς πïυ κα-τεÝøαν τï νησÝ, Ýδρυσε την απïικÝα¯ ïΑρøÝας εêÀλλïυ Þταν Ûæτασε στï ·ε-æàριï των ∆ωριÛων και âρÜκε εκεݵερικïàς πïυ εÝøαν Ûρθει απÞ τη Σι-κελÝα και εÝøαν σταλθεÝ απÞ τïυς ι-δρυτÛς των ΜεγÀρων τïυς πÜρε µαúÝτïυ και απÞ κïινïà Ýδρυσε µ’ αυτïàςτις Συρακïàσες. ΜεγÀλωσε η πÞληαυτÜ και εêαιτÝας της ευæïρÝας τηςγης και των καλñν της λιµανιñν. Καιïι κÀτïικïÝ της Ûγιναν ηγÜτïρες καισυνÛâη ñστε και Þταν εÝøαν τυρÀν-νïυς ïι Συρακïàσιïι να κυριαρøïàνσε Àλλïυς και Þταν Üταν ελεàθερïινα ελευθερñνïυν Þσïυς Üταν υπï-δïυλωµÛνïι απÞ τïυς âαρâÀρïυς.ΓιατÝ Àλλïι απÞ τïυς âαρâÀρïυς Ü-ταν κÀτïικïι της øñρας και Àλλïι α-

9190

à ΕΛΛΗΝΙΚÃΣ ΑΠÃΙΚΙΣΜÃΣαπÞ τïν 8ï Ûως τïν 6ï αιñνα π.Ì.

ντας, η ïπλιτικÜ æÀλαγγα. ×ταν Ûνα καινïàργιïστρατιωτικÞ σñµα, στï ïπïÝï ανÜκαν Þσïι απÞτïυς πïλÝτες απÛκτησαν την ιδιÞτητα τïυ πïλεµι-στÜ και εÝøαν την ïικïνïµικÜ ευøÛρεια να εêïπλÝ-úïνται µε δικÀ τïυς Ûêïδα. Η æÀλαγγα των ïπλι-τñν ïδÜγησε στην ανÀπτυêη της ιδÛας της ισÞτη-τας ακÞµη και ως πρïς την Àσκηση της εêïυσÝας.

Στα τÛλη τïυ 7ïυ αι. π.Ì. και τις αρøÛς τïυ6ïυ αι. π.Ì. ïι διαæïρÛς ïêàνθηκαν και ïι αγñ-νες µεταêà των ευγενñν απÞ τη µÝα πλευρÀ καιτων πλïυσÝων και τïυ πλÜθïυς απÞ την Àλλη Ûγι-ναν ιδιαÝτερα σκληρïÝ. Η κατÀσταση εν µÛρει α-ντιµετωπÝστηκε σε πïλλÛς πÞλεις µε την κωδικï-πïÝηση τïυ Àγραæïυ, εθιµικïà δικαÝïυ. Η κατα-γραæÜ των νÞµων ανατÛθηκε σε πρÞσωπα κïινÜςαπïδïøÜς, πρïερøÞµενα κυρÝως απÞ την τÀêητων ευγενñν. ΠρÞκειται για τïυς γνωστïàς νïµï-θÛτες Ü αισυµνÜτες, Þπως ï ·Àλευκïς και ï Ìα-ρñνδας στις απïικÝες της ∆àσης, ï ΠιττακÞς στηΜυτιλÜνη, ï Λυκïàργïς στη ΣπÀρτη, ï ∆ρÀκωνκαι ï ΣÞλων στην ΑθÜνα. Με την καταγραæÜτων νÞµων στις περισσÞτερες πÞλεις διευρàνθηκεη πïλιτικÜ âÀση, εæÞσïν η συµµετïøÜ στη διακυ-âÛρνηση της πïλιτεÝας Ûγινε ανÀλïγα µε την ïι-κïνïµικÜ κατÀσταση των πïλιτñν, Þπως συνÛâηστην ΑθÜνα µε τη νïµïθεσÝα τïυ ΣÞλωνα. Τï πï-λÝτευµα κατ’ αυτÞν τïν τρÞπï µεταâλÜθηκε σε ï-λιγαρøικÞ Ü, Þπως ïνïµÀστηκε διαæïρετικÀ, τι-µïκρατικÞ ( κ τιµηµÀτων πïλιτεÝα), επειδÜκριτÜριï της διÀκρισης των πïλιτñν Üταν τα «τι-µÜµατα», δηλαδÜ τï εισÞδηµα.

Η επικρÀτηση των «ïλÝγων» Þµως δεν Ûδωσε λàσεις στα πρïâλܵατα τïυπλÜθïυς. Ãι αντιθÛσεις διατηρÜθηκαν και σε ïρισµÛνες περιπτñσεις υπïδαυ-λÝστηκαν απÞ πρÞσωπα πïυ Üθελαν να εκµεταλλευτïàν τις κïινωνικÛς ανατα-ραøÛς για να επιâÀλïυν τη δικÜ τïυς εêïυσÝα. ΤÛτïια πρÞσωπα συνÜθως ÜτανευγενεÝς πïυ εÝøαν αναδειøθεÝ ηγÛτες των κατñτερων κïινωνικñν ïµÀδων, µετην υπïστÜριêη των ïπïÝων κατÞρθωναν να καταλÀâïυν την εêïυσÝα. Η πρï-σωπικÜ εêïυσÝα πïυ επÛâαλλαν ïνïµαúÞταν τυραννÝδα10. Η λÛêη «τàραννïς»Üταν µÀλλïν λυδικÜς πρïÛλευσης. ÃρισµÛνïι απÞ τïυς τυρÀννïυς αναδεÝøθη-καν σε καλïàς ηγÛτες, πïυ æρÞντισαν για την ανÀπτυêη της πÞλης τïυς και τηâελτÝωση των συνθηκñν úωÜς των πïλιτñν. ÌαρακτηριστικÛς περιπτñσεις τυ-ρÀννων Üταν ï ΠïλυκρÀτης στη ΣÀµï, ï ΠερÝανδρïς στην ΚÞρινθï, ï ΘεαγÛ-

93

ΜικρÞ αγγεÝï (àψ. 7 εκ.) κïρινθιακïàεργαστηρÝïυ. Η ΚÞρινθïς τïν 7ï αι.π.Ì. και στις αρøÛς τïυ 6ïυ αι. π.Ì. εÝ-ναι Ûνα σπïυδαÝï κÛντρï εµπïρÝïυ καιπαραγωγÜς αγγεÝων. Τï αγγεÝï αυτÞστï επÀνω µÛρïς καταλÜγει σε κεæÀλιλιïνταριïà – στïιøεÝï ανατïλικÞ. ΣεπλατιÀ úñνη, πïυ καλàπτει τï µεγαλà-τερï µÛρïς τïυ σñµατÞς τïυ απïδÝδε-ται µε εêαÝρετη δεêιïτεøνÝα σàγκρïυσηïπλιτñν.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

νïàς και τριτïγενïàς τïµÛα της ïικïνïµÝας. Τï εµπÞριï δεν περιïρÝστηκεστην ανταλλαγÜ αγαθñν, απÛκτησε øαρακτÜρα εµπïρευµατïøρηµατικÞ µετην κïπÜ και τη øρÜση τïυ νïµÝσµατïς. Η εæεàρεση τïυ νïµÝσµατïς δεν Ü-ταν µια απλÜ καινïτïµÝα πïυ διευκÞλυνε τις ïικïνïµικÛς σøÛσεις εκεÝνης τηςεπïøÜς. Tï νÞµισµα γÝνεται τñρα τï κàριï µÛσï συναλλαγÜς. Ãι ïικïνïµικÛςµεταâïλÛς εÝøαν συνÛπειες και στην κïινωνÝα των πÞλεων-κρατñν. ΝÛα κα-τηγïρÝα πïλιτñν, αυτïÝ πïυ πλïàτισαν, διεκδÝκησε µερÝδιï στην Àσκηση τηςεêïυσÝας. Îτσι, η αριστïκρατικÀ ïργανωµÛνη κïινωνÝα πÛρασε κρÝση. ΗδïυλεÝα, τÛλïς, αναπτàøθηκε λÞγω της ανÀγκης για περισσÞτερα και æθηνÞ-τερα øÛρια. Για πρñτη æïρÀ αυτÜ την επïøÜ øρησιµïπïιÜθηκαν δïàλïι αρ-γυρñνητïι, δηλαδÜ αγïρασµÛνïι, ως παρÀγïντας ïικïνïµικÜς ανÀπτυêης.

Τα πïλιτεàµατα. Η πÞλη-κρÀτïς απïτελïàσε τï âασικÞ θεσµÞ πïλιτικÜςïργÀνωσης κατÀ την αρøαιÞτητα. ΜÛσα απ’ αυτÞ τï θεσµÞ λειτïàργησαν ïικïινωνικïÝ ανταγωνισµïÝ και ασκÜθηκε η εêïυσÝα, απÞ τις εκÀστïτε ισøυρÛςκïινωνικÛς τÀêεις. ΕÝναι ευνÞητï Þτι ïι κïινωνικÛς συγκρïàσεις και ïι πïλιτει-ακÛς µεταâïλÛς εÝøαν διαæïρετικÜ εêÛλιêη σε κÀθε πÞλη-κρÀτïς. Την πïρεÝαµεταâïλÜς των πïλιτευµÀτων παρïυσιÀúει τï ακÞλïυθï θεωρητικÞ σøܵα:

âασιλεÝα ® αριστïκρατÝα ® ïλιγαρøÝα ®τυραννÝδα ® δηµïκρατÝα

Η δηµιïυργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜ και τηνπτñση της âασιλεÝας. Τï πïλÝτευµα της âασιλεÝ-ας παρÛµεινε µÞνï σε περιïøÛς πïυ διατÜρησαντï æυλετικÞ τρÞπï ïργÀνωσης και δε δηµιïàργη-σαν πÞλεις-κρÀτη, Þπως π.ø. η ×πειρïς, η Μακε-δïνÝα κ.À.

à ιστïρικÞς âÝïς τïυ θεσµïà της πÞλης-κρÀ-τïυς êεκÝνησε µε την επικρÀτηση των ευγενñνκαι την εγκαθÝδρυση αριστïκρατικñν πïλιτευ-µÀτων. Στα αριστïκρατικÀ καθεστñτα η εêïυσÝαâρισκÞταν στα øÛρια των αρÝστων, εκεÝνων δηλα-δÜ πïυ αντλïàσαν τη δàναµη απÞ την καταγωγÜτïυς και την κατïøÜ γης.

Ãι ïικïνïµικÛς εêελÝêεις πïυ πρïκÀλεσε ï α-πïικισµÞς µε την ανÀπτυêη τïυ εµπïρÝïυ και τηςâιïτεøνÝας Ûæεραν στην επιæÀνεια νÛες κïινωνι-κÛς ïµÀδες, τïυς âιïτÛøνες, τïυς εµπÞρïυς, τïυςναυτικïàς και τïυς τεøνÝτες. Ãι νÛες κïινωνικÛςïµÀδες Þêυναν τïν κïινωνικÞ ανταγωνισµÞ καιδιεκδÝκησαν µÛσα απÞ συγκρïàσεις µερÝδιï στηνεêïυσÝα. Στην κρÝση της αριστïκρατικÜς δïµÜςτης κïινωνÝας συνÛâαλε και Ûνας Àλλïς παρÀγï-

92

ΛεπτïµÛρεια απÞ την παρÀσταση πïυ διακïσµïàσε αγγεÝï τïυ â µισïàτïυ 7ïυ αι. π.Ì. ΑπεικïνÝúει σκηνÜτης νÛας πïλεµικÜς τακτικÜς πïυ καθιÛρωσε η ïπλιτικÜ æÀλαγγα.(Ρñµη, ΜïυσεÝï ΒÝλλα Τúïàλια)

και ï ιωνικÞς, κατασκευÀστηκαν τα πρñτα µεγÀ-λα αγÀλµατα, ïι κïàρïι και ïι κÞρες, και εêελÝ-øθηκε σε εντυπωσιακÞ σηµεÝï η κεραµικÜ τÛøνηµε τï µελανÞµïρæï και ερυθρÞµïρæï ρυθµÞ.

Ãι πρñτες πνευµατικÛς και καλλιτεøνικÛς ανη-συøÝες εντïπÝúïνται κυρÝως στην ΙωνÝα, Þπïυ γεν-νÜθηκε και η æιλïσïæÝα¯ γρÜγïρα, ωστÞσï, διαδÝ-δïνται και στïν υπÞλïιπï ελληνικÞ øñρï, µητρï-πïλιτικÞ και απïικιακÞ. ΑυτÜ την επïøÜ ÛøïυνπλÛïν απïκρυσταλλωθεÝ ïι θρησκευτικÛς δïêα-σÝες και ï τρÞπïς λατρεÝας των θεñν. Τα øαρα-κτηριστικÀ της µïρæÜς κÀθε θεïà γÝνïνται κïινÀσε πανελλÜνιï επÝπεδï και ïρισµÛνïι τÞπïι λα-τρεÝας εêελÝσσïνται σε πανελλÜνια ιερÀ µε æܵηκαι πÛρα απÞ τα ελληνικÀ Þρια, Þπως συµâαÝνειµε τïυς ∆ελæïàς, την ÃλυµπÝα, τη ∆Üλï κ.À.

95

ΑρøιτεκτïνικïÝ ρυθµïÝ

ΚÞρη απÞ την ΑκρÞπïλη της ΑθÜνας(περ. 510 π.Ì.). ΒρÛθηκε «θαµµÛνη» µα-úÝ µε πïλλÀ Àλλα Ûργα πïυ καταστρÀ-æηκαν απÞ τις περσικÛς επιδρïµÛς.(ΑθÜνα, ΜïυσεÝï ΑκρïπÞλεως)

·ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ

ÌÂÙfiËÙÚ›ÁÏ˘ÊÔ

ÛfiÓ‰˘ÏÔ˜

ÎÈÔÓfiÎÚ·ÓÔ

ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ

˙ˆÊfiÚÔ˜

Û›ÌË

ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ

˙ˆÊfiÚÔ˜

ÛÙ˘ÏÔ‚¿Ù˘ ‚¿ÛË

¢øƒπ∫O™ πø¡π∫O™

ıÚÈÁ

Îfi˜

Επιτàµâιï Àγαλµα τïυ ΑριστÞδικïυ. à τελευταÝïς γνωστÞςκïàρïς των αρøαϊκñν øρÞνων απÞ την ΑττικÜ (περ. 490π.Ì.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

νης στα ΜÛγαρα, ï ΠεισÝστρατïς στην ΑθÜνακ.À. Ãι περισσÞτερïι τàραννïι εÝøαν âÝαιï τÛλïς.Ãι δïλïæïνικÛς απÞπειρες εναντÝïν τïυς εκæρÀ-úïυν µε σαæÜνεια και τις διαθÛσεις των πïλιτñν.

ΜετÀ την πτñση των τυραννικñν καθεστñ-των, περÝπïυ στα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì., στις περισ-σÞτερες πÞλεις επιâλÜθηκαν εκ νÛïυ ïλιγαρøικÀκαθεστñτα, σε Àλλες, Þµως, Þπως για παρÀδειγµαστην ΑθÜνα, Ûγιναν µεταρρυθµιστικÛς νïµïθετι-κÛς πρïσπÀθειες πïυ Àνïιêαν τï δρÞµï πρïς τηδηµïκρατÝα (µεταρρàθµιση τïυ ΚλεισθÛνη).

Στï δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα κυρÝαρøï πïλι-τειακÞ Þργανï αναδεικνàεται η εκκλησÝα τïυδܵïυ, δηλαδÜ η συνÛλευση Þλων των ενÜλικωνκατïÝκων πïυ εÝøαν πïλιτικÀ δικαιñµατα. Σε κÀ-θε πïλÝτη δινÞταν η δυνατÞτητα να παÝρνει τïλÞγï, να διατυπñνει ελεàθερα την ÀπïψÜ τïυ (ι-σηγïρÝα), και να συµµετÛøει στη διαµÞρæωση καιστην ψÜæιση των νÞµων (ισïνïµÝα).

Στη διÀρκεια της αρøαϊκÜς επïøÜς κÀθεπÞλη-κρÀτïς παγÝωσε µÛσα απÞ κïινωνικÛς α-νακατατÀêεις και «στÀσεις» Ûνα σàστηµα δια-κυâÛρνησης. Ãι πιï øαρακτηριστικÛς περιπτñ-σεις εÝναι της ΣπÀρτης και της ΑθÜνας. ΗΣπÀρτη κατÀ τïν 7ï αι. π.Ì. διαµÞρæωσε ÛναïλιγαρøικÞ πïλÝτευµα, τï ïπïÝï διατÜρησε µÛ-øρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση, τï 2ï αι. π.Ì. ΑντÝ-θετα, η ΑθÜνα διÜνυσε Þλï τï æÀσµα των πï-λιτειακñν εêελÝêεων, απÞ την αριστïκρατικÜïργÀνωση τïν 7ï αι. π.Ì. µÛøρι τη θεµελÝωσητης δηµïκρατÝας στα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì.

à πïλιτισµÞς. Την αρøαϊκÜ επïøÜ, ï πïιητικÞςλÞγïς απïκτÀ πρïσωπικÞ àæïς, εκæρÀúει âιñµα-τα και συναισθܵατα. à πεúÞς λÞγïς µÛσα απÞ τησκÛψη των πρñτων æιλïσÞæων (æυσικñν æιλïσÞ-æων) επιøειρεÝ να εêηγÜσει τη δηµιïυργÝα τïυ κÞ-

σµïυ αλλÀ και να αæηγηθεÝ Üθη, Ûθιµα λαñν, δηµιïυργñντας τα πρñτα δεÝγ-µατα ιστïρικÜς γραæÜς. Η τÛøνη, στην αρøÜ, Üταν επηρεασµÛνη απÞ πρÞτυπατης ΑνατïλÜς (ανατïλÝúïυσα æÀση*), στη συνÛøεια Þµως διαµÞρæωσε øαρα-κτηριστικÀ πïυ πρÞâαλλαν τις ελληνικÛς αισθητικÛς αντιλÜψεις. Στïυς αρøαϊ-κïàς øρÞνïυς δηµιïυργÜθηκαν δàï âασικïÝ αρøιτεκτïνικïÝ ρυθµïÝ, ï δωρικÞς

94

10. Η αàêηση τïυ πλïàτïυ και η εγκαθÝδρυση

τυραννικñν καθεστñτων

Ùσï αàêανε η δàναµη της ΕλλÀ-δας, αàêανε ταυτÞøρïνα ï πλïàτïςτης, πïλà περισσÞτερï απÞ πριν, ε-γκαταστÀθηκαν τυραννÝδες στις πε-ρισσÞτερες πïλιτεÝες (ενñ πριν υ-πÜρøαν κληρïνïµικÛς âασιλεÝες µεκαθïρισµÛνα πρïνÞµια) και η ΕλλÀ-δα Àρøισε ν’ αναπτàσσει τï ναυτικÞτης και να στρÛæεται περισσÞτερïπρïς τη θÀλασσα.

ΘïυκυδÝδης, Α, 13 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ÃινïøÞη ρïδιακïà εργαστηρÝïυ (αρøÛςτïυ 6ïυ αι. π.Ì.). Η ΡÞδïς Üταν Ûνα Àλ-λï σηµαντικÞ κÛντρï παραγωγÜς αγγεÝ-ων της ανατïλÝúïυσας* περιÞδïυ.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

νες αντιµετñπισαν τïυς ΠÛρσες και τïυς υπïøρÛωσαν να εγκαταλεÝψïυν µετα υπïλεݵµατα τïυ στρατïà τïυς τïν ελλαδικÞ øñρï (480-479 π.Ì.)11.

Την Ýδια επïøÜ ïι Îλληνες της ∆àσης αντιµετñπισαν και αυτïÝ νικηæÞρατην επεκτατικÞτητα των ΚαρøηδïνÝων στη ΣικελÝα (µÀøη της ΙµÛρας, 480π.Ì.).

Τï επιτυøÛς απïτÛλεσµα των περσικñν πï-λÛµων δεν πρÞâαλε µÞνï τï δυναµισµÞ πïυ Û-κρυâε η πÞλη-κρÀτïς ως ïργανωτικÞς θεσµÞς,αλλÀ κυρÝως την ιδÛα Þτι ïι αγñνες αυτïÝ ÜτανκïινÞ Ûργï των ΕλλÜνων. ∆εν εÝøαν συγκρïυ-στεÝ δàï δυνÀµεις διεκδικñντας ïι µεν úωτι-κïàς øñρïυς εêÀπλωσης, ïι δε την επιâÝωσÜτïυς. ΕÝøαν συγκρïυστεÝ στην ïυσÝα δàï δια-æïρετικïÝ τρÞπïι úωÜς, δàï συστܵατα αêιñν,δàï πïλιτισµïÝ. Ãι περσικïÝ πÞλεµïι (τα Μηδι-κÀ), øωρÝς αµæιâïλÝα, συνÛâαλαν στη δηµιïυρ-γÝα κïινÜς ιστïρικÜς µνܵης: Üταν ïι πρñτïι«εθνικïÝ» πÞλεµïι των ΕλλÜνων.

à αγñνας των ΕλλÜνων για την πρïÀσπισητης ανεêαρτησÝας τïυς, της γης, των ιερñντïυς και κυρÝως τïυ «Ελληνικïà» (Ûθνïυς), α-πηøεÝ για πρñτη æïρÀ συνειδητïπïιηµÛνα τηνιδÛα πανελλÜνιïυ πνεàµατïς.

Η αæÜγηση τïυ ΗρÞδïτïυ, πïυ αναæÛρε-ται στην απÀντηση των ΑθηναÝων πρïς τïυςαπεσταλµÛνïυς της ΣπÀρτης, εÝναι απïκαλυ-πτικÜ.

«ΕÝναι ανθρñπινï ïι ΛακεδαιµÞνιïι να æï-âÜθηκαν µÜπως συµâιâαστïàµε µε τï âÀρâα-ρï. ΑλλÀ εÝναι Àσøηµï να Ûρøεστε εδñ µε æÞ-âï για τï æρÞνηµα των ΑθηναÝων, αæïà êÛρε-τε Þτι ïàτε øρυσÀæι υπÀρøει πïυθενÀ στη γητÞσï πïλà, ïàτε τÞπïς ανñτερïς απÞ τï δικÞµας σε κÀλλïς και αρετÜ, ñστε να τα δεøτïàµεκαι να θελÜσïυµε, µηδÝúïντας, να υπïδïυλñ-σïυµε την ΕλλÀδα. ΑκÞµα κι αν τï θÛλαµε, υ-πÀρøïυν πïλλÀ και σπïυδαÝα πïυ θα µας ε-µπÞδιúαν να τï κÀνïυµε. Πρñτï και κυριÞτε-ρï τα αγÀλµατα και ïι ναïÝ των θεñν µας πïυÛøïυν καεÝ και γκρεµιστεÝ και µας καλïàν νατιµωρÜσïυµε Þσï µπïρïàµε τïν αÝτιï παρÀ να

97

11. à Þρκïς των ΕλλÜνων πριναπÞ τη µÀøη των Πλαταιñν

Γι’ αυτÞ τï λÞγï, Àνδρες δικα-στÛς, αυτÜ την εγγàηση Ûδωσαν µε-ταêà τïυς Þλïι ïι Îλληνες στιςΠλαταιÛς, Þταν επρÞκειτï παρατε-ταγµÛνïι να πïλεµÜσïυν τις δυνÀ-µεις τïυ ¥Ûρêη¯ δεν εæεàραν, αλλÀµιµÜθηκαν τï γνωστÞ σ’ εσÀς Þρκï.Κι αυτÞν αêÝúει να τïν ακïàσετε¯γιατÝ, αν και εÝναι πïλà παλαιÀ τατÞτε γεγïνÞτα, Þµως συøνÀ εÝναιδυνατÞ να αναγνωρÝσει κανεÝς σ’αυτÀ πïυ Ûøïυν γραæεÝ την αν-δρεÝα εκεÝνων. Και για øÀρη µïυδιÀâασÛ τïν¯ Ùρκïς: «∆εν θα πρï-τιµÜσω τη úωÜ απÞ την ελευθερÝα,ïàτε θα εγκαταλεÝψω τïυς αρøη-γïàς, ïàτε úωντανïàς, ïàτε πεθα-µÛνïυς, αλλÀ θα θÀψω Þλïυς τïυςσυµµÀøïυς πïυ θα πÛσïυν στï πε-δÝï της µÀøης. Και αν υπερισøàσωτων âαρâÀρων στïν πÞλεµï, καµÝααπÞ τις πÞλεις πïυ πïλÛµησαν γιατη σωτηρÝα της ΕλλÀδας δε θα κα-ταστρÛψω, αλλÀ θα κÀνω æÞρïυ υ-πïτελεÝς Þλες εκεÝνες πïυ πρïτݵη-σαν τï âÀρâαρï και απÞ τα ιερÀ, Þ-σα πυρπïλÜθηκαν και καταστρÀ-æηκαν απÞ τïυς âαρâÀρïυς, κανÛ-να δε θα ανïικïδïµÜσω εê ïλïκλÜ-ρïυ, αλλÀ θα τα αæÜσω εγκατα-λειµµÛνα ως υπενθàµηση της ασÛ-âειας της âαρâαρικÜς για τïυς µε-ταγενÛστερïυς.

Λυκïàργïς, ΚατÀ ΛεωκρÀτïυς,80-81.

Ãι περσικïÝ πÞλεµïι. Στη διÀρκεια της πρñτης εικïσαετÝας τïυ 5ïυ αι.π.Ì. ïι Îλληνες υπïøρεñθηκαν να αντιµετωπÝσïυν την επεκτατικÞτητα τωνΠερσñν âασιλÛων.

Η ατυøÜς εêÛγερση των ΕλλÜνων της ΙωνÝας (ιωνικÜ επανÀσταση, 499-494 π.Ì.), ïι ïπïÝïι Üταν υπïτελεÝς στην περσικÜ αυτïκρατïρÝα, Ûδωσε την α-æïρµÜ για µια σειρÀ περσικñν επιøειρÜσεων εναντÝïν της ΕλλÀδας. Η πρñτη απÞπειρα επÛκτασης των Περσñν στïν ελλαδικÞ øñρï δεν εÝøε

αÝσιï τÛλïς. ΚατÛληêε σε καταστρïæÜ τïυ στÞλïυ τïυς, λÞγω θαλασσïταρα-øÜς, στï ακρωτÜριï τïυ Íθω. ΩστÞσï, ï στρατÞς τïυς υπïøρÛωσε σε υπïτα-γÜ τïυς Îλληνες της ΘρÀκης και της ΜακεδïνÝας (492 π.Ì.). Η πρñτη ïργανωµÛνη περσικÜ εκστρατεÝα εÝøε øαρακτÜρα ναυτικÜς επιøεÝ-

ρησης και στÞøευε στην τιµωρÝα των ΕρετριÛων και των ΑθηναÝων, επειδÜ εÝ-øαν âïηθÜσει τïυς Îλληνες της ΙωνÝας στην εêÛγερσÜ τïυς. ΤελεÝωσε µε τη µÀ-øη στï Μαραθñνα, Þπïυ ïι ΠÛρσες νικÜθηκαν απÞ τïυς ΑθηναÝïυς και τïυςΠλαταιεÝς (490 π.Ì.). ΚαθïριστικÜς σηµασÝας Üταν η συµâïλÜ τïυ ΜιλτιÀδη. Η δεàτερη συστηµατικÀ ïργανωµÛνη εκστρατεÝα Ûγινε υπÞ την αρøηγÝα

τïυ ¥Ûρêη µε συγκÛντρωση πïλυπληθñν θαλÀσσιων και øερσαÝων δυνÀµεωνκαι στÞøευε στην κατÀκτηση ïλÞκληρïυ τïυ ελλαδικïà øñρïυ. Ãι ελληνικÛςπÞλεις µπρïστÀ στïν περσικÞ κÝνδυνï συγκÀλεσαν συνÛδριï στην ΚÞρινθï(481 π.Ì.), Þπïυ απïæÀσισαν τη συγκρÞτηση αµυντικÜς συµµαøÝας κατÀ τωνΠερσñν. ΜÛσα απÞ µια σειρÀ συγκρïàσεων – Θερµïπàλες (ΛεωνÝδας), Αρτε-µÝσιï, ΣαλαµÝνα (ΘεµιστïκλÜς), ΠλαταιÛς (ΠαυσανÝας), ΜυκÀλη – ïι Îλλη-

96

ΑµæïρÛας διακïσµηµÛνïς απÞ τïν ΕêηκÝα,ΑθηναÝï αγγειïγρÀæï. Ãι µïρæÛς úωγραæÝ-úïνται µε µαàρï øρñµα πÀνω στïν πηλÞ (âµισÞ 6ïυ αι. π.Ì.).(ΒατικανÞ, ΓρηγïριανÞ – ΕτρïυσκικÞ Μïυ-σεÝï)

ΑττικÞς αµæïρÛας ερυθρÞµïρæïυ ρυθµïà. Η παρÀστα-ση τïυ ΚρïÝσïυ στην πυρÀ Ûøει απïδïθεÝ µε τï øρñµατïυ πηλïà, αæïà Þλη η επιæÀνεια τïυ αγγεÝïυ Ûøει καλυ-æθεÝ µε µαàρï στιλπνÞ âερνÝκι (αρøÛς τïυ 5ïυ αι. π.Ì.).(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

Îδρα της συµµαøÝας ïρÝστηκε η ∆Üλïς (∆ηλια-κÜ συµµαøÝα), Þπïυ âρισκÞταν τï συµµαøικÞ τα-µεÝï και συγκεντρñνïνταν κÀθε øρÞνï ïι αντιπρÞ-σωπïι. Τα µÛλη πïυ την απïτÛλεσαν εÝøαν, τïυλÀ-øιστïν στην αρøÜ, τα Ýδια δικαιñµατα και τις Ýδιεςυπïøρεñσεις. à æÞρïς καθïριúÞταν σε πλïÝα Üøρܵατα12.

Τη συµµαøÝα ïι ΑθηναÝïι τη øρησιµïπïÝησανως µÛσï επικρÀτησης και κυριαρøÝας¯ ως µÛσï ε-πικρÀτησης απÛναντι στïυς ΠÛρσες και στïυς υ-πÞλïιπïυς Îλληνες και ως µÛσï επιâïλÜς της κυ-ριαρøÝας τïυς στïυς Ýδιïυς τïυς συµµÀøïυς. ÃπÞλεµïς εναντÝïν των Περσñν συνεøÝστηκε µεαρκετÛς διακïπÛς, εêαιτÝας των πïλιτικñν αντι-θÛσεων στην ΑθÜνα. Ãι Îλληνες πïυ δεν εÝøανπρïσøωρÜσει στη συµµαøÝα, αν και δεν αντιµε-τñπιúαν ευνïϊκÀ την αàêηση της δàναµης των Α-θηναÝων, εντïàτïις δεν εκδÜλωναν æανερÀ τηναντÝθεσÜ τïυς. ΑκÞµα και ïι ΣπαρτιÀτες Üταν ε-πιæυλακτικïÝ και µÞνï Þταν τïυς δινÞταν η ευ-καιρÝα, πρïσπαθïàσαν µε πλÀγιï τρÞπï να εêα-σθενÝσïυν την αυêανÞµενη δàναµη της ΑθÜνας.

à Κݵων, εκπρÞσωπïς της αριστïκρατικÜς παρÀταêης, Üταν υπÛρ της συ-νεργασÝας µε τη ΣπÀρτη. Ως αρøιστρÀτηγïς της συµµαøÝας εργÀστηκε για τηστερÛωση της αθηναϊκÜς δàναµης και την αντιµετñπιση των Περσñν. Η ση-µαντικÞτερη απÞ τις στρατιωτικÛς ενÛργειÛς τïυ Üταν η νικηæÞρα αντιµετñπι-ση των Περσñν στις εκâïλÛς τïυ ΕυρυµÛδïντïς πïταµïà στις ΜικρασιατικÛςακτÛς (περÝπïυ τï 467 π.Ì.). ΩστÞσï, η æιλïλακωνικÜ πïλιτικÜ πïυ ακïλïà-θησε εÝøε ως απïτÛλεσµα την πïλιτικÜ τïυ Üττα και τη διακïπÜ των æιλικñνσøÛσεων ΑθÜνας και ΣπÀρτης, Þταν ïι ΛακεδαιµÞνιïι απÛπεµψαν αθηναϊκÜστρατιωτικÜ δàναµη πïυ εÝøε σταλεÝ για να τïυς συνδρÀµει στη διÀρκεια εêÛ-γερσης των ειλñτων της ΜεσσηνÝας (Γ ΜεσσηνιακÞς πÞλεµïς, 464-455 π.Ì.).

Στην ΑθÜνα την περÝïδï αυτÜ συνÛâησαν πïλιτικÛς ανακατατÀêεις. ÃιδηµïκρατικïÝ επικρÀτησαν µε αρøηγÞ τïν ΕæιÀλτη και περιÞρισαν τις δρα-στηριÞτητες των αριστïκρατικñν13. à Κݵων εêïστρακÝστηκε (461 π.Ì.) καιη æιλïλακωνικÜ πïλιτικÜ τïυ εγκαταλεÝæθηκε ïριστικÀ. ΜετÀ τïν εêïστρα-κισµÞ τïυ Κݵωνα δïλïæïνÜθηκε ï ΕæιÀλτης και αρøηγÞς των δηµïκρατι-κñν αναδεÝøθηκε ï ΠερικλÜς.

Η ΑθÜνα, παρÀ τïν ανταγωνισµÞ της µε τη ΣπÀρτη, κατÞρθωσε να επε-κτεÝνει τη συµµαøÝα ανÀµεσα στïυς Îλληνες.

ΕπιâλÜθηκε δυναµικÀ µεταâÀλλïντας τη συµµαøÝα σε ηγεµïνÝα. Η µεταâï-λÜ αυτÜ Ûγινε τυπικÀ µε τη µεταæïρÀ τïυ συµµαøικïà ταµεÝïυ απÞ τη ∆Üλï

99

12. Η Ýδρυση της συµµαøÝας της ∆Üλïυ

Ãι ΑθηναÝïι ανÛλαâαν, Ûτσι, τηναρøηγÝα µε τη θÛληση των συµµÀøωνεêαιτÝας της Ûøθρας τïυς εναντÝïντïυ ΠαυσανÝα. Ùρισαν πïιïι απÞτïυς συµµÀøïυς Ûπρεπε να συνεισæÛ-ρïυν øρܵατα και πïιïι να πρïµη-θεàσïυν καρÀâια για την αντιµετñ-πιση των âαρâÀρων. ΣκïπÞς, Ûλεγαν,Üταν να λεηλατÜσïυν τις κτÜσεις τïυΒασιλÛως, αντÝπïινα για Þσα εÝøανπÀθει. Για πρñτη æïρÀ, τÞτε, ïι Αθη-ναÝïι διÞρισαν ΕλληνïταµÝες πïυ πη-γαÝναν και εισÛπρατταν τïν æÞρï.Îτσι ïνïµÀστηκε τÞτε, η εισæïρÀ. Τïàψïς τïυ πρñτïυ æÞρïυ πïυ ïρÝστη-κε Üταν τετρακÞσια εêÜντα τÀλαντα,ταµεÝï Üταν η ∆Üλïς και ïι συνελεà-σεις της συµµαøÝας γÝνïνταν στïΝαÞ.

ΘïυκυδÝδης, Α, 96 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

συµâιâαστïàµε µαúÝ τïυ. ΑλλÀ υπÀρøει και τï ελληνικÞ Ûθνïς απÞ τï Ýδιïαݵα και µε την Ýδια γλñσσα µ’ εµÀς, µε τï ïπïÝï Ûøïυµε κïινÀ ιερÀ των θε-ñν και κïινÛς θυσÝες και Üθη κïινÀ και δεν θα Üταν σωστÞ ïι ΑθηναÝïι ναγÝνïυν πρïδÞτες. ΜÀθετε, λïιπÞν, τα εêÜς, αν δεν êÛρατε πριν, Þτι Ûστω καιÛνας µÞνï ΑθηναÝïς αν µεÝνει, πïτÛ δεν θα συµâιâαστεÝ µε τïν ¥Ûρêη». (Η-ρÞδïτïς Η, 144 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ).

2.3 ΚλασικÜ επïøÜ (480 – 323 π.Ì.)

Την περÝïδï απÞ τï τÛλïς των περσικñν πïλÛµων Ûως και τï θÀνατï τïυΜ. ΑλεêÀνδρïυ ïι ιστïρικïÝ ïνïµÀúïυν κλασικÜ. à øαρακτηρισµÞς αυτÞς α-ναγνωρÝúει στην επïøÜ την υπερïøÜ των συντελεστñν της και των επιτευγµÀ-των τïυς, επικυρñνει την πνευµατικÜ τïυς επιâïλÜ και τη διαøρïνικÜ επιâÝω-σÜ τïυς στις ιδÛες και στα δηµιïυργܵατα µεταγενÛστερων επïøñν. Την επï-øÜ αυτÜ διαµïρæñθηκαν ïι αêÝες πïυ απïτελïàν τα θεµÛλια τïυ σàγøρïνïυδυτικïà πïλιτισµïà.

Τï νικηæÞρï απïτÛλεσµα των περσικñν πïλÛµων Üταν καθïριστικÞ γιατην ιστïρικÜ πïρεÝα των ΕλλÜνων. Η αυτïπεπïÝθηση, η αÝσθηση της αυτÀρ-κειας αλλÀ και της υπερïøÜς απÛναντι στïυς «âαρâÀρïυς» και πÀνω απ’ Þλαη ψυøικÜ ευæïρÝα τïυ νικητÜ πïυ θÛλει να απïκαταστÜσει τις καταστρïæÛςÜταν κÝνητρα πïυ δηµιïàργησαν τα επιτεàγµατα στην πïλιτικÜ, στα γρÀµµα-τα και τις τÛøνες της κλασικÜς επïøÜς.

ΜετÀ τïυς περσικïàς πïλÛµïυς και για πενÜντα περÝπïυ øρÞνια η ΑθÜναεêελÝøθηκε σε ηγεµïνικÜ δàναµη, γεγïνÞς πïυ δηµιïàργησε τις πρïϋπïθÛσειςτης αντιπαρÀθεσÜς της µε τη ΣπÀρτη. Τα αλληλïσυγκρïυÞµενα συµæÛρïντατων δàï σηµαντικÞτερων πÞλεων εÝøαν ως απïτÛλεσµα τη διαÝρεση τïυ ελλη-νικïà κÞσµïυ σε δàï µεγÀλïυς συνασπισµïàς. ÃδÜγησαν τïυς Îλληνες σεµακρïøρÞνια εµæàλια σàρραêη τριÀντα περÝπïυ øρÞνων, τïν Πελïπïννησια-κÞ πÞλεµï.

Στï πρñτï µισÞ τïυ 4ïυ αι. π.Ì. τïν ανταγωνισµÞ των ελληνικñν πÞλεων-κρατñν υπïδαàλισε η παρÛµâαση των Περσñν µε την παρïøÜ øρηµÀτων ÜστρατιωτικÜς âïÜθειας, ενñ τï δεàτερï µισÞ τïυ αιñνα εµæανÝúεται ως επι-τακτικÜ ανÀγκη η ιδÛα της πανελλÜνιας Ûνωσης. Η Ûνωση των ΕλλÜνων και ïκïινÞς τïυς αγñνας εναντÝïν των Περσñν Üταν εγøεÝρηµα τïυ Ελληνισµïàτης ΜακεδïνÝας, τï ïπïÝï επιτεàøθηκε εν µÛρει απÞ τï ΦÝλιππï Β και ïλï-κληρñθηκε απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï.

Η συµµαøÝα της ∆Üλïυ – ΑθηναϊκÜ ηγεµïνÝα. Η ΑθÜνα µετÀ την απÞ-κρïυση τïυ περσικïà κινδàνïυ ανασυγκρïτÜθηκε και εêελÝøθηκε σε µεγÀληναυτικÜ δàναµη. ΤÛθηκε επικεæαλÜς µεγÀλïυ µÛρïυς των ελληνικñν πÞλεων,ιδρàïντας την Α ΑθηναϊκÜ συµµαøÝα (478/7 π.Ì.). Η ενÛργεια αυτÜ Üταν α-πÞλυτα εναρµïνισµÛνη µε τις επιδιñêεις και τα συµæÛρïντÀ της, πïυ στÞøευ-αν στην ανÀδειêÜ της σε µεγÀλη δàναµη.

98

ρικλÜς επιâαλλÞταν στï πλÜθïς øωρÝς να περιï-ρÝúει τις ελευθερÝες τïυ. ΓεγïνÞς εÝναι Þτι και ïιπρïϋπïθÛσεις υπÜρøαν – κïινωνικÛς, πïλιτικÛς,ïικïνïµικÛς – και ï ΠερικλÜς εÝøε την πïλιτικÜ ï-êυδÛρκεια πρïικισµÛνïυ ηγÛτη, ñστε η ΑθÜνα ναæτÀσει στï απÞγειï της πïλιτικÜς και πïλιτιστι-κÜς της ανÀπτυêης14.

Η ενÝσøυση τïυ δηµïκρατικïà πïλιτεàµατïςεπιτεàøθηκε µε την καθιÛρωση øρηµατικÜς απï-úηµÝωσης για τïυς κληρωτïàς Àρøïντες, τïυςâïυλευτÛς και τïυς λαϊκïàς δικαστÛς. Τïàτï τïµÛτρï στÞøευε στην ïικïνïµικÜ ενÝσøυση των λαϊ-κñν στρωµÀτων πïυ δε διÛθεταν περιïυσÝα και Û-πρεπε να συµµετÛøïυν στη διïÝκηση τïυ κρÀτïυς.Ãι ïικïνïµικÛς παρïøÛς επεκτÀθηκαν και σε δα-πÀνες για την πïλιτιστικÜ ανÀπτυêη των ΑθηναÝ-ων. Τα θεωρικÀ Üταν τï αντÝτιµï της ελεàθερηςεισÞδïυ των πïλιτñν στï θÛατρï, τï ïπïÝï απïτε-λïàσε øñρï παιδεÝας για τïυς ΑθηναÝïυς.

Îøïντας εêασæαλÝσει την κυριαρøÝα της ΑθÜ-νας µεταêà των συµµÀøων, ï ΠερικλÜς επιδÝωêενα επεκτεÝνει την εµπïρικÜ επιρρïÜ των ΑθηναÝ-ων και πρïς τη ∆àση. ΣυµµÀøησε µε την ΕγÛστα,τïυς ΛεïντÝνïυς, τï ΡÜγιï και συνÛâαλε στην Ý-δρυση της απïικÝας των ΘïυρÝων (444/3 π.Ì.).Îτσι ï ΠειραιÀς εêελÝøθηκε σε µεγÀλï εµπïρικÞλιµÀνι. Τï επÝνειï της ΑθÜνας, πïυ øτÝστηκε σàµ-æωνα µε τα πïλεïδïµικÀ σøÛδια τïυ ΙππÞδαµïυτïυ ΜιλÜσιïυ, γρÜγïρα εêελÝøθηκε στï κυριÞτε-ρï εµπïρικÞ κÛντρï ïλÞκληρης της ΜεσïγεÝïυ.

Τα Ûσïδα τïυ αθηναϊκïà κρÀτïυς την περÝï-δï αυτÜ πρïÛρøïνταν απÞ την εκµετÀλλευση τωνµεταλλεÝων, τη æïρïλïγÝα, τï æÞρï των συµµÀ-øων και τις Ûκτακτες εισæïρÛς.

Τï Ýδιï τï κρÀτïς εκµÝσθωνε σε ιδιñτες τα ï-ρυøεÝα µετÀλλïυ για ïρισµÛνï øρïνικÞ διÀστηµα.Η εργασÝα στα ïρυøεÝα εκτελïàνταν κυρÝως απÞδïàλïυς.

Την επïøÜ τïυ ΠερικλÜ Àµεση æïρïλïγÝα δενυπÜρøε στην ΑθÜνα¯ Ýσως εæαρµÞστηκε σε στιγ-µÛς µεγÀλης κρÝσης. ΜÞνï ïι εγκαταστηµÛνïι α-πÞ Àλλες πÞλεις στην ΑθÜνα πλÜρωναν æÞρï, τï

101

ΠρïτïµÜ τïυ ΠερικλÜ ρωµαϊκñνøρÞνων, αντÝγραæï Ûργïυ

τïυ 5ïυ αι. π.Ì.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

14. ΣηµαντικÀ µÛτρα της πïλιτικÜς τïυ ΠερικλÜ

Úστερα απÞ αυτÀ, Þταν ï Περι-κλÜς Ûγινε αρøηγÞς της δηµïκρατι-κÜς παρÀταêης, τï πïλÝτευµα εκδη-µïκρατικïπïιÜθηκε περισσÞτερï. ÃΠερικλÜς αæαÝρεσε µερικÛς αρµïδιÞ-τητες απÞ τïν Íρειï ΠÀγï και κυ-ρÝως πρïσπÀθησε να ïργανñσει τηναυτικÜ δàναµη της πïλιτεÝας. Îτσιτï πλÜθïς απÛκτησε θÀρρïς µεγαλà-τερï και περισσÞτερες εêïυσÝες. Σα-ρÀντα εννÛα øρÞνια µετÀ απÞ τη ναυ-µαøÝα της ΣαλαµÝνας, Þταν Üταν επñ-νυµïς Àρøïντας ï ΠυθÞδωρïς, Àρøι-σε ï πελïπïννησιακÞς πÞλεµïς. Κα-τÀ τη διÀρκεια τïυ πïλÛµïυ Þλïς ïλαÞς συγκεντρñθηκε µÛσα στην πÞλη

στην ΑκρÞπïλη των Αθηνñν (454 π.Ì.), ïυσιαστι-κÀ Þµως εκδηλñθηκε µε Ûνïπλες επεµâÀσεις τωνΑθηναÝων στις συµµαøικÛς πÞλεις πïυ παρïυσÝα-úαν διαθÛσεις απïøñρησης απÞ τη συµµαøÝα.

à Κݵων επÛστρεψε µετÀ απÞ δεκÀøρïνη εêï-ρÝα (451 π.Ì.) και Ûγινε εκ νÛïυ κàριïς της πïλι-τικÜς κατÀστασης. ΥπÛγραψε πενταετÜ ανακωøܵε τη ΣπÀρτη και στρÀæηκε εναντÝïν των Περ-σñν στην Κàπρï, Þπïυ και πÛθανε κατÀ την πï-λιïρκÝα τïυ ΚιτÝïυ (450 π.Ì.). à αθηναϊκÞς στÞ-λïς Þµως τïν επÞµενï øρÞνï κατÞρθωσε να νικÜ-σει τïν περσικÞ στη ΣαλαµÝνα της Κàπρïυ.

Ãι ΑθηναÝïι λÛγεται Þτι συνÜψαν συνθÜκη ει-ρÜνης µε τïυς ΠÛρσες, υπïøρεñνïντÀς τïυς νααναγνωρÝσïυν την ανεêαρτησÝα των ελληνικñνπÞλεων της Μ. ΑσÝας. Η συνθÜκη αυτÜ εÝναιγνωστÜ ως ΚαλλÝειïς απÞ τï Þνïµα τïυ αρøηγïàτης αθηναϊκÜς απïστïλÜς στα Σïàσα. ΠïλλïÝ ι-στïρικïÝ ïνïµÀúïυν την ειρÜνη Κιµñνειï, υπï-στηρÝúïντας Þτι κàριïς συντελεστÜς της Üταν ïΚݵων µε τις νÝκες τïυ εναντÝïν των Περσñν.

ΜετÀ τï θÀνατï τïυ Κݵωνα πïλιτικÜ δρÀσηανÛλαâε ï ΠερικλÜς, ï ïπïÝïς Ûκλεισε ειρÜνη γιατριÀντα øρÞνια (τριακïντïàτεις σπïνδαÝ) µετïυς ΣπαρτιÀτες (445 π.Ì.).

Η επïøÜ τïυ ΠερικλÜ. Η περÝïδïς της τριακï-νταετïàς ειρÜνης, πïυ στην πραγµατικÞτητα κρÀ-τησε µÞνï δεκαπÛντε øρÞνια, ταυτÝúεται µε την α-νÀπτυêη της ΑθÜνας στï εσωτερικÞ της και την α-πÞλυτη κυριαρøÝα επÝ των συµµÀøων της. ΚàριïςσυντελεστÜς της κατÀστασης Üταν αναµæισâÜτηταï ΠερικλÜς. Η πρïσωπικÞτητα τïυ øαρισµατικïàαυτïà ηγÛτη σæρÀγισε ïυσιαστικÀ µε τη δρÀση τïυτην επïøÜ, ñστε δÝκαια απÞ πïλλïàς µελετητÛς ï-λÞκληρïς ï 5ïς αι. π.Ì. να øαρακτηρÝúεται για τηνΑθÜνα ως «øρυσïàς αιñν τïυ ΠερικλÛïυς».

à Ýδιïς καθιερñθηκε στην ΑθÜνα µετÀ τη δïλïæïνÝα τïυ ΕæιÀλτη και τïθÀνατï τïυ Κݵωνα. ΕκλεγÞταν µε δηµïκρατικÛς διαδικασÝες κÀθε øρÞνïστρατηγÞς. à ΘïυκυδÝδης µας πληρïæïρεÝ ακριâñς για τï πïλιτικÞ καθε-στñς πïυ επικρατïàσε εκεÝνη την επïøÜ, «γÝγνετÞ τε λÞγÖω µÛν δηµïκρατÝα,ργÖω δÛ πÞ τï πρñτïυ νδρÞς ρøÜ» (Β, 65.9), øωρÝς âÛâαια να υπïνïεÝτην επιâïλÜ τυραννÝδας. Σε Àλλï σηµεÝï της ιστïρÝας τïυ αναæÛρει Þτι ï Πε-

100

Ùστρακï µε øαραγµÛνï τï Þνïµα τïυ ΚÝ-µωνα. Τïν πïλÝτη εκεÝνï τïυ ïπïÝïυ τï Þ-νïµα Üταν øαραγµÛνï στα περισσÞτεραÞστρακα, τïν εêÞριúαν για δÛκα øρÞνιααπÞ την πÞλη. Τï µÛτρï τïυ ïστρακισµïàθεσπÝστηκε για την αντιµετñπιση της επι-âïλÜς τυραννικïà καθεστñτïς.(ΑθÜνα, ΜïυσεÝï ΑρøαÝας ΑγïρÀς)

13. à ΕæιÀλτης περιïρÝúει τη δàναµη των αριστïκρατικñν

Για δεκαεπτÀ øρÞνια ακριâñς µε-τÀ απÞ τïυς περσικïàς πïλÛµïυς ηπïλιτεÝα παρÛµεινε κÀτω απÞ την ε-êïυσÝα των Αρεïπαγιτñν (αριστï-κρατικñν), αν και πρïïδευτικÀ Ûøα-ναν τη δàναµÜ τïυς. Καθñς αàêανεη ισøàς τïυ πλÜθïυς, Ûγινε αρøηγÞςτης δηµïκρατικÜς παρÀταêης ï Ε-æιÀλτης, ï γιïς τïυ ΣïæωνÝδη, πïυτïν θεωρïàσαν αδιÀæθïρï και æιλÞ-πατρη, και στρÀæηκε κατÀ της Βïυ-λÜς τïυ ΑρεÝïυ ΠÀγïυ. Πρñτιστα Û-âγαλε απÞ τη µÛση πïλλïàς Αρεïπα-γÝτες, κινñντας δÝκες εναντÝïν τïυςεêαιτÝας της διïÝκησÜς τïυς.

ΑριστïτÛλης, ΑθηναÝων ΠïλιτεÝα, 25.

σει ï πÞλεµïς εÝøε øωριστεÝ σε δàï αντÝπαλαστρατÞπεδα¯ ïι αæïρµÛς απÛµεναν για την Ûναρ-êη της σκληρÞτερης εµæàλιας σàγκρïυσης τïυαρøαÝïυ ελληνικïà κÞσµïυ. à πÞλεµïς εÝøε διÀρ-κεια περÝπïυ τριÀντα øρÞνια. Τα γεγïνÞτα τïυ υ-πÜρêαν τï αντικεݵενï Ûρευνας δàï ιστïρικñντης αρøαιÞτητας, τïυ ΘïυκυδÝδη και τïυ ¥ενï-æñντα. Ãι νεÞτερïι ιστïρικïÝ διÛκριναν τα γεγï-νÞτα τïυ πïλÛµïυ σε τρεις επιµÛρïυς περιÞδïυς:τïν ΑρøιδÀµειï Ü ∆εκαετÜ πÞλεµï (431-421 π.Ì.),τη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Ì.) και τï ∆ε-κελεικÞ Ü ΙωνικÞ πÞλεµï (413-404 π.Ì.).

à ΠελïπïννησιακÞς πÞλεµïς Üταν εêïντωτι-κÞς για Þλες τις ελληνικÛς πÞλεις και ιδιαÝτεραγια εκεÝνες πïυ µεταâλÜθηκαν σε πεδÝα συ-γκρïàσεων Ü για εκεÝνες πïυ υπÛστησαν τις συ-νÛπειες της αντιπαρÀθεσης µε µια απÞ τις δàïµεγÀλες δυνÀµεις, Þπως συνÛâη µε τις ΠλαταιÛς,τη ΜυτιλÜνη, τη ΜÜλï και Àλλες15. Ãι επιπτñ-σεις Üταν καθïριστικÛς για τï µÛλλïν των ελλη-νικñν πÞλεων, γιατÝ εκτÞς απÞ τις υλικÛς κατα-στρïæÛς και την εêαøρεÝωση των ανθρñπων, δη-µιïυργÜθηκαν και ïι πρïϋπïθÛσεις ανÀµειêηςτων Περσñν στα εσωτερικÀ θÛµατα τïυ ελληνι-κïà κÞσµïυ. ͵εση και æανερÜ συνÛπεια τïυπïλÛµïυ Üταν η Üττα των ΑθηναÝων και κατ’ ε-πÛκταση η αναγνñριση της ΣπαρτιατικÜς ηγε-µïνÝας απÞ τις ελληνικÛς πÞλεις (404 π.Ì.). ÃιÛµµεσες Þµως συνÛπειες Ûκριναν την τàøη τωνπÞλεων-κρατñν στη διÀρκεια τïυ επÞµενïυαιñνα.

Η κρÝση της πÞλης-κρÀτïυς. Τïν 4ï αι. π.Ì.ïι πÞλεις-κρÀτη αντιµετñπισαν στï εσωτερικÞπρïâλܵατα ïικïνïµικÜς και κïινωνικÜς κρÝσης.Στï εêωτερικÞ ïêàνθηκε ï µεταêà τïυς ανταγω-νισµÞς και πλÜθυναν ïι συγκρïàσεις, πïυ υπïκι-νïàνταν πïλλÛς æïρÛς απÞ την παρÛµâαση τωνΠερσñν. Η περσικÜ πïλιτικÜ στÞøευε µε την πα-ρïøÜ øρηµÀτων, Àλλïτε πρïς τη µια και Àλλïτεπρïς την Àλλη πÞλη, στη διÀσπαση των ελληνι-κñν δυνÀµεων.

ΜετÀ τïν ΠελïπïννησιακÞ πÞλεµï και την ε-

103

15. ΣυνïπτικÞς απïλïγισµÞς των καταστρïæñν

τïυ Πελïπïννησιακïà πïλÛµïυ

Απ’ Þλα τα πρïηγïàµενα πïλεµι-κÀ γεγïνÞτα, τï µεγαλàτερï Üταν ïΠερσικÞς πÞλεµïς, ï ïπïÝïς τερµατÝ-στηκε µε δàï ναυµαøÝες και δàï µÀ-øες, ενñ ï σηµερινÞς πÞλεµïς κρÀτη-σε πÀρα πïλλÀ øρÞνια και πρïκÀλε-σε τÞσες συµæïρÛς στην ΕλλÀδα, Þ-σες δεν εÝøε πïτÛ πÀθει σε ανÀλïγïøρïνικÞ διÀστηµα. ΠïτÛ Àλλïτε δενκυριεàτηκαν και δεν καταστρÀæηκαντÞσες πïλιτεÝες εÝτε απÞ âαρâÀρïυςεÝτε απÞ Îλληνες πïυ πïλεµïàσανµεταêà τïυς. Σε πïλλÛς, µÀλιστα, πï-λιτεÝες, αæïà καταστρÀæηκαν, εγκα-ταστÀθηκε καινïàργιïς πληθυσµÞς.ΠïτÛ Àλλïτε δεν Ûγιναν τÞσες εêïρÝεςκαι δεν σκïτñθηκαν τÞσïι Àνθρωπïι,εÝτε στïν πÞλεµï εÝτε σ’ εµæυλÝïυςσπαραγµïàς. ΕκτÞς απ’ αυτÞ πïλλÀαπÞ τα Þσα αναæÛρïνται σε παλιÛςδιηγÜσεις, τα ïπïÝα Þµως σπÀνια ε-παληθεàïνταν, Ûγιναν πιστευτÀ. ΓιατÝÛγιναν πïλλïÝ και καταστρεπτικïÝσεισµïÝ και εκλεÝψεις ηλÝïυ πïλà συ-øνÞτερες απÞ Þσες µπïρïàσαν ναµνηµïνευτïàν για τις παλιÛς επïøÛς.ΜεγÀλες êηρασÝες σηµειñθηκαν σεπïλλÀ µÛρη και πρïκÀλεσαν λιµïàςκαι τÛλïς η æïâερÜ επιδηµÝα, πïυπρïêÛνησε µεγÀλες âλÀâες και κατα-στρïæÜ. Ùλα αυτÀ Ûγιναν κατÀ τηδιÀρκεια τïυ πïλÛµïυ. Τïν Àρøισανïι ΑθηναÝïι και ïι ΠελïπïννÜσιïικαταγγÛλλïντας τις τριαντÀøρïνεςσπïνδÛς τις ïπïÝες εÝøαν κÀνει µετÀτην επανÀσταση της Εàâïιας. Θα εκ-θÛσω πρñτα πïιïι Üσαν ïι λÞγïι καιïι διαæïρÛς πïυ ïδÜγησαν στïν πÞ-λεµï για να µην αναρωτιÛται κανεÝςαργÞτερα για πïια αιτÝα ïι ÎλληνεςπεριπλÛøθηκαν σε τÞσï µεγÀλï πÞλε-µï. Η πραγµατικÜ, âÛâαια, αλλÀ ανï-µïλÞγητη αιτÝα Üταν, καθñς νïµÝúω,τï Þτι η µεγÀλη ανÀπτυêη της ΑθÜ-

µετïÝκιï, 12 δραøµÛς τï øρÞνï για τïυς Àνδρεςκαι 6 δραøµÛς για τις γυναÝκες, αν εÝøαν εισïδÜ-µατα. ΣηµαντικÞ Þµως Ûσïδï τïυ κρÀτïυς Üταν ηÛµµεση æïρïλïγÝα, πïυ επιâαλλÞταν για τα εισα-γÞµενα και εêαγÞµενα πρïϊÞντα απÞ τα αθηναϊ-κÀ λιµÀνια και κυρÝως απÞ τïν ΠειραιÀ.

Ãι εισæïρÛς των συµµÀøων, Þταν τï συµµαøι-κÞ ταµεÝï µεταæÛρθηκε στην ΑθÜνα (454 π.Ì.)ανÛρøïνταν σε απÞθεµα 8.000 ταλÀντων*, τï 445π.Ì. σε 9.700 τÀλαντα και πριν την Ûναρêη τïυ

Πελïπïννησιακïà πïλÛµïυ (431 π.Ì.) σε 6.000 τÀλαντα. ΕκτÞς Þµως απÞ τιςτακτικÛς αυτÛς εισæïρÛς ïι ΑθηναÝïι επÛâαλλαν στïυς συµµÀøïυς πïλλÛςæïρÛς Ûκτακτη æïρïλïγÝα, κυρÝως µε τη µïρæÜ πïλεµικñν απïúηµιñσεων.

ΒασικÜ πηγÜ εσÞδων απÞ Ûκτακτες εισæïρÛς Üταν ï θεσµÞς της λειτïυρ-γÝας. ΠρÞκειται για δαπÀνες στρατιωτικñν και θρησκευτικñν εκδηλñσεωνπïυ αναλÀµâαναν ïι πλïυσιÞτερïι πïλÝτες. ΑυτÛς Üταν υπïøρεωτικÛς και εÝ-øαν τιµητικÞ συγøρÞνως øαρακτÜρα. Ãι σπïυδαιÞτερες απÞ αυτÛς Üταν: ηøïρηγÝα, σàµæωνα µε την ïπïÝα ï øïρηγÞς εÝøε την υπïøρÛωση να δñσει ταøρܵατα για τη διδασκαλÝα ενÞς θεατρικïà Ûργïυ¯ η τριηραρøÝα, κατÀ την ï-πïÝα ï τριÜραρøïς εÝøε την υπïøρÛωση της συντÜρησης και τïυ εêïπλισµïàµιας τριÜρïυς¯ η αρøιθεωρÝα για τα Ûêïδα της επÝσηµης απïστïλÜς (θεω-ρÝας) σε πανελλÜνιες γιïρτÛς¯ η εστÝαση για τα Ûêïδα τïυ δεÝπνïυ µιας æυλÜςσε θρησκευτικÛς γιïρτÛς¯ η γυµνασιαρøÝα για την τÛλεση αγñνων λαµπαδη-δρïµÝας στα ΠαναθÜναια.

à ΠελïπïννησιακÞς πÞλεµïς (431-404 π.Ì.). Ãι τïπικÛς συγκρïàσεις µε-ταêà των ΑθηναÝων και των αντιπÀλων τïυς, κυρÝως Σπαρτιατñν,

ΘηâαÝων, ΚïρινθÝων, πïυ Ûληêαν µε την υπïγραæÜ τρια-κïνταετïàς ειρÜνης (445 π.Ì.), δεν Ûδωσαν λàσεις

στις διαæïρÛς τïυς.Ãι δàï µεγÀλες συµµαøÝες, δηλαδÜ η Αθηναϊ-

κÜ και η ΠελïπïννησιακÜ, πïυ âρÝσκïνταν πÝ-σω απÞ την ΑθÜνα και τη ΣπÀρτη, υπïδαàλι-úαν τïυς ανταγωνισµïàς και ïδηγïàσαν σε α-

νïικτÜ ρÜêη. Η αντιπαρÀθεση, εêÀλλïυ, εÝøε τιςρÝúες της και σε Àλλïυς παρÀγïντες:

Στη æυλετικÜ διαæïρÀ: ΑθηναÝïι – Øωνες καιΣπαρτιÀτες – ∆ωριεÝς¯

στην πïλιτειακÜ συγκρÞτηση των δàï αντιπÀ-λων, δηλαδÜ της δηµïκρατικÜς ΑθÜνας και τηςïλιγαρøικÜς ΣπÀρτης¯ στις ηγεµïνικÛς τÀσεις της ΑθÜνας.

Ùλïς σøεδÞν ï ελληνικÞς κÞσµïς πριν êεσπÀ-

102

Η µÝα Þψη αθηναϊκïà νïµÝσµατïς τïυ5ïυ αι. π.Ì. µε τï κεæÀλι της θεÀς Αθη-νÀς. ΕÝøε ευρàτατη κυκλïæïρÝα στις α-γïρÛς τïυ ελληνικïà κÞσµïυ.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

και ïι πïλÝτες συνÜθισαν να παÝρ-νïυν µισθÞ Þταν Üταν σε εκστρατεÝα.Με αυτÞν τïν τρÞπï ï λαÞς, συνειδη-τÀ Ü ασυνεÝδητα, ασκïàσε ï Ýδιïς τηνεêïυσÝα. à ΠερικλÜς πρñτïς øïρÜ-γησε µισθÞ στïυς δικαστÛς για να συ-ναγωνιστεÝ τïν Κݵωνα πïυ Üτανπλïàσιïς και êÞδευε για τï λαÞ.

ΑριστïτÛλης, ΑθηναÝων ΠïλιτεÝα, 27.

Ãι πÞλεµïι µεταêà των ελληνικñν πÞλεων, ïιπïλιτικÛς και κïινωνικÛς αναταραøÛς µÛσα στις Ý-διες τις πÞλεις και ï παρεµâατικÞς ρÞλïς τωνΠερσñν Üταν τα συµπτñµατα της παρακµÜς τωνελληνικñν πÞλεων-κρατñν.

Η πανελλÜνια ιδÛα. Τα συµπτñµατα της πα-ρακµÜς και της κακïδαιµïνÝας πïυ κατÛτρυøαντïν ελληνικÞ κÞσµï απασøÞλησαν κÀπïιïυςπνευµατικïàς ανθρñπïυς, ïραµατιστÛς ενÞς πα-νελλÜνιïυ συνασπισµïà.

Η πανελλÜνια ιδÛα Üταν µια νÛα πïλιτικÜ Ûκ-æραση πïυ διατυπñθηκε για πρñτη æïρÀ στατÛλη τïυ 5ïυ αι. π.Ì. απÞ τï σïæιστÜ ΓïργÝα, σελÞγï τïυ στïν ιερÞ øñρï της ÃλυµπÝας. ΚàριïςεκæραστÜς αυτÜς της πïλιτικÜς Üταν ï ΑθηναÝïςρητïρïδιδÀσκαλïς ΙσïκρÀτης. Σε πρñτï στÀδιï,στïν «ΠανηγυρικÞ» λÞγï τïυ (380 π.Ì.) διατυ-πñνει την Àπïψη Þτι τïν κïινÞ αγñνα εναντÝïντων Περσñν θα µπïρïàσε να αναλÀâει η ΑθÜναµε την ανασàσταση της ηγεµïνÝας της. ΑργÞτε-ρα, η αδυναµÝα της ΑθÜνας να εµπνεàσει εµπι-στïσàνη και να επιâληθεÝ, τïν Ûστρεψε στην ιδÛαÞτι Ûνας ισøυρÞς µïνÀρøης θα Ûνωνε τïυς Îλλη-νες και θα τïυς ïδηγïàσε εναντÝïν των Περσñν.ΠρïσωπικÞτητες για τις ïπïÝες πÝστεψε Þτι θαµπïρïàσαν να θÛσïυν σε εæαρµïγÜ την πανελ-λÜνια ιδÛα Üταν ï ΕυαγÞρας, âασιλιÀς της Σαλα-µÝνας της Κàπρïυ, ï ΙÀσïνας, τàραννïς των Φε-ρñν της ΜαγνησÝας, ï ∆ιïνàσιïς Α, τàραννïςτων Συρακïυσñν. Σε âαθιÀ γηρατειÀ ατÛνιúε µεελπÝδα την επικρÀτηση τïυ ΦιλÝππïυ Β της Μα-κεδïνÝας17. à ΙσïκρÀτης Üταν απÞ τις πρïσωπι-κÞτητες πïυ κατÞρθωσαν να απïδεσµευτïàν α-πÞ τï τïπικιστικÞ πνεàµα πïυ æανÀτιúε ακÞµατïυς σàγøρïνïàς τïυ πïλιτικïàς. ΑντÝθετïς µετην πïλιτικÜ αυτÜ, πιστÞς πÀντα στην ιδÛα τïυπρωταγωνιστικïà ρÞλïυ της ΑθÜνας, Üταν ï ρÜ-τïρας ∆ηµïσθÛνης.

à ΦÝλιππïς Β και η Ûνωση των ΕλλÜνων. à ΦÝλιππïς Β, αæïà κατÞρθω-σε να σταθερïπïιÜσει τη θÛση τïυ στï θρÞνï της ΜακεδïνÝας, Ûθεσε ως στÞ-øïυς της πïλιτικÜς τïυ πρñτα την ισøυρïπïÝηση τïυ µακεδïνικïà κρÀτïυςκαι στη συνÛøεια την επÛκταση της εêïυσÝας τïυ.

105

τïυς ΛακεδαιµïνÝïυς και ακÞµη αυ-τÞ ισøυριúÞταν, θα øρωστÀνε ïι Αθη-ναÝïι σε σÛνα ευγνωµïσàνη και τïυςΛακεδαιïνÝïυς θα Ûøεις τιµωρÜσει¯γιατÝ για εκεÝνï για τï ïπïÝï κÞπια-σαν πÀρα πïλà, θα τï καταστρÛψεις.à ΦαρνÀâαúïς λïιπÞν, αæïà Àκïυ-σε αυτÀ, Ûστειλε αυτÞν µε πρïθυµÝαστην ΑθÜνα και τïυ Ûδωσε επιπλÛïνøρܵατα για την ανïικïδÞµηση τωντειøñν.

¥ενïæñν, ΕλληνικÀ, IV, 8,8-10.

17. à ΙσïκρÀτης πρïτρÛπει τï ΦÝλιππï να ενñσει τις ελληνικÛς πÞλεις

Σε âεâαιñνω Þτι øρειÀúεται øω-ρÝς να αδιαæïρÜσεις καθÞλïυ για ταπρïσωπικÀ σïυ συµæÛρïντα, ναπρïσπαθÜσεις να συµæιλιñσεις τïÍργïς, την πÞλη των Λακεδαιµï-νÝων, τη ΘÜâα και τη δικÜ µας πÞλη(την ΑθÜνα). Αν κατïρθñσεις νασυµæιλιñσεις αυτÛς τις πÞλεις, θα κα-ταæÛρεις πïλà εàκïλα να συµæιλιñ-σεις και τις υπÞλïιπες. ΓιατÝ Þλες ïιÀλλες πÞλεις εêαρτñνται και κατα-æεàγïυν, Þταν âρÝσκïνται σε κÝνδυ-νï, σε κÀπïια απÞ τις πρïαναæερθεÝ-σες (τÛσσερις µεγÀλες) πÞλεις, απÞτις ïπïÝες λαµâÀνïυν âïÜθεια. ΑνλïιπÞν καταæÛρεις να πεÝσεις µÞνïντÛσσερις πÞλεις να æανïàν λïγικÛς,θα απαλλÀêεις και τις υπÞλïιπες απÞπïλλÀ δεινÀ.

ΙσïκρÀτης, ΦÝλιππïς, 30-31 µετ. Σωκ.ΠαπαϊωÀννïυ, εκδ. ΚÀκτïς.

πικρÀτηση των Σπαρτιατñν, ï περσικÞς παρÀγï-ντας æρÞντισε να δηµιïυργÜσει αντισπαρτιατικÞσυνασπισµÞ απÞ τη ΘÜâα, την ΚÞρινθï, τïÍργïς και την ΑθÜνα και να υπïκινÜσει µια σει-ρÀ συγκρïàσεων πïυ Ûγιναν γνωστÛς ως Βïιωτι-

κÞς Ü ΚïρινθιακÞς πÞλεµïς (395-386 π.Ì.)16. à πÞλεµïς αυτÞς επισæραγÝ-στηκε απÞ µια µειωτικÜ για τïν ΕλληνισµÞ ειρÜνη.

Με τη ΒασÝλειï, γνωστÜ και ως ΑνταλκÝδειï ειρÜνη, ïι ΣπαρτιÀτες συµ-æñνησαν πλÛïν µε τï ΜεγÀλï ΒασιλιÀ να επιâÀλïυν τïυς Þρïυς τïυ τερµα-τισµïà τïυ πïλÛµïυ. Îτσι παρÛδωσαν τις ελληνικÛς πÞλεις των παραλÝων τηςΜ. ΑσÝας και την Κàπρï στï âασιλιÀ της ΠερσÝας, διακÜρυêαν την αυτïνï-µÝα Þλων των ελληνικñν πÞλεων – µε εêαÝρεση τα νησιÀ صâρï, Λܵνï καιΣκàρï πïυ παρÛµειναν στïυς ΑθηναÝïυς – και Ûγιναν ïι Ýδιïι τïπïτηρητÛςτης ειρÜνης στην κυρÝως ΕλλÀδα. ΜεταâλÜθηκαν κατ’ αυτÞν τïν τρÞπï σεÞργανα της περσικÜς πïλιτικÜς.

Την ηγεµïνÝα µετÀ τïυς ΣπαρτιÀτες θα διεκδικÜσïυν για µικρÞ øρïνικÞδιÀστηµα ïι ΘηâαÝïι. ∆àï σηµαντικÛς για τïν ελ-ληνισµÞ µÀøες, η µια στα Λεàκτρα (371 π.Ì.) καιη Àλλη στη ΜαντÝνεια (362 π.Ì.) θα κρÝνïυν τηνÀνïδï και την πτñση αντÝστïιøα της ΘηâαϊκÜςηγεµïνÝας.

104

νας æÞâισε τïυς ΛακεδαιµïνÝïυς καιτïυς ανÀγκασε να πïλεµÜσïυν.

ΘïυκυδÝδης, Α,23 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

16. Η συνεργασÝα τïυ ΑθηναÝïυστρατηγïà ΚÞνωνα µε τïυς ΠÛρσες

για την αντιµετñπιση των Σπαρτιατñν

ΜετÀ απ’ αυτÀ στïν ΙσθµÞ τηςΚïρÝνθïυ ï ΦαρνÀâαúïς κατÛπλευ-σε και πρïÛτρεψε τïυς συµµÀøïυς µεπρïθυµÝα να πïλεµïàν και να απï-δεικνàïνται πιστïÝ Àνδρες στï âασι-λιÀ. Αæïà Àæησε σ’ αυτïàς Þσα øρÜ-µατα εÝøε, απÛπλευσε για την πατρÝ-δα τïυ. à ΚÞνωνας Þµως, τïυ ÛλεγεÞτι εÀν Àæηνε τï ναυτικÞ, θα τï Ûτρε-æε απÞ τις πρïσÞδïυς των νησιñνκαι αæïà κατÛπλεε στην πατρÝδα θαανïικïδïµïàσε τα ΜακρÀ ΤεÝøη γιατïυς ΑθηναÝïυς και τï τεÝøïς τïυΠειραιÀ και ισøυριúÞταν Þτι δε γνñ-ριúε απ’ αυτÞ Àλλï λυπηρÞτερï για

Επιτàµâιï µνηµεÝï τïυ ∆εêÝλεω απÞ τïνΚεραµεικÞ. à νεαρÞς ΑθηναÝïς, πïυ Ûæιπ-πïς αντιµετωπÝúει τïν εøθρÞ, σκïτñθηκεσε µια απÞ τις συγκρïàσεις τïυ Κïρινθια-κïà πïλÛµïυ (394 π.Ì.).(ΑθÜνα, ΜïυσεÝï Κεραµεικïà)

σε συνÛδριï στην ΚÞρινθï τï 337 π.Ì., Þπïυ συµµετεÝøαν Þλες ïι πÞλεις ε-κτÞς απÞ τη ΣπÀρτη και Þπïυ συµæωνÜθηκαν τα ακÞλïυθα: Απαγïρεàτηκαν ïι συγκρïàσεις µεταêà των ελληνικñν πÞλεων και η âÝ-

αιη µεταâïλÜ των καθεστñτων τïυς¯ πρïστατεàτηκε η ελεàθερη ναυσιπλïýα και καταδικÀστηκε η πειρατεÝα¯ ιδρàθηκε πανελλÜνια συµµαøÝα, αµυντικÜ και επιθετικÜ, µε ισÞâιï αρøηγÞ

τï ΦÝλιππï Β.Τï συνÛδριï της ΚïρÝνθïυ, µετÀ τη δïλïæïνÝα τïυ ΦιλÝππïυ Β, επαναλÜ-

æθηκε την επÞµενη øρïνιÀ (336 π.Ì.) απÞ τïν ΑλÛêανδρï. Σε αυτÞ, ανανεñ-θηκε απÞ την πλευρÀ των αντιπρïσñπων στï πρÞσωπï τïυ νÛïυ ηγÛτη ï Þρ-κïς πïυ εÝøαν δñσει στïν πατÛρα τïυ.

107

Την ισøυρïπïÝηση της ΜακεδïνÝαςπÛτυøε µε τις ακÞλïυθες ενÛργειες:

Αντιµετñπισε απïτελεσµατικÀτις επιδρïµÛς των Ιλλυριñν καιτων ΠαιÞνων στα âÞρεια σàνïρα. ÃργÀνωσε ισøυρÞ στρατÞ. Κà-ριï στρατιωτικÞ σñµα Üταν η µα-

κεδïνικÜ æÀλαγγα, απïτελïàµενηαπÞ πεúÛταιρïυς* σε σøηµατισµÞ

âÀθïυς 16 σειρñν και µε ïπλισµÞ Ûναµακρà δÞρυ µÜκïυς 6µ., τη σÀρισα. Τï ιππικÞ ε-πÀνδρωναν ïι ευγενεÝς, ïι εταÝρïι* Þπως ïνïµÀ-úïνταν. Τï στρατÞ συµπλÜρωναν σñµατα ακï-ντιστñν, τïêïτñν και πελταστñν.* ∆ηµιïàργησε ισøυρÜ ïικïνïµÝα. Αæïà πÛτυ-

øε την κατÀληψη των ïρυøεÝων øρυσïà τïυΠαγγαÝïυ, Ûκïψε νÞµισµα, τïυς øρυσïàς στα-τÜρες*. Τï νÞµισµα αυτÞ âαθµιαÝα εκτÞπισετïυς περσικïàς δαρεικïàς απÞ τïν ελλαδικÞøñρï. Ακïλïàθησε επεκτατικÜ εêωτερικÜ πïλιτικÜ.

Στην αρøÜ η πïλιτικÜ αυτÜ Üταν συνδεδεµÛνη µετη στρατιωτικÜ ïργÀνωση, γιατÝ εêασæÀλιúε νÛεςεκτÀσεις γης στïυς Àνδρες τïυ µακεδïνικïàστρατïà. Στη συνÛøεια Þµως, µετÀ την παρÛµâα-ση τïυ ΦιλÝππïυ στην κεντρικÜ και νÞτια ΕλλÀ-δα, η πïλιτικÜ τïυ απïσκïπïàσε στην Ûνωση τωνΕλλÜνων υπÞ την αρøηγÝα τïυ.

Σε πρñτï στÀδιï, ï ΦÝλιππïς, αæïà κατÛλαâεπÞλεις της ÌαλκιδικÜς και εδÀæη της Ανατïλι-κÜς ΜακεδïνÝας και ΘρÀκης, Ûæτασε µÛøρι τιςδυτικÛς ακτÛς τïυ ΕυêεÝνïυ ΠÞντïυ.

Σε δεàτερï στÀδιï, µε αæïρµÜ πρïâλܵατατïυ µαντεÝïυ των ∆ελæñν επενÛâη στη ΘεσσαλÝακαι στη νÞτιï ΕλλÀδα. Σε µια απÞ τις εκστρατεÝεςτïυ αντιµετñπισε νικηæÞρα τις συνασπισµÛνεςδυνÀµεις των ΘηâαÝων και των ΑθηναÝων στηÌαιρñνεια (338 π.Ì.) και Ûτσι επιâλÜθηκε ως ïαδιαæιλïνÝκητïς ηγÛτης πïυ εÝøε τη δυνατÞτητανα ενñσει τïυς Îλληνες και να ηγηθεÝ τïυ κïι-νïà αγñνα εναντÝïν των Περσñν.

Η πανελλÜνια Ûνωση Ûγινε πραγµατικÞτητα

106

ΠïρτρÛτï τïυ ΦιλÝππïυ Β απÞ ελεæα-ντïστÞ. Απïτελïàσε Ûνθετη διακÞσµησηενÞς µεγαλàτερïυ αντικειµÛνïυ. ΒρÛθη-κε στï âασιλικÞ τÀæï της ΒεργÝνας πïυαπïκÀλυψε ï καθηγητÜς Μ. ΑνδρÞνι-κïς. Εντàπωση πρïκαλεÝ η πρïσπÀθειατïυ καλλιτÛøνη να απïδñσει τα ιδιαÝτε-ρα øαρακτηριστικÀ τïυ âασιλιÀ. Ìρïνï-λïγεÝται στï τρÝτï τÛταρτï τïυ 4ïυ αι.π.Ì.(ΘεσσαλïνÝκη, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ΑργυρÞ νÞµισµα τïυ ΦιλÝππïυ Β.Στη µια πλευρÀ απεικïνÝúεται Ûæιππïς νÛïς, στην Àλλητï κεæÀλι τïυ ∆Ýα.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

εκστρατεÝα στην ινδικÜ øερσÞνησï. ΣτÞøïς τïυ ΑλεêÀνδρïυ Üταν να æτÀσειµÛøρι τα πÛρατα της ÃικïυµÛνης πïυ τÞτε πÝστευαν Þτι Üταν στην ΙνδÝα. ΣτïνΥδÀσπη, παραπÞταµï τïυ Ινδïà, αντιµετñπισε νικηæÞρα τïν τïπικÞ ηγεµÞ-να Πñρï και πρïøñρησε ανατïλικÞτερα µÛøρι τïν Úæαση πïταµÞ, ï ïπïÝ-ïς απïτÛλεσε και τï Þριï της εκστρατεÝας τïυ (326 π.Ì.). Η επιθυµÝα τïυ ναæτÀσει µÛøρι τï ΓÀγγη δεν εκπληρñθηκε λÞγω της αντÝδρασης τïυ µακεδïνι-κïà στρατïà. ΜÛσω της øñρας των Μαλλñν, ινδικÜς æυλÜς, Ûæτασε στις εκ-âïλÛς τïυ Ινδïà και απÞ εκεÝ ï Ýδιïς µε τï στρατÞ τïυ πÛρασε την Ûρηµï τηςΓεδρωσÝας, ενñ ï æÝλïς τïυ, ναàαρøïς ΝÛαρøïς, παρÛπλευσε τις ασιατικÛς α-κτÛς µÛøρι τις εκâïλÛς τïυ ΤÝγρη και τïυ ΕυæρÀτη. à ΑλÛêανδρïς την Àνïιêητïυ 323 π.Ì. Àæησε την τελευταÝα τïυ πνïÜ στη Βαâυλñνα, ενñ πρïετïݵαúετïν περÝπλïυ της ΑραâÝας.

Τï Ûργï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ. Με την κατÀκτηση της ΑνατïλÜς ï Ελληνι-σµÞς ïδηγÜθηκε στα πÛρατα τïυ τÞτε γνωστïà κÞσµïυ¯ Ûτσι δηµιïυργÜθηκανïι πρïϋπïθÛσεις για την ïικïυµενικÜ τïυ ανÀπτυêη. Ãι ερευνητÛς και ïι ιστï-ρικïÝ αυτÜς της περιÞδïυ Ûøïυν øρησιµïπïιÜσει πïικÝλες Ûννïιες για να απï-δñσïυν τη δραστηριÞτητα και να øαρακτηρÝσïυν τï Ûργï πïυ σε τÞσï µικρÞøρïνικÞ διÀστηµα κατÞρθωσε ï ΑλÛêανδρïς.

Στï στρατιωτικÞ τïµÛα, για τïν ïπïÝï η εικÞνα πïυ Ûøïυµε εÝναι πιï ïλï-κληρωµÛνη, ï øαρακτηρισµÞς τïυ ΑλÛêανδρïυ ως διïρατικïà στρατηγïà µεµεγαλïæυÜ σκÛψη δεν ανταπïκρÝνεται µÞνï στï Ûργï των κατακτÜσεων ïρι-σµÛνων περιïøñν, αλλÀ κυρÝως στην εæαρµïγÜ κατÀλληλïυ σøεδιασµïà γιατην αντιµετñπιση τïυ αντιπÀλïυ, τÞσï στις κατÀ µÛτωπï συγκρïàσεις Þσïκαι στις πïλιïρκÝες πÞλεων.

Σε Þ,τι αæïρÀ την πïλιτικÜ τïυ δρÀση, ÛøειδιατυπωθεÝ η Àπïψη Þτι ïι πρÀêεις τïυ απïσκï-πïàσαν στην ανÀµειêη τïυ ελληνικïà µε τïν α-σιατικÞ κÞσµï και στην ÛνωσÜ τïυς κÀτω απÞµια ισøυρÜ διïÝκηση. Îκανε απïδεκτÛς τις τïπι-κÛς συνÜθειες, τις παραδÞσεις και τï διαæïρετι-κÞ τρÞπï Àσκησης της εêïυσÝας για κÀθε λαÞ.∆ιατÜρησε τï θεσµÞ των σατραπειñν αναθÛτï-ντας τη διïÝκησÜ τïυς σε Îλληνες Ü ΠÛρσες ηγε-µÞνες. Με αυτÞν τïν τρÞπï επιδÝωêε να δηµιïυρ-γÜσει µια καινïàργια διïικητικÜ παρÀδïση.

109

ΠïρτρÛτï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ απÞ ελεæαντïστÞ. ΒρÛθηκεµαúÝ µε Àλλα µικρÀ πïρτρÛτα, µεταêà των ïπïÝων και τïυΦιλÝππïυ Β, στï âασιλικÞ τÀæï της ΒεργÝνας. ΕÝναι Þλα Ûρ-γα Ûµπειρïυ καλλιτÛøνη πïυ απïδÝδει µε δεêιïτεøνÝα τα ιδι-αÝτερα øαρακτηριστικÀ κÀθε πρïσñπïυ.(ΘεσσαλïνÝκη, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

Τï ïικïυµενικÞ κρÀτïς τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ.Η εκστρατεÝα τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ, πïυ στην αρ-øÜ εÝøε ως στÞøï την αντιµετñπιση τïυ περσικïàκινδàνïυ και στη συνÛøεια πÛτυøε την κατÀλυσητης περσικÜς αυτïκρατïρÝας, êεκÝνησε απÞ τηνΠÛλλα τï 334 π.Ì. Σε διÀστηµα Ûνδεκα øρÞνων(334-325 π.Ì.) ï Μ. ΑλÛêανδρïς κατÀκτησε τηνΑνατïλÜ æτÀνïντας µÛøρι τïν ΙνδÞ πïταµÞ. ΤïÛργï αυτÞ πραγµατñθηκε σε τρεις διαδïøικÛςæÀσεις: Στη διÀρκεια της πρñτης æÀσης (334-331

π.Ì.) κυριÀρøησε στη Μ. ΑσÝα και απελευθÛρω-σε τις ελληνικÛς πÞλεις, αæïà συγκρïàστηκε δàïæïρÛς µε τïν περσικÞ στρατÞ, στï ΓρανικÞ πïτα-µÞ (334 π.Ì.) και στην ΙσσÞ της ΚιλικÝας (333π.Ì.). Ακïλïàθως κατÛλαâε τη ΦïινÝκη18 και τηνΠαλαιστÝνη (333-2 π.Ì.) και êεκÝνησε την κατÀ-κτηση της Αιγàπτïυ. Ãι κÀτïικïÝ της τïν υπïδÛ-øτηκαν ως απελευθερωτÜ και τïν αναγÞρευσανæαραñ. Στï ∆Ûλτα τïυ ΝεÝλïυ Ýδρυσε την Αλε-êÀνδρεια (331 π.Ì.), η ïπïÝα επρÞκειτï να εêελι-øθεÝ στï µεγαλàτερï εµπïρικÞ και πνευµατικÞκÛντρï της ΜεσïγεÝïυ. Στη δεàτερη æÀση (331-327 π.Ì.) πρïøñρησε

στη ΜεσïπïταµÝα και µετÀ απÞ µια ανïικτÜ σà-γκρïυση µε τïν περσικÞ στρατÞ στα ΓαυγÀµηλα,κïντÀ στα ερεÝπια της αρøαÝας ΝινευÝ, νÝκησε τï∆αρεÝï Γ και κατÛλαâε τις µεγÀλες πÞλεις τηςαυτïκρατïρÝας των Αøαιµενιδñν, τη Βαâυλñνα,τα Σïàσα (331 π.Ì.), την ΠερσÛπïλη, τις Πασαρ-γÀδες, τα ΕκâÀτανα (330 π.Ì.). ΣυνÛøισε τη νικη-æÞρα εκστρατεÝα µε την κατÀληψη των ανατïλι-κñν σατραπειñν, της ΠαρθÝας, της ΥρκανÝας,της ΑρεÝας, της ΑραøωσÝας (330 π.Ì.) και στησυνÛøεια της ΒακτριανÜς και της ΣïγδιανÜς, Þ-πïυ και συνÛλαâε τï ΒÜσσï, τï δïλïæÞνï τïυ∆αρεÝïυ Γ , τïν ïπïÝï και παρÛδωσε στη âασιλι-κÜ ïικïγÛνεια. Στις Àκρες της περσικÜς αυτïκρα-τïρÝας Ýδρυσε την ΑλεêÀνδρεια την ΕσøÀτη. Σ’αυτÛς τις περιïøÛς παρÛµεινε περÝπïυ δàï øρÞ-νια. Η τρÝτη æÀση (327-325 π.Ì.) περιλαµâÀνει την

108

18. ΠρïτÀσεις τïυ ∆αρεÝïυπρïς τïν ΑλÛêανδρïγια συνθηκïλÞγηση.

ΑπÞρριψη των πρïτÀσεων

Ενñ ï ΑλÛêανδρïς Üταν ακÞµηαπασøïληµÛνïς µε την πïλιïρκÝα τηςΤàρïυ, Ûæθασαν πρÛσâεις απÞ τïν∆αρεÝï, για να τïυ αναγγεÝλïυν Þτι ïâασιλιÀς τïυς Üταν πρÞθυµïς να τïυδñσει δÛκα øιλιÀδες τÀλαντα για τηναπελευθÛρωση της µητÛρας, της γυ-ναÝκας και των παιδιñν τïυ¯ Þτι τïυπαραøωρεÝ Þλη τη øñρα τïυ πïυ âρÝ-σκεται ανÀµεσα στïν ΕυæρÀτη καιτην ελληνικÜ θÀλασσα και Þτι θα τïναναγνωρÝσει ως æÝλï και σ൵αøï, ανπαντρευτεÝ την κÞρη τïυ. Ùταν ανα-κïÝνωσε αυτÀ στï συµâïàλιï των ε-ταÝρων*, ï ΠαρµενÝων εÝπε, λÛνε, στïνΑλÛêανδρï Þτι, αν Üταν αυτÞς ΑλÛ-êανδρïς, θα δεøÞταν µε τïυς Þρïυςαυτïàς να τερµατÝσει τïν πÞλεµï øω-ρÝς να διακινδυνεàει πια στï µÛλλïν.à ΑλÛêανδρïς απïκρÝθηκε στïνΠαρµενÝωνα, Þπως λÛνε, Þτι και αυτÞςθα Ûκανε τï Ýδιï, αν Üταν ï Παρµε-νÝων¯ επειδÜ Þµως εÝναι ï ΑλÛêαν-δρïς, θα απïκριθεÝ στïν ∆αρεÝï Þπωςακριâñς και απïκρÝθηκε. ΕÝπε δηλα-δÜ Þτι δεν Ûøει ανÀγκη ïàτε να πÀρειøρܵατα απÞ τïν ∆αρεÝï ïàτε να δε-øθεÝ µÛρïς της øñρας τïυ αντÝ για ï-λÞκληρη¯ γιατÝ και τα øρܵατα και ηøñρα ïλÞκληρη εÝναι δικÀ τïυ¯ κι ανÜθελε να παντρευτεÝ την κÞρη τïυ,µπïρïàσε να την παντρευτεÝ και øω-ρÝς τη συγκατÀθεση τïυ πατÛρα της¯αν πÀλι Üθελε ï ∆αρεÝïς να τàøει æι-λικÜς συµπεριæïρÀς απÞ µÛρïυς τïυΑλÛêανδρïυ, τïυ υπÛδειêε να παρïυ-σιαστεÝ ï Ýδιïς µπρïστÀ τïυ. Ùταν ταπληρïæïρÜθηκε αυτÀ ï ∆αρεÝïς, Ûøα-σε κÀθε ελπÝδα για συνθηκïλÞγησηµε τïν ΑλÛêανδρï και Àρøισε πÀλι ναπρïετïιµÀúεται για πÞλεµï.

ΑρριανÞς, ΑλεêÀνδρïυ ΑνÀâασις, ΙΙ,25, 1-3 µετ. Θ.Ì. ΣαρικÀκης, εκδ. Α-

καδηµÝας Αθηνñν.

Στïν ïικïνïµικÞ τïµÛα, πρïñθησε τï σàστη-µα της νïµισµατικÜς ïικïνïµÝας και εγκατÛλειψετην ιδÛα τïυ αυτïκρατïρικïà θησαυρïæυλακÝ-ïυ. Ãι σατρÀπες δεν ασøïλïàνταν πλÛïν µε τησυγκÛντρωση των æÞρων και τη διαøεÝριση τïυδηµÞσιïυ πλïàτïυ. Στη θÛση της σατραπεÝας,πïυ Üταν µÛøρι εκεÝνη την επïøÜ και æïρïλïγι-κÜ µïνÀδα, δηµιïàργησε τη æïρïλïγικÜ περιæÛ-ρεια µε περισσÞτερες απÞ µια σατραπεÝες. Ãι θη-σαυρïÝ πïυ συγκεντρñνïνταν µεταâÀλλïντανσε øρυσÞ νÞµισµα. Îτσι δηµιïυργÜθηκε ενιαÝïνïµισµατικÞ σàστηµα στην απÛραντη αυτïκρα-τïρÝα.

ΤÛλïς, στïν πïλιτιστικÞ τïµÛα, µε τη διÀδïσητης ελληνικÜς γλñσσας και τïυ ελληνικïà πïλιτι-σµïà19, την υιïθÛτηση πïλιτιστικñν στïιøεÝων α-πÞ την παρÀδïση των λαñν της ΑνατïλÜς, την Ý-δρυση νÛων πÞλεων πïυ εêελÝøθηκαν σε εµπïρι-κÀ και πνευµατικÀ κÛντρα, τις εêερευνÜσεις πε-ριïøñν, την επιθυµÝα για Ûρευνα – Þπως απïδεÝ-øθηκε απÞ τη συµµετïøÜ στην εκστρατεÝα æιλï-σÞæων και ερευνητñν – διαµïρæñθηκαν ïι πρï-ϋπïθÛσεις πïυ Ûδωσαν στην εκστρατεÝα τïυ Αλε-êÀνδρïυ τη διÀσταση της Ûνïπλης εêερεàνησης.

ΠαρÀ τï περιïρισµÛνï øρïνικÞ διÀστηµα τηςâασιλεÝας τïυ (336-323 π.Ì.) και τη νεαρÜ ηλικÝατïυ – Üταν τριαντατριñν ετñν, Þταν πÛθανε – ïΜ. ΑλÛêανδρïς Ûµεινε úωντανÞς στη µνܵη τωνλαñν. Τï Ûργï τïυ Àæησε ανεêÝτηλα Ýøνη γιατïυς επÞµενïυς αιñνες και απïτÛλεσε την τïµÜγια µια διαæïρετικÜ πïρεÝα των λαñν της Ανα-τïλÜς και της ΜεσïγεÝïυ. Η µïρæÜ και η δρÀσητïυ συνυæÀνθηκαν µε τη λαϊκÜ æαντασÝα και δη-µιïàργησαν τï θρàλï ενÞς µυθικïà Üρωα στηνπαρÀδïση πïλλñν λαñν.

à πïλιτισµÞς. Τï µÛτρï της πïλιτιστικÜς ανÀ-πτυêης των κλασικñν øρÞνων, εκτÞς απÞ ταπνευµατικÀ και καλλιτεøνικÀ επιτεàγµατα, πρïσ-διïρÝúει η καθηµερινÜ úωÜ στις ελληνικÛς πÞλειςτης µητρïπïλιτικÜς ΕλλÀδας και στις απïικÝες. Ãι αντιλÜψεις πïυ εÝøαν ïι Îλληνες για την

111

ΑργυρÞ δεκÀδραøµï πïυ κÞπηκε σε α-νÀµνηση της νÝκης στïν ΥδÀσπη πïταµÞ.ΕικïνÝúεται ï ΑλÛêανδρïς Ûæιππïς ενñεπιτÝθεται στïν Πñρï πïυ εÝναι πÀνω σεελÛæαντα.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

19. Ã ΗρÞδïτïς απïδεικνàει την ελληνικÞτητα των âασιλÛων

της ΜακεδïνÝας

Ùτι εÝναι Îλληνες Þσïι κατÀγï-νται απÞ τïν ΠερδÝκκα, Þπως λÛνεκαι ïι Ýδιïι, τï êÛρω κι εγñ καλÀ, µÀ-λιστα θα τï απïδεÝêω και παρακÀτω.ΑλλÀ και ïι ïργανωτÛς των Ãλυ-µπιακñν αγñνων τï Üêεραν Þτι ÛτσιεÝναι. Ùταν ï ΑλÛêανδρïς θÛλησε ναπÀρει µÛρïς στïυς αγñνες και κατÛ-âηκε στην ÃλυµπÝα ειδικÀ γι’ αυτÞ,ïι Îλληνες αντÝπαλïÝ τïυ Ûκαναν Ûν-σταση λÛγïντας Þτι δεν µπïρïàσανν’ αγωνιστïàν âÀρâαρïι στïυς Ãλυ-µπιακïàς αγñνες, αλλÀ µÞνï Îλλη-νες. ΤÞτε ï ΑλÛêανδρïς απÛδειêε ÞτιεÝναι ΑργεÝïς την καταγωγÜ και κρÝ-θηκε Îλληνας. ΑγωνÝστηκε στï δρÞ-µï τïυ ενÞς σταδÝïυ και Àγγιêε τïτÛρµα ταυτÞøρïνα µε τïν πρñτï.Îτσι æαÝνεται Þτι Ûγιναν αυτÀ.

ΗρÞδïτïς, Ε, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

110

ντρï τïυ ενδιαæÛρïντïς τïν Àνθρωπï και πρï-σπÀθησε να ερµηνεàσει τα æαινÞµενα µε âÀση τηλïγικÜ (ïρθïλïγισµÞς). Στην αρøÜ ïι σïæιστÛςκαι ï ΣωκρÀτης και τïν 4ï αι. π.Ì. ï ΠλÀτων καιï ΑριστïτÛλης επιúητïàσαν µε τις æιλïσïæικÛςθεωρÜσεις τïυς πρακτικÛς εæαρµïγÛς πïυ θαâελτÝωναν τïν Àνθρωπï και τη úωÜ τïυ.

Η ιστïριïγραæÝα εκπρïσωπÜθηκε απÞ τïν Η-ρÞδïτï αλλÀ κυρÝως απÞ τï ΘïυκυδÝδη, ï ïπïÝïςµε τï Ûργï τïυ Ûθεσε τα θεµÛλια της επιστηµïνικÜςιστïρικÜς συγγραæÜς21. Πρïς αυτÜ την κατεàθυν-ση κινÜθηκε τïν 4ï αι. π.Ì. ï ιστïρικÞς ¥ενïæñν.

Η πïιητικÜ τÛøνη κυρÝως µε τï Ûργï τωντριñν τραγικñν (Αισøàλïυ, ΣïæïκλÜ, ΕυριπÝδη)εêελÝøθηκε σε θεατρικÞ λÞγï υψηλñν διανïηµÀ-των («µÝµησις πρÀêεως σπïυδαÝας και τελεÝας»),ενñ µε τις κωµωδÝες τïυ ΑριστïæÀνη σε κριτικÜτης καθηµερινÜς πïλιτικÜς úωÜς. Η τραγωδÝα καιη κωµωδÝα εÝναι πνευµατικÛς πρïσæïρÛς ικανÛςνα δικαιïλïγÜσïυν τις ïæειλÛς της σàγøρïνηςπïλιτισµÛνης ανθρωπÞτητας στï λÝκνï της δηµι-ïυργÝας τïυς, την ΑθÜνα της κλασικÜς επïøÜς.

Τï δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα και η ïργÀνωσητης δικαιïσàνης πρïς τï συµæÛρïν τïυ πïλÝτη,τïν 4ï αι. π.Ì., συνÛâαλαν ιδιαÝτερα στην καλ-

113

ΤïιøïγραæÝα απÞ τÀæï της ΠïσειδωνÝας. ΣκηνÜ συµπïσÝïυ. ΑντιπρïσωπευτικÞ Ûργï της ελ-ληνικÜς úωγραæικÜς των κλασικñν øρÞνων.(ΜïυσεÝï Paestum)

21. à ΘïυκυδÝδης εêηγεÝ τη µÛθïδï πïυ øρησιµïπïÝησε

για τη συγγραæÜ της «ΙστïρÝας» τïυ

Ãι αγïρεàσεις πïυ εκæωνÜθηκαναπÞ διÀæïρα πρÞσωπα εÝτε στις πα-ραµïνÛς τïυ πïλÛµïυ εÝτε κατÀ τηνδιÀρκειÀ τïυ, Üταν δàσκïλï να απï-δïθïàν µε ακρÝâεια, τÞσï εκεÝνες τιςïπïÝες Àκïυσα ï Ýδιïς Þσï κι εκεÝνεςπïυ Àλλïι εÝøαν ακïàσει και µïυ τιςανακïÝνωσαν. Γι’ αυτÞ και τις Ûγρα-ψα Ûøïντας υπÞψη τι Üταν æυσικÞ ναπïυν ïι ρÜτïρες πïυ να αρµÞúει κα-λàτερα στην περÝσταση και ακïλïυ-θñντας, Þσï τï δυνατÞν, την γενικÜÛννïια των Þσων πραγµατικÀ εÝπαν.Για τα γεγïνÞτα τïυ πïλÛµïυ δεν θÛ-λησα ν’ αρκεσθñ σε πληρïæïρÝεςτïυ πρñτïυ τυøÞντïς ïàτε στην πρï-σωπικÜ µïυ αντÝληψη και µÞνï, αλλÀÛκανα πρïσεκτικÜ Ûρευνα και για ταγεγïνÞτα στα ïπïÝα ܵïυν παρñνκαι για τα Þσα µïυ ανÀæεραν Àλλïι.Η εêακρÝâωση Üταν δàσκïλη, γιατÝÞσïι Üταν αυτÞπτες µÀρτυρες τωνγεγïνÞτων µïυ Ûδιναν ï καθÛνας τηδικÜ τïυ εκδïøÜ, ανÀλïγα µε τη συ-

εργασÝα, Þπως η περιæρïνητικÜ αντιµετñπιση της øειρωνακτικÜς εργασÝαςκαι η ενασøÞληση των ελευθÛρων πïλιτñν κυρÝως µε τα κïινÀ20¯ ï τρÞπïς της διασκÛδασÜς τïυς στα ιδιωτικÀ συµπÞσια Ü στις δηµÞσιες ε-

ïρτÛς και πανηγàρια, µε απïκïρàæωµα τις θεατρικÛς παραστÀσεις¯ ï κïινωνικÞς øαρακτÜρας των τελετñν πïυ πλαισÝωναν τη γÛννηση, τï γÀ-

µï και τï θÀνατï Üταν Þλα στïιøεÝα πïυ æανερñνïυν τï πïλιτιστικÞ επÝπεδïτης επïøÜς.

Μεταêà των ελληνικñν πÞλεων, η ΑθÜνα κατεÝøε τα πρωτεÝα της πïλιτι-στικÜς ανÀπτυêης. Η ευηµερÝα και η πïιÞτητα της úωÜς γÝνïνταν πÞλïς Ûλ-êης για τïυς πνευµατικïàς ανθρñπïυς και τïυς καλλιτÛøνες Àλλων πÞλεων.à 5ïς αι. π.Ì., ιδιαÝτερα για την ΑθÜνα, Ûøει ταυτιστεÝ µε τη δρÀση τïυ Περι-κλÜ, την ïικïδÞµηση σπïυδαÝων Ûργων στην ΑκρÞπïλη, την τÛλεση λαµπρñνπανηγàρεων και πνευµατικñν εκδηλñσεων, Þπως Üταν η γιïρτÜ των Πανα-θηναÝων, των ΕλευσινÝων ΜυστηρÝων και των θεατρικñν παραστÀσεων στις∆ιïνυσιακÛς γιïρτÛς.

Τïν 5ï και 4ï αι. π.Ì. η ανÀπτυêη των γραµµÀτων και των τεøνñν δηµι-ïàργησε Ûργα απαρÀµιλλα σε πνευµατικÜ και καλλιτεøνικÜ λαµπρÞτητα,πρÞτυπα για τïυς δηµιïυργïàς των µεταγενÛστερων επïøñν.

Η æιλïσïæικÜ σκÛψη απÞ τα µÛσα τïυ 5ïυ αι. π.Ì. τïπïθÛτησε στï κÛ-

112

ΕικïνïγρÀæηση επικïà πïιܵατïς τïυ ΠÛρσηπïιητÜ ΝιúαµÝ (17ïς αι.). Στη µικρïκραæÝα ει-κïνÝúεται στï θρÞνï ï ΑλÛêανδρïς. à θρàλïςτïυ υιïθετÜθηκε απÞ πïλλïàς λαïàς.(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

20. Η εργασÝα

ΕÝναι æανερÞ λïιπÞν απ’ αυτÀ Þ-τι στην πÞλη πïυ Ûøει την καλàτερηπïλιτειακÜ ïργÀνωση και Ûøει πïλÝ-τες πïλà δÝκαιïυς, Þøι µÞνï αναæïρι-κÀ µε τις αρøÛς τïυ πïλιτεàµατïς, ïιπïλÝτες αυτïÝ δεν επιτρÛπεται ναúïυν úωÜ øειρωνακτñν Ü εµπÞρων,γιατÝ µια úωÜ τÛτïια εÝναι ταπεινÜκαι ασυµâÝâαστη µε την αρετÜ, ïàτεεπιτρÛπεται να εÝναι γεωργïÝ ÞσïιπρÞκειται να γÝνïυν πïλÝτες – γιατÝøρειÀúεται ελεàθερïς øρÞνïς και γιατην απÞκτηση της αρετÜς και για τηνÀσκηση των πïλιτικñν καθηκÞντων.

ΑριστïτÛλης, ΠïλιτικÀ, 7,1328b-1329a.

λαια στην εÝσïδï τïυ Ιερïà ΒρÀøïυ, Ûργï τïυ αρøιτÛ-κτïνα ΜνησικλÜ, και ï ιδιÞρρυθµïς ιωνικÞς ναÞς τηςΠïλιÀδας ΑθηνÀς, τï γνωστÞ ΕρεøθεÝïν. ΠραγµατικÞκïµψïτÛøνηµα πïυ συνδυÀúεται αρµïνικÀ στη δυτικÜπλευρÀ της ΑκρÞπïλης µε τα Πρïπàλαια εÝναι ï µικρÞςιωνικÞς ναÞς της ΑπτÛρïυ ΝÝκης, Ûργï τïυ ΚαλλικρÀτη.Τï δεàτερï µισÞ τïυ αιñνα κατασκευÀστηκαν πïλλÀνÛα ïικïδïµÜµατα, τα περισσÞτερα στην ΑττικÜ, πïυ ε-πικυρñνïυν τï µεγαλεÝï της πÞλης-κρÀτïυς των Αθη-νñν ακÞµα και στη διÀρκεια τïυ Πελïπïννησιακïà πï-λÛµïυ. ÌαρακτηριστικÀ παραδεÝγµατα εÝναι ï ναÞς τïυΗæαÝστïυ, ï γνωστÞς ως ΘησεÝï, στην ΑθÜνα, ï ναÞςτïυ Πïσειδñνα στï Σïàνιï, τï ΩδεÝï τïυ ΠερικλÜ στηνΑθÜνα και τï ΤελεστÜριï στην ΕλευσÝνα, τï ïπïÝï ανïι-κïδïµÜθηκε µε µεγαλàτερες διαστÀσεις.

Η αρøιτεκτïνικÜ τïν 4ï αι. π.Ì., επηρεασµÛνη απÞτην κïινωνικïπïλιτικÜ κρÝση των πÞλεων-κρατñν, πρï-âÀλλει νÛες αισθητικÛς αντιλÜψεις. Η πλïàσια διακÞσµη-ση και η πρÞκληση εντàπωσης εÝναι στïιøεÝα πïυ εàκï-λα µπïρïàµε να διακρÝνïυµε στïυς ναïàς τïυ 4ïυ αι.π.Ì. ΠαρÀλληλα, γενικεàεται η κατασκευÜ νÛïυ τàπïυκτισµÀτων, Þπως εÝναι ïι θÞλïι (κυκλικÀ ïικïδïµÜµα-τα), τα θÛατρα, τα âïυλευτÜρια. ΕÝναι æανερÞ Þτι η κα-τασκευÜ ναϊκñν ïικïδïµηµÀτων υπïøωρεÝ αριθµητικÀσε σøÛση µε κατασκευÛς κïσµικïà øαρακτÜρα. Ãι αρøι-τÛκτïνες τñρα παραâιÀúïυν τïυς κανÞνες της αρµïνÝαςκαι τïυ µÛτρïυ, συνθÛτïυν περισσÞτερï ελεàθερα, συν-δυÀúïυν εàκïλα στïιøεÝα τïυ δωρικïà και ιωνικïà ρυθ-µïà, ενñ øρησιµïπïιïàν ευρàτατα Ûνα νÛï τàπï κιïνï-κρÀνïυ, τï κïρινθιακÞ. ΑντιπρïσωπευτικÀ µνηµεÝα τηςεπïøÜς εÝναι ï ναÞς της ΑλÛας ΑθηνÀς στην ΤεγÛα, ïναÞς τïυ ∆ιÞς στη ΝεµÛα, ï νÛïς ναÞς της ΑρτÛµιδïςστην Îæεσï, η ΘÞλïς και τï θÛατρï της Επιδαàρïυ, τïΜαυσωλεÝï της Αλικαρνασσïà, τï øïρηγικÞ µνηµεÝïτïυ ΛυσικρÀτïυς στην ΑθÜνα και πïλλÀ Àλλα.

â) ΠλαστικÜ. Η γλυπτικÜ τÛøνη των αρøαϊκñν øρÞ-νων εÝøε καθιερñσει συγκεκριµÛνïυς τàπïυς στη µïρæÜ,την Ûκæραση και την κÝνηση, τïυς γνωστïàς κïàρïυςκαι κÞρες. ΑπÞ τα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì. και στη διÀρκειατων πρñτων δεκαετιñν τïυ 5ïυ αι. π.Ì. ïι κïàρïι και ïικÞρες πρïïδευτικÀ ανανεñνïνται στην Ûκæραση καιστην κÝνησÜ τïυς. Τï «παιδÝ τïυ ΚριτÝïυ» σηµαδεàει τïτÛλïς µιας επïøÜς και την αρøÜ µιας Àλλης. Η νÛα πïλι-τικÜ και ïικïνïµικÜ κατÀσταση πïυ ακïλïàθησε τïυςπερσικïàς πïλÛµïυς αæÜνει τïν απÞηøÞ της µÛσα απÞτα Ûργα της µεγÀλης πλαστικÜς των τριÀντα επÞµενωνøρÞνων. Η κÝνηση, πïυ απïτυπñνει τη úωÜ, σε συνδυα-

115

à ναÞς της ΑπτÛρïυ ΝÝκης στην ΑκρÞπïλη των Αθηνñν,

ιωνικïà ρυθµïà (427-424 π.Ì.).

ΚïρινθιακÞ κιïνÞκρανï της θÞλïυ της Ε-πιδαàρïυ (360-320 π.Ì.). ΕÝναι æανερÜ ητÀση για πλïàσια διακÞσµηση των αρøι-τεκτïνικñν µελñν.(ΕπÝδαυρïς, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

λιÛργεια τïυ ρητïρικïà λÞγïυ κυρÝως µε τïυς µε-γÀλïυς ρÜτïρες ΛυσÝα, ΙσïκρÀτη και ∆ηµïσθÛνη.

à ïρθïλïγισµÞς της æιλïσïæικÜς σκÛψης συ-νετÛλεσε στην ανÀπτυêη της επιστܵης. Την επï-øÜ αυτÜ συστηµατïπïιÜθηκαν ïι γνñσεις για τηæàση και τïν Àνθρωπï. Ãι περισσÞτερïι æιλÞσï-æïι, απÞ την αρøαϊκÜ επïøÜ Ûως και τïν 4ï αι.π.Ì., Üταν και ειδικïÝ ερευνητÛς πïυ ασøïλÜθη-καν µε τα µαθηµατικÀ, την αστρïνïµÝα, τη æυσι-κÜ, τη âïτανικÜ και Àλλες επιστܵες. Στην α-στρïνïµÝα και τα µαθηµατικÀ διακρÝθηκε ï Α-θηναÝïς ΜÛτων, στη øωρïταêικÜ ïργÀνωση τωνπÞλεων µε πρïδιαγραµµÛνï σøÛδιï ï ΙππÞδαµïςαπÞ τη ΜÝλητï και στην ιατρικÜ ï ΙππïκρÀτης α-πÞ την Κω. Η πρÞïδïς πïυ Ûæερε ï ΙππïκρÀτηςστην ιατρικÜ ïæεÝλεται στη θεωρÝα τïυ Þτι Þλεςïι ασθÛνειες, ακÞµα και η «ιερÀ νÞσïς», δηλαδÜη επιληψÝα, Ûøïυν æυσικÀ αÝτια. Îτσι, αæετηρÝαπλÛïν των ιατρικñν ερευνñν γÝνεται η µελÛτη τïυανθρñπινïυ σñµατïς.

Τï υψηλÞ επÝπεδï Ûµπνευσης και δηµιïυρ-γÝας εÝøε τïν αντÝκτυπÞ τïυ σε Þλες τις µïρæÛςτης τÛøνης.

α) ΑρøιτεκτïνικÜ. Στις αρøÛς τïυ 5ïυ αι. π.Ì. η αρøι-τεκτïνικÜ âρÝσκεται κÀτω απÞ την επÝδραση των αισθη-τικñν αντιλÜψεων και των τεøνικñν γνñσεων της αρøαϊ-κÜς επïøÜς. Ãι πρωιµÞτερïι ναïÝ øαρακτηρÝúïνται απÞατÛλειες πïυ δÝνïυν âαρàτητα στα µνηµεÝα, Þπως συµ-âαÝνει µε τï ναÞ της ΑæαÝας ΑθηνÀς στην ΑÝγινα. Η εêÛ-λιêη Þµως Üδη απÞ τï πρñτï µισÞ τïυ 5ïυ αι. π.Ì. εÝναιæανερÜ. ΠïλλÀ απÞ τα ναϊκÀ ïικïδïµÜµατα συνδàασαντï δωρικÞ ρυθµÞ µε ιωνικÀ στïιøεÝα. ÌαρακτηριστικÀµνηµεÝα πïυ παρïυσιÀúïυν την εικÞνα της ανïδικÜς ε-êελικτικÜς πïρεÝας της αρøιτεκτïνικÜς εÝναι ï ναÞς τïυ∆ιÞς στην ÃλυµπÝα, ï ναÞς τïυ ΑπÞλλωνïς στη ΦιγÀ-λεια και τα ïικïδïµÜµατα της ΑκρÞπïλης των Αθηνñν.ΚïρωνÝδα Þλων απïτελεÝ ï Παρθενñνας. Η αρøιτεκτï-νικÜ αρτιÞτητα µε τïν εêαÝρετï γλυπτÞ διÀκïσµï ÛøïυνσυνδυαστεÝ σ’ αυτÞ τï Ûργï, τïυ ïπïÝïυ δηµιïυργïÝ εÝναιγνωστïÝ καλλιτÛøνες της επïøÜς, ïι αρøιτÛκτïνες ΙκτÝνïςκαι ΚαλλικρÀτης και ï γλàπτης ΦειδÝας. ΑνÀµεσα σταïικïδïµÜµατα της ΑκρÞπïλης πρωτïπïριακÀ στην αρ-øιτεκτïνικÜ τïυς κατασκευÜ εÝναι τα δωρικÀ Πρïπà-

114

µπÀθειÀ τïυ πρïς τïν Ûνα Ü τïν ÀλλïαντÝπαλï. Η Ûλλειψη τïυ µυθñδïυςαπÞ τη διÜγησÜ µïυ, Ýσως την κÀνειλιγÞτερï ευøÀριστη. ΑλλÀ θα εݵαι ι-κανïπïιηµÛνïς αν τï Ûργï µïυ κριθεÝωæÛλιµï απÞ Þσïυς θελÜσïυν να Û-øïυν ακριâÜ γνñση των γεγïνÞτωνπïυ συνÛâησαν και εκεÝνων πïυ θασυµâïàν στï µÛλλïν, τα ïπïÝα, απÞτην πλευρÀ της ανθρñπινης æàσης,θα εÝναι Þµïια Ü παραπλÜσια. Îγρα-ψα την ιστïρÝα µïυ για να µεÝνει αιñ-νιï κτܵα των ανθρñπων και Þøι σανÛργï επÝκαιρïυ διαγωνισµïà για ÛναπρÞσκαιρï ακρïατÜριï.

ΘïυκυδÝδης, Α, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ΤïπïγραæικÞ σøÛδιï τïυ πïλεïδïµικïà –ΙππïδÀµειïυ – συστܵατïς της ΜιλÜτïυ.à ΙππÞδαµïς τïν 5ï αι. π.Ì. Ûγινε εισηγη-τÜς ενÞς νÛïυ τρÞπïυ ïργÀνωσης και σøε-διασµïà των πÞλεων. Η πρñτη πÞλη πïυïργανñθηκε µε συγκεκριµÛνï σøÛδιï απÞπαρÀλληλïυς και κÀθετïυς δρÞµïυς εÝναιη ΜÝλητïς µετÀ την καταστρïæÜ της (494π.Ì.) απÞ τïυς ΠÛρσες. à σøεδιασµÞς τηςνÛας πÞλης απïδÝδεται στïν ΙππÞδαµï.

ÌαρακτηριστικÀ δεÝγµατα πïυ σñθηκαν µÛøρι τις ηµÛ-ρες µας εÝναι τα θωρÀκια* τïυ περιâÞλïυ της ΑπτÛρïυΝÝκης, Þπως και ανÀγλυæα ναñν και επιτàµâιων στηλñν.

Την ηρεµÝα και τη µεγαλïπρÛπεια πïυ παρïυσÝαúανïι εêιδανικευµÛνες µïρæÛς τïυ 5ïυ αι. π.Ì. τη διαδÛøτη-καν τïν επÞµενï αιñνα ïι Ûντïνες εκæρÀσεις στα πρÞ-σωπα των αγαλµÀτων. Τα πρïâλܵατα της επïøÜς αντι-κατïπτρÝúïυν πïλλÛς æïρÛς την αγωνÝα, την ανησυøÝααλλÀ και τï πÀθïς πÀνω στις πλαστικÛς µïρæÛς τïυ 4ïυαι. π.Ì. ΜεγÀλïι καλλιτÛøνες, Þπως ï ΠραêιτÛλης και ïΣκÞπας, øρησιµïπïιïàν τï µÀρµαρï για την κατασκευÜτων Ûργων τïυς, ενñ Àλλïι, Þπως ï Λàσιππïς, πλÀθïυναριστïυργܵατα µε τï øαλκÞ. à ΠραêιτÛλης κατασκευ-Àúει κυρÝως αγÀλµατα θεñν (ΕρµÜς της ÃλυµπÝας, Κνι-δÝα ΑæρïδÝτη, ΑπÞλλων ΣαυρïκτÞνïς κ.À.). à ΣκÞπαςεργÀúεται στην ανÀγλυæη διακÞσµηση αρøιτεκτïνικñνµνηµεÝων και εκæρÀúει µε τα πρÞσωπα των Ûργων τïυτïν ταραγµÛνï συναισθηµατικÞ τïυς κÞσµï. à Λàσιπ-πïς ασøïλεÝται µε την κατασκευÜ ανδριÀντων. Η τÛøνητïυ Üταν ιδιαÝτερα αρεστÜ στï Μ. ΑλÛêανδρï, τïυ ïπïÝ-ïυ τη µïρæÜ εÝøε απïτυπñσει σε πïλλÀ αγÀλµατα.

ΣηµαντικÀ Ûργα τïυ 4ïυ αι. π.Ì. πïυ σñθηκαν µÛøριτην επïøÜ µας, αλλÀ µας εÝναι Àγνωστïι ïι δηµιïυργïÝτïυς εÝναι ï Ûæηâïς των ΑντικυθÜρων, τï παιδÝ τïυ Μα-ραθñνα και πïλλÀ επιτàµâια ανÀγλυæα απÞ τïν Κερα-µεικÞ.

γ) ·ωγραæικÜ. Ãι πληρïæïρÝες πïυ Ûøïυµε για τηúωγραæικÜ τÛøνη εÝναι Ûµµεσες και πρïÛρøïνται κυρÝωςαπÞ τη γραπτÜ παρÀδïση και τις πληρïæïρÝες των αρ-

117

«Τï παιδÝ τïυ Μαραθñνα». ÌÀλκινï À-γαλµα πïυ ανασàρθηκε απÞ τïν κÞλπïτïυ Μαραθñνα. ΕικïνÝúει παιδÝ µε ευλà-γιστï κïρµÞ και øαριτωµÛνη κÝνηση. Ε-ντÀσσεται στη «σøïλÜ» των πραêιτελικñνÛργων (330 π.Ì.).(ΑθÜνα, Εθν. Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

ΤµÜµα της παρÀστασης τηςπïµπÜς των ΠαναθηναÝωναπÞ τη úωæÞρï* τïυ Παρ-θενñνα. Η úωæÞρïς εÝøε µÜ-κïς 160 µ. και περιελÀµâανε360 ανθρñπινες µïρæÛς καιµεγÀλï αριθµÞ µïρæñν úñ-ων (447-432 π.Ì.).

σµÞ µε την εσωτερικÜ δàναµη πïυ εκæρÀúïυν τα πρÞ-σωπα εÝναι τα âασικÀ στïιøεÝα πïυ αντιπρïσωπεàïυντα Ûργα τïυ «αυστηρïà ρυθµïà». ÌαρακτηριστικÀ δεÝγ-µατα εÝναι ï ΗνÝïøïς των ∆ελæñν, ï ∆Ýας Ü Πïσειδñναςτïυ ΑρτεµισÝïυ και τα γλυπτÀ τïυ ναïà τïυ ∆ιÞς στηνÃλυµπÝα.

ΑπÞ τα µÛσα τïυ αιñνα µεγÀλïι καλλιτÛøνες εργÀ-úïνται στην ΑθÜνα αλλÀ και σε Àλλες ελληνικÛς πÞλειςκαι διακïσµïàν µε τα γλυπτÀ τïυς τα µεγÀλα ιερÀ, Þπωςτην ΑκρÞπïλη των Αθηνñν, την ÃλυµπÝα, τïυς ∆ελ-æïàς, την ΕπÝδαυρï κ.À.

à ΦειδÝας και η «σøïλÜ» τïυ εργÀστηκαν στη δια-κÞσµηση τïυ Παρθενñνα. ΠρÞκειται για Ûργα για τα ï-πïÝα ï Πλïàταρøïς, συγγραæÛας τïυ 2ïυ αι. µ.Ì., ανα-æÛρει Þτι «η µïρæÜ τïυς εÝναι παντïτινÀ ανÛγγιøτη απÞτï øρÞνï, σαν να εÝøαν µÛσα τïυς πνïÜ αµÀραντη καιµÝα αγÛραστη ψυøÜ». ΕπιâλητικÀ αυτïτελÜ Ûργα τïυΦειδÝα Üταν τα øρυσελεæÀντινα αγÀλµατα τïυ ∆ιÞςστην ÃλυµπÝα και της ΑθηνÀς στïν Παρθενñνα, καθñςκαι τï µεγÀλï øÀλκινï Àγαλµα της ΑθηνÀς ΠρïµÀøïυστην ΑκρÞπïλη της ΑθÜνας.

à Μàρων διακρÝθηκε ως øαλκïπλÀστης. Σ’ αυτÞν α-πïδÝδïνται ï «∆ισκïâÞλïς» και τï σàµπλεγµα της Αθη-νÀς και τïυ Μαρσàα, γνωστÀ σε µας απÞ αντÝγραæα τωνρωµαϊκñν øρÞνων. ΑπÞ µεταγενÛστερα αντÝγραæα τωνρωµαϊκñν øρÞνων γνωστÀ εÝναι και τα Ûργα τïυ Πïλà-κλειτïυ. ×ταν ανδριαντïπïιÞς, κυρÝως αθλητñν. ∆ηµïæι-λÜ Ûργα τïυ Üταν ï «∆ïρυæÞρïς» και ï «∆ιαδïàµενïς».

Στη διÀρκεια τïυ Πελïπïννησιακïà πïλÛµïυ εργÀ-στηκαν ïι µαθητÛς τïυ ΦειδÝα, Þπως ï ΑλκαµÛνης και ïΑγïρÀκριτïς, ïι ïπïÝïι ïδÜγησαν την πλαστικÜ σε νÛ-ïυς εκæραστικïàς τρÞπïυς µε τïν «πλïàσιï ρυθµÞ».Îτσι ïνïµÀστηκε η καλλιτεøνικÜ Ûκæραση πïυ απÛδιδεµïρæÛς καλυµµÛνες µε ιµÀτιï τï ïπïÝï αæÜνει να δια-γρÀæεται τï σñµα, παρÀ την πλïàσια πτυøïλïγÝα τïυ.

116

Τï επÀνω µÛρïς αγÀλµατïς τïυ θεïà ΑπÞλλωνα. ΑπïτελεÝτην κεντρικÜ µïρæÜ της σàνθεσης τïυ δυτικïà αετñµατïςτïυ ναïà τïυ ∆ιÞς της ÃλυµπÝας, πïυ Ûøει ως θÛµα την Κε-νταυρïµαøÝα. ΑντιπρïσωπευτικÞ Ûργï τïυ «αυστηρïà»ρυθµïà.(ÃλυµπÝα, Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

ΑθηνÀ τïυ ΒαρâακεÝïυ. ΑντÝγραæï των ρωµαϊκñν øρÞνωντïυ øρυσελεæÀντινïυ αγÀλµατïς της θεÀς, Ûργïυ τïυ Φει-δÝα.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

æÛς τïυς µε τïυς λαïàςτης ∆àσης – Ετρïà-σκïυς, Σικελïàς, ΚÛλ-τες, Øâηρες, Καρøη-δÞνιïυς και Àλλïυς –Ûδωσαν αλλÀ και υι-ïθÛτησαν πïλιτιστι-κÀ στïιøεÝα.

Ενñ τï µεγÀλïπρÞâληµα για τïυςÎλληνες στην κυρÝως Ελ-λÀδα, τα παρÀλια της Μ. Α-σÝας και την Κàπρï Üταν η περσικÜ επεκτατικÞ-τητα, για τïυς Îλληνες της ∆àσης Üταν η εêÀ-πλωση των ΚαρøηδïνÝων και η διεÝσδυσÜ τïυςστη ΣικελÝα. ΜετÀ τï τÛλïς των περσικñν πïλÛ-µων και την αντιµετñπιση των ΚαρøηδïνÝωνστην ΙµÛρα της ΣικελÝας (480 π.Ì.), ïι σøÛσεις µε-ταêà των δàï λαñν περνïàν σε περÝïδï àæεσης.ΑπÞ τα τÛλη τïυ 5ïυ αι. π.Ì. Þµως η επεκτατικÞ-τητα των ΚαρøηδïνÝων Ûναντι των ελληνικñνπÞλεων ανανεñνεται. Στη διÀρκεια τïυ 4ïυ αι.π.Ì., η διεÝσδυσÜ τïυς αναøαιτÝστηκε αρκετÛςæïρÛς. Η κακïδαιµïνÝα των ερÝδων και εµæà-λιων συγκρïàσεων, ωστÞσï, πïυ κατÛτρυøε τιςελληνικÛς πÞλεις της κυρÝως ΕλλÀδας και εÝøεεπιτρÛψει στην περσικÜ πïλιτικÜ να επηρεÀúειτις σøÛσεις τïυς, Üταν η Ýδια πÀλι αιτÝα για τις ε-πεµâÀσεις των ΚαρøηδïνÝων στις ελληνικÛς πÞ-λεις της ΣικελÝας. (âλ. παρακÀτω σ. 154 κ.εê.)

Στην ΑνατïλικÜ ΜεσÞγειï âασικÞ πρïπàργιïτïυ ελληνισµïà Üταν η Κàπρïς. Η γεωγραæικÜτης θÛση και τα πλïàσια κïιτÀσµατα σε øαλκÞ Ü-ταν παρÀγïντες πïυ πρïσεÝλκυαν τα âλÛµµατατων Περσñν και των υπïτελñν τïυς ΦïινÝκων.

Η Κàπρïς, Þπως εÝναι γνωστÞ, κατïικÜθηκε α-πÞ τïυς Îλληνες τη µυκηναϊκÜ επïøÜ. Στις ανατï-λικÛς της ακτÛς Þµως υπÜρøαν και αρκετÛς æïινι-κικÛς εγκαταστÀσεις. Η γειτνÝαση µε τις ασιατικÛςακτÛς διευκÞλυνε την επÛµâαση των Περσñν ÜδηαπÞ την αρøαϊκÜ επïøÜ. ΜετÀ τï τÛλïς των περσι-κñν πïλÛµων τï µεγαλàτερï µÛρïς των πÞλεων

119

∆εκÀδραøµï των Συρακïυσñν,γνωστÞ και ως ∆ηµαρÛτειï – απÞτη ∆ηµαρÛτη, σàúυγï τïυ ΓÛλω-νïς. ΚυκλïæÞρησε µετÀ τη µÀøηστην ΙµÛρα.(ΒερïλÝνï, Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

22. à ΕυαγÞρας: Η συµâïλÜ τïυ στην ανÀπτυêη της ΣαλαµÝνας

της Κàπρïυ

ΓενικÀ δεν παρÛλειπε τÝπïτα απ’Þσα αρµÞúει να Ûøïυν ïι âασιλεÝς,αλλÀ απÞ κÀθε πïλÝτευµα διÀλεγε τακαλàτερα στïιøεÝα: ×ταν δηµïκρατι-κÞς σ’ Þ,τι αæïρÀ την εêυπηρÛτησητïυ λαïà, αριστïκρατικÞς Þµως στηνεκλïγÜ των αρÝστων ως κρατικñνïργÀνων¯ Üταν καλÞς στρατηγÞς γιατη σàνεση πïυ επιδεÝκνυε στïυς κιν-δàνïυς, εêïυσιαστικÞς Þµως γιατÝ υ-περεÝøε σε Þλα.

Και Þτι ï ΕυαγÞρας εÝøε αυτÀ ταπρïτερܵατα και ακÞµη περισσÞτε-ρα απ’ αυτÀ, τïàτï µπïρεÝ κανεÝς νατï καταλÀâει εàκïλα απÞ τις πρÀêειςτïυ. ΓιατÝ αæïà παρÛλαâε την πÞλη(ΣαλαµÝνα) εκâαρâαρωµÛνη εêαιτÝαςτης κυριαρøÝας σ’ αυτÜν των ΦïινÝ-κων, øωρÝς να δÛøεται τïυς Îλληνες,ïàτε να γνωρÝúει τις τÛøνες, ïàτενα Ûøει εµπïρικÛς σøÛσεις αναπτàêει,ïàτε να Ûøει λιµÀνια, Þλα αυτÀ διÞρ-θωσε και επιπλÛïν εδÀæη περισσÞτε-ρα απÛκτησε εκτÞς εκεÝνων πïυ εÝøε.ΦρÞντισε να τειøιστεÝ η πÞλη µε συ-µπληρωµατικÀ τεÝøη και τριÜρειςναυπÜγησε και µε Àλλα Ûργα την λÀ-µπρυνε τÞσï, ñστε να µην εÝναι κα-τñτερη απÞ καµÝα Àλλη ελληνικÜ πÞ-λη, και την ενÝσøυσε µε τÞση µεγÀληδàναµη ñστε πïλλïÝ απ’ εκεÝνïυςπïυ την καταæρïνïàσαν πρïηγïυµÛ-νως, τñρα να την æïâïàνται.

ΙσïκρÀτης, ΕυαγÞρας, 46-48.

øαÝων συγγραæÛων. ΜεγÀλïι úωγρÀæïι τïυ 5ïυ αι. π.Ì. Üταν ï Πïλàγνωτïς, ï ΜÝκων, ï·εàêις κ.À. ΑµεσÞτερη αντÝληψη για τη úωγραæικÜ της επïøÜς µπïρïàµε να Ûøïυµε µÛσωτης αγγειïγραæÝας. Ãι αγγειïγραæικÛς παραστÀσεις τïυ ερυθρÞµïρæïυ ρυθµïà και κυ-ρÝως των λευκñν ληκàθων* µας δÝνïυν την εικÞνα της εêÛλιêης της úωγραæικÜς.

ΜεγÀλïι úωγρÀæïι τïυ 4ïυ αι. π.Ì. Üταν ï ΠÀµæυλïς (Σικυñνα), ï ΑπελλÜς (ΙωνÝα)και ï ΠρωτïγÛνης (ΚαρÝα). à ΑπελλÜς Üταν ï ευνïïàµενïς úωγρÀæïς τïυ Μ. ΑλεêÀν-δρïυ. ͵εση αντÝληψη της úωγραæικÜς τïυ 4ïυ αι. π.Ì. µας δÝνïυν ïι λÝγες παραστÀσειςπïυ Ûøïυν σωθεÝ κυρÝως σε µακεδïνικïàς τÀæïυς. ΑντιπρïσωπευτικÀ δεÝγµατα εÝναι ïιτïιøïγραæÝες των âασιλικñν τÀæων της ΒεργÝνας.

à ΕλληνισµÞς στη ∆υτικÜ και ΑνατïλικÜ ΜεσÞγειï. Την επïøÜ τïυ µεγÀ-λïυ απïικιστικïà ρεàµατïς (8ïς-6ïς αι. π.Ì.) ïι Îλληνες Ýδρυσαν πïλλÛς νÛ-ες πÞλεις στη ∆àση, στη ΝÞτια ΙταλÝα, τη ΣικελÝα, την ΚυρηναϊκÜ, τις νÞτιεςακτÛς της ΓαλλÝας αλλÀ και στις ακτÛς της ΙâηρικÜς øερσïνÜσïυ. Ãι σøÛσειςτïυς µε τïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς τις περισσÞτερες æïρÛς Üταν ειρηνικÛς. ΗεγκατÀσταση και η διεÝσδυσÜ τïυς δε συνÀντησε ιδιαÝτερες αντιδρÀσεις¯ α-ντÝθετα, αναπτàøθηκαν εµπïρικÛς και πïλιτιστικÛς επαæÛς µε τïυς γηγενεÝς.ΩστÞσï, υπÀρøïυν και περιπτñσεις πïυ ïι επαæÛς αυτÛς συνδυÀúïνταν µε Û-νταση, Þπως æανερñνει η παρïυσÝα στρατιωτικñν æυλακÝων και η εêαæÀνι-ση στïιøεÝων Àλλων λαñν. ΕÝναι πρïæανÛς Þτι ïι Îλληνες Àπïικïι στις επα-

118

«ΕρÛøθειïν». ΙωνικÞς ναÞς µε ιδιÞρρυθµï σøܵα και περÝτεøνη διακÞσµηση. ΕÝναι ι-διαÝτερα γνωστÞς απÞ τις ΚαρυÀτιδες, τα αγÀλµατα δηλαδÜ των γυναικεÝων µïρ-æñν πïυ λειτïυργïàν σαν κÝïνες στηρÝúïντας τη στÛγη της νÞτιας πρïεêïøÜς τïυ ïι-κïδïµÜµατïς. Η κατασκευÜ τïυ ïλïκληρñθηκε πρïς τï τÛλïς τïυ Πελïπïννησια-κïà πïλÛµïυ (405 π.Ì.).

121

3. Πïιï εÝναι τï νÞηµα πïυ απηøεÝ η παραâïλÜ τïυ ΗσÝïδïυ στï παρÀθεµα 8 σεÞ,τι αæïρÀ την κïινωνικÜ κατÀσταση της επïøÜς τïυ (7ïς αι. π.Ì.);

4. Να εêηγÜσετε σε τι διαæÛρει η εêÀπλωση των ΕλλÜνων τïυ πρñτïυ απïικισµïàαπÞ εκεÝνη τïυ δεàτερïυ.

5. Πïιες εÝναι ïι πληρïæïρÝες πïυ παρÛøει τï παρÀθεµα 9 σøετικÀ µε την Ýδρυσητων απïικιñν και τις σøÛσεις των απïÝκων µε τïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς;

6. Πïιïι λÞγïι συνÛâαλαν στην κρÝση της αριστïκρατικÜς κïινωνÝας;7. Να εêηγÜσετε γιατÝ η æÀλαγγα των ïπλιτñν ευνÞησε την ανÀπτυêη της ιδÛας της

ισÞτητας.8. Να εντïπÝσετε στην εικÞνα των αρøιτεκτïνικñν ρυθµñν της σ. 95 τις διαæïρÛς

µεταêà τïυ δωρικïà και ιωνικïà ρυθµïà.9. Σε πïια συµπερÀσµατα καταλÜγετε σε Þ,τι αæïρÀ την απÞδïση της ανθρñπινης

µïρæÜς, γυναικεÝας και ανδρικÜς, κατÀ τïυς αρøαϊκïàς øρÞνïυς απÞ την παρα-τÜρηση των εικÞνων της κÞρης και τïυ κïàρïυ στη σ. 95;

10. Αæïà διαâÀσετε µε πρïσïøÜ τï παρÀθεµα 11 να απαντÜσετε στις ερωτÜσεις:α) Πïια Àπïψη πρïâÀλλει ï ρÜτïρας Λυκïàργïς στïυς ΑθηναÝïυς δικαστÛς

σøετικÀ µε την πρïÛλευση τïυ Þρκïυ;â) ΑπÞ πïà διαæαÝνεται ï «εθνικÞς» øαρακτÜρας της µÀøης των Πλαταιñν;

ΚλασικÜ επïøÜ

1. Σàµæωνα µε τις πληρïæïρÝες τïυ παραθÛµατïς 14 πïια µÛτρα τïυ ΠερικλÜ συ-νÛâαλαν στïν εκδηµïκρατισµÞ τïυ αθηναϊκïà πïλιτεàµατïς;

2. Να σøïλιÀσετε την πληρïæïρÝα τïυ ΘïυκυδÝδη (παρÀθεµα 15) Þτι «η πραγµατι-κÜ âÛâαια, αλλÀ ανïµïλÞγητη αιτÝα Üταν ... Þτι η µεγÀλη ανÀπτυêη της ΑθÜναςæÞâισε τïυς ΛακεδαιµïνÝïυς και τïυς ανÀγκασε να πïλεµÜσïυν». Θα µπïρïà-σαν να εÝøαν αντιδρÀσει διαæïρετικÀ ïι ΛακεδαιµÞνιïι;

3. Στï παρÀθεµα 16 ï ¥ενïæñν αναæÛρεται στη συνεργασÝα των ΑθηναÝων µε τïυςΠÛρσες για την αντιµετñπιση των ΛακεδαιµïνÝων. Πñς κρÝνετε αυτÜ τη συνερ-γασÝα;

4. à ρÜτïρας ΙσïκρÀτης αναæερÞµενïς στην ΑνταλκÝδειï ειρÜνη τη øαρακτηρÝúειαισøρÜ και αêιïκατÀκριτη. Πïιïι λÞγïι δικαιïλïγïàν αυτÜ την κρÝση;

5. Πïια Üταν τα αÝτια της επεκτατικÜς πïλιτικÜς τïυ ΦιλÝππïυ Β;6. Να πρïσÛêετε τïυς κàριïυς Þρïυς των απïæÀσεων τïυ συνεδρÝïυ της ΚïρÝνθïυ

(337 και 336 π.Ì.) και να εêηγÜσετε πïια Üταν η πïλιτικÜ και κïινωνικÜ κατÀ-σταση πïυ επιδÝωêαν να επιâÀλïυν ïι ΜακεδÞνες στις ελληνικÛς πÞλεις.

7. Να αêιïλïγÜσετε τï Ûργï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ, αæïà λÀâετε υπÞψη σας τï øρïνι-κÞ διÀστηµα στï ïπïÝï επιøειρÜθηκε. Σε πïιïν τïµÛα, κατÀ τη γνñµη σας, επι-τεàøθηκε τï σηµαντικÞτερï Ûργï;

8. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 21, στï ïπïÝï ïΘïυκυδÝδης εêηγεÝ τïν τρÞπï εργασÝας αλλÀ και τï ρÞλï τïυ ιστïρικïà;

τïυ νησιïà απελευθερñθηκε απÞ συµµαøικÛς ελληνικÛςδυνÀµεις. Την επïøÜ της αθηναϊκÜς κυριαρøÝας στï Αι-γαÝï, ï ΑθηναÝïς στρατηγÞς και πïλιτικÞς Κݵων πÛθα-νε στï ΚÝτιï της Κàπρïυ (450 π.Ì.), στην πρïσπÀθειÀτïυ να αναøαιτÝσει την επικρÀτηση των Περσñν στï

νησÝ. Στη συνÛøεια, ïι ΠÛρσες ανακατÛλαâαν τη µεγαλÞ-νησï εκτÞς απÞ την πÞλη της ΣαλαµÝνας, η ïπïÝα πÛρασε

στην κυριαρøÝα των ΦïινÝκων. Την περÝïδï αυτÜ ï ελληνι-κÞς πληθυσµÞς της Κàπρïυ υπÛæερε, µε απïτÛλεσµα πïλλïÝ

να εγκαταλεÝψïυν τις πÞλεις τïυς. Την κατÀσταση αυτÜ ανÛτρεψεï ΕυαγÞρας, η σηµαντικÞτερη πρïσωπικÞτητα τïυ κυπριακïà Ελληνι-

σµïà της αρøαιÞτητας. Îγινε âασιλιÀς της ΣαλαµÝνας, αæïà απïµÀκρυνε τïυςΦïÝνικες (411 π.Ì.)22. Η υπïγραæÜ της ΑνταλκιδεÝïυ ειρÜνης (386 π.Ì.), ω-στÞσï, Üταν Ûνα πλÜγµα για την Κàπρï, αæïà µε τη συγκατÀθεση των ΕλλÜ-

νων τï νησÝ παραδινÞταν στïυς ΠÛρσες. à ΕυαγÞρας πρïσπÀθησε να αντι-σταθεÝ αλλÀ τελικÀ νικÜθηκε (385 π.Ì.). ΑπïδÛøθηκε τïυς Þρïυς των Περσñνκαι Ûγινε æÞρïυ υπïτελÜς. Η τàøη τïυ ελληνισµïà της Κàπρïυ δε διαæïρïπïι-Üθηκε µÛøρι την απελευθÛρωσÜ τïυ απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï (332 π.Ì.).

120

ΣτατÜρας* τïυ ΕυαγÞρα Α της ΣαλαµÝνας της Κàπρïυ. ΑπÞ τα µυ-κηναϊκÀ øρÞνια και µÛøρι τα ελληνιστικÀ η Κàπρïς Üταν øωρισµÛνησε αυτÞνïµα âασÝλεια τα ïπïÝα Ûκïâαν δικÀ τïυς νïµÝσµατα.

õηρικÜ επïøÜ

1. Πñς αντιλαµâÀνεστε την Àπïψη Þτι η µετανÀστευση των ∆ωριÛων δεν εÝøε«πρïσæυγικÞ» øαρακτÜρα; Πïιες µεταναστεàσεις ελληνικñν æàλων εÝøαν «πρï-σæυγικÞ» øαρακτÜρα; Να δικαιïλïγÜσετε την ÀπïψÜ σας.

2. Να εêηγÜσετε τη σηµασÝα τïυ ïµηρικïà «ïÝκïυ», αæïà λÀâετε υπÞψη σας τï πα-ρÀθεµα 3.

3. Η µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 4 σε συνδυασµÞ µε Þ,τι γνωρÝσατε για την πïλιτικÜïργÀνωση των ïµηρικñν øρÞνων σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ;

4. Αæïà λÀâετε υπÞψη σας την ïικïνïµικÜ κατÀσταση των ïµηρικñν øρÞνων, ναεêηγÜσετε σε πïιας κïινωνικÜς ïµÀδας ανθρñπïυς πρÛπει να ανÜκαν ï µεγÀλïςκρατÜρας και ï øÀλκινïς τρÝπïδας των εικÞνων της σ. 82-83.

ΑρøαϊκÜ επïøÜ

1. Να δικαιïλïγÜσετε την Àπïψη πïυ υπïστηρÝúει Þτι ïι πρñτες πÞλεις-κρÀτη πρÛ-πει να σøηµατÝστηκαν στα παρÀλια της Μ. ΑσÝας.

2. Να εêηγÜσετε γιατÝ η δηµιïυργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜτης κληρïνïµικÜς âασιλεÝας.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚÃΙ ÌΡÃΝÃΙ

123

ΤµÜµα της úωæÞρïυ τïυ âωµïà τïυ ∆ιÞς στην ΠÛργαµï.ΕÝøε ως θÛµα τη ΓιγαντïµαøÝα (πρñτï µισÞ 2ïυ αι. π.Ì.).

(ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï ΒερïλÝνïυ)

122

9. Αæïà παρατηρÜσετε µε πρïσïøÜ τις εικÞνες τïυ âιâλÝïυ πïυ παρïυσιÀúïυν γλυ-πτÀ Ûργα των αρøαϊκñν και των κλασικñν øρÞνων, να διατυπñσετε τις απÞψειςσας ως πρïς την εêελικτικÜ πïρεÝα της γλυπτικÜς (âλ. σ. 95, 104, 116, 117).

ανατïλÝúïυσα æÀση/περÝïδïς: η øρïνικÜ πε-ρÝïδïς της ελληνικÜς αρøαιÞτητας (7ïς αι.π.Ì. και αρøÛς τïυ 6ïυ αι. π.Ì.) κατÀ τηνïπïÝα øρησιµïπïιÜθηκαν στη διακÞσµησητων Ûργων της πλαστικÜς και της κεραµι-κÜς στïιøεÝα πρïερøÞµενα απÞ την Ανα-τïλÜ, Þπως λÛïντες, πÀνθηρες, æανταστι-κÀ úñα – σæÝγγες, γρàπες – ρÞδακες, Àνθηλωτïà κ.À.

εταÝρïς, -ïι: ï æÝλïς, ï σàντρïæïς. Îτσι ïνï-µÀúïνταν ïι ευγενεÝς στην αρøαÝα Μακε-δïνÝα.

Üλεκτρï: ïρυκτÞ, æυσικÞ κρÀµα øρυσïà καιαργàρïυ.

θηρευτικÞ - συλλεκτικÞ στÀδιï ïργÀνωσης:µεγÀλη øρïνικÜ περÝïδïς της εêÛλιêης τïυανθρñπïυ στη διÀρκεια της ïπïÝας ïπρωτÞγïνïς Àνθρωπïς επιâÝωσε απÞ τïκυνÜγι αγρÝων úñων και τη συλλïγÜ καρ-πñν.

λÜκυθïς: αγγεÝï στï ïπïÝï τïπïθετïàσαν α-ρωµατικÀ Ûλαια Ü πρïσæïρÛς για τïυς νε-κρïàς.

ïψιανÞς: µαàρï ηæαιστειïγενÛς πÛτρωµα πïυÛøει την ιδιÞτητα να απïλεπÝúεται σε τµÜ-µατα ιδαÝτερα κïæτερÀ. ÌρησιµïπïιÜθηκεστïυς πρïϊστïρικïàς øρÞνïυς για την κα-τασκευÜ λεπÝδων, µαøαιριñν και Àλλωναιøµηρñν εργαλεÝων.

πεúÛταιρïς, -ïι: πεúÞς+εταÝρïς. Îτσι ïνïµÀ-úïνται ïι στρατιñτες πïυ επÀνδρωναν τηµακεδïνικÜ æÀλαγγα.

πελταστÜς: στρατιñτης ελαæρÀ ïπλισµÛνïς µεπÛλτη και ακÞντιï. Η πÛλτη Üταν ασπÝδαµικρñν διαστÀσεων σε σøÜµα µισïæÛγγα-

ρïυ, κατασκευασµÛνη συνÜθως απÞ κλω-νÀρια ιτιÀς µε δερµÀτινη επικÀλυψη.

πïλυδαÝδαλïς: αυτÞς πïυ Ûøει πïλàπλïκïσøÛδιï, τη µïρæÜ λαâàρινθïυ.

πρïαστικÜ ïργÀνωση: ïργÀνωση ïικισµïàπïυ παρïυσιÀúει øαρακτηριστικÀ πρñι-µης αστικïπïÝησης, δηλαδÜ στïιøεÝα σøε-τικÀ µε την ïικïνïµικÜ, την κïινωνικÜ ïρ-γÀνωση και τïν πïλεïδïµικÞ σøεδιασµÞτïυ σε αρøικÞ στÀδιï (âλ. και αστικÞς).

στατÜρας: νïµισµατικÜ µïνÀδα διαæïρετικÜςαêÝας απÞ πÞλη σε πÞλη¯ µïνÀδα âÀρïυς.

ταυρïκαθÀψια: αγñνισµα τελετïυργικïà øα-ρακτÜρα, κατÀ τï ïπïÝï ï αθλητÜς Ûπιανετα κÛρατα τïυ επιτιθÛµενïυ ταàρïυ και µεδυνατÞ Àλµα πηδïàσε πÀνω απÞ τη ρÀøητïυ úñïυ, καταλÜγïντας στï Ûδαæïς πÝσωαπÞ τïν ταàρï.

æυλετικÞ κρÀτïς: τï κρÀτïς τï ïπïÝï συγκρï-τïàν Àνθρωπïι πïυ ανÜκïυν στï Ýδιï æà-λï. Την επïøÜ των µετακινÜσεων των ελ-ληνικñν æàλων (11ïς-9ïς αι. π.Ì.) δια-µïρæñθηκαν æυλετικÀ κρÀτη, των ïπïÝωνη συγκρÞτηση ïæεÝλεται στην κïινÜ κατα-γωγÜ και στïυς συγγενικïàς δεσµïàς τωνµελñν τïυς.

øαλκïà επïøÜ/øαλκïκρατÝα: µεγÀλη øρïνικÜπερÝïδïς στη διÀρκεια της ïπïÝας κàριï υ-λικÞ øρÜσης Üταν ï øαλκÞς¯ για τη µελÛτητης Ûøει πρïταθεÝ η ακÞλïυθη τριµερÜς δι-αÝρεση για τïν αιγαιακÞ øñρï: πρñιµη(3000/2800-2000/1900), µÛση (2000/1900-1600 π.Ì.) και àστερη επïøÜ τïυ øαλκïà(1600-1100 π.Ì.).

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

ρÜτïρες ΥπερεÝδη και ∆ηµïσθÛνη, µετÀ τις συ-γκρïàσεις πïυ Ûγιναν στην περιïøÜ της ΛαµÝας(ΛαµιακÞς πÞλεµïς, 322 π.Ì.) και στη ΘεσσαλÝαδιαλàθηκε. Η επικρÀτηση των ΜακεδÞνων εÝøετις ακÞλïυθες συνÛπειες: Ãι ΑθηναÝïι υπïøρεñθηκαν να αντικαταστÜ-

σïυν τï δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα µε ïλιγαρøικÞ,να πληρñσïυν øρηµατικÜ απïúηµÝωση και να δε-øτïàν µακεδïνικÜ æρïυρÀ στη ΜïυνιøÝα, Ûνα α-πÞ τα λιµÀνια τïυ ΠειραιÀ. à ΥπερεÝδης δïλïæïνÜθηκε και ï ∆ηµïσθÛ-

νης αυτïκτÞνησε, πρïκειµÛνïυ να απïæàγει τηνατݵωση. ΠÞλεις της ΠελïπïννÜσïυ υπïøρεñθηκαν να

δεøτïàν µακεδïνικÛς æρïυρÛς.Ãι ΜακεδÞνες στρατηγïÝ δεν πρÞλαâαν να

πρïøωρÜσïυν σε τιµωρÝα των Αιτωλñν, γιατÝ Û-πρεπε να επιστρÛψïυν Ûγκαιρα στην ΑσÝα, ÞπïυεÝøαν αρøÝσει ïι διαµÀøες των διαδÞøων.

Στις ανατïλικÛς επαρøÝες της αυτïκρατïρÝας,Þπïυ η µακεδïνικÜ εêïυσÝα Üταν øαλαρÜ, εκδη-λñθηκαν εêεγÛρσεις γηγενñν πληθυσµñν αλλÀκαι ΕλλÜνων πïυ εÝøαν εγκατασταθεÝ στη Βα-

125

ΑνδριÀντας τïυ ρÜτïρα ∆ηµïσθÛνη.ΑντÝγραæï των ρωµαϊκñν øρÞνωνπïυ απïδÝδει τï πρωτÞτυπï Ûργïτων αρøñν τïυ 3ïυ αι. π.Ì.(Ρñµη, ΜïυσεÝï Βατικανïà)

ΤµÜµα απÞ την ανÀγλυæη διακÞσµησητης λεγÞµενης σαρκïæÀγïυ τïυ Μ. Αλε-êÀνδρïυ (τÛλη τïυ 4ïυ αι. π.Ì.). ΕικïνÝ-úεται Ûæιππïς νÛïς πïυ Ûøει ταυτιστεÝ µετï ∆ηµÜτριï ΠïλιïρκητÜ, γιï τïυ ΑντÝ-γïνïυ. ×ταν ï σηµαντικÞτερïς απÞ τïυςΕπιγÞνïυς – Ûτσι ïνïµÀστηκαν ïι γιïιτων διαδÞøων τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ –, µεευστρïæÝα πνευµατικÜ και στρατιωτικÛςικανÞτητες. ΚατÞρθωσε να ανÛâει στïθρÞνï της ΜακεδïνÝας (294-287 π.Ì.).(Κωνσταντινïàπïλη, ΑρøαιïλïγικÞΜïυσεÝï)

1.1 Η διÀσπαση τïυ κρÀτïυς τïυ Μ. Αλε-êÀνδρïυ

ΑµÛσως µετÀ τï θÀνατï τïυ ΑλεêÀνδρïυπρïÛκυψε Ûντïνï τï πρÞâληµα της διαδïøÜς, α-æïà δεν υπÜρøε νÞµιµïς και ικανÞς διÀδïøïς.Πρïς στιγµÜ τï πρÞâληµα αντιµετωπÝστηκε µετην αναγνñριση της συµâασιλεÝας στïν ετερïθα-λÜ αδελæÞ τïυ, τï ΦÝλιππï ΑρριδαÝï (ΦÝλιππïςΓ), ανÝκανï να κυâερνÜσει, και στïν αναµενÞµε-νï γιï τïυ απÞ τη ΡωêÀνη (ΑλÛêανδρïς ∆). Ω-στÞσï, και ïι δàï δεν εÝøαν τις πρïϋπïθÛσεις ναδιεκδικÜσïυν δυναµικÀ την εêïυσÝα και να δια-τηρηθïàν στï θρÞνï. ΑµÛσως εκδηλñθηκαν δια-σπαστικÛς τÀσεις στην αυτïκρατïρÝα πïυ πÜραντη µïρæÜ εêεγÛρσεων, απελευθερωτικñν πïλÛ-µων και συγκρïàσεων για τη διαδïøÜ.

ΕêεγÛρσεις και απελευθερωτικïÝ αγñνες. ÃιΑθηναÝïι µαúÝ µε τïυς Αιτωλïàς Üταν απÞ τïυςπρñτïυς πïυ κινÜθηκαν εναντÝïν των ΜακεδÞ-νων, Þταν πληρïæïρÜθηκαν τï θÀνατï τïυ Αλε-êÀνδρïυ1. Τï αντιµακεδïνικÞ µÛτωπï Þµως, πïυεÝøε ïυσιαστικÀ υπïκινηθεÝ απÞ τïυς ΑθηναÝïυς

124

1. à ελληνιστικÞς κÞσµïς

Η επïøÜ πïυ αρøÝúει απÞ τï θÀνατï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ (323 π.Ì.) και τελειñνειµε την κατÀληψη της Αιγàπτïυ απÞ τïυς ΡωµαÝïυς (30 π.Ì.) ïνïµÀúεται ελληνιστικÜ[<ελληνÝúω: συµπεριæÛρïµαι ως Îλληνας].

Η αυτïκρατïρÝα πïυ δηµιïυργÜθηκε απÞ τις κατακτÜσεις τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ, ανκαι εæܵερη, διαµÞρæωσε νÛα ïικïνïµικÀ, κïινωνικÀ και πïλιτικÀ δεδïµÛνα για τïνΕλληνισµÞ. ΜετÀ τïν αιæνÝδιï θÀνατï τïυ δηµιïυργïà της κατακερµατÝστηκε σε µι-κρÞτερα âασÝλεια λÞγω των συνεøñν συγκρïàσεων των διαδÞøων. Τα ελληνιστικÀâασÝλεια κυâερνÜθηκαν απÞ δυναστεÝες πïυ Ýδρυσαν ïι στρατηγïÝ τïυ Μ. ΑλεêÀν-δρïυ. Îτσι παγιñθηκε Ûνα νÛï πïλιτικÞ σàστηµα, η απÞλυτη µïναρøÝα. Τï κÛντρï âÀ-ρïυς µετατïπÝστηκε απÞ την κυρÝως ΕλλÀδα στις µεγαλïυπÞλεις της ΑνατïλÜς. ΛÝ-γες µÞνï πÞλεις-κρÀτη στην κυρÝως ΕλλÀδα διατÜρησαν την εσωτερικÜ τïυς ïργÀ-νωση, ενñ κÀπïιες Àλλες περιïøÛς συγκρÞτησαν ïµïσπïνδÝες, Þπως Üταν ïι συµπïλι-τεÝες. ΑπÞ τï 2ï αι. π.Ì. Þµως Àρøισε η âαθµιαÝα επÛκταση των ΡωµαÝων στïν ελληνι-κÞ øñρï και στην ΑνατïλÜ.

1. Η αναγγελÝα τïυ θανÀτïυ τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ στην ΑθÜνα

Πρñτïς λïιπÞν ανÜγγειλε στïυςΑθηναÝïυς τï θÀνατï τïυ ΑλεêÀν-δρïυ ï ΑσκληπιÀδης, ï γιïς τïυΙππÀρøïυ. à ∆ηµÀδης Þµως εÝπε ναµην τï πιστÛψïυν γιατÝ πρï πïλλïà ηïικïυµÛνη θα εÝøε µυρÝσει απÞ τï νε-κρÞ. à ΦωκÝων, âλÛπïντας Þτι ï δÜ-µïς κινïàνταν επαναστατικÀ πρï-σπÀθησε να τïν καθησυøÀσει και νατïν συγκρατÜσει. ΕπειδÜ Þµως πïλ-λïÝ πηδïàσαν στï âܵα και æñναúανÞτι ï ΑσκληπιÀδης λÛει την αλÜθειακαι Þτι ï ΑλÛêανδρïς πÛθανε ï Φω-κÝων εÝπε: «ΤÞτε λïπÞν θα εÝναι καιαàριï και µεθαàριï πεθαµÛνïς. Îτσιµπïρïàµε να απïæασÝσïυµε µε πε-ρισσÞτερη ησυøÝα και ασæÀλεια».

Πλïàταρøïς, ΦωκÝων, 22 µετ. Ανδρ.ΠïυρνÀρα, εκδ. ΠÀπυρïς.

αυτïκρατïρÝας τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ και αναγï-ρεàθηκαν âασιλεÝς. Îτσι, απÞ τη µÀøη στην ΙψÞπρïÛκυψαν τÛσσερα âασÝλεια: τï âασÝλειï τηςΑιγàπτïυ µε τïν ΠτïλεµαÝï, της ΣυρÝας µε τï ΣÛ-λευκï, της ΜακεδïνÝας µε τïν ΚÀσσανδρï καιτης ΘρÀκης µε τï Λυσݵαøï.

Ãι συγκρïàσεις συνεøÝστηκαν µε κàριïυς α-ντιπÀλïυς πλÛïν τï Λυσݵαøï της ΘρÀκης, τïυïπïÝïυ η κυριαρøÝα εÝøε επεκταθεÝ στï øñρï τηςΜ. ΑσÝας, και τï ΣÛλευκï. ΜετÀ τη µÀøη στïΚïυρïπÛδιïν της ΛυδÝας (281 π.Ì.) και τï θÀνα-τï τïυ Λυσݵαøïυ, τα εδÀæη τïυ µïιρÀστηκανµεταêà τïυ âασιλεÝïυ της ΜακεδïνÝας και τηςΣυρÝας. ΑργÞτερα στï øñρï της Μ. ΑσÝας ιδρà-θηκε Ûνα νÛï âασÝλειï µε κÛντρï την πÞλη ΠÛρ-γαµï. ΑπïσπÀστηκαν και Àλλα εδÀæη απÞ τηνκυριαρøÝα των Σελευκιδñν τα ïπïÝα κυâερνÜθη-καν απÞ γηγενεÝς ηγεµÞνες. Îτσι, παρÀλληλα µετα ελληνιστικÀ âασÝλεια στï øñρï της ΑσÝας δη-µιïυργÜθηκαν και Àλλα µικρÞτερα κρÀτη, Þπωςτης ΒιθυνÝας, της ΑρµενÝας, τïυ ΠÞντïυ, τηςΚαππαδïκÝας και Àλλα.

1.2 Τα øαρακτηριστικÀ τïυ ελληνιστικïàκÞσµïυ

α) ÃικïνïµικÀ. Την κατÀλυση της περσικÜςαυτïκρατïρÝας και την εêÀπλωση τïυ Ελληνι-σµïà στην ΑνατïλÜ ακïλïàθησαν σηµαντικÛς µε-ταâïλÛς στïν ïικïνïµικÞ τïµÛα, πïυ επηρÛασανστη συνÛøεια τη δïµÜ των ελληνιστικñν âασιλεÝ-ων. à ελληνιστικÞς κÞσµïς, Îλληνες και αλλïε-θνεÝς, λειτïàργησαν µÛσα σε Ûνα ενιαÝï ïικïνïµικÞ σàστηµα. Τα κυριÞτερα ïι-κïνïµικÀ στïιøεÝα πïυ αæïρïàσαν τις ελληνικÛς πÞλεις-κρÀτη και την περσι-κÜ αυτïκρατïρÝα, συγøωνεàτηκαν µÛσω της øρÜσης κïινïà νïµισµατικïà συ-στܵατïς, κïινÜς δηµïσιïνïµικÜς πïλιτικÜς και κïινïà τρÞπïυ συναλλαγñν.

Ãι âασιλεÝς Üταν κÀτïøïι Þλης της γης και τïυ µεγαλàτερïυ µÛρïυς τηςπαραγωγÜς. Η πλïàσια γεωργικÜ παραγωγÜ και η ανταλλαγÜ των παραγÞµε-νων αγαθñν µεταêà των âασιλεÝων Àνïιêαν νÛïυς ïρÝúïντες στï εµπÞριï. Γιατη διευκÞλυνση των συναλλαγñν øρησιµïπïιÜθηκαν τα ελληνικÀ νïµÝσµατακαι απïσàρθηκαν τα περσικÀ. ΠαρÀλληλα δηµιïυργÜθηκαν τρÀπεúες καιøρησιµïπïιÜθηκαν επιταγÛς.

127

ΑργυρÞ τετρÀδραøµï τïυ ΠτïλεµαÝïυΑ, ιδρυτÜ της δυναστεÝας των Λαγιδñν.Στη µια πλευρÀ æÛρει τï κεæÀλι τïυΠτïλεµαÝïυ µε âασιλικÞ διÀδηµα καιστην Àλλη αετÞ. Ãι âασιλεÝς των ελληνι-στικñν âασιλεÝων Ûκïψαν δικÀ τïυς νï-µÝσµατα πïυ Ûæεραν στη µÝα Þψη ανÀ-γλυæï της κεæαλÜς τïυς και στην Àλλησàµâïλα της δυναστεÝας τïυς. Τα νïµÝ-σµατα αυτÀ εκτÞπισαν τïυς περσικïàςδαρεικïàς και διευκÞλυναν τις εµπïρι-κÛς συναλλαγÛς µεταêà των λαñν τηςΜεσïγεÝïυ.

κτριανÜ. Την εêÛγερση αυτÜκατÛστειλε ï Îλληνας διïι-

κητÜς της ΜηδÝας, ï ΠεÝ-θων, ï ïπïÝïς στη συνÛøειαανακÜρυêε τïν εαυτÞ τïυανεêÀρτητï διïικητÜ τωνÍνω σατραπειñν της αυτï-

κρατïρÝας.Ãι συγκρïàσεις των δια-

δÞøων. Η διευθÛτηση τïυ úητÜ-µατïς της διαδïøÜς, Þπως απïδεÝøθη-

κε εκ των υστÛρων, Üταν πρÞσκαιρη. Πρïς αυτÜτην κατεàθυνση συνÛτειναν ïι æιλïδïêÝες τωνστρατηγñν τïυ ΑλεêÀνδρïυ και η απïυσÝα ισøυ-ρÜς κεντρικÜς εêïυσÝας. Ãι συγκρïàσεις τωνστρατηγñν κρÀτησαν εÝκïσι øρÞνια µÛøρι τï δια-µελισµÞ της αυτïκρατïρÝας σε επιµÛρïυς âασÝ-λεια και συνεøÝστηκαν πλÛïν µεταêà των ηγεµÞ-νων των ελληνιστικñν âασιλεÝων µÛøρι τη σταθε-ρïπïÝηση της εêïυσÝας τïυς.

Η πρñτη περÝïδïς των συγκρïàσεων (321-301π.Ì.) êεκÝνησε µε δïλïæïνÝες των νïµÝµων διαδÞ-øων και των επικρατÛστερων στρατηγñν και συ-νÛøισε µε την πρñτη κατανïµÜ της εêïυσÝας στïΤριπαρÀδεισï της ΣυρÝας (321 π.Ì.). ΕκεÝ ï ΑντÝ-πατρïς, ως γηραιÞτερïς, αναγïρεàτηκε απÞ τïστρατÞ επιµελητÜς αυτïκρÀτïρας και ïι υπÞλïι-πïι ανÛλαâαν τη διïÝκηση µιας περιïøÜς της αυ-τïκρατïρÝας. Στην πïρεÝα επικρατÛστερïς και ι-σøυρÞτερïς Þλων αναδεÝøθηκε ï ΑντÝγïνïς, ï ï-πïÝïς αυτïανακηρàøθηκε αυτïκρÀτïρας και πα-ραøñρησε τïν Ýδιï τÝτλï στï γιï τïυ, ∆ηµÜτριï,τïν επïνïµαúÞµενï ΠïλιïρκητÜ. Ãι υπÞλïιπïιστρατηγïÝ, πïυ δεν ανÛøτηκαν τη στÀση τïυ Α-ντÝγïνïυ, συνασπÝστηκαν εναντÝïν τïυ. Στη µÀøηστην ΙψÞ της ΦρυγÝας (301 π.Ì.) κρÝθηκε τελικÀη τàøη της αυτïκρατïρÝας. Ãι δυνÀµεις τïυ ΑντÝ-γïνïυ ηττÜθηκαν και ï Ýδιïς σκïτñθηκε. à ∆η-µÜτριïς ï ΠïλιïρκητÜς διÛæυγε τη σàλληψη καιµε τις ικανÞτητες πïυ διÛθετε κατÞρθωσε αργÞτε-ρα να γÝνει âασιλιÀς της ΜακεδïνÝας (294 π.Ì.).Ãι νικητÛς στρατηγïÝ µïιρÀστηκαν τα εδÀæη της

126

ΤετρÀδραøµï τïυ ΑντιγÞνïυ. Στη µιαπλευρÀ æÛρει τï κεæÀλι τïυ ΑλεêÀνδρïυστην Àλλη τï ∆Ýα και την επιγραæÜ «Βα-σιλÛως ΑντιγÞνïυ».(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

ΠρïτïµÜ ΛυσιµÀøïυ. ΑντÝγραæï ρωµαϊκñν øρÞνων Ûργïυ της ελληνιστικÜς επïøÜς.(Γενεàη, ΜïυσεÝï ΙστïρÝας και ΤÛøνης)

κïà κÞσµïυ. à ελλαδικÞς øñρïς κυâερνÜθηκεκατÀ τα πρÞτυπα της µακεδïνικÜς âασιλεÝας. ΚÀ-πïιες πÞλεις-κρÀτη (ΑθÜνα, ΣπÀρτη, ΡÞδïς, ∆Ü-λïς και Àλλες), Þµως, διατÜρησαν την αυτïνïµÝατïυς, υπακïàïντας πïλλÛς æïρÛς στις επιθυµÝεςτων âασιλÛων. Íλλες περιïøÛς τïυ ελλαδικïà øñ-ρïυ για να διατηρÜσïυν την αυτïνïµÝα τïυς ïρ-γανñθηκαν σε ïµïσπïνδÝες, Þπως συνÛâη µε τïυςΑιτωλïàς και τïυς κατïÝκïυς της Αøαýας.

Τα âασÝλεια της ΑνατïλÜς. à ΑλÛêανδρïς, Þ-ταν κατÛλαâε την ΑÝγυπτï, αναγïρεàθηκε æα-ραñ και Þταν κατÛλυσε την περσικÜ αυτïκρατï-ρÝα ανÛâηκε στï θρÞνï των Αøαιµενιδñν κι ε-êïυσÝασε πïλλïàς λαïàς. Îτσι η âασιλεÝα ÛγινεπρïσωπικÜ. Αυτïà τïυ τàπïυ τη âασιλεÝα Àσκησαν και ïι διÀδïøïÝ τïυ στïøñρï της ΑνατïλÜς. ΚυâÛρνησαν δηλαδÜ ως απÞλυτïι κυρÝαρøïι σε υπηκÞ-ïυς διαæïρετικñν εθνïτÜτων, πïυ τïυς απÛδιδαν θεϊκÛς τιµÛς. ∆àï Üταν τασηµαντικÞτερα âασÝλεια στï øñρï της ΑνατïλÜς, τï âασÝλειï της Αιγàπτïυκαι τï âασÝλειï της ΣυρÝας.

α. ΒασÝλειï της Αιγàπτïυ. ΙδρυτÜς τïυ Üταν ï ΠτïλεµαÝïς, στρατηγÞςτïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ. Στην κυριαρøÝα τïυ, εκτÞς απÞ την ΑÝγυπτï, εÝøε την πε-ριïøÜ της ΚυρηναϊκÜς (σηµερινÜ Λιâàη), την Κàπρï, πïυ Üταν η ναυτικÜ âÀ-ση τïυ κρÀτïυς, και κατÀ διαστܵατα τη νÞτια περιïøÜ της ΣυρÝας. Ãι κÀτïι-κïι τïυ âασιλεÝïυ στην πλειïψηæÝα τïυς Üταν Αιγàπτιïι, υπÜρøαν Þµως καιÀλλες εθνικÛς µειïνÞτητες, Þπως ΕâραÝïι, ΠÛρσες, Îλληνες και Σàρïι. ÃιΠτïλεµαÝïι κυâÛρνησαν την ΑÝγυπτï για τρεις περÝπïυ αιñνες και στÜριêαντην εêïυσÝα τïυς στï καλÀ ïργανωµÛνï στρατÞ και στÞλï τïυς. ∆εν εæÀρµï-σαν την πïλιτικÜ της συγøñνευσης ΕλλÜνων και «âαρâÀρων», αλλÀ ÛδειêανανïøÜ στις παραδÞσεις και τις θρησκευτικÛς πεπïιθÜσεις των κατïÝκων τηςøñρας τïυς. Η ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη της Αιγàπτïυ ïæειλÞταν στï καλÀ ïρ-γανωµÛνï και ελεγøÞµενï απÞ τïυς ΠτïλεµαÝïυς εµπÞριï και στη æïρïλÞγη-σÜ τïυ. ΑπÛæυγαν να επιâαρàνïυν µε æÞρïυς τï γηγενÜ πληθυσµÞ πïυ εÝøεως κàρια ασøïλÝα την καλλιÛργεια της γης. ΥπïστÜριêαν µε Þλα τα µÛσα τηνανÀπτυêη τïυ εµπïρÝïυ¯ γι’ αυτÞ και η ΑλεêÀνδρεια εêελÝøθηκε στï µεγαλà-τερï εµπïρικÞ λιµÀνι της ΜεσïγεÝïυ. Τï εµπÞριï ευνÞησε την πνευµατικÜ α-νÀπτυêη της πÞλης.

Ãι ΠτïλεµαÝïι διατÜρησαν τï παλαιÞ διïικητικÞ σàστηµα. ×ταν συνεøι-στÛς της πïλιτικÜς των æαραñ. ΚυâÛρνησαν συγκεντρωτικÀ µε Ûνα επιτελεÝï,τïυ ïπïÝïυ τις ηγετικÛς θÛσεις κατεÝøαν Îλληνες, ενñ στην υπÞλïιπη κρατι-κÜ µηøανÜ εÝøαν διïρÝσει κατÀ κàριï λÞγï γηγενεÝς3.

Τï âασÝλειï της Αιγàπτïυ Àκµασε τïν 3ï αι. π.Ì. ΑπÞ τï 2ï αι. π.Ì. Þµως,

129

2. Η γραæειïκρατÝα, Ûνα απÞ τα øαρακτηριστικÀ

τïυ πïλιτικïà συστܵατïς

Îλεγαν, λïιπÞν, Þτι ï ΣÛλευ-κïς συνεøñς επαναλÀµâανε πωςεÀν γνñριúαν ïι Àνθρωπïι πÞσïδàσκïλï Ûργï Üταν να γρÀæεικανεÝς και να διαâÀúει τÞσες επι-στïλÛς, τÞτε κανÛνας δε θα σÜ-κωνε απÞ κÀτω Ûνα πεταµÛνïστÛµµα.

Πλïàταρøïς,Ε πρεσâυτÛρÖω πïλιτευτÛïν, 11.

â) ΚïινωνικÀ. Ùσïι ασøïλÜθηκαν µε τï εµπÞριï και τις τραπεúικÛς επι-øειρÜσεις αλλÀ και Þσïι Àσκησαν εêïυσÝα ως âασιλικïÝ υπÀλληλïι, διαµÞρ-æωσαν µια πρïνïµιïàøï τÀêη, µια αστικÜ τÀêη πïυ απïτελïàνταν κυρÝως α-πÞ Îλληνες και λÝγïυς ελληνÝúïντες γηγενεÝς. Τï µεγαλàτερï µÛρïς των γη-γενñν Üταν εργÀτες και µικρïκαλλιεργητÛς πïυ συγκεντρñθηκαν στις µεγα-λïυπÞλεις για αναúÜτηση καλàτερης τàøης. ΜÛσα σε αυτÞ τï σàστηµα ïικï-νïµικñν σøÛσεων ευνïÜθηκε η ανÀπτυêη της δïυλεÝας. Ùπïυ δεν επαρκïàσεη εργασÝα των ελεàθερων πïλιτñν, øρησιµïπïιÜθηκαν δïàλïι. Η εêαρτηµÛνηεργασÝα δïυλïπαρïικιακïà øαρακτÜρα πïυ Ýσøυε στην ΑνατïλÜ, µïλïνÞτιδεν εγκαταλεÝæθηκε, δεν επαρκïàσε πλÛïν για να καλàψει τις ανÀγκες τηςπλïàσιας διαâÝωσης των ηγεµÞνων και των ανñτερων στρωµÀτων. Ãι ανÀ-γκες αυτÛς καλàæθηκαν κυρÝως µε τη øρησιµïπïÝηση δïàλων.

γ) ΠïλιτικÀ. Τï σàστηµα διακυâÛρνησης στα ελληνιστικÀ âασÝλεια Üταν ηαπÞλυτη µïναρøÝα. Ãι ηγεµÞνες συγκÛντρωσαν στï πρÞσωπÞ τïυς Þλες τις ε-êïυσÝες και κυâÛρνησαν µε Ûνα επιτελεÝï απÞ Îλληνες και λÝγïυς γηγενεÝςπïυ ανÜκαν σε ανñτερα ïικïνïµικÀ στρñµατα και εÝøαν εêελληνιστεÝ2. ΤηναÝγλη των ηγεµÞνων επαàêανε η λατρεÝα πïυ τïυς απïδιδÞταν απÞ τïυς υ-πηκÞïυς. Σ’ αυτÞ τï σàστηµα της απÞλυτης µïναρøÝας ï πïλÝτης δεν εÝøε ναδιαδραµατÝσει κανÛνα ρÞλï, ενδιαæερÞταν µÞνï για τï ατïµικÞ τïυ συµæÛ-ρïν.

Τï κÛντρï âÀρïυς µετατïπÝστηκε απÞ τη µητρïπïλικÜ ΕλλÀδα στις µεγα-λïυπÞλεις της ΑνατïλÜς (ΑλεêÀνδρεια, ΑντιÞøεια, ΠÛργαµï και Àλλες), πïυαπïτÛλεσαν τα διïικητικÀ, ïικïνïµικÀ και πïλιτιστικÀ κÛντρα τïυ ελληνιστι-

128

Τα ελληνιστικÀ âασÝλεια µετÀ τη µÀøη στην ΙψÞ (301 π.Ì.)

∆εν εÝøε πÀντïτε τα Ýδια Þρια. Ãι εδαæικÛς αυêï-µειñσεις τïυ Üταν κÀθε æïρÀ ανÀλïγες µε την ι-σøà της κεντρικÜς εêïυσÝας.

Τï âασÝλειï των Σελευκιδñν εÝøε ιδιαÝτερα µε-γÀλη Ûκταση. ΕêαπλωνÞταν απÞ τïν ΙνδÞ µÛøριτη ΜεσÞγειï και απÞ τïν Καàκασï και την Κα-σπÝα θÀλασσα µÛøρι τïν ΠερσικÞ κÞλπï και τηνΑραâÝα. ΕπειδÜ ï εδαæικÞς τïυ πυρÜνας Üταν ηπεριïøÜ της ΣυρÝας, γι’ αυτÞ Ûγινε γνωστÞ ως âα-σÝλειï της ΣυρÝας. ∆εν εÝøε εσωτερικÜ συνïøÜ καιτα εδÀæη στις ανατïλικÛς περιïøÛς και η Μ. Α-σÝα γρÜγïρα øÀθηκαν. Ãι ΣελευκÝδες πρïσπÀθη-σαν να διατηρÜσïυν την ακεραιÞτητα τïυ κρÀ-τïυς εÝτε µε τïν ισøυρÞ στρατÞ τïυς εÝτε µε την Ý-δρυση πÞλεων, Þπïυ συγκεντρñνïνταν Àτïµαδιαæïρετικñν εθνïτÜτων4. Στην αρøÜ, πρωτεà-ïυσα τïυ κρÀτïυς Üταν η Σελεàκεια στïν ΤÝγρηπïταµÞ. Στη συνÛøεια Þµως τï κÛντρï âÀρïυς µε-τατïπÝστηκε πρïς τη ΜεσÞγειï και πρωτεàïυσαÛγινε η ΑντιÞøεια στïν ÃρÞντη πïταµÞ, η ïπïÝαεêελÝøθηκε σε µεγÀλï ïικïνïµικÞ και πνευµατικÞκÛντρï.

Αν και η πïλιτικÜ ενÞτητα τïυ κρÀτïυς Üταν πλασµατικÜ, εντïàτïις τïν3ï αι. π.Ì. τï âασÝλειï των Σελευκιδñν Üταν η µεγαλàτερη δàναµη µε πλïà-σια ïικïνïµÝα, âασισµÛνη στη γεωργÝα και στï øερσαÝï εµπÞριï. ΑπÞ εκεÝπερνïàσαν Þλïι ïι εµπïρικïÝ δρÞµïι των καραâανιñν πïυ Ûνωναν τις αγïρÛςτης ΑνατïλÜς µε τη ΜεσÞγειï.

Ãι ΣελευκÝδες στη διïÝκηση διατÜρησαν τη διαÝρεση της περσικÜς αυτï-κρατïρÝας σε σατραπεÝες. ∆ιïικητÛς διÞρισαν Îλληνες αλλÀ και γηγενεÝς α-êιωµατïàøïυς.

Τï κρÀτïς, εêαιτÝας των απïσøιστικñν τÀσεων των απïµακρυσµÛνων πε-ριïøñν και των συγκρïàσεων µε τïυς ΠτïλεµαÝïυς και τïυς ΡωµαÝïυς, Àρøι-σε να παρακµÀúει απÞ τις αρøÛς τïυ 2ïυ αι. π.Ì.

Τα âασÝλεια τïυ ελλαδικïà øñρïυ. Στη µητρïπïλιτικÜ ΕλλÀδα ï θεσµÞςτης âασιλεÝας εÝøε τις ρÝúες τïυ στη æυλετικÜ* ïργÀνωση τïυ κρÀτïυς. Τï âα-σιλιÀ τïν εêÛλεγε η συνÛλευση των στρατιωτñν και τïν πλαισÝωνε Ûνα συµâïà-λιï ευγενñν. Η παρÀδïση αυτÜ διατηρÜθηκε καθ’ Þλη την αρøαιÞτητα στα ελ-ληνικÀ æàλα πïυ δεν εêελÝøθηκαν πïλιτικÀ και δεν ïργανñθηκαν σε πÞλεις-κρÀτη, Þπως συνÛâη, για παρÀδειγµα, µε τïυς ΜακεδÞνες και τïυς Ηπειρñτες.Îτσι ï θεσµÞς της âασιλεÝας σ’ αυτïàς εÝøε «εθνικÞ» øαρακτÜρα και διατÜρη-σε τï τυπικÞ της αναγÞρευσης τïυ âασιλιÀ απÞ τï στρατÞ, ακÞµα και Þταν ηâασιλεÝα Ûγινε κληρïνïµικÜ. Στïν ελλαδικÞ øñρï, καθïριστικÞ ρÞλï κατÀ

131

4. Øδρυση στρατιωτικñν απïικιñν απÞ τïυς ΣελευκÝδες

Ãι νÛες εγκαταστÀσεις διÛæερανπÀρα πïλà µεταêà τïυς σε µÛγεθïςκαι επÝπεδï. ΚατÀ πρñτïν, υπÜρøανïι στρατιωτικÛς απïικÝες πïυ ιδρà-θηκαν απÞ τïυς ΣελευκÝδες σε διÀ-æïρα µÛρη τïυ âασιλεÝïυ τïυς, απÞτη Μ. ΑσÝα µÛøρι (Þπως æαÝνεται) τïσηµερινÞ ΚïυρδιστÀν. ΑυτÛς ïι ε-γκαταστÀσεις µπïρεÝ να Üταν µικρÛς,µε λÝγες εκατïντÀδες ανδρñν, εÝøανµερικÜ αυτïνïµÝα στïυς θεσµïàς καιµερικÜ ανεêαρτησÝα απÞ τï âασιλιÀ.à σκïπÞς τïυς Üταν να λειτïυργÜ-σïυν ως εγγàηση εναντÝïν της τïπι-κÜς δυσαρÛσκειας και ïι κÀτïικïÝτïυς Üταν υπïøρεωµÛνïι να υπηρε-τïàν στï στρατÞ τïυ âασιλιÀ.

Πανεπιστܵιï της ÃêæÞρδης,Þ.π., σ. 462.

εêαιτÝας της εκµετÀλλευσης των γηγενñν, σηµει-ñθηκαν πïλλÛς εêεγÛρσεις øωρικñν. ΠαρÀλληλα,ïι συγκρïàσεις στï εêωτερικÞ, κυρÝως µε τïυςΣελευκÝδες για την περιïøÜ της νÞτιας ΣυρÝας, ε-êασθÛνησαν τï κρÀτïς και ïδÜγησαν âαθµιαÝαστην υπïταγÜ τïυς στïυς ΡωµαÝïυς (31 π.Ì.).

â. ΒασÝλειï της ΣυρÝας. Ιδρàθηκε απÞ τï ΣÛ-λευκï, στρατηγÞ τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ, τïν ισøυ-ρÞτερï απÞ τïυς νικητÛς της µÀøηςστην ΙψÞ (301 π.Ì.).Τï âασÝλειï των Σε-

λευκιδñν εµæανÝστηκε ως η συνÛøεια της αυτï-κρατïρÝας τïυ ΑλÛêανδρïυ, καθñς εÝøε τα Ý-δια σàνïρα µε εκεÝνη. Εêαπλñθηκε στην Α-σÝα και περιλÀµâανε πïικÝλες εθνÞτητες.

130

ΤετρÀδραøµï Σελεàκïυ πïυ æÛρει ως παρÀσταση τï κεæÀλι τïυâασιλιÀ. ΚÞπηκε στην ΠερσÛπïλη στις αρøÛς τïυ 3ïυ αι. π.Ì.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

ΤµÜµα ψηæιδωτïà απÞ την ΠαλεστρÝναστην ΙταλÝα. ΣκηνÜ απÞ την καθηµερινÜúωÜ στην ΑÝγυπτï. Στα νερÀ τïυ ΝεÝλïυπλÛïυν Ûνα πïλεµικÞ πλïÝï και Ûνα εµπï-ρικÞ ιστιïæÞρï. Îλληνες Àπïικïι συµµε-τÛøïυν σε µια θρησκευτικÜ τελετÜ, ενñαυτÞøθïνες øωρικïÝ ασøïλïàνται µε τιςκαθηµερινÛς τïυς εργασÝες (1ïς αι. π.Ì.).(ΠαλεστρÝνα, ΜïυσεÝï ΠραινÛστïυ)

3. Η διïÝκηση των ΠτïλεµαÝων

Στην ΑÝγυπτï η âασιλικÜ διïÝκη-ση Üταν ευρàτερη και πιï πïλàπλïκη.Ãι ΠτïλεµαÝïι, εν αντιθÛσει πρïςτïυς ΣελευκÝδες, διÛθεταν µÞνï τρειςπÞλεις στην ΑÝγυπτï ïι ïπïÝες µπï-ρïàσαν να τïυς πρïσæÛρïυν Ûνα âα-σικÞ διïικητικÞ πλαÝσιï. ΕπïµÛνωςυιïθÛτησαν την ïργÀνωση των Φα-ραñ η ïπïÝα υπÜρøε Üδη στη øñρα: ηΑÝγυπτïς διαιρεÝτï σε σαρÀντα «πε-ριæÛρειες» περÝπïυ και καθεµιÀ απÞαυτÛς σε «περιïøÛς» και «øωριÀ». ΚÀ-θε µïνÀδα εκÀστïυ επιπÛδïυ âρισκÞ-ταν στη δικαιïδïσÝα ενÞς συγκεκρι-µÛνïυ αêιωµατïàøïυ. Ãι ΠτïλεµαÝïιπρïσÛθεσαν σε αυτÞ τï σàστηµα τωνΦαραñ µια νÛα στρατιωτικÜ ïργÀνω-ση µε στρατιñτες πïυ στρατïπÛδευανσε ïλÞκληρη την ΑÝγυπτï και Ûνα πï-λυπλïκÞτερï æïρïλïγικÞ σàστηµα.

Πανεπιστܵιï της ÃêæÞρδης, Η Ελ-λÀδα και ï ΕλληνιστικÞς κÞσµïς,µετ. Α. Τσïτσïρïà-Μàστακα, εκδ.

ΝεæÛλη, σ. 467-468.

øθηκε στη συνÛøεια απÞ τïν Πàρρï, τï âασιλιÀ της ΗπεÝρïυ.Τï âασÝλειï, στη συνÛøεια, ταλαιπωρÜθηκε απÞ την Ûλλειψη ισøυρÜς εêïυ-

σÝας και κυρÝως απÞ την επιδρïµÜ των Γαλατñν (280 π.Ì.), æàλων κελτικÜςκαταγωγÜς απÞ τη âïρειïδυτικÜ Ευρñπη. Τïυς ΓαλÀτες, πïυ πρïêÛνησανπïλλÛς καταστρïæÛς στη ΜακεδïνÝα, την ×πειρï και τη νÞτιï ΕλλÀδα, απï-µÀκρυνε ïριστικÀ απÞ τïν ελλαδικÞ øñρï ï ΑντÝγïνïς ΓïνατÀς, γιïς τïυ ∆η-µÜτριïυ ΠïλιïρκητÜ (277 π.Ì.). ΑυτÞς Ûγινε ï ιδρυτÜς της νÛας µακεδïνικÜςδυναστεÝας των Αντιγïνιδñν, πïυ κυâÛρνησαν µÛøρι την κατÀληψη της Μα-κεδïνÝας απÞ τïυς ΡωµαÝïυς (168 π.Ì.). Ãι âασιλεÝς πïυ κυâÛρνησαν τï 2ïαι. π.Ì. εêασθÛνισαν τï κρÀτïς και τις υπÞλïιπες ελληνικÛς δυνÀµεις, στηνπρïσπÀθειÀ τïυς να επιâληθïàν στη νÞτια ΕλλÀδα.

â. ΒασÝλειï της ΗπεÝρïυ. Η ×πειρïς Üταν µια απÞ τις περιïøÛς τïυ ελλη-νικïà øñρïυ πïυ µÛøρι τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς εÝøε µεÝνει στην αæÀνεια.ΚατïικÜθηκε απÞ δωρικÀ æàλα, πïυ δεν εÝøαν εêελιøθεÝ πïλιτιστικÀ και δενακïλïàθησαν την ανÀπτυêη των Àλλων πÞλεων της νÞτιας ΕλλÀδας. Τï ισøυ-ρÞτερï æàλï Üταν ïι ΜïλïσσïÝ, απ’ Þπïυ καταγÞταν η ÃλυµπιÀδα, µητÛρατïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ. Την περÝïδï της âασιλεÝας τïυ ΦιλÝππïυ Β και τïυ Αλε-êÀνδρïυ, τï âασÝλειï της ΗπεÝρïυ Üταν υπïτελÛς στïυς ΜακεδÞνες.

Ãι ΜïλïσσïÝ κυâερνïàνταν µε Ûνα σàστηµαµετριïπαθïàς âασιλεÝας. Τη âασιλικÜ, δηλαδÜ, ε-êïυσÝα περιÞριúε ανñτατïς Àρøïντας, αντιπρÞ-σωπïς τïυ λαïà. Μια æïρÀ τï øρÞνï ï âασιλιÀςκαι ï λαÞς των Μïλïσσñν συγκεντρñνïνταν στïπïλιτικÞ και θρησκευτικÞ τïυς κÛντρï, την Πασ-σαρñνα, Þπïυ αντÀλλασσαν Þρκïυς πÝστης γιαδιακυâÛρνηση, σàµæωνη πρïς τïυς νÞµïυς.

Τï âασÝλειï της ΗπεÝρïυ Ûæτασε στη µεγαλà-τερÜ τïυ ισøà, Þταν στï θρÞνï ανÛâηκε ï Πàρ-ρïς, ηγÛτης µε πïλλÛς ικανÞτητες και µεγαλεπÜ-âïλα σøÛδια. ×θελε να δηµιïυργÜσει Ûνα κρÀτïςανÀλïγï µε εκεÝνï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ. Για τïλÞγï αυτÞ επιøεÝρησε να κυριαρøÜσει στη ∆àση.Σε διÀστηµα πÛντε øρÞνων (280-275 π.Ì.) αντιµε-τñπισε τïυς ΡωµαÝïυς στην ΙταλÝα και τïυς Καρ-øηδÞνιïυς στη ΣικελÝα6. ΕπÛστρεψε Þµως µε πïλ-λÛς απñλειες και µε εêαντληµÛνï τï στρατÞ τïυστην ×πειρï. Τï τελευταÝï τïυ σøÛδιï Üταν η υ-πïταγÜ της ΜακεδïνÝας και της νÞτιας ΕλλÀδας.Σε εκστρατεÝα στην ΠελïπÞννησï απÛτυøε καιπÛθανε Àδïêα κατÀ τη διÀρκεια ïδïµαøιñν στïÍργïς (272 π.Ì.).

133

ΠρïτïµÜ τïυ Πàρρïυ. ΑντÝγραæï ρω-µαϊκñν øρÞνων πρωτÞτυπïυ Ûργïυ τηςελληνιστικÜς επïøÜς. Τïυς øρÞνïυς âα-σιλεÝας τïυ Πàρρïυ η ×πειρïς Üταν ση-µαντικÜ δàναµη.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς Ûπαιêαν τï âασÝλειïτης ΜακεδïνÝας και τï âασÝλειï της ΗπεÝρïυ.

α. ΒασÝλειï της ΜακεδïνÝας. Η Ûκταση τïυâασιλεÝïυ Üταν περιïρισµÛνη, κυρÝως στï øñρïτης ΜακεδïνÝας, της ΘεσσαλÝας και σε περιïøÛςτης νÞτιας ΕλλÀδας. ΕÝøε Þµως πïλιτισµικÜ ïµïι-ïγÛνεια και ïργÀνωση æυλετικÜ*, âασισµÛνηστην κïινÜ καταγωγÜ των κατïÝκων τïυ. à âασι-λιÀς Üταν ï κàριïς κÀτïøïς της γης, των δασικñνεκτÀσεων και των ïρυøεÝων. ΜεγÀλï µÛρïς τηςγης ï âασιλιÀς εÝøε εκøωρÜσει ως δωρεÀ ανακλη-τÜ σε ευγενεÝς. ΕκτÞς απÞ τις εκτÀσεις πïυ ανÜ-καν στïυς ευγενεÝς, υπÜρøε και Ûνας µεγÀλïς α-ριθµÞς µικρñν και µεσαÝων καλλιεργητñν. ΑυτïÝαπïτελïàσαν τï µακεδïνικÞ στρατÞ, απÞ τïν ï-πïÝï επικυρωνÞταν η ανÀρρηση τïυ âασιλιÀ στïθρÞνï5. Τις µεγÀλες γαιïκτησÝες, πïυ ανÜκαν στïâασιλιÀ Ü τïυς ευγενεÝς, καλλιεργïàσαν ελεàθε-ρïι µισθωτïÝ Ü δïàλïι.

Τï âασÝλειï της ΜακεδïνÝας µετÀ τη διÀσπα-ση της αυτïκρατïρÝας κυâÛρνησε ï ΚÀσσαν-δρïς. ΑπÞ τïυς ηγεµÞνες πïυ τïν διαδÛøτηκανστï θρÞνï σπïυδαιÞτερïς Üταν ï ∆ηµÜτριïς Πï-λιïρκητÜς, ï ïπïÝïς κατÛλαâε τï θρÞνï της Μα-κεδïνÝας για επτÀ øρÞνια (294-287 π.Ì.) και διñ-

132

ΨηæιδωτÞ απÞ ïικÝα της ΠÛλλας, των αρ-øñν τïυ 3ïυ αι. π.Ì. ΕêαÝρετï Ûργï καλ-λιτÛøνη πïυ Àæησε τï ÞνïµÀ τïυ ανεêÝτη-λï πÀνω στï Ýδιï τïυ τï Ûργï «Γνñσις ε-πïÝησεν». ΕικïνÝúει σκηνÜ κυνηγιïà.Η ΠÛλλα Üταν η νÛα πρωτεàïυσα τïυΜακεδïνικïà κρÀτïυς, την ïπïÝα Ýδρυσεï âασιλιÀς ΑρøÛλαïς (413-399 π.Ì.), ε-γκαταλεÝπïντας τις ΑιγÛς για να µεταæÛ-ρει τï κÛντρï τïυ κρÀτïυς πλησιÛστεραστη θÀλασσα¯ σܵερα η ΠÛλλα âρÝσκεταιστην ενδïøñρα λÞγω των πρïσøñσεων.Η νÛα πρωτεàïυσα ïικïδïµÜθηκε σàµ-æωνα µε τï ιππïδÀµειï σàστηµα και κï-σµÜθηκε µε λαµπρÀ δηµÞσια κτÜρια καιιδιωτικÛς κατïικÝες σαν κι αυτÜ πïυ δια-κïσµεÝται απÞ τï ψηæιδωτÞ τïυ Γνñσιïς.

5. à ρÞλïς τïυ µακεδïνικïàστρατïà στï πλαÝσιï της εêïυσÝας

ΠρÀγµατι, στα σàµæωνα συµµαøÝαςπαρατηρïàµε Þτι ïι ΜακεδÞνες εµ-æανÝúïνται γενικÀ πλÀι στï âασιλιÀκαι κατÀ συνÛπεια, διατηρïàν µια νï-µικÜ υπÞσταση. ΑκÞµα και στην επï-øÜ τïυ ΦιλÝππïυ Ε, Þταν εντεινÞτανï απÞλυτïς øαρακτÜρας της âασιλι-κÜς εêïυσÝας, ïι ΜακεδÞνες αναæÛ-ρïνται δÝπλα τïυ στï σàµæωνï πïυσυνÀπτει µε τïν ΑννÝâα. Η ανÀρρησητïυ âασιλιÀ επικυρñνεται πÀντα µετην επευæηµÝα της συνÛλευσης. Ε-êÀλλïυ, αν η αυλÜ της ΠÛλλας αντα-γωνÝúεται µε την αυλÜ της ΑντιÞøειαςÜ της ΑλεêÀνδρειας, δεν υπÀρøει κα-µÝα Ûνδειêη Þτι λειτïυργεÝ σαν κÛντρïµιας γραæειïκρατÝας και, απ’ Þ,τιµπïρïàµε να µαντÛψïυµε, η øñρα ε-êακïλïυθεÝ να Ûøει την Ýδια πατρï-παρÀδïτη ïργÀνωση, σε στρατιωτικÜâÀση, Ûτσι ñστε να εêασæαλÝúεται ηστρατïλÞγηση της æÀλαγγας.

Cl. Mossé, A. Schnapp-Gourbeillon,ΕπÝτïµη ιστïρÝα της αρøαÝας

ΕλλÀδας, µετ. Λàντια ΣτεæÀνïυ,εκδ. Παπαδܵα, σ. 435.

γκαÝες πρïϋπïθÛσεις για την αντιµετñπιση αυτÜςτης κατÀστασης Üταν η διαγραæÜ των øρεñν καιï αναδασµÞς* της γης. ΑπÞπειρες για την εêïµÀ-λυνση της κïινωνικÜς κρÝσης Ûκαναν ïι âασιλεÝςτης Íγις και ΚλεïµÛνης.

à Íγις ∆, Þταν Ûγινε âασιλιÀς (244 π.Ì.) επι-øεÝρησε να πρïøωρÜσει σε κÀπïιες µεταρρυθµÝ-σεις, πρïτεÝνïντας την Ûνταêη των περιïÝκων*στην τÀêη των Σπαρτιατñν πïλιτñν. Τα σøÛδιÀτïυ Þµως συνÀντησαν την αντÝδραση των πλïυ-σÝων και ï Ýδιïς δïλïæïνÜθηκε. ∆Ûκα περÝπïυøρÞνια αργÞτερα, ï ΚλεïµÛνης Γ πρïøñρησε µεαργÀ αλλÀ σταθερÀ âܵατα σε κïινωνικÛς καιπïλιτικÛς αλλαγÛς. Ãι αλλαγÛς αυτÛς εÝøαν αντÝ-κτυπï και σε Àλλες πÞλεις της ΠελïπïννÜσïυ, Þ-πïυ ïι κατñτερες τÀêεις καταπιÛúïνταν. à στρα-τηγÞς της ΑøαϊκÜς συµπïλιτεÝας Íρατïς, πïυ Û-âλεπε µε ανησυøÝα τις εêεγÛρσεις, úÜτησε τη âïÜ-θεια των ΜακεδÞνων. à ΚλεïµÛνης νικÜθηκεστη ΣελλασÝα (222 π.Ì.), στην εÝσïδï της Λακω-νικÜς, απÞ τις µακεδïνικÛς δυνÀµεις. Στη ΣπÀρτηεγκαταστÀθηκε µακεδïνικÜ æρïυρÀ, ενñ ï Κλε-ïµÛνης úÜτησε καταæàγιï στην αυλÜ των Πτïλε-µαÝων.

Ακïλïàθησε περÝïδïς πïλιτικÜς αστÀθειαςκαι εêεγÛρσεων. Την Ûκρυθµη αυτÜ κατÀστασηεκµεταλλεàτηκε ï ΝÀâις, γÞνïς âασιλικÜς ïικï-γÛνειας. ΕπÛâαλε πρïσωπικÜ εêïυσÝα (206 π.Ì.)και æαÝνεται Þτι συνÛøισε τï µεταρρυθµιστικÞ Ûρ-γï τïυ ΚλεïµÛνη. ΣυνÀντησε Þµως τις αντιδρÀ-σεις Àλλων ελληνικñν πÞλεων πïυ εÝøαν æïâηθεÝαπÞ την εêÀπλωση των µεταρρυθµÝσεων. Η δï-λïæïνÝα τïυ (192 π.Ì.) επισæρÀγισε τï τÛλïς τηςαυτïνïµÝας της ΣπÀρτης, η ïπïÝα Ûκτïτε και µÛ-øρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση Ûγινε µÛλïς της Αøαϊ-κÜς συµπïλιτεÝας.

γ. Η ΡÞδïς. Η µεγÀλη ανÀπτυêÜ της ïæεÝλε-ται στις ïικïνïµικÛς συγκυρÝες πïυ διαµïρæñθη-καν µετÀ τï θÀνατï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ. Η γεωγραæικÜ θÛση και τï ναυτικÞτης âïÜθησαν ñστε να εêελιøθεÝ σε µεγÀλï εµπïρικÞ κÛντρï. Η ισøυρÜ τεÝøι-ση και η εêωτερικÜ πïλιτικÜ της ΡÞδïυ Üταν δàï παρÀγïντες πïυ καθÞρισαντην ιστïρικÜ πïρεÝα τïυ νησιïà κατÀ τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς. Στα τÛλη

135

7. Η κïινωνικÜ κατÀσταση στη ΣπÀρτη τïν 3ï αι. π.Ì.

ΑλλÀ Þταν Ûγινε Ûæïρïς κÀπïιïςΕπιτÀδευς, Àνθρωπïς ισøυρÞς, αυθÀ-δης και κακïà øαρακτÜρïς, επειδÜâρÛθηκε σε διαæïρÀ µε τï γιï τïυ, Þ-ρισε µε νÞµï πως σ’ Þπïιïν Üθελε ïκαθÛνας εÝøε τï δικαÝωµα και να δÝνειÞσï úïàσε και να αæÜνει µε διαθÜκητην περιïυσÝα και τïν κλÜρï τïυ.

Και αυτÞς µεν για να ικανïπïιÜ-σει µια πρïσωπικÜ τïυ διÀθεση, πρÞ-τεινε τï νÞµï¯ ïι Àλλïι, πÀλι απÞ πλε-ïνεêÝα τïν δÛøτηκαν και τïν επικà-ρωσαν, εêαæανÝúïντας Ûτσι µια Àρι-στη διÀταêη. ΓιατÝ Þσïι διÛθεταν δà-ναµη κι επιρρïÜ Àρøισαν αµÛσως ν’ α-πïκτïàν αδÝστακτα περιïυσÝες, απï-êενñνïντας εκεÝνïυς πïυ εÝøαν νÞµι-µα δικαιñµατα σ’ αυτÛς¯ ï πλïàτïςδεν Àργησε να συγκεντρωθεÝ στα øÛ-ρια των λÝγων και στην πÞλη Ûπεσε ηæτñøεια µε απïτÛλεσµα την παραµÛ-ληση αγαθñν επιδιñêεων και την υ-πïδïàλωση τïυ æρïνܵατïς, παρÀλ-ληλα µε την Ûνταση της úÜλειας καιτïυ µÝσïυς εναντÝïν των πλïυσÝων.

Îτσι απÞ τις παλιÛς ΣπαρτιατικÛςïικïγÛνειες απÞµειναν Þøι περισσÞτε-ρες απÞ εæτακÞσιες, κι απÞ αυτÛς Ý-σως λιγÞτερες απÞ εκατÞ εÝøαν γη καικλÜρïυς¯ τï Àλλï πλÜθïς úïàσε πλÀιτïυς µÛσα στην πÞλη øωρÝς πÞρïυςúωÜς και πïλιτικÀ δικαιñµατα, κι α-πÞ τη µια στïυς εêωτερικïàς πïλÛ-µïυς αγωνιúÞταν αδιÀæïρα και øωρÝςκαµÝα πρïθυµÝα, ενñ απÞ την Àλληπερݵενε πÀντα µια ευκαιρÝα για ανα-τρïπÜ και αλλαγÜ της καταστÀσεως.

Πλïàταρøïς, Íγις, 5µετ. Ανδρ. ΠïυρνÀρα, εκδ. ΠÀπυρïς.

Ãι πÞλεις-κρÀτη. Τï πïλιτικÞ σàστηµα της α-πÞλυτης µïναρøÝας πïυ κυριÀρøησε κατÀ τïυςελληνιστικïàς øρÞνïυς και ïι ανταγωνισµïÝ µε-ταêà των ηγεµÞνων δεν επÛτρεψαν την ανÀπτυêητων πÞλεων-κρατñν. Îτσι, η πÞλη-κρÀτïς, πïυÜδη âρÝσκεται σε παρακµÜ ως ïργανωτικÞς θε-σµÞς, επιâιñνει πλÛïν την επïøÜ αυτÜ µÛσα απÞτα ακÞλïυθα σøܵατα: Ãι περισσÞτερες πÞλεις-κρÀτη απïρρïæÜθη-

καν απÞ τα ελληνιστικÀ âασÝλεια. Íλλες συγκρÞτησαν ïµïσπïνδιακÀ κρÀτη, Þ-

πως Üταν ïι συµπïλιτεÝες. ÃρισµÛνες κατÞρθωσαν να απïσπÀσïυν την

εàνïια των µïναρøñν και να διατηρÜσïυν τηναυτïνïµÝα τïυς, Þπως συνÛâη µε την ΑθÜνα, τηΣπÀρτη, τη ΡÞδï, τη ∆Üλï και Àλλες.

α. Η ΑθÜνα. ΜετÀ τï θÀνατï τïυ ΑλεêÀν-δρïυ εêαρτÜθηκε απÞ την πïλιτικÜ των âασιλÛ-ων της ΜακεδïνÝας. ΑρøικÀ ï ΚÀσσανδρïς, διÞ-ρισε κυâερνÜτη της πÞλης τï ∆ηµÜτριï ΦαληρÛαï ïπïÝïς κυâÛρνησε (317-307 π.Ì.) ως τàραννïςκαι διñøθηκε στη συνÛøεια απÞ τï ∆ηµÜτριï Πï-λιïρκητÜ. Η ΑθÜνα επιøειρÜσε απελευθερωτικÞαγñνα, Þταν âασιλιÀς της ΜακεδïνÝας Üταν ï Α-ντÝγïνïς ΓïνατÀς. Στïν αγñνα αυτÞ (267-261π.Ì.) ηγÜθηκε ï ΑθηναÝïς στωικÞς æιλÞσïæïςÌρεµωνÝδης. ΕêεγÛρσεις επιøεÝρησαν και ÀλλεςπÞλεις αλλÀ η πρïσπÀθειÀ τïυς απÛτυøε. à ΑντÝ-γïνïς ΓïνατÀς νÝκησε τïυς συνασπισµÛνïυς Îλ-ληνες και κατÛλαâε την ΑθÜνα, ενñ ï ÌρεµωνÝ-δης κατÛæυγε στην αυλÜ των ΠτïλεµαÝων. Îκτï-τε και µÛøρι την υπïταγÜ της στïυς ΡωµαÝïυς (86π.Ì.), ï ρÞλïς της ΑθÜνας υπïâαθµÝστηκε πïλι-τικÀ, πïλιτιστικÀ ωστÞσï εêακïλïàθησε να εÝναιπρωταγωνιστικÞς.

â. Η ΣπÀρτη. à τρÞπïς διακυâÛρνησÜς τηςκαι η εêωτερικÜ πïλιτικÜ απïµÞνωσης πïυ ακï-λïυθïàσε δηµιïàργησαν τïν 3ï αι. π.Ì. κïινωνι-κÞ και πïλιτικÞ αδιÛêïδï. à πληθυσµÞς τηςΣπÀρτης ελαττñθηκε. Ãι ελεàθερïι πïλÝτες Û-æτασαν περÝπïυ τïυς επτακÞσιïυς και απ’ αυ-τïàς µÞνï εκατÞ εÝøαν γεωργικÞ κλÜρï7. Ανα-

134

6. à Πàρρïς απïæασÝúει να εκστρατεàσει για να âïηθÜσει

τïυς Îλληνες της ΣικελÝας

Αν και âρισκÞταν σε δàσκïλη θÛ-ση (ï Πàρρïς), Àρøισε αµÛσως να ελ-πÝúει êανÀ και η υπÀρøïυσα κατÀ-σταση τïυ δηµιïυργïàσε διøïγνω-µÝα. ΓιατÝ συγøρÞνως Üρθαν, αæενÞςÀνδρες απÞ τη ΣικελÝα, πρïσæÛρï-ντÀς τïυ τïν ΑκρÀγαντα, τις Συρα-κïàσες και τïυς ΛεïντÝνïυς, παρα-καλñντας τïν να τïυς âïηθÜσει ναδιñêïυν απÞ κïινïà τïυς Καρøηδï-νÝïυς και να απαλλÀêïυν τï νησÝ α-πÞ τïυς τυρÀννïυς, αæετÛρïυ απε-σταλµÛνïι απÞ την ΕλλÀδα και ανÜγ-γειλαν Þτι ï ΠτïλεµαÝïς ï ΚεραυνÞςÛøει σκïτωθεÝ πïλεµñντας εναντÝïντων Γαλατñν µε τï στρατÞ τïυ και Þ-τι τñρα θα ερøÞταν την πιï κατÀλλη-λη στιγµÜ επειδÜ ïι ΜακεδÞνες εÝøαντην ανÀγκη (κÀπïιïυ) âασιλιÀ. Α-æïà τα Ûâαλε µε την τàøη τïυ, επειδÜτην Ýδια στιγµÜ συνÛπεσαν ïι υπïθÛ-σεις µεγÀλων πρÀêεων, πÝστευε Þτιµια απÞ τις δàï Ûπρεπε να øαθεÝ.Îτσι για µεγÀλï øρïνικÞ διÀστηµαâρισκÞταν σε σκÛψη. Îπειτα επειδÜæÀνηκε Þτι η κατÀσταση στη ΣικελÝαπαρïυσιÀúει µεγαλàτερï ενδιαæÛ-ρïν, εêαιτÝας της γειτνÝασÜς της µε τηΛιâàη, αæïà στρÀæηκε πρïς τα εκεÝ,αµÛσως Ûστειλε τïν ΚινÛα, Þπως συ-νÜθιúε, για να συνεννïηθεÝ πρïηγïυ-µÛνως µε τις πÞλεις και ï Ýδιïς εγκα-τÛστησε æρïυρÀ στïυς ΤαραντÝνïυς,ïι ïπïÝïι δυσανασøετïàσαν και α-êÝωναν Ü να εκπληρñσει τïυς Þρïυςγια τïυς ïπïÝïυς εÝøε Ûρθει, πïλεµñ-ντας εναντÝïν των ΡωµαÝων Ü, αæïàεγκαταλεÝψει τη øñρα τïυς, να αæÜ-σει την πÞλη Þπως την παρÛλαâε.

Πλïàταρøïς, Πàρρïς, 22.

τη ΜακεδïνÝα, κàριï αντÝπαλï της Ρñµης, ïι ΡωµαÝïι απÛσπασαν τη ΛυκÝακαι την ΚαρÝα και κÜρυêαν ελεàθερï λιµÀνι* τη ∆Üλï (167 π.Ì.) µε στÞøï νατην εêïυθενñσïυν ïικïνïµικÀ. Îκτïτε τï ρïδιακÞ κρÀτïς Àρøισε να παρακ-µÀúει και τελικÀ υπïδïυλñθηκε στïυς ΡωµαÝïυς (43 π.Ì.).

δ. Η ∆Üλïς. à ιερÞς øαρακτÜρας τïυ νησιïà συνÛâαλε ñστε να εêελιøθεÝσταδιακÀ σε ïικïνïµικÞ κÛντρï. Η επÝκαιρη γεωγραæικÜ τïυ θÛση, στï κÛ-ντρï τïυ ΑιγαÝïυ, πρïκÀλεσε τï ενδιαæÛρïν των âασιλÛων. Στα τÛλη τïυ 4ïυαι. π.Ì., Þταν παρÜκµασε η ναυτικÜ ισøàς των ΑθηναÝων, η ∆Üλïς πÛρασεστη σæαÝρα επιρρïÜς των âασιλÛων της ΜακεδïνÝας. ΑυτÜ Üταν η περÝïδïςτης ïικïνïµικÜς ανÀπτυêÜς της. ÌαρακτηριστικÀ δεÝγµατα της εµπïρικÜςδραστηριÞτητας τïυ νησιïà Üταν η δηµιïυργÝα δηµÞσιων και ιδιωτικñν τρα-πεúñν και η αναγνñριση τïυ λιµανιïà της ∆Üλïυ ως σπïυδαÝïυ σταθµïà τïυδιαµετακïµιστικïà* εµπïρÝïυ της ΑνατïλικÜς ΜεσïγεÝïυ. Τï 167 π.Ì. ïι Ρω-µαÝïι, αæïà κατÛâαλαν τï âασÝλειï της ΜακεδïνÝας, κÜρυêαν τη ∆Üλï ελεà-θερï λιµÀνι,* παραøωρñντας παρÀλληλα την επïπτεÝα τïυ νησιïà στïυς Α-θηναÝïυς. Ãι ∆Üλιïι διñøθηκαν και ïι νÛïι κÀτïικïι πïυ Àρøισαν να συρρÛ-ïυν συνÛâαλαν στην ïικïνïµικÜ ανÀπτυêÜ της κατÀ τï δεàτερï µισÞ τïυ 2ïυαι. π.Ì. Στην πραγµατικÞτητα η επιρρïÜ της Α-θÜνας Üταν ελÀøιστη¯ τη úωÜ της ∆Üλïυ ÞριúανπλÛïν êÛνïι, Îλληνες απÞ Àλλες πÞλεις, Αιγàπτι-ïι, Σàρïι, ΦïÝνικες, ΕâραÝïι, ΙταλïÝ. Ùλïι ÞµωςâρÝσκïνταν κÀτω απÞ την επïπτεÝα της Ρñµης.

Ãι συµπïλιτεÝες. Η απïδυνÀµωση τïυ θε-σµïà της πÞλης-κρÀτïυς και η επιδÝωêη των âα-σιλÛων της ΜακεδïνÝας να επεκταθïàν πρïς τïνÞτï Üταν ïι αιτÝες πïυ ïδÜγησαν πïλλÛς πÞλεις,ιδιαÝτερα απïµïνωµÛνων περιïøñν, να πρïøω-ρÜσïυν στη συγκρÞτηση ïµïσπïνδιακñν κρα-τñν. Τï νÛï πïλιτειακÞ σøܵα øρησιµïπïÝησανκυρÝως ïι ΑιτωλïÝ και ïι ΑøαϊκÛς πÞλεις της Πε-λïπïννÜσïυ.

α. Η ΑιτωλικÜ συµπïλιτεÝα. Ãι ΑιτωλïÝ γιατην αντιµετñπιση των εøθρικñν επιδρïµñν στηνπεριïøÜ τïυς, απÞ τα µÛσα περÝπïυ τïυ 4ïυ αι.π.Ì. δηµιïàργησαν Ûνα øαλαρÞ πïλιτικÞ σàνδε-σµï, τï «ΚïινÞ των Αιτωλñν». ΑυτÜ η Ûνωση τïν3ï αι. π.Ì., µετÀ την απÞκρïυση των Γαλατñν(278 π.Ì.) και την ανÀληψη της πρïστασÝας τïυµαντεÝïυ των ∆ελæñν, απÛκτησε ιδιαÝτερη σπïυ-δαιÞτητα και εêελÝøθηκε στην ΑιτωλικÜ συµπïλι-τεÝα. Η ïργÀνωσÜ της Üταν δηµïκρατικÜ, δηλαδÜ

137

ΝαÞς της Øσιδας µε τï Àγαλµα της θεÀςστï âÀθïς. Στη ∆Üλï συναντÀ κανεÝς ταερεÝπια πïλλñν ιερñν, αæιερωµÛνων σεêÛνïυς θεïàς. ΕισÀγïνται απÞ τïν κï-σµïπïλÝτικï πληθυσµÞ πïυ κατακλàúειτï νησÝ στïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς.

τïυ 4ïυ αι. π.Ì., απÛκρïυσε την επÝθεση τïυ ∆η-µητρÝïυ (305-4 π.Ì.). ΑπÞ την πïλιïρκÝα της ΡÞ-δïυ ï ∆ηµÜτριïς πÜρε την επωνυµÝα Πïλιïρκη-τÜς.

Η ΡÞδïς τυπικÀ εÝøε δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα.Τη διακυâÛρνησÜ της Þµως, ïυσιαστικÀ, εÝøαν ïιπλïàσιïι Ûµπïρïι και ïι τραπεúÝτες. Σε περιÞ-δïυς κρÝσης ïι πλïàσιïι, για να απïæàγïυν κïι-νωνικÛς εêεγÛρσεις, αναλÀµâαναν τη διατρïæÜτων æτωøñν8.

Τη δàναµÜ της æαÝνεται Þτι υπïλÞγιúαν ÞøιµÞνï τα ελληνιστικÀ âασÝλεια αλλÀ και η ανερøÞ-µενη Ρñµη. Η ΡÞδïς συµµÀøησε µαúÝ της κατÀτïυ ΑντιÞøïυ Γ της ΣυρÝας. Σε αντÀλλαγµα ïιΡωµαÝïι της παραøñρησαν τη ΛυκÝα και µÛρïςτης ΚαρÝας. Ùταν Þµως αργÞτερα συντÀøθηκε µε

136

ΑναπαρÀσταση της πÞλης της ΡÞδïυ στα τÛλη τïυ 4ïυ αι. π.Ì. ΠεριâαλλÞταν απÞ ισøυρÀ τεÝ-øη και διÛθετε λιµÀνια πïυ διευκÞλυναν την εµπïρικÜ της ανÀπτυêη. Στïυς ελληνιστικïàςøρÞνïυς η ΡÞδïς Üταν Ûνα µεγÀλï εµπïρικÞ κÛντρï της ΜεσïγεÝïυ.

8. Ãι πλïàσιïι στη ΡÞδï αναλÀµâα-ναν τη διατρïæÜ των æτωøñν

Ãι ΡÞδιïι, αν και δεν Ûøïυν δηµï-κρατικÞ πïλÝτευµα, æρïντÝúïυν γιατï λαÞ¯ Ûτσι θÛλïυν να συγκρατïàντï πλÜθïς των æτωøñν. ΓÝνïνται πα-ρïøÛς τρïæݵων στï λαÞ και ïι πλïà-σιïι, σàµæωνα µε Ûνα παλαιÞ Ûθιµï,âïηθïàν αυτïàς πïυ Ûøïυν ανÀγκη¯και υπÀρøïυν κÀπïιες εργασÝες γιατην πρïµÜθεια των τρïæݵων, ñστεκαι ï æτωøÞς να εêασæαλÝúει τα ανα-γκαÝα και συγøρÞνως η πÞλη να µηνπαρïυσιÀúει Ûλλειµµα σε ανθρñπινïδυναµικÞ, κυρÝως για την επÀνδρω-ση τïυ στÞλïυ.

ΣτρÀâων, ΓεωγραæικÀ, ÌIV, 2, 5.

συνÛøεια ως ïργανωτÜς τïυ στρατïà. ×ταν øαρι-σµατικÞς ηγÛτης µε ικανÞτητες, αλλÀ Ûúησε σε ε-πïøÜ πïυ ï ΕλληνισµÞς âρισκÞταν σε παρακµÜ.Την περÝïδï της διακυâÛρνησÜς τïυ εÝøε εντα-øθεÝ στη συµπïλιτεÝα και η ΣπÀρτη. à «Ûσøατïςτων ΕλλÜνων», Þπως τïν αναæÛρει ï Πλïàταρ-øïς, ωστÞσï, δεν εÝøε τï περιθñριï για δρÀση.

Η Ρñµη εÝøε αρøÝσει να επεκτεÝνεται στïν ελ-λαδικÞ øñρï, εæαρµÞúïντας την πïλιτικÜ τïυ«διαÝρει και âασÝλευε». ΜετÀ απÞ λÝγες δεκαετÝεςη ΑøαϊκÜ συµπïλιτεÝα, αæïà αντιστÀθηκε σταρωµαϊκÀ στρατεàµατα, τελικÀ υπÛκυψε (146π.Ì.).

139

Ûνα σñµα και µÝα δàναµη. ΑλλÀ ενÞ-σω úïàσε ï Íρατïς ακÞµα ισøυρï-πïιïàσαν την κατÀστασÜ τïυς απÞτα ΜακεδïνικÀ Þπλα, περιπïιïàµε-νïι τïν ΠτïλεµαÝï και αµÛσως µετÀτïν ΑντÝγïνï και τïν ΦÝλιππï, ïι ï-πïÝïι αναµειγνàïνταν στις ελληνικÛςυπïθÛσεις. Ùταν Þµως πÜρε την αρ-øηγÝα ï Φιλïπïݵην, επειδÜ πλÛïν Ü-ταν απÞ µÞνïι τïυς αêιÞµαøïι απÛνα-ντι στïυς πιï ισøυρïàς, Ûπαυσαν ναøρησιµïπïιïàν êÛνïυς πρïστÀτες.ΓιατÝ ï Íρατïς, επειδÜ δεν εÝøε ιδιαÝ-τερη Ûæεση στις πïλεµικÛς συγκρïà-σεις, αντιµετñπιúε τις περισσÞτερεςυπïθÛσεις κατÞπιν συνεννÞησης µεπραÞτητα και âασιλικÛς æιλÝες, ÞπωςÛøει γραæεÝ στη âιïγραæÝα τïυ. à Φι-λïπïݵην, Þµως επειδÜ Üταν καλÞςπïλεµιστÜς και δραστÜριïς στις συ-γκρïàσεις, ακÞµη τυøερÞς και µε κα-τïρθñµατα αµÛσως απÞ τις πρñτεςµÀøες, συγøρÞνως µε τη δàναµη ενÝ-σøυσε και τï ηθικÞ των Αøαιñν, α-æïà συνÜθισαν να νικïàν µε αυτÞνκαι να Ûøïυν εêασæαλισµÛνη την επι-τυøÝα στïυς περισσÞτερïυς αγñνες.

Πλïàταρøïς, Φιλïπïݵην, 8.

1. Σε πïιïυς λÞγïυς ïæεÝλεται η αντÝδραση των ΑθηναÝων πïυ εêιστïρεÝ ï Πλïà-ταρøïς στï παρÀθεµα 1;

2. Να διακρÝνετε τις διαæïρÛς µεταêà των ελληνιστικñν âασιλεÝων της ΣυρÝας καιτης ΜακεδïνÝας σ’ Þ,τι αæïρÀ την κïινωνικÜ τïυς συγκρÞτηση και την Àσκησητης εêïυσÝας.

3. Η στρïæÜ τïυ Πàρρïυ πρïς τη ∆àση ïæεÝλεται µÞνï στïυς λÞγïυς πïυ πρïâÀλ-λει ï Πλïàταρøïς στï παρÀθεµα 6; ΓιατÝ να µην επιλÛêει για τα κατακτητικÀ τïυσøÛδια τïν ελλαδικÞ øñρï Ü την ΑνατïλÜ;

4. Τï κεݵενï τïυ παραθÛµατïς 7 πρïâÀλλει ως αιτÝα της κακÜς κïινωνικÜς κατÀ-στασης της ΣπÀρτης κατÀ τïν 3ï αι. π.Ì. την εæαρµïγÜ ενÞς νÞµïυ. ΝïµÝúετε ÞτιαυτÜ Üταν η µÞνη αιτÝα τïυ πρïâλܵατïς; ΕÀν Þøι, τÞτε πïιες Àλλες µπïρεÝ να Ü-ταν ïι αιτÝες;

5. Σε πïιïυς λÞγïυς ïæεÝλεται η ιδιαÝτερη ανÀπτυêη της ΡÞδïυ και της ∆Üλïυ κατÀτïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

Þλïι ïι πïλÝτες της συµπïλιτεÝας Üταν µÛλη τηςσυνÛλευσης, η ïπïÝα εêÛλεγε τïυς Àρøïντες, απï-æÀσιúε για πÞλεµï Ü ειρÜνη και ψÜæιúε τïυς νÞ-µïυς. Ùλες ïι πÞλεις εÝøαν κïινÞ νÞµισµα, τα ÝδιαµÛτρα και σταθµÀ. Στη διÀρκεια τïυ 3ïυ αι. π.Ì.η συµπïλιτεÝα Ûæτασε στï απÞγειï της δàναµÜςτης, καθñς περιελÀµâανε τÞτε Þλες τις πÞλεις τηςκεντρικÜς ΕλλÀδας απÞ τï ΜαλλιακÞ κÞλπï µÛ-øρι τïν ΚïρινθιακÞ και τις εκâïλÛς τïυ Αøε-λñïυ.

â. Η ΑøαϊκÜ συµπïλιτεÝα. Η δηµιïυργÝα τηςïæεÝλεται στην ïµïσπïνδιακÜ Ûνωση µερικñνπÞλεων της Αøαýας στις αρøÛς τïυ 3ïυ αι. π.Ì.,πïυ σταδιακÀ αυêÜθηκαν και περιÛλαâαν, µÛøριτα µÛσα περÝπïυ τïυ επÞµενïυ αιñνα, Þλη σøε-δÞν την ΠελïπÞννησï.

Η ïργÀνωσÜ της παρïυσιÀúει δηµïκρατικÀαλλÀ και ïλιγαρøικÀ στïιøεÝα. ΚÀθε πÞλη εÝøε τηδικÜ της κυâÛρνηση. Τη συµπïλιτεÝα ωστÞσï δι-ïικïàσαν: η συνÛλευση, απïτελïàµενη απÞ τïυςπïλÝτες Þλων των πÞλεων πïυ εÝøαν συµπληρñ-σει τï τριακïστÞ Ûτïς, ïι Àρøïντες (στρατηγÞς,Ýππαρøïς, ναàαρøïς, δÛκα δηµιïυργïÝ) µε αυêη-µÛνες εêïυσÝες και η âïυλÜ Ü σàγκλητïς µε 120µÛλη, και δικαιïδïσÝα κυρÝως στις εêωτερικÛς υ-πïθÛσεις.

Η ΑøαϊκÜ συµπïλιτεÝα Ûπαιêε καθïριστικÞρÞλï στïν ελλαδικÞ øñρï, Þταν επικεæαλÜς τηςÜταν ï Íρατïς και ï Φιλïπïݵην9.

à Íρατïς (272-213 π.Ì.) απÞ τη Σικυñνα εÝøεεκλεγεÝ στρατηγÞς επανειληµµÛνα. Στην αρøÜστρÀæηκε κατÀ των ΜακεδÞνων και κατÞρθωσενα απïµακρàνει τη µακεδïνικÜ æρïυρÀ απÞ τηνΚÞρινθï, πρïσαρτñντας την στη συµπïλιτεÝα.ΑργÞτερα Þµως, για να αντιµετωπÝσει τï âασιλιÀτης ΣπÀρτης ΚλεïµÛνη, úÜτησε την παρÛµâασητων ΜακεδÞνων. ΑπïτÛλεσµα αυτÜς της σà-µπραêης Üταν η Üττα τïυ ΚλεïµÛνη, Þπως γνωρÝ-úïυµε, αλλÀ και η δïλïæïνÝα τïυ Ýδιïυ τïυ Íρα-τïυ.

à Φιλïπïݵην (253-183 π.Ì.) απÞ τη ΜεγαλÞ-πïλη διακρÝθηκε στην αρøÜ ως Ýππαρøïς και στη

138

ΣτατÜρας* τïυ Κïινïà των Αιτωλñν. ΚÞ-πηκε µετÀ την απÞκρïυση των Γαλατñν.ΕικïνÝúει γυναÝκα καθιστÜ, την ΑιτωλÝα,πïυ πατÀει σε γαλατικÛς ασπÝδες.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

9. Η ïργÀνωση της ΑøαϊκÜς συµπï-λιτεÝας: à Íρατïς και ï Φιλïπïݵην

Τï κïινÞ των Αøαιñν ωστÞσïπρñτïς ï Íρατïς τï κατÛστησε σε-âαστÞ και ισøυρÞ, γιατÝ συγκÛντρωσεπÞλεις πïυ Üταν πρïηγïυµÛνως στηναæÀνεια και σε διενÛêεις και ïργÀνω-σε µια πïλιτεÝα ελληνικÜ και æιλÀν-θρωπη. ΚατÞπιν, Þπως στα νερÀ συµ-âαÝνει, αæïà αρøÝσïυν να συγκε-ντρñνïνται λÝγα και µικρÀ σωµατÝ-δια, στην πïρεÝα πλÛïν απÞ τïν ερøï-µÞ νÛων και τα πρñτα συγκρατïà-νται και Þλα µαúÝ Ûρøïνται σε µεγÀληπυκνÞτητα και στερεÞτητα, Ûτσι συ-νÛâη και στην ΕλλÀδα πïυ εκεÝνïυςτïυς øρÞνïυς Üταν αδàναµη και øω-ρισµÛνη σε πÞλεις. Στην αρøÜ ïργα-νñθηκαν ïι ΑøαιïÝ και απÞ τις γàρωπÞλεις, Àλλες Ûπαιρναν µε τï µÛρïςτïυς εêαιτÝας της âïÜθειας πïυ τïυςπαρεÝøαν και της απελευθÛρωσÜςτïυς απÞ τα τυραννικÀ καθεστñτα,µε Àλλες Þµως ενñθηκαν εêαιτÝας τηςσàµπνïιας και της κïινÞτητας τïυπïλιτεàµατïς¯ Ûτσι σκÛæτηκαν να ïρ-γανñσïυν Þλη την ΠελïπÞννησï σ’

γïς πïυ εÝøε στην κïρυæÜ τïυ æανÞ για να διευ-κïλàνει την εÝσïδï των πλïÝων στï λιµÀνι. Μετα-êà των ïικïδïµηµÀτων πïυ τη διακïσµïàσαν êε-øñριúε τï ΜïυσεÝï και η ΒιâλιïθÜκη1. Τï Μïυ-σεÝï Üταν Ûνα ïικïδïµικÞ συγκρÞτηµα αæιερω-µÛνï στις Μïàσες, Þπïυ συγκεντρñνïνταν πνευ-µατικïÝ Àνθρωπïι. ΠεριελÀµâανε âïτανικÞ, úωï-λïγικÞ κÜπï και øñρïυς για αστρïνïµικÛς µελÛ-τες. Στη ΒιâλιïθÜκη εργÀúïνταν ïι γραµµατικïÝ,Àνθρωπïι µε æιλïλïγικÜ παιδεÝα, πïυ ασøïλÜθη-καν µε την καταγραæÜ και τï σøïλιασµÞ των κει-µÛνων των αρøαÝων συγγραæÛων. Η εàκïλη πα-ρïøÜ γραæικÜς àλης, απÞ την επεêεργασÝα τïυæυτïà πÀπυρïς, συνÛâαλε στη µεγÀλη παραγωγÜøειρïγρÀæων. ΥπïλïγισµïÝ ανεâÀúïυν τïν αριθ-µÞ των øειρïγρÀæων της ΒιâλιïθÜκης σε µισÞ ε-κατïµµàριï.

Η ΑντιÞøεια. Ιδρàθηκε απÞ τï ΣÛλευκï (300π.Ì.), τï âασιλιÀ της ΣυρÝας, στïν ÃρÞντη πïτα-µÞ. ×ταν διαιρεµÛνη σε τÛσσερις συνïικισµïàς,γι’ αυτÞ ïνïµαúÞταν και ΤετρÀπïλις. ΚÀθε συ-νïικισµÞς περιâαλλÞταν απÞ τεÝøïς και Þλη επÝ-σης η πÞλη κλεινÞταν απÞ ενιαÝï τεÝøïς. ×ταν ε-êωραϊσµÛνη µε λαµπρÀ ïικïδïµÜµατα και αγÀλ-µατα. Ãι πρñτïι κÀτïικïÝ της Üταν ΜακεδÞνες,ΑθηναÝïι, ΚρÜτες και Κàπριïι¯ στη συνÛøεια Üρ-θαν και Àλλïι απÞ πïικÝλα ασιατικÀ Ûθνη, µε α-πïτÛλεσµα να µεταâληθεÝ âαθµιαÝα σε πïλυπïλι-τισµικÞ κÛντρï.

Η ΠÛργαµïς. ×ταν η πρωτεàïυσα τïυ κρÀ-τïυς των Ατταλιδñν στη Μ. ΑσÝα. ΕêελÝøθηκε σεσπïυδαÝï κÛντρï, Þταν ï ΦιλÛταιρïς, θησαυρï-æàλακας τïυ Λυσݵαøïυ, âασιλιÀ της ΘρÀκης, α-πïστÀτησε και úÜτησε τη âïÜθεια τïυ ΣÛλευκïυ.ΑργÞτερα, ïι διÀδïøïÝ τïυ και κυρÝως ï Íττα-λïς Α, επÛκτειναν την εêïυσÝα τïυς στη Μ. Α-σÝα και ανεêαρτητïπïιÜθηκαν απÞ τïυς ΣελευκÝ-δες. Η πÞλη της ΠεργÀµïυ Üταν κτισµÛνη σε ïøυ-ρωµÛνη ακρÞπïλη και διαρθρωνÞταν σε τρεις ε-êñστες. ×ταν æηµισµÛνη για τη ΒιâλιïθÜκη της,Þπïυ εÝøαν συγκεντρωθεÝ διακÞσιες øιλιÀδες πε-ρÝπïυ øειρÞγραæα. Η Ûλλειψη παπàρïυ ïδÜγησε

141

για τïυ πïιητÜ – να δηµιïυργïàνταιÀλλα (κτÜρια) απÞ Àλλα. Ùλα τα κτÝ-σµατα, εντïàτïις, συνδÛïνται µεταêàτïυς αλλÀ και µε τï λιµÀνι και µ’ αυ-τÀ πïυ Üταν Ûêω απÞ τï λιµÀνι. ΤïΜïυσεÝï επÝσης εÝναι τµÜµα των âα-σιλικñν ανακτÞρων¯ Ûøει Ûνα δηµÞσιïπερÝπατï, µια εêÛδρα µε καθÝσµατακαι Ûνα µεγÀλï ïÝκηµα στï ïπïÝï âρÝ-σκεται η αÝθïυσα τïυ κïινïà συσσιτÝ-ïυ των ανθρñπων της γνñσης πïυσυµµετÛøïυν στï ΜïυσεÝï.

ΣτρÀâων, ΓεωγραæικÀ, XVII, 1,8.

Íγαλµα της Τàøης της ΑντιÞøειας (300π.Ì.). ΕÝναι αλληγïρικÜ απεικÞνιση τηςπÞλης. Η γυναικεÝα µïρæÜ στï κεæÀλιæÛρει ως στÛµµα τα τεÝøη της πÞλης,πατÀει σε Ûνα νÛï πïυ συµâïλÝúει τïνÃρÞντη πïταµÞ και κρατÀει στÀøυαπïυ συµâïλÝúïυν την ευηµερÝα της.(Ρñµη, ΜïυσεÝï Βατικανïà)

2.1 Τα ελληνιστικÀ πνευµατικÀ κÛντρα

Ãι πÞλεις πïυ ιδρàθηκαν απÞ τïν ΑλÛêανδρïκαι τïυς διαδÞøïυς τïυ στην ΑνατïλÜ εêελÝøθη-καν γρÜγïρα σε αστικÀ κÛντρα. ΚÀπïιες αναπτà-øθηκαν σε µεγÀλα ïικïνïµικÀ και πïλιτιστικÀκÛντρα. Ιδρàθηκαν µε ïργανωµÛνï πïλεïδïµικÞσàστηµα, περιâÀλλïνταν µε τεÝøη, διÛθεταν ανÀ-κτïρα, αγïρÛς, γυµνÀσια*, παλαÝστρες*, στÀδια,θÛατρα, âιâλιïθÜκες και ιερïàς øñρïυς εêωραϊ-σµÛνïυς µε αρøιτεκτïνικÀ µνηµεÝα, Þπως ναïàς,στïÛς και µεγÀλïυς âωµïàς. Ãι σπïυδαιÞτερεςµεγαλïυπÞλεις πïυ εêελÝøθηκαν σε πνευµατικÀκÛντρα, Üταν η ΑλεêÀνδρεια, η ΑντιÞøεια και ηΠÛργαµïς.

Η ΑλεêÀνδρεια. Ιδρàθηκε απÞ τïν ΑλÛêαν-δρï (331 π.Ì.) και γρÜγïρα εêελÝøθηκε σε ïικï-νïµικÞ και πïλιτιστικÞ κÛντρï. Την κατïικïàσανÎλληνες, Αιγàπτιïι και ΕâραÝïι. Η ανÀπτυêÜ τηςïæειλÞταν κυρÝως στï µεγÀλï λιµÀνι, γνωστÞ α-πÞ τï νησÀκι ΦÀρï, πïυ âρισκÞταν στην εÝσïδÞτïυ και τï πρïστÀτευε. ΠÀνω στï νησÀκι κατα-σκευÀστηκε Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα, Ûνας πàρ-

140

2. Ã ελληνιστικÞς πïλιτισµÞς

à πïλιτισµÞς αυτñν των øρÞνων εÝναι συνÛøεια τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà τηςκλασικÜς επïøÜς. à Μ. ΑλÛêανδρïς µε τις κατακτÜσεις τïυ Ûæερε τïν ΕλληνισµÞ µÛ-øρι τις ΙνδÝες και µαúÝ τïν ελληνικÞ πïλιτισµÞ. Ãι λαïÝ της ΑνατïλÜς δÛøθηκαν âαθµι-αÝα την επÝδραση τïυ Ελληνισµïà, αλλÀ και ïι Îλληνες παρÀλληλα επηρεÀστηκαν α-πÞ λαïàς πïυ µÛøρι τÞτε αντιµετñπιúαν περιæρïνητικÀ ως âαρâÀρïυς.

à πïλιτισµÞς πïυ πρïÜλθε απÞ τη σàνθεση ελληνικñν και ανατïλικñν στïιøεÝωνκατÀ τïυς τρεις τελευταÝïυς πρïøριστιανικïàς αιñνες ïνïµÀστηκε ελληνιστικÞς. ÃπïλιτισµÞς αυτÞς êεπÛρασε τα Þρια των ελληνιστικñν âασιλεÝων και απÛκτησε ïικïυ-µενικÞ øαρακτÜρα. Η ïικïυµενικÞτητÀ τïυ ïæεÝλεται στη συνεøÜ µετακÝνηση ανθρñ-πων, αγαθñν και ιδεñν στα Þρια εêÀπλωσης τïυ Ελληνισµïà. Îνας Àλλïς παρÀγï-ντας πïυ ευνÞησε τïν ïικïυµενικÞ τïυ øαρακτÜρα Üταν και η δηµιïυργÝα µεγαλïυ-πÞλεων ïι ïπïÝες εêελÝøθηκαν σε πïλιτιστικÀ κÛντρα, Þπως η ΑλεêÀνδρεια, η ΑντιÞ-øεια, η ΠÛργαµïς. Η ïικïυµενικÞτητα τïυ Ελληνισµïà γÝνεται æανερÜ σε Þλες τις πï-λιτιστικÛς εκæρÀσεις της καθηµερινÜς úωÜς, απÞ τη γλñσσα και τις θρησκευτικÛς πε-πïιθÜσεις µÛøρι τα γρÀµµατα, τις επιστܵες και τις τÛøνες.

1. Η ΑλεêÀνδρεια και τα âασιλικÀ ανÀκτïρα

Η πÞλη στï σàνïλÞ της διασøÝúε-ται απÞ δρÞµïυς κατÀλληλïυς να κυ-κλïæïρïàν Ûæιππïι και Àµαêες καιαπÞ δàï δρÞµïυς πïυ εÝναι πïλàæαρδεÝς και εκτεÝνïνται σε µÜκïς πε-ρισσÞτερï απÞ Ûνα πλÛθρï*¯ αυτïÝδιασταυρñνïνται δàï æïρÛς και σεïρθÜ γωνÝα. Η πÞλη περιÛøει πïλà Þ-µïρæα δηµÞσια ιερÀ καθñς και ταâασιλικÀ ανÀκτïρα, τα ïπïÝα κατα-λαµâÀνïυν τï Ûνα τÛταρτï Ü, Ýσως, τïÛνα τρÝτï της ÛκτασÜς της. ΓιατÝ ï κα-θÛνας απÞ τïυς âασιλεÝς, Þπως ακρι-âñς αισθανÞταν απÞ Ûæεση πρïς τηλαµπρÞτητα Þτι πρÛπει να πρïσæÛρεικÀπïιï διÀκïσµï στα δηµÞσια µνη-µεÝα, Ûτσι αæιερωνÞταν µε πρïσωπι-κÀ Ûêïδα στην αναµÞρæωση της κα-τïικÝας τïυ πρïσθÛτïντας κÀτι στα Ü-δη υπÀρøïντα, κατÀ τρÞπï τÛτïιï ñ-στε – για να øρησιµïπïιÜσïυµε τα λÞ-

κÞ, επικρÀτησαν ïι απλïàστερες διαλεκτικÛς ι-διïµïρæÝες και Ûτσι διαµïρæñθηκε ενιαÝï γλωσ-σικÞ σàστηµα γραπτÜς και πρïæïρικÜς επικïι-νωνÝας. Η ΚïινÜ øρησιµïπïιÜθηκε στην καθηµε-ρινÜ επικïινωνÝα απÞ τï λαÞ αλλÀ και απÞ συγ-γραæεÝς της επïøÜς. ΑπïτÛλεσε τï Þργανï διÀδï-σης των κηρυγµÀτων τïυ øριστιανισµïà. Η ΒÝ-âλïς εÝναι γραµµÛνη σ’ αυτÜ τη γλñσσα.

2.3 Η θρησκεÝα

Η εêÀπλωση τïυ Ελληνισµïà και η ανÀµειêÜτïυ µε τïυς λαïàς της ΑνατïλÜς εÝøε συνÛπειεςκαι στη θρησκεÝα. Ãι συνθÜκες ευνïïàσαν την α-νÀµειêη των θρησκευτικñν πεπïιθÜσεων και πα-ρÀλληλα την εµæÀνιση νÛων λατρειñν.

ΛÞγïι περισσÞτερï κïινωνικïÝ και πïλιτικïÝ,παρÀ καθαρÀ πνευµατικïÝ, δηλαδÜ θρησκευτι-κïÝ, συνÛâαλαν στη διαµÞρæωση νÛων θρησκευ-τικñν πεπïιθÜσεων. Ãι âασιλεÝς, θÛλïντας να ε-δραιñσïυν την κυριαρøÝα τïυς και να γÝνïυν α-πïδεκτïÝ απÞ τïυς υπηκÞïυς τïυς, συνεργÀστη-καν µε τα τïπικÀ ιερατεÝα και υιïθÛτησαν τïπι-κÛς δïêασÝες και λατρεÝες. ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ,η αâεâαιÞτητα πïυ εÝøαν δηµιïυργÜσει ïι συνθÜ-κες της úωÜς, ïδÜγησαν τïν απλÞ πïλÝτη στην α-ναúÜτηση Ûντïνων συγκινÜσεων µÛσω της θρη-σκεÝας και στην καλλιÛργεια της ελπÝδας για µιακαλàτερη «úωÜ» µετÀ τï θÀνατï.

Îτσι, εκτÞς απÞ τις παραδïσιακÛς λατρεÝες, ε-πικρÀτησαν κυρÝως λατρεÝες µε µυστηριακÞ øα-ρακτÜρα, Þπως τα ΕλευσÝνια µυστÜρια, ïι ∆ιïνυ-σιακÛς τελετÛς και τα µυστÜρια της Øσιδας, τïυΜÝθρα και της ΚυâÛλης. ΠαρÀλληλα, δηµιïυργÜ-θηκαν και καινïàργιες, Þπως συνÛâη µε τη λα-τρεÝα τïυ ΣÀραπη. ×ταν θεÞς αντÝστïιøïς µε τïνΠλïàτωνα αλλÀ µε ιδιÞτητες και Àλλων θεïτÜ-των τïυ Ãλυµπιακïà πανθÛïυ. Τη λατρεÝα τïυ ε-πÛâαλε στην ΑÝγυπτï ï ΠτïλεµαÝïς. ΑργÞτερα,τïν 3ï αι. π.Ì. Ûγινε απïδεκτÜ η λατρεÝα τïυ ΣÀ-ραπη σε πïλλÛς πÞλεις τïυ ελλαδικïà øñρïυ καισε νησιÀ τïυ ΑιγαÝïυ.

143

ΠÀπυρïς απÞ την ΑÝγυπτï (1ïς αι. π.Ì.).ΠεριÛøει την επιστïλÜ ενÞς εργÀτη στηγυναÝκα τïυ. ΕÝναι γραµµÛνη στην απλÜγλñσσα πïυ µιλïàσαν εκεÝνη την επïøÜ.(ΤïρÞντï, ΒιâλιïθÜκη ΠανεπιστηµÝïυΒικτωρÝας)

τïυς και τις συσπÀσεις τïυς. ΩστÞσïï καλλιτÛøνης δεν αρκεÝται σ’ αυτÀτα στïιøεÝα για να µεταδñσει τη æρÝ-κη της πÀλης. Τα πρÞσωπα øαρακτη-ρÝúïνται επÝσης απÞ µια Ûκæραση υ-πÛρτατης Ûντασης και αγωνÝας. ΤïÛργï αυτÞ τïυ 2ïυ αιñνα π.Ì. εÝναιαντιπρïσωπευτικÞ της τεøνïτρïπÝαςτης ΠεργÀµïυ στη æÀση της µεγαλà-τερης ακµÜς της και απïτελεÝ τï κα-τεêïøÜν µÛτρï για τις διαæïρÛς ανÀ-µεσα στïυς γλàπτες της ΕλληνιστικÜςπεριÞδïυ και τïυς πρïσδεµÛνïυςστïυς Κλασικïàς κανÞνες πρïκατÞ-øïυς τïυς τïυ 4ïυ αιñνα.

J. Boardman, ΑρøαÝα ελληνικÜ τÛøνη,µετ. Ανδρ. ΠαππÀς, εκδ. ΥπïδïµÜ,

σ. 220-221.τïυς Περγαµηνïàς στην ανακÀλυψη νÛας γραæι-κÜς àλης, της περγαµηνÜς, πïυ πρïÛρøεται απÞτην επεêεργασÝα τïυ εµâρàïυ της κατσÝκας.

Στïυς Περγαµηνïàς απïδÝδεται η ιδÛα τηςδηµιïυργÝας ΜïυσεÝïυ, ïικïδïµÜµατïς δηλαδÜπïυ εÝøε την Ýδια λειτïυργÝα µε τα σàγøρïνα µïυ-σεÝα. Η ΠÛργαµïς, ωστÞσï, Ûγινε περισσÞτερïγνωστÜ για τïν περÝæηµï âωµÞ τïυ ∆ιÞς. ×τανµεγÀλων διαστÀσεων αρøιτεκτïνικÞ Ûργï πïυ ïι-κïδïµÜθηκε σε ανÀµνηση της απÞκρïυσης τωνΓαλατñν απÞ τïυς Περγαµηνïàς2.

2.2 Η γλñσσα

Η ïικïυµενικÞτητα τïυ ελληνιστικïà πïλιτι-σµïà γÝνεται æανερÜ απÞ τη øρÜση της ελληνικÜςγλñσσας Þøι µÞνï µεταêà των ΕλλÜνων αλλÀ καιτων εêελληνισµÛνων γηγενñν.

Η µïρæÜ της ελληνικÜς γλñσσας πïυ πρïÛκυ-ψε και διαδÞθηκε κατÀ τïυς ελληνιστικïàς øρÞ-νïυς εÝναι γνωστÜ ως ΚïινÜ ΕλληνικÜ Ü απλñςΚïινÜ. Η διαµÞρæωσÜ της ïæεÝλεται στη συγøñ-νευση των ελληνικñν διαλÛκτων – Ûøïντας ωςâÀση την αττικÜ διÀλεκτï – στï øñρï της Ανατï-λÜς, Þπïυ συνÛρρεαν Îλληνες και Þπïυ υπÜρøεανÀγκη να επικïινωνÜσïυν µε ευκïλÝα µεταêàτïυς αλλÀ και µε τïυς γηγενεÝς. Ùπως Üταν æυσι-

142

Η ΠÛργαµïς, η πρωτεàïυσα τïυ κρÀτïυςτων Ατταλιδñν. Τï µικρÞ ελληνιστικÞ âα-σÝλειï της ΠεργÀµïυ ιδρàθηκε (293 π.Ì.)µετÀ απÞ τα Àλλα µεγÀλα âασÝλεια. Η πÞ-λη Üταν ïικïδïµηµÛνη σε τρεις εêñστεςκαι διακïσµηµÛνη µε λαµπρÀ µνηµεÝα µε-ταêà των ïπïÝων και ï âωµÞς τïυ ∆ιÞς.

2. à âωµÞς τïυ ∆ιÞς της ΠεργÀµïυ

Η ΠÛργαµïς ... Ûδωσε ïρισµÛνααêιÞλïγα Ûργα γλυπτικÜς και æαÝνε-ται Þτι Üταν τï κÛντρï µιας σηµαντι-κÜς σøïλÜς. ΠÀνω στï µεγÀλï ΒωµÞτïυ ∆Ýα, ï âασιλÝας ΕυµÛνης ï Β εÝøεπρïσθÛσει µια κïλïσσιαÝα κυκλικÜúωæÞρï πïυ απεικÞνιúε τη ΜÀøη τωνΘεñν και των ΓιγÀντων. Η δρÀση«περικυκλñνει» κυριïλεκτικÀ τï µνη-µεÝï µε δραµατικÜ úωντÀνια, καθñςïι µïρæÛς æαÝνïνται σαν να σκαρæα-λñνïυν Ü να σÛρνïνται πÀνω στασκαλïπÀτια πïυ ïδηγïàν στï θυσια-στÜριï. à τρÞπïς µε τïν ïπïÝï απïδÝ-δïνται ïι πτυøñσεις των ενδυµÀτωνâïηθÀει στη δηµιïυργÝα δραµατικïàκλݵατïς. ΑυτÞ Þµως πïυ κυριαρøεÝ,εÝναι τï νευρñδες λÀêευµα των µυñ-νων και των σωµÀτων γενικÞτερα,πïυ διακρÝνïνται για την ÛντασÜ

γραµµα και απÞ τα θεατρικÀ εÝδη µÞνï η κωµω-δÝα. Η νÛα κωµωδÝα, Þπως ïνïµÀúεται, σατÝριúεανθρñπινïυς øαρακτÜρες. ΘÛµα της Üταν ï κα-θηµερινÞς Àνθρωπïς µε τα ελαττñµατÀ τïυ. Κυ-ριÞτερïς εκπρÞσωπÞς της Üταν ï ΜÛνανδρïς.

Η ιστïριïγραæÝα, πρïς τα τÛλη των ελληνιστι-κñν øρÞνων Ûøει να παρïυσιÀσει Ûναν ιστïρικÞ ε-æÀµιλλï εκεÝνων των κλασικñν øρÞνων. à Πïλà-âιïς ï ΜεγαλïπïλÝτης Ûúησε τïυς øρÞνïυς τηςρωµαϊκÜς επÛκτασης. ∆εκαεπτÀ øρÞνια Ûµεινε στηΡñµη ως Þµηρïς και συναναστρÀæηκε µε σηµα-ντικÀ πρÞσωπα, Þπως Üταν αυτÀ τïυ κàκλïυ τωνΣκιπιñνων.* ΓρÀæει την ιστïρÝα της επïøÜς τïυκαι πρïσπαθεÝ να εêηγÜσει στïυς συγøρÞνïυς τïυτïυς λÞγïυς της επικρÀτησης των ΡωµαÝων3.

Η ΑθÜνα, αν και âρÝσκεται σε ïικïνïµικÞ καιπïλιτικÞ µαρασµÞ, εêακïλïυθεÝ κατÀ τïυς ελληνι-στικïàς øρÞνïυς να απïτελεÝ πνευµατικÞ κÛντρïστï ïπïÝï Ûρøïνται σπïυδαστÛς απÞ διÀæïρα µÛ-ρη κυρÝως για να διδαøτïàν æιλïσïæÝα. ΕκτÞς α-πÞ την ΑκαδηµÝα τïυ ΠλÀτωνα και τï Λàκειï τïυΑριστïτÛλη λειτïυργïàν δàï νÛες æιλïσïæικÛςσøïλÛς. Η æιλïσïæικÜ σκÛψη επικÛντρωσε τï εν-διαæÛρïν της σε πρïâλܵατα πïυαæïρïàσαν τη úωÜ τïυ ανθρñ-πïυ. ΑπÞκτησε πρακτικÞ καιηθικÞ περιεøÞµενï.

Τï πρÞâληµα της αêÝαςτης úωÜς απασøÞλησε τï ·Ü-νωνα.

Îδρα της æιλïσïæικÜςτïυ σøïλÜς Üταν η ΠïικÝ-λη ΣτïÀ στην αρøαÝα αγïρÀτης ΑθÜνας, γι’ αυτÞ καιη διδασκαλÝα τïυ ·Üνω-να ïνïµÀστηκε στωικÜæιλïσïæÝα. Σàµæωνα µετις απÞψεις τïυ η úωÜ ÛøειµικρÜ αêÝα, γι’ αυτÞ ïÀνθρωπïς πρÛπει ναεÝναι αυτÀρκης και ε-γκρατÜς. Η ευτυøÝα

145

3. Τα øαρακτηριστικÀ της ιστïριï-γραæÝας τïυ Πïλàâιïυ

à ιδιαÝτερïς øαρακτÜρας της ι-στïρÝας µïυ και τï εκπληκτικÞ γεγï-νÞς της επïøÜς µας Ûøïυν τïàτï τïκïινÞ, δηλαδÜ µε πïιï τρÞπï η τàøηïδÜγησε Þλα αυτÀ τα ïικïυµενικÀγεγïνÞτα πρïς µÝα και την Ýδια κα-τεàθυνση και τα ανÀγκασε Þλα νασυγκλÝνïυν πρïς Ûνα και τïν ÝδιïσκïπÞ. Îτσι, η ιστïρÝα θα επιτρÛψειστïν αναγνñστη µÛσα απÞ µια σà-ντïµη εêÛταση να αντιληæθεÝ τα µÛ-σα πïυ øρησιµïπïÝησε η τàøη για ναεπιτàøει Ûνα και µïναδικÞ σκïπÞ.ΑυτÞς εÝναι ï λÞγïς πïυ µε πρïκÀλε-σε και µε Ûπεισε να αναλÀâω να æÛ-ρω σε πÛρας τη µελÛτη αυτÜς της ι-στïρÝας, επÝσης κανÛνας απÞ τïυςσàγøρïνïυς ιστïρικïàς δεν ανÛλαâενα συντÀêει µÝα παγκÞσµια ιστïρÝα.Αν κÀπïιïς εÝøε αναλÀâει αυτÞ τïÛργï, πïλà λιγÞτερï εγñ θα πρïøω-ρïàσα σ’ αυτÜ τη µελÛτη. Τñρα Þµωςπαρατηρñ Þτι, ενñ µερικïÝ σàγøρï-νïι συγγραæεÝς εêιστÞρησαν τïπι-κïàς πïλÛµïυς, λÝγïι απ’ αυτïàς ταγεγïνÞτα πïυ συνδÛïνται µε τïυς Ý-διïυς, κανÛνας Þµως απ’ Þσïυς γνω-ρÝúω δεν επιøεÝρησε να εêετÀσει τïσυσøετισµÞ των γεγïνÞτων, δηλαδÜτï πÞτε και απÞ πïà εÝøαν την πρïÛ-λευσÜ τïυς και τï πñς εÝøαν γÝνει.Για τï λÞγï αυτÞ κατÀλαâα πïλà κα-λÀ Þτι δεν Ûπρεπε να παραλεÝψω Üνα µην εêετÀσω τις ωραιÞτερες καιωæελιµÞτερες ενÛργειες της τàøης.

Πïλàâιïς, Α, 4,1-3.

ÌÀλκινη πρïτïµÜ τïυ ·Üνωνïς (2ïς αι.µ.Ì.). à ·Üνων απÞ τï ΚÝτιï της Κà-πρïυ Üταν ιδρυτÜς της σøïλÜς τωνΣτωικñν.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

Η τεøνητÜ αυτÜ συνÛνωση πïικÝλων θρησκευ-τικñν δïêασιñν και η διαµÞρæωση νÛων λατρει-ñν εÝναι γνωστÜ µε τïν Þρï θρησκευτικÞς συ-γκρητισµÞς.*

2.4 Τα γρÀµµατα

ΚατÀ τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς διευκïλàνε-ται για πρñτη æïρÀ η µαúικÜ παραγωγÜ âιâλÝων.Πρïς αυτÜ την κατεàθυνση συνÛâαλαν αæενÞς ηδιÀδïση και ευρεÝα øρÜση της γραæικÜς àλης, Þ-πως Üταν ï πÀπυρïς και η περγαµηνÜ, και αæετÛ-ρïυ η δηµιïυργÝα πνευµατικñν κÛντρων, Þπως Ü-ταν ïι âιâλιïθÜκες της ΑλεêÀνδρειας και της Περ-γÀµïυ. Η µεγÀλη παραγωγÜ âιâλÝων δε συνδÛεταιÞµως µε ανÀλïγï πλïàτï στï περιεøÞµενÞ τïυς.Ãι συγγραæεÝς στην πλειïψηæÝα τïυς Üταν µιµη-τÛς Ûργων της κλασικÜς επïøÜς. Íλλïι πÀλι πνευ-µατικïÝ Àνθρωπïι ασøïλÜθηκαν µÞνï µε τη συ-γκÛντρωση τïυ Ûργïυ συγγραæÛων παλαιÞτερωνεπïøñν. Στις âιâλιïθÜκες αντÛγραæαν και σøïλÝα-úαν τα κεݵενα των κλασικñν. ×ταν ïι πρñτïι æι-λÞλïγïι και ïνïµÀστηκαν γραµµατικïÝ.

Η πïÝηση δεν παρïυσÝασε σπïυδαÝα Ûργα α-πÞ Àπïψη πρωτïτυπÝας και Ûµπνευσης. ΠïλλïÝπïιητÛς Üταν πληρωµÛνïι κÞλακες των ισøυρñν.Τα πïιܵατÀ τïυς υµνïàσαν τα πρÞσωπα και τιςπρÀêεις των âασιλÛων, Þπως συνÛâη µε τïν Καλ-λݵαøï στην ΑλεêÀνδρεια. Íλλïι Üταν µιµητÛςπαλαιñν πïιητικñν ειδñν, Þπως τïυ ηρωικïà Û-πïυς. ΤÛτïιï Ûργï Üταν τα «ΑργïναυτικÀ» τïυ Α-πïλλñνιïυ τïυ ΡÞδιïυ, πïυ âασÝúεται στï µàθïτης αργïναυτικÜς εκστρατεÝας. ΠερισσÞτερηπρωτïτυπÝα διÛκρινε τï ΘεÞκριτï, ï ïπïÝïς µε τïÛργï τïυ «Ειδàλλια» Ûγινε εισηγητÜς της âïυκïλι-κÜς πïÝησης. Καινïàργιï πïιητικÞ εÝδïς, επÝσης,µε σατιρικÞ λÞγï εÝναι ïι «Μݵïι» πïυ Ûγραψε ïΗρñνδας. Την επïøÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε τï επÝ-

144

Íγαλµα της θεÀς Øσιδας των ελληνιστικñνøρÞνων. Η λατρεÝα της αιγυπτιακÜς αυτÜςθεÞτητας Üταν ευρàτατα διαδεδïµÛνη σ’Þλï τïν ελληνιστικÞ κÞσµï.(Ρñµη, ΜïυσεÝï ΚαπιτωλÝïυ)

ΨηæιδωτÞ µε παρÀσταση θεατρικïà πρïσωπεÝïυ (2ïς αι.π.Ì.) απÞ τη ΡÞδï. Τï θεατρικÞ εÝδïς της κωµωδÝας ανα-πτàøθηκε ιδιαÝτερα στïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς.(ΡÞδïς, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

στρατεÝα τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ πïυ εÝ-øε και τï øαρακτÜρα Ûνïπλης εêε-ρεàνησης συνÛâαλε πρïς αυτÜ τηνκατεàθυνση.

Ãι γεωγραæικÛς γνñσεις διευ-ρàνθηκαν µε την ανακÀλυψη νÛωνπεριïøñν, Àγνωστων µÛøρι τÞτεστïυς Îλληνες. à ΝÛαρøïς, Ûνας α-πÞ τïυς στρατηγïàς τïυ ΑλÛêαν-δρïυ, πραγµατïπïÝησε και περιÛ-γραψε τïν παρÀπλïυ των ακτñν τïυΙνδικïà ωκεανïà. à ΠυθÛας ï Μασ-σαλιñτης κατÞρθωσε να æτÀσει µÛ-øρι τï âïρειÞτερï Àκρï της ΑγγλÝαςκαι ï ΕρατïσθÛνης, âασισµÛνïς στις πληρïæï-ρÝες Àλλων και σε Ûρευνες δικÛς τïυ, κατασκεàα-σε Ûναν παγκÞσµιï øÀρτη πïυ, παρÀ τις ατÛλειες,απïτελεÝ σηµαντικÞ επÝτευγµα για εκεÝνïυς τïυςøρÞνïυς.

ΠαρÀλληλα µε τις γεωγραæικÛς γνñσεις εêε-λÝσσïνται και ïι αστρïνïµικÛς. Ãι γνñσεις τωνλαñν της ΜεσïπïταµÝας για τα αστÛρια µελετÜ-θηκαν µε µεγαλàτερη σπïυδÜ. Η σæαιρικÞτητατης γης και η διπλÜ κÝνησÜ της, γàρω απÞ τïν À-

147

ΑντÝγραæï ρωµαϊκïà ψηæιδωτïà τïυ3ïυ αι. µ.Ì. ΠαρïυσιÀúει τïν ΑρøιµÜδηπÀνω απÞ τις µελÛτες τïυ και τïν Ρω-µαÝï στρατιñτη πïυ εÝναι Ûτïιµïς να τïνσκïτñσει. ΕÝναι γνωστÞ Þτι πριν δεøτεÝτï øτàπηµα πρÞλαâε να πει τη æρÀση:«µÜ µïυ τïàς κàκλïυς τÀραττε».(Φραγκæïàρτη, ∆ηµïτικÞ ΙνστιτïàτïΤÛøνης)

ΑνατïµικÀ και ιατρικÀ ερ-γαλεÝα των ελληνιστικñνøρÞνων. Η ανατïµÝα Üταν ïκλÀδïς της ιατρικÜς πïυ α-ναπτàøθηκε ιδιαÝτερα κατÀτïυς ελληνιστικïàς øρÞ-νïυς. ΠατÛρας της ανατï-µÝας θεωρεÝται ï ΗρÞæιλïςαπÞ τη ÌαλκηδÞνα, ï ïπïÝ-ïς Ûúησε και Ûκανε τις Ûρευ-νÛς τïυ στην ΑλεêÀνδρεια.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ Μïυ-σεÝï)

τïυ δεν εêαρτÀται απÞ τα επÝγεια. Στïν αντÝπïδαÜταν ï ΕπÝκïυρïς, ï ïπïÝïς εÝøε την Ûδρα τηςσøïλÜς τïυ σε µια ειδυλλιακÜ περιïøÜ της ΑθÜ-νας πïυ ïνïµαúÞταν ΚÜπïς. ∆Ýδασκε Þτι η γνñ-ση της æàσης âïηθÀει τïν Àνθρωπï να απαλλα-γεÝ απÞ τï æÞâï και να εêασæαλÝσει την ψυøικÜηρεµÝα. ΜÞνï µε την πνευµατικÜ, κυρÝως, απÞ-λαυση εÝναι δυνατÞν ï Àνθρωπïς να ïδηγηθεÝστην ευτυøÝα.

2.5 Ãι επιστܵες

Η ταêινÞµηση της γνñσης, πïυ êεκÝνησε τïν4ï αι. π.Ì. µε τïν ΑριστïτÛλη, στη διÀρκεια τωνελληνιστικñν øρÞνων συστηµατïπïιÜθηκε. Η εκ-

146

ΨηæιδωτÞ δÀπεδï απÞτην ΠïµπηÝα (1ïς αι.

µ.Ì.). ΠαρïυσιÀúει τηνΠλατωνικÜ ΑκαδηµÝα.

Ãι παλαιÛς æιλïσïæικÛςσøïλÛς της ΑθÜνας, Þπως

η ΑκαδηµÝα και τï Λà-κειï τïυ ΑριστïτÛλη, συ-νÛøισαν να λειτïυργïàν

και κατÀ τïυς ελληνιστι-κïàς øρÞνïυς.

(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

ÌÀλκινη πρïτïµÜ τïυ ΕπÝκïυρïυ (2ïς αι. µ.Ì.). à ΕπÝκïυ-ρïς, ΑθηναÝïς κληρïàøïς απÞ τη ΣÀµï, Ýδρυσε στην ΑθÜναæιλïσïæικÜ σøïλÜ στην περιïøÜ πïυ ïνïµαúÞταν ΚÜπïς.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

νÀγκες και την πïλιτικÜ των ηγεµÞνων. Ãι ναϊκÛςκατασκευÛς περιïρÝστηκαν¯ αντÝθετα, ïικïδïµÜ-θηκαν κτÜρια πïυ πρïÛâαλαν τï µεγαλεÝï τωνâασιλÛων και εêυπηρÛτησαν πρακτικïàς σκï-πïàς, Þπως ανÀκτïρα, αγïρÛς, γυµνÀσια*, στïÛς,Þλα σε µεγÀλες διαστÀσεις και µε πληθωρικÜ δια-κÞσµηση. Την επïøÜ αυτÜ τï ενδιαæÛρïν επικε-ντρñνεται στην κατασκευÜ µεγÀλων και πïλυτε-λñν κατïικιñν4.

Η πλαστικÜ µε τα Ûργα της εêωτερÝκευσε τïνψυøικÞ κÞσµï τïυ ανθρñπïυ εκεÝνης της επïøÜς,σε αντÝθεση µε την ηρεµÝα και την εêιδανικευµÛ-νη απÞδïση των αισθηµÀτων πïυ εêÛæραúαν τακλασικÀ Ûργα τïυ 5ïυ αι. π.Ì. Ãι καλλιτÛøνες, µÛ-σω των Ûντïνων κινÜσεων και εκæρÀσεων πïυ α-πïτàπωναν στα πρÞσωπα των γλυπτñν µïρæñν,πρïσπÀθησαν να απεικïνÝσïυν την αγωνÝα,τïν πÞνï και γενικÞτερα τï πÀθïς τïυ αν-θρñπïυ των ταραγµÛνων εκεÝνων øρÞνων.

Τï σàµπλεγµα τïυ ΛαïκÞïντα, ï «θνÜσκων»ΓαλÀτης, η ΝÝκη της ΣαµïθρÀκης, τï σàµπλεγµατης ΑæρïδÝτης και τïυ ΠÀνα, τα γλυπτÀ τïυ âω-µïà τïυ ∆ιÞς στην ΠÛργαµï και πïλλÀ ÀλλαπρïâÀλλïυν τις καλλιτεøνικÛς τÀσεις των ελληνι-στικñν øρÞνων.

Η úωγραæικÜ Ûæτασε σε υψηλÞ καλλιτεøνικÞ

149

4. Η κατïικÝα

Η αρøιτεκτïνικÜ των ιδιωτικñνκατïικιñν γÝνεται κÀπως πιï τïλµη-ρÜ απÞ πριν. Μεγαλàτερες ευκαιρÝεςγια úωγραæικÜ και µωσαϊκÜ διακÞ-σµηση δÝνïνται τñρα στïυς καλλιτÛ-øνες, και ïι øñρïι εÝναι µεγαλàτερïικαι πïλυτελÛστερïι. ΩστÞσï, τï σøÛ-διï ακïλïυθεÝ και πÀλι τï συνηθισµÛ-νï µεσïγειακÞ τàπï κατïικÝας, Þπïυτα δωµÀτια εÝναι συγκεντρωµÛνα γà-ρω απÞ µια εσωτερικÜ αυλÜ και τï ε-êωτερικÞ δε διακρÝνεται ïàτε για τïναρøιτεκτïνικÞ τïυ ρυθµÞ ïàτε για τηδιακÞσµηση της πρÞσïψÜς τïυ.

J. Boardman, Þ.π., σ. 217.

Íγαλµα ΝÝκης απÞ τï ιερÞ των ΚαâεÝρωνστη ΣαµïθρÀκη (αρøÛς τïυ 2ïυ αι. π.Ì.).ΑπïτελεÝ µÛρïς αæιερñµατïς πïυ παρïυ-σÝαúε τη θεÀ ΝÝκη πÀνω στην πλñρη ενÞςπλïÝïυ. Îøει πρïÛλθει απÞ την εργασÝα ε-νÞς µεγÀλïυ καλλιτÛøνη πïυ µας εÝναι À-γνωστïς.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

ÃικÝα της ∆Üλïυ. Ãι µεγαλàτερες ïικÝες εÝøαν εσωτερικÜ αυλÜ(αÝθριï), πïλλÀ δωµÀτια και δàï ïρÞæïυς.

êïνÀ της και τïν Üλιï, Üταν θεωρÝες πïυ διατυπñθηκαν για πρñτη æïρÀ απÞτïν ΑρÝσταρøï τï ΣÀµιï.

Ãι αστρïνïµικÛς Ûρευνες θα Üταν αδàνατες, εÀν δεν υπÜρøε παρÀλληληπρÞïδïς των µαθηµατικñν. ΣηµαντικÞ κÛντρï ανÀπτυêÜς τïυς Üταν η Αλε-êÀνδρεια και σπïυδαιÞτερïς εκπρÞσωπïς ï ΕυκλεÝδης, γνωστÞς απÞ τï Ûργïτïυ «ΣτïιøεÝα», τï πιï διαδεδïµÛνï και διαâασµÛνï âιâλÝï µετÀ την ΑγÝαΓραæÜ.

Ãι æυσικÛς επιστܵες καλλιεργÜθηκαν απÞ τïν ΑρøιµÜδη τï Συρακïàσιï.ΑσøïλÜθηκε µε πïλλÀ θÛµατα της æυσικÜς επιστܵης, Þπως τï ειδικÞ âÀρïςτων σωµÀτων, τïυς µïøλïàς, τα κÀτïπτρα και Àλλα.

ΚÛντρï των æυσιïγνωστικñν επιστηµñν Üταν η ΑλεêÀνδρεια. ΚïντÀστα ανÀκτïρα υπÜρøε κÜπïς úωïλïγικÞς και âïτανικÞς, στïν ïπïÝï εργÀ-στηκαν πïλλïÝ ερευνητÛς µελετñντας ιδιαÝτερα τα νÛα úñα και æυτÀ πïυ Ûγι-ναν γνωστÀ απÞ τις øñρες της ΑνατïλÜς. Στην ΑλεêÀνδρεια ï ΗρÞæιλïς συ-νÛâαλε στην πρÞïδï της âιïλïγÝας µε τις ÛρευνÛς τïυ για τï νευρικÞ σàστηµακαι την κυκλïæïρÝα τïυ αݵατïς. Ãι ιατρικÛς γνñσεις, εêÀλλïυ, πïυ εÝøαν τιςâÀσεις τïυς στη διδασκαλÝα τïυ ΙππïκρÀτη (5ïς αι. π.Ì.), εêελÝøθηκαν πρïςνÛες κατευθàνσεις. Τη συστηµατïπïÝηση των ιατρικñν γνñσεων θα επιτàøειαργÞτερα, τï 2ï αι. µ.Ì., ï ΓαληνÞς απÞ την ΠÛργαµï.

2.6 Ãι τÛøνες

Ãι κïινωνικÛς και πïλιτικÛς συνθÜκες των ελληνιστικñν øρÞνων Àæησαντα Ýøνη τïυς στα Ûργα της τÛøνης. Η πρωτïτυπÝα και η παραγωγικÞτητα των

καλλιτεøνñν της κλασικÜς περιÞδïυσυνεøÝστηκε µÛσα απÞ νÛες µïρæÛς καιµε διαæïρετικÞ περιεøÞµενï. ΣτÞøïςτων καλλιτεøνñν Üταν να πρïκαλÛ-σïυν θαυµασµÞ και κατÀπληêη αæε-νÞς και αæετÛρïυ να πρïâÀλïυν µÛσωτης τÛøνης τα ανθρñπινα συναισθܵα-τα. Τα καλλιτεøνικÀ κÛντρα âρÝσκï-νταν ακÞµη στην κυρÝως ΕλλÀδα, απ’Þπïυ πρïÛρøïνταν ïι τεøνÝτες και ïικαλλιτÛøνες πïυ εργÀúïνταν στις αυ-λÛς των ελληνιστικñν âασιλεÝων. ΩςνÛα καλλιτεøνικÀ κÛντρα πρÛπει να θε-ωρηθïàν η ΡÞδïς και η ΠÛργαµïς, Þ-πïυ λειτïàργησαν τïπικÛς καλλιτεøνι-κÛς σøïλÛς.

Η αρøιτεκτïνικÜ απÞκτησε κïσµι-κÞ øαρακτÜρα και εêυπηρÛτησε τις α-

148

ΜεγÀλη στïÀ στην εÝσïδï της ακρÞπïλης της ΛÝν-δïυ (αρøÛς τïυ 2ïυ αι. π.Ì.). Η κατασκευÜ κïσµικïàøαρακτÜρα κτηρÝων, Þπως ïι στïÛς, εÝναι øαρακτηρι-στικÞ της αρøιτεκτïνικÜς των ελληνιστικñν øρÞνων.

151

1. Σε πïιïυς λÞγïυς ïæεÝλεται ï ïικïυµενικÞς øαρακτÜρας τïυ ελληνιστικïà πïλι-τισµïà και πïια στïιøεÝα κυρÝως απïδεικνàïυν την ïικïυµενικÞτητÀ τïυ;

2. Να αναæÛρετε τις πïλιτιστικÛς δραστηριÞτητες πïυ αναπτàσσïνταν στα πνευµα-τικÀ κÛντρα της ΑλεêÀνδρειας και της ΠεργÀµïυ.

3. Να µελετÜσετε συγκριτικÀ τα παραθÛµατα (21, σ. 113 και 3, σ. 145) πïυ αναæÛρï-νται στην ιστïριïγραæÝα τïυ ΘïυκυδÝδη και τïυ Πïλàâιïυ. Πïια Üταν τα κÝνη-τρα τïυ κÀθε ιστïρικïà για να ασøïληθεÝ µε την ιστïρικÜ συγγραæÜ;

4. Να εêηγÜσετε σε πïιïυς λÞγïυς ïæεÝλεται η ανÀµειêη λατρειñν και η ανÀπτυêητων æιλïσïæικñν θεωρÜσεων Þπως αυτÛς τïυ ·Üνωνα και τïυ ΕπÝκïυρïυ κατÀτïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς.

5. Πïια εÝναι η Àπïψη πïυ µπïρεÝ κανεÝς να διαµïρæñσει για τïν ΑρøιµÜδη ως ε-πιστܵïνα απÞ την παρατÜρηση της εικÞνας σ. 147 και την ανÀγνωση τïυ υπï-τÝτλïυ της;

6. Να συσøετÝσετε τις εικÞνες τïυ νïµÝσµατïς τïυ Κïινïà των Αιτωλñν (σ. 138) καιτïυ αγÀλµατïς της Τàøης της ΑντιÞøειας (σ. 141). Πïια ιδÛα πρïâÀλλïυν καιπñς αυτÜ σøετÝúεται µε τις αντιλÜψεις των ελληνιστικñν øρÞνων;

7. Αæïà παρατηρÜσετε µε πρïσïøÜ τις εικÞνες των σ. 123, 149, 150 και διαâÀσετετï παρÀθεµα 2, να διατυπñσετε τις απÞψεις σας για τη γλυπτικÜ των ελληνιστι-κñν øρÞνων.

ΛεπτïµÛρεια απÞ τï κεæÀλι øρυσÜς περÞνης. Στην κïρυæÜ η θεÀΑæρïδÝτη στη στÀση της «ΑναδυïµÛνης»¯ απÞ κÀτω ερωτιδεÝς. Ησàνθεση αυτÜ διακïσµεÝ την Àκρη της περÞνης, η ïπïÝα µιµεÝταικïρινθιακÞ κιïνÞκρανï. Στï επÀνω µÛρïς τïυ κιïνïκρÀνïυ πïλà-τιµïς λÝθïς συµπληρñνει τη διακÞσµηση τïυ εêαÝρετïυ αυτïà Ûρ-γïυ. (ΑθÜνα, ΜïυσεÝï ΜπενÀκη)

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

ÌρυσÞ διÀδηµα απÞ τη ∆ηµητριÀδα. ΚïµψïτÛøνηµα της øρυ-σïøïýας των ελληνιστικñν øρÞνων. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρøαιïλï-γικÞ ΜïυσεÝï)

επÝπεδï, κυρÝως µε την τεøνικÜ τïυ ψηæιδωτïà, Þπως µπïρïàµε να συµπερÀ-νïυµε απÞ τις ψηæιδωτÛς συνθÛσεις πïυ Ûøïυν âρεθεÝ σε ïικÝες της ΠÛλλας,της ∆Üλïυ, της ΡÞδïυ και αλλïà.

Τα πïλàτιµα µÛταλλα απïτελïàσαν την πρïτݵηση των νÛων ηγεµÞνων καιτης αστικÜς κïινωνÝας. ΑργυρÀ και øρυσÀ αγγεÝα, κïσµÜµατα σε µεγÀλη πïι-κιλÝα, øρυσÀ στεæÀνια πïυ µιµïàνται æàλλωµα δÀæνης, µυρτιÀς και âελανι-διÀς κατασκευÀúïνται τñρα σε µεγÀλï αριθµÞ και µε υπÛρµετρη δεêιïτεøνÝα.

Πρïς τï τÛλïς της ελληνιστικÜς επïøÜς διαδÞθηκε και η τÛøνη της «æυση-τÜς» υαλïυργÝας. ΠρïηγïυµÛνως øρησιµïπïιïàνταν τï θïλÞ, øρωµατιστÞγυαλÝ µÞνï στην κατασκευÜ æιαλιδÝων (αρωµατïδïøεÝων) Ü ως Ûνθετï υλικÞγια τη διακÞσµηση Àλλων αντικειµÛνων.

150

ΨηæιδωτÞ απÞ ïικÝα της ∆Üλïυ (2ïς αι.π.Ì.). ΠαρïυσιÀúει τï θεÞ ∆ιÞνυσï µεγυναικεÝα ρïàøα να κρατÀει θàρσï* καικàµâαλï*. à θεÞς εÝναι στεæανωµÛνïς,Þπως και ï πÀνθηρας στη ρÀøη τïυ ï-πïÝïυ κÀθεται. ΕντυπωσιακÜ εÝναι η πï-λυøρωµÝα της σàνθεσης.(ΑρøαιïλïγικÞς øñρïς ∆Üλïυ)

ΛεπτïµÛρεια απÞ τη úωæÞρï* τïυ âω-µïà τïυ ∆ιÞς στην ΠÛργαµï (περ. 160π.Ì.). ΠαρïυσιÀúει τη θεÀ ΑθηνÀ ενñαγωνÝúεται εναντÝïν ενÞς ΓÝγαντα.Στï κÀτω µÛρïς δεêιÀ η Γη, µητÛρατων ΓιγÀντων, ικετεàει την ΑθηνÀ γιατη σωτηρÝα τïυ γιïυ της.(Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï ΒερïλÝνïυ)

ΙV. Ã ΕΛΛΗΝΙΣΜÃΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ.

ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΙ

∆ΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣÃΓΕΙÃΥ

ΚΑΙ ΡΩΜΗ

153

ΤïιøïγραæÝα απÞ τÀæï της περιïøÜς της ΛευκανÝας µε παρÀσταση πïλεµιστñν (τÛλη 5ïυ αι. π.Ì.). Τï Ûργï αυτÞ απïδεικνàει την απïδïøÜ τïυ ελληνικïà

πïλιτισµïà απÞ τïυς Ιταλιñτες. (ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï Paestum)

152

αναδασµÞς: η διαδικασÝα της ανακατανïµÜςτης Ûγγειας ιδιïκτησÝας, µε στÞøï τη δι-καιÞτερη και απïτελεσµατικÞτερη εκµε-τÀλλευση των καλλιεργÜσιµων εκτÀσεωναλλÀ και την απïκατÀσταση των ακτηµÞ-νων.

γυµνÀσιï: øñρïς Þπïυ ασκïàνταν ïι νÛïι¯ Ü-ταν ταυτÞøρïνα κÛντρï εκπαÝδευσης καιµÛσï ανÀπτυêης κïινωνικñν σøÛσεων.ΚατÀ τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς τα γυ-µνÀσια λειτïàργησαν ως θεσµÞς σàσæιγ-êης των δεσµñν Þσων εÝøαν ελληνικÜ παι-δεÝα.

ελεàθερï λιµÀνι: ανεêÀρτητη πÞλη-κρÀτïς,στï λιµÀνι της ïπïÝας Þσïι πρïσÞρµιúανδεν πλÜρωναν τελωνειακïàς δασµïàς.

θρησκευτικÞς συγκρητισµÞς: η τεøνητÜ συνÛ-νωση πïικÝλων θρησκευτικñν δïêασιñν.Η λÛêη συγκρητισµÞς ïæεÝλει την πρïÛ-λευσÜ της στïυς ΚρÜτες ïι ïπïÝïι ενñπιïνκïινïà εøθρïà παραµÛριúαν τις µεταêàτïυς διαæïρÛς και ενñνïνταν.

θàρσïς: διïνυσιακÞ Ûµâληµα¯ Üταν κλαδÝ κα-

λÀµινï Ü êàλινï πïυ στην κïρυæÜ τïυ εÝøεæàλλα κισσïà Ü αµπÛλïυ.

κàκλïς Σκιπιñνων: à ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞς, ïνικητÜς των ΚαρøηδïνÝων, Üταν Àνθρω-πïς µε εêαιρετικÜ µÞρæωση. Îδειøνε ιδι-αÝτερï ενδιαæÛρïν για τïυς Îλληνες λÞγι-ïυς και καλλιτÛøνες. ΕÝøε δηµιïυργÜσειæιλïλïγικÞ και καλλιτεøνικÞ κàκλï στïνïπïÝï διακρÝνïνταν ï æιλÞσïæïς ΠαναÝ-τιïς ï ΡÞδιïς, ï ιστïρικÞς Πïλàâιïς ï Με-γαλïπïλÝτης, ï κωµωδιïγρÀæïς ΤερÛ-ντιïς κ.À.

παλαÝστρα: øñρïς Àσκησης των νÛων στηνπÀλη, την πυγµÜ και τï παγκρÀτιï. ×τανÛνα ïικïδÞµηµα παρεµæερÛς πρïς τï γυ-µνÀσιï.

περÝïικïς, -ïι: µια απÞ τις κïινωνικÛς τÀêειςτης ΣπÀρτης. Σ’ αυτÜν υπÀγïνταν ïι απÞ-γïνïι των παλαιÞτερων κατïÝκων της Λα-κωνÝας, ïι ïπïÝïι úïàσαν σε συνïικισµïàςγàρω απÞ τη ΣπÀρτη µετÀ την Àæιêη των∆ωριÛων. ×ταν ελεàθερïι αλλÀ δεν εÝøανπïλιτικÀ δικαιñµατα.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

απïÝκων µε τï εµπÞριï, ιδιαÝτερα Þταν η θÛσητης πÞλης τïυς τï ευνïïàσε. Και αυτÞ σηµαÝνειÞτι στï øñρï των απïικιñν διαµïρæñθηκε «αστι-κÜ» τÀêη*, δÝπλα στïυς λÝγïυς γÞνïυς αριστï-κρατικñν ïικïγενειñν πïυ εÝøαν âρεθεÝ στις α-πïικÝες κυρÝως εêαιτÝας πïλιτικñν διενÛêεων. ÃιγηγενεÝς πληθυσµïÝ παρεÝøαν æτηνÀ εργατικÀøÛρια πïυ διευκÞλυναν την ανÀπτυêη της δïυλεÝ-ας και συνÛâαλλαν παρÀλληλα στην εêÛλιêη τηςâιïτεøνÝας1.

Ãι σøÛσεις µε τïυς γηγενεÝς και ïι συγκρïà-σεις µε τïυς ΚαρøηδÞνιïυς Üταν Ûνας απÞ τïυςπαρÀγïντες πïυ πρïσδιÞρισαν την πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση των απïικιñν της ΣικελÝας απÞ τïν 5ïαι. π.Ì. µÛøρι και την επικρÀτηση των ΡωµαÝων.

Με την υπïταγÜ των µικρïτÛρων πÞλεων στιςµεγαλàτερες, τη µετακÝνηση πληθυσµñν και τηνπïλιτïγρÀæηση µισθïæÞρων δηµιïυργÜθηκανµεγαλàτερïι κρατικïÝ σøηµατισµïÝ απÞ εκεÝνïντης πÞλης-κρÀτïυς ïι ïπïÝïι περιελÀµâανανπïλλÛς πÞλεις. Τï πïλÝτευµα διακυâÛρνησης αυ-τñν των µεγÀλων σε Ûκταση κρατñν Üταν κυρÝωςη τυραννÝδα. Η πιï øαρακτηριστικÜ περÝπτωσηεÝναι αυτÜ τïυ κρÀτïυς των Συρακïυσñν.

Ãι κïινωνικïïικïνïµικÛς συνθÜκες στις απïι-κÝες Üταν εκεÝνες πïυ συνετÛλεσαν ñστε να επι-κρατÜσïυν εκεÝ αριστïκρατικÀ και τυραννικÀκαθεστñτα.

155

1. Η Ýδρυση και η ïργÀνωσηµιας ιδιÞτυπης απïικÝας

στις ΛιπÀρες νÜσïυς

∆ιÀλεêαν ως αρøηγïàς τïυς τïυςσυγγενεÝς τïυ ΠεντÀθλïυ ΓÞργï, ΘÛ-στïρα και ΕπιθερσÝδη και Ûπλεαν πÝ-σω µÛσω τïυ Τυρρηνικïà πελÀγïυς.Ùταν Þµως Ûπιασαν στη ΛιπÀρα καιâρÜκαν εκεÝ æιλικÜ υπïδïøÜ, πεÝσθη-καν να εγκατασταθïàν στη ΛιπÀραµαúÝ µε τïυς εγøωρÝïυς, καθñς ÞσïιεÝøαν απïµεÝνει απÞ την απïικÝα πïυεÝøε ιδρàσει ï ΑÝïλïς δεν Üταν πÀνωαπÞ πεντακÞσιïι. ΑργÞτερα, επειδÜκαταπïνïàνταν απÞ τïυς Ετρïà-σκïυς πειρατÛς, κατασκεàασαν στÞ-λï και øωρÝστηκαν σε δàï µÛρη: ïι µι-σïÝ καλλιεργïàσαν τα νησιÀ τα ï-πïÝα εÝøαν κÀνει κïινÜ ιδιïκτησÝα Þ-λων, ενñ ïι Àλλïι µισïÝ πïλεµïàσανεναντÝïν των πειρατñν¯ και αæïà Û-καναν τις περιïυσÝες τïυς κïινÜ ιδιï-κτησÝα, εæÀρµïσαν τï σàστηµα τωνσυσσιτÝων και Ûúησαν κÀµπïσï και-ρÞ µε αυτÞν τïν κïινïτικÞ τρÞπï.ΑργÞτερα µïÝρασαν µεταêà τïυς τηνÜσï ΛιπÀρα, Þπïυ Üταν και η πÞλητïυς, αλλÀ τα Àλλα νησιÀ τα καλ-λιεργïàσαν απÞ κïινïà. ΤÛλïς µïÝ-ρασαν µεταêà τïυς Þλα τα νησιÀ γιαµια περÝïδï εÝκïσι ετñν και τα êανα-µïιρÀúïυν µε κλÜρï, Þταν περÀσειαυτÞ τï øρïνικÞ διÀστηµα. Úστερααπ’ αυτÀ ενÝκησαν τïυς Ετρïàσκïυςσε πïλλÛς ναυµαøÝες και απÞ τα λÀ-æυρα πïλλÛς æïρÛς Ûκαναν αêιÞλï-γες αæιερñσεις της «δεκÀτης» στïυς∆ελæïàς.

∆ιÞδωρïς Σικελιñτης, V, 9µετ. Τ. Κïυκïυλιïà, Austin M.M.,

Vidal-Naquet P., ÃικïνïµÝα και κïι-νωνÝα στην αρøαÝα ΕλλÀδα,

εκδ. ∆αÝδαλïς.

Ãι ελληνικÛς απïικÝες της ΣικελÝας

1.1 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïργÀνωση των απïÝκων

Ãι Îλληνες πïυ εγκαταστÀθηκαν στη ΜεγÀλη ΕλλÀδα – Þπως ïνÞµασαντην ΚÀτω ΙταλÝα – στη ΣικελÝα, και σε Àλλες περιïøÛς της δυτικÜς ΜεσïγεÝïυÝδρυσαν πÞλεις ανεêÀρτητες απÞ τις µητρïπÞλεις πïυ ïργανñθηκαν εêαρøÜςως κρÀτη.

Η Ýδρυση των περισσÞτερων απïικιñν ïæειλÞταν σε ïικïνïµικïàς λÞγïυς.Ãι Àπïικïι εγκατÛλειψαν τις µητÛρες-πÞλεις αναúητñντας περιïøÛς πρïς ε-γκατÀσταση πïυ θα τïυς παρεÝøαν µÛσα ïικïνïµικÜς ανÀπτυêης, Þπως Üτανη ενασøÞληση µε τη γεωργÝα Ü τï εµπÞριï. Η αναúÜτηση καλλιεργÜσιµων ε-κτÀσεων Ü επÝκαιρων θÛσεων, πïυ διευκÞλυναν τï εµπÞριï πρñτων υλñν καικυρÝως µετÀλλων, απïτÛλεσαν τïυς καθïριστικïàς παρÀγïντες εêÀπλωσηςτων ΕλλÜνων στην ΚÀτω ΙταλÝα, στη ΣικελÝα και ακÞµα δυτικÞτερα στη νÞ-τια ΓαλλÝα και την ΙâηρικÜ øερσÞνησï.

Τα ïικïνïµικÀ πρïâλܵατα των απïÝκων Üταν πïλà λιγÞτερα απÞ εκεÝνατων πïλιτñν της µητρïπïλιτικÜς ΕλλÀδας. Η Ýδρυση µιας νÛας πÞλης δενµπïρïàσε να νïηθεÝ øωρÝς την εêασæÀλιση καλλιεργÜσιµης γης για εκεÝνïυςπïυ την εÝøαν στερηθεÝ στη µητÛρα-πÞλη. ∆εν εÝναι τυøαÝï Þτι πρωταρøικܵÛριµνα τïυ ïικιστÜ, δηλαδÜ τïυ αρøηγïà της απïστïλÜς, Üταν η διανïµÜτων γαιñν. ΑυτÞ âÛâαια δεν απÛκλειε την περÝπτωση της ενασøÞλησης των

154

1. à ΕλληνισµÞς της ∆àσης

Στï διÀστηµα δàï αιñνων (8ïς-6ïς αι. π.Ì.) ïι Îλληνες εêαπλñθηκαν στïν Εàêει-νï ΠÞντï και στη ΜεσÞγειï. Øδρυσαν µεγÀλï αριθµÞ απïικιñν και Üρθαν σε επαæܵε τïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς. Ãι εγκαταστÀσεις πïυ δηµιïàργησαν απïτÛλεσαν νÛεςανεêÀρτητες πÞλεις-κρÀτη και Þøι πρïεκτÀσεις των µητρïπÞλεων.

Ãι Îλληνες της ∆àσης διατÜρησαν τις πïλιτιστικÛς επαæÛς µε τη µητρïπïλιτικÜΕλλÀδα, ιδιαÝτερα µÛσω των πανελληνÝων ιερñν¯ ωστÞσï, διαµÞρæωσαν κïινωνικïïι-κïνïµικÛς συνθÜκες úωÜς διαæïρετικÛς απÞ τις µητρïπÞλεις τïυς.

Τα øαρακτηριστικÀ των ελληνικñν κρατñν της ∆àσης πρïσδιïρÝστηκαν κυρÝως α-πÞ τη γεωγραæικÜ θÛση, την ïικïνïµικÜ κατÀσταση και τις σøÛσεις τïυς µε τïυς λα-ïàς της δυτικÜς ΜεσïγεÝïυ.

Τï πïλιτικÞ καθεστñς πïυ επικρÀτησε στα περισσÞτερα κρÀτη της ΚÀτω ΙταλÝαςκαι της ΣικελÝας απÞ τις πρñτες δεκαετÝες τïυ 5ïυ αι. π.Ì. Üταν η τυραννÝδα. Αρκε-τÛς µικρÛς πÞλεις υπïτÀøθηκαν στις µεγαλàτερες πρïκειµÛνïυ να αντιµετωπÝσïυν ταπρïâλܵατÀ τïυς, συµâÀλλïντας Ûτσι στη δηµιïυργÝα µεγÀλων κρατικñν σøηµατι-σµñν, Þπως συνÛâη µε τις Συρακïàσες.

Ãι ελληνικÛς πÞλεις της ∆àσης âαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ εêελÝøθηκαν σε κÛντρατïυ ευρωπαϊκïà πïλιτισµïà. à ΕλληνισµÞς της ∆àσης επηρÛασε αλλÀ και δÛøτηκε ωςÛνα âαθµÞ επιρρïÛς απÞ τïυς λαïàς µε τïυς ïπïÝïυς Üρθε σε επαæÜ.

στρïæÜ τïυ αθηναϊκïà στÞλïυ στις Συρακïàσες,απïδεικνàει τις αντïøÛς τïυ Ελληνισµïà της ∆à-σης. Η ενεργÞς Þµως συµµετïøÜ των Συρακïà-σιων στην τρÝτη æÀση τïυ Πελïπïννησιακïà πï-λÛµïυ ως συµµÀøων των Σπαρτιατñν, τïυς εêÀ-ντλησε και συνετÛλεσε στην καταστρïæÜ τïυ µε-γαλàτερïυ µÛρïυς τïυ στÞλïυ τïυς.

Îτσι, στα τÛλη τïυ 5ïυ αι. π.Ì. επανÛκαµψανïι ΚαρøηδÞνιïι καταστρÛæïντας ελληνικÛς πÞ-λεις. Τις επεκτατικÛς τïυς διαθÛσεις ανÛκïψε τÞ-τε Ûνας νÛïς ηγεµÞνας, ï ∆ιïνàσιïς, ï ïπïÝïς απÞαπλÞς αêιωµατικÞς τïυ στρατïà Ûγινε τàραννïςστις Συρακïàσες και κυâÛρνησε περÝπïυ σαρÀ-ντα øρÞνια (405-367 π.Ì.). Με την πïλιτικÜ τïυπεριÞρισε τïυς ΚαρøηδÞνιïυς στις δυτικÛς ακτÛςτïυ νησιïà και παρÀλληλα επÛκτεινε τï κρÀτïςτïυ στην ΚÀτω ΙταλÝα και στις ακτÛς της Αδρια-τικÜς ιδρàïντας απïικÝες.

Τï κρÀτïς εêασθÛνησε Þταν την εêïυσÝα ανÛ-λαâε ï γιïς τïυ ∆ιïνàσιïς Β, ï ïπïÝïς κυâÛρνησετυραννικÀ και ασàνετα, παρÞτι Ûτυøε να Ûøει ωςσυµâïàλïυς τï θεÝï τïυ ∆Ýωνα, æÝλï τïυ ΠλÀτω-να, αλλÀ και τïν Ýδιï τï æιλÞσïæï. Στις Συρα-κïàσες, καθñς æαÝνεται, ï ΠλÀτωνας θÛλησε ναεæαρµÞσει τις ιδÛες τïυ για την ιδανικÜ πïλιτεÝα.Η σκληρÜ πïλιτικÜ τïυ ∆ιïνυσÝïυ Β Þµως διευ-κÞλυνε την καρøηδïνιακÜ επεκτατικÞτητα και ε-πÛσπευσε την πτñση τïυ Ýδιïυ.

Ãι Συρακïàσες, αλλÀ και γενικÞτερα ï Ελλη-νισµÞς της ΣικελÝας, σñθηκαν απÞ την επÛµâασητïυ στρατηγïà ΤιµïλÛïντα(344 π.Ì.), πïυ εÝøε σταλεÝσε âïÜθεια απÞ την ΚÞ-ρινθï. Ãι νικηæÞρïι α-γñνες τïυ ΤιµïλÛï-ντα, ωστÞσï, δεν εÝ-øαν µακρïøρÞνια α-πïτελÛσµατα.

Η τελευταÝα αêιÞ-λïγη µïρæÜ της ιστï-ρÝας των ΣυρακïυσñνÜταν ï ΑγαθïκλÜς. Στις

157

∆εκÀδραøµï των Συρακïυσñν. ΚÞπηκεµετÀ τη νÝκη των ΣυρακïυσÝων εναντÝïντων ΑθηναÝων κατÀ τη διÀρκεια τïυ Πε-λïπïννησιακïà πïλÛµïυ. Στη µÝα πλευ-ρÀ æÛρει τï κεæÀλι της νàµæης ΑρÛθïυ-σας – πηγÜς των Συρακïυσñν – καιστην Àλλη τÛθριππï. Στï κÀτω µÛρïςδιακρÝνïνται τα αθηναϊκÀ Þπλα, λÀæυ-ρα απÞ τις νÝκες των ΣυρακïυσÝων.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

ΣτατÜρας* τïυ ΑγαθïκλÛïυς.ΚÞπηκε πιθανÞτατα στη διÀρ-κεια της εκστρατεÝας τïυ στην Α-æρικÜ εναντÝïν των Καρøηδï-νÝων. ΑπεικïνÝúει τïν Ýδιï να æÛ-ρει ως στÛµµα κεæÀλι ελÛæαντα.(ΒιÛννη, ΜïυσεÝï ΙστïρÝας τηςΤÛøνης)

1.2 Ãι Συρακïàσεςà øñρïς. Ãι Συρακïàσες ιδρàθηκαν απÞ Κï-

ρÝνθιïυς κατÀ τï δεàτερï µισÞ τïυ 8ïυ αι. π.Ì.στη ΣικελÝα, σε τïπïθεσÝα πïυ ευνÞησε την πρï-στασÝα και την ανÀπτυêη της πÞλης. Στï σηµεÝï Þ-πïυ δηµιïυργÜθηκε η πÞλη, Ûνας âαθàς κÞλπïςκλεινÞταν εν µÛρει απÞ µια νησÝδα, την ÃρτυγÝα.Η πρñτη εγκατÀσταση των απïÝκων Ûγινε στηνÃρτυγÝα, στην ïπïÝα υπÜρøε γηγενÜς πληθυσµÞςΣικελñν. ΜÛøρι τα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì. æαÝνεταιÞτι η νησÝδα απïτÛλεσε τï κÛντρï της απïικÝας, ηïπïÝα Þµως σταδιακÀ επεκτÀθηκε και στην απÛ-νταντι ακτÜ, σε µια æυσικÀ ïøυρωµÛνη τïπïθεσÝα.

Η αρøαιïλïγικÜ εικÞνα πïυ παρïυσιÀúïυν ταανασκαæικÀ ευρܵατα δεÝøνει âαθµιαÝα αλλÀσταθερÜ Àνïδï τïυ âιïτικïà επιπÛδïυ κατÀ τïν7ï και 6ï αι. π.Ì. ΜÛøρι τα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì.η διακυâÛρνηση âρισκÞταν στα øÛρια των αρι-στïκρατñν γαιïκτηµÞνων, των γαµÞρων (<γη +µïÝρα), Þπως ïνïµÀúïνταν.

Η ιστïρÝα. Ãι εσωτερικïÝ ανταγωνισµïÝ στιςαρøÛς τïυ 5ïυ αι. π.Ì. µεταêà των ελληνικñν πÞ-λεων της ΣικελÝας, ïι κïινωνικïÝ αγñνες µεταêàτων πλïυσÝων και των æτωøñν µÛσα στις Ýδιες τιςπÞλεις και η επεκτατικÜ πïλιτικÜ των Καρøηδï-νÝων Üταν ïι παρÀγïντες πïυ πρïσδιÞρισαν τηντàøη των Συρακïυσñν2.

ΣυγκεκριµÛνα, ï ΓÛλων, τàραννïς στην πÞληΓÛλα της ΣικελÝας, κυριÀρøησε στις Συρακïàσες(481 π.Ì.) καταλàïντας την εêïυσÝα των γαµÞ-

ρων. Îτσι δηµιïυργÜθηκε Ûνα ισøυρÞ κρÀτïς στη ΣικελÝα µε κÛντρα τις Συ-ρακïàσες, Þπïυ εêïυσÝαúε ï ΓÛλων, και τη ΓÛλα, Þπïυ κυâερνïàσε ï αδελ-æÞς τïυ ΙÛρων. à ΓÛλων Üρθε σε συνεννÞηση µε τïν πεθερÞ τïυ ΘÜρωνα, τà-ραννï τïυ ΑκρÀγαντα, µε σκïπÞ να εκδιñêει τïυς τυρÀννïυς απÞ τις µικρÞ-τερες ελληνικÛς πÞλεις και να επιâληθεÝ στις περιïøÛς τïυς. à ΤÜριλλïς, τà-ραννïς της ΙµÛρας, πïυ εκδιñøθηκε απÞ τï ΓÛλωνα úÜτησε τη µεσïλÀâησητων ΚαρøηδïνÝων. Η σàγκρïυση µε τïυς ΚαρøηδÞνιïυς, Þπως εÝναι γνωστÞ,Ûγινε στην ΙµÛρα τï 480 π.Ì. και κατÛληêε σε νÝκη των ΕλλÜνων. Η νÝκη αυτÜανÛκïψε για εâδïµÜντα περÝπïυ øρÞνια την ïπïιαδÜπïτε πρïσπÀθεια τωνΚαρøηδïνÝων να επιâληθïàν στï νησݯ συνÛâαλε, απÞ την Àλλη πλευρÀ, Þµωςστη διατÜρηση των τυραννικñν καθεστñτων.

Η περÝæηµη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Ì.), πïυ κατÛληêε στην κατα-

156

2. Η πïλιτικÜ αστÀθεια øαρακτηρι-στικÞ των απïικιñν της ΣικελÝας,

Þπως εêηγεÝ στï λÞγï τïυ ï ΑλκιâιÀδης

Ùσï τα Ûøω και âρÝσκïµαι στηνακµÜ µïυ και Þσï ï ΝικÝας εÝναι ïευνïïàµενïς της Τàøης, µεταøειρι-στεÝτε µας και τïυς δàï øωρÝς δι-σταγµÞ και µην µαταιñσετε την εκ-στρατεÝα της ΣικελÝας επειδÜ τÀøα εÝ-ναι µεγÀλη δàναµη. Ãι πïλιτεÝες τηςεÝναι πïλυÀνθρωπες, αλλÀ ïι πληθυ-σµïÝ τïυς εÝναι ανÀµεικτïι και ïι πï-λιτïγραæÜσεις και µετïικÜσεις γÝνï-νται εàκïλα. Γι’ αυτÞ κανεÝς δεν αι-σθÀνεται Þτι Ûøει δικÜ τïυ πατρÝδα κιÛτσι δεν æρïντÝúει ïàτε να Ûøει Þπλαγια ν’ αµυνθεÝ ï Ýδιïς ïàτε να ÛøειµÞνιµη εγκατÀσταση. à καθÛναςπρïσπαθεÝ, εÝτε πεÝθïντας µε τα λÞ-για, εÝτε µε Ûνïπλη εêÛγερση, ν’ αρ-πÀêει Þ,τι νïµÝúει πως µπïρεÝ να επι-τàøει και, αν δεν τï κατïρθñσει, µε-τïικεÝ σε Àλλï µÛρïς. ∆εν εÝναι, λïι-πÞν, πιθανÞ Ûνας τÛτïιïς συρæετÞς ν’ακïλïυθÜσει κïινÜ πïλιτικÜ ïàτε ν’αναλÀâει κïινÜ δρÀση. ΓρÜγïρα θαπρïσøωρÜσïυν σ’ εµÀς αν τïυς µιλÜ-σïυµε επιτÜδεια, ιδÝως αν, Þπως ÛøωπληρïæïρÝες, υπïæÛρïυν απÞ εσωτε-ρικÛς διαµÀøες.

ΘïυκυδÝδης, ·, 17 µετ. Αγγ. ΒλÀøïυ.

ρïυν Ûντïνη την ελληνικÜ επÝδραση. Ãι αυτÞøθï-νες* Ûµαθαν απÞ τïυς Îλληνες να κατασκευÀ-úïυν Ûργα µικρïτεøνÝας, µεταλλικÀ Ü πÜλινα, σταïπïÝα γÝνεται æανερÜ η ανÀµειêη διαæïρετικñντεøνïτρïπικñν στïιøεÝων, ελληνικñν και τïπι-κñν. Σε γενικÛς γραµµÛς, ïι Îλληνες δεν εÝøανπρïâλܵατα µε τïυς Σικελïàς, αν και ïι σøÛσειςτïυς Üταν σøÛσεις υπïταγÜς. Ãι πληθυσµïÝ τïυνησιïà αντιστÀθµιúαν την ευηµερÝα πïυ τïυς Û-æεραν ïι Îλληνες, µε τα εδÀæη πïυ Ûøασαν καιÜταν µÀλλïν ικανïπïιηµÛνïι. Στα µÛσα τïυ 5ïυαι. π.Ì. µÞνï δηµιïυργÜθηκε Ûνα τïπικÞ σικελικÞκÝνηµα¯ Ûκτïτε Þµως παρïυσιÀúïνται ïι ïικισµïÝτïυς πλÜρως εêελληνισµÛνïι. Σε θÛµατα θρη-σκευτικÀ Ü λατρευτικñν παραδÞσεων Ûøει υπï-στηριøθεÝ Þτι µπïρεÝ να υπÜρøε κÀπïια επÝδρασητων Σικελñν στïυς Îλληνες, µε τïυς ïπïÝïυς, Þ-πως Àλλωστε Üταν æυσικÞ, θα υπÜρøαν επιγα-µÝες. ΜερικÀ ιερÀ Ûêω απÞ τα τεÝøη των ελληνι-κñν απïικιñν υπïδηλñνïυν την àπαρêη τïπι-κñν, µη ελληνικñν λατρειñν.

Ãι ΣικανïÝ Üταν περισσÞτερï æιλïπÞλεµïι α-πÞ τïυς Σικελïàς. ΑυτÞ απïδεικνàει η κατα-στρïæÜ µερικñν απÞ τïυς ïικισµïàς τïυς. ΠÀ-ντως και αυτïÝ εêελληνÝστηκαν πλÜρως στη διÀρ-κεια τïυ 7ïυ και 6ïυ αι. π.Ì.

Στην ΚÀτω ΙταλÝα η ιστïρÝα επαναλαµâÀνε-ται. Τα πïικÝλα ιταλικÀ æàλα γρÜγïρα επηρεÀ-στηκαν απÞ τïυς Îλληνες. Στην Κàµη και τηνΠïσειδωνÝα ïι κÀτïικïι πïυ συνÀντησαν ïιÎλληνες ανÜκαν πïλιτιστικÀ στïυς λαïàς τωνΑπεννÝνων της κεντρικÜς ΙταλÝας. ΑυτïÝ, σàµæω-να µε την παρÀδïση, υιïθÛτησαν για πρñτη æï-ρÀ τï øαλκιδικÞ αλæÀâητï και στη συνÛøεια δια-µÞρæωσαν τï λατινικÞ, πïυ απïτελεÝ τη âÀσητων περισσÞτερων σàγøρïνων ευρωπαϊκñν αλ-æαâÜτων.

ΑπïδεδειγµÛνη, επÝσης, εÝναι η επαæÜ των Ελ-λÜνων µε τïυς κατïÝκïυς της Ρñµης, µισÞ περÝ-πïυ αιñνα µετÀ απÞ την παραδιδÞµενη øρïνïλï-γÝα της ÝδρυσÜς της απÞ τïν Ρωµàλï (754/3 π.Ì.).

Ãι Ετρïàσκïι. Ãι Ετρïàσκïι, πïυ Üταν εγκα-

159

ΠÜλινï γυναικεÝï κεæÀλι ετρïυσκικïà α-γÀλµατïς (αρøÛς 5ïυ αι. π.Ì.). Στην απÞ-δïσÜ τïυ εÝναι αισθητÜ η επÝδραση τηςελληνικÜς πλαστικÜς των àστερων αρøαϊ-κñν øρÞνων.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

ΠÜλινες πλÀκες µε úωγραæιστÛς παρα-στÀσεις απÞ επÛνδυση ετρïυσκικïà µνη-µεÝïυ (τÛλη 6ïυ αι. π.Ì.). ΑπεικïνÝúïυν πι-θανÞτατα θρησκευτικÜ τελετÜ.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

αρøÛς τïυ 3ïυ αι. π.Ì. κατÞρθωσε να καταλÀâειτην εêïυσÝα, ενñ ïι ελληνικÛς πÞλεις της ΣικελÝαςσπαρÀσσïνταν απÞ κïινωνικÛς ταραøÛς και συ-γκρïàσεις. ΣτηρÝøτηκε στïυς æτωøïàς πïλÝτες, α-νÞρθωσε την ïικïνïµÝα της πÞλης, επÛκτεινε τηνκυριαρøÝα τïυ στη ΣικελÝα και σε µερικÛς πÞλειςτης ΚÀτω ΙταλÝας. ΠαρÀλληλα, αντιµετñπισε νι-κηæÞρα τïυς ΚαρøηδÞνιïυς και πÜρε τïν τÝτλïτïυ âασιλιÀ, Þπως συνÛâη µε τïυς διαδÞøïυς τïυΜ. ΑλεêÀνδρïυ. ΣτÞøïς τïυ Üταν να ενñσει τïνΕλληνισµÞ της ∆àσης¯ δεν τï κατÞρθωσε ÞµωςλÞγω τïυ αιæνÝδιïυ θανÀτïυ τïυ (289 π.Ì.). Î-κτïτε Àρøισε η πρïïδευτικÜ παρακµÜ τïυ Ελλη-νισµïà της ∆àσης.

1.3 Ãι Îλληνες και ïι λαïÝ της ∆υτικÜς Με-σïγεÝïυ

Ãι σøÛσεις πïυ δηµιïàργησαν ïι Îλληνες µετïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς της ∆υτικÜς ΜεσïγεÝ-ïυ τις περισσÞτερες æïρÛς Üταν ειρηνικÛς. Η ε-γκατÀσταση και η διεÝσδυση δε συνÀντησε µεγÀ-λες αντιδρÀσεις, αντÝθετα αναπτàøθηκαν εµπïρι-κÛς επαæÛς πïυ επηρÛασαν πïλιτιστικÀ τïυς Àλ-λïυς λαïàς και σε περιïρισµÛνï âαθµÞ και τïυςÝδιïυς τïυς Îλληνες.

Ãι κÀτïικïι της ΣικελÝας και της ΙταλÝας.Σàµæωνα µε την παρÀδïση, ïι ΣικελïÝ εισÛâαλαν στï νησÝ απÞ την ΙταλÝατïν 11ï αι. π.Ì. και εκτÞπισαν τïυς Σικανïàς, πρñτïυς κατïÝκïυς της Σικε-λÝας. Την πρñιµη επïøÜ τïυ σιδÜρïυ, δηλαδÜ την περÝïδï των αναστατñσε-ων και µετακινÜσεων των ελληνικñν æàλων, ïι ΣικελïÝ æαÝνεται Þτι ïργανñ-θηκαν, για λÞγïυς πρïστασÝας σε µεγÀλες κïινÞτητες. Ùταν τïν 8ï αι. π.Ì.æτÀνïυν ïι Îλληνες, ï σικελικÞς πïλιτισµÞς αντιπρïσωπεàεται απÞ την πα-ραγωγÜ γραπτÜς κεραµικÜς και Ûργων µεταλλïτεøνÝας πïυ απïδεικνàïυν ι-κανÞτητα στη øαλκïυργικÜ τÛøνη.

Ùλες σøεδÞν ïι θÛσεις πïυ επÛλεêαν ïι Îλληνες για τις εγκαταστÀσειςτïυς κατïικïàνταν απÞ Σικελïàς, ïι ïπïÝïι εκδιñøθηκαν. ΑκÞµα και Þταντïν 7ï και 6ï αι. π.Ì. ïι ελληνικÛς απïικÝες ακÞµα επεκτεÝνïνταν, τïàτï συ-νÛâαινε σε âÀρïς των Σικελñν.

Η επÝδραση τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà στï γηγενÜ πληθυσµÞ ÜτανµεγÀλη3. Στις παλαιÞτερες απïικÝες, Þπïυ υπÜρøαν σικελικÛς εγκαταστÀσεις,εντïπÝúïνται κεραµικÀ σκεàη αλλÀ και αγγεÝα εγøñρια πïυ æαÝνεται Þτι æÛ-

158

3. Ãι σøÛσεις ΕλλÜνων και Σικελñν

Η επÝδραση των ελληνικñν ιδεñνκαι τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà ÜτανÀµεση. Σε πïλλÛς σικελικÛς θÛσειςκïντÀ στις παλιÞτερες απïικÝες âρÝ-σκïυµε ελληνικÀ αγγεÝα, και συøνÀεπÝσης αγγεÝα πïυ εÝναι εντÞπια ωςπρïς τï σøܵα αλλÀ ελληνικÀ ωςπρïς τη διακÞσµηση. Ùταν Ûøïυν ει-κïνιστικÜ διακÞσµηση, æαÝνεται σαννα Ûøïυν úωγραæιστεÝ απÞ ÎλληνεςειδικÀ για τïυς Σικελïàς γεÝτïνÛςτïυς. Ãι εντÞπιïι Ûµαθαν επÝσης απÞτïυς Îλληνες να æτιÀøνïυν øÀλκινακαι πÜλινα ειδñλια, στα ïπïÝα πα-ρïυσιÀúεται µια ενδιαæÛρïυσα ανÀ-µειêη διÀæïρων στυλ, και τα øÀλκιναÛργα τïυς ιδιαÝτερα Ûγιναν µε παρα-κÝνηση και ενθÀρρυνση των ΕλλÜ-νων. ΥιïθÛτησαν µια µïρæÜ τïυ øαλ-κιδικïà αλæαâÜτïυ. ∆εν εÝναι πÀ-ντως απαραÝτητï να υπïθÛσïυµε ÞτιελληνικÛς ïικïγÛνειες úïàσαν σε σι-κελικÛς πÞλεις.

J. Boardman, Ãι αρøαÝïι Îλληνεςστην υπερπÞντια εêÀπλωσÜ τïυς,

µετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη,εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 240.

Ãι αρøαÝïι Îλληνες συγγραæεÝς πÝστευαν Þτιïι ΦïÝνικες εÝøαν πρïηγηθεÝ στï εµπÞριï καιστïν απïικισµÞ στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειï. Τα ανα-σκαæικÀ δεδïµÛνα, ωστÞσï, δεÝøνïυν Þτι τï εν-διαæÛρïν και των δàï λαñν πρÛπει να Àρøισε τηνÝδια περÝπïυ επïøÜ, δηλαδÜ τïν 8ï αι. π.Ì.

ΜεγÀλη Ûλêη στïυς ΦïÝνικες Àσκησαν τα α-πïθÛµατα µετÀλλων πïυ υπÜρøαν στη ∆àση, ιδι-αÝτερα τïυ κασσÝτερïυ. Κàρια πηγÜ τïυ Üταν ηΒρετανÝα, ïι ΚασσιτερÝδες νÜσïι, Þπως ïνïµÀúï-νταν απÞ τïυς Îλληνες. à κασσÝτερïς ÛæτανεµÛσω δàï δρÞµων στη ΜεσÞγειï: ï Ûνας ÜτανδιαµÛσïυ της ΓαλλÝας, µε τïν ïπïÝï γινÞταν ητρïæïδÞτηση των µεταλλïυργικñν κÛντρων τηςΕτρïυρÝας. Τï δρÞµï αυτÞ πρñτïι øρησιµïπïÝη-σαν ïι Îλληνες µε τις απïικÝες τïυς στην ιταλικÜøερσÞνησï και στη νÞτια ΓαλλÝα. à Àλλïς ÜτανθαλÀσσιïς και ïδηγïàσε στις νÞτιες ακτÛς τηςΙσπανÝας, Þπïυ υπÜρøαν πλïàσια κïιτÀσµατακαι Àλλων µετÀλλων. Τï δρÞµï αυτÞ πρïσπÀθη-σαν να εêασæαλÝσïυν µε τïυς εµπïρικïàς τïυςσταθµïàς ïι ΦïÝνικες. Ãι Îλληνες εÝναι âÛâαιïÞτι ενδιαæÛρθηκαν για τα κïιτÀσµατα της περιï-øÜς, Þπως Àλλωστε απïδεικνàει η ελληνικÜ απïι-κÝα ΕµπÞριïν – τï σηµερινÞ Αµπïàριας – στιςâÞρειες ακτÛς της ΙσπανÝας5. ΤελικÀ, η ΙâηρικÜøερσÞνησïς, ïι ΒαλεαρÝδες, η ΣαρδηνÝα και η δυ-τικÜ πλευρÀ της ΣικελÝας Ûµειναν µÀλλïν στησæαÝρα επιρρïÜς των ΦïινÝκων και των απïÝκωντïυς, των ΚαρøηδïνÝων.

Ãι πïλιτιστικÛς ανταλλαγÛς ανÀµεσα στïυςÎλληνες και τïυς ΦïÝνικες στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειïÜταν περιïρισµÛνες και ευκαιριακÛς. Τï αντÝθετïσυνÛâη µε τïυς λαïàς της ΓαλατÝας, ïι ïπïÝïι µε-τÀ την Ýδρυση της ΜασσαλÝας εêελÝσσïνται πïλι-τιστικÀ και υιïθετïàν την καλλιÛργεια τïυ αµπε-λιïà και της ελιÀς απÞ τïυς Îλληνες απïÝκïυς6.

1.4 à πïλιτισµÞς των ΕλλÜνων της ∆àσης

Ãι Îλληνες Àπïικïι στη ∆àση αναδεÝøθηκανπρωτïπÞρïι σε πïλλïàς τïµεÝς των γραµµÀτων

161

5. Η Ýδρυση τïυ ΕµπïρÝïυ και ïι επαæÛς µε τïυς αυτÞøθïνες*

Τï ΕµπÞριïν τï Ýδρυσαν ïι Μασ-σαλιñτες και απÛøει 40 περÝπïυ στÀ-δια απÞ τï Þρïς ΠυρÜνη και τα σà-νïρα της ΙâηρÝας και ΓαλατÝας. ΚαιÞλη αυτÜ η περιïøÜ εÝναι κι αυτÜ εà-æïρη και Ûøει καλÀ λιµÀνια. Εδñ εÝ-ναι και η ΡÞδïς, µια πïλÝøνη την ï-πïÝα Ýδρυσαν ïι ΕµπïρÝτες, µερικïÝÞµως λÛνε Þτι την Ýδρυσαν ïι ΡÞδιïι.Και εδñ και στï ΕµπÞριïν λατρεà-ïυν την ΕæεσÝα Íρτεµη [...] Ãι Ε-µπïρÝτες κατïικïàσαν παλαιÞτερασ’ Ûνα µικρÞ νησÝ µπρïστÀ απÞ τηνπÞλη, τï ïπïÝï τñρα ïνïµÀúεται Πα-λαιÀ πÞλις, ενñ τñρα κατïικïàνστην απÛναντι στεριÀ. Η πÞλη εÝναιδιπλÜ (δÝπïλις) και τα δàï µÛρη τηςøωρÝúïνται µε τεÝøïς, γιατÝ παλαιÞτε-ρα κατïικïàσαν δÝπλα της µερικïÝΙνδικÜτες, ïι ïπïÝïι αν και εÝøαν δικÜτïυς πïλιτικÜ ïργÀνωση, Üθελαν ω-στÞσï να Ûøïυν κïινÞ τεÝøïς µε τïυςÎλληνες για ασæÀλεια¯ γι αυτÞ η πÞ-λη εÝναι διπλÜ, øωρισµÛνη στï µÛσïνµ’ Ûνα τεÝøïς. Με τïν καιρÞ Þµως συ-νενñθηκαν και δηµιïàργησαν κïινÞπïλÝτευµα, Ûνα µικτÞ εÝδïς µε âαρâα-ρικïàς και ελληνικïàς θεσµïàς, Þ-πως συνÛâη και σε πïλλÀ Àλλα µÛρη.

ΣτρÀâων, ΓεωγραæικÀ, ΙΙΙ, 4, 8µετ. Τ. Κïυκïυλιïà, Þ.π.

λιτÛøνες δïàλευαν σε ετρïυσκικÛςπÞλεις. Παρ’ Þλες, ωστÞσï, αυτÛς τιςεπιδρÀσεις και τις επαæÛς, ï Ετρïυ-σκικÞς πïλιτισµÞς δεν απïτελεÝ απλÜεκâλÀστηση τïυ Ελληνικï௠γεννÜ-θηκε εντελñς ανεêÀρτητα, κÀτω απÞανÀλïγες âÛâαια συνθÜκες κïινωνι-κÜς ïργÀνωσης. ΕÝναι øαρακτηριστι-κÞ Àλλωστε Þτι τÞσï ïι Îλληνες Þσïκαι ïι ΡωµαÝïι θεωρïàσαν τïυς Ε-τρïàσκïυς êεøωριστÞ, ιδιαÝτερï λαÞ.

H. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 134.

τεστηµÛνïι âÞρεια της Ρñµης, στην περιïøÜ της ΤïσκÀνης, Üρθαν για πρñτηæïρÀ σε επαæÜ µε τïυς Îλληνες τïν 8ï αι. π.Ì. ΑπÞ την επïøÜ αυτÜ ï ετρïυ-σκικÞς πïλιτισµÞς µεταµïρæñθηκε απÞ την εÝσïδï πïλιτιστικñν στïιøεÝων,αντικειµÛνων και τεøνικñν, πïυ Ûøïυν ïµïιÞτητες µε εκεÝνα της ανατïλÝúïυ-σας* æÀσης της ελληνικÜς τÛøνης.

Ãι Ετρïàσκïι Ûγιναν δεκτι-κïÝ πελÀτες για Þ,τι τïυς Û-æερναν ïι Îλληνες, Þπως αγ-

γεÝα διακïσµηµÛνα µε τηνελληνικÜ γεωµετρικÜ τε-øνïτρïπÝα, øρυσÞ και κï-σµÜµατα επηρεασµÛνα α-

πÞ την ανατïλικÜ τÛ-øνη, øÀλκινα σκεàη

και Ûργα µικρïτε-øνÝας. ΑυτÞ συνÛ-âη, âÛâαια, την Ý-δια επïøÜ πïυ ïιΦïÝνικες Þργω-

ναν µε τα πλïÝατïυς τη ΜεσÞγειï

θÀλασσα. Η αρøαιï-λïγικÜ Ûρευνα θεñρησε Þτι

ïι «ανατïλικÛς» επιδρÀσεις στïν ετρïυσκικÞ πï-λιτισµÞ ïæεÝλïνται κατÀ µεγÀλï µÛρïς στï εµπÞ-ριï µε τïυς Îλληνες. Ãι Ετρïàσκïι, ωστÞσï, δÛ-øτηκαν Þσα τïυς Ûκαναν εντàπωση øωρÝς διÀκρι-ση. ΑντÛγραψαν Ü πλÜρωναν Îλληνες, πιθανÞ-τατα και ΑνατïλÝτες πïυ Ûæερναν µαúÝ τïυς ïιÎλληνες, για να αντιγρÀψïυν µïρæÛς και τεøνι-κÛς στην κεραµικÜ, στη úωγραæικÜ των τÀæωντïυς, στη øρυσïøïýα και αλλïà4. ΑκÞµα και στïθÛµα της γραæÜς συνÛâη κÀτι ανÀλïγï: υιïθÛτη-σαν τïυς øαρακτÜρες τïυ ελληνικïà αλæαâÜτïυγια να απïδñσïυν τη γλñσσα τïυς η ïπïÝα µαςεÝναι Àγνωστη (âλ. και σ. 169-170).

Ãι ΦïÝνικες, ïι ΓαλÀτες και ïι Øâηρες. ΣτηναπïικιστικÜ τïυς εêÀπλωση ïι Îλληνες συνÀντη-σαν ανταγωνιστÛς στη ΜεσÞγειï τïυς ΦïÝνικες.ΠαρÀλληλα, Üρθαν σε επαæÜ µε τïυς αυτÞøθï-νες* πληθυσµïàς της νÞτιας ΓαλλÝας και τηςΙσπανÝας.

160

4. Ãι σøÛσεις ΕλλÜνων και Ετρïàσκων

Ãι πïλιτισµικÛς σøÛσεις και α-νταλλαγÛς ανÀµεσα στïυς Ετρïà-σκïυς και τïυς Îλληνες Üταν αρκε-τÀ περÝπλïκες. Πριν τα τÛλη τïυ 8ïυπ.Ì. αιñνα, ïι Ετρïàσκïι υιïθÛτησανÛνα αλæÀâητï ανÀλïγï µε τï ελληνι-κÞ (Ûøει υπïστηριøθεÝ και η Àπïψη Þ-τι πÜραν τï αλæÀâητÞ τïυς κατευ-θεÝαν απÞ τïυς ΦïÝνικες), µε τη δια-æïρÀ Þµως Þτι Ûγραæαν απÞ δεêιÀπρïς τ’ αριστερÀ. ΑγÞραúαν σε µε-γÀλη Ûκταση ελληνικÀ αγγεÝα µε πα-ραστÀσεις απÞ τïυς ελληνικïàς µà-θïυς και θρàλïυς, καθñς και αγÀλ-µατα θεñν των ΕλλÜνων, ïρισµÛνïυςαπÞ τïυς ïπïÝïυς, Þπως τïν ΑπÞλ-λωνα και την Íρτεµη, τïυς πρÞσθε-σαν στï δικÞ τïυς πÀνθεïν. ×δη α-πÞ τïν 7ï π.Ì. αιñνα, Îλληνες καλ-

ΠÜλινη ετρïυσκικÜ σαρκïæÀγïς (τÛλη6ïυ αι. π.Ì.). ΠαρïυσιÀúει úευγÀρι συ-úàγων, êαπλωµÛνï σε ανÀκλιντρï.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

πïυ δηµιïàργησε Ûνα æιλïσïæικÞ, αριστïκρατι-κÞ σàνδεσµï µε ηθικÛς και θρησκευτικÛς αρøÛς.à ΠυθαγÞρας Ûδειêε ιδιαÝτερï ενδιαæÛρïν για ταµαθηµατικÀ. Σàµæωνα µε τη θεωρÝα τïυ, η δηµι-ïυργÝα τïυ κÞσµïυ ανÀγεται στïυς αριθµïàς καιστην αρµïνÝα τïυς. Ãι µαθητÛς τïυ, Ü ïι µεταγε-νÛστερïι ïπαδïÝ τïυ, απïτÛλεσαν τïν κàκλï τωνΠυθαγïρεÝων. ΕκτÞς απÞ τï æιλïσïæικÞ στïøα-σµÞ ïι ΠυθαγÞρειïι στÞøευαν σε θρησκευτικÛςµεταρρυθµÝσεις, κïινωνικÛς και πïλιτικÛς αλλα-γÛς.

ΤελευταÝïς øρïνικÀ απÞ τïυς µεγÀλïυς πρï-σωκρατικïàς æιλïσÞæïυς της ∆àσης Üταν ï Ε-µπεδïκλÜς. Îúησε τïν 5ï αι. π.Ì. στïν ΑκρÀγα-ντα της ΣικελÝας και διακρÝθηκε ως δÀσκαλïςτης αλÜθειας.

Τïν 5ï αι. π.Ì., Þπως εÝναι γνωστÞ, η ΑθÜναÛγινε ï πÞλïς Ûλêης των πνευµατικñν ανθρñπωνεκεÝνης της επïøÜς. ΑνÀµεσα σε αυτïàς πïυ Üρ-θαν και δÝδαêαν στην ΑθÜνα Üταν ï σïæιστÜςΓïργÝας απÞ τïυς ΛεïντÝνïυς της ΣικελÝας. Ãι ΑθηναÝïι τïν θαàµαúαν ιδιαÝ-τερα για την ευγλωττÝα τïυ. ∆εν εÝναι τυøαÝï Þτι τïν 5ï αι. π.Ì. γεννÜθηκε ηρητïρεÝα στη ΣικελÝα. à ΓïργÝας εÝναι περισσÞτερï γνωστÞς µÛσα απÞ τïυςπλατωνικïàς διαλÞγïυς, Þπïυ µπïρïàµε να διακρÝνïυµε τïν Ûντïνï σκεπτι-κισµÞ τïυ. ΑυτÞς ï «ΣικελÞς», πïυ Ûúησε ως µÛτïικïς* στην ΑθÜνα, Üταν ïπρñτïς πïυ πρÞτεινε την πανελλÜνια Ûνωση.

Ãι επιστܵες. Η µεγÀλη ανÀπτυêη των επιστηµñνσηµειñθηκε κατÀ τïυς ελληνιστικïàς øρÞνïυς. Η συµ-âïλÜ των ΕλλÜνων της ∆àσης Üταν µεγÀλη. Πρωταγω-νιστικÞς Üταν ï ρÞλïς τïυ ΑρøιµÜδη τïυ Συρακïàσιïυστα µαθηµατικÀ, τη æυσικÜ και ιδιαÝτερα στην ανÀπτυ-êη των γνñσεων της µηøανικÜς, της υδρïστατικÜς καιτης ïπτικÜς.

Ãι τÛøνες. Η ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη των απïικιñν της∆àσης αντανακλÀται στην κατασκευÜ ναñν, µεγÀλωνδιαστÀσεων. Τïν 6ï αι. π.Ì. κτÝúïνται αρκετïÝ ναïÝ δω-

163

ΑντÝγραæï κεæαλÜς τïυ ΠυθαγÞραρωµαϊκñν øρÞνων, πïυ κατασκευÀστη-κε τïν 5ï αι. π.Ì.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

ΚρατÜρας µε εικïνïγρÀæηση απÞ θεατρικÜ παρÀσταση (τÛλη τïυ5ïυ αι. π.Ì.). ΠρïÛρøεται απÞ την ΚÀτω ΙταλÝα. Σε ïρισµÛνες απïι-κÝες λειτïàργησαν τïπικÀ εργαστÜρια πïυ µιµÜθηκαν την αγγειï-γραæÝα της ΑττικÜς. ΦιλïτÛøνησαν µεγÀλα αγγεÝα πïυ εικïνÝúïυνσκηνÛς απÞ θεατρικÛς παραστÀσεις Ü ταæικÀ Ûθιµα.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

και των τεøνñν. Θα µπïρïàσαµε να πïàµε Þτι ïινÛες πÞλεις στη ∆àση λειτïàργησαν σαν πειρα-µατικÀ εργαστÜρια διαµÞρæωσης πïλιτικñν θε-σµñν, æιλïσïæικñν ιδεñν, επιστηµïνικñν και τε-øνïλïγικñν γνñσεων αλλÀ και καλλιτεøνικñν Ûρ-γων.

Η νïµïθεσÝα. Îøïυµε αναæÛρει Üδη Þτι σε ï-ρισµÛνες περιπτñσεις ïµÀδες πïλιτñν απïøω-ρïàσαν απÞ τη µητρÞπïλη εêαιτÝας κïινωνικñνÜ πïλιτικñν συγκρïàσεων. Îτσι, δεν εÝναι τυøαÝïÞτι η παρÀδïση συνδÛει τα ïνÞµατα των πρñτωννïµïθετñν µε απïικÝες στη ∆àση. à ·Àλευκïςστïυς Λïκρïàς της ΚÀτω ΙταλÝας και ï Ìαρñν-δας στην ΚατÀνη θÛσπισαν νÞµïυς πïυ Ûγιναν υ-πÞδειγµα για Þλïυς τïυς Îλληνες.

Η æιλïσïæÝα. Η ελληνικÜ æιλïσïæικÜ σκÛψηγεννÜθηκε στην περιæÛρεια τïυ ελληνικïà κÞ-σµïυ, αæενÞς στη Μ. ΑσÝα και αæετÛρïυ στη Μ.ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα. Ãι πρñτïι æιλÞσïæïι τïν6ï αι. π.Ì. τÞσï στην ΙωνÝα Þσï και στη ∆àση, µεγνñµïνα τη λïγικÜ, αναúητïàν τις πραγµατικÛςαιτÝες της δηµιïυργÝας τïυ κÞσµïυ. Ãι ÀνθρωπïιαυτïÝ Üταν σïæïÝ και διακρÝθηκαν παρÀλληλαστις επιστܵες, τα µαθηµατικÀ, την αστρïνïµÝα,την ιατρικÜ κ.À.

à ¥ενïæÀνης ï Κïλïæñνιïς µετÀ απÞ περιη-γÜσεις κατÛληêε στην ΕλÛα της ΚÀτω ΙταλÝας.∆εν Üταν απïκλειστικÀ æιλÞσïæïς¯ διακρÝθηκεκαι ως ελεγειακÞς πïιητÜς. Îγινε περισσÞτερïγνωστÞς απÞ την κριτικÜ πïυ Àσκησε στις αντιλÜ-ψεις της επïøÜς τïυ για τïν ανθρωπïµïρæισµÞκαι τις αδυναµÝες των θεñν. Στην ΕλÛα γεννÜθη-κε και Ýδρυσε την ïµñνυµη ΕλεατικÜ æιλïσïæικÜσøïλÜ ï ΠαρµενÝδης, πïυ εÝναι πιθανÞ να εÝøε ε-παæÛς µε τïν ¥ενïæÀνη. ΑυτÞς πρïÛâαλε την À-πïψη Þτι η αλÜθεια εÝναι η µïναδικÜ ïδÞς πρïςτï Ãν, δηλαδÜ εκεÝνï τï ïπïÝï εÝναι δυνατÞ ναλεøθεÝ και να νïηθεÝ πρÛπει να θεωρηθεÝ ως υ-πÀρøïν7. Η ΕλεατικÜ σøïλÜ επηρÛασε ιδιαÝτερατη σκÛψη τïυ ΠλÀτωνα και τïυ ΑριστïτÛλη.

Τïν 6ï αι. π.Ì. ï ΠυθαγÞρας ï ΣÀµιïς εγκα-ταστÀθηκε στïν ΚρÞτωνα της ΚÀτω ΙταλÝας, Þ-

162

6. Η επÝδραση των ΕλλÜνων στïυς ΓαλÀτες

Ãι ΓαλÀτες διδÀøτηκαν Ûνα πιïπïλιτισµÛνï τρÞπï úωÜς απÞ τïυςÎλληνες και εγκατÛλειψαν τις âαρ-âαρικÛς τïυς συνÜθειες. Íρøισαν ναïργñνïυν τα øωρÀæια τïυς και νατειøÝúïυν τις πÞλεις τïυς. ΣυνÜθισανακÞµη να úïυν µε νÞµïυς και Þøι µετη âÝα των Þπλων, και να καλλιερ-γïàν αµπÛλια και ελιÛς. Η εêÛλιêÜτïυς, στïυς καλïàς τρÞπïυς και σταπλïàτη, Üταν τÞσï µεγÀλη πïυ æαι-νÞταν ωσÀν η ΓαλατÝα να εÝøε γÝνειτµÜµα της ΕλλÀδας και Þøι η ΕλλÀδανα εÝøε απïικÝσει στη ΓαλατÝα.

ΙïυστÝνïς 43, 41-42.

7. à ¥ενïæÀνης και η κριτικÜ πïυ ασκεÝ στην ανθρωπïµïρæικÜ

æàση των θεñν

ΑλλÀ αν τα âÞδια Ü τα λιïντÀριαεÝøαν øÛρια Ü µπïρïàσαν να σøεδιÀ-σïυν µε τα øÛρια τïυς και να κÀνïυντα Ûργα πïυ κÀνïυν ïι Àνθρωπïι, ταÀλïγα θα απεικÞνιúαν τïυς θεïàςσαν Àλïγα, τα âÞδια σαν âÞδια, καιθα Ûκαναν τï σñµα τïυς σαν τï δικÞτïυς.

¥ενïæÀνης 15 DK.

à ΠαρµενÝδης και η αλÜθεια

ΠρÛπει Þλα να τα µÀθεις, την α-τÀραøη καρδιÀ της στρïγγυλÜς ΑλÜ-θειας και τις ιδÛες των θνητñν τιςψεàτικες. ΑλλÀ θα µÀθεις και πñςπρÛπει να ’ναι ïι γνñµες των ανθρñ-πων για να Ûøïυν âÀση και να δια-περνïàν τα πÀντα.

ΠαρµενÝδης 1, 28-32 DK,G.S. Kirk, J.I. Raven, M. Schofield,Ãι ΠρïσωκρατικïÝ æιλÞσïæïι, µετ.

∆. Κïàρτïâικ, εκδ. ΜΙΕΤ.

2.1 ÃικïνïµικÜ, κïινωνικÜ και πïλιτικÜ ïρ-γÀνωση

Αν και τα απïτελÛσµατα των ανασκαæñνστην ΚαρøηδÞνα, εêαιτÝας της ïλïκληρωτικÜςκαταστρïæÜς της απÞ τïυς ΡωµαÝïυς, δεν µπï-ρïàν να απïδεÝêïυν την εικÞνα µιας µεγÀληςπÞλης πïυ αριθµïàσε περÝπïυ εκατÞ øιλιÀδεςκατïÝκïυς, ωστÞσï ïι αρøαÝïι Îλληνες συγγρα-æεÝς αναæÛρïνται µε θαυµασµÞ στην ïικïνïµι-κÜ ανÀπτυêη και στην ïργÀνωση των Καρøηδï-νÝων.

Η ΚαρøηδÞνα εêελÝøθηκε σε αêιÞλïγη δàνα-µη λÞγω της δραστηριÞτητας των εµπÞρων καιτων ναυτικñν της. Η θÛση της πÞλης, πïυ δÛ-σπïúε στα δàï τµÜµατα της ΜεσïγεÝïυ, διευκÞ-λυνε την εµπïρικÜ αυτÜ δραστηριÞτητα των κα-τïÝκων της. Ãι ΚαρøηδÞνιïι ασøïλïàνταν µε τïδιαµετακïµιστικÞ* εµπÞριï αγαθñν ανÀµεσαστïυς λαïàς της ΜεσïγεÝïυ. ΜετÛæεραν µε τακαρÀâια τïυς υæÀσµατα, πïρæàρα*, Ûργα µι-κρïτεøνÝας, αρñµατα, πïλàτιµïυς λÝθïυς απÞ

165

2. Η ΚαρøηδÞνα

Ãι ΦïÝνικες, λαÞς ναυτικÞς, εêαπλñθηκαν στη ΜεσÞγειï και Ýδρυσαν απïικÝεςπïυ εêυπηρετïàσαν τα εµπïρικÀ τïυς συµæÛρïντα. Η σπïυδαιÞτερη απïικÝα τïυς Ü-ταν η ΚαρøηδÞνα στη Β. ΑæρικÜ, στη θÛση της σηµερινÜς Τàνιδας. Η æïινικικÜ παρÀ-δïση τïπïθετεÝ την ÝδρυσÜ της στα τÛλη τïυ 9ïυ αι. π.Ì . Ãι αρøαιïλïγικÛς ανασκα-æÛς Þµως εµæανÝúïυν κατïÝκηση τïυ øñρïυ απÞ τï δεàτερï µισÞ τïυ 8ïυ αι. π.Ì.1 ΗγεωγραæικÜ θÛση της ΚαρøηδÞνας ευνÞησε την ïικïνïµικÜ της ανÀπτυêη µε απïτÛ-λεσµα να διαδραµατÝσει πρωταγωνιστικÞ ρÞλï στη δυτικÜ λεκÀνη της ΜεσïγεÝïυ. Ε-πιâλÜθηκε στις æïινικικÛς απïικÝες της Β. ΑæρικÜς, της ΙσπανÝας, των ΒαλεαρÝδων,της ΣαρδηνÝας και της ΣικελÝας. Η εγκατÀσταση των ΚαρøηδïνÝων στη ΣικελÝα τïυςÛæερε σε Àµεση επαæÜ µε τïυς Îλληνες απïÝκïυς. Ãι επεκτατικÛς τïυς Þµως âλÛψειςσε âÀρïς των ελληνικñν πÞλεων συνετÛλεσαν ñστε, για µεγÀλα διαστܵατα, ïι σøÛ-σεις των δàï λαñν να εÝναι εøθρικÛς. Κàριïς αντÝπαλïς στην επεκτατικÞτητα τωνΚαρøηδïνÝων αναδεÝøθηκαν ïι Συρακïàσιïι.

1. Ãι Îλληνες και η ΚαρøηδÞνα

ΥπÀρøïυν τïπωνàµια στην πε-ριïøÜ της ΚαρøηδÞνας πïυ δεÝøνïυνµια ευâïϊκÜ επÝδραση. ΥπÀρøει καιµια νàêη στην ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη Þτι ηΚαρøηδñν âρισκÞταν Àλλïτε στηνιωνικÜ (γιαâÀν) σæαÝρα επιρρïÜς. ÃιανασκαæÛς κÀπïια µÛρα θα εêηγÜ-σïυν αυτÛς τις µαρτυρÝες. Η παλιÞτε-ρη æïινικικÜ εγκατÀσταση υπïτÝθε-ται Þτι Üταν στην ΥτÝκη, âïρειïδυτι-κÀ της ΚαρøηδÞνας, αλλÀ τα ευρÜ-µατα εκεÝ δεν æαÝνïνταν αισθητÀ πα-λιÞτερα. Ãι παλιÞτερïι øρïνïλïγÜσι-µïι απïδÛκτες εκεÝ εÝναι κρàπτες µεαγγεÝα στï ιερÞ της ΤανÝτ, πïυ æαÝνε-ται Þτι Üταν Ûνα απÞ τα παλιÞτερακτÜρια. ΠïλλÀ απÞ τα αγγεÝα εÝναιελληνικÀ τïυ àστερïυ Þγδïïυ αιñνα,κïρινθιακÀ Ü απïµιµÜσεις κïρινθια-

ρικïà ρυθµïà στην ΠïσειδωνÝα, τï ΜεταπÞντιï,τις Συρακïàσες, τïν Σελινïàντα και αλλïà.Στïυς ναïàς αυτïàς διαπιστñνεται απïµÀκρυν-ση απÞ τïυς παραδïσιακïàς αυστηρïàς µïρæï-λïγικïàς κανÞνες και πρïσπÀθεια των αρøιτε-κτÞνων να πειραµατιστïàν µε νÛες µïρæÛς µεγÀ-λων διαστÀσεων.

Ãι Àπïικïι ασøïλÜθηκαν ιδιαÝτερα µε την κα-τασκευÜ Ûργων µεταλλïτεøνÝας, Þπως αγγεÝων,καθρεπτñν κ.À., αλλÀ και µε τη úωγραæικÜ. ΣτηΜεγÀλη ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα λειτïàργησαν ερ-γαστÜρια παραγωγÜς εêαÝρετης τÛøνης κεραµι-κñν, τα ïπïÝα Üταν ιδιαÝτερα δηµïæιλÜ στïυς γη-γενεÝς πληθυσµïàς. Τις επιδÞσεις των απïÝκωνστη úωγραæικÜ τÛøνη απïδεικνàïυν ïι παραστÀ-σεις πïυ διακïσµïàν τïυς τÀæïυς των Ετρïà-σκων και των Àλλων λαñν της ιταλικÜς øερσïνÜ-σïυ. ΙδιαÝτερα σε τÀæïυς των Σαµνιτñν, ενÞς ιτα-λικïà λαïà πïυ κατïικïàσε στην περιïøÜ της

ΚαµπανÝας, âρÝσκïυµε θαυµÀσια δεÝγµατα úωγραæικÜς και αντικεݵενα απÞøρυσÞ, Àργυρï, ïρεÝøαλκï, αλλÀ και αγγεÝα κατασκευασµÛνα απÞ τïυς Ýδι-ïυς, σàµæωνα µε ελληνικÀ πρÞτυπα. Στην περιïøÜ της ΚαµπανÝας æαÝνεταιÞτι Àνθησε Ûνας πïλιτισµÞς Ûντïνα επηρεασµÛνïς απÞ τïν ελληνικÞ, τïν ï-πïÝï µπïρïàµε να ïνïµÀσïυµε ελληνïσαµνιτικÞ Ü καµπανικÞ πïλιτισµÞ.

164

ΛεπτïµÛρεια τïιøïγραæÝας απÞ τÀæï τηςΠïσειδωνÝας. ΠαρïυσιÀúει πïµπÜ. ΕÝναιøαρακτηριστικÞ δεÝγµα της µεγÀλης ελ-ληνικÜς úωγραæικÜς τïυ 5ïυ αι. π.Ì.(ΠïσειδωνÝα, ΜïυσεÝï Paestum)

1. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 2 σε σøÛση µε τηνκïινωνικÜ και πïλιτικÜ κατÀσταση των απïικιñν της ΣικελÝας;

2. Να πρïσδιïρÝσετε τις σøÛσεις πïυ αναπτàøθηκαν µεταêà των ΕλλÜνων της Μ.ΕλλÀδας και των Ετρïàσκων.

3. Πïιες πληρïæïρÝες σøετικÀ µε τις σøÛσεις ΕλλÜνων απïÝκων και γηγενñν Σικε-λñν παρÛøïυν τα αρøαιïλïγικÀ συµπερÀσµατα πïυ Ûøïυν καταγραæεÝ στï πα-ρÀθεµα 3;

4. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 1, να εêηγÜσετε σε τι διαæÛρει η εγκατÀστασητων ΕλλÜνων στις ΛιπÀρες απÞ τï συνÜθη τρÞπï Ýδρυσης µιας απïικÝας.

5. Σε πïιïυς λÞγïυς ïæεÝλεται η διαµÞρæωση πρωτïπïριακÜς νïµïθεσÝας και æιλï-σïæικÜς σκÛψης απÞ τïυς Îλληνες της ∆àσης;

6. Να πρïσÛêετε τις εικÞνες και τïυς υπÞτιτλïàς τïυς στις σ. 113, 153, 164 και ναδιατυπñσετε τις απÞψεις σας για την ανÀπτυêη της úωγραæικÜς τÛøνης στη ∆àση.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

κτασÜ τïυς στï νησÝ τïàς Ûæερε σε επαæÜ µετïυς Îλληνες απïÝκïυς. Ãι σøÛσεις τïυς µε τïυςÎλληνες της ∆àσης πïτÛ δεν Üταν æιλικÛς. ΤιςπεριÞδïυς πïυ δεν πρïσπαθïàσαν να επεκτα-θïàν εδαæικÀ στη ΣικελÝα, τïυς ανταγωνÝúïντανσκληρÀ στï εµπÞριï.

167

1. Να πρïσδιïρÝσετε τïυς λÞγïυς και τα Þρια της ïικïνïµικÜς κυριαρøÝας τωνΚαρøηδïνÝων στη ΜεσÞγειï.

2. ΜελετÜστε τα παραθÛµατα 1 και 2 πïυ αναæÛρïνται στην ΚαρøηδÞνα. Κατα-γρÀψτε τα συµπερÀσµατÀ σας σøετικÀ µε την Ýδρυση και τï πïλÝτευµÀ της.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

δïνÝων πρïς την ïλιγαρøÝα εÝναι ησκÛψη την ïπïÝα Ûøïυν πïλλïݯ γιατÝνïµÝúïυν Þτι ïι Àρøïντες πρÛπει να ε-κλÛγïνται Þøι µÞνï απÞ τïυς αρÝ-στïυς (αριστïκρÀτες) αλλÀ και απÞτïυς πλïàσιïυς. ΕÝναι αδàνατïν ε-κεÝνïς πïυ δεν Ûøει τα ïικïνïµικÀµÛσα να εκτελÛσει καλÀ τα καθÜκï-ντÀ τïυ ως Àρøïντας και να περνÀειτïν καιρÞ τïυ εγκαταλεÝπïντας τηνεργασÝα τïυ.

ΑριστïτÛλης, ΠïλιτικÀ, 1272b, 25,30-34¯ 1273a, 4-6, 22-27.

Η ΚαρøηδÞνα και ïι εµπïρικïÝ της δρÞµïι

τις ακτÛς της ΑνατïλÜς, øρυσÞ και ελεæαντÞδï-ντï απÞ την ΑæρικÜ, σÝδηρï, Àργυρï και κασσÝ-τερï απÞ την ΙσπανÝα. ΕÝøαν επÝσης στη δικαιï-δïσÝα τïυς τï εµπÞριï τïυ σιταριïà πïυ παρα-γÞταν στην ΑÝγυπτï και τη ΣικελÝα.

Ãι πïλÝτες της ΚαρøηδÞνας πλïàτιúαν απÞ τïεµπÞριï και απïτελïàσαν τα πληρñµατα τïυστÞλïυ της. à στÞλïς εÝøε εθνικÞ øαρακτÜρα καιÜταν πανÝσøυρïς, ενñ ï στρατÞς της Üταν µισθï-æïρικÞς. Ãι αêιωµατικïÝ µÞνï Üταν ΚαρøηδÞνι-ïι, γεγïνÞς πïυ υπïδηλñνει Þτι δεν υπÜρøε ï æÞ-âïς επιδρïµñν. ∆ιÛθεταν, παρÀλληλα, ισøυρÞ ιπ-πικÞ απÞ Νïυµιδïàς, υπïτελÜ γειτïνικÞ τïυςλαÞ, και πïλεµικïàς ελÛæαντες.

Την τàøη της πÞλης και τη διïÝκησÜ της εÝøανστα øÛρια τïυς ïι πλïàσιïι Ûµπïρïι, ïι ναυτικïÝκαι ïι κÀτïøïι µεγÀλων εκτÀσεων γης. Τï πïλÝ-τευµα µε τï ïπïÝï κυâερνÜθηκε η ΚαρøηδÞνα Ü-ταν αριστïκρατικÞ2. ΕπικεæαλÜς της πïλιτεÝαςÜταν δàï Àρøïντες µε ετÜσια θητεÝα. ΜïιρÀúï-νταν την εκτελεστικÜ εêïυσÝα µαúÝ µε τη âïυλÜ,την ïπïÝα συγκρïτïàσαν µÞνιµα µÛλη απÞ τïυςαρøηγïàς των παλαιñν γενñν. Η συνÛλευση τïυλαïà εêÛλεγε µÞνï τïυς διïικητικïàς υπαλλÜ-λïυς και τïυς στρατηγïàς. ΑργÞτερα Þµως æαÝ-νεται Þτι η πïλιτικÜ δàναµη της συνÛλευσης αυ-êÜθηκε εêαιτÝας των αντιθÛσεων µεταêà της πï-λιτικÜς και στρατιωτικÜς ηγεσÝας.

2.2 Η εêÀπλωση των ΚαρøηδïνÝων

Ãι ΚαρøηδÞνιïι γρÜγïρα επÛκτειναν τα Þριατïυ κρÀτïυς τïυς σε âÀρïς των Àλλων æïινικι-κñν απïικιñν. Στις ακτÛς της Β. ΑæρικÜς η κυ-ριαρøÝα τïυς εκτεινÞταν απÞ τïν κÞλπï της Σàρ-της στα ανατïλικÀ µÛøρι τις ακτÛς τïυ Ατλαντι-κïà στα δυτικÀ. Τïν 6ï αι. π.Ì. Üταν κàριïι τηςΣαρδηνÝας, των ΒαλεαρÝδων, των νÞτιων ακτñντης ΙâηρικÜς και σηµαντικñν θÛσεων στις δυτικÛςακτÛς της ΣικελÝας.

Η εγκατÀστασÜ τïυς στη ΣικελÝα και η επÛ-

166

2. Τï πïλÝτευµα των ΚαρøηδïνÝων

Ãι ΚαρøηδÞνιïι æαÝνεται Þτι Û-øïυν καλÞ πïλÝτευµα κατÀ πïλà κα-λàτερï απÞ Àλλα, σε µερικÀ σηµεÝαµÀλιστα µïιÀúει µε τï πïλÝτευµα τηςΣπÀρτης ... ΠïλλÛς διατÀêεις τïυ πï-λιτεàµατïς των ΚαρøηδïνÝων εÝναιÀριστες. ΑπÞδειêη πως τï πïλÝτευµαλειτïυργεÝ καλÀ, εÝναι Þτι ï λαÞς δια-τηρεÝ τα δικαιñµατÀ τïυ και δενπρïøñρησε σε καµÝα επανÀσταση, À-êια να αναæÛρω, και κανεÝς δεν Ûγινετàραννïς ... ΑπÞ τις διατÀêεις τïυ α-ριστïκρατικïà πïλιτεàµατïς (τηςΚαρøηδÞνας) Àλλες κλÝνïυν πρïς τηδηµïκρατÝα και Àλλες πρïς την ïλι-γαρøÝα. ... Η παρÛκâαση τïυ αριστï-κρατικïà πïλιτεàµατïς των Καρøη-

ΣτατÜρας* απÞ Üλεκτρï* της ΚαρøηδÞ-νας. Ãι ΚαρøηδÞνιïι στη νïµισµατïκï-πÝα τïυς µιµÜθηκαν ελληνικÀ πρÞτυπα.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

κñν, Þπως εκεÝνα πïυ Ûæτιαøναν ïιΕυâïεÝς. ... Για την ñρα æαÝνεται απÝ-θανï να κατïικïàνταν η πÞλη πριναπÞ τï δεàτερï ܵισυ τïυ Þγδïïυ αι-ñνα – την επïøÜ περÝπïυ των παλιÞ-τερων ελληνικñν απïικισµñν στη Σι-κελÝα και τη νÞτια ΙταλÝα.

J. Boardman, Þ.π., σ. 266-7.

τρïυρÝας – πρÞκειται για την περιïøÜ της σηµερι-νÜς ΤïσκÀνης – τïυ ΛατÝïυ και της ΚαµπανÝας.Τï κεντρικÞ και νÞτιï τµÜµα της øερσïνÜσïυ,σàµæωνα µε την παρÀδïση, τï κατïικïàσαναρøικÀ ïι ΛÝγïυρες¯ απÞ τις αρøÛς Þµως της 2ηςøιλιετÝας π.Ì. εισÜλθαν νÛα æàλα, γνωστÀ µε τïκïινÞ Þνïµα Ιταλιñτες. Απ’ αυτÀ Àλλα εγκατα-στÀθηκαν σε πεδινÛς περιïøÛς, ΛατÝνïι και Κα-µπανïÝ – και Àλλα σε ïρεινÛς – Ùµâριïι, ΣαµνÝ-τες, ΛïυκανïÝ, Βρïàτιïι κ.À.

Η νÞτια úñνη εÝναι ïρεινÜ µε µικρÛς παρÀλιεςπεδινÛς εκτÀσεις. Σ’ αυτÛς απÞ τïν 8ï αι. π.Ì., Þ-πως Àλλωστε και στη ΣικελÝα, πïυ απïτελεÝ τηæυσικÜ πρïÛκταση της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ, ι-δρàθηκαν ïι ελληνικÛς απïικÝες.

3.2 Ãι Ετρïàσκïι

×ταν Ûνας απÞ τïυς πρñτïυς λαïàς πïυ ε-γκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ øερσÞνησï. Îæτα-σαν την Ýδια επïøÜ περÝπïυ µε τïυς Îλληνες, δη-λαδÜ κατÀ τïν 8ï αι. π.Ì. Η καταγωγÜ τïυς µαςεÝναι Àγνωστη. ΠρïÜλθαν πιθανÞτατα απÞ τïâïρειïανατïλικÞ ΑιγαÝï¯ Ýσως κατïικïàσαν στανησιÀ της περιïøÜς και στα απÛναντι παρÀλιατης Μ. ΑσÝας. Ãι αρøαÝïι Îλληνες τïυς ïνÞµα-úαν Τυρρηνïàς. Ãι ανασκαæÛς πïυ Ûγιναν στηνΙταλÝα απÛδειêαν Þτι απÞ την επïøÜ της εγκατÀ-στασÜς τïυς και για µισÜ περÝπïυ øιλιετÝα ανÛ-πτυêαν υψηλïà επιπÛδïυ πïλιτισµÞ1.

Με τïυς Îλληνες, εκτÞς απÞ τις εµπïρικÛς ε-παæÛς, δηµιïàργησαν και πïλιτιστικÛς σøÛσεις.ÌαρακτηριστικÞ εÝναι Þτι υιïθÛτησαν τα γρÀµ-µατα τïυ ελληνικïà αλæαâÜτïυ για να εκæρα-στïàν γραπτÀ¯ ωστÞσï, ïι ετρïυσκικÛς επιγρα-æÛς δεν Ûøïυν διαâαστεÝ – εκτÞς απÞ µερικÀ ïνÞ-µατα. ΑνÛπτυêαν ιδιαÝτερα τη µεταλλïτεøνÝα,την πηλïπλαστικÜ – κατασκεàαúαν ωραÝα αγÀλ-µατα, σαρκïæÀγïυς, τεæρïδÞøα αγγεÝα* – και τη

169

1. Η εêÀπλωση των Ετρïàσκων στην ΙταλÝα

Η δàναµη της ΕτρïυρÝας ÜταντÞσï µεγÀλη ñστε η æܵη τïυ ïνÞµα-τÞς της γÛµιúε Þøι µïνÀøα τη γη αλλÀκαι τις θÀλασσες κατÀ µÜκïς της Ιτα-λÝας, απÞ τις Íλπεις ως τï στενÞ τηςΜεσσÜνης... Τï µεγαλεÝï των Ετρïà-σκων επιâεâαιñνεται απÞ τα ελληνι-κÀ ïνÞµατα πïυ ïι ΙταλïÝ δÝνïυν στιςθÀλασσες πïυ περιâÀλλïυν τη øερ-σÞνησï: ΛÛνε τη µια θÀλασσα Τï-σκÀνη (Τï ΤυρρηνικÞ πÛλαγïς), απÞτï Þνïµα αυτïà τïυ Ûθνïυς και τηνÀλλη θÀλασσα ΑδριατικÜ, απÞ τï Þ-νïµα τïυ ΑδρÝα, µιας απïικÝας τηςΤïσκÀνης... Ãι Ετρïàσκïι εγκατα-στÀθηκαν σε δàï ïµÀδες απÞ δñδε-κα πÞλεις, στην αρøÜ απÞ τα ΑπÛνιν-να, àστερα Ûστειλαν πÛρα απÞ τα Α-πÛνιννα κι Ûκαµαν απïικÝες τις πÞ-λεις πïυ εÝøαν Àλλïτε. ΑυτÛς ïι απïι-κÝες Ûπιασαν ïλÞκληρη τη øñρα, απÞτïν ΠÀδï ως τις Íλπεις, εκτÞς απÞτï τρÝγωνï πïυ κατÛøïυν ïι ΒενετïÝ,πïυ κατïικïàν ïλÞγυρα στïν κÞλπï.

ΤÝτïς ΛÝâιïς, Ι, 2¯ V,33 απÞδïση Α.Καλïγερïπïàλïυ, ΙστïρÝα των Αρ-øαÝων øρÞνων, εκδ. ÃΕ∆Β, σ. 382.

ΕτρïυσκικÞ τεæρïδÞøï* αγγεÝï τïυ â µισïà τïυ 6ïυ αι. π.Ì.

(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

3.1 Η øñρα

Η ιταλικÜ øερσÞνησïς εµæανÝúει αρκετÛς ανα-λïγÝες µε την ελληνικÜ σε Þ,τι αæïρÀ τη æàση της.ΓενικÀ, µπïρïàµε να διακρÝνïυµε στην ΙταλÝατρεις διαæïρετικÛς úñνες. Η âÞρεια µε ακραÝï Þ-ριï τις Íλπεις, στï µεγαλàτερï µÛρïς της εÝναιπεδινÜ και διαρρÛεται απÞ τïν πïταµÞ ΠÀδï. ÃιΡωµαÝïι την ïνÞµαúαν «Εντεàθεν των ÍλπεωνΓαλατÝα». ΜÛøρι τïν 3ï αι. π.Ì. την κατïικïàσανκελτικÀ æàλα, ïι γνωστïÝ µας ΓαλÀτες.

Η κεντρικÜ úñνη στï µεγαλàτερï µÛρïς τηςεÝναι ïρεινܯ διασøÝúεται απÞ την ïρïσειρÀ τωνΑπεννÝνων, η ïπïÝα εµπïδÝúει την επικïινωνÝαµεταêà των ανατïλικñν και δυτικñν ακτñν. ÃιανατïλικÛς ακτÛς, πïυ âρÛøïνται απÞ την Αδρια-τικÜ, εÝναι απÞτïµες και δε διαθÛτïυν λιµÀνια, ε-νñ, αντÝθετα, στις δυτικÛς πïυ âρÛøïνται απÞ τïΤυρρηνικÞ πÛλαγïς, σøηµατÝúïνται æυσικÀ κα-ταæàγια για την πρïσÞρµιση των πλïÝων. ΣτηνκεντρικÜ úñνη δυτικÀ των ΑπεννÝνων διαµïρ-æñνïνται τρεις συνεøεÝς, µικρÛς πεδιÀδες, της Ε-

168

3. Ãι λαïÝ της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ και ï σøηµατισµÞςτïυ Ρωµαϊκïà κρÀτïυς (8ïς – 3ïς αι. π.Ì.)

Ãι γνñσεις µας για τη úωÜ των λαñν πïυ κατïÝκησαν την ΙταλÝα πριν απÞ τïν8ï αι. π.Ì. εÝναι ελÀøιστες. Η ιστïρικÜ περÝïδïς αρøÝúει ïυσιαστικÀ, Þταν Üρθανκαι εγκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ øερσÞνησï δàï êÛνïι λαïÝ, ïι Îλληνες και ïι Ε-τρïàσκïι, ïι ïπïÝïι συνÛâαλαν στη διαµÞρæωση της ιστïρικÜς της πïρεÝας. Την Ý-δια επïøÜ πïυ ï ελληνικÞς κÞσµïς Àρøισε να εêαπλñνεται στη ∆àση, τïν 8ï αι.π.Ì., στην κεντρικÜ ΙταλÝα Ûνα απÞ τα ιταλικÀ æàλα – ïι µετÛπειτα γνωστïÝ µε τïÞνïµα ΡωµαÝïι – Ýδρυσαν κïντÀ στïν ΤÝâερη πïταµÞ µια πÞλη (753 π.Ì.). Η Ρñ-µη Ûµελλε να αναδειøθεÝ σε µεγÀλη δàναµη στην ιταλικÜ øερσÞνησï αρøικÀ καιστη συνÛøεια σε Þλη τη ΜεσÞγειï.

Η αυστηρÜ κïινωνικÜ συγκρÞτηση σε συνδυασµÞ µε την πïλιτικÜ ïργÀνωσηκαι τη δηµιïυργÝα ισøυρïà εθνικïà στρατïà στÀθηκαν ïι κàριïι παρÀγïντεςπρïñθησης και σταδιακÜς επικρÀτησης των ΡωµαÝων µÛøρι τïν 3ï αι. π.Ì.

Η ιστïρικÜ Ûρευνα, Þταν αναæÛρεται στïυς ΡωµαÝïυς πριν απÞ τη δηµιïυργÝατης αυτïκρατïρÝας τïυς, παρïυσιÀúει Ûνα λαÞ µε πïλλÛς αρετÛς και αγρïτικÜ πï-λιτιστικÜ παρÀδïση.

Η ΙταλικÜ øερσÞνησïς και η ΣικελÝα

δρàθηκε η Ρñµη, υπÜρøαν µικρïÝ ïικισµïÝ απÞ τï10ï µÛøρι τïν 8ï αι. π.Ì. ΕÝναι πïλà πιθανÞ η δη-µιïυργÝα της να ïæεÝλεται στïυς Ετρïàσκïυς, ïιïπïÝïι, αæïà κατÛλαâαν τï ΛÀτιï τïν 7ï αι. π.Ì.,στη συνÛøεια, πρïøñρησαν σε συνïικισµÞ τωνκατïÝκων των γàρω περιïøñν, Þπως εÝøε συµâεÝκαι στην ΑθÜνα2. Την Ýδια περÝïδï πραγµατï-πïιÜθηκαν σπïυδαÝα Ûργα, Þπως η απïêÜρανσητων ελñν της περιïøÜς, ï κεντρικÞς απïøετευτι-κÞς αγωγÞς, η αγïρÀ στï κÛντρï της πÞλης, ï µε-γÀλïς ιππÞδρïµïς και ï ναÞς τïυ ∆ιÞς στï λÞæïτïυ ΚαπιτωλÝïυ, Ûναν απÞ τïυς επτÀ λÞæïυς πïυαπïτελïàσαν τη æυσικÜ ïøàρωση της Ρñµης.Στα τÛλη Þµως τïυ 6ïυ αι. π.Ì. ïι κÀτïικïι τηςπεριïøÜς επαναστÀτησαν και Ûδιωêαν τïυς Ε-τρïàσκïυς απÞ την περιïøÜ τïυς. Îκτïτε ïι Ρω-µαÝïι Àρøισαν να ïργανñνïνται συστηµατικÀ, νακυριαρøïàν στï ΛÀτιï και να αντιµετωπÝúïυν α-πïτελεσµατικÀ τïυς κατïÝκïυς των γειτïνικñνπεριïøñν.

Η παρÀδïση αναæÛρει Þτι απÞ την Ýδρυση τηςΡñµης και µÛøρι τα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì. κυâÛρ-νησαν Ûêι âασιλεÝς, µεταêà των ïπïÝων æαÝνεταιÞτι κÀπïιïι Üταν Ετρïàσκïι.

Την περÝïδï της âασιλεÝας πïυ διαρκεÝ ως τï509 π.Ì., η Ρñµη εÝøε την ακÞλïυθη κïινωνικÜκαι πïλιτικÜ ïργÀνωση:

Η κïινωνικÜ συγκρÞτηση. Η ρωµαϊκÜ κïινω-νÝα την περÝïδï της âασιλεÝας συγκρïτεÝται απÞτρεις τÀêεις: τïυς πατρÝκιïυς, τïυς πελÀτες καιτïυς πληâεÝïυς. ΠατρÝκιïι Üταν ïι ΡωµαÝïι πïυ ανÜκαν στις

παλαιÛς µεγÀλες ïικïγÛνειες. Ãι ïικïγÛνειες αυ-τÛς µε τα Àµεσα µÛλη και τα παρακλÀδια τïυς α-πïτελïàσαν τα ρωµαϊκÀ γÛνη. Ùλα τα µÛλη ενÞςγÛνïυς ïνïµÀúïνταν πατρÝκιïι, γιατÝ κατÀγïνταναπÞ τïν Ýδιï πατÛρα, τïν ïπïÝï αναγνñριúαν καιως αρøηγÞ. ΠελÀτες Üταν αυτïÝ πïυ úïàσαν κïντÀ στïυς

πατρÝκιïυς ως υπÜκïïι και δÛøïνταν την πρï-στασÝα τïυς. ΕπρÞκειτï µÀλλïν για τïυς πρïϊτα-λιñτες κατïÝκïυς, δηλαδÜ τïυς ΛÝγïυρες. Στα-

171

2. Η πρïÛλευση των κατïÝκων της Ρñµης

Îτσι απÞ τï τÛλïς τïυ 6ïυ αιñναη Ρñµη úει µε Ûνα πïλÝτευµα, πïυ δη-µιïυργÜθηκε την επïøÜ της ετρïυ-σκικÜς κυριαρøÝας. Την ηγετικÜ τÀêησøηµÀτιúε η τïπικÜ αριστïκρατÝα, Ε-τρïàσκïι και ΡωµαÝïι, µερικÛς εκα-τïντÀδες ïικïγÛνειες µεγÀλων γαιï-κτηµÞνων, εµπÞρων και κτηνïτρÞ-æων. Η αριστρïκρατÝα αυτÜ δεν Ü-ταν ïàτε καθαρÀ ετρïυσκικÜ, ïàτεκαθαρÀ ρωµαϊκÜ. ΑνεêÀρτητα πÀ-ντως απÞ την καταγωγÜ τïυς, τα µÛ-λη της µιλïàσαν και Ûγραæαν Λατινι-κÀ, αισθÀνïνταν πιï στενÀ δεµÛνïιµε τις λατινικÛς παρÀ τις ετρïυσκικÛςπÞλεις. Και αν αυτÞ ισøàει για τïυςευγενεÝς, δεν υπÀρøει αµæιâïλÝα πωςï υπÞλïιπïς πληθυσµÞς στï σàνïλÞτïυ Üταν καθαρÀ λατινικÞς, τÞσïστην περιïøÜ της Ρñµης, Þσï καιστïυς µικρïàς ïικισµïàς και στα øω-ριÀ της λατινικÜς πεδιÀδας, τα ïπïÝαεÝøε πρïσαρτÜσει η Ρñµη πριν, κυ-ρÝως Þµως µετÀ την ετρïυσκικÜ κυ-ριαρøÝα.

M. Rostovtzeff, ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα, µετ.Β. ΚÀλæïγλïυ, εκδ. ΠαπαúÜση, σ. 37.

Îνα απÞ τα παλαιÞτερα ρωµαϊκÀ νïµÝσµα-τα. ΚÞπηκε σε νïµισµατïκïπεÝï της Καµπα-νÝας (µÛσα 3ïυ αι. π.Ì.). ΕικïνÝúει τη λàκαι-να πïυ θηλÀúει τï Ρωµàλï και τï ΡÛµï.

úωγραæικÜ. ΜεγÀλïς αριθµÞς τïιøïγραæιñν Ûøει διασωθεÝ απÞ τη διακÞσµη-ση των υπÞγειων θαλÀµων Þπïυ Ûθαâαν τïυς νεκρïàς τïυς. Στα Ûργα της úω-γραæικÜς τïυς διαæαÝνεται Ûντïνη η ελληνικÜ επÝδραση.

Ãι Ετρïàσκïι τïν 7ï αι. π.Ì. εêαπλñθηκαν πÛρα απÞ τα Þρια της πρñτηςτïυς εγκατÀστασης, στα âÞρεια ως τις Íλπεις και στï νÞτï στις περιïøÛς τïυΛατÝïυ και της ΚαµπανÝας ως τις ελληνικÛς απïικÝες.

ΦαÝνεται Þτι, Þταν κυριÀρøησαν στï ΛÀτιï, Ýδρυσαν τη Ρñµη, πρïøñρη-σαν στην κατασκευÜ εγγειïâελτιωτικñν Ûργων, απïêÜραναν τα Ûλη των γàρωπεριïøñν και δηµιïàργησαν κανÀλια Àρδευσης των øωραæιñν. Στα τÛλη τïυ6ïυ αι. π.Ì. Þµως εκδιñøθηκαν απÞ τï ΛÀτιï απÞ τïυς Îλληνες και τïυς Λα-τÝνïυς. Τïν 5ï αι. π.Ì. Àρøισε να µειñνεται η δàναµÜ τïυς και µÛøρι τïν 3ï αι.π.Ì. τï κρÀτïς τïυς διαλàθηκε και υπïτÀøθηκε στïυς ΡωµαÝïυς.

à ετρïυσκικÞς πïλιτισµÞς απïτÛλεσε µαúÝ µε τïν ελληνικÞ και τïν πρïϊ-ταλιωτικÞ τï πïλιτιστικÞ υπÞâαθρï, στï ïπïÝï âασÝστηκε τï ρωµαϊκÞ κρÀτïςκαι ï ρωµαϊκÞς πïλιτισµÞς.

3.3 Η Ýδρυση της Ρñµης και η ïργÀνωσÜ της

Η ρωµαϊκÜ παρÀδïση ανÀγει την Ýδρυση της Ρñµης στï Ρωµàλï[1], απÞ-γïνï τïυ ΑινεÝα, πïυ Üρθε στην ΙταλÝα απÞ την ΤρïÝα µετÀ την πυρπÞλησηκαι την καταστρïæÜ της απÞ τïυς Îλληνες. Η ÝδρυσÜ της τïπïθετεÝται στï753 π.Ì. ΩστÞσï η αρøαιïλïγικÜ Ûρευνα απïκαλàπτει Þτι στη θÛση Þπïυ ι-

170

ÌÀλκινï σàµπλεγµα της λàκαι-νας πïυ θηλÀúει τï Ρωµàλï καιτï ΡÛµï. Τïν 4ï αι. π.Ì. πÜραντην ïριστικÜ τïυς µïρæÜ ïι µà-θïι πïυ αναæÛρïνταν στην Ýδρυ-ση της Ρñµης.(Ρñµη, ΜïυσεÝï ΚαπιτωλÝïυ)

[1]. Σàµæωνα µε τïυς ρωµαϊκïàς µàθïυς, αυτÞν και τïν αδελæÞ τïυ ΡÛµï µεγÀλωσε µια λàκαινα.

των Ετρïàσκων. Τï νÛï πïλÝτευµα πïυ εγκαθι-δρàθηκε ïι ΡωµαÝïι τï ïνÞµαúαν δηµïκρατÝα(Res publica)¯ στην πραγµατικÞτητα Þµως επρÞ-κειτï για αριστïκρατικÞ καθεστñς, αæïà την ε-êïυσÝα εÝøαν πλÛïν ïι πατρÝκιïι.

Για δàï περÝπïυ αιñνες η Ρñµη κλυδωνÝστη-κε στï εσωτερικÞ απÞ κïινωνικïàς αγñνες µÛøριτην εêÝσωση των πατρικÝων µε τïυς πληâεÝïυς.ΠαρÀλληλα, στï εêωτερικÞ εγκαινÝασε πïλιτικÜκατακτÜσεων. ΜÛøρι τα τÛλη τïυ 3ïυ αι. π.Ì. κυ-ριÀρøησε στην ιταλικÜ øερσÞνησï και αντιµετñ-πισε νικηæÞρα στη δυτικÜ ΜεσÞγειï τïυς Καρøη-δÞνιïυς.

Ãι κïινωνικïÝ αγñνες. Ãι πληâεÝïι αγωνÝστη-καν δàï περÝπïυ αιñνες για να απïκτÜσïυν πï-λιτικÀ δικαιñµατα. Στις αρøÛς τïυ 5ïυ αι. π.Ì.κατÞρθωσαν να αναδεÝêïυν µια νÛα εêïυσÝα,πïυ εκπρïσωπïàσαν ïι δܵαρøïι. Ãι ÀρøïντεςαυτïÝ πïυ εκλÛγïνταν για Ûνα øρÞνï εÝøαν ως κà-ριï Ûργï την πρïστασÝα των πληâεÝων απÞ τιςαυθαιρεσÝες των πατρικÝων. Θεωρïàνταν πρÞ-σωπα ιερÀ και απαραâÝαστα. ΕÝøαν τï δικαÝωµανα αρνηθïàν την ψÜæιση ενÞς νÞµïυ, Þταν αυτÞςπρïσÛâαλλε τα συµæÛρïντα των πληâεÝων (ve-to)*. Στα µÛσα τïυ 5ïυ αι. π.Ì., ïι πληâεÝïι µετïυς αγñνες τïυς πÛτυøαν για πρñτη æïρÀ τηνκαταγραæÜ τïυ εθιµικïà δικαÝïυ (∆ωδεκÀδελ-τïς), απïτρÛπïντας Ûτσι τις αυθαÝρετες δικαστι-κÛς απïæÀσεις των πατρικÝων5. Σε µικρÞ øρïνικÞδιÀστηµα καταργÜθηκε ï νÞµïς πïυ δεν επÛτρε-πε τïυς γÀµïυς µεταêà των δàï τÀêεων. ΜετÀ α-πÞ σκληρïàς αγñνες ενÞς περÝπïυ αιñνα κατÞρ-θωσαν να απïκτÜσïυν και πïλιτικÜ ισÞτητα. Τïν4ï αι. π.Ì. τïυς παραøωρÜθηκε τï δικαÝωµα ναεκλÛγïνται στï αêÝωµα τïυ υπÀτïυ και αργÞτε-ρα, στα τÛλη τïυ Ýδιïυ αιñνα, τï δικαÝωµα να ε-κλÛγïνται στï αêÝωµα τïυ «µεγÝστïυ αρøιερÛως».

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Την περÝïδï της δη-µïκρατÝας τï ρωµαϊκÞ κρÀτïς (Res publica) ïρ-γανñθηκε µε τις ακÞλïυθες εêïυσÝες: τïυς Àρøï-ντες, τη σàγκλητï και τις εκκλησÝες.

Ãι Àρøïντες τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς Üταν πïλ-

173

4. Η Ýδρυση της λεγεñνας *και της συγκλÜτïυ

Αæïà κτÝστηκε η πÞλη, στην αρ-øÜ (ï Ρωµàλïς) διαÝρεσε Þλï τï λαÞπïυ εÝøε ενηλικιωθεÝ σε στρατιωτικÀσñµατα. ΚÀθε σñµα απïτελïàνταναπÞ τρεις øιλιÀδες πεúïàς και τρια-κÞσιïυς ιππεÝς. ÃνïµÀστηκε λεγεñ-να, γιατÝ ïι µÀøιµïι Üταν ïι πιï διακε-κριµÛνïι απ’ Þλïυς. Στη συνÛøειατïυς Àλλïυς τïυς ενÛταêε στï δܵïκαι ïνïµÀστηκε ï λαÞς πïπïàλïυς.ΕκατÞ ευγενεÝς Ûκανε âïυλευτÛς καιαυτïàς τïυς ïνÞµασε πατρÝκιïυς καιτï σñµα αυτñν σενÀτïν. ΣενÀτïς ση-µαÝνει ακριâñς γερïυσÝα. Íλλïι ανα-æÛρïυν Þτι ïι âïυλευτÛς ïνïµÀστη-καν πατρÝκιïι γιατÝ Üταν πατÛρεςγνησÝων παιδιñν, Àλλïι Þµως γιατÝ ïιÝδιïι (ïι âïυλευτÛς) εÝøαν να επιδεÝ-êïυν τïυς Ýδιïυς τïυς τïυς πατÛρες,πρÀγµα τï ïπïÝï δεν Üταν κïινÞ σεπïλλïàς, απ’ Þσïυς συγκεντρñθηκανστην πÞλη. Íλλïι πÀλι απÞ τη λÛêηπατρïνÝα, γιατÝ Ûτσι ïνÞµαúαν τηνπρïστασÝα και συνεøÝúïυν να την ï-νïµÀúïυν µÛøρι σܵερα...

Πλïàταρøïς, Ρωµàλïς, 13.

5. Η σηµασÝα της ∆ωδεκÀδελτïυ

Îøïυµε λïιπÞν δàï συνÛπειες:Πρñτïν, ï νÞµïς δεν παρïυσιÀúεταιπλÛïν σαν αµετÀâλητïς και αδιαæι-λïνÝκητïς τàπïς. Ùντας ανθρñπινïÛργï, αναγνωρÝúεται Þτι υπÞκειται σεαλλαγÛς. Η ∆ωδεκÀδελτïς λÛει: «ΤïαπïτÛλεσµα της τελευταÝας ψηæïæï-ρÝας τïυ λαïà απïτελεÝ νÞµï». ΕÝναιτï πλÛïν σηµαντικÞ απÞ τα κεݵενααυτïà τïυ κñδικα πïυ Ûøïυν απïµεÝ-νει, και αυτÞ πïυ επισηµαÝνει καλà-τερα τï øαρακτÜρα της µεγÀλης επα-νÀστασης πïυ Ûγινε τÞτε στï δÝκαιï.à νÞµïς δεν εÝναι πλÛïν µια ιερÜ πα-ρÀδïση, mos¯ εÝναι Ûνα απλÞ κεݵενï,

διακÀ αυτïÝ Üρθαν σε επιµειêÝες µε τïυς πατρÝκι-ïυς και συγøωνεàτηκαν σε µια τÀêη. ΠληâεÝïι Üταν Þλïι ïι νεÞτερïι κÀτïικïι της

Ρñµης και των γàρω περιïøñν. Ùταν ïι ΡωµαÝïικαταλÀµâαναν µια πÞλη, υπïøρÛωναν τïυς κα-τïÝκïυς της να µετïικÜσïυν κïντÀ στη Ρñµη.ΠïλλïÝ, εêÀλλïυ, εÝøαν Ûρθει µÞνïι τïυς στη Ρñ-µη σε αναúÜτηση καλàτερης τàøης3. ∆εν εÝøανκανÛνα δεσµÞ µε τïυς πατρÝκιïυς και τïυς πελÀ-τες¯ γι’ αυτÞ και ïνïµÀστηκαν πλÜθïς (πληâεÝïι).Ãι πληâεÝïι δεν εÝøαν πïλιτικÀ δικαιñµατα καιδεν τïυς επιτρεπÞταν να νυµæευτïàν µε γυναÝ-κες απÞ την τÀêη των πατρικÝων.

Η πïλιτικÜ ïργÀνωση. Την περÝïδï της âασι-λεÝας αρøηγÞς τïυ κρÀτïυς Üταν ï âασιλιÀς, ï ï-πïÝïς Üταν παρÀλληλα θρησκευτικÞς αρøηγÞς, η-γÛτης τïυ στρατïà και ανñτατïς δικαστÜς. Τις âα-σιλικÛς δικαιïδïσÝες Ûλεγøαν δàï σñµατα: η σà-γκλητïς και η εκκλησÝα τïυ λαïà. Τη σàγκλητï,πïυ απïτελïàνταν απÞ εκατÞ και στη συνÛøεια α-πÞ τριακÞσια µÛλη, τη συγκρïτïàσαν ïι αρøηγïÝτων ρωµαϊκñν γενñν. Η σàγκλητïς µαúÝ µε τï âα-σιλιÀ συγκαλïàσαν την εκκλησÝα τïυ λαïà και ε-πικàρωναν τις απïæÀσεις της. Η σàγκλητïς Üτανï θεµατïæàλακας των εθݵων και των παραδÞσε-ων της Ρñµης4. Η εκκλησÝα Üταν η συγκÛντρωσηÞλων των πατρικÝων και των πελατñν. Η εκκλησÝααυτÜ ïνïµαúÞταν και æρατρικÜ, επειδÜ ïι πατρÝκι-ïι συγκεντρñνïνταν σε τµÜµατα – τις æρÀτρες, Þ-πως τις ïνÞµαúαν. Επικàρωνε Ü απÛρριπτε τις α-πïæÀσεις τïυ âασιλιÀ «διÀ âïÜς». ΑπïæÀσιúε γιαειρÜνη Ü πÞλεµï και εêÛλεγε τï âασιλιÀ.

3.4 Η συγκρÞτηση της ρωµαϊκÜς πïλιτεÝας– Res publica

Η περÝïδïς της âασιλεÝας τελεÝωσε τï 509π.Ì. µετÀ απÞ εêÛγερση των πατρικÝων. Η πïλι-τειακÜ µεταâïλÜ συµπÝπτει µε την απïµÀκρυνση

172

ΠïρτρÛτï συγκλητικïà (περ. αρøÛς 1ïυ αι. π.Ì.). Η σàγκλητïς απÞ την επïøÜ της Ýδρυσης της ΡñµηςµÛøρι και την παρακµÜ της ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας (τÛλη 3ïυ αι. µ.Ì.) απïτÛλεσε τï σπïυδαιÞτερïπïλιτικÞ σñµα τï ïπïÝï καθÞρισε την τàøη τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς. (ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

3. Η πρïÛλευση των πληâεÝων

Ãι ΑρøαÝïι δε µας æωτÝúïυν καιτÞσï για τïν αρøικÞ σøηµατισµÞ τηςτÀêης των πληâεÝων. Μπïρïàµε ναυπïθÛσïυµε Þτι, κατÀ µεγÀλï µÛρïς,σøηµατÝστηκε απÞ αρøαÝïυς πληθυ-σµïàς πïυ εÝøαν κατακτηθεÝ και υ-πïδïυλωθεÝ. Μας κÀνει Þµως εντà-πωση η διαπÝστωση τïυ ΤÝτïυ ΛÝâι-ïυ, ï ïπïÝïς γνñριúε τα αρøαÝα Ûθι-µα, πως ïι πατρÝκιïι κατηγïρïàσαντïυς πληâεÝïυς, Þøι γιατÝ πρïÛρøï-νταν απÞ ηττηµÛνïυς πληθυσµïàςαλλÀ γιατÝ δεν εÝøαν ïàτε ïικïγÛνειαïàτε θρησκεÝα. ΑυτÜ λïιπÞν η µïµæÜπïυ Üταν Üδη Àδικη κατÀ την επïøÜτïυ ΛικÝνιïυ και πïυ ïι σàγøρïνïιτïυ ΤÝτïυ ΛÝâιïυ δε συµµερÝúïντανσøεδÞν καθÞλïυ, πρÛπει να ανÀγεταισε µια πïλà παλαιÀ επïøÜ και να α-ναæÛρεται στïυς πρñτïυς øρÞνïυςτης Ρñµης.

Fustel de Coulanges, Η αρøαÝα πÞλη,µετ. Λ. ΣταµατιÀδη,εκδ. ΕιρµÞς, σ. 362.

ΡωµαÝïι. Συγκεντρñνïνταν κατÀ æυλÛς, ανÀλïγα δηλαδÜ µε τïν τÞπï τηςκατïικÝας τïυς. Στη δικαιïδïσÝα της Üταν η ψÜæιση των νÞµων και η εκλïγÜτων κατñτερων αρøÞντων.

3.5 Η ρωµαϊκÜ εêÀπλωση

Η κατÀκτηση της ΙταλÝας. Ãι κατακτητικïÝ πÞλεµïι πïυ επÛâαλαν τη ρω-µαϊκÜ κυριαρøÝα στην ΙταλÝα και στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειï διÜρκεσαν περÝπïυτρεις αιñνες (5ïς-3ïς αι. π.Ì.). Ãι πρñτïι πÞλεµïι των ΡωµαÝων Ûγιναν τïν5ï αι. π.Ì. εναντÝïν των γειτïνικñν λαñν της κεντρικÜς ΙταλÝας, των ΛατÝ-νων, των ΣαâÝνων, των Αικïàων, των Ετρïàσκων και Àλλων. Στις αρøÛς τïυ4ïυ αι. π.Ì., αντιµετñπισαν µε καρτερÝα την πïλιïρκÝα της Ρñµης απÞ τïυςΓαλÀτες, πïυ κατïικïàσαν στη âÞρειï ΙταλÝα. Στη διÀρκεια τïυ δεàτερïυ µι-σïà τïυ 4ïυ αι. π.Ì. κατÞρθωσαν να επιâληθïàν µετÀ απÞ µακρïøρÞνιïυςπïλÛµïυς στïυς ΣαµνÝτες και να καταλÀâïυν την περιïøÜ της ΚαµπανÝας.ΠαρÀλληλα, ως τις αρøÛς τïυ 3ïυ αι. π.Ì., Ûκαµψαν ïριστικÀ την αντÝστασητων Ετρïàσκων. Για την πλÜρη κυριαρøÝα τïυςστην ιταλικÜ øερσÞνησï απÛµενε η υπïταγÜ τωνελληνικñν απïικιñν.

Η µÞνη πρïσπÀθεια αντÝστασης στα επεκτα-τικÀ σøÛδιÀ τïυς εκδηλñθηκε απÞ την πÞλη τïυΤÀραντα, η ïπïÝα για την αντιµετñπιση τïυ ρω-µαϊκïà κινδàνïυ úÜτησε τη συµâïλÜ τïυ Πàρ-ρïυ, τïυ âασιλιÀ της ΗπεÝρïυ. Η παρÛµâαση τïυΠàρρïυ αντιµετñπισε πρÞσκαιρα τï πρÞâληµατης επÛκτασης των ΡωµαÝων. Ùταν εκεÝνïς απï-øñρησε στην ΕλλÀδα, ïι ΡωµαÝïι κατÛλαâαν τïνΤÀραντα (272 π.Ì.) και µετÀ απÞ λÝγï κυριÀρøη-σαν σ’ Þλες τις απïικÝες της ΚÀτω ΙταλÝας.

Η επικρÀτηση των ΡωµαÝων. Ãι κατακτητι-κïÝ πÞλεµïι δεν Üταν πÀντïτε νικηæÞρïι. Ãι Ρω-µαÝïι αρκετÛς æïρÛς ηττÜθηκαν και πïλà αݵαøàθηκε µÛøρι την πλÜρη υπïταγÜ των λαñν τηςΙταλÝας.

Πïιïι Þµως Üταν ïι λÞγïι πïυ συνÛâαλανστην επικρÀτησÜ τïυς; Η ακατÀâλητη επιµïνÜ, η πειθαρøÝα και ïι

πρïγïνικÛς αρετÛς (η αæïσÝωση στην ιδÛα τηςπατρÝδας, ï σεâασµÞς στïυς ανñτερïυς, η υπα-κïÜ στïυς νÞµïυς) Üταν τα øαρακτηριστικÀ πïυκïσµïàσαν τïυς ΡωµαÝïυς. Αν τελικÀ κατÞρθω-σαν να επιτàøïυν τï στÞøï τïυς, αυτÞ ïæεÝλεται

175

6. Η πειθαρøÝα Üταν µια απÞ τις αρετÛς πïυ κïσµïàσαν

τïυς ΡωµαÝïυς

à γιïς τïυ ΤïυρκïυÀτïυ µïνï-µÀøησε µ’ Ûναν εøθρÞ παρÀ τις αυ-στηρÛς διαταγÛς τïυ πατÛρα τïυ, ï ï-πïÝïς Üταν àπατïς. ΓεµÀτïς λïιπÞναπÞ øαρÀ για τη νÝκη Ûτρεêε στïν πα-τÛρα τïυ. «Για να απïδεÝêω Þτι εݵαιγνÜσιïς γιïς σïυ, σïυ æÛρνω τα λÀ-æυρα ενÞς ιππÛα, τïν ïπïÝï σκÞτω-σα», εÝπε. Ùταν Àκïυσε αυτÀ ï àπα-τïς γυρÝúει τï πρÞσωπï απÞ τï γιïτïυ και øωρÝς να καθυστερÜσει δια-τÀúει τïυς σαλπιγκτÛς να σαλπÝσïυνσυγκÛντρωση τïυ στρατïà. «ΤÝτεΜÀνλιε, επειδÜ øωρÝς σεâασµÞ πρïςτï υπατικÞ αêÝωµα και την πρïγïνι-κÜ µεγαλειÞτητα µïνïµÀøησες παρÀτις διαταγÛς µïυ και, Þσï εêαρτιÞταναπÞ σÛνα, κατÛστρεψες τη στρατιωτι-κÜ πειθαρøÝα, στην ïπïÝα µÛøρι τñραη Ρñµη ïæεÝλει τη δàναµÜ της» εÝπεστη συνÛλευση... «ΕµπρÞς ραâδïàøε,δÛσε τïν στïν πÀσσαλï και σκÞτωσÛτïν», εÝπε τελειñνïντας.

ΤÝτïς ΛÝâιïς, VIII, 7.

λïÝ. Εκπρïσωπïàσαν την εκτελεστικÜ εêïυσÝατης πïλιτεÝας. Ãι σπïυδαιÞτερïι Üταν: ïι δàï à-πατïι, πïυ εκλÛγïνταν για Ûνα øρÞνï αρøικÀ, συ-γκÛντρωναν Þλες τις εêïυσÝες πïυ πρïηγïυµÛνωςεÝøε ï âασιλιÀς. ΕÝøαν µεγαλïπρεπÜ εµæÀνισηκαι ακïλïυθïàνταν απÞ δñδεκα ραâδïàøïυς.Ùταν η πïλιτεÝα âρισκÞταν σε κρÝσιµη κατÀστα-ση, τÞτε για Ûêι µÜνες Þλες ïι εêïυσÝες παραøω-ρïàνταν σε Ûναν εκλεγµÛνï Àρøïντα απÞ τïυς υ-πÀτïυς πïυ ïνïµαúÞταν δικτÀτïρας.

ΜεγÀλης σπïυδαιÞτητας αêÝωµα Üταν τï α-êÝωµα των τιµητñν. ×ταν δàï και εκλÛγïντανγια δεκαïκτñ µÜνες. Ως Ûργï τïυς εÝøαν: 1) την

τݵηση των πïλιτñν, δηλαδÜ την κατÀταêÜ τïυς ανÀλïγα µε τα περιïυσιακÀτïυς στïιøεÝα, 2) τη σàνταêη τïυ καταλÞγïυ των συγκλητικñν, δηλαδÜ Þρι-úαν πïιïι απÞ τïυς Àρøïντες εÝøαν τï δικαÝωµα να εισÛλθïυν στη σàγκλητï,3) την κατÀρτιση τïυ πρïϋπïλïγισµïà τïυ κρÀτïυς και 4) την επÝâλεψη τωνηθñν, δηλαδÜ εÝøαν τη δικαιïδïσÝα να στερÜσïυν τα πïλιτικÀ δικαιñµατα σ’Þπïιïν πïλÝτη επιδεÝκνυε ανÜθικη συµπεριæïρÀ.

ΥπÜρøαν και Àλλïι Àρøïντες, Þπως ïι δܵαρøïι, ïι πραÝτωρες, ïι ταµÝες,ïι ανθàπατïι, µε µικρÞτερης σηµασÝας αêιñµατα.

Η σàγκλητïς εκπρïσωπïàσε την ιστïρικÜ συνÛøεια τïυ ρωµαϊκïà κρÀ-τïυς. Απïτελïàνταν απÞ ισÞâια µÛλη (τριακÞσια στïν αριθµÞ), πïυ πρïη-γïυµÛνως εÝøαν διατελÛσει ανñτατïι Àρøïντες. ×ταν σñµα µε νïµïθετικÜ

και εκτελεστικÜ εêïυσÝα και µε µεγÀλη δàναµηκαθ’ Þλη τη διÀρκεια της δηµïκρατÝας. ΣπïυδαÝïρÞλï, ωστÞσï, διαδραµÀτισε και κατÀ τïυς αυτï-κρατïρικïàς øρÞνïυς. ΕÝøε δικαιïδïσÝες σε θÛ-µατα ïικïνïµικÀ, θρησκευτικÀ και εêωτερικÜςπïλιτικÜς. Ãι απïæÀσεις της, τα συγκλητικÀ δÞγ-µατα, εÝøαν ισøà νÞµïυ.

Στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς λειτïàργησαν πρïïδευ-τικÀ τρεις εκκλησÝες. Η æρατρικÜ, πïυ Üταν ησυνÛλευση των πατρικÝων, Ûøασε τη δàναµÜ τηςτην περÝïδï της δηµïκρατÝας¯ διατηρÜθηκε µÞνïαπÞ σεâασµÞ στην παρÀδïση. Η λïøÝτιδα Üταν ησυνÛλευση Þλων των στρατευµÛνων πïλιτñν, πα-τρικÝων και πληâεÝων. Ãι απïæÀσεις της παÝρνï-νταν κατÀ λÞøïυς. ΕêÛλεγε τïυς υπÀτïυς, τïυςτιµητÛς και τïυς πραÝτωρες. Η æυλετικÜ στην αρ-øÜ Üταν η συνÛλευση των πληâεÝων, µετÀ Þµωςτην εêÝσωση των τÀêεων την απïτÛλεσαν Þλïι ïι

174

lex, και εæÞσïν θεσπÝστηκε µε τη θÛ-ληση των ανθρñπων, η Ýδια θÛλησηµπïρεÝ να τïν αλλÀêει.

∆εàτερη συνÛπεια εÝναι η εêÜς: ÃνÞµïς πïυ απïτελïàσε πρïηγïυµÛ-νως µÛρïς της θρησκεÝας, και ÜτανκατÀ συνÛπεια πατρικÜ κληρïνïµιÀτων ïικïγενειñν, Ûγινε στï εêÜς κïι-νÞ κτܵα Þλων των πïλιτñν. à πλη-âεÝïς απÛκτησε τï δικαÝωµα να τïνεπικαλεÝται και να πρïσæεàγει στηδικαιïσàνη.

Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 466-7.

ΝαÞς της ΕστÝας (2ïς αι. π.Ì.). ΕÝναι ïαρøαιÞτερïς µαρµÀρινïς ναÞς της Ρñ-µης πïυ σñúεται. Η λατρεÝα της ΕστÝαςÜταν µÝα απÞ τις αρøαιÞτερες λατρεÝεςτων ΡωµαÝων.

æυσικÞ, Üρθαν σε σàγκρïυση µε τïυς ΚαρøηδÞ-νιïυς. Ãι πÞλεµïι Üταν σκληρïÝ και µακρïøρÞνι-ïι. Ãι δàï απ’ αυτïàς Ûγιναν τïν 3ï αι. π.Ì. και ïτρÝτïς στα µÛσα τïυ 2ïυ αι. π.Ì. ΤελεÝωσε µε τηνκαταστρïæÜ της ΚαρøηδÞνας.

Τα αÝτια των Καρøηδïνιακñν πïλÛµων εντï-πÝúïνται στην επιθυµÝα των ΡωµαÝων να κυριαρ-øÜσïυν στη θÀλασσα µετÀ την κατÀκτηση τηςΙταλÝας. Την αæïρµÜ Ûδωσε η ΣικελÝα, Þπïυ ïιΚαρøηδÞνιïι εÝøαν επεκτεÝνει τï απïικιακÞ τïυςκρÀτïς, ενñ ïι ΡωµαÝïι τη θεωρïàσαν æυσικÜπρïÛκταση της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ.

Α ΚαρøηδïνιακÞς (264-241 π.Ì.). Στïν πÞ-λεµï αυτÞ, πïυ κρÀτησε πÀνω απÞ εÝκïσι øρÞνια,ïι ελληνικÛς πÞλεις της ΣικελÝας âïÜθησαν ïικει-ïθελñς τïυς ΡωµαÝïυς να περιïρÝσïυν την επε-κτατικÞτητα των ΚαρøηδïνÝων στï νησÝ. Ãι Ρω-µαÝïι για πρñτη æïρÀ ναυπÜγησαν στÞλï καικατÞρθωσαν, παρÀ την ισøυρÜ αντÝσταση τωνΚαρøηδïνÝων, να τïυς αντιµετωπÝσïυν νικηæÞ-ρα. à πÞλεµïς τελεÝωσε µε την υπïγραæÜ ειρÜ-νης (241 π.Ì.) πïυ υπïøρÛωνε τïυς ΚαρøηδÞνι-ïυς να εγκαταλεÝψïυν τη ΣικελÝα και τα γàρω µι-κρÀ νησιÀ και να πληρñσïυν πïλεµικÜ απïúηµÝωση7.

Στï øρïνικÞ διÀστηµα πïυ ακïλïàθησε µÛøρι και την Ûναρêη τïυ Β Καρ-øηδïνιακïà πïλÛµïυ, ïι ΡωµαÝïι επÛκτειναν την κυριαρøÝα τïυς στην Κïρσι-κÜ και τη ΣαρδηνÝα. ΥπÛταêαν ακÞµα την Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝα,êεκαθÀρισαν την ΑδριατικÜ απÞ τïυς Ιλλυριïàς πειρατÛς και Ûκλεισαν συµ-µαøÝα µε ελληνικÛς πÞλεις της περιïøÜς, Þπως µε την ΑπïλλωνÝα, την ΕπÝδα-µνï και την ΚÛρκυρα.

Β ΚαρøηδïνιακÞς (218-201 π.Ì.). ΑæïρµÜ αυτÜ τη æïρÀ στÀθηκε η επÛ-κταση των ΚαρøηδïνÝων στην ΙσπανÝα. à ΑννÝâας, εêαÝρετïς στρατηλÀτης,κατÞρθωσε να επιâÀλει την καρøηδïνιακÜ κυριαρøÝα στï µεγαλàτερï µÛρïςτων παρÀλιων περιïøñν της ΙâηρικÜς øερσïνÜσïυ πïυ âρÛøïνται απÞ τη Με-σÞγειï. ΑπÞ την ΙσπανÝα êεκÝνησε να θÛσει σε εæαρµïγÜ τï παρÀτïλµï σøÛ-διÞ τïυ, να µεταæÛρει τïν πÞλεµï στην ΙταλÝα. Ακïλïàθησε øερσαÝα πïρεÝαδιαµÛσïυ των ΠυρηναÝων και των øιïνισµÛνων Íλπεων για να εισâÀλει στηνιταλικÜ øερσÞνησï. Ãι συγκρïàσεις τïυ ΑννÝâα µε τï ρωµαϊκÞ στρατÞ στηνΙταλÝα Üταν µνηµειñδεις. Αν και ïι απñλειες των ΡωµαÝων Üταν πïλλÛς, ω-στÞσï ï ΑννÝâας δεν πïλιÞρκησε τη Ρñµη αντιλαµâανÞµενïς Þτι µια τÛτïιαεπιøεÝρηση θα Üταν µÀταιη. Τï τÛλïς τïυ πïλÛµïυ κρÝθηκε, Þταν ïι ΡωµαÝïιαπïæÀσισαν να στραæïàν κατÀ της ΚαρøηδÞνας στη Β. ΑæρικÜ. à καρøηδï-

177

7. Μια κρÝση για τïνΑ ΚαρøηδïνιακÞ πÞλεµï

∆εν εÝναι εàκïλï να âρει κÀπïιïςπιï µακρïøρÞνιï πÞλεµï απ’ αυτÞν,ïàτε πιï ïλïκληρωµÛνες πρïετïιµα-σÝες, ïàτε πιï συντïνισµÛνες ενÛργει-ες, ïàτε περισσÞτερïυς αγñνες, ïàτεµεγαλàτερες περιπÛτειες απ’ εκεÝνεςπïυ συνÛâησαν και στïυς δàï αντι-πÀλïυς κατÀ τη διÀρκεια τïυ πρïα-ναæερθÛντïς πïλÛµïυ. Και τα δàïκρÀτη διατÜρησαν Àθικτïυς τïυς πï-λιτειακïàς τïυς θεσµïàς, περιïρισµÛ-να τα µÛσα της τàøης και σøεδÞν ι-σÞρρïπες πïλεµικÛς δυνÀµεις. Για τïλÞγï αυτÞ, Þσïι θÛλïυν να εννïÜ-σïυν τις δυνÀµεις των ΡωµαÝων καιτων ΚαρøηδïνÝων, εÝναι σωστÞ να τιςσυγκρÝνïυν µεταêà τïυς περισσÞτε-ρï στη διÀρκεια αυτïà τïυ πïλÛµïυπαρÀ στις πïλεµικÛς συγκρïàσειςπïυ ακïλïàθησαν.

Πïλàâιïς, Α, 13,11-13.

κυρÝως στï γεγïνÞς Þτι ïι στρατιñτες της ΡñµηςδιÛθεταν τÛτïιες αρετÛς6. Τï ρωµαϊκÞ στρατÞ συγκρïτïàσαν Þσïι πïλÝ-

τες εÝøαν περιïυσÝα. Îτσι υπερασπÝúïνταν µεθÀρρïς την πατρÝδα τïυς, πρïστατεàïντας πα-ρÀλληλα την ïικïγÛνεια και την περιïυσÝα τïυς. Στην επικρÀτησÜ τïυς συνÛâαλαν και τα µÛ-

τρα πïυ πÜραν για την ïργÀνωση των κατακτη-µÛνων λαñν. ΕÝναι øαρακτηριστικÞ Þτι εêαρøÜςκαθÞριúαν τις σøÛσεις τïυς µε τïυς ηττηµÛνïυς¯Ûτσι εµπÞδισαν τη µεταêà τïυς συνεννÞηση. ∆η-µιïυργïàσαν σàνδεσµï κÀθε πÞλης øωριστÀ µετη Ρñµη. Θεωρïàσαν τïυς λαïàς πïυ υπÛτασσανως συµµÀøïυς. Σε ïρισµÛνες πÞλεις παραøñρη-σαν περισσÞτερα πρïνÞµια και σε Àλλες λιγÞτε-ρα. Με τïν τρÞπï αυτÞ, πρïκαλïàσαν αντιúηλÝεςπïυ απÛτρεπαν τη συνεργασÝα και την ανÀληψηκïινÜς δρÀσης. Ãργανñθηκε ïδικÞ δÝκτυï στην ιταλικÜ øερ-

σÞνησï πïυ διευκÞλυνε την επικïινωνÝα ανÀµε-σα στις πÞλεις. Îτσι, επιτεàøθηκε η Àµεση επÛµ-âαση τïυ ρωµαϊκïà στρατïà, Þπïυ παρïυσιαúÞ-ταν ανÀγκη, και ευνïÜθηκαν παρÀλληλα ïι ε-µπïρικÛς επαæÛς. Τï σπïυδαιÞτερï µÛτρï Þµως πïυ παγÝωσε

την κυριαρøÝα των ΡωµαÝων στïυς νÛïυς λαïàςÜταν η Ýδρυση απïικιñν στις κατακτηµÛνες πε-ριïøÛς. ΡωµαÝïι øωρικïÝ, πïυ εÝøαν πïλιτικÀ δι-καιñµατα και τη δυνατÞτητα να στρατεàïνται,στÛλνïνταν ως Àπïικïι (coloni) σε διÀæïρα µÛρητων νÛων øωρñν τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς. Ãι πρñ-τïι αυτïÝ Àπïικïι ïυσιαστικÀ λειτïàργησαν ωςπαρÀγïντας εκρωµαϊσµïà των κατακτηµÛνων.

ΚαρøηδïνιακïÝ πÞλεµïι. Σε øρïνικÞ διÀστη-µα µικρÞτερï απÞ µια δεκαετÝα µετÀ απÞ την κυ-ριαρøÝα τïυς στην ΙταλÝα, ïι ΡωµαÝïι Ûστρεψαντις âλÛψεις τïυς στη ΜεσÞγειï και, Þπως Üταν

176

Ãι µεγÀλες ïδικÛς αρτηρÝες στην ΙταλικÜøερσÞνησï (περ. στα τÛλη τïυ 1ïυ αι. µ.Ì.)

ΑναπαρÀσταση κατασκευÜς ρωµαϊκñν ïδñν. Η ïδïπïιÝαÜταν Ûνα απÞ τα επιτεàγµατα των ΡωµαÝων. ΣυνÛâαλε στηµετακÝνηση τïυ στρατïà και την ανÀπτυêη εµπïρικñν επα-æñν στï εσωτερικÞ της ΙταλικÜς øερσïνÜσïυ.

να γÝνïυν καλïÝ πïλÝτες και ανδρεÝïι στρατιñτες.ΣηµαντικÜ Üταν και η θÛση της ρωµαÝας γυναÝ-κας στην ïικïγÛνεια. ΕπÛâλεπε Þλες τις ïικιακÛςεργασÝες και συµµετεÝøε ενεργÀ σ’ Þλες τις εκδη-λñσεις και τις συναναστρïæÛς µÛσα και Ûêω απÞτï σπÝτι. ∆εν Üταν απïκλεισµÛνη στï γυναικωνÝ-τη, Þπως συνÛâαινε στην ΕλλÀδα.

ΜεγÀλη ευτυøÝα για τïυς ΡωµαÝïυς Üταν η α-πÞκτηση παιδιñν. Ãι παλαιÛς ïικïγÛνειες Üτανπïλàτεκνες. ΕÀν δεν υπÜρøε αρσενικÞ παιδÝ, ïπατÛρας εÝøε τη δυνατÞτητα να υιïθετÜσει êÛνï.Η αγωγÜ των παιδιñν εÝøε πρακτικÞ øαρακτÜρα.Τα παιδιÀ Ûπρεπε να γÝνïυν καλïÝ πïλÝτες καιστρατιñτες. ΓενικÞτερα, η εκπαÝδευση των παι-διñν, µÛøρι τα τÛλη τïυ 2ïυ αι. π.Ì. και πριν τηνελληνικÜ επÝδραση, παρÛµεινε στïιøειñδης. ÃιΡωµαÝïι θεωρïàσαν περιττÞ Þ,τι δεν εÝøε πρακτι-κÜ ωæÛλεια. Îτσι, στην αρøÜ δεν ασøïλÜθηκανµε τις τÛøνες και την καλλιÛργεια των γραµµÀ-των. Την εκπαÝδευση των παιδιñν αναλÀµâανανµïρæωµÛνïι δïàλïι, ïι ïπïÝïι δÝδασκαν σε σøï-λεÝα γραæÜ, ανÀγνωση και αριθµητικÜ. Σε µεγα-λàτερη ηλικÝα ασøïλïàνταν µε την ερµηνεÝα κει-µÛνων αρøαÝων συγγραæÛων και της ∆ωδεκαδÛλ-τïυ. ΕÝναι γνωστÞ Þτι, Þταν ïι ΡωµαÝïι κατÛκτη-σαν τïν ΤÀραντα, ï ΛÝâιïς ΑνδρÞνικïς, Ûνας α-πÞ τïυς αιøµαλñτïυς, øρησιµïπïιÜθηκε ως ïικï-διδÀσκαλïς και απελευθερñθηκε απÞ τïν κàριÞτïυ. ΑυτÞς Üταν και ï πρñτïς πïυ µετÛæρασε

179

Επιτàµâιï ανÀγλυæï πïυ παρïυσιÀ-úει Ûνα úευγÀρι ΡωµαÝων (αρøÛς τïυ1ïυ αι. π.Ì.). à Àνδρας εÝναι Ûνας σï-âαρÞς, αêιïπρεπÜς ρωµαÝïς πïλÝτηςενñ η γυναÝκα διακρÝνεται για τη σε-µνÞτητα της ÛκæρασÜς της.(Ρñµη, ΜïυσεÝï ΚαπιτωλÝïυ)

ΣαρκïæÀγïς γυναÝκας (1ïς αι. π.Ì.). ΗκατασκευÜ και η διακÞσµησÜ της εÝναι ε-πηρεασµÛνη απÞ την ετρïυσκικÜ παρÀδï-ση. Ãι Ετρïàσκïι συνÛâαλαν στη διαµÞρ-æωση των ηθñν και των θεσµñν της ρω-µαϊκÜς κïινωνÝας την πρñτη περÝïδï τηςιστïρικÜς της πïρεÝας.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

νιακÞς στρατÞς νικÜθηκε στη ·Àµα (202 π.Ì.)και η ειρÜνη πïυ επιâλÜθηκε Üταν ταπεινωτικÜγια τïυς ΚαρøηδÞνιïυς (201 π.Ì.)8. Παραøñρη-σαν στïυς ΡωµαÝïυς τις κτÜσεις τïυς στην Ισπα-νÝα, παρÛδωσαν τï µεγαλàτερï µÛρïς τïυ στÞλïυτïυς, τïυς πïλεµικïàς τïυς ελÛæαντες και, επι-πλÛïν, πλÜρωσαν τερÀστια πïλεµικÜ απïúηµÝω-ση. à ΑννÝâας εêïρÝστηκε και úÜτησε πρïστασÝαστïν ΑντÝïøï Γ , τï âασιλιÀ της ΣυρÝας.

Γ ΚαρøηδïνιακÞς (149-146 π.Ì.). Στα µÛσατïυ 2ïυ αι. π.Ì., àστερα απÞ τριετεÝς συγκρïà-σεις, ïι ΡωµαÝïι ισïπÛδωσαν την Ûνδïêη æïινικι-κÜ απïικÝα και απαγÞρευσαν την ανÛγερση νÛαςπÞλης στα ερεÝπιÀ της. Η κυριαρøÝα των ΡωµαÝ-ων στη θÀλασσα Üταν πλÛïν γεγïνÞς.

3.6 Ã ρωµαϊκÞς πïλιτισµÞς

à ρωµαϊκÞς πïλιτισµÞς µÛøρι τα τÛλη τïυ 3ïυαι. π.Ì. δÝνει την εικÞνα µιας αγρïτικÜς κïινω-νÝας πιστÜς στις παραδÞσεις και τις πρïγïνικÛςαρετÛς. Τα øαρακτηριστικÀ αυτïà τïυ πïλιτι-σµïà µπïρïàµε να τα ανιøνεàσïυµε στην ïργÀ-νωση της ïικïγÛνειας, τα Üθη και τις θρησκευτι-κÛς πεπïιθÜσεις.

Η ïικïγÛνεια. ΜικρïγραæÝα της ρωµαϊκÜςκïινωνÝας απïτελεÝ η ïικïγÛνεια. ×ταν ïργανω-µÛνη µε αυστηρÞτητα και τÀêη. ΑρøηγÞς µε Þλεςτις εêïυσÝες στα øÛρια τïυ Üταν ï πατÛρας. Σ’ αυ-τÞν υπÀκïυαν Þλïι. ΑκÞµη και εÀν κÀπïιï µÛλïςτης ïικïγÛνειας διακρινÞταν κïινωνικÀ, Üταν υ-πïøρεωµÛνï να υπακïàει στïν πατÛρα. Κàρια α-σøïλÝα τïυ αρøηγïà της ïικïγÛνειας Üταν να επι-âλÛπει τïυς δïàλïυς στην καλλιÛργεια των κτη-µÀτων. Στις υπïøρεñσεις τïυ Üταν η ανατρïæÜτων παιδιñν σàµæωνα µε τα ρωµαϊκÀ Üθη, ñστε

178

ΤïιøïγραæÝα µε παρÀσταση δàï πεúñν πïλεµιστñν απÞ τÀ-æï της ΠïσειδωνÝας (αρøÛς τïυ 3ïυ αι. π.Ì.). ΑπÞ τïν ïπλι-σµÞ τïυς æαÝνεται Þτι πρÞκειται για ΣαµνÝτες, µÝα απÞ τις ι-ταλικÛς æυλÛς της ΚÀτω ΙταλÝας.(ΠïσειδωνÝα, ΜïυσεÝï Paestum)

8. Τα απïτελÛσµατα τïυ Β Καρøηδïνιακïà πïλÛµïυ

Σàµæωνα µε τïυς Þρïυς της ειρÜ-νης πïυ συνïµïλïγÜθηκε τï 201 π.Ì.η ΚαρøηδÞνα υπïøρεñθηκε να πλη-ρñσει µεγÀλη πïλεµικÜ απïúηµÝωση,να καταστρÛψει ïλÞκληρï τïν πïλε-µικÞ στης στÞλï και να δεøθεÝ περιï-ρισµÞ της ανεêαρτησÝας της στïν τï-µÛα των εêωτερικñν σøÛσεων. ÎøασεÛτσι τï κàρïς πïυ εÝøε ως τÞτε στη∆àση, η εµπïρικÜ της υπερïøÜ Ûπαυ-σε να υπÀρøει και η ΚαρøηδÞνα Ûγι-νε απλñς Ûνα απÞ τα κρÀτη της επï-øÜς εκεÝνης πïυ στηρÝúïνταν στη γε-ωργÝα και σ’ Ûνα περιïρισµÛνï εêω-τερικÞ εµπÞριï. ΠαρÀλληλα η πïλιτι-κÜ της δραστηριÞτητα περιïριúÞτανδιαρκñς, ñσπïυ κατÛêηêε να εκδη-λñνεται απïκλειστικÀ στις συνεøεÝςαντιδικÝες της µε τïν ΜασινÝσσα, τïνΝïυµιδÞ âασιλιÀ και πρïστατευÞµε-νï της Ρñµης. ΕêÀλλïυ ïι καρøηδï-νιακÛς κτÜσεις της ΙσπανÝας, Þπωςκαι ïλÞκληρη η ΣικελÝα, µεταâλÜθη-καν σε ρωµαϊκÛς επαρøÝες. Η Καρøη-δÞνα εÝναι τñρα περικυκλωµÛνη απÞρωµαϊκÛς κτÜσεις και υπïτελεÝς τηςΡñµης.

M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 80-81.

θεñν και σταδιακÀ ταàτισαν τïυς παλαιïàς τïυςθεïàς µε τïυς ελληνικïàς. ΚÀτι ανÀλïγï συνÛâηκαι αργÞτερα, Þταν ïι ΡωµαÝïι υπÛταêαν την Α-νατïλÜ. ΤÞτε υιïθÛτησαν τη λατρεÝα νÛων θεïτÜ-των ανατïλικÜς καταγωγÜς.

Ãι σπïυδαιÞτερïι επÝσηµïι θεïÝ της ρωµαϊκÜςπïλιτεÝας Üταν: ï ΙανÞς, ï θεÞς της κàριας πàληςτης Ρñµης, πïυ απïδιδÞταν µε δàï πρÞσωπα, ηΕστÝα, η θεÀ της ιερÜς æωτιÀς της πÞλης, ï ·ευςµε ανÀλïγες ιδιÞτητες µε αυτÛς πïυ τïυ απÛδι-δαν ïι Îλληνες και ï Íρης, θεÞς της âλÀστησηςκαι τïυ πïλÛµïυ. Σàµæωνα µε τη ρωµαϊκÜ µυθï-λïγÝα, ï Íρης Üταν ï πατÛρας τïυ ρωµαϊκïà γÛ-νïυς γιατÝ απ’ αυτÞν γεννÜθηκε ï Ρωµàλïς, ï ι-δρυτÜς της Ρñµης.

Ãι κàριïι τρÞπïι λατρεÝας Üταν ïι Ýδιïι µετïυς ελληνικïàς, δηλαδÜ ïι ΡωµαÝïι τιµïàσαντïυς θεïàς τïυς µε πρïσευøÛς, θυσÝες, λιτανεÝεςκαι πανηγàρια.

Ùλα τα øαρακτηριστικÀ στïιøεÝα πïυ αæï-ρïàν την ïργÀνωση της ïικïγÛνειας, τα Üθη καιτις θρησκευτικÛς παραδÞσεις, απïδÝδïυν τï øα-ρακτÜρα πïυ παρïυσιÀúει η ρωµαϊκÜ κïινωνÝακαι ï πïλιτισµÞς της µÛøρι τα τÛλη τïυ 3ïυ αι.π.Ì. ΩστÞσï, τïν 3ï αι. π.Ì., Þταν ïι ταêικïÝ α-γñνες υπïøñρησαν και ïι ΡωµαÝïι κυριÀρøησανστην ΙταλÝα, ï ρωµαϊκÞς πïλιτισµÞς διαæïρï-πïιÜθηκε.

181

ΜικρÞ ïικïγενειακÞ ιερÞ, αæιερωµÛνïστïυς ΛÀρητες (ΕæÛστιïυς θεïàς) απÞïικÝα της ΠïµπηÝας (1ïς αι. µ.Ì.).

ΜÛρïς ανÀγλυæης παρÀστασης úωæÞρïυ*πïυ παρïυσιÀúει σκηνÜ θυσÝας στï θεÞ Íρη, 1ïς αι. π.Ì.

(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

στα λατινικÀ την Ãδàσσεια τïυ õÜρïυ για ναøρησιµεàσει ως σøïλικÞ âιâλÝï.

Τα Üθη. Η καθηµερινÜ úωÜ και η ενασøÞλησητων ΡωµαÝων µε τη γεωργÝα Üταν ïι παρÀγïντεςπïυ διαµÞρæωσαν τα Üθη και τις ρωµαϊκÛς αρε-τÛς.

Ãι ΡωµαÝïι Üταν συντηρητικïÝ, απÛæευγαν τιςκαινïτïµÝες και δεν Àλλαúαν εàκïλα τις παλαιÛςτïυς συνÜθειες. Η Ûλλειψη âιïτεøνικÜς παραγω-γÜς και εµπïρικñν ενασøïλÜσεων εÝøαν περιïρÝ-σει τα ενδιαæÛρïντÀ τïυς στην καλλιÛργεια τηςγης και στις τελετÛς πïυ σøετÝúïνταν µε τïν α-γρïτικÞ τρÞπï úωÜς. Η απλÞτητα και η λιτÞτηταÜταν στïιøεÝα πïυ øαρακτÜριúαν Þλες τïυς τιςεκδηλñσεις.

ΑνÀµεσα στα πρïτερܵατα πïυ øαρακτÜρι-úαν τη ρωµαϊκÜ κïινωνÝα και συνÛâαλλαν στην ι-σøυρïπïÝηση τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς Üταν ï σε-âασµÞς και η πειθαρøÝα στïυς ανωτÛρïυς, η υπα-κïÜ στïυς νÞµïυς και η αæïσÝωση στις επιταγÛςτης πατρÝδας.

Η θρησκεÝα. Ãι ΡωµαÝïι Üταν λαÞς θρησκευÞ-µενïς. ΚÀθε πρÀêη τïυς περιâαλλÞταν απÞ θρη-σκευτικÜ τελετÜ. Îτσι, εκτÞς απÞ τïυς επÝσηµïυςθεïàς της πïλιτεÝας, υπÜρøαν και ïι ïικïγενεια-κïÝ θεïÝ. Τïυς παλαιÞτερïυς øρÞνïυς δεν ÛδινανσυγκεκριµÛνη µïρæÜ στïυς θεïàς τïυς και δενκατασκεàαúαν αγÀλµατα και ναïàς για να τïυςλατρεàïυν. ΦαντÀúïνταν Þτι θεÞτητες κατïικïà-σαν σε ïρισµÛνα αντικεݵενα, Þπως στï κατñæλιτης θàρας, στη æλÞγα της εστÝας και αλλïà, καιτïυς παρÝσταναν µε øÞρτα, λÝθïυς, êàλα κ.À.9

Η ρωµαϊκÜ θρησκεÝα παρïυσιÀúει σταδιακÜεêÛλιêη, απïτÛλεσµα των επιρρïñν πïυ δÛøτηκεαπÞ τïυς Àλλïυς λαïàς. Στην αρøÜ, Üταν συνδε-δεµÛνη µε την αγρïτικÜ úωÜ των ΡωµαÝων, στησυνÛøεια Þµως υιïθÛτησε πïλλÀ στïιøεÝα απÞ τηθρησκεÝα των Ετρïàσκων και πïλà περισσÞτερïτων ΕλλÜνων. Ùταν ïι ΡωµαÝïι υπÛταêαν τις ελ-ληνικÛς πÞλεις, γνñρισαν τïυς θεïàς των ΕλλÜ-νων και την ελληνικÜ µυθïλïγÝα, γïητεàτηκαν α-πÞ τις διηγÜσεις πïυ αæïρïàσαν τη δρÀση των

180

9. Η εêÛλιêη της ιδÛας της ηθικÜς και της θρησκεÝας στïυς ΡωµαÝïυς

ΕÝναι æυσικÞ η ιδÛα της ηθικÜςνα εÝøε την αρøÜ της και την εêÛλιêÜτης, Þπως και η ιδÛα της θρησκεÝας.à θεÞς των πρñτων γενεñν αυτÜςτης æυλÜς Üταν πïλà µικρÞς, αλλÀσιγÀ σιγÀ ïι Àνθρωπïι τïν µεγÀλω-σαν¯ Ûτσι η ηθικÜ, πïλà περιïρισµÛνηκαι ατελÜς στην αρøÜ, διευρàνθηκεασυναÝσθητα, ñσπïυ πρïïδευτικÀ,Ûæθασε να διακηρàêει τï καθÜκïντης αγÀπης πρïς Þλïυς τïυς ανθρñ-πïυς. ¥εκÝνησε µÛσα στην ïικïγÛνειακαι κÀτω απÞ την επιρρïÜ της ïικï-γενειακÜς θρησκεÝας ανÛπτυêε αρøι-κÀ ï Àνθρωπïς τï αÝσθηµα τïυ κα-θÜκïντïς.

Ας æαντασθïàµε αυτÜ τη θρη-σκεÝα της εστÝας και τïυ τÀæïυ κατÀτην επïøÜ της απÞλυτης κυριαρøÝαςτης. à Àνθρωπïς Ûøει τï θεÞ κïντÀτïυ. ΕÝναι παρñν, σαν Àλλη συνεÝδη-ση, σε Þλες τïυ τις πρÀêεις. ΑυτÞ τïεàθραυστï πλÀσµα âρÝσκεται κÀτωαπÞ τï âλÛµµα ενÞς µÀρτυρα πïυ δεντïν εγκαταλεÝπει πïτÛ. ∆εν αισθÀνε-ται πïτÛ µÞνïς. ∆Ýπλα τïυ, µÛσα στïσπÝτι τïυ, µÛσα στï øωρÀæι τïυ, ÛøειπρïστÀτες, για να τïυ παρασταθïàνστις δυσκïλÝες της úωÜς, και δικα-στÛς, για να τιµωρÜσïυν τα παρα-πτñµατÀ τïυ. «Ãι ΕæÛστιïι θεïÝ(Lares)», λÛνε ïι ΡωµαÝïι, «εÝναι θεïÝæïâερïÝ, πïυ τιµωρïàν τïυς ανθρñ-πïυς και επαγρυπνïàν για Þλα, ÞσαγÝνïνται µÛσα στï σπÝτι». ΛÛνε ακÞµηπως «ïι ΕρκεÝïι θεïÝ (Penates) εÝναιθεïÝ úωïδÞøïι, τρÛæïυν τï σñµα µαςκαι καθïδηγïàν την ψυøÜ µας».

Απïκαλïàσαν την εστÝα αγνÜκαι πÝστευαν Þτι απαιτïàσε αγνÞτη-τα και απÞ τïυς ανθρñπïυς. ΚαµιÀµιαρÜ σκÛψη Ü πρÀêη δεν επιτρεπÞ-ταν να γÝνει µπρïστÀ της.

Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 149-150.

V. ÃΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ

183

ΨηæιδωτÞ απÞ την ΠïµπηÝα (1ïς αι. π.Ì.). ΕÝναι Ûργï Îλληνα καλλιτÛøνη και παρïυσιÀúει σκηνÜ απÞ κωµωδÝα. ΑπηøεÝ τις επιλïγÛς και τις αντιλÜψεις

της «νεÞπλïυτης» ρωµαϊκÜς κïινωνÝας της επïøÜς των µεγÀλων κατακτÜσεων.(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

182

1. Να εêηγÜσετε µÛσα απÞ πïιες πïλιτικÛς διαδικασÝες ïριστικïπïιÜθηκε η δηµï-κρατικÜ ïργÀνωση της ρωµαϊκÜς πïλιτεÝας (Res publica).

2. Να αêιïλïγÜσετε την πïλιτικÜ πïυ εæÀρµïσαν ïι ΡωµαÝïι απÛναντι στïυς κατα-κτηµÛνïυς λαïàς.

3. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη των παραθεµÀτων 2 και 3 σε Þ,τι α-æïρÀ την πρïÛλευση των κατïÝκων της Ρñµης και ιδιαÝτερα της τÀêης των πλη-âεÝων;

4. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 5 να επισηµÀνετε και να σøïλιÀσετε τις επανα-στατικÛς αλλαγÛς πïυ καθιÛρωσε η ∆ωδεκÀδελτïς.

5. Πïια εÝναι η σηµασÝα τïυ επεισïδÝïυ πïυ αæηγεÝται ï ΤÝτïς ΛÝâιïς και πïιïι λÞ-γïι κατÀ την ÀπïψÜ σας καθιÛρωσαν τα Üθη πïυ πρïâÀλλει τï παρÀθεµα 6;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

αστικÜ τÀêη: τï σàνïλï των αστñν, δηλαδÜτων πρïσñπων πïυ δεν ασκïàν øειρωνα-κτικÜ εργασÝα αλλÀ ασøïλïàνται µε τï ε-µπÞριï, τη âιïτεøνÝα και των ïπïÝων τα ει-σïδܵατα εÝναι υψηλÀ (âλ. και αστικÞς).

αυτÞøθων, -ες: αυτÞς πïυ γεννÜθηκε και κα-τïÝκησε στην Ýδια γη (øñρα) Þπïυ γεννÜ-θηκαν ïι πρÞγïνïÝ τïυ, ï γηγενÜς.

λεγεñνα: ρωµαϊκÜ στρατιωτικÜ µïνÀδα, απï-τελïàµενη απÞ τρεις Ûως Ûêι øιλιÀδεςστρατιñτες.

µÛτïικïς, -ïι: µια απÞ τις κïινωνικÛς τÀêειςτης ΑθÜνας. Σε αυτÜν ανÜκαν Îλληνες

πïυ πρïÛρøïνταν απÞ Àλλες πÞλεις-κρÀ-τη και εÝøαν εγκατασταθεÝ στην ΑθÜνα.Ευρàτερα, ï Þρïς δηλñνει τï µετανÀστη.

τεæρïδÞøï αγγεÝï: πÜλινï Ü øÀλκινï σκεàïςµÛσα στï ïπïÝï τïπïθετïàσαν τη στÀøτηκαι Þ,τι εÝøε απïµεÝνει απÞ τï νεκρÞ µετÀτην καàση τïυ σñµατÞς τïυ.

veto: λατινικÞ ρܵα πïυ σηµαÝνει απαγïρεàω.Ãι δܵαρøïι στη Ρñµη πρïâÀλλïντας ve-to εµπÞδιúαν τη λÜψη Þπïιας απÞæασηςÜταν αντÝθετη µε τα συµæÛρïντα των πλη-âεÝων. Στα ελληνικÀ απïδÝδεται µε τïν Þ-ρï αρνησικυρÝα.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

σπÀθησε να εκµεταλλευτεÝ την ευκαιρÝα επεκτεÝ-νïντας τα Þρια των κτÜσεων τïυ âασιλεÝïυ τïυ.Îτσι κατÛλαâε µÛρïς της Μ. ΑσÝας, τη ΘρÀκη,και απïâιâÀστηκε στη ΘεσσαλÝα (192 π.Ì.) µεσκïπÞ να απïκρïàσει τïυς ΡωµαÝïυς. Ãι ΡωµαÝ-ïι, ωστÞσï, αæïà συνασπÝστηκαν µε την ΑøαϊκÜσυµπïλιτεÝα, τï âασÝλειï της ΠεργÀµïυ, τη ΡÞδïκαι τï âασÝλειï της ΜακεδïνÝας, κατÞρθωσαν νατïν αντιµετωπÝσïυν στις Θερµïπàλες. Τï τελικÞκτàπηµα κατÀ τïυ ΑντÝïøïυ Γ Ûδωσαν στη Μα-γνησÝα τïυ ΜαιÀνδρïυ, αæïà απïâÝâασαν σηµα-ντικÛς στρατιωτικÛς δυνÀµεις στη Μ. ΑσÝα. à νι-κηµÛνïς âασιλιÀς της ΣυρÝας υπïøρεñθηκε να υ-πïγρÀψει ταπεινωτικÜ συνθÜκη ειρÜνης. ÎναςαπÞ τïυς Þρïυς της Üταν και η παρÀδïση τïυκαρøηδÞνιïυ στρατηλÀτη, ΑννÝâα, ï ïπïÝïς µετÀτην Üττα τïυ απÞ τïυς ΡωµαÝïυς κατÀ τï ΒΚαρøηδïνιακÞ πÞλεµï (201 π.Ì.) æιλïêενïàντανστην αυλÜ των Σελευκιδñν. à ΑννÝâας, για να α-πïæàγει τη σàλληψη, κατÛæυγε στην αυλÜ τïυâασιλιÀ της ΒιθυνÝας ΠρïυσÝα, Þπïυ και αυτï-κτÞνησε, Þταν κινδàνευσε να πÛσει στα øÛρια τωνΡωµαÝων.

à πÞλεµïς κατÀ τïυ ΠερσÛα (171-168 π.Ì.).Τïν ΦÝλιππï Ε στï θρÞνï της ΜακεδïνÝας δια-δÛøτηκε ï γιÞς τïυ, ï ΠερσÛας, πïυ κληρïνÞµησεαπÞ τïν πατÛρα τïυ τï µÝσïς κατÀ των ΡωµαÝων.Ãι πρïετïιµασÝες Þµως τïυ ΠερσÛα για την αντι-µετñπιση των ΡωµαÝων πρïδÞθηκαν. Η Ρñµη Û-στειλε εναντÝïν τïυ τïν àπατï ΑιµÝλιï Παàλï, ïïπïÝïς τïν νÝκησε στην Πàδνα (168 π.Ì.)1. ΗΜακεδïνÝα, µετÀ την Üττα τïυ ΠερσÛα, Ûγινε ρω-µαϊκÜ επαρøÝα. Η ×πειρïς, πïυ âïÜθησε τïνΠερσÛα, υπÛστη µεγÀλες καταστρïæÛς¯ εâδïµÜ-ντα πÞλεις της ισïπεδñθηκαν και περÝπïυ εκα-τÞν πενÜντα øιλιÀδες Àνθρωπïι αιøµαλωτÝστη-καν και πïυλÜθηκαν ως δïàλïι. Η ΑøαϊκÜ συ-µπïλιτεÝα, σ൵αøïς της Ρñµης, υπïøρεñθηκε ναπαραδñσει øÝλιïυς επιæανεÝς Àνδρες ως ïµÜρïυς,ïι ïπïÝïι µεταæÛρθηκαν στη Ρñµη. ΑνÀµεσÀτïυς Üταν και ï ιστïρικÞς Πïλàâιïς ï Μεγαλï-πïλÝτης.

185

1. à «θρÝαµâïς»* τïυ ΑιµÝλιïυ Παàλïυ. Στα απïσπÀσµατα

αναæÛρïνται πτυøÛς τïυ θριÀµâïυπïυ τÛλεσε ï ΑιµÝλιïς Παàλïς

στη Ρñµη µετÀ τη νÝκη τïυ στïν πÞλεµï κατÀ τïυ ΠερσÛα

... à λαÞς Ûστησε εêÛδρες στα ιπ-πïδρÞµια πïυ τα λÛνε «ΚÝρκïυς»,και στην αγïρÀ, καθñς και σε ÀλλακατÀλληλα µÛρη της πÞλεως πïυ θαπερνïàσε απÞ κει η πïµπÜ, και καθÞ-νταν στïλισµÛνïι και µε καθαρÀ ρïà-øα, περιµÛνïντας να ιδïàν... Η τελετܵïιρÀστηκε σε τρεις ηµÛρες¯ η πρñτηøρησιµïπïιÜθηκε – και µÞλις και µεδυσκïλÝα Ûæτασε – για να παρελÀ-σïυν διακÞσια πενÜντα αµÀêια, πïυÛæερναν ανδριÀντες, εικÞνες και κï-λïσσïàς, λÀæυρα. Την Àλλη µÛρα ε-πÛρασαν σε πïµπÜ τα ωραιÞτερα καιπïλυτελÛστερα ΜακεδïνικÀ Þπλα,µÛσα σε πïλλÛς Àµαêες, αστραæτερÀÞλα απÞ νεÞκïπï øαλκÞ και σÝδερï¯εÝøαν τïπïθετηθεÝ µε τÛτïια τÛøνη,ñστε να æαÝνïνται πως εÝøαν µπειστï σωρÞ ανñµαλα και Àτακτα...Úστερα απÞ τις Àµαêες µε τα Þπλα,ακïλïυθïàσαν τρεις øιλιÀδες Àν-δρες, πïυ κρατïàσαν ανÀ τÛσσερις Û-να ασηµÛνιï δïøεÝï, πïυ εÝøε µÛσααργυρÀ νïµÝσµατα συνïλικÜς αêÝαςεæτακÞσια πενÜντα τριτÀλαντα.

Την τρÝτη ηµÛρα, αµÛσως µε τηναυγÜ, êεκÝνησαν ïι σαλπιγκτÛς πïυ Û-παιúαν Þøι εκεÝνα πïυ παÝúïυν στιςïδïιπïρÝες Ü στις πïµπÛς, αλλÀ Þ-µïια µε κεÝνα πïυ παÝúïυν την ñρατης µÀøης. Úστερα Ûρøïνταν εκατÞνεÝκïσι âÞδια ïικÞσιτα, πïυ εÝøανøρυσÀæια στα κÛρατα και στïλÝδιααπÞ ταινÝες και στÛµµατα. Ãι ïδηγïÝτïυς, Þλïι νÛα παιδιÀ, πρïøωρïàσανæïρñντας περιúñµατα ωραιÞτατα,σα να πÜγαιναν για ιερïυργÝα, καικατÞπιν Üταν τα παιδιÀ πïυ κρατïà-σαν αργυρÀ και øρυσÀ αγγεÝα γιασπïνδÛς. Ακïλïυθïàσαν àστερα αυ-

1.1 Η επÛκταση στην ΑνατïλÜ

ΜετÀ τï τÛλïς τïυ Β Καρøηδïνιακïà πïλÛµïυ η Ρñµη παρεµâαÝνει στιςυπïθÛσεις και τα πρïâλܵατα τïυ ελληνιστικïà κÞσµïυ. Ãι µÞνïι αêιÞλïγïιηγÛτες πïυ εÝøε να αντιπαραθÛσει ï ΕλληνισµÞς απÛναντι στη Ρñµη Üταν: ïΦÝλιππïς Ε, ï âασιλιÀς της ΜακεδïνÝας, στην κυρÝως ΕλλÀδα και ï ΑντÝïøïς

Γ , ï âασιλιÀς της ΣυρÝας, στïν ασιατικÞ øñρï.à πÞλεµïς κατÀ τïυ ΦιλÝππïυ Ε (200-197

π.Ì.). Ãι ΡωµαÝïι, µε συµµÀøïυς τïυς Αιτωλïàς,µετÀ απÞ τριετεÝς πρïσπÀθειες αντιµετñπισαν τïâασιλιÀ της ΜακεδïνÝας ΦÝλιππï Ε στην τïπï-θεσÝα ΚυνÞς ΚεæαλαÝ της ΘεσσαλÝας (197 π.Ì.).Τï âασÝλειï της ΜακεδïνÝας απñλεσε σηµαντι-κÛς κτÜσεις στην ΙλλυρÝα και τïν ΕλλÜσπïντï, ε-νñ παρÀλληλα κατÛâαλε µεγÀλη πïλεµικÜ απï-úηµÝωση. Την επÞµενη øρïνιÀ ï νικητÜς τïυ Φι-λÝππïυ Ε, àπατïς ΦλαµινÝνïς, Üρθε στην ΙσθµÝακαι κÜρυêε την ανεêαρτησÝα των ελληνικñν πÞ-λεων. ×ταν η απïτελεσµατικÞτερη πïλιτικÜ πρÀ-êη πïυ εêυπηρετïàσε εκεÝνη τη στιγµÜ τα ρωµαϊ-κÀ σøÛδια.

à πÞλεµïς κατÀ τïυ ΑντιÞøïυ Γ (192-190π.Ì.). à âασιλιÀς της ΣυρÝας ΑντÝïøïς Γ , µετÀτην Üττα τïυ συµµÀøïυ τïυ ΦιλÝππïυ Ε, πρï-

184

1. Η ïλïκλÜρωση της ρωµαϊκÜς επÛκτασης (200-31 π.Ì.)

Ãι ΡωµαÝïι ως τα τÛλη τïυ 3ïυ αι. π.Ì. κυριÀρøησαν στην ΙταλÝα και, αæïà νÝκη-σαν τïυς ΚαρøηδÞνιïυς, επÛκτειναν την κυριαρøÝα τïυς στη δυτικÜ ΜεσÞγειï. Στα-διακÀ απÛκτησαν συνεÝδηση της δàναµÜς τïυς και θÛλησαν να επεκταθïàν πρïς Þλεςτις κατευθàνσεις και να διαµïρæñσïυν την πïλιτικÜ κατÀσταση των γειτïνικñν λα-ñν ανÀλïγα µε τα συµæÛρïντÀ τïυς.

Τα κÝνητρα των µεγÀλων κατακτÜσεων Üταν πïικÝλα: στην ΑνατïλÜ, η πïλυτÛλεια των ελληνιστικñν âασιλεÝων καθñς και ïι µεταêà

τïυς ανταγωνισµïݯ στη ∆υτικÜ Ευρñπη, η επιθυµÝα εκµετÀλλευσης των æυσικñν πÞρων σε συνδυα-

σµÞ µε την αδυναµÝα των κελτικñν æυλñν να αντισταθïàν.Îτσι, ως τα τÛλη τïυ 2ïυ αι. π.Ì., η ρωµαϊκÜ κυριαρøÝα εêαπλñθηκε σε µεγÀλη Û-

κταση και µε διÀρκεια τÞση πïυ πïτÛ Àλλïτε Àλλη εêïυσÝα δεν εÝøε επιâληθεÝ. ΣτïσøηµατισµÞ αλλÀ και στη διαµÞρæωση τïυ µεγÀλïυ σε Ûκταση ρωµαϊκïà κρÀτïυς ïρÞλïς τïυ στρατïà απïδεÝøθηκε πρωταγωνιστικÞς.

ÌρυσÞς στατÜρας* µε παρÀσταση την κε-æαλÜ τïυ ΦλαµινÝνïυ. ΠïλλÛς ελληνικÛςπÞλεις σε Ûνδειêη ευγνωµïσàνης για τηδιακÜρυêη της ελευθερÝας τïυς ÛκïψαννïµÝσµατα µε τη µïρæÜ τïυ ΦλαµινÝνïυ.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

σÝα ï âασιλιÀς της ΠεργÀµïυ Íτταλïς Γ , ÞτανπÛθανε τï 133 π.Ì., κληρïδÞτησε τï âασÝλειÞ τïυστï ρωµαϊκÞ λαÞ. Με τïν τρÞπï αυτÞ ïι ΡωµαÝïιµετÀ απÞ λÝγï Ûγιναν κàριïι τïυ µεγαλàτερïυ µÛ-ρïυς της Μ. ΑσÝας, δηµιïυργñντας εκεÝ µια νÛα ε-παρøÝα, την ΑσÝα.

Τα ελληνιστικÀ âασÝλεια των Σελευκιδñν καιτων ΠτïλεµαÝων, αæïà εêαντλÜθηκαν απÞ δυνα-στικÛς Ûριδες µÛøρι τα τÛλη τïυ 1ïυ αι. π.Ì., τελι-κÀ υπÛκυψαν στïυς ΡωµαÝïυς.

1.2 Ãι κατακτÜσεις στη ∆àση

ΕÝναι γνωστÞ Þτι ï Γ ΚαρøηδïνιακÞς πÞλε-µïς (149-146 π.Ì.) τελεÝωσε µε την καταστρïæÜτης ΚαρøηδÞνας. Στα µÛσα περÝπïυ τïυ 2ïυ αι.π.Ì. η κακÜ διïÝκηση των ΡωµαÝων στην ΙσπανÝαπρïκÀλεσε εêÛγερση πïυ διÜρκεσε µÝα περÝπïυεικïσαετÝα. ΩστÞσï, ï ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞς – ï ε-πïνïµαúÞµενïς ΑæρικανÞς, επειδÜ εÝøε κατα-στρÛψει την ΚαρøηδÞνα – υπÛταêε ïριστικÀ τηνΙσπανÝα (133 π.Ì.). Η ΙσπανÝα εêελÝøθηκε στην

187

ΠρïτïµÜ πïυ εικïνÝúει πιθανñς τïνÍτταλï Γ , τïν τελευταÝï âασιλιÀ τηςΠεργÀµïυ. εεινε γνωστÞς απÞ τη δια-θÜκη τïυ, µε την ïπïÝα κληρïδÞτησε τïâασÝλειÞ τïυ στï ρωµαϊκÞ λαÞ.(ΚïπεγøÀγη, ΓλυπτïθÜκη Ny Carlsberg)

Η υπïταγÜ της ΜακεδïνÝας, της κυρÝως Ελ-λÀδας και της ΠεργÀµïυ. ΜετÀ απÞ µια εικïσα-ετÝα, ïι Îλληνες Ûδωσαν τïυς τελευταÝïυς αγñ-

νες κατÀ των ΡωµαÝων. Στη ΜακεδïνÝα εµæανÝ-στηκε κÀπïιïς πïυ ïνïµαúÞταν ΑνδρÝσκïς. Αυ-τÞς διÛδιδε τη æܵη Þτι Üταν γιïς τïυ ΠερσÛακαι αυτïαπïκαλïàνταν ΦÝλιππïς. ΚατÞρθωσενα êεσηκñσει τïυς ΜακεδÞνες και να συγκε-ντρñσει λÝγες δυνÀµεις. Η Ρñµη Ûστειλε τïν àπα-τï ΚαικÝλιï ΜÛτελλï και τïν αντιµετñπισε. ΗΜακεδïνÝα, η ×πειρïς, η ΘεσσαλÝα και η νÞτιαπεριïøÜ της ΙλλυρÝας απïτÛλεσαν ïριστικÀ ενι-αÝα ρωµαϊκÜ επαρøÝα µε τï Þνïµα ΜακεδïνÝα(148 π.Ì.). Την επÞµενη øρïνιÀ ï ΚαικÝλιïς ΜÛ-τελλïς αντιµετñπισε τï στρατηγÞ της ΑøαϊκÜςσυµπïλιτεÝας ΚριτÞλαï στη ΣκÀρæεια της Λï-κρÝδας (147 π.Ì.) και υπÛταêε την κεντρικÜ Ελ-λÀδα. à επÝλïγïς γρÀæτηκε κïντÀ στïν ΙσθµÞ,Þπïυ στην τïπïθεσÝα ΛευκÞπετρα ï àπατïςΜÞµµιïς νÝκησε τï στρατηγÞ της ΑøαϊκÜς συ-µπïλιτεÝας ∆Ýαιï και στη συνÛøεια στρÀæηκε κα-τÀ της ΚïρÝνθïυ, την ïπïÝα κατÛστρεψε απÞ ταθεµÛλια (146 π.Ì.). Îτσι υπïτÀøθηκε Þλη η Ελ-λÀδα στïυς ΡωµαÝïυς.

Η κατÀληψη των υπÞλïιπων ελεàθερων øω-ρñν στην ΑνατïλÜ Üταν θÛµα øρÞνïυ. Στη Μ. Α-

186

τïÝ πïυ Ûæερναν τα øρυσÀ νïµÝσµαταµÛσα σε τριταλαντιαÝα δïøεÝα, Þπωςκαι τα ασηµÛνια... Úστερα ερøÞταντï Àρµα τïυ ΠερσÛως, και τα Þπλατïυ µε τï διÀδηµÀ τïυ τïπïθετηµÛνïεπÀνω τïυς. ΚατÞπιν, σε µικρÜ απÞ-σταση, εâÀδιúαν δïàλïι πια τñρα, ταπαιδιÀ τïυ âασιλιÀ, και µαúÝ τïυς ï-λÞκληρïς Þøλïς, απÞ τρïæïàς, καιδασκÀλïυς και παιδαγωγïàς, πïυ Û-κλαιγαν και Àπλωναν ικετευτικÀ ταøÛρια τïυς στïυς θεατÛς, λÛγïνταςκαι στα παιδιÀ να παρακαλïàν καινα ικετεàïυν. Τα παιδιÀ αυτÀ Üτανδàï αγÞρια κι Ûνα κïρÝτσι, πïυ δενκαταλÀâαιναν, Ûνεκα της ηλικÝαςτïυς, τη µεγÀλη τïυς συµæïρÀ¯ καιτα Ûκανε περισσÞτερï αêιïλàπητα ηÀγνïιÀ τïυς για την αλλαγÜ της κα-ταστÀσεñς τïυς, τÞσï πïλà, ñστεπαρ’ ïλÝγï να περÀσει απαρατÜρη-τïς ï Περσεàς, γιατÝ ïι ΡωµαÝïι λυ-πÞνταν πïλà τα νÜπια και εÝøαν εκεÝτην πρïσïøÜ τïυς¯ πïλλïÝ µÀλιστα ε-δÀκρυσαν. Για Þλïυς γενικÀ τï θÛα-µα των παιδιñν Üταν και λυπηρÞ καιøαριτωµÛνï, µÛøρις Þτïυ πρïσπÛρα-σαν.

Úστερα απÞ τα παιδιÀ τïυ καιτην ακïλïυθÝα τïυς, επÜγαινε ï Ýδιïςï Περσεàς, æïρñντας ιµÀτια σε øρñ-µα σκïτεινÞ, και υπïδܵατα εγøñριαΜακεδïνικÀ¯ απÞ τη µεγÀλη τïυσυµæïρÀ æαινÞταν πως τα εÝøε øαµÛ-να και δεν µπïρïàσε να σκεæθεÝ.Úστερα ακïλïυθïàσε µια ïµÀδα α-πÞ æÝλïυς και συγγενεÝς τïυ, πïυ εÝ-øαν κατÀλυπηµÛνï τï πρÞσωπÞτïυς, και, κïιτÀúïντας αδιÀκïπα τïνΠερσÛα, εδÀκρυúαν, ñστε ïι θεαταÝÛâλεπαν καθαρÀ πως Ûκλαιγαν γιατï κατÀντηµα εκεÝνïυ και λÝγï τïυςÛνïιαúε για τη δικÜ τïυς τàøη.

Πλïàταρøïς, ΑιµÝλιïς Παàλïς, 32-34,µετ. Ανδρ. ΠïυρνÀρα, εκδ. ΠÀπυρïς.

ΤετρÀδραøµï µε παρÀσταση τï κεæÀλι τïυ ΠερσÛα. ÙτανανÛâηκε στï θρÞνï κατÛâαλε πρïσπÀθειες για την ïικïνï-µικÜ και διïικητικÜ ïργÀνωση της ΜακεδïνÝας¯ γρÜγïραÞµως Üρθε σε σàγκρïυση µε τïυς ΡωµαÝïυς.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

Ãι περισσÞτερες απÞ τις κατακτηµÛνες περιï-øÛς âρÝσκïνταν υπÞ τïν Àµεσï ÛλεγøÞ της και α-πïτελïàσαν επαρøÝες τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς. ÃρισµÛνες περιïøÛς διατηρïàσαν κÀπïια αυ-

τïνïµÝα και Üταν æÞρïυ υπïτελεÝς.Îτσι, η Ρñµη εêελÝøθηκε σε πρωτεàïυσα ενÞς

τερÀστιïυ και ισøυρïà κρÀτïυς. Τï ρωµαϊκÞκρÀτïς, ωστÞσï, εÝøε αρκετÀ πρïâλܵατα, πïυ ï-æεÝλïνταν στïν πïλυεθνικÞ øαρακτÜρα τïυ, στïντρÞπï Àσκησης της εêïυσÝας και στη δυσκïλÝαπρÞσâασης στις απïµακρυσµÛνες περιïøÛς τïυ.

Η κατÀσταση αυτÜ ευνÞησε την Àσκηση πïλι-τικÜς απÞ τï στρατÞ. Ãι διïικητÛς των επαρøιñν,πïυ ηγïàνταν συγøρÞνως µεγÀλων στρατιωτικñνµïνÀδων, εκδÜλωσαν πïλλÛς æïρÛς τÀσεις αυτï-νÞµησης απÞ τη Ρñµη. Ãι τÀσεις αυτÛς σε αρκε-τÛς περιπτñσεις ευνïÜθηκαν απÞ τïυς Ýδιïυςτïυς κατακτηµÛνïυς λαïàς. Τï τερÀστιï ρωµαϊ-κÞ κρÀτïς δηµιïυργïàσε τις πρïϋπïθÛσεις γιανÛα πïλιτικÀ σøܵατα διακυâÛρνησης διαæïρετι-κÀ απÞ εκεÝνα της περιÞδïυ της δηµïκρατÝας.

189

1. ΕÀν Üσασταν θεατÛς τïυ «θριÀµâïυ» τïυ ΑιµÝλιïυ Παàλïυ πïυ περιγρÀæεταιστï παρÀθεµα 1, πïια εντàπωση θα απïκïµÝúατε απÞ τï θÛαµα και πïια µπïρεÝνα Üταν τα συναισθܵατÀ σας; (Η απÀντησÜ σας να συνδυαστεÝ µε τις κατÀλλη-λες αναæïρÛς στï παρÀθεµα 1). Πïιï σκïπÞ υπηρετïàσε η τÛλεση «θριÀµâïυ»απÞ τïυς ρωµαÝïυς στρατηγïàς;

2. Ãι ΡωµαÝïι, για να αντιµετωπÝσïυν τïυς Îλληνες στην κυρÝως ΕλλÀδα αλλÀ καιστα âασÝλεια της ΑνατïλÜς, εæÀρµïσαν την πïλιτικÜ τïυ «διαÝρει και âασÝλευε».Πïιες ενÛργειες κατÀ τη διÀρκεια της επÛκτασης των ΡωµαÝων στην ΑνατïλÜ α-πïδεικνàïυν αυτÜ την πïλιτικÜ;

3. Με πïιïυς τρÞπïυς κατÛκτησε και διïÝκησε η Ρñµη Àλλïυς λαïàς και πïιες Üτανïι Àµεσες πïλιτικÛς συνÛπειες της εêÀπλωσÜς της στη ΜεσÞγειï;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

ÃρειøÀλκινï Àγαλµα ηγεµÞνα ελληνιστικïà âασιλεÝïυ των øρÞ-νων της ρωµαϊκÜς επÛκτασης (µÛσα τïυ 2ïυ αι. π.Ì.). ΑπïδÝδε-ται µε τïν τρÞπï εκεÝνï πïυ στïυς κλασικïàς øρÞνïυς απεικÞνι-úαν τïυς θεïàς Ü τïυς αθλητÛς. (Ρñµη, ΜïυσεÝï Θερµñν)

πλïυσιÞτερη επαρøÝα της ∆àσης για τïυς ΡωµαÝïυς.Στη διÀρκεια τïυ 2ïυ αι. π.Ì. ïι ΡωµαÝïι ïλïκλÜρωσαν την κατÀκτηση της

Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝας και υπÛταêαν τη νÞτια ΓαλατÝα (σηµερινÜ Ν.ΓαλλÝα) δηµιïυργñντας την επαρøÝα πïυ ïνÞµασαν ΝαρâωνÝτιδα µÛσω της ï-πïÝας εêασæαλιúÞταν η επικïινωνÝα µε την ΙσπανÝα. Η κατÀκτηση Þµως της Ε-κεÝθεν των Íλπεων ΓαλατÝας (σηµερινÜς κεντρικÜς και Β. ΓαλλÝας) ïλïκληρñ-θηκε µε πïλλÛς δυσκïλÝες τïν 1ï αι. π.Ì.

Ãι ΡωµαÝïι ως τα τÛλη τïυ 2ïυ αι. π.Ì. κυριÀρøησαν σε Þλες τις ακτÛς τηςΑνατïλικÜς και ∆υτικÜς ΜεσïγεÝïυ µετατρÛπïντας τη ΜεσÞγειï σε «ρωµαϊ-κÜ λݵνη». Ãι Ýδιïι απïκαλïàσαν πλÛïν τη ΜεσÞγειï mare nostrum (η δικܵας θÀλασσα).

1.3 Η διïÝκηση των κατακτηµÛνων περιïøñν

Ãι περισσÞτερες øñρες γàρω απÞ τη ΜεσÞγειï πρïς τα τÛλη τïυ 2ïυ αι.π.Ì. εÝøαν γÝνει κτÜσεις τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς. Ãι λÝγες περιïøÛς πïυ ακÞµηδεν εÝøαν ενταøθεÝ στη ρωµαϊκÜ κυριαρøÝα θα ενσωµατñνïνταν µÛøρι τα τÛλητïυ 1ïυ αι. π.Ì.

Ãι ΡωµαÝïι, àστερα απÞ νικηæÞρïυς πïλÛµïυς, Ûγιναν κàριïι της Β. Αæρι-κÜς – εκτÞς της Αιγàπτïυ –, των øωρñν στις ανατïλικÛς ακτÛς της ΜεσïγεÝ-ïυ, της Μ. ΑσÝας, της Ν. ΒαλκανικÜς, της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ, της κεντρικÜςΕυρñπης µÛøρι τï ΡÜνï, της ΙσπανÝας και æυσικÀ Þλων των νησιñν της Με-σïγεÝïυ. ÃυσιαστικÀ η Ρñµη απïæÀσιúε για την τàøη Þλων των λαñν πïυκατïικïàσαν απÞ τï ΓιâραλτÀρ µÛøρι τïν ΕυæρÀτη πïταµÞ. Τïυς λαïàς αυ-τïàς εêïυσÝαúε µεδàï τρÞπïυς:

188

ΨηæιδωτÜ παρÀσταση απÞ τηνΚαισÀρεια της ΑæρικÜς. ΕικïνÝúï-νται γεωργïÝ πïυ περιπïιïàνταικλܵατα (περ. µÛσα 3ïυ αι. µ.Ì.).Την περÝïδï των ρωµαϊκñν κατα-κτÜσεων διαδÞθηκε η καλλιÛργειατïυ αµπελιïà σε πïλλïàς λαïàςγàρω απÞ τη ΜεσÞγειï. Ãι ρωµαϊ-κÛς κατακτÜσεις εÝøαν και θετικÀαπïτελÛσµατα για τïυς κατακτη-µÛνïυς λαïàς. (Cherchell, Αρøαιï-λïγικÞ ΜïυσεÝï)

ρÝων σܵανε παρÀλληλα την εêα-æÀνιση Þλων αυτñν πïυ ως τï 2ïαι. π.Ì. στÜριúαν τï δηµïκρατι-κÞ πïλÝτευµα και απïτελïàσαντï στρατÞ µε τïν ïπïÝï Ûγιναν ïιµεγÀλες κατακτÜσεις. Κι αυτïÝ Ü-ταν ï κàριïς Þγκïς τïυ ρωµαϊ-κïà λαïà πïυ δεν µπÞρεσε να α-νταπïκριθεÝ στα νÛα ïικïνïµικÀδεδïµÛνα. Îøασε τη µικρÜ τïυπεριïυσÝα και Àρøισε να συγκε-ντρñνεται στη Ρñµη σε αναúÜτη-ση ευκαιριñν. Τα µÞνα εæÞδιαπïυ διÛθεταν αυτïÝ ïι ÀνθρωπïιÜταν τα πïλιτικÀ δικαιñµατατïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη. Τï κàριïµÛσï επιâÝωσÜς τïυς Üταν η ψÜæïς και η µαρτυ-ρÝα τïυς στα δικαστÜρια. ÃυσιαστικÀ παρασι-τïàσαν εêαργυρñνïντας την ψÜæï τïυς στïυςπλïυσÝïυς. Îτσι εêελÝøθηκαν πρïïδευτικÀ σεµια ανθρñπινη µÀúα øωρÝς συνεÝδηση, τï γνωστÞρωµαϊκÞ Þøλï2.

Τα πλïàτη πïυ συσσωρεàτηκαν απÞ τις µεγÀ-λες κατακτÜσεις τα καρπñθηκαν δàï ïλιγÀν-θρωπες κïινωνικÛς τÀêεις: ïι συγκλητικïÝ και ïιιππεÝς.

Ãι συγκλητικïÝ Üταν νÛα αριστïκρατικÜ τÀ-êη, η ïπïÝα σøηµατÝστηκε απÞ ανθρñπïυς πïυ ïιÝδιïι Ü ïι πρÞγïνïÝ τïυς εÝøαν καταλÀâει κÀπïτεκÀπïιï ανñτατï αêÝωµα. ∆εν ασøïλïàνταν µε ε-πιøειρÜσεις, κατεÝøαν Þµως µεγÀλα αγρïκτܵα-τα. Η απÞκτηση των αêιωµÀτων γινÞταν µε εκλï-γÛς. Για να εêασæαλÝσïυν την εκλïγÜ τïυς εÝøαντην ανÀγκη τïυ λαïà πïυ τïυς Ûδινε την ψÜæïτïυ. ÃνïµÀúïνταν συγκλητικïÝ, γιατÝ µε την κα-τÀκτηση κÀπïιïυ υψηλïà αêιñµατïς εντÀσσï-νταν στï σñµα της συγκλÜτïυ. ΣταδιακÀ µε τιςκατακτÜσεις συγκεντρñθηκε µεγÀλη πïλιτικÜδàναµη στη σàγκλητï. Ãι συγκλητικïÝ απïτελïà-σαν µια κλειστÜ κïινωνικÜ ïµÀδα, πïυ δεν Àæηνετï περιθñριï σε Àτïµα διαæïρετικÜς κïινωνικÜςπρïÛλευσης να διεκδικÜσïυν δηµÞσιï αêÝωµα. Σε

191

ΨηæιδωτÜ παρÀσταση απÞ τη Β. ΑæρικÜ.ΕικïνÝúεται αγρÞκτηµα και σκηνÛς πïυ ε-κτυλÝσσïνται µÛσα σ’ αυτÞ (â µισÞ τïυ4ïυ αι. µ.Ì.). Τα µεγÀλα αγρïκτܵατα –latifundia – Àρøισαν να δηµιïυργïàνταιστην ΙταλικÜ øερσÞνησï απÞ τï 2ï αι. π.Ì.(ΠÞλη της Τàνιδας, ΕθνικÞ ΜïυσεÝïBardo)

2. Ãι πλïàσιïι και τï πλÜθïς της Ρñµης

Η κυριαρøÝα της τÀêης των πλïυ-σÝων διατηρÜθηκε στη Ρñµη περισ-σÞτερï απÞ Þσï σε ïπïιαδÜπïτε Àλ-λη πÞλη. ΑυτÞ ïæεÝλεται σε δàï αι-τÝες: η µια εÝναι πως Ûκαναν µεγÀλεςκατακτÜσεις και πως τα ïæÛλη πÜ-γαιναν στην τÀêη πïυ Üταν Üδηπλïàσια¯ η τÀêη αυτÜ απÛκτησε Þλεςτις καλλιεργÜσιµες εκτÀσεις πïυ α-æαιρïàσαν απÞ τïυς νικηµÛνïυς¯ πÜ-ρε στα øÛρια της τï εµπÞριï των κα-τακτηµÛνων øωρñν, Þπως και τα τε-ρÀστια κÛρδη απÞ την εÝσπραêη τωνæÞρων και τη διïÝκηση των επαρ-øιñν. ΑυτÛς ïι ïικïγÛνειες, πλïυτÝúï-ντας Ûτσι ïλïÛνα και περισσÞτερï α-πÞ γενιÀ σε γενιÀ, απÛκτησαν αµàθη-τα πλïàτη και η καθεµιÀ τïυς απïτε-λïàσε µια ιδιαÝτερη δàναµη απÛναντι

2.1 ÃικïνïµικÛς, κïινωνικÛς και πïλιτιστι-κÛς αλλαγÛς

Η ïικïνïµÝα. Πριν απÞ τις κατακτÜσεις η κà-ρια ασøïλÝα των ΡωµαÝων Üταν η καλλιÛργειατης γης. Τï µικρÞ ρωµαϊκÞ κρÀτïς στηριúÞταν σ’Ûνα σàστηµα κλειστÜς αγρïτικÜς ïικïνïµÝας. Με-τÀ την κατÀκτηση της ΙταλÝας και την υπïταγÜτης ΚαρøηδÞνας, Àρøισε να αναπτàσσεται απÞτïυς Ιταλιñτες τï εµπÞριï και παρÀλληλα η âιï-τεøνÝα. ∆ηµιïυργÜθηκαν µεγÀλα εργαστÜρια,στα ïπïÝα η εργασÝα Üταν ïµαδικÜ για να πρïλα-âαÝνïυν τις παραγγελÝες και να καλàπτïυν τις α-νÀγκες της úÜτησης. Η αλλαγÜ στï σàστηµα πα-ραγωγÜς επÛæερε και σταδιακÜ αλλαγÜ στï εÝδïςτης εργασÝας. Îτσι, επικρÀτησε η εργασÝα τωνδïàλων πïυ Üταν πïλà æθηνÞτερη. Ãι µικρÛς καιïι µεσαÝες επιøειρÜσεις αλλÀ και ïι µικρÛς ιδιï-κτησÝες âαθµιαÝα εêαæανÝστηκαν, επειδÜ δεν À-ντεêαν στïν ανταγωνισµÞ των µεγÀλων εργαστη-ρÝων. Τï Ýδιï συνÛâη και µε τïυς µικρïàς ιδιï-

κτÜτες της γης πïυ απïρρïæÜθηκαν απÞ τις µεγÀλες γαιïκτησÝες. Ãι πρñτεςµεγÀλες ιδιïκτησÝες εÝøαν Üδη δηµιïυργηθεÝ παλαιÞτερα µε την καταπÀτησητης κατακτηµÛνης δηµÞσιας γης1.

Η κïινωνÝα. Ãι ïικïνïµικÛς αλλαγÛς εÝøαν Àµεσες επιπτñσεις στη ρωµαϊ-κÜ κïινωνÝα. Η εêαæÀνιση των µικρñν ιδιïκτησιñν και των µικρñν εργαστη-

190

2. Ãι συνÛπειες των κατακτÜσεων

Ãι µεγÀλες κατακτÜσεις δε συνÛâαλαν µÞνï στη δηµιïυργÝα ενÞς µεγÀλïυ και ι-σøυρïà κρÀτïυς, ïàτε Ûæεραν µÞνï πλïàτï και ευηµερÝα στï ρωµαϊκÞ λαÞ. ΕÝøαν καισηµαντικÛς επιπτñσεις, ïικïνïµικÛς, κïινωνικÛς, πïλιτιστικÛς στη ρωµαϊκÜ κïινωνÝα.Για την αντιµετñπιση των πρïâληµÀτων πïυ δηµιïυργÜθηκαν Ûγιναν ïρισµÛνες µε-ταρρυθµιστικÛς πρïσπÀθειες. ΠαρÀλληλα µε τις µεταρρυθµÝσεις και ανεêÀρτητα απÞτην απïτελεσµατικÞτητÀ τïυς êÛσπασε µια σειρÀ απÞ εµæàλιες συγκρïàσεις, πïυδιÜρκεσαν περισσÞτερï απÞ Ûναν αιñνα και εÝøαν ως στÞøï την απïκατÀσταση της ι-σïρρïπÝας στη ρωµαϊκÜ κïινωνÝα και συγøρÞνως την παγÝωση της ρωµαϊκÜς κυριαρ-øÝας στï øñρï της ΜεσïγεÝïυ.

Για την επÝτευêη αυτñν των στÞøων πρïâλÜθηκε ως αÝτηµα των καιρñν η ανÀγκηπïλιτειακñν αλλαγñν, ïι ïπïÝες εν τÛλει κατÛλυσαν ïυσιαστικÀ τï δηµïκρατικÞ πï-λÝτευµα.

1. Η δηµιïυργÝα των µεγÀλων κτηµÀτων

Ãι πλïàσιïι πÜραν τα µεγαλàτε-ρα κïµµÀτια της δηµÞσιας γης πïυδεν εÝøε µïιραστεÝ και αæïà âεâαιñ-θηκαν Þτι, εÀν τα διατηρïàσαν γιαµεγÀλï øρïνικÞ διÀστηµα, κανÛναςδεν θα τïυς τα αæαιρïàσε, Àρøισαννα αγïρÀúïυν Ü να αρπÀúïυν µε τηâÝα τα µικρÀ γειτïνικÀ øωρÀæια τωνæτωøñν. Με αυτÞν τïν τρÞπï τα κτÜ-µατÀ τïυς Ûγιναν τερÀστιες εκτÀσειςκαι για την καλλιÛργειÀ τïυς καθñςκαι για τη âïσκÜ των κïπαδιñν, øρη-σιµïπïιïàσαν αγïρασµÛνïυς δïà-λïυς.

ΑππιανÞς, ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα, Ι, I,7.

ναντι στïυς δïàλïυς Üταν ιδιαÝτερα σκληρÜ, γι’ αυτÞ και σηµειñθηκαν πïλ-λÛς εêεγÛρσεις δïàλων, ïι ïπïÝες τις περισσÞτερες æïρÛς καταπνÝγηκαν στïαݵα.

Η καθηµερινÜ και η πνευµατικÜ úωÜ τωνΡωµαÝων. Ãι κατακτÜσεις Ûæεραν σε Àµεση επα-æÜ τïυς ΡωµαÝïυς µε τα κïσµïπïλÝτικα κÛντρατης ΑνατïλÜς και τïν πïλιτισµÞ των ελληνιστι-κñν âασιλεÝων. Η πïλυτÛλεια και τα πνευµατικÀαγαθÀ τïυ ελληνιστικïà πïλιτισµïà επηρÛασαντην καθηµερινÜ úωÜ των ΡωµαÝων και την πïλιτι-στικÜ τïυς εêÛλιêη. à στÝøïς τïυ πïιητÜ ÃρÀτιïυπïυ αναæÛρει Þτι «η ηττηµÛνη ΕλλÀδα κατÀκτη-σε τï σκληρÞ νικητÜ και Ûæερε τις τÛøνες και ταγρÀµµατα στï αγρïτικÞ ΛÀτιï» πρïâÀλλει τηνκατÀσταση εκεÝνης της επïøÜς. Ãι ΡωµαÝïι υιïθÛτησαν πïλλÀ στïιøεÝα απÞ

την καθηµερινÜ úωÜ των ΕλλÜνων αλλÀ και Àλ-λων λαñν. Σε Þ,τι αæïρÀ την κατïικÝα, την ενδυ-µασÝα, τï æαγητÞ και τη διασκÛδαση, δανεÝστη-καν Þ,τι πρïκαλïàσε την εντàπωση και δηµïυρ-γïàσε Àνεση στη úωÜ. Τïυς Ûλειψε τï µÛτρï και ηλεπτÜ αÝσθηση τïυ ωραÝïυ4. Στï θρησκευτικÞ τïµÛα, ïι ΡωµαÝïι επηρεÀ-

στηκαν απÞ λατρεÝες της ΑνατïλÜς και ιδιαÝτερααπÞ εκεÝνες πïυ εÝøαν σøÛση µε ïργιαστικÛς καιµυστηριακÛς τελετÛς, Þπως της Øσιδας, της ΚυâÛ-

193

ΤµÜµατα τïιøïγραæÝας απÞ την ΠïµπηÝα (1ïς αι. µ.Ì.). ΕικïνÝúει επαàλεις.Ãι πλïàσιïι, κυρÝως ïι ιδιïκτÜτες µεγÀλων εκτÀσεων γης, κατïικïàσαν σε ανÀλïγες επαàλεις.

(ΝεÀπïλη, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

4. à πïλυτελÜς τρÞπïς úωÜς γÝνεταιτïυ συρµïà στη Ρñµη

Ãι στρατιñτες (πïυ γàριúαν απÞτις εκστρατεÝες στην ΑνατïλÜ) Ûæε-ραν για πρñτη æïρÀ στη Ρñµη øÀλ-κινα κρεâÀτια, ακριâÀ σκεπÀσµατα,παραπετÀσµατα κρεâατιñν και ÀλλαυæÀσµατα, Þπως και τραπÛúια µε ÛναστÜριγµα και Ûπιπλα ïικïσκευÜς, Û-πιπλα πïυ τα θεωρïàσαν πïλυτελεÝ-ας εκεÝνη την επïøÜ. Τα γεàµατα Ûγι-ναν περισσÞτερï ευøÀριστα, γιατÝσυνïδεàïνταν απÞ µïυσικÜ – κïρÝ-τσια πïυ Ûπαιúαν κιθÀρα και Àρπα –και µε Àλλες διασκεδÀσεις. Και τïæαγητÞ Àρøιúε να ετïιµÀúεται µε µε-γαλàτερη πρïσïøÜ και πïλλÀ Ûêïδα.à µÀγειρας, πïυ ïι παλαιÞτερïι τïνθεωρïàσαν και τïν αντιµετñπιúανσαν τïν πιï ανÀêιï δïàλï, απÞκτησεµεγÀλη αêÝα και η εργασÝα τïυ πïυπαλιÀ Üταν µια ασøïλÝα για δïàλïυς,δηλαδÜ η µαγειρικÜ, Àρøισε να θεω-ρεÝται υπÛρïøη τÛøνη.

ΤÝτïς ΛÝâιïς, ÌÌÌΙÌ, υ, 3-9.

σπÀνιες περιπτñσεις, Þταν συνÛâαινε αυτÞ, αυ-τÞς πïυ εκλεγÞταν ïνïµαúÞταν νÛïς Àνθρωπïς3.

Ãι ιππεÝς Üταν ïι πλïàσιïι τïυ øρܵατïς. ΤïÞνïµÀ τïυς µÞνï παραπÛµπει σε παλαιÛς επïøÛς,Þταν ιππεÝς ïνïµÀúïνταν Þσïι Üσαν αριστïκρα-τικÜς καταγωγÜς και εÝøαν τη δυνατÞτητα να ε-κτρÛæïυν Àλïγï για να πïλεµïàν Ûæιππïι. ΜετÀτις κατακτÜσεις, ιππεÝς ïνïµÀστηκαν Þσïι εÝøανøρηµατικÜ περιïυσÝα πïυ τïυς επÛτρεπε ναστρατεàïνται στï ιππικÞ. ΑσøïλÜθηκαν µε εργα-σÝες πïυ απÛδιδαν κÛρδη, Þπως µε επιøειρÜσεις,εµπÞριï, τïκïγλυæÝα, ανÀληψη δηµÞσιων Ûργων.Η πιï κερδïæÞρα επιøεÝρηση Üταν τïυ δηµïσιñ-νη, εκεÝνïυ δηλαδÜ πïυ νïÝκιαúε απÞ τï κρÀτïςτï δικαÝωµα της εÝσπραêης των δηµÞσιων æÞρωναπÞ τις επαρøÝες Ü ακÞµα της εκµετÀλλευσης τωνµεταλλεÝων Ü των λιµανιñν. ΕννïεÝται Þτι ïι δη-µïσιñνες πρïκατÛâαλλαν στï κρÀτïς τα Ûσïδατων εισπρÀêεων πïυ θα Ûκαναν. Στη συνÛøειαπïυλïàσαν τα δικαιñµατÀ τïυς σε επιøειρηµα-τÝες των επαρøιñν, ïι ïπïÝïι πρïσπαθïàσαν ναεισπρÀêïυν τïυς æÞρïυς µε σκληρÞ τρÞπï και µευψηλÞ κÛρδïς απÞ τï λαÞ. ΑυτïÝ εÝναι ïι γνω-στïÝ τελñνες, για τïυς ïπïÝïυς πïλλÛς æïρÛς γÝ-νεται λÞγïς στην ΚαινÜ ∆ιαθÜκη.

Θα πρÛπει να επισηµÀνïυµε Þτι ïι ιππεÝς δενÜταν ευγενïàς καταγωγÜς και Þτι δεν εÝøαν τηδυνατÞτητα να καταλαµâÀνïυν ανñτατα δηµÞ-σια αêιñµατα¯ για τï λÞγï αυτÞ âρÝσκïνταν σε α-ντιπαρÀθεση µε τïυς συγκλητικïàς.

Ùπως Üταν æυσικÞ, ïι µεγÀλες κατακτÜσειςσυνÛâαλαν στην ανÀπτυêη της δïυλεÝας. Ãι Ρω-µαÝïι στρατηγïÝ αιøµαλñτιúαν κατÀ øιλιÀδεςτïυς κατïÝκïυς των κατακτηµÛνων περιïøñν,τïυς ïπïÝïυς στη συνÛøεια παρÛδιδαν στïυς δïυ-λÛµπïρïυς. Η αγïραπωλησÝα δïàλων Üταν ευρà-τατα διαδεδïµÛνη επιøεÝρηση, ιδιαÝτερα στα λι-µÀνια της ΑνατïλÜς. Η úÜτηση των δïàλων αυτÜτην επïøÜ αυêÀνεται εêαιτÝας της ανÀπτυêης τωνεπιøειρÜσεων και των γαιïκτησιñν. Ãι δïàλïιπαρεÝøαν æτηνÞτερη εργασÝα απÞ τïυς ελεàθε-ρïυς πïλÝτες. Η συµπεριæïρÀ των ΡωµαÝων απÛ-

192

στï λαÞ. Η Àλλη αιτÝα Üταν πως ïΡωµαÝïς, ακÞµη και ï πιï æτωøÞς, εÝ-øε Ûναν Ûµæυτï σεâασµÞ πρïς τïøρܵα. Ενñ η πραγµατικÜ πελατεÝαεÝøε εêαæανιστεÝ απÞ καιρÞ, êαναπα-ρïυσιÀστηκε µε τη µïρæÜ τïυ σεâα-σµïà πρïς τις µεγÀλες περιïυσÝες¯και ïι πρïλετÀριïι* απÛκτησαν τησυνÜθεια να παρïυσιÀúïνται κÀθεπρωÝ, για να øαιρετÜσïυν τïυς πλïà-σιïυς και να úητÜσïυν τï καθηµερι-νÞ τïυς æαγητÞ.

Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 553.

3. Ãι συγκλητικïÝ και η περιïυσÝα τïυς

Σε µια επιστïλÜ σ’ Ûναν æÝλï τïυï ΠλÝνιïς ï νεÞτερïς, ΡωµαÝïς συ-γκλητικÞς πïυ καταγÞταν απÞ τïΚñµï της âÞρειας ΙταλÝας, αναæÛρειÞτι η περιïυσÝα τïυ Üταν σøεδÞν εêïλïκλÜρïυ επενδυµÛνη σε αγρïτικÜιδιïκτησÝα. Τï Ýδιï Ýσøυε για πïλ-λïàς – αν Þøι σøεδÞν για τïυς περισ-σÞτερïυς – συγκλητικïàς, ιδιαÝτεραµÀλιστα για Þσïυς Þπως ï ΠλÝνιïς,δεν Üταν εêαιρετικÀ πλïàσιïι και δενπρïÛρøïνταν απÞ τη Ρñµη Ü τα περÝ-øωρÀ της... Η περιïυσÝα τïυ ΠλινÝïυ,πÀντως, Üταν µε τη σειρÀ της εικïσα-πλÀσια τïυ ελÀøιστïυ πρïαπαιτïà-µενïυ τιµÜµατïς για να ενταøθεÝ κα-πïιïς στïν συγκλητικÞ ordo (τÀêη),δηλαδÜ τïυ ενÞς εκατïµµυρÝïυ ση-στερτÝων*. ΠαρÀλληλα Þµως æαÝνε-ται να υπÜρøε και Ûνας µεγÀλïς α-ριθµÞς πïλιτñν στην ΙταλÝα και τις ε-παρøÝες, ïι ïπïÝïι, µïλïνÞτι διÛθεταναυτÞ τï ελÀøιστï πρïαπαιτïàµενïτݵηµα για την εÝσïδÞ τïυς στη σà-γκλητï, πïτÛ δεν Ûγιναν συγκλητικïÝ.

Garnsey P., Saller R.,Η ΡωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα, µετ. Β.Ι.ΑναστασιÀδης, ΠανεπιστηµιακÛς

Εκδ. ΚρÜτης, 1995, σ. 85.

µÛτρων να περιïρÝσει την πλεïνεêÝα και να ελÛγ-êει τη συµπεριæïρÀ τïυς5.

à ΚÀτων εÝøε ελληνικÜ παιδεÝα. ΑπÛδιδε Þ-µως την ευθàνη της αλλïÝωσης των ρωµαϊκñν η-θñν στη διεÝσδυση των ελληνικñν συνηθειñν καιστην υιïθÛτηση τïυ πïλιτισµïà των ΕλλÜνων. ΕÝ-øε æτÀσει στï ακραÝï σηµεÝï να απïστρÛæεταικαθετÝ τï ελληνικÞ.

Η πρïσπÀθεια τïυ ΚÀτωνα, αν και εÝøε αγα-θÀ κÝνητρα, δεν Ûæερε κανÛνα απïτÛλεσµα, κα-θñς ïι αλλαγÛς εÝøαν πλÛïν ριúñσει στη ρωµαϊκÜκïινωνÝα.

ΤιâÛριïς και ΓÀιïς ΓρÀκøïς. à ΤιâÛριïςΓρÀκøïς Þταν εκλÛøτηκε δܵαρøïς (133 π.Ì.),πρÞτεινε την ψÜæιση τïυ αγρïτικïà νÞµïυ, σàµ-æωνα µε τïν ïπïÝï δεν επιτρεπÞταν σε κανÛναπïλÝτη να κατÛøει ιδιïκτησÝα µεγαλàτερη απÞ500 πλÛθρα* γης. ΕÀν µÛøρι εκεÝνη την επïøÜ κα-τεÝøε περισσÞτερη γη, τÞτε θα µπïρïàσε να κρα-τÜσει επιπλÛïν και απÞ 250 πλÛθρα για καθÛνααπÞ τα δàï αρσενικÀ παιδιÀ τïυ. ∆εν επιτρεπÞ-ταν Þµως σε καµÝα περÝπτωση η κατïøÜ της γηςνα êεπερνÀ στï σàνïλï τα 1000 πλÛθρα6.

Με τï νÞµï αυτÞ πρïâλεπÞταν αναδιανïµÜτης δηµÞσιας γης στïυς ακτܵïνες. Ùση γη θα ε-πιστρεæÞταν µε την εæαρµïγÜ τïυ νÞµïυ θα µïι-ραúÞταν εκ νÛïυ ανÀ 30 πλÛθρα σε κÀθε πïλÝτηπïυ δεν εÝøε Ûγγειï ιδιïκτησÝα.

ΕκτÞς απÞ τïν αγρïτικÞ νÞµï, τïλµηρÜ πρÛ-πει να θεωρηθεÝ και η πρÞτασÜ τïυ για τη διÀθε-ση των θησαυρñν τïυ âασιλιÀ της ΠεργÀµïυ,Íτταλïυ Γ , ï ïπïÝïς, Þπως εÝναι γνωστÞ, κληρï-δÞτησε πεθαÝνïντας τï κρÀτïς τïυ στï ρωµαϊκÞλαÞ (133 π.Ì.). à ΤιâÛριïς πρÞτεινε ï θησαυρÞςτης ΠεργÀµïυ να δïθεÝ στïυς ακτܵïνες, για νααγïρÀσïυν εργαλεÝα και να καλλιεργÜσïυν τακτܵατα πïυ θα απïκτïàσαν.

Η αντÝδραση Þµως των συγκλητικñν και η ε-êαγïρÀ των συνειδÜσεων τïυ λαïà ïδÜγησανστην απïτυøÝα των σøεδÝων τïυ ΤιâÛριïυ. à Ý-διïς δïλïæïνÜθηκε. Τï νÞµï τïυ, αν και δεν τÞλ-µησαν να τïν καταργÜσïυν, δεν τïν εæÀρµïσαν.

195

5. Η αντιµετñπιση της πïλυτÛλειαςαπÞ τïν ΚÀτωνα

Τïυς περισσÞτερïυς (ΡωµαÝïυς)κυρÝως δυσαρÛστησε γιατÝ περιÞρισετην πïλυτÛλειÀ τïυς¯ να την πατÀêειριúικÀ τη στιγµÜ πïυ η πλειïψηæÝαεÝøε επηρεαστεÝ και διαæθαρεÝ απ’αυτÜν Üταν ακατÞρθωτï. Για τï λÞγïαυτÞ πρïσπÀθησε µε µÛθïδï να αντι-µετωπÝσει τη δàσκïλη κατÀσταση θÛ-τïντας διατݵηση δεκαπλÀσια σταενδàµατα, τα αµÀêια, τα γυναικεÝακïσµÜµατα, τα ïικιακÀ σκεàη, Þλα Þ-σα Àêιúαν περισσÞτερï απÞ øÝλιες πε-ντακÞσιες δραøµÛς¯ καθÞρισε επÝσης,την πρÞσθετη αêÝα τïυς να την ει-σπρÀττει ως Ûσïδï τï ΚρÀτïς. Πρï-σÛθεσε επιπλÛïν και Ûνα µικρÞ æÞρïσε Þσα (αγαθÀ) Àêιúαν πÀνω απÞ øÝ-λιες δραøµÛς ñστε να âαρεθïàν ναπληρñνïυν και να αντιδρÀσïυν (κÀ-πïιïι ΡωµαÝïι), Þταν Ûâλεπαν Þτι ïιαπλïÝ Àνθρωπïι πïυ úïàσαν απÛριτ-τη úωÜ και εÝøαν Ýση περιïυσÝα πλÜ-ρωναν λιγÞτερα. Îτσι Üταν αγανα-κτησµÛνïι µαúÝ τïυ εκεÝνïι πïυ πρï-τιµïàσαν να πληρñνïυν για να δια-τηρÜσïυν την πïλυτÛλεια, αλλÀ αγα-νακτïàσαν και εκεÝνïι πïυ υπïøρεñ-νïνταν να εγκαταλεÝψïυν την πïλυ-τÛλεια εêαιτÝας της æïρïλïγÝας.

Πλïàταρøïς, ΚÀτων 18, 2.

6. à ΤιâÛριïς ΓρÀκøïς: Îνας υπερα-σπιστÜς των δικαιωµÀτων τïυ λαïà

(à ΤιâÛριïς ΓÀκøïς) Üταν υπÛρï-øïς και ακαταµÀøητïς ρÜτïρας για-τÝ, Þταν ανÛâαινε στï âܵα και ï λα-Þς συνωστιúÞταν γàρω τïυ, µιλïàσεγια τïυς æτωøïàς:

«Τα Àγρια úñα πïυ úïυν στηνΙταλÝα Ûøïυν æωλιÀ και τï καθÛναδιαθÛτει Ûνα λαγïàµι στη γη για νακρàâεται και να κïιµÀται. Εν τïàτïιςσε εκεÝνïυς πïυ πïλεµïàν και πεθαÝ-

λης, τïυ ΜÝθρα. Ãι θρησκευτικÛς πεπïιθÜσεις,Àλλωστε, των ελληνιστικñν øρÞνων συνÛâαλανπρïς αυτÜ την κατεàθυνση (âλ. και σ. 143-144). Ãι ΡωµαÝïι εκδÜλωσαν την πρïτݵησÜ τïυς

στην κωµωδÝα. ΥιïθÛτησαν τα øαρακτηριστικÀτης νÛας αττικÜς κωµωδÝας. Στη διακωµñδησηανθρñπινων τàπων επιδÞθηκαν µε επιτυøÝα ïικωµωδιïγρÀæïι Πλαàτïς και ΤερÛντιïς. Την ελληνικÜ τÛøνη γνñρισαν µε την κατÀ-

κτηση τïυ ΤÀραντα. ΑπÞ τις περιïøÛς πïυ κατα-κτïàσαν µετÛæεραν πïλλÀ Ûργα τÛøνης για ναδιακïσµÜσïυν τïυς δηµÞσιïυς øñρïυς και τις ε-παàλεις τïυς ïι πλïàσιïι. Îλληνες καλλιτÛøνεςαντÛγραæαν Ûργα γλυπτικÜς κατÀ παραγγελÝατων ΡωµαÝων. Îλληνες µïρæωµÛνïι πïυ µεταæÛρθηκαν αιø-

µÀλωτïι στη Ρñµη Ûγιναν δÀσκαλïι των παιδιñντων ΡωµαÝων. ×ταν τïυ συρµïà ïι πλïàσιïι ναδιατηρïàν Ûνα κàκλï πνευµατικñν ανθρñπωνπïυ τïυς δÝδασκαν æιλïσïæÝα, ρητïρικÜ καιµïυσικÜ. ÌαρακτηριστικÞ παρÀδειγµα απïτελεÝ

ï κàκλïς των Σκιπιñνων*, στïν ïπïÝï περιλαµâÀνïνταν πïλλïÝ ÎλληνεςµïρæωµÛνïι, Þπως ï ΠαναÝτιïς ï ΡÞδιïς, ï Πïλàâιïς ï ΜεγαλïπïλÝτης καιÀλλïι.

Μια απÞ τις εκδηλñσεις πïυ συγκινïàσε ιδιαÝτερα τïυς ΡωµαÝïυς Üταν ïιµïνïµαøÝες. Παρακïλïυθïàσαν αγñνες ανθρñπων πïυ µïνïµαøïàσαν µÛøριθανÀτïυ. ΑνÀλïγη εκδÜλωση Üταν και ïι θηριïµαøÝες*. Τις εκδηλñσεις αυ-τÛς, πïυ εêελÝøθηκαν σε κàριï τρÞπï διασκÛδασÜς τïυς, æαÝνεται Þτι τις υιï-θÛτησαν απÞ τïυς Ετρïàσκïυς.

2.2 Ãι µεταρρυθµιστικÛς πρïσπÀθειες

Ãι κïινωνικÛς αλλαγÛς πïυ Ûæεραν ïι κατακτÜσεις, ιδιαÝτερα η αλλïÝωσητων ηθñν και η απïµÀκρυνση απÞ τις πρïγïνικÛς αρετÛς, Üταν λÞγïι πïυ Û-καναν ïρισµÛνες πρïσωπικÞτητες να σκεæτïàν Þτι Ûπρεπε να ελεγøθεÝ αυτÜη κατÀσταση.

ΚÀτων ï τιµητÜς. ΠρωταγωνιστικÞ ρÞλï στην πρïσπÀθεια αντιµετñπισηςτης κïινωνικÜς και πïλιτικÜς διαæθïρÀς ανÛλαâε ï ΚÀτων. ×ταν Ûνας µïρ-æωµÛνïς ΡωµαÝïς, πïυ εÝøε πÀρει µÛρïς σε πïλλïàς πïλÛµïυς και εÝøε διακρι-θεÝ σε ανñτατα αêιñµατα. ΕÝøε συντηρητικÛς απÞψεις και ηθικÛς αρøÛς, γι’αυτÞ, Þταν εκλÛøτηκε στï αêÝωµα τïυ τιµητÜ (184 π.Ì.), επιøεÝρησε την κÀ-θαρση της τÀêης των συγκλητικñν και των ιππÛων. ΠρïσπÀθησε µε µια σειρÀ

194

ΛεπτïµÛρεια απÞ τïιøïγραæÝα της Πï-µπηÝας (1ïς αι. µ.Ì.). ΠαρÀσταση µïνï-µαøιñν σε ρωµαϊκÞ αµæιθÛατρï. Ãι µï-νïµαøÝες Üταν Ûνα απÞ τα πιï δηµïæιλÜθεÀµατα των ΡωµαÝων.(ΝεÀπïλη, Εθν. Αρøαιïλ. ΜïυσεÝï)

Þµως Üταν πïλÝτες δεàτερης κατηγïρÝας, αæïàδεν εÝøαν τα Ýδια δικαιñµατα µε τïυς ΡωµαÝïυς.ΑιτܵατÀ τïυς Üταν: η ισÞτητα απÛναντι στïυςνÞµïυς, τï δικαÝωµα απÞκτησης περιïυσÝας καιενασøÞλησης µε τï εµπÞριï. Τï δικαÝωµα της ψÜ-æïυ, Þµως, δηλαδÜ τï να Ûρøïνται στη Ρñµη καινα συµµετÛøïυν στις συνελεàσεις, δεν πρÛπει νασυγκαταλεγÞταν στις διεκδικÜσεις τïυς.

Îτσι, στα τÛλη της πρñτης δεκαετÝας τïυ 1ïυαι. π.Ì. ïι Ιταλιñτες επαναστÀτησαν, µε σκïπÞ ναδηµιïυργÜσïυν Ûνα νÛï κρÀτïς, τï ïπïÝï να περι-λαµâÀνει Þλη την ΙταλÝα. à πÞλεµïς αυτÞς εÝναιγνωστÞς ως ΣυµµαøικÞς πÞλεµïς (90-88 π.Ì.),γιατÝ ïι ΡωµαÝïι ïνÞµαúαν συµµÀøïυς τïυς Àλ-λïυς λαïàς της ΙταλÝας7. à ΣυµµαøικÞς πÞλεµïςÜταν σκληρÞς µε πïλλÛς απñλειες και για τις δàïπλευρÛς. Η ψÜæιση σøετικïà νÞµïυ τï 89 π.Ì., µετïν ïπïÝï ïριúÞταν Þτι µπïρïàσαν ïι Ιταλιñτεςσε διÀστηµα 60 ηµερñν απÞ τη δηµïσÝευσÜ τïυνα υπïâÀλïυν αÝτηση για την απÞκτηση τïυ δι-καιñµατïς τïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη, εκτÞνωσε τηνκατÀσταση, δεν Ûδωσε Þµως τÛλïς στïν πÞλεµï.Στïν πÞλεµï αυτÞ διακρÝθηκε ï Σàλλας, ï ïπïÝïςτην επÞµενη øρïνιÀ εκλÛøτηκε àπατïς (88 π.Ì.).

Η παραøñρηση τïυ δικαιñµατïς τïυ ΡωµαÝ-ïυ πïλÝτη πïυ κατÞρθωσαν να απïσπÀσïυν ïικÀτïικïι της ΙταλÝας µε τïυς αγñνες τïυς ÜτανµεγÀλης σηµασÝας, γιατÝ συνÛâαλε στη δηµιïυρ-γÝα κρÀτïυς Ιταλιωτñν. Η Ρñµη Ûπαυσε να εÝναιη κυρÝαρøη πÞλη-κρÀτïς µε υπηκÞïυς τïυς Àλ-λïυς κατïÝκïυς της ΙταλÝας. Îγινε πλÛïν η πρω-τεàïυσα τïυ ενïπïιηµÛνïυ κρÀτïυς µε πïλÝτες Þ-λïυς τïυς Ιταλιñτες πïυ κατïικïàσαν ως τïΡïυâÝκωνα πïταµÞ.

2.4 Ãι εµæàλιïι πÞλεµïι

à ρωµαϊκÞς στρατÞς, πïυ πραγµατïπïÝησετις µεγÀλες κατακτÜσεις, στη διÀρκεια τïυ 1ïυ αι. π.Ì. øÀνει τïν πραγµατικÞτïυ στÞøï¯ απÞ µÛσï εêυπηρÛτησης των συµæερÞντων της Ρñµης µεταâÀλλε-ται σε µÛσï πραγµÀτωσης των æιλÞδïêων σøεδÝων των στρατηγñν.

ΜÛσα στï µεγÀλï κρÀτïς πïυ δηµιïàργησαν ïι κατακτÜσεις, η πïλιτικÜ

197

7. Ãι κÀτïικïι των ιταλικñν πÞλεων και ï ΣυµµαøικÞς πÞλεµïς

Ãι ιταλικÛς πÞλεις, ïι ïπïÝες, υ-πÞδïυλες απÞ δàï αιñνες, âρÝσκï-νταν περÝπïυ στην Ýδια κατÀστασηµε τις λατινικÛς και Ûâλεπαν επÝσηςτïυς πλïυσιÞτερïυς κατïÝκïυς τïυςνα τις εγκαταλεÝπïυν για να γÝνïυνΡωµαÝïι, úÜτησαν κι αυτÛς πïλιτικÀδικαιñµατα. Η µïÝρα των υπÞδïυ-λων Ü συµµÀøων εÝøε καταστεÝ ακÞµηπιï δυσâÀσταøτη σε µια επïøÜ, Þπïυη ρωµαϊκÜ δηµïκρατÝα ανακινïàσετï θÛµα των αγρïτικñν νÞµων. Η αρ-øÜ λïιπÞν Þλων αυτñν των νÞµων Ü-ταν πως ïàτε ï υπÞδïυλïς ïàτε ïσ൵αøïς δεν εÝøε δικαÝωµα κυριÞτη-τας της γης, εκτÞς αν υπÜρøε επÝσηµηπρÀêη τïυ κρÀτïυς, και πως τï µεγα-λàτερï µÛρïς της ιταλικÜς γης ανÜκεστη δηµïκρατÝα¯ µια µερÝδα úητïàσενα επιστρÛψïυν στï κρÀτïς αυτÀ ταεδÀæη, πïυ κατÛøïνταν σøεδÞν στïσàνïλÞ τïυς απÞ Ιταλïàς, και να µïι-ραστïàν στïυς æτωøïàς της Ρñµης.Ãι ΙταλïÝ απειλïàνταν, λïιπÞν, µε γε-νικÜ καταστρïæܯ Ûνιωθαν την επιτα-κτικÜ ανÀγκη να απïκτÜσïυν πïλιτι-κÀ δικαιñµατα και δεν µπïρïàσαννα τα απïκτÜσïυν øωρÝς τï δικαÝωµατïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη.

à πÞλεµïς πïυ επακïλïàθησε, ï-νïµÀστηκε κïινωνικÞς πÞλεµïς¯ ïισ൵αøïι της Ρñµης εÝøαν πÀρειπρÀγµατι τα Þπλα, για να µην εÝναιπλÛïν σ൵αøïι και να γÝνïυν Ρω-µαÝïι. Αν και νικÜτρια η Ρñµη, δÛ-øτηκε, ωστÞσï, να παραøωρÜσει αυ-τÞ πïυ της úητïàσαν, και ïι ΙταλïÝ α-πÛκτησαν πïλιτικÀ δικαιñµατα.

Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 568.

à ΓÀιïς ΓρÀκøïς εκλÛøτηκε δܵαρøïς δÛκαøρÞνια µετÀ την πρñτη εκλïγÜ τïυ αδελæïà τïυ(123 π.Ì.). Ãι µεταρρυθµÝσεις τïυ Üταν εµπνευσµÛ-νες απÞ τï Ûργï τïυ ΤιâÛριïυ. ΠαρÀλληλα, Þµως, ε-πιδÝωêε και να περιïρÝσει τη δρÀση της συγκλÜτïυ.

Îθεσε σε εæαρµïγÜ τïν αγρïτικÞ νÞµï καιψÜæισε µια σειρÀ νÛων µÛτρων πïυ âελτÝωναν τηθÛση των ακτηµÞνων. Øδρυσε απïικÝες στις κατα-κτηµÛνες περιïøÛς της ΙταλÝας και εγκατÛστησεακτܵïνες. ΚαθιÛρωσε τη διανïµÜ σιταριïà γιατïυς æτωøïàς της Ρñµης. ΜεÝωσε τα øρÞνια τηςστρÀτευσης και αàêησε τï στρατιωτικÞ µισθÞ.

Για να περιïρÝσει τις αυθαιρεσÝες των συγκλη-τικñν, πρïøñρησε στη συγκρÞτηση δικαστηρÝωναπÞ ιππεÝς, πïυ εκδÝκαúαν υπïθÛσεις καταøρÜ-σεων απÞ τïυς συγκλητικïàς και µε Àλλï νÞµï ε-µπÞδισε τη δυνατÞτητα πïυ εÝøαν αυτïÝ να επιλÛ-γïυν τις συγκλητικÛς επαρøÝες.

ΩστÞσï, ïι συγκλητικïÝ κατÞρθωσαν να τïναντιµετωπÝσïυν µε τïν Ýδιï τρÞπï πïυ εêïυδετÛ-ρωσαν και τïν αδελæÞ τïυ, Ûστρεψαν δηλαδÜ Û-να µÛρïς τïυ λαïà εναντÝïν τïυ. Ùταν ï ΓÀιïςθÛλησε να κινηθεÝ ανïικτÀ κατÀ της συγκλÜτïυ,ïργανñνïντας εêÛγερση, απÛτυøε. Ãι ïπαδïÝ τïυεêïντñθηκαν και ï Ýδιïς, για να απïæàγει την α-τݵωση, διÛταêε Ûνα δïàλï τïυ να τïν σκïτñσει.

Η µεταρρυθµιστικÜ πρïσπÀθεια των ΓρÀκ-øων στÞøευε στïν Ûλεγøï της κïινωνικÜς ανισÞ-τητας, στην απïκατÀσταση µεγÀλïυ µÛρïυς τωνακτηµÞνων και στην απïδυνÀµωση των συγκλη-τικñν. Η κατÀσταση Þµως πïυ εÝøε δηµιïυργηθεÝαπÞ τις µεγÀλες κατακτÜσεις δεν ευνÞησε τις αλ-

λαγÛς. Τï Ûργï των ΓρÀκøων ïυσιαστικÀ απÛτυøε. ∆ιαµÞρæωσε ευνïϊκÛςπρïϋπïθÛσεις για λÝγïυς πïυ ευεργετÜθηκαν απÞ τα µÛτρα των ΓρÀκøων καιστη συνÛøεια απïτÛλεσαν µια νÛα αρκετÀ δυναµικÜ κïινωνικÜ ïµÀδα.

2.3 Η ενïπïÝηση της ΙταλÝας

Ãι κÀτïικïι της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ, ïι Ιταλιñτες, µετÀ την υπïταγÜ τïυςενσωµατñθηκαν στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς, Àλλïι µε περισσÞτερα και Àλλïι µε λι-γÞτερα πρïνÞµια. Καθñς Üταν πïλυπληθÛστερïι, αναδεÝøθηκαν στïν κàριïστρατιωτικÞ κïρµÞ πïυ Ûæερε σε πÛρας τις µεγÀλες κατακτÜσεις. ÃυσιαστικÀ

196

ΛεπτïµÛρεια απÞ τïιøïγραæÝα της Πï-µπηÝας (περ. µÛσα 1ïυ αι. π.Ì.). Σκηνܵàησης στα ∆ιïνυσιακÀ ΜυστÜρια απÞτην «ïικÝα των ΜυστηρÝων». Η σκηνÜαυτÜ απηøεÝ τïν τρÞπï úωÜς και διασκÛ-δασης των πλïàσιων ΡωµαÝων.

νïυν για την ΙταλÝα, Ûµεινε µÞνï ï α-Ûρας και τï æως και τÝπïτα Àλλï...Με τα παιδιÀ και τις γυναÝκες τïυςτριγυρÝúïυν ανÛστιïι και Àστεγïι. ÃιστρατηγïÝ Þµως τïυς λÛνε ψÛµατα, Þ-ταν τïυς πρïτρÛπïυν στις µÀøες ναøτυπïàν τïυς εøθρïàς για να διασω-θïàν ïι τÀæïι και τα ιερÀ. ΩστÞσï,κανεÝς απÞ τÞσïυς ΡωµαÝïυς δεν Ûøειïàτε âωµÞ ïàτε πρïγïνικÞ τÀæï. Πï-λεµÀει για την καλïπÛραση και τïνπλïυτισµÞ των Àλλων και ενñ τïν α-πïκαλïàν κυρÝαρøï της ïικïυµÛνης,δεν Ûøει δικÞ τïυ ïàτε Ûνα âÞλï γης.

Πλïàταρøïς, ΤιâÛριïς ΓρÀκøïς, 9, 4.

Þταν η σàγκλητïς ανÛθεσε στïν τελευταÝï τηνεκστρατεÝα στη Μ. ΑσÝα κατÀ τïυ ΜιθριδÀτη,âασιλιÀ τïυ ΠÞντïυ. Την Ýδια εντïλÜ Þµως απÛ-σπασε και ï ΜÀριïς απÞ τη συνÛλευση τïυ λαïà.à Σàλλας τÞτε υπïøρÛωσε µε τï στρατÞ τïυ τησυνÛλευση τïυ λαïà να απïδεøθεÝ την απÞæασητης συγκλÜτïυ. Η ενÛργεια αυτÜ δεν απïτελïàσεαπλñς µια σàγκρïυση σε επÝπεδï πïλιτικÜς αντι-παρÀθεσης αλλÀ æανερñνει τï ρÞλï πïυ εÝøε α-ναλÀâει πλÛïν ï στρατÞς.

à Σàλλας εÝøε αριστïκρατικÜ καταγωγÜ καιαναδεÝøθηκε σε εøθρÞ των δηµïκρατικñν. ∆ιÛθε-τε στρατιωτικÛς ικανÞτητες αλλÀ κυρÝως πïλιτι-κÛς και διπλωµατικÛς. ¥εκÝνησε τη σταδιïδρïµÝατïυ ως υπïστρÀτηγïς τïυ ΜÀριïυ και εêελÝøθη-κε σε πïλιτικÞ τïυ αντÝπαλï.

Ãι στρατιωτικÛς τïυ ικανÞτητες æÀνηκαν στηδιÀρκεια τïυ Συµµαøικïà πïλÛµïυ και στην αντι-µετñπιση τïυ ΜιθριδÀτη. Ãι συγκρïàσεις τïυ Σàλλα µε τα µιθριδατικÀ στρα-τεàµατα Ûγιναν σε ελληνικÞ Ûδαæïς. Η ΑθÜνα και ï ΠειραιÀς υπÛστησαν µε-γÀλες καταστρïæÛς απÞ τï στρατÞ τïυ Σàλλα (87 π.Ì.). à πÞλεµïς κρÝθηκεσε δàï µÀøες στη ΒïιωτÝα (86 π.Ì.), Þπïυ καταστρÀæηκαν ïι δυνÀµεις τïυΜιθριδÀτη.

à Σàλλας για την αντιµετñπιση των πïλιτικñν τïυ αντι-πÀλων, των ïπαδñν τïυ ΜÀριïυ, Ûθεσε σε εæαρµïγÜ την πï-λιτικÜ των πρïγραæñν, δηλαδÜ την κατÀρτιση καταλÞγων µετα ïνÞµατα εκεÝνων πïυ Üθελε να θανατñσει. Τις περιïυσÝεςτων πρïγραæÛντων τις Ûâγαúαν σε δηµïπρασÝα σε øα-µηλÛς τιµÛς. Μ’ αυτÞν τïν τρÞπï, πïλλïÝ ïπαδïÝ τïυΣàλλα δηµιïàργησαν µεγÀλες περιïυσÝες8.

Για να επιτàøει τïυς πïλιτικïàς τïυ στÞøïυς, αυ-τïαναγïρεàθηκε δικτÀτïρας, αêÝωµα πïυ διατÜρησεγια τÛσσερα øρÞνια (82-79 π.Ì.). Τï αêÝωµα αυτÞ τïυÛδινε τï δικαÝωµα να ενεργεÝ Þπως Üθελε, øωρÝς νασυναντÀ την αντÝδραση Àλλïυ Àρøïντα Ü της συ-νÛλευσης τïυ λαïà. Με τα πïλιτικÀ µÛτρα πïυπÜρε συνÛâαλε στïν περιïρισµÞ της δàναµης τωνδηµÀρøων και στην ενÝσøυση της συγκλÜτïυ.

ΠïµπÜιïς και ΚαÝσαρας. ΜετÀ τï θÀνατïτïυ Σàλλα αναδεÝøθηκε στην πïλιτικÜ κïνÝστρατης Ρñµης ï ΠïµπÜιïς. ΕÝøε περιïρισµÛνες στρα-

199

8. Ãι πρïγραæÛς τïυ Σàλλα

ΤÞτε ï Σàλλας Àρøισε τις σæαγÛςκαι Ûγιναν στην πÞλη πïλλïÝ æÞνïιøωρÝς περιïρισµÞ. ΠïλλïÝ ÀνθρωπïιøωρÝς να εÝναι αντÝπαλïÝ τïυ Ûøασαντη úωÜ τïυς, επειδÜ εÝøαν µÞνï πρï-σωπικÛς διαæïρÛς µε τïυς æÝλïυςτïυ... Σ’ Þπïιïν Ûδινε Àσυλï και διÛ-σωúε Ûνα πρïγραµµÛνï, τïν τιµωρïà-σε µε θÀνατï για τη æιλανθρωπÝατïυ, ανεêÀρτητα απÞ τï εÀν Üταν α-δελæÞς, παιδÝ Ü γïνιÞς τïυ πρïγραµ-µÛνïυ. Τï πιï Àδικï Þµως απ’ Þλα (Ü-ταν): απÞ τα παιδιÀ και τα εγγÞνιατων πρïγραµµÛνων αæαÝρεσε τα πï-λιτικÀ δικαιñµατα και κατÀσøεσε τιςπεριïυσÝες τïυς.

Πλïàταρøïς, Σàλλας, 31.

ΠρïτïµÜ τïυ ΚικÛρωνα (1ïς αι. π.Ì.). õεγαλàτερïς ΡωµαÝïς ρÜτïρας εÝøε ωςπρÞτυπï τïν ΑθηναÝï ρÜτïρα ∆ηµïσθÛ-νη. Îπαιêε σπïυδαÝï ρÞλï στην απïκÀ-λυψη της συνωµïσÝας τïυ ΚατιλÝνα καιστην πρïστασÝα τïυ δηµïκρατικïà πïλι-τεàµατïς της Ρñµης.(Ρñµη, ΜïυσεÝï ΚαπιτωλÝïυ)

δàναµη δεν Üταν εàκïλï να εêασæαλιστεÝ µε την ψÜæï τïυ λαïà, Þπως πρïÛ-âλεπαν ïι κανÞνες λειτïυργÝας της ∆ηµïκρατÝας (Res publica). Απïτελεσµα-τικÞτερη απïδεÝøθηκε η δàναµη των Þπλων.

Ãι πïλιτικÛς συγκρïàσεις στη διÀρκεια τïυ 1ïυ αι. π.Ì. διεêÀγïνταν ανÀ-µεσα σε δàï παρατÀêεις, τïυς αριστïκρατικïàς, δηλαδÜ την τÀêη των συ-γκλητικñν πïυ κατεÝøαν µεγÀλες εκτÀσεις γης και τïυς δηµïκρατικïàς, τïµεγÀλï δηλαδÜ πλÜθïς των ελεàθερων πïλιτñν, πïυ στην πλειïψηæÝα τïυ α-πïτελïàσε τïν Þøλï των πÞλεων. ΕÝναι øαρακτηριστικÞ Þµως Þτι πïλλÛς æï-ρÛς ïι πïλιτικïÝ αρøηγïÝ δεν εÝøαν την ταêικÜ πρïÛλευση της παρÀταêης πïυεκπρïσωπïàσαν. ΣυνÛâαινε πïλλÛς æïρÛς αρøηγïÝ της αριστïκρατικÜς πα-ρÀταêης να αναδεικνàïνται Àνθρωπïι ταπεινÜς καταγωγÜς, ενñ της δηµï-κρατικÜς Àνθρωπïι αριστïκρατικÜς καταγωγÜς.

ΑυτÜ την περÝïδï, καθïριστικÞ παρÀγïντα των πïλιτικñν εêελÝêεων απï-τÛλεσαν ïι πρïσωπικÛς æιλïδïêÝες και ïι αντιθÛσεις µεταêà των ηγετñν τωνδàï παρατÀêεων. Ãι συγκρïàσεις µεταêà τïυς δεν περιïρÝστηκαν στï πïλιτι-κÞ πεδÝï, επεκτÀθηκαν και στα πεδÝα των µαøñν. Ãι εµæàλιες συγκρïàσεις

εÝøαν πρωταγωνιστÛς σπïυδαÝες µïρæÛς, πïυστηρÝøτηκαν στη δàναµη των Þπλων για να επι-âληθïàν πïλιτικÀ και λειτïàργησαν ως παρÀγï-ντες κατÀλυσης τïυ δηµïκρατικïà πïλιτεàµα-τïς.

ΜÀριïς και Σàλλας. à ΜÀριïς εÝøε αγρïτικÜκαταγωγÜ και Üταν εøθρÞς των αριστïκρατικñν.∆ιακρÝθηκε σε ικανÞ στρατιωτικÞ ηγÛτη, εÝøε Þ-µως περιïρισµÛνες πïλιτικÛς ικανÞτητες. Τη δà-ναµÜ τïυ ïυσιαστικÀ αντλïàσε απÞ την αγÀπηπïυ Ûτρεæε γι’ αυτÞν ï στρατÞς. ΜετÀ απÞ σηµα-ντικÛς νÝκες στα τÛλη τïυ 2ïυ αι. π.Ì. – πρñτακατÀ τïυ Ιïυγïàρθα, âασιλιÀ της ΝïυµιδÝας(σηµ. ΑλγερÝα), και στη συνÛøεια κατÀ των Κݵ-âρων και ΤευτÞνων, γερµανικñν æυλñν πïυ λεη-λατïàσαν την κεντρικÜ Ευρñπη και τη Β. ΙταλÝα– πρïøñρησε σε αλλαγÛς πïυ µετÛâαλαν τï øα-ρακτÜρα και την τακτικÜ τïυ στρατïà. à στρα-τÞς Ûøασε τïν εθνικÞ τïυ øαρακτÜρα, Ûγινε ε-παγγελµατικÞς και απïτÛλεσε Þργανï στα øÛριατïυ στρατηγïà µε στÞøï να εêυπηρετÜσει τις æι-λïδïêÝες τïυ. ÃδηγÜθηκε σε πïλÛµïυς Þøι µεστÞøï τï µεγαλεÝï της Ρñµης αλλÀ την απÞκτησηπλïàτïυ.

à ΜÀριïς Üρθε σε ανïικτÜ ρÜêη µε τï Σàλλα,

198

ΠρïτïµÜ πιθανñς τïυ Σàλλα (1ïς αι.π.Ì.). à Σàλλας Üταν πïλιτικÞς αντÝπα-λïς τïυ ΜÀριïυ και κàριïς υπïστηρι-κτÜς των αριστïκρατικñν. ΕÝναι γνω-στÞς ιδιαÝτερα για τï µÛτρï των πρï-γραæñν µε τï ïπïÝï εêÞντωσε τïυς πï-λιτικïàς τïυ αντιπÀλïυς.(ΒενετÝα, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

Στï διÀστηµα της απïυσÝας τïυ ΚαÝσαρα κà-ριïς της κατÀστασης στη Ρñµη Ûµεινε ï ΠïµπÜ-ιïς, ï ïπïÝïς ενÜργησε µε κÀθε τρÞπï για να τïνσυντρÝψει πïλιτικÀ. ΤÞτε ï ΚαÝσαρας µε τï στρα-τÞ τïυ âÀδισε εναντÝïν της Ρñµης, ενñ ï ΠïµπÜ-ιïς αναγκÀστηκε να καταæàγει στην ΕλλÀδα γιανα πρïετïιµÀσει στρατÞ. Η σàγκρïυση µεταêàτων δàï ανδρñν Ûγινε στα ΦÀρσαλα της Θεσσα-λÝας (48 π.Ì.) µε απïτÛλεσµα νικηæÞρï για τïνΚαÝσαρα9.

Με τη µÀøη αυτÜ ïυσιαστικÀ τελειñνει η πε-ρÝïδïς της ∆ηµïκρατÝας. à ΚαÝσαρας αναγï-ρεàθηκε ισÞâιïς δικτÀτïρας συγκεντρñνïντας Þ-λες τις εêïυσÝες, πïυ τïυ επÛτρεψαν να εæαρµÞ-σει Ûνα συνετÞ και σπïυδαÝï πρÞγραµµα εσωτε-ρικÜς πïλιτικÜς: απïδυνÀµωσε τη σàγκλητï¯ δηµιïàργησε ενÞτητα στï κρÀτïς και ενδια-

æÛρθηκε για τις επαρøÝες¯ απïκατÛστησε µεγÀλï µÛρïς τïυ παρασιτικïà

Þøλïυ της Ρñµης, µïιρÀúïντας γη στις επαρøÝεςκαι δηµιïυργñντας κατ’ αυτÞν τïν τρÞπï πυρÜ-νες εκρωµαϊσµï௠απïκατÛστησε τïυς στρατιñτες τïυ δÝνïντÀς

τïυς γη στις περιïøÛς, Þπïυ εÝøε παραøωρηθεÝ τïδικαÝωµα τïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη¯ Ýδρυσε πλÜθïς νÛων απïικιñν στην ΕλλÀδα,

τη Μ. ΑσÝα, τη ΓαλατÝα, την ΙσπανÝα, την ΑæρικÜ. ΤÞτε ανïικïδïµÜθηκαν ηΚÞρινθïς και η ΚαρøηδÞνα και ιδρàθηκαν πïλλÛς νÛες πÞλεις¯ âελτιñθηκε τï ηµερïλÞγιï µε υπïλïγισµïàς τïυ αλεêανδρινïà αστρïνÞ-

µïυ ΣωσιγÛνη[1].Τη δρÀση τïυ ΚαÝσαρα σταµÀτησαν παλαιïÝ æÝλïι τïυ, πïυ παρÛµειναν

πιστïÝ στïυς θεσµïàς τïυ δηµïκρατικïà πïλιτεàµατïς. Úστερα απÞ συνωµï-σÝα στις 15 ΜαρτÝïυ τïυ 44 π.Ì. τïν δïλïæÞνησαν ï ΚÀσσιïς ΛïγγÝνïς και ïΜÀρκïς Βρïàτïς.

Αντñνιïς και ÃκταâιανÞς. ΜετÀ τη δïλïæïνÝα τïυ ΚαÝσαρα, κàριïς τηςκατÀστασης Ûγινε ï στενÞς συνεργÀτης τïυ ΜÀρκïς Αντñνιïς, πïυ διÛθετε

201

9. Η æυγÜ τïυ ΠïµπηÝïυ µετÀ την Üττα τïυ στα ΦÀρσαλα, Þπως την

περιγρÀæει ï ΚαÝσαρας στα «ΑπïµνηµïνεàµατÀ» τïυ

à ΠïµπÜιïς Þµως, Þταν πλÛïν ïιδικïÝ µας κινïàνταν µÛσα στï øαρÀ-κωµα, αæïà âρÜκε Ûνα Àλïγï και α-æαÝρεσε Þλα τα διακριτικÀ στρατηγι-κÀ σàµâïλα, Ûæυγε απÞ την πÝσω πà-λη τïυ στρατïπÛδïυ και Üρθε γρÜγï-ρα καλπÀúïντας στη ΛÀρισα. ÃàτεεκεÝ Ûµεινε αλλÀ µε την Ýδια ταøàτη-τα, αæïà âρÜκε λÝγïυς απÞ τïυς δι-κïàς τïυ æυγÀδες, δε σταµÀτησε τηνυøτερινÜ πïρεÝα και µε τη συνïδεÝατριÀντα εæÝππων Ûæθασε στη θÀλασ-σα και επιâιâÀστηκε σε πλïÝï µετα-æïρÀς σÝτïυ. ΠïλλÛς æïρÛς παραπï-νιÞταν, Þπως διαδιδÞταν η æܵη, ÞτιτÞσï εÝøε πÛσει Ûêω στις πρïσδïκÝεςτïυ, ñστε æαινÞταν πως εÝøε πρïδï-θεÝ, αæïà η æυγÜ τïυ εÝøε êεκινÜσειαπÞ αυτÜ την τÀêη των ανθρñπων,στην ïπïÝα εÝøε στηρÝêει την ελπÝδατης νÝκης τïυ.

G.I. Caesar, Απïµνηµïνεàµατα τïυ εµæυλÝïυ πïλÛµïυ, ΙΙΙ, 96.

[1]. Τï ΙïυλιανÞ ηµερïλÞγιï, Þπως ïνïµÀστηκε πρïς τιµÜ τïυ ΚαÝσαρα, Üταν σε ισøà στην ΕλλÀδαµÛøρι τï 1923. Τï σàγøρïνï ηµερïλÞγιï âασÝúεται σε τρïπïπïιÜσεις πïυ εæαρµÞστηκαν απÞ τïν πÀπαΓρηγÞριï ΙΓ τï 16ï αιñνα.

τιωτικÛς ικανÞτητες και ασταθεÝς πïλιτικÛς ιδÛες,επιâλÜθηκε Þµως øÀρη στην ευνïϊκÜ γι’ αυτÞν ε-êÛλιêη των καταστÀσεων. ΚατÀργησε στην αρøÜτïυς νÞµïυς τïυ Σàλλα και στη συνÛøεια ÛγινερυθµιστÜς των πïλιτικñν πραγµÀτων µÛσα απÞεκστρατεÝες (72-66 π.Ì.), πïυ ïυσιαστικÀ Àλλïιτις εÝøαν ïδηγÜσει σε νικηæÞρα πïρεÝα ενñ εκεÝ-νïς τις ïλïκλÜρωσε.

Την περÝïδï της απïυσÝας τïυ στην ΑνατïλÜ,Þπïυ αντιµετñπισε εκ νÛïυ τï ΜιθριδÀτη καιπρïσÀρτησε νÛες περιïøÛς στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς,Ûνας τυøïδιñκτης αριστïκρÀτης, ï ΚατιλÝνας,παρÛσυρε σε εêÛγερση δυσαρεστηµÛνïυς και κα-κïπïιïàς για να καταλÀâει µε τη âÝα την εêïυ-σÝα. Τα σøÛδια αυτÀ Þµως µαταÝωσε ï ρÜτïραςκαι πïλιτικÞς ΚικÛρων, απïκαλàπτïντας τη συ-νωµïσÝα.

à ΠïµπÜιïς, Þταν επÛστρεψε απÞ την Ανατï-λÜ, Ûκανε τï σæÀλµα να διαλàσει τï στρατÞ τïυ,µε απïτÛλεσµα η σàγκλητïς να µην αναγνωρÝσειτις στρατιωτικÛς τïυ ενÛργειες. Τï γεγïνÞς αυτÞτïν ïδÜγησε σε συνεργασÝα µε δàï Àλλïυς δυσα-ρεστηµÛνïυς Àνδρες, τïν πïλà πλïàσιï ΚρÀσσïκαι τïν αριστïκρατικÜς καταγωγÜς αλλÀ δηµï-κρατικñν αντιλÜψεων Ιïàλιï ΚαÝσαρα. Απ’ αυ-τÜ τη συνεργασÝα πρïÛκυψε Ûνα νÛï πïλιτικÞσøܵα, πïυ ïνïµÀστηκε πρñτη τριανδρÝα (60π.Ì.) και ικανïπïÝησε πρïσωρινÀ τις æιλïδïêÝεςτων τριñν αυτñν πρïσñπων. ΑπÞ την τριανδρÝαευνïÜθηκε περισσÞτερï ï Ιïàλιïς ΚαÝσαρας, για-τÝ κατÞρθωσε να εκλεγεÝ àπατïς την επÞµενηøρïνιÀ και µετÀ τï τÛλïς της υπατεÝας τïυ να α-ναλÀâει για πÛντε øρÞνια τη διïÝκηση της Εντεà-θεν των Íλπεων ΓαλατÝας, της ΝαρâωνÝτιδαςκαι της ΙλλυρÝας. ΕκεÝ δηµιïàργησε Ûναν αæï-σιωµÛνï στρατÞ και επÛκτεινε τις κατακτÜσειςτïυ απÞ τï ΡÜνï ως τα ΠυρηναÝα, αντιµετωπÝúï-ντας τη γενναÝα αντÝσταση των γαλατικñν æυ-λñν (58-50 π.Ì.). Ùλες ïι øñρες της ΚεντρικÜςκαι ∆. Ευρñπης υπïτÀøθηκαν στïυς ΡωµαÝïυςκαι âαθµιαÝα ωæελÜθηκαν, γιατÝ Ûτσι γνñρισανκαι υιïθÛτησαν τïν ελληνïρωµαϊκÞ πïλιτισµÞ.

200

ΜικρïγραæÝα σελÝδας øειρïγρÀæïυ«Φιλιππικïà» λÞγïυ τïυ ΚικÛρωνα(ΒιÛννη, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

ΠρïτïµÜ πιθανñς τïυ ΓÀιïυ ΙïàλιïυΚαÝσαρα. ΙκανÞς στρατιωτικÞς και πïλι-τικÞς Àνδρας. ∆ïλïæïνÜθηκε απÞ τïυςυπερασπιστÛς τïυ δηµïκρατικïà πïλι-τεàµατïς.(Ρñµη, ΕθνικÞ ΡωµαϊκÞ ΜïυσεÝï)

στηκαν τις κτÜσεις τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς. ΩστÞ-σï, ïι πïλιτικÛς τïυς æιλïδïêÝες δεν Àργησαν νατïυς ïδηγÜσïυν σε ανïικτÜ ρÜêη. Τï τÛλïς τωνεµæàλιων συγκρïàσεων δÞθηκε µε µια ναυµαøÝακïντÀ στï ακρωτÜριï Íκτιï τïυ ΑµâρακικïàκÞλπïυ (31 π.Ì.)10. ΝικητÜς και µÞνïς πλÛïν κà-ριïς της κατÀστασης αναδεÝøτηκε ï ÃκταâιανÞς.Την επÞµενη øρïνιÀ η ΑÝγυπτïς πρïσαρτÜθηκεως επαρøÝα στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς. Η περÝïδïς της∆ηµïκρατÝας εÝøε και τυπικÀ πλÛïν τελειñσει γιατη Ρñµη.

Ãι εµæàλιες συγκρïàσεις υπηρÛτησαν τιςπρïσωπικÛς æιλïδïêÝες των εκÀστïτε ισøυρñνανδρñν της ρωµαϊκÜς πïλιτεÝας (Res publica),απïδυνÀµωσαν τïυς δηµïκρατικïàς θεσµïàςκαι ïδÜγησαν πρïïδευτικÀ αλλÀ σταθερÀστην κατÀλυση τïυ δηµïκρατικïà πïλιτεàµα-τïς.

203

τη διÀδïση, Þτι Ûæυγε εγκαταλεÝπï-ντας δÛκα εννÛα τÀγµατα αÜττητωνπεúñν και δñδεκα øιλιÀδες ιππεÝς,σαν να µην εÝøε επανειληµµÛνα δïκι-µÀσει και επιτυøÝες και απïτυøÝες,και σαν να µην εÝøε εêασκηθεÝ σεδυσκïλÝες αµÛτρητων αγñνων καιπïλÛµων. Και ïι στρατιñτες τïυ λα-øταρïàσαν και Ûλπιúαν απÞ στιγµÜσε στιγµÜ Þτι θα εµæανιúÞταν απÞκÀπïυ κι Ûδειêαν τÞση πÝστη και αν-δρεÝα, ñστε ακÞµα κι Þταν η æυγÜτïυ Ûγινε ïλïæÀνερη, επÝ επτÀ ηµÛ-ρες εêακïλïυθïàσαν να µÛνïυν στιςθÛσεις τïυς, αγνïñντας τïν ΚαÝσα-ρα, πïυ τïυς Ûστελνε πρεσâεÝες.

Πλïàταρøïς, Αντñνιïς, 68 µετ.Ανδρ. ΠïυρνÀρα, εκδ. ΠÀπυρïς.

1. Πïιες Üταν ïι επιπτñσεις της καταστρïæÜς των µικρñν και µεσαÝων επιøειρÜσε-ων και της εêαæÀνισης των µικρñν ιδιïκτησιñν για τη ρωµαϊκÜ κïινωνÝα;

2. Με âÀση τï παρÀθεµα 4 και τις εικÞνες των σελ. 183, 191, 193, 194 να περιγρÀψε-τε τïν τρÞπï úωÜς των ΡωµαÝων πïυ επικρÀτησε µετÀ τις κατακτÜσεις.

3. Να σøïλιÀσετε: α) τï γεγïνÞς Þτι ï ΚÀτων, ενñ εÝøε ελληνικÜ παιδεÝα, Ûæτασεστï σηµεÝï να απïστρÛæεται καθετÝ τï ελληνικÞ και â) τα µÛτρα πïυ Ûλαâε γιατην αντιµετñπιση της πïλυτÛλειας (παρÀθεµα 5).

4. Να επισηµÀνετε την κατÀσταση στην ïπïÝα âρισκÞταν η πλειïψηæÝα τïυ ρωµαϊ-κïà λαïà µÛσα απÞ τïυς λÞγïυς τïυ ΤιâÛριïυ ΓρÀκøïυ (παρÀθεµα 6) και να τηνσυγκρÝνετε µε εκεÝνη των πλïυσÝων πïυ παρïυσιÀúει τï παρÀθεµα 2.

5. Πñς κρÝνετε τις στρατιωτικÛς µεταρρυθµÝσεις τïυ ΜÀριïυ και τα πïλιτικÀ µÛτρατïυ Σàλλα σε σøÛση µε τις πïλιτικÛς εêελÝêεις στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς;

6. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 7 πïυ αναæÛρεται στην κατÀσταση των κατïÝ-κων της ΙταλÝας να: α) πρïσδιïρÝσετε τïυς λÞγïυς πïυ ï συγγραæÛας πρïâÀλλειως αÝτια τïυ Συµµαøικïà πïλÛµïυ και â) εêηγÜσετε γιατÝ τïν πÞλεµï αυτÞ ïνï-µÀúει κïινωνικÞ.

7. α) Πïιες εµæàλιες συγκρïàσεις των ΡωµαÝων Ûγιναν στïν ελλαδικÞ øñρï; â)Πïιες Üταν ïι επιπτñσεις τïυς στη ρωµαϊκÜ πïλιτεÝα (Res publica);

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

µÀλλïν στρατιωτικÛς παρÀ πïλιτικÛς ικανÞτητες.ΑυτÞς συνεννïÜθηκε στην αρøÜ µε τï ΛÛπιδï,αρøηγÞ τïυ ιππικïà, και στη συνÛøεια µε τïν α-νηψιÞ και θετÞ γιï τïυ ΚαÝσαρα, τïν ÃκταâιανÞ,νεαρÞ µε πïλλÛς æιλïδïêÝες και πïλιτικÜ ïêυδÛρ-κεια. Ãι τρεις Àνδρες σøηµÀτισαν τη δεàτερητριανδρÝα (43 π.Ì.), µε στÞøï την τιµωρÝα τωνδïλïæÞνων τïυ ΚαÝσαρα. Τα αντÝπαλα στρατεà-µατα συγκρïàστηκαν στïυς ΦιλÝππïυς της Μα-κεδïνÝας (42 π.Ì.). à ΚÀσσιïς και ï Βρïàτïς νι-κÜθηκαν και στη συνÛøεια αυτïκτÞνησαν. Με τïθÀνατÞ τïυς øÀθηκαν και ïι τελευταÝïι υπïστη-ρικτÛς τïυ δηµïκρατικïà πïλιτεàµατïς.

ΜετÀ τη νÝκη τïυς ï Αντñνιïς και ï Ãκτα-âιανÞς, αæïà παραγκñνισαν τï ΛÛπιδï, µïιρÀ-

202

ΚïλïσσικÞς ανδριÀντας âαρâÀρïυ πïυ διακïσµïàσε τηνπρÞσïψη δηµÞσιïυ κτηρÝïυ της ΚïρÝνθïυ. Η ΚÞρινθïς,πïυ εÝøε καταστραæεÝ απÞ τïυς ΡωµαÝïυς (146 π.Ì.), ανïι-κïδïµÜθηκε την επïøÜ τïυ ΚαÝσαρα και διακïσµÜθηκε µεµεγÀλα και λαµπρÀ µνηµεÝα.(ΚÞρινθïς, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ΝαυµαøÝα στï Íκτιï (31 π.Ì.)

10. à Αντñνιïς εγκαταλεÝπει τï στρατÞ τïυ στï Íκτιï, για να ακï-

λïυθÜσει την ΚλεïπÀτρα στην ΑÝγυπτï

ΑυτÜ λïιπÞν Üταν η κατÀστασητïυ ΑντωνÝïυ. Στï Íκτιï Þµως ïστÞλïς τïυ, αæïà αντιστÀθηκε για Û-να µεγÀλï διÀστηµα στïν ΚαÝσαρα(ÃκταâιανÞ) και Ûπαθε σïâαρÞτατεςúηµιÛς απÞ τα µεγÀλα κàµατα πïυ υ-ψñνïνταν καταπÀνω τïυ, µετÀ âÝαςεγκατÛλειψε τïν αγñνα àστερα απÞδÛκα ñρες. Ãι νεκρïÝ δεν Üταν περισ-σÞτερïι, απÞ πÛντε øιλιÀδες, κυριεà-τηκαν Þµως τριακÞσια πλïÝα, ÞπωςÛγραψε ï Ýδιïς ï ΚαÝσαρ. ∆εν ÜτανπïλλïÝ αυτïÝ πïυ, Þταν Ûµαθαν, στηναρøÜ δεν µπïρïàσαν να πιστÛψïυν

VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤÃΚΡΑΤÃΡΙΑ(1ïς αι. π.Ì. – 3ïς αι. µ.Ì.)

205

ΑνÀγλυæïς πÝνακας πïυ διακïσµïàσε τï ΒωµÞ της ΕιρÜνης (Ara Pacis) στη Ρñµη.Στï µÛσïν της παρÀστασης η πρïσωπïπïÝηση της ιταλικÜς γης και στις Àκρες δàï

Αàρες. Τï Ûργï εÝναι της επïøÜς τïυ Αυγïàστïυ.

204

θηριïµαøÝες: εκδηλñσεις διασκÛδασης τωνΡωµαÝων κατÀ τις ïπïÝες γÝνïνταν αγñνεςανθρñπων µε Àγρια úñα µÛøρι θανÀτïυ.

θρÝαµâïς: ρωµαϊκÜ τελετÜ κατÀ την ïπïÝαπαρÜλαυνε ï νικητÜς στρατηγÞς µε τïστρατÞ τïυ, ακïλïυθïàµενïς απÞ αιøµα-λñτïυς και λÀæυρα πïυ εÝøε συγκεντρñ-σει µετÀ απÞ µια σηµαντικÜ νÝκη.

πλÛθρï: µïνÀδα µÛτρησης επιæανειñν Ýση µε

2,3 στρÛµµατα αλλÀ και µïνÀδα µÜκïυς Ý-ση µε 100 πÞδια.

πρïλετÀριïς: στην αρøαÝα Ρñµη øαρακτηρι-úÞταν Ûτσι ï πïλÝτης πïυ δεν ανÜκε σε κα-µιÀ αναγνωρισµÛνη τÀêη και υπηρετïàσετην πïλιτεÝα µÞνï µÛσω των απïγÞνωντïυ, τïυς ïπïÝïυς Ûδινε στην πατρÝδα ωςστρατιñτες.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

ΑνÀγλυæïς πÝνακας απÞ τï ΒωµÞ της ΕιρÜνης (Ara Pacis). ΠαρÀσταση πïµπÜς ΡωµαÝων αêιωµατïàøων. Îργï της επïøÜς τïυ Αυγïàστïυ.

µπερÀτïρα, δηλαδÜ τïυ ανñτατïυ στρατιωτικïàαρøηγïà, τïυ πρñτïυ πïλÝτη τïυ κρÀτïυς (prin-ceps) και τïυ “µεγÝστïυ αρøιερÛως” (pontifex ma-ximus), δηλαδÜ τïυ ανñτατïυ θρησκευτικïà Àρ-øïντα. ΕπειδÜ Þµως δεν Üταν δυνατÞ να ασκεÝ α-πÞ µÞνïς τïυ Þλες αυτÛς τις εêïυσÝες δηµιïàργη-σε Ûνα συµâïυλευτικÞ σñµα, τï συµâïàλιï τïυαυτïκρÀτïρα, πïυ τïν âïηθïàσε στην Àσκησητης εêïυσÝας. ΑπÛæυγε τις αυταρøικÛς µεθÞδïυςκαι ακïλïàθησε συµâιâαστικÜ τακτικÜ στην κα-τανïµÜ της εêïυσÝας. à Ýδιïς διατÜρησε την υψηλÜ επïπτεÝα της δι-

ïÝκησης τïυ κρÀτïυς, της εêωτερικÜς πïλιτικÜςκαι των στρατιωτικñν úητηµÀτων. ΑνÛθεσε τη διαøεÝριση των επιµÛρïυς θεµÀ-

των σε δηµÞσιïυς Àνδρες απÞ τις τÀêεις των συ-γκλητικñν και των ιππÛων. ΚαθÞρισε αυστηρÛςπρïϋπïθÛσεις, âÀσει των ïπïÝων θα µπïρïàσεκÀπïιïς να εισÛλθει στις δàï πρïνïµιïàøες τÀ-êεις. ΤÛτïιες πρïϋπïθÛσεις Üταν η ηθικÜ ακεραι-Þτητα, η εκπλÜρωση στρατιωτικÜς υπηρεσÝας καιη µεγÀλη περιïυσÝα. Τη διïÝκηση των επαρøιñν τη µïιρÀστηκε µε

τη σàγκλητï. à Ýδιïς διÞριúε τïυς στρατιωτικïàςδιïικητÛς των παραµεθÞριων επαρøιñν καθñςκαι Þλων εκεÝνων πïυ παρïυσÝαúαν πρïâλܵα-τα, ενñ η σàγκλητïς διÞριúε τïυς ανθàπατïυς,πïυ εÝøαν τη διïÝκηση των υπïλïÝπων επαρøιñν. Την εκτελεστικÜ εêïυσÝα æρÞντισε να την α-

σκÜσει µÛσω διïικητικñν αêιωµατïàøων πïυ στα-διïδρïµïàσαν ως επαγγελµατÝες υπÀλληλïι, δη-µιïυργñντας Ûτσι µια αυτïκρατïρικÜ υπαλληλÝα. Με µια σειρÀ µÛτρων συνÛâαλε στην αναγÛν-

νηση της γεωργÝας και πρïσπÀθησε να επαναæÛ-ρει τα παλαιÀ αυστηρÀ Üθη. ΤÛλïς, æρÞντισε για τïν εêωραϊσµÞ της Ρñµης

µε την κατασκευÜ ïικïδïµηµÀτων πïυ λÀµπρυ-ναν ακÞµα περισσÞτερï τï Ûργï τïυ.

207

ΑνδριÀντας τïυ Αυγïàστïυ, γνωστÞςως Αàγïυστïς Prima Porta. Ìρïνïλï-γεÝται τï 15 π.Ì. ΣυµâïλÝúει τï ρωµαϊ-κÞ µεγαλεÝï και την επιâïλÜ της ρω-µαϊκÜς εêïυσÝας.(Ρñµη, ΜïυσεÝï Βατικανïà)

ΚαµÛïς* τïυ Αυγïàστïυ (1ïς αι. µ.Ì.). à καλλιτÛøνης τïυ µικρïà αυτïà κïµψïτεøνܵατïςπαρïυσιÀúει στï επÀνω διÀúωµα τη θεïπïÝηση τïυ Αυγïàστïυ και στï κÀτω ΡωµαÝïυς

στρατιñτες ενñ στÜνïυν Ûνα τρÞπαιï µετÀ απÞ νÝκη τïυς κατÀ των âαρâÀρων.(ΒιÛννη, ΜïυσεÝï ΙστïρÝας και ΤÛøνης)

1.1 Η επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ (27 π.Ì.-14 µ.Ì.)

Η ισøυρïπïÝηση της κεντρικÜς εêïυσÝας. ΜετÀ τη ναυµαøÝα στï Íκτιï, ïρωµαϊκÞς κÞσµïς κïυρασµÛνïς πλÛïν απÞ τïυς συνεøεÝς εµæàλιïυς πïλÛ-µïυς πρïσÛâλεπε στην επικρÀτηση της ειρÜνης και της τÀêης. à ÃκταâιανÞς,Àνθρωπïς µε πïλιτικÜ ïêυδÛρκεια, κατανÞησε τα µηνàµατα της επïøÜς καιïργÀνωσε την πïλιτεÝα σε νÛες âÀσεις. ΜÞνï η ενÝσøυση της κεντρικÜς εêïυ-σÝας µπïρïàσε να æÛρει την ειρÜνη και την ασæÀλεια στη ρωµαϊκÜ ïικïυµÛ-νη. ΩστÞσï, δε θÛλησε να ενïøλÜσει τα δηµïκρατικÀ αÝσθηµατα των ΡωµαÝ-ων. ∆ε δÛøτηκε τï αêÝωµα τïυ δικτÀτïρα, αλλÀ Àæησε τη σàγκλητï και τïλαÞ να τïυ πρïσæÛρïυν Þλα τα Àλλα αêιñµατα, πïυ µÞνï µε την ψÜæï τïυλαïà µπïρïàσε κÀπïιïς να τα απïσπÀσει µÛøρι εκεÝνη τη στιγµÜ.

Îτσι συγκεντρñθηκαν στï πρÞσωπÞ τïυ τα σπïυδαιÞτερα αêιñµατα τηςρωµαϊκÜς πïλιτεÝας, Þπως τïυ υπÀτïυ, τïυ ανθυπÀτïυ, τïυ δηµÀρøïυ, τïυ ι-

206

1. Η περÝïδïς της ακµÜς (27 π.Ì.–193 µ.Ì.)

Τï δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα, Þπως Ûγινε æανερÞ απÞ τï πρïηγïàµενï κεæÀλαιï,στη διÀρκεια τïυ 1ïυ αι. π.Ì. παρÜκµασε εêαιτÝας των εµæυλÝων συγκρïàσεων καιτων æιλÞδïêων σøεδÝων των ΡωµαÝων στρατηγñν. Τï πïλÝτευµα µÛσω τïυ ïπïÝïυ ïρ-γανñθηκε και µεγαλïàργησε η πÞλη-κρÀτïς της Ρñµης απïδεÝøθηκε ανεπαρκÛς γιατην ïργÀνωση και τη διïÝκηση της ρωµαϊκÜς ïικïυµÛνης πïυ δηµιïàργησαν ïι µεγÀ-λες κατακτÜσεις.

Στη θÛση της δηµïκρατÝας, ï ÃκταâιανÞς εγκαθÝδρυσε Ûνα ιδιÞτυπï πïλιτειακÞσøܵα, ïυσιαστικÀ Ûνα µïναρøικÞ καθεστñς πïυ καλυπτÞταν πÝσω απÞ τÝτλïυς καιαêιñµατα της δηµïκρατικÜς περιÞδïυ.

Την εδραÝωση τïυ µïναρøικïà πïλιτεàµατïς ακïλïàθησε µια περÝïδïς δàï περÝ-πïυ αιñνων ειρÜνης και ακµÜς. Την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ εδραιñθηκε ï αυτïκρατï-ρικÞς θεσµÞς, πρïσδιïρÝστηκε ï νÛïς ρÞλïς τïυ στρατïà, επεκτÀθηκαν τα σàνïρατïυ κρÀτïυς και δηµιïυργÜθηκαν ïι πρïϋπïθÛσεις της πνευµατικÜς ανÀπτυêης τïυρωµαϊκïà κÞσµïυ σε τÛτïιï σηµεÝï ñστε η επïøÜ αυτÜ να µεÝνει γνωστÜ ως «ï øρυ-σÞς αιñνας τïυ Αυγïàστïυ».

Μια σειρÀ απÞ αυτïκρÀτïρες, ïι ΑντωνÝνïι, πïυ κατÀγïνταν απÞ περιïøÛς τηςαυτïκρατïρÝας εκτÞς της ιταλικÜς øερσïνÜσïυ, æρÞντισαν ιδιαÝτερα για την ανÀπτυ-êη των επαρøιñν. ΒελτÝωσαν τις συνθÜκες απÞδïσης της δικαιïσàνης και πÜραν µÛ-τρα για την ανακïàæιση των κïινωνικÀ ασθενñν. Την επïøÜ αυτÜ επικρÀτησε ειρÜνηστïυς λαïàς της ΜεσïγεÝïυ, παρÀ τï γεγïνÞς Þτι δεν σταµÀτησαν ïι πρïσαρτÜσειςνÛων εδαæñν.

Στïν κÞσµï, Þπïυ επικρÀτησε ï ρωµαϊκÞς νÞµïς, διαδÞθηκε ï ρωµαϊκÞς πïλιτι-σµÞς, ï ïπïÝïς, ωστÞσï, δεν εÝναι καθαρÀ ρωµαϊκÞς αλλÀ, στην ïυσÝα και στα εêωτε-ρικÀ τïυ øαρακτηριστικÀ, ελληνïρωµαϊκÞς.

καÝωµα στïν πρñτï πïλÝτη (princeps) να δρα ως âασιλιÀς. Εντïàτïις, εµπλÛ-κïνταν και Àλλες δυνÀµεις στην Àσκηση της εêïυσÝας, Þπως η σàγκλητïς Ü ïστρατÞς. ΠïλλÛς æïρÛς παρενÛâαιναν δραστικÀ στη διïÝκηση της αυτïκρα-τïρÝας, Þταν ï αυτïκρÀτïρας δε διακρινÞταν για τις ικανÞτητÛς τïυ.

Τï πïλÝτευµα τïυ Principatus Üταν ïυσιαστικÀ µια δυαρøÝα εêïυσιñν µεπαρÀγïντες λειτïυργÝας τïν πρñτï πïλÝτη και τη σàγκλητï. Ãι αρµïδιÞτητεςÞµως των δàï αυτñν πïλιτειακñν παραγÞντων δεν Üταν µε σαæÜνεια καθï-ρισµÛνες, γεγïνÞς πïυ δηµιïυργïàσε πρïστριâÛς.

Τï θÛµα εêÀλλïυ της διαδïøÜς δεν Üταν θεσµïθετηµÛνï. Η κληρïνïµικÜδιαδïøÜ Üταν αντÝθετη µε τη δηµïκρατικÜ παρÀδïση, σàµæωνα µε την ïπïÝαïι εêïυσÝες απïκτïàνταν µε την ψÜæï τïυ λαïà. Στην αρøÜ απÞ σεâασµÞ στïπρÞσωπï τïυ αυτïκρÀτïρα ï διÀδïøïς ïριúÞταν απÞ τïν Ýδιï, ενÞσω úïàσε,Ü Üταν κÀπïιïς απÞ τïυς συγγενεÝς τïυ, Þταν πÛθαινε. à ρÞλïς της συγκλÜ-τïυ Üταν και εδñ καθïριστικÞς. Η επικàρωση της εκλïγÜς τïυ αυτïκρÀτïρααπÞ τη σàγκλητï Üταν απαραÝτητη.

ΓÝνεται æανερÞ Þτι ï αυτïκρατïρικÞς θεσµÞς στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς διÛæε-ρε απÞ τïν αντÝστïιøï θεσµÞ των ελληνιστικñν µïναρøιñν και πïλà περισσÞ-τερï απÞ εκεÝνï των Ανατïλικñν λαñν.

Η επÛκταση των συνÞρων. à Αàγïυστïς ενδιαæÛρθηκε ιδιαÝτερα για τηνεσωτερικÜ ïργÀνωση της αυτïκρατïρÝας. ΑντÝθετα, λιγÞτερï ενδιαæÛρïν Û-δειêε για την κατÀκτηση νÛων περιïøñν, αν και ï Ýδιïς συνÛâαλε στην επÛ-κταση των συνÞρων. Η αυτïκρατïρÝα την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ εÝøε σàνïραπρïς νÞτï τη ΣαøÀρα, πρïς âïρρÀ τï ∆ïàναâη και τï ΡÜνï, δυτικÀ τïν Ατ-λαντικÞ ωκεανÞ και ανατïλικÀ τïν ΕυæρÀτη πïταµÞ.

ΑπÞ τις πρñτες περιïøÛς πïυ ï Αàγïυστïς πρïσÀρτησε στï ρωµαϊκÞ κρÀ-τïς Üταν η ΑÝγυπτïς. Την κατÛλαâε, αæïà συνÛτριψε τïν Αντñνιï στï Íκτιï.Με πρïσωπικÛς εκστρατεÝες υπÛταêε πïλεµικïàς λαïàς στην περιïøÜ τωνÍλπεων και ïλïκλÜρωσε την κατÀκτηση τηςΙσπανÝας, επεκτεÝνïντας τα δυτικÀ Þρια τïυ κρÀ-τïυς µÛøρι τïν ΑτλαντικÞ.

Πρïς âïρρÀ κατÛλαâε εδÀæη πïυ αντιστïι-øïàν στις σηµερινÛς περιïøÛς της Β. ΒïυλγαρÝας,της ΑυστρÝας µÛøρι και τη Ν. ΓερµανÝα. Σàνïρατïυ κρÀτïυς Ûγιναν τÞτε ï ∆ïàναâης και ï ΡÜ-νïς. Για µικρÞ διÀστηµα επεκτÀθηκαν ïι κατα-κτÜσεις µÛøρι τïν Îλâα πïταµÞ¯ ïι επαναστÀσειςÞµως και η αντÝσταση των γερµανικñν æυλñν ï-δÜγησαν τïν ÃκταâιανÞ στην απÞæαση να ïρÝσειως σàνïρï τï ΡÜνï2.

Η εêωτερικÜ πïλιτικÜ τïυ Αυγïàστïυ συνï-δεàτηκε απÞ Ûνα σøÛδιï εκρωµαϊσµïà των κα-τακτηµÛνων περιïøñν. Σε πïλλÛς απïµακρυσµÛ-

209

2. Η αντÝδραση τïυ Αυγïàστïυ απÞ την Üττα τïυ ρωµαϊκïà

στρατïà

ΥπÛστη δàï σïâαρÛς και ταπει-νωτικÛς Üττες, και τις δàï στη Γερµα-νÝα. … Ùταν τïυ αναγγÛλθηκε η εÝ-δηση, Ûδωσε διαταγÜ να λειτïυργÜ-σïυν στην πÞλη νυøτερινÛς æρïυρÛς,και τïàτï για να µην αρøÝσïυν τυøÞνταραøÛς, ενñ παρÀλληλα επιµÜκυνετη θητεÝα των στρατιωτικñν διïικη-τñν των επαρøιñν, απïâλÛπïνταςστï να συγκρατÜσει τïυς συµµÀøïυςµε ανθρñπïυς διïικητικÀ Ûµπειρïυς,ïι ïπïÝïι εÝøαν κιÞλας κÀπïια γνωρι-

à ÃκταâιανÞς συγκÛντρωσε σøεδÞν Þλες τιςεêïυσÝες στï πρÞσωπÞ τïυ, Þπως συνÛâαινε Àλ-λïτε µε τïυς âασιλεÝς. Ùταν κÀπïτε πρïσπïιÜθη-κε Þτι Üθελε να απïøωρÜσει απÞ την εêïυσÝα καινα παραιτηθεÝ απÞ τα αêιñµατÀ τïυ, η σàγκλη-τïς τïν παρακÀλεσε να παραµεÝνει και τïν ανα-γÞρευσε σε Αàγïυστï, απïδÝδïντÀς τïυ Ûτσι τïντÝτλï τïυ σεâαστïà και αναγνωρÝúïντÀς τïυ θεϊ-κÛς ιδιÞτητες1.

Με τις αλλαγÛς αυτÛς ïυσιαστικÀ εÝøε κατα-λυθεÝ τï δηµïκρατικÞ πïλÝτευµα, øωρÝς να δηµι-ïυργηθεÝ η παραµικρÜ αντÝδραση.

Τï πïλÝτευµα και ïι στρατιωτικÛς µεταρρυθ-µÝσεις. à Αàγïυστïς συγκÛντρωσε âαθµιαÝα Þ-λες τις εêïυσÝες στï πρÞσωπÞ τïυ εγκαθιδρàï-ντας µια µïρæÜ µïναρøικïà πïλιτεàµατïς. ΑυτÜη µïρæÜ τïυ πïλιτεàµατïς ïνïµÀστηκε Ηγεµï-νÝα (Principatus) απÞ τïν τÝτλï τïυ πρñτïυ πïλÝ-τη (princeps).

ΣτÜριγµα τïυ νÛïυ µïνÀρøη απïδεÝøτηκε ï Ý-διïς ï στρατÞς, ï ïπïÝïς σε παλαιÞτερες επïøÛςεÝøε εµπλακεÝ σε εµæàλιες συγκρïàσεις. à Αà-γïυστïς εÝøε συναÝσθηση τïυ ρÞλïυ τïυ, ως æà-λακα των συνÞρων, ωστÞσï πρïÛâλεπε Þτι ïπρñτïς πïλÝτης και ï αυτïκρατïρικÞς θεσµÞς εÝ-øαν την ανÀγκη της στρατιωτικÜς πρïστασÝας.Για τï λÞγï αυτÞ æρÞντισε ñστε τï µεγαλàτερïµÛρïς τïυ στρατïà να εγκατασταθεÝ στα πιï επι-κÝνδυνα σàνïρα, Þπως στïν ΕυæρÀτη, τï ∆ïàνα-âη, τï ΡÜνï, σε µÞνιµες στρατιωτικÛς âÀσεις. ΣτηΡñµη, Þπïυ Üταν η Ûδρα της εêïυσÝας, διατÜρησεεννÛα στρατιωτικÛς µïνÀδες, πïυ αριθµïàσαν øÝ-λιïυς στρατιñτες η καθεµιÀ. ΑυτÛς απïτελïàσαν

την πρïσωπικÜ æρïυρÀ τïυ πραιτωρÝïυ, Þπïυ Üταν παλαιÞτερα η Ûδρα τïυστρατηγïà. Ãι πραιτωριανïÝ Üταν πιστïÝ στïν αυτïκρÀτïρα, σταδιακÀ ÞµωςαπÛκτησαν µεγÀλη δàναµη και Ûγιναν επικÝνδυνïι για τï κρÀτïς, αæïà εÝøαντη δυνατÞτητα να ανεâÀúïυν και να κατεâÀúïυν αυτïκρÀτïρες σàµæωνα µετις επιθυµÝες τïυς.

O στρατÞς την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ παρÛµεινε πιστÞς στα καθÜκïντÀτïυ. Η αριθµητικÜ τïυ δàναµη, ωστÞσï, µÞλις πïυ επαρκïàσε για τη æàλαêητων συνÞρων, µÜκïυς περÝπïυ τεσσÀρων øιλιÀδων øιλιïµÛτρων.

Τï νÛï πïλιτειακÞ καθεστñς πïυ διαµÞρæωσε ï Αàγïυστïς Ûδινε τï δι-

208

1. ΤιµÛς και αêιñµατα τïυ Ãκταâιανïà

Στην 6η και την 7η υπατεÝα µïυ,Þταν πια εÝøα εêαλεÝψει τïυς εµæàλι-ïυς πïλÛµïυς – αæïà µε τη συγκατÀ-θεση τïυ δܵïυ µïà εÝøε ανατεθεÝ ηδιεàθυνση Þλων των κρατικñν υπï-θÛσεων – παραøñρησα τις εêïυσÝεςµïυ στη Σàγκλητï και στï ΡωµαϊκÞλαÞ. Γι’ αυτÞ τï λÞγï ïνïµÀστηκα,µε συγκλητικÜ απÞæαση, Αàγïυστïς(σεâαστÞς) και η εêñπïρτα τïυ σπι-τιïà µïυ στïλÝστηκε µε δÀæνες ενñαπÞ πÀνω κρεµÀστηκε στεæÀνι µεæàλλα âαλανιδιÀς, τÛτïιï πïυ απïνÛ-µεται στïυς σωτÜρες των πïλιτñν.ΑκÞµη, η Σàγκλητïς και ï ΡωµαϊκÞςλαÞς αæιÛρωσαν στï âïυλευτÜριïøρυσÜ ασπÝδα µε επιγραæÜ πïυ µαρ-τυρεÝ την ανδρεÝα, την επιεÝκεια, τηδικαιïσàνη και την ευσÛâειÀ µïυ.Στï τιµητικÞ αêÝωµα τïυς êεπÛρασαÞλïυς, αλλÀ πραγµατικÜ εêïυσÝα δενεÝøα περισσÞτερη απÞ τïυς συνÀρøï-ντÛς µïυ.

Την περÝïδï πïυ διïικïàσα τïκρÀτïς και στη διÀρκεια της 13ης υ-πατεÝας µïυ η Σàγκλητïς, η τÀêη τωνιππÛων και ïλÞκληρïς ï ρωµαϊκÞςλαÞς µïυ Ûδωσαν τïν τÝτλï τïυ «πα-τÛρα της πατρÝδας».

ΑπÞσπασµα απÞ την ΕπιγραæÜ της Íγκυρας (Monumentum

Ancyranum) µετ. Λ. ΤσακτσÝρα,ΙστïρÝα ΡωµαϊκÜ και ΒυúαντινÜ,

εκδ. ÃΕ∆Β, σ. 66.

Στïυς øρÞνïυς της διακυâÛρνησης της αυτï-κρατïρÝας απÞ τïν Αàγïυστï η λïγïτεøνÝα τÝθε-ται στην υπηρεσÝα τïυ κρατικïà µεγαλεÝïυ. ΤÞτεγρÀæτηκαν τα µεγαλàτερα Ûργα της λατινικÜςλïγïτεøνÝας. à ΒιργÝλιïς συνθÛτει, µιµïàµενïςτïν Ùµηρï, Ûνα µεγÀλï πïιητικÞ Ûργï, την «Αι-νειÀδα». Σε αυτÞ αναæÛρεται στïν ΑινεÝα, τï γε-νÀρøη των ΡωµαÝων και της ΙïυλÝας γενεÀς, απÞτην ïπïÝα κατÀγεται ï Αàγïυστïς3. à ΒιργÝλιïςσυνÛθεσε και Àλλα δàï σηµαντικÀ Ûργα, τα«ΒïυκïλικÀ» και τα «ΓεωργικÀ».

à ÃρÀτιïς, µεγÀλïς λυρικÞς πïιητÜς, µε ταπïιܵατÀ τïυ υµνεÝ τï Ûργï τïυ Αυγïàστïυ.Íλλïι σπïυδαÝïι πïιητÛς της Ýδιας επïøÜς Üταν ïÃâÝδιïς, ï ΤÝâïυλλïς και ï ΠρïπÛρτιïς.

Στïν πεúÞ λÞγï διακρÝθηκε ï ΤÝτïς ΛÝâιïς, ïïπïÝïς στην ιστïριïγραæÝα τïυ αναæÛρεται στηνανïδικÜ πïρεÝα της Ρñµης απÞ την ÝδρυσÜ τηςµÛøρι και την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ.

Την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ καλλιεργÜθηκανκαι ïι τÛøνες. Ãι ΡωµαÝïι διακρÝθηκαν κυρÝωςστην αρøιτεκτïνικÜ. Τα πρÞτυπα âÛâαια των κτι-σµÀτων τα υιïθÛτησαν απÞ τïυς Îλληνες, απÞτïυς ïπïÝïυς παρÛλαâαν τïυς κÝïνες, τα øαρα-κτηριστικÀ των ρυθµñν – δωρικïà, ιωνικïà, κï-ρινθιακïà – και την αετωµατικÜ επÝστεψη. Ãι Ýδι-ïι øρησιµïπïÝησαν τα τÞêα και τï θÞλï για τηστÜριêη και τη στÛγαση των ïικïδïµηµÀτωντïυς. Η γλυπτικÜ και η úωγραæικÜ καλλιεργÜθη-καν ιδιαÝτερα απÞ Îλληνες καλλιτÛøνες πïυ ερ-γÀúïνταν στη Ρñµη και σ’ Àλλες µεγÀλες πÞλειςτης ΙταλÝας.

à Ýδιïς ï Αàγïυστïς æρÞντισε για τïν εêωραϊ-σµÞ της Ρñµης µε την ïικïδÞµηση λαµπρñν µνη-µεÝων, Þπως Üταν η αγïρÀ, τï ΠÀνθεïν – κïλïσ-σιαÝïς ναÞς κυκλικïà σøܵατïς – αµæιθÛατρα,µεγÀλες θÛρµες,* ï âωµÞς της ΕιρÜνης και Àλλα.

1.2 Ãι διÀδïøïι τïυ Αυγïàστïυ (14-193 µ.Ì.)

Τï ρωµαϊκÞ κρÀτïς απÞ τï θÀνατï τïυ Αυ-γïàστïυ (14 µ.Ì.) µÛøρι τα τÛλη τïυ 2ïυ αι. µ.Ì.

211

3. Η λïγïτεøνÝα στην υπηρεσÝα τïυ αυτïκρατïρικïà µεγαλεÝïυ: η ιδεï-

λïγÝα της ΡωµαϊκÜς ÃικïυµÛνης

(Στï απÞσπασµα πïυ ακïλïυθεÝ,ï ΑγøÝσης, πατÛρας τïυ ΑινεÝα, απÞτïν ΚÀτω ΚÞσµï πρïæητεàει στï γιïτïυ τï µÛλλïν των ΡωµαÝων).ΤεøνÝτες µε δεêιïτεøνÝα µεγÀλη θα

δñσïυν úωÜ στï øαλκÞ,Àλλïι θα æτιÀêïυν úωντανÛς µïρæÛς

απÞ µÀρµαρï, πιστεàω,θα σκεæτïàν για την πρïÛλευση τïυ

κÞσµïυ,θα καταγρÀψïυν την κÝνηση τïυ ïυ-

ρανïàκαι την πïρεÝα των Àστρων.ΑλλÀ εσà, ΡωµαÝε, να θυµÀσαι Þτι θα

κυâερνÀς τïυς λαïàς,θα âÀλεις τα θεµÛλια της ειρÜνης,για τïυς ηττηµÛνïυς θα æανεÝς µεγα-

λÞψυøïςαλλÀ για τïυς υπερÞπτες εκδικητÜς,αυτÛς θα εÝναι ïι δικÛς σïυ ασøïλÝες.

ΒιργÝλιïς, ΑινειÀδα, VI, 847-852.

ΨηæιδωτÞ απÞ τη Β. ΑæρικÜ (4ïς αι.µ.Ì.). ΠαρïυσιÀúει τï ΒιργÝλιï να κÀθε-ται ανÀµεσα σε δàï Μïàσες. à ΒιργÝ-λιïς, ï µεγαλàτερïς ΡωµαÝïς πïιητÜς, µετï Ûργï τïυ υπηρÛτησε τïν αυτïκρατïρι-κÞ θεσµÞ.(ΠÞλη της Τàνιδας, ΜïυσεÝï Bardo)

νες περιïøÛς ιδρàθηκαν απïικÝες και εγκαταστÀ-θηκαν παλαݵαøïι, πïυ λειτïàργησαν ως παρÀ-γïντας διÀδïσης τïυ ρωµαϊκïà πïλιτισµïà καιαæïµïιωτικÜς Ûνταêης των γηγενñν πληθυσµñνστη ρωµαϊκÜ ïικïυµÛνη.

à πïλιτισµÞς την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ. ÃΑàγïυστïς πρïσπÀθησε να επαναæÛρει τïυςΡωµαÝïυς στα παλαιÀ Üθη. Ãι µεγÀλες ιδÛες καιïι παλαιïÝ µàθïι επιστρατεàτηκαν για να υπηρε-τÜσïυν τï κρÀτïς. Îγινε πρïσπÀθεια αναúωπà-ρωσης αρøαÝων λατρειñν, επαναæïρÀς êεøασµÛ-νων αγρïτικñν θεïτÜτων, µε σκïπÞ να âρïυνστïιøεÝα συνïøÜς ïι ΡωµαÝïι µÛσα απÞ την παρÀ-δïσÜ τïυς.

ΩστÞσï, επειδÜ η πρïσπÀθεια αυτÜ æαÝνεταιÞτι δεν απÛδιδε τα αναµενÞµενα απïτελÛσµατα, ïΑàγïυστïς θÛλησε να ενñσει Þλïυς τïυς υπηκÞ-ïυς της αυτïκρατïρÝας κÀτω απÞ τη λατρεÝα τηςκρατικÜς εêïυσÝας. ΑπÞ την επïøÜ αυτÜ αρøÝúειη λατρεÝα της θεÀς Ρñµης και τïυ Αυγïàστïυ.ÌαρακτηριστικÞ δεÝγµα αυτñν των λατρειñν Ü-ταν Ûνας µικρÞς κυκλικÞς ναÞς πïυ κατασκευÀ-στηκε πÀνω στην ΑκρÞπïλη της ΑθÜνας µπρï-στÀ απÞ την ανατïλικÜ πλευρÀ τïυ Παρθενñνα.

Η σàγκλητïς, Þταν πÛθανε ï Αàγïυστïς, πρï-øñρησε στη θεïπïÝησÜ τïυ. Îτσι, µετÀ απ’ αυτÞνη θεïπïÝηση των αυτïκρατÞρων καθιερñθηκεως θεσµÞς, µε εêαÝρεση µÞνï εκεÝνïυς τïυς αυτï-κρÀτïρες πïυ εÝøαν υπïστεÝ την καταδÝκη τηςµνܵης (damnatio memoriae).

Την περÝïδï αυτÜ, δηλαδÜ απÞ τï θÀνατï τïυΣàλλα και µÛøρι τï θÀνατï τïυ Αυγïàστïυ, ïιΡωµαÝïι δÛøθηκαν την ελληνικÜ επÝδραση καιδηµιïàργησαν τα πρñτα λαµπρÀ τïυς Ûργα σταγρÀµµατα και τις τÛøνες. Η περÝïδïς αυτÜ (80π.Ì.-14 µ.Ì.) της πνευµατικÜς ανÀπτυêης ÛøειøαρακτηριστεÝ «øρυσÞς αιñνας τïυ Αυγïàστïυ».

Πριν απÞ τïν Αàγïυστï, την επïøÜ των εµæυλÝων πïλÛµων, διακρÝθηκανστην ιστïριïγραæÝα ï Σαλλïàστιïς και ï Ιïàλιïς ΚαÝσαρας, στην πïÝηση ïΚÀτïυλλïς και ï ΛïυκρÜτιïς και περισσÞτερï απ’ Þλïυς µε τη συγγραæÜρητïρικñν λÞγων, æιλïσïæικñν πραγµατειñν και επιστïλñν ï µεγαλàτερïςΡωµαÝïς ρÜτïρας, ï ΚικÛρωνας.

210

µÝα και æιλικÜ επαæÜ µαúÝ τïυς. Υπï-σøÛθηκε επÝσης, αν η κατÀσταση τïυρωµαϊκïà κρÀτïυς µεταâÀλλïντανπρïς τï καλàτερï να αæιερñσει τïυςΜεγÀλïυς Αγñνες στïν Íριστï καιΜÛγιστï ∆Ýα, πρÀγµα πïυ εÝøε γÝνειστïν κιµâρικÞ και στïν µαρσικÞ πÞ-λεµï. ΛÛνε ακÞµα Þτι Üταν τÞσï πïλàστενïøωρηµÛνïς, ñστε για πïλλïàςµÜνες δεν Ûκïψε ïàτε τα γÛνια ïàτετα µαλλιÀ τïυ, και πïλλÛς æïρÛς øτυ-πïàσε τï κεæÀλι τïυ στις πÞρτεςïυρλιÀúïντας: «ΚïϊντÝλιε ΒÀρε, δñσεµïυ πÝσω τις λεγεñνες µïυ!». ΚαιδιατÜρησε κÀθε øρÞνï την ηµÛρα ε-κεÝνη ως ηµÛρα πÛνθïυς και θρÜνïυ.

Σïυητñνιïς, Ã απïθεωµÛνïς Αàγïυστïς, ÌÌΙΙΙ,

µετ. Ν. ΠετρÞøειλïς, ΜΙΕΤ.

ΚαµÛïς* µε πïρτρÛτï τïυ Αυγïàστïυ(1ïς αι. π.Ì. / 1ïς αι. µ.Ì.). à πρñτïς πï-λÝτης (Princeps) παρïυσιÀúεται ως ∆Ýας.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

πεδα εêελÝøθηκαν σε πïλυÀνθρωπα κÛντρα µετην εγκατÀσταση γηγενñν πïυ εÝøαν απïκτÜσειτï δικαÝωµα τïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη. Ãι αυτïκρÀτï-ρες εÝøαν παραøωρÜσει σε µεγÀλï αριθµÞ κατïÝ-κων των επαρøιñν τï δικαÝωµα αυτÞ. Η απÞκτη-ση τïυ δικαιñµατïς θα γενικευθεÝ αργÞτερα, στιςαρøÛς τïυ 3ïυ αι. µ.Ì. µε τï διÀταγµα τïυ Καρα-κÀλλα (212 µ.Ì.), ïπÞτε Þλïι ïι ελεàθερïι κÀτïι-κïι της αυτïκρατïρÝας θα αναγνωριστïàν ωςΡωµαÝïι πïλÝτες.

Με εêαÝρεση τις περιïøÛς πïυ εÝøε διαδïθεÝ ïελληνικÞς πïλιτισµÞς κατÀ τïυς ελληνιστικïàςøρÞνïυς, στις υπÞλïιπες κτÜσεις της αυτïκρατï-ρÝας και ιδιαÝτερα στη ∆àση ïι κÀτïικïι επηρεÀ-στηκαν απÞ τï ρωµαϊκÞ πïλιτισµÞ και εκλατινÝ-στηκαν.

Τï ρωµαϊκÞ κρÀτïς, ιδιαÝτερα κατÀ τï 2ï αι.µ.Ì., δηµιïàργησε συνθÜκες Àνεσης και ευηµε-ρÝας σε µεγÀλï µÛρïς των υπηκÞων τïυ. ΑυτÞ ï-æεÝλεται στην ïργÀνωση της αυτïκρατïρÝας, στïισøυρÞ αµυντικÞ της σàστηµα και στï διευρυµÛ-νï ïδικÞ δÝκτυï, πïυ διευκÞλυνε τη µετακÝνησητïυ στρατïà και τη µεταæïρÀ αγαθñν4.

Ãι ΡωµαÝïι µε τις κατακτÜσεις τïυς κρÀτησαν ïρισµÛνïυς λαïàς Ûêω απÞτα σàνïρα και παρÀλληλα σταµÀτησαν τïυς πïλÛµïυς. Ãι συγκρïàσεις µετα-êà µïνÀδων τïυ ρωµαϊκïà στρατïà για την επικρÀτηση κÀπïιïυ αυτïκρÀτï-ρα περιïρÝστηκαν κυρÝως στην ιταλικÜ øερσÞνησï, γεγïνÞς πïυ δεν τÀραúετην ησυøÝα των επαρøιñν.

Îτσι στη ρωµαϊκÜ ïικïυµÛνη επικρÀτησε ειρÜνη (Pax Romana) και γιαµεγÀλï øρïνικÞ διÀστηµα ευνïµÝα. Η µεγαλàτερη πρïσæïρÀ τïυ

ρωµαϊκïà πνεàµατïς στïυς υπηκÞïυς τïυ καιστη συνÛøεια σ’ Þλï τïν πïλιτισµÛ-

νï κÞσµï Üταν η νïµïθε-σÝα, τï ρωµαϊκÞ δÝκαιï.

213

4. Îνα µεγÀλï Ûργï τïυ Τραϊανïà:η γÛæυρα τïυ ∆ïàναâη

à ΤραϊανÞς κατασκεàασε στï∆ïàναâη µια λÝθινη γÛæυρα, για τηνïπïÝα δεν γνωρÝúω πñς µπïρñ ναεκæρÀσω τï θαυµασµÞ µïυ. (à Ý-διïς) και Àλλα σηµαντικÀ Ûργα ÛøεικÀνει αλλÀ αυτÞ τα êεπερνÀει Þλα.Îøει εÝκïσι âÀσεις ïικïδïµηµÛνες α-πÞ τετρÀγωνες πÛτρες, η καθεµÝα α-πÞ τις ïπïÝες εÝναι ψηλÜ εκατÞν πε-νÜντα πÞδια εκτÞς απÞ τα θεµÛλιακαι πλατιÀ εêÜντα πÞδια. ΑπÛøïυνµεταêà τïυς εκατÞν εâδïµÜντα πÞ-δια και ενñνïνται µε αψÝδες.

Πñς εÝναι δυνατÞ να µην εντυ-πωσιαστεÝ κανεÝς απÞ τα τερÀστιαπïσÀ πïυ δαπανÜθηκαν; Πñς να µηθαυµÀσει τïν τρÞπï µε τïν ïπïÝï ïι-κïδïµÜθηκε τï καθετÝ µÛσα στï âα-θà πïτÀµι, στï ταραγµÛνï ρÛµα καιτï γεµÀτï λÀσπη âυθÞ;

∆Ýων ΚÀσσιïς, ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα,επιτ. LXIII, 13.

à ΒωµÞς της ΕιρÜνης (Ara Pacis Augu-stae). ΚατασκευÀστηκε την επïøÜ τïυΑυγïàστïυ στη Ρñµη (13-9 π.Ì.) καιεÝναι τï πιï øαρακτηριστικÞ µνηµεÝïτης επïøÜς. ΣυµâïλÝúει την εêασæÀλισητης ειρÜνης πïυ συνδÛεται µε την αυτï-κρατïρικÜ εêïυσÝα.

κυâÛρνησαν τρεις δυναστεÝες αυτïκρατÞρων. ΤακριτÜρια µε τα ïπïÝα τις διακρÝνïυµε εÝναι: ïισυγγενικïÝ δεσµïÝ µεταêà των αυτïκρατÞρωνκαι η περιïøÜ της καταγωγÜς τïυς. Ãι αυτïκρÀτïρες της πρñτης δυναστεÝας, της

ïνïµαúÞµενης Ιïυλιï-κλαυδιανÜς (14-68 µ.Ì.),συνδÛïνται µε δεσµïàς αݵατïς Ü µÛσω υιïθε-σÝας µε τïν Αàγïυστï και κατÀγïνται απÞ τηΡñµη. Της δεàτερης, της δυναστεÝας των ΦλαâÝων

(69-96 µ.Ì.), ï ιδρυτÜς της ΒεσπασιανÞς και ïιδιÀδïøïÝ τïυ κατÀγïνται απÞ ιταλικÛς πÞλεις, γι’αυτÞ και ïνïµÀúïνται «αστïÝ». Της τρÝτης, της δυναστεÝας των ΑντωνÝνων

(96-192 µ.Ì.), ïι αυτïκρÀτïρες πρïÛρøïνται απÞτις επαρøÝες και συµâÀλλïυν ιδιαÝτερα στην ανÀ-πτυêÜ τïυς. Τï ρωµαϊκÞ κρÀτïς ïδηγεÝται τÞτεστï ανñτατï σηµεÝï της ακµÜς τïυ.

Η διïÝκηση και τï δÝκαιï. Τïν τρÞπï διïÝκη-σης πïυ εγκαινÝασε ï ÃκταâιανÞς, τïν εæÀρµï-σαν και ïι υπÞλïιπïι αυτïκρÀτïρες µÛøρι τα τÛ-λη τïυ 2ïυ αι. µ.Ì. µε µεγαλàτερï συγκεντρωτι-σµÞ. Ãι αντιπïλιτευτικÛς τÀσεις πïυ εκδÜλωσε ησàγκλητïς γρÜγïρα εêασθÛνησαν µπρïστÀ στηνισøυρÜ διïÝκηση των πρñτων αυτïκρατÞρων µε-τÀ τïν ÃκταâιανÞ.

ΩστÞσï, ï πρωταγωνιστικÞς ρÞλïς της Ρñµηςστï διïικητικÞ τïµÛα Ûναντι των κατακτηµÛνωνπεριïøñν πρïïδευτικÀ µειñθηκε. Σ’ αυτÞ συνÛ-âαλε πρñτïν η µεταâïλÜ στη σàνθεση της συ-γκλÜτïυ µε την εÝσïδï αêιωµατïàøων απÞ τις ε-παρøÝες και δεàτερïν η παραøñρηση τïυ δικαιñ-µατïς τïυ ΡωµαÝïυ πïλÝτη σε πïλλïàς απÞ τïυςκατïÝκïυς επαρøιακñν πÞλεων.

Πρïς αυτÜ την κατεàθυνση λειτïàργησαν επÝ-σης ïι επαρøιñτες αυτïκρÀτïρες και ï στρατÞς.Η ρωµαϊκÜ διïÝκηση στις επαρøÝες Ûγινε απïδε-κτÜ απÞ τïυς γηγενεÝς πληθυσµïàς. Σ’ αυτÞ συ-νÛâαλε η Ýδρυση απïικιñν και η εγκατÀστασηΡωµαÝων στρατιωτñν σε περιïøÛς πïυ âρÝσκï-νταν σε ηµιâÀρâαρη κατÀσταση. ΠïλλÛς απÞ τιςρωµαϊκÛς απïικÝες αλλÀ και τα ρωµαϊκÀ στρατÞ-

212

Αàγïυστïς1 27 π.Ì.-14 µ.Ì.ΤιâÛριïς2 14-37 µ.Ì.Καλιγïàλας3 37-41 µ.Ì.Κλαàδιïς4 41-54 µ.Ì.ΝÛρων5 54-68 µ.Ì.ΓÀλâας 68-69 µ.Ì.Ùθων 69 µ.Ì.ΒιτÛλλιïς 69 µ.Ì.ΒεσπασιανÞς 69-79 µ.Ì.ΤÝτïς 79-81 µ.Ì.∆ïµιτιανÞς6 81-96 µ.Ì.ΝÛρâας 96-98 µ.Ì.ΤραϊανÞς7 98-117 µ.Ì.ΑδριανÞς8 117-138 µ.Ì.ΑντωνÝνïς ΕυσεâÜς9 138-161 µ.Ì.Λïàκιïς ΒÜρïς 161-169 µ.Ì.ΜÀρκïς ΑυρÜλιïς 161-180 µ.Ì.ΚÞµµïδïς 180-192 µ.Ì.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

215

Η νïµïθεσÝα (∆ωδεκÀδελτïς) στην αρøÜ Üταν ατελÜς και πρïïρισµÛνηµÞνï για την πÞλη-κρÀτïς της Ρñµης¯ σταδιακÀ Þµως συµπληρñθηκε και ε-πεκτÀθηκε, για να καλàψει τις ανÀγκες των κατακτηµÛνων λαñν. Στη δια-µÞρæωση τïυ σηµαντικïà αυτïà Ûργïυ ïι ΡωµαÝïι Ûλαâαν υπÞψη τïυς τα Ü-θη και τις συνÜθειες των υπηκÞων τïυς καθñς και τις æιλïσïæικÛς ιδÛες τωνΕλλÜνων. ΑργÞτερα η ρωµαϊκÜ νïµïλïγÝα θα επηρεαστεÝ και απÞ τη øριστια-νικÜ ηθικÜ.

Η ∆ωδεκÀδελτïς συµπληρñθηκε και σε πïλ-λÀ σηµεÝα τρïπïπïιÜθηκε στην πïρεÝα απÞ συ-γκλητικÀ ψηæÝσµατα, διατÀγµατα πραιτñρωνκαι απïæÀσεις αυτïκρατÞρων. Τï ρωµαϊκÞ δÝ-καιï Ûγινε πïλàπλïκï και για την ερµηνεÝα τïυÜταν απαραÝτητïι ειδικïÝ πνευµατικïÝ Àνθρωπïι,πïυ ïνïµÀúïνταν νïµïδιδÀσκαλïι. ΤÛτïιïι νï-µïµαθεÝς υπÜρøαν Üδη απÞ την περÝïδï της δη-µïκρατÝας. Ãι πιï γνωστïÝ δραστηριïπïιÜθηκανστην επïøÜ των ΑντωνÝνων, Þπως Üταν ï ΣÀλ-âιïς ΙïυλιανÞς και ï ΓÀιïς, ενñ Àλλïι αργÞτερα,τïν 4ï αι. µ.Ì.

Η ïικïνïµÝα και η κïινωνÝα. Η επικρÀτησητης ειρÜνης, η καταστïλÜ της πειρατεÝας, η ανÀ-πτυêη ïδικïà δικτàïυ, η ασæαλÜς µετακÝνησηανθρñπων και αγαθñν και κυρÝως η συνετÜ δη-µïσιïνïµικÜ πïλιτικÜ* των ΑντωνÝνων εÝøαν ωςαπïτÛλεσµα την ïικïνïµικÜ ευηµερÝα των κατïÝ-κων της αυτïκρατïρÝας. ΤÛτïια ïικïνïµικÜ ανÀ-πτυêη πïτÛ Àλλïτε δε γνñρισε ï αρøαÝïς κÞσµïς.Ãι γεωργïÝ επιδÞθηκαν απερÝσπαστïι στην καλ-λιÛργεια των πεδινñν εκτÀσεων της αυτïκρατï-ρÝας. Η ΑÝγυπτïς τρïæïδïτïàσε µε σιτÀρι τηνΙταλÝα, ενñ απÞ την ΙταλÝα εêÀγïνταν σε µεγÀλεςπïσÞτητες κρασÝ και λÀδι. ΚïσµÜµατα, κεραµικÀσκεàη, γυαλικÀ και υæÀσµατα µετακινïàνταν α-πÞ τα λιµÀνια της ΑνατïλÜς, ενñ πρñτες àλες,κυρÝως µÛταλλα, πρïÛρøïνταν απÞ τα µεταλλεÝατης ΙσπανÝας, της ΒρετανÝας και της ∆ακÝας(σηµ. ΡïυµανÝα). ΜεγÀλα εµπïρικÀ λιµÀνια, Þ-πως η ΑλεêÀνδρεια, η Ùστια (Üταν τï λιµÀνι τηςΡñµης), η Îæεσïς, η ΡÞδïς και Àλλα, διευκÞλυ-ναν την ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη τïυ ρωµαϊκïà κÞ-σµïυ. Στην εµπïρικÜ Àνθηση, εêÀλλïυ, συνÛâαλεκαι η σταθερÜ αêÝα τïυ ρωµαϊκïà νïµÝσµατïς.

214

à ναÞς τïυ ÃλυµπÝïυ ∆ιÞς στην ΑθÜνα.Απïπερατñθηκε µε τη συµâïλÜ τïυ αυ-τïκρÀτïρα Αδριανïà.

Η ΒιâλιïθÜκη τïυ Αδριανïà στην ΑθÜ-να. à αυτïκρÀτïρας ΑδριανÞς (117-138µ.Ì.) æρÞντισε ιδιαÝτερα για την πïλιτι-στικÜ ανÀπτυêη των επαρøιñν τïυ Ρω-µαϊκïà κρÀτïυς. ΠïλλÀ κïινωæελÜ Ûρ-γα κατασκευÀστηκαν στην ΑθÜνα καισε Àλλες ελληνικÛς πÞλεις απÞ τïν Ýδιï.

1.3 Ã ΕλληνισµÞς και η Ρñµη

Η ειρÜνη, η ïικïνïµικÜ Àνïδïς και η ευνïµÝαλειτïàργησαν ως παρÀγïντες συνïøÜς µεταêàτων λαñν της αυτïκρατïρÝας. ΜÛσα στη ρωµαϊ-κÜ ïικïυµÛνη κυκλïæïρïàσαν ελεàθερα ïι Àν-θρωπïι, διαδÝδïνταν ïι ιδÛες, ïι συνÜθειες, ïι τε-øνïτρïπÝες. Ãι εθνικïÝ πïλιτισµïÝ συγøωνεàτη-καν και δηµιïυργÜθηκε πïλιτισµικÜ ενÞτητα µε-ταêà των λαñν της αυτïκρατïρÝας. à ïικïυµενι-κÞς πïλιτισµÞς πïυ πρïÛκυψε Üταν τÞσï στηνïυσÝα Þσï και στα εêωτερικÀ τïυ øαρακτηριστι-κÀ ελληνïρωµαϊκÞς. Ùργανï για τη διÀδïση αυ-τïà τïυ πïλιτισµïà στη ∆àση Ûγινε η λατινικÜγλñσσα, ενñ στην ΑνατïλÜ, στï øñρï εêÀπλω-σης τïυ ελληνιστικïà κÞσµïυ, εêακïλïàθησε ναεÝναι η ελληνικÜ.

Η πνευµατικÜ αναγÛννηση των αυτïκρατïρι-κñν øρÞνων ïæεÝλεται σε Îλληνες λÞγιïυς πïυανανÛωσαν τη σκÛψη των αρøαÝων κλασικñν αλ-λÀ και σε æιλÛλληνες αυτïκρÀτïρες, Þπως ï Α-δριανÞς, ï ΜÀρκïς ΑυρÜλιïς κ.À., ïι ïπïÝïι συ-νÛâαλαν στην Ýδρυση σøïλñν νïµικÜς και ρητï-ρικÜς σε πÞλεις της ΑνατïλÜς. Στις σøïλÛς αυτÛςδÝδαêαν πνευµατικïÝ Àνθρωπïι, γνωστïÝ ως σï-æιστÛς, ïι ïπïÝïι αµεÝâïνταν απÞ Ûσïδα τïυ ρω-µαϊκïà κρÀτïυς Ü των Ýδιων των πÞλεων. Η κÝνη-ση αυτÜ, πïυ πρïÛâαλλε ως συνεÝδηση της πνευ-µατικÜς υπερïøÜς των ΕλλÜνων απÛναντι στηνπïλιτικÜ επικρÀτηση της Ρñµης, ïνïµÀστηκε∆εàτερη ΣïæιστικÜ. Ãι εκπρÞσωπïÝ της ÜτανσυγøρÞνως δÀσκαλïι, ρÜτïρες και æιλÞσïæïι.ΜιµÜθηκαν τï àæïς των κλασικñν συγγραæÛωνκαι συνÛγραψαν κυρÝως ρητïρικïàς λÞγïυς πïυδεν εÝøαν Àµεση σøÛση µε την πïλιτικÜ, εêυπηρε-τïàσαν Þµως την επÝλυση πρïâληµÀτων της κα-

217

5. Η εγκατÀλειψη τïυ ελληνικïà øñρïυ απÞ τïυς πρñτïυς øρÞνïυς

της ρωµαϊκÜς κατÀκτησης

Την επïøÜ µας (2ïς αι. π.Ì.) επι-κρατεÝ σ’ Þλη την ΕλλÀδα απαιδÝακαι ïλιγανθρωπÝα. ΑυτÀ Üταν τα αÝ-τια για να ερηµωθïàν ïι πÞλεις αæε-νÞς και αæετÛρïυ να ελαττωθεÝ η πα-ραγωγÜ στην àπαιθρï, παρÞλï πïυδε δïκιµαστÜκαµε µÞνï ïàτε απÞ συ-νεøεÝς πïλÛµïυς ïàτε απÞ ασθÛνει-ες... Ãι Àνθρωπïι απïæεàγïυν τï γÀ-µï απÞ αλαúïνεÝα, απÞ æιλαργυρÝακαι ïκνηρÝα Ü Þσες æïρÛς παντρεàï-νται απïæεàγïυν να ανατρÛæïυν ταπαιδιÀ πïυ γεννιïàνται, εκτÞς απÞ Û-να Ü τï πïλà δàï, για να τïυς αæÜ-σïυν µεγÀλη περιïυσÝα και για να µηδυσκïλευτïàν ïι Ýδιïι να τα µεγαλñ-σïυν. ΑυτÜ εÝναι Þλη η αιτÝα τωνσυµæïρñν µας, γιατÝ αν ï πÞλεµïςαρπÀêει τï Ûνα παιδÝ και η αρρñστιατï Àλλï, æανερÞ εÝναι Þτι η ïικïγÛ-νεια µÛνει øωρÝς κληρïνÞµïυς και ηπÞλη απïδυναµñνεται εêαιτÝας τηςÛλλειψης κατïÝκων.

Πïλàâιïς, ΛΣΤ, 17, 5-8.

ΚεæÀλι αγÀλµατïς τïυ αυτïκρÀτïρα Αδριανïà. Τï ενδια-æÛρïν τïυ αυτïκρÀτïρα για τις επαρøÝες συνετÛλεσε στηνκατασκευÜ πïλλñν Ûργων σε ελληνικÛς πÞλεις αλλÀ καιστην κατασκευÜ πïλλñν ανδριÀντων τïυ αυτïκρÀτïρα α-πÞ τις ελληνικÛς πÞλεις.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ΠαρÀλληλα, ανÀπτυêη γνñρι-σε η âιïτεøνικÜ παραγωγÜ λÞγωτων µεγÀλων âιïτεøνικñν εργα-στηρÝων πïυ λειτïυργïàσαν στιςµεγαλïυπÞλεις της ΙταλÝας καιτων επαρøιñν.

ΠρÞâληµα, ωστÞσï, της ρωµαϊ-κÜς ïικïνïµÝας Üταν η ανισïµερÜςïικïνïµικÜ ανÀπτυêη των περιï-øñν της αυτïκρατïρÝας. Η µεγÀληανÀπτυêη της γαιïκτησÝας στηνΙταλÝα, για παρÀδειγµα, συνÛâαλεñστε µεγÀλες ιδιωτικÛς εκτÀσειςνα µεÝνïυν ακαλλιÛργητες. Στην

ΕλλÀδα ï πληθυσµÞς µειñθηκε και η γεωργικÜπαραγωγÜ αντιµετñπισε δυσøÛρειες λÞγω της ε-γκατÀλειψης της υπαÝθρïυ5. ΑντÝθετα, περιïøÛςτης κεντρικÜς και της ∆. Ευρñπης αναπτàøθη-καν εêαιτÝας των πλïàσιων κïιτασµÀτων τïυςκαι της δηµιïυργÝας âιïτεøνικñν εργαστηρÝων.

Η κïινωνÝα, µÛσα στï πλαÝσιï της γενικÜς ευη-µερÝας, γνñρισε καλàτερες ηµÛρες. ÃυσιαστικÀ Þ-µως δε µεταâλÜθηκε σε Þ,τι αæïρÀ τις δïµÛς της.

ΕÝναι πρïæανÛς Þτι τï 2ï αι. µ.Ì. η ρωµαϊκÜ κïινωνÝα εÝøε απïκτÜσει ευε-λιêÝα και κινητικÞτητα, εæÞσïν δινÞταν η ευκαιρÝα για πλïυτισµÞ και για κïι-νωνικÜ Àνïδï. ∆εν υπÜρøαν στεγανÀ µεταêà των κïινωνικñν τÀêεων. Στïυςæτωøïàς κατïÝκïυς των πÞλεων δηµιïυργïàνταν πρïϋπïθÛσεις για âελτÝωσητης κïινωνικÜς τïυς θÛσης. ΚÀτι ανÀλïγï παρατηρεÝται στις παλαιÛς πρïνï-µιïàøες τÀêεις των συγκλητικñν και των ιππÛων, των ïπïÝων τα µÛλη πλÛïνµπïρεÝ να πρïÛρøïνταν απÞ ïικïγÛνειες µικρñν âιïτεøνñν πïυ πλïàτισαν. Πρïνïµιïàøï κατηγïρÝα απïτελïàσαν ïι πλïàσιïι, ïι ïπïÝïι νÛµïνταν

και την εêïυσÝα. Σε Àσøηµη ïικïνïµικÜ κατÀσταση âρÛθηκαν ïι µικρïÝ καλλιεργητÛς και ïι

µικρïτεøνÝτες. Απ’ αυτïàς ïι πρñτïι δεν εÝøαν περιθñρια ïικïνïµικÜς καικïινωνικÜς ανÛλιêης. Ãι δïàλïι µειñθηκαν σε αριθµÞ λÞγω της ειρÜνης. ΑντιµετωπÝúïνταν, ε-

êÀλλïυ, ηπιÞτερα απÞ τïυς κυρÝïυς τïυς λÞγω ïρισµÛνων πρïστατευτικñνµÛτρων. ΑρκετïÝ απελευθερñθηκαν. Η πλειïψηæÝα των δïàλων, ωστÞσï, ε-êακïλïàθησε να úει σε Àθλιες συνθÜκες στα ïρυøεÝα, στα µεγÀλα εργαστÜριακαι τις µεγÀλες ιδιïκτησÝες.

216

ΘησαυρÞς øρυσñν ρωµαϊκñν νïµισµÀτων(1ïς αι. µ.Ì.). ΒρÛθηκε στï Bredgar τïυKent και πρïÛρøεται πιθανñς απÞ ΡωµαÝïαêιωµατïàøï πïυ συµµετεÝøε σε εκστρα-τεÝα στη ΒρετανÝα (43 µ.Ì.). Η κατÀληψητης ΒρετανÝας ïλïκληρñθηκε στα τÛλητïυ 1ïυ αι. µ.Ì. Τï ενδιαæÛρïν των Ρω-µαÝων για την περιïøÜ Üταν µεγÀλï εêαι-τÝας των µεταλλεÝων της.

τα «ΑιθιïπικÀ» τïυ Ηλιïδñρïυ στα τÛλη τïυ3ïυ αι. µ.Ì.

à ΠλÝνιïς ï ΝεÞτερïς (1ïς-2ïς αι. µ.Ì.) Ûγρα-ψε στα λατινικÀ τις «ΕπιστïλÛς» µε τις ïπïÝες δÝ-νει πληρïæïρÝες για την κïσµικÜ και τη λïγïτε-øνικÜ κÝνηση της επïøÜς τïυ. ΓνÜσια πïιητικÜæωνÜ απÞ τïυς ΛατÝνïυς Üταν ï ΓιïυâενÀλης(1ïς-2ïς αι. µ.Ì.), πïυ µε τα πïιܵατÀ τïυ σατÝ-ριúε τη διαæθïρÀ των αυτïκρατïρικñν øρÞνων.

Στïυς κàκλïυς των πλïυσÝων και των πνευ-µατικñν ανθρñπων διαδÞθηκε και καλλιεργÜθη-κε η ελληνικÜ æιλïσïæικÜ σκÛψη, ιδιαÝτερα τωνΣτωικñν και τïυ ΠλÀτωνα.

Η στωικÜ æιλïσïæÝα στïυς αυτïκρατïρικïàςøρÞνïυς εκπρïσωπÜθηκε απÞ τïν ΕπÝκτητï, ηδιδασκαλÝα τïυ ïπïÝïυ εÝøε øαρακτÜρα ηθικïàκηρàγµατïς, και απÞ τïν αυτïκρÀτïρα ΜÀρκïΑυρÜλιï, ï ïπïÝïς Ûγραψε «Τα εις εαυτÞν» στηνελληνικÜ γλñσσα, Þπïυ παρïυσιÀúει την εσωτε-ρικÜ αγωνÝα τïυ ανθρñπïυ της επïøÜς τïυ6.

Με σηµεÝï αναæïρÀς τη æιλïσïæικÜ σκÛψητïυ ΠλÀτωνα, ï ΠλωτÝνïς (2ïς αι. µ.Ì.) Ûγινε ει-σηγητÜς τïυ νεïπλατωνισµïà. ΠυρÜνας της δι-δασκαλÝας τïυ Üταν ï Àνθρωπïς και η δισυπÞ-στατη æàση τïυ. à Àνθρωπïς, σàµæωνα µε τη δι-δασκαλÝα τïυ ΠλωτÝνïυ, εÝναι σàνθετï ïν απïτε-λïàµενï απÞ àλη και πνεàµα.

ΤÞσï η στωικÜ æιλïσïæÝα Þσï και ï νεïπλα-τωνισµÞς Àσκησαν ιδιαÝτερη επιρρïÜ στη øρι-στιανικÜ σκÛψη πïυ εκεÝνη την επïøÜ διαµïρæω-νÞταν7.

Την αυτïκρατïρικÜ επïøÜ καλλιεργÜθηκαναπÞ ΡωµαÝïυς, και κυρÝως απÞ Îλληνες, ïι επι-στܵες. à ΠλÝνιïς ï Πρεσâàτερïς, θεÝïς τïυ νεÞ-τερïυ, Ûγραψε Ûργï µε τÝτλï «ΦυσικÜ ΙστïρÝα», ïΣτρÀâων τα «ΓεωγραæικÀ» και ï ΓαληνÞς µε τιςανατïµικÛς Ûρευνες πρïñθησε την ανÀπτυêη τηςιατρικÜς.

Τα λαϊκÀ στρñµατα πïυ δεν εÝøαν τη δυνατÞ-τητα να γνωρÝσïυν τις ελληνικÛς æιλïσïæικÛς α-πÞψεις πλησÝασαν την καθηµερινÞτητα και ταπρïâλܵατα της úωÜς µε Ûνα διαæïρετικÞ τρÞπï

219

6. Η εργατικÞτητα ενÞς æιλïσÞæïυαυτïκρÀτïρα, τïυ ΜÀρκïυ ΑυρÜλιïυ

à αυτïκρÀτïρας (ΜÀρκïς Αυ-ρÜλιïς), Þταν ï πÞλεµïς τïυ ÀæηνεøρÞνï ελεàθερï, δÝκαúε και Àæηνετïυς δικανικïàς ρÜτïρες να ρητï-ρεàïυν περισσÞτερη ñρα απ’ Þση ε-πιτρεπÞταν. Στην εêÛταση των µαρ-τàρων και στις ανακρÝσεις αæιÛρωνεπïλà øρÞνï, ñστε να εêακριâñνει µεπïλλïàς τρÞπïυς πïιï Üταν τï δÝ-καιï. Γι’ αυτÞ τï λÞγï πïλλÛς æïρÛςµÝα δÝκη διαρκïàσε και Ûντεκα καιδñδεκα ηµÛρες, αν και δε σταµατïà-σε συøνÀ να δικÀúει και στη διÀρκειατης νàøτας. ×ταν πïλà εργατικÞςκαι æρÞντιúε να æÛρνει σε πÛρας Þλεςτις υπïøρεñσεις τïυ µε την Ýδια æρï-ντÝδα. Ãàτε Ûλεγε, ïàτε Ûγραæε, ïàτεÛκανε κÀτι πρÞøειρα αλλÀ συøνÀ καιγια την πιï ασܵαντη υπÞθεση, αæιÛ-ρωνε ïλÞκληρες µÛρες. ΠÝστευε πωςδεν Üταν αντÀêιï ενÞς αυτïκρÀτïρανα ενεργεÝ µε επιπïλαιÞτητα.

∆Ýων ΚÀσσιïς, ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα,επιτ. LXXII, 6.

7. à ΠλωτÝνïς και η ανανÛωση της πλατωνικÜς σκÛψης

Η ανανÛωση αυτÜ τïυ πλατωνι-σµïà εÝøε µεγÀλη σηµασÝα και απÞπïλλÛς απÞψεις æαÝνεται øαρακτηρι-στικÜ. ΜερικÛς æïρÛς υπÜρêε τÀσηνα παρïυσιασθεÝ ως απïτÛλεσµα α-νατïλικñν επιδρÀσεων. Και εÝναι âÛ-âαια πιθανÞν πρÀγµατι αυτÛς να συ-νÛâαλαν. à ΠλωτÝνïς εÝøε úÜσει στηνΑλεêÀνδρεια και δεν τï κρàâει ÞτιθÛλησε να γνωρÝσει τη σïæÝα τηςΠερσÝας και των Ινδιñν. ΩστÞσï η ε-πεêεργασÝα τïυ πλατωνισµïà απÞτïν ΠλωτÝνï æαÝνεται να εÝναι απï-τÛλεσµα των νÛων καιρñν. Íλλωστεïι ανατïλικÛς επιδρÀσεις ακριâñς α-πïτελïàν µÛρïς της διεàρυνσης της

θηµερινÜς úωÜς. ΕκπρÞσωπïι της ∆εàτερης Σï-æιστικÜς Üταν ï ∆Ýων ï ÌρυσÞστïµïς, ï Λïυκια-νÞς, ï Ηρñδης ï ΑττικÞς και Àλλïι.

ΣπïυδαÝïς συγγραæÛας αυτÜς της επïøÜς, µεæιλïσïæικÜ σκÛψη, επηρεασµÛνη απÞ τï πλατω-νικÞ Ûργï, Üταν ï Πλïàταρøïς, γνωστÞς για τïυς«ΒÝïυς» τïυ και τα «ΗθικÀ». Στï πρñτï Ûργï πε-ριελÀµâανε τις âιïγραæÝες σπïυδαÝων πρïσñ-πων ΕλλÜνων και ΡωµαÝων σε úεàγη παρÀλληλα,στï δεàτερï æιλïσïæικÛς πραγµατεÝες.

Η ιστïριïγραæÝα των αυτïκρατïρικñν øρÞ-νων µιµÜθηκε κλασικÀ πρÞτυπα. ΣπïυδαÝïι ιστï-ρικïÝ αυτÜς της επïøÜς Üταν ΡωµαÝïι και Îλλη-νες. à ΤÀκιτïς, απÞ τïυς µεγαλàτερïυς λατÝνïυςιστïρικïàς της αρøαιÞτητας, Ûγραψε την ιστïρÝατων αυτïκρατÞρων τïυ 1ïυ αι. µ.Ì. µε úωηρÛςπεριγραæÛς και διεισδυτικÞτητα στις ανθρñπινεςπρÀêεις. Îλληνες ιστïρικïÝ µε σηµαντικÞ Ûργï Ü-ταν ï ∆ιïνàσιïς ï Αλικαρνασσεàς (1ïς π.Ì.-1ïςµ.Ì. αι.), ï ΑππιανÞς (1ïς-2ïς αι. µ.Ì.), ï ∆Ýων ïΚÀσσιïς (2ïς-3ïς αι. µ.Ì.) πïυ Ûγραψαν ιστïρÝατων ρωµαϊκñν øρÞνων, ï ΑρριανÞς (2ïς αι. µ.Ì.),πïυ ασøïλÜθηκε µε την εκστρατεÝα τïυ Μ. Αλε-êÀνδρïυ στï Ûργï τïυ «ΑλεêÀνδρïυ ΑνÀâασις»και ï ΠαυσανÝας, πïυ Ûγραψε Ûργï περιηγητικïàπεριεøïµÛνïυ και Þøι καθαρÀ ιστïρικïà, τï «Ελ-λÀδïς ΠεριÜγησις» (2ïς αι. µ.Ì.).

ΑπÞ τα λïγïτεøνικÀ εÝδη καλλιεργÜθηκε ιδι-αÝτερα τï µυθιστÞρηµα. à πυρÜνας των υπïθÛ-σεων των µυθιστïρηµÀτων Üταν µια ερωτικÜ ι-στïρÝα, Þπïυ πρïâαλλÞταν η επιθυµÝα τïυ αν-θρñπïυ να êεæàγει απÞ την πραγµατικÞτητα.ΣηµαντικÀ Ûργα αυτïà τïυ εÝδïυς εÝναι «Τα κατÀ∆Àæνην και ÌλÞην» τïυ ΛÞγγïυ, «ΛευκÝππη καιΚλειτïæñν» τïυ ΑøιλλÛα ΤÀτιïυ, γραµµÛνα στατÛλη τïυ 2ïυ αι. µ.Ì. Στï Ýδιï πνεàµα γρÀæτηκαν

218

ΠρïτïµÜ τïυ Ηρñδη τïυ Αττικïà (µÛσα2ïυ αι. µ.Ì.), εκπρïσñπïυ της ∆εàτερηςΣïæιστικÜς και ευεργÛτη της ΑθÜνας. Συ-νÛâαλε στην ïικïδÞµηση πïλλñν και λα-µπρñν Ûργων, Þπως Üταν τï ΩδεÝï, τïΠαναθηναϊκÞ στÀδιï κ.À.(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

ÃρειøÀλκινï Àγαλµα τïυ Μ. ΑυρÜλιïυ. à αυτïκρÀτïραςπαρïυσιÀúεται Ûæιππïς. à Μ. ΑυρÜλιïς υπïøρεñθηκε ναδιεêαγÀγει πïλλïàς και σκληρïàς πïλÛµïυς κατÀ των ε-øθρñν της αυτïκρατïρÝας.(Ρñµη, ΠλατεÝα ΚαπιτωλÝïυ)

Ü µικρÀ σπασµÛνα κεραµÝδια, ιδιαÝτερα ανθεκτι-κÞ. Τï øρησιµïπïιïàσαν για γÛµισµα των τïÝøων,ïι ïπïÝïι εêωτερικÀ Üταν πλιθÞκτιστïι Ü λιθÞκτι-στïι. Στη συνÛøεια την επιæÀνεια των τïÝøων τηνκÀλυπταν µε ασâεστïκïνÝαµα* Ü µε πλÀκες µαρ-µÀρïυ. ΤÀση πρïς τï µνηµειακÞ.* Πρïτݵηση στα καµπυλÞγραµµα αρøιτεκτïνι-

κÀ στïιøεÝα – τÞêï, καµÀρα, σæαιρικÞς θÞλïς –σε αντÝθεση µε την ελληνικÜ αρøιτεκτïνικÜ πïυøρησιµïπïÝησε τις ευθεÝες και σπÀνια τις καµπà-λες στην κατασκευÜ των µνηµεÝων. ΚυριαρøÝα τïυ κïρινθιακïà ρυθµïà. Ãι Ρω-

µαÝïι αρøιτÛκτïνες απÞ τïυς ελληνικïàς ρυθµïàςøρησιµïπïÝησαν ιδιαÝτερα τïν κïρινθιακÞ. Στïυςαυτïκρατïρικïàς øρÞνïυς πρïøñρησαν στη δια-µÞρæωση ενÞς νÛïυ τàπïυ κιïνÞκρανïυ. ΕπρÞ-κειτï για µια σàνθετη µïρæÜ τïυ κïρινθιακïà,πïυ συνδàαúε τα παλαιÀ στïιøεÝα, δηλαδÜ τïνκÀλαθï και τα æàλλα της ακÀνθïυ, µε τις Ûλικεςτïυ ιωνικïà κιïνÞκρανïυ στï επÀνω µÛρïς. Πα-ραλλαγÜ αυτïà τïυ τàπïυ Üταν η αντικατÀστασητων ελÝκων µε æàλλα æïÝνικα.

Η ïικïνïµικÜ ανÀπτυêη επÛτρεψε στïυς αυ-τïκρÀτïρες να κατασκευÀσïυν µεγÀλï αριθµÞÛργων σε Þλη την αυτïκρατïρÝα. Ãι ΑντωνÝνïιæρÞντισαν ιδιαÝτερα για την κατασκευÜ ÛργωνκïινÜς ωæÛλειας στις επαρøÝες, Þπως γÛæυρες, υ-δραγωγεÝα, αγïρÛς, θÛρµες*, νυµæαÝα*, ωδεÝα, âι-âλιïθÜκες.

ΑπÞ τα µνηµεÝα πïυ ïικïδïµÜθηκαν στη Ρñ-µη τα σπïυδαιÞτερα Üταν: Τï ΠÀνθεïν, µεγÀλï κυλινδρικïà σøܵατïς

ïικïδÞµηµα µε θÞλï. ×ταν ναÞς πïυ κατασκευ-Àστηκε απÞ τïν ΑδριανÞ σε αντικατÀστασηπρωιµÞτερïυ ναïà της επïøÜς τïυ Αυγïàστïυ. Τï ΚïλïσσαÝï, αµæιθÛατρï πïυ øωρïàσε µÛ-

øρι πενÜντα øιλιÀδες θεατÛς. Η κατασκευÜ τïυÀρøισε απÞ τï ΒεσπασιανÞ και ïλïκληρñθηκε α-πÞ τïυς Àµεσïυς διαδÞøïυς τïυ. Ãι αγïρÛς τïυ Αυγïàστïυ (Forum Augusti),

τïυ Βεσπασιανïà, τïυ ∆ïµιτιανïà και τïυ ΝÛρ-

221

τïµεÝα στï Luni τï τρÝτï τÛταρτï τïυτελευταÝïυ αιñνα π.Ì., τï µÀρµαρïκατÛστη τï σàνηθες ïικïδïµικÞ υλι-κÞ, Þπως εÝøε συµâεÝ (Þπïυ Üταν δυ-νατÞν) στïυς ελληνικïàς ναïàς. ΤïτελευταÝï âÜµα µε ιδιαÝτερη σηµασÝαστην εêÛλιêη τïυ ναïà Üταν η δηµι-ïυργÝα τïυ ñριµïυ κïρινθιακïà θρι-γκïà, συµπληρωµÛνïυ µε σταγÞνεςστην κÀτω εσïøÜ της κïρνÝúας¯ αυτÞσυνÛâη την επïøÜ της δεàτερηςτριανδρÝας και θα Ûπρεπε Ýσως να πι-στωθεÝ στïν Àγνωστï αρøιτÛκτïνατïυ ναïà της ΓενÛτειρας ΑæρïδÝτηςστην αγïρÀ τïυ Ιïàλιïυ ΚαÝσαρα.

ΣηµαντικÞτερη Þµως απÞ τις κα-θαρÀ µïρæικÛς αλλαγÛς Üταν η εµ-æÀνιση στην ΙταλÝα µιας νÛας τεøνι-κÜς: της κατασκευÜς µε σκυρïκïνÝα-µα. Íρøισε να εµæανÝúεται στïν à-στερï τρÝτï αιñνα και Ýσως πρïÛκυ-ψε απÞ ïικïδïµικÞ πειραµατισµÞ µετï pisé (συµπιεσµÛνï πηλÞ) τïυ εÝ-δïυς πïυ øρησιµïπïιïàνταν µÛøριπρÞτινïς στην ΑæρικÜ απÞ τïυςΚαρøηδÞνιïυς.

1. atrium: αÝθριï, αυλÜ

Πανεπιστܵιï της ÃêæÞρδης,Þ.π., σ. 603.

ΝαÞς της Fortuna Primigenia στην Πραι-νÛστη (περ. 80 π.Ì.). ΤυπικÞς ρωµαϊκÞςναÞς.

απ’ Þ,τι ïι πλïàσιïι και ïι πνευµατικïÝ Àνθρω-πïι. Τïυς απλïàς ανθρñπïυς επηρÛασαν ιδιαÝτε-ρα τα κηρàγµατα των ανατïλικñν θρησκειñν,Þπως της Øσιδας, της ΚυâÛλης, τïυ ΜÝθρα, πïυ ε-παγγÛλλïνταν µια πιï ευτυøισµÛνη «úωÜ» µετÀτï θÀνατï, Þπïυ θα απïδιδÞταν δικαιïσàνηστïυς κατατρεγµÛνïυς και âασανισµÛνïυς τηςκαθηµερινÜς úωÜς.

1.4 Η ρωµαϊκÜ τÛøνη

Ãι ΡωµαÝïι στα Ûργα της τÛøνης τïυς µιµÜθη-καν ελληνικÀ πρÞτυπα. ∆εν πρÛπει Þµως κÀθεκαλλιτεøνικÞ δηµιïàργηµα εκεÝνης της επïøÜς ναθεωρεÝται Þτι Üταν ελληνικÞ ως πρïς την Ûµπνευ-ση και την εκτÛλεσÜ τïυ. ΠïλλÀ απÞ τα Ûργα τηςτÛøνης των αυτïκρατïρικñν øρÞνων Ûøïυν Ûκδη-λα τα øαρακτηριστικÀ της παρÀδïσης και της αι-σθητικÜς των ΡωµαÝων. Σε Àλλα η σàúευêη ελλη-νικñν και ρωµαϊκñν øαρακτηριστικñν εÝναι τÛ-τïια πïυ δεν επιτρÛπει να διακρÝνïυµε πïια καιµÛøρι πïιïυ âαθµïà Üταν η συµâïλÜ τïυ κÀθελαïà.

Τα καλλιτεøνικÀ επιτεàγµατα των ΡωµαÝωνσυνδàαúαν πνεàµα πρακτικÞ και συγøρÞνως µε-γαλεπÜâïλï. ΚατασκευÀστηκαν Ûργα µεγÀλωνδιαστÀσεων πïυ εêυπηρÛτησαν πρακτικÛς ανÀ-γκες της καθηµερινÜς úωÜς. ΕÝøαν µνηµειακÞ*øαρακτÜρα, πρïÛâαλλαν την ιδÛα τïυ µεγαλεÝïυκαι της υλικÜς δàναµης και Þøι της λεπτÞτηταςκαι της πνευµατικÜς συγκÝνησης.

Η αρøιτεκτïνικÜ. ×ταν η τÛøνη µε την ïπïÝαασøïλÜθηκαν περισσÞτερï ïι ΡωµαÝïι. ΙδιαÝτερααπÞ την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ, η εêÛλιêÜ της Ü-ταν µεγÀλη. ΕêυπηρÛτησε περισσÞτερï απ’ ïπïι-αδÜπïτε Àλλη µïρæÜ τÛøνης τï µεγαλεÝï της Ρñ-µης και διευκÞλυνε παρÀλληλα τη úωÜ των υπη-κÞων της8.

Η ρωµαϊκÜ αρøιτεκτïνικÜ øαρακτηρÝúεται α-πÞ τα ακÞλïυθα στïιøεÝα: ΤελειïπïÝηση των ïικïδïµικñν υλικñν. Ανα-

κÀλυψαν Ûνα µεÝγµα απÞ ασâÛστη, Àµµï, øαλÝκια

220

αυτïκρατïρÝας. à συσøετισµÞς τωνθεωριñν απïδεικνàει τïν συγκρητι-σµÞ* των ιδεñν και µια κïινÜ πρïσ-δïκÝα.

Η εµµïνÜ στην πνευµατικÜ περι-πÛτεια τïυ ατÞµïυ και η εγκατÀλειψητïυ πïλιτικïà στïøασµïà αντιστïι-øïàν πρïς τη νÛα πïλιτικÜ κατÀστα-ση. Και πριν απ’ Þλα ï µυστικισµÞςπïυ εκδηλñνεται εδñ συναντÀ συγ-øρÞνως και την επιθυµÝα æυγÜς καιτην αγÀπη πρïς τï εêωλïγικÞ πïυ ε-κεÝνη την επïøÜ εêαπλñνεται σøεδÞνπαντïà. Και πñς να µη δει κανεÝς Þτιïι νÛες τÀσεις στïν ΠλωτÝνï και στïνΜ. ΑυρÜλιï αναγγÛλλïυν τïν επικεÝ-µενï θρÝαµâï τïυ Ìριστιανισµïà!

Jacquelin de Romilly, ΑρøαÝα ελληνι-κÜ γραµµατïλïγÝα, µετ. Θ. Ìριστï-

πïàλïυ-ΜικρïγιαννÀκη,εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 307.

8. Η ρωµαϊκÜ αρøιτεκτïνικÜ

Στην αρøιτεκτïνικÜ η συνÀντησηΕλλÀδας και ΙταλÝας παρÜγε µια νÛαρωµαλÛα παρÀδïση. Μεταêà τωνπρïϊÞντων Üταν νÛïι τàπïι κτηρÝων:τα αστικÀ σπÝτια των ευκατÀστατωνΡωµαÝων τα ïπïÝα συνδàαúαν τï ι-ταλικÞ atrium1 µε τï ελληνιστικÞ πε-ριστàλιï¯ η âασιλικÜ, Ûνα διïικητικÞκτÜριï τï ïπïÝï πρïæανñς καταγÞ-ταν απÞ την ελληνικÜ στïÀ και ï ρω-µαϊκÞς ναÞς. à τελευταÝïς κληρïνÞ-µησε ιταλικÀ øαρακτηριστικÀ, δηλα-δÜ Ûνα υψηλÞ âÀθρï και µια ισøυρÜÛµæαση στην πρÞσïψη (πïλà περισ-σÞτερï τïνισµÛνη απ’ Þ,τι στην ανα-τïλÜ)¯ συνÜθως δεν υπÜρøε Àλλη εÝ-σïδïς εκτÞς απÞ τï µνηµειακÞ κλι-µακïστÀσιï τï ïπïÝï ïδηγïàσε στηνπρÞσïψη, αλλÀ η διακïσµητικÜ λε-πτïµÛρεια και ειδικÀ η øρÜση τωνκïρινθιακñν κιÞνων εÝøε εισαøθεÝ α-πÞ τïν ελληνικÞ κÞσµï¯ και µÞλις Àρ-øισαν να λειτïυργïàν τα ιταλικÀ λα-

νεται η ρεαλιστικÜ απεικÞνιση των µïρæñν και ηανÀπτυêη της τÛøνης τïυ πïρτρÛτïυ. Στα αγÀλ-µατα των αυτïκρατÞρων µπïρïàµε να διακρÝ-νïυµε τα ιδιαÝτερα øαρακτηριστικÀ της æυσιï-γνωµÝας τïυς.

Η τÀση της ρωµαϊκÜς τÛøνης να απεικïνÝσειτην πραγµατικÞτητα και να πρïâÀλει τις πρÀêειςτων αυτïκρατÞρων ευνÞησε την ανÀπτυêη τïυ ι-στïρικïà ανÀγλυæïυ. ΘριαµâικÀ τÞêα Ü αψÝδες,κÝïνες, ακÞµα και âÀθρα, καλàπτïνταν µε ανÀ-γλυæες παραστÀσεις πïυ εêιστïρïàσαν τα κα-τïρθñµατα των αυτïκρατÞρων. ÌαρακτηριστικÀδεÝγµατα Üταν: à κÝïνας τïυ Τραϊανïà πïυ στÜθηκε στην ï-

µñνυµη αγïρÀ της Ρñµης. Σ’ Þλη τïυ την επιæÀ-νεια µε 2500 µïρæÛς απεικïνÝúεται η ιστïρÝα τωνπïλÛµων τïυ αυτïκρÀτïρα εναντÝïν των ∆ακñν,αρøαÝων κατïÝκων της ΡïυµανÝας. à ανÀγλυæïςαυτÞς κÝïνας εÝναι γνωστÞς ως «λÝθινï Ûπïς». Η θριαµâικÜ αψÝδα τïυ ΓαλÛριïυ στη Θεσσα-

λïνÝκη, γνωστÜ ως ΚαµÀρα. ΚατασκευÀστηκεστα τÛλη τïυ 3ïυ αι. µ.Ì. σε ανÀµνηση των νικη-æÞρων εκστρατειñν τïυ ΓαλÛριïυ κατÀ των Περ-σñν.

Η úωγραæικÜ. ΑπÞ τïν 1ï αι. µ.Ì. αναπτà-øθηκε η τÛøνη της τïιøïγραæÝας. Ãι τïÝøïι τωνïικιñν των πλïυσÝων διακïσµïàνταν µε µïρæÛς,µε µυθïλïγικÛς σκηνÛς και κυρÝως µε την απεικÞ-νιση υπïθετικñν ανïιγµÀτων στï àπαιθρï εν εÝ-δει παραθàρων, απ’ Þπïυ διακρÝνïνταν τïπÝα ÜÀλλα ïικïδïµÜµατα.

Στïυς αυτïκρατïρικïàς øρÞνïυς σ’ Þλες τιςπεριïøÛς τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς εÝøε εêαπλωθεÝη τÛøνη τïυ ψηæιδωτïà. Με ψηæιδωτÀ κÀλυπταντïυς τïÝøïυς και τα δÀπεδα δηµÞσιων και ιδιωτι-κñν ïικïδïµηµÀτων. Τα ψηæιδωτÀ Üταν úωγρα-æικÛς παραστÀσεις πïυ δεν κατασκευÀúïνταν µεøρñµα αλλÀ µε ψηæÝδες, δηλαδÜ µικρÀ κïµµÀτιαγυαλιïà, λÝθïυ Ü πηλïà σε πïικιλÝα øρωµÀτων.

Την επïøÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε η πρïσωπï-γραæÝα. ΙδιαÝτερα δεÝγµατα απïτελïàν ïι êàλινïιπÝνακες πïυ τïπïθετïàνταν στη θÛση των πρï-

223

ΛεπτïµÛρεια απÞ τïν κÝïνα τïυ Τραϊα-νïà. à κÝïνας στÜθηκε σε ανÀµνηση τωνεκστρατειñν τïυ αυτïκρÀτïρα στη ∆α-κÝα (113 µ.Ì.).

ΛεπτïµÛρεια απÞ την αψÝδα τïυ ΓαλÛρι-ïυ στη ΘεσσαλïνÝκη

âα, ïι ïπïÝες απïτελïàσαν ενιαÝï ïικïδï-µικÞ συγκρÞτηµα. Σ’ αυτÞ αργÞτερα πρï-στÛθηκε Ûνα τετρÀγωνï κτÝσµα µε πïλλÀδωµÀτια. Η καινïàργια πρïσθÜκη Üταν ηαγïρÀ τïυ Τραϊανïà (Forum Trajani).

ΚατÀ τïυς αυτïκρατïρικïàς øρÞνïυςκατασκευÀστηκαν σπïυδαÝα Ûργα καιστην ΕλλÀδα: à ναÞς τïυ ÃλυµπÝïυ ∆ιÞς στην Α-

θÜνα, τïυ ïπïÝïυ η κατασκευÜ εÝøε êεκι-νÜσει την επïøÜ τïυ ΠεισιστρÀτïυ (6ïςαι. π.Ì.) αλλÀ απïπερατñθηκε απÞ τïνΑδριανÞ. Η πàλη τïυ Αδριανïà, η ïπïÝα στÜ-

θηκε απÞ τïυς ΑθηναÝïυς πρïς τιµÜ τïυ αυτï-κρÀτïρα, Þταν Üρθε να εγκαινιÀσει τï ναÞ τïυÃλυµπÝïυ ∆ιÞς. ΠρÞκειται, στην πραγµατικÞτη-τα, για µια θριαµâικÜ αψÝδα. Τï ΩδεÝï στις νÞτιες παρυæÛς της ΑκρÞπï-

λης, πρïσæïρÀ τïυ πλïàσιïυ ΑθηναÝïυ ΗρñδηΑττικïà. ×ταν Ûργï των øρÞνων τïυ Αδριανïà(2ïς αι. µ.Ì.), κατασκευασµÛνï σε σøܵα στεγα-σµÛνïυ ρωµαϊκïà θεÀτρïυ. Η ΒιâλιïθÜκη στην ΑθÜνα, πρïσæïρÀ τïυ

αυτïκρÀτïρα Αδριανïà. Η ΡïτÞντα στη ΘεσσαλïνÝκη. ×ταν αρøικÀ

µαυσωλεÝï.* Απïτελïàσε µÛρïς ευρàτερïυ ïικï-δïµικïà συγκρïτܵατïς, τα υπÞλïιπα τµÜµατατïυ ïπïÝïυ Üταν Ûνα ανÀκτïρï και η αψÝδα τïυΓαλÛριïυ. ÃικïδïµÜθηκε στις αρøÛς τïυ 4ïυ αι.µ.Ì. και αργÞτερα µετατρÀπηκε σε εκκλησÝα τïυΑγÝïυ ΓεωργÝïυ.

Η πλαστικÜ. Την περÝïδï της ∆ηµïκρατÝας, ητÛøνη της γλυπτικÜς καλλιεργÜθηκε απÞ Îλλη-νες γλàπτες πïυ εÝøαν εγκατασταθεÝ στη Ρñµηκαι ακïλïυθïàσαν στην κατασκευÜ των Ûργωντïυς τα πρÞτυπα των ελληνιστικñν øρÞνων.Στïυς αυτïκρατïρικïàς øρÞνïυς και ιδιαÝτερατï 2ï αι. µ.Ì., κàριï γνñρισµα της πλαστικÜς γÝ-

222

Τï εσωτερικÞ τïυ ΠανθÛïυ στη Ρñµη(περ. 118-128 µ.Ì.)

Τï ΚïλïσσαÝï αµæιθÛατρï στη Ρñµη(περ. 70-82 µ.Ì.)

ΕρεÝπια απÞ την αγïρÀ τïυ Τραϊανïà στη Ρñµη (ForumTrajani). Στï âÀθïς διακρÝνεται ï κÝïνας τïυ Τραϊανïà.

τα των επιστρñσεων. ∆Ûνïνταν πÀνω σε δαøτυλÝδια Ü κρÛµïνταν απÞ τï λαι-µÞ.

Η εæεàρεση τïυ æυσητïà γυαλιïà συνÛâαλε στην ευρεÝα øρÜση γυÀλινωνδïøεÝων σε µεγÀλη πïικιλÝα øρωµÀτων και σøηµÀτων. Η υαλïυργÝα Üταν µιατÛøνη πïυ Àνθησε ιδιαÝτερα στη ρωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα.

225

1. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 1 µε τï απÞσπασµα της επιγραæÜς της Íγκυρας,να εêηγÜσετε πñς δικαιïλïγεÝται η απÞδïση τÞσων τιµñν στïν ÃκταâιανÞ καινα κρÝνετε την Àπïψη τïυ Ýδιïυ τïυ Ãκταâιανïà Þτι «στï τιµητικÞ αêÝωµα τïυςêεπÛρασα Þλïυς, αλλÀ πραγµατικÜ εêïυσÝα δεν εÝøα περισσÞτερη απÞ τïυς συ-νÀρøïντÛς µïυ».

2. Να τεκµηριñσετε την Àπïψη Þτι την επïøÜ τïυ Αυγïàστïυ η λïγïτεøνÝα τÛθηκεστην υπηρεσÝα τïυ κρατικïà µεγαλεÝïυ.

3. Να συγκρÝνετε τïν τρÞπï λειτïυργÝας τïυ αυτïκρατïρικïà θεσµïà στï ρωµαϊκÞκρÀτïς µε εκεÝνïν των ελληνιστικñν µïναρøιñν.

4. Για πïιïυς λÞγïυς πιστεàετε Þτι δεν υπÜρøαν ιδιαÝτερες αντιδρÀσεις των κατα-κτηµÛνων λαñν της αυτïκρατïρÝας κατÀ τη διÀρκεια των δàï πρñτων µεταøρι-στιανικñν αιñνων;

5. Σε πïια συµπερÀσµατα σας ïδηγεÝ η µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 5 και τïυ υπÞτιτ-λïυ της εικÞνας στη σ. 216 σε Þ,τι αæïρÀ την κατÀσταση πïυ επικρατïàσε σε ï-ρισµÛνες επαρøÝες της ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας;

6. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 4 και παρατηρÜσετε τï øÀρτη της σ. 215, να δια-τυπñσετε τις απÞψεις σας για τη δραστηριÞτητα τïυ Τραϊανïà.

7. Στην κλασικÜ ΑθÜνα ïι σïæιστÛς æÛρνïυν στï επÝκεντρï τïυ πρïâληµατισµïàκαι της Ûρευνας τïν Àνθρωπï. ΒασικÞς στÞøïς τïυς Üταν η αγωγÜ τïυ ανθρñ-πïυ, πρïκειµÛνïυ να âελτιñσει τη θÛση τïυ µÛσα στην κïινωνÝα. Να εêηγÜσετεεÀν ïι εκπρÞσωπïι της ∆εàτερης ΣïæιστικÜς εÝναι æïρεÝς ενÞς ανÀλïγïυ πνεà-µατïς.

8. Πïια εÝναι τα øαρακτηριστικÀ της æιλïσïæικÜς σκÛψης τïυ ΠλωτÝνïυ πïυ ανα-νÛωσαν τη æιλïσïæÝα σàµæωνα µε τï παρÀθεµα 7;

9. Να µελετÜσετε τï παρÀθεµα 8 και να παρατηρÜσετε τις εικÞνες των σ. 221-222.Πïια εÝναι τα øαρακτηριστικÀ της ρωµαϊκÜς αρøιτεκτïνικÜς και πïιες ïι διαæï-ρÛς της απÞ την ελληνικÜ; [Για τïν εντïπισµÞ των διαæïρñν να συγκρÝνετε τïναÞ της ΑπτÛρïυ ΝÝκης (σ. 115) µε τï ναÞ της Fortuna Primigenia (σ. 221)].

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

σñπων των ταριøευµÛνων νεκρñν µε σκïπÞ να διατηρÜσïυν αναλλïÝωτα ταøαρακτηριστικÀ τïυς. Ãι περισσÞτερïι πÝνακες πρïÛρøïνται απÞ την περιïøÜΦαγιïൠτης Αιγàπτïυ¯ γι’ αυτÞ και εÝναι γνωστïÝ ως Φαγιïàµ. Η πρïσωπï-γραæÝα µε τïυς πÝνακες αυτïàς Ûæτασε σε σηµεÝï τελειÞτητας σε Þ,τι αæïρÀτην απεικÞνιση της æυσιïγνωµÝας των νεκρñν.

Η µικρïτεøνÝα. Στïυς αυτïκρατïρικïàς øρÞνïυς παρατη-ρεÝται αàêηση της παραγωγÜς κïσµηµÀτων σε âÀρïς τηςκαλλιτεøνικÜς πïιÞτητας. ΙδιαÝτερης αισθητικÜς αêÝας Üτανïι καµÛïι*, δηλαδÜ πïλàτιµïι, λÝθïι µε πïικÝλες øρωµατικÛς ε-πιστρñσεις, ïι ïπïÝïι διακïσµïàνται µε ανÀγλυæες µïρæÛςκατÀ τÛτïιï τρÞπï ñστε να æαÝνïνται τα διαæïρετικÀ øρñµα-

224

ΤïιøïγραæικÞς διÀκïσµïς απÞ αÝθïυσα της «ïικÝας των ΒετÝων»στην ΠïµπηÝα (1ïς αι. µ.Ì.). ΕκτÞς απÞ τïυς πÝνακες µε µυθïλïγικÛςσκηνÛς στïυς τïÝøïυς úωγραæÝúïνται και υπïθετικÀ παρÀθυρα απ’Þπïυ στï âÀθïς διακρÝνïνται ïικïδïµÜµατα.

Μïàµια τïυ ΑρτεµÝδωρïυ, των øρÞνων τïυ Τραϊανïà (98-117 µ.Ì.), απÞτην ΑρσινÞη της Αιγàπτïυ. Στï επÀνω µÛρïς της µïàµιας εÝøε τïπïθετη-θεÝ πïρτρÛτï τïυ νεκρïà µε τα ιδιαÝτερα øαρακτηριστικÀ τïυ. ΠρÞκειταιγια πρïσωπïγραæÝα τïυ τàπïυ Φαγιïàµ.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

Την ταραγµÛνη αυτÜ επïøÜ εêÛλιπε η τÀêηκαι η ασæÀλεια πïυ παρεÝøε τï ρωµαϊκÞ κρÀτïςστïυς υπηκÞïυς τïυ. ΑκÞµα και ïρισµÛνες µε-ταρρυθµιστικÛς πρïσπÀθειες, Þπως αυτÜ τïυ Κα-ρακÀλλα πïυ πïλιτïγρÀæησε Þλïυς τïυς ελεàθε-ρïυς κατïÝκïυς της αυτïκρατïρÝας ΡωµαÝïυς(212 µ.Ì.), δεν εÝøε απïτÛλεσµα. ∆υσαρεστηµÛνïιïι λαïÝ ïδηγÜθηκαν σε εêεγÛρσεις. ΠïλλÛς επαρ-øÝες σε παραµεθÞριες περιïøÛς ανεêαρτητïπïιÜ-θηκαν. ΕÝναι øαρακτηριστικÞ Þτι επαρøÝες, Þπωςη ΓαλατÝα, η ΙσπανÝα, η ΠαννïνÝα και Àλλες, λÞ-γω τïυ κινδàνïυ απÞ âαρâαρικÛς επιδρïµÛς, α-νακÜρυêαν δικÞ τïυς αυτïκρÀτïρα και απïσπÀ-στηκαν. Την επïøÜ αυτÜ σøηµατÝστηκε και τï ε-æܵερï âασÝλειï της Παλµàρας σε Þαση της συ-ριακÜς ερܵïυ. Τïυς øρÞνïυς διακυâÛρνησÜςτïυ απÞ τη ·ηνïâÝα (267-273 µ.Ì.), πïυ διÛθετεπïλλÛς ικανÞτητες και ελληνικÜ παιδεÝα, τï âασÝ-λειï επεκτÀθηκε εδαæικÀ. Η δραστÜρια âασÝλισ-σα æιλïδÞêησε να ανασυστÜσει τï κρÀτïς τωνΣελευκιδñν1.

2.2 Η ïικïνïµικÜ κρÝση

Τïν 3ï αι. µ.Ì. εκδηλñνεται µεγÀλη ïικïνïµι-κÜ κρÝση πïυ επιτεÝνεται ακÞµα περισσÞτερï α-πÞ την πïλιτικÜ αστÀθεια.

Η ïικïνïµικÜ κρÝση ïæεÝλεται πρωτÝστως στιςεêεγÛρσεις και τις επιδρïµÛς πïυ εκεÝνη την επï-øÜ ταρÀúïυν τις επαρøÝες και σταµατïàν τï ε-µπÞριï και τη âιïτεøνικÜ παραγωγÜ. Η µÞνη διÛ-êïδïς για την αντιµετñπιση της δεινÜς ïικïνïµι-κÜς κατÀστασης, στην ïπïÝα âρÝσκïνταν ïι Àν-θρωπïι των πÞλεων, Üταν η επιστρïæÜ στην à-παιθρï και η καλλιÛργεια της γης. Η γη, ωστÞσï,Üταν στα øÛρια λÝγων ιδιïκτητñν. Η àπαιθρïς εÝ-øε µïιραστεÝ σε µεγÀλες γαιïκτησÝες (latifundia)πïυ ανÜκαν σε λÝγïυς. ΑυτïÝ τις διïικïàσαν σανÀρøïντες και πïλλÛς æïρÛς τις πρïστÀτευαν µεδικÞ τïυς στρατÞ.

Η συγκÛντρωση µεγÀλων εκτÀσεων σε λÝγïυςεÝøε ως απïτÛλεσµα τη µεÝωση της καλλιεργÜσι-

227

ΑναθηµατικÞ ανÀγλυæï πïυ απεικïνÝúειτη ·ηνïâÝα και µÝα υπηρÛτριÀ της. ΣτηνεπïøÜ της τï âασÝλειï της Παλµàρας Û-æτασε σε µεγÀλη ακµÜ.(∆αµασκÞς, ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

1. Μια περÝïδïς συγκρïàσεων και αµæισâÜτησης

της αυτïκρατïρικÜς εêïυσÝας

Η κρÝση Ûκανε ïλïæÀνερα αισθη-τÜ την αντÝθεση ανÀµεσα στïν αρ-øαÝï µεσïγειακÞ πυρÜνα της αυτï-κρατïρÝας και τïν πιï πρωτÞγïνï κιεàθραυστï κÞσµï κατÀ µÜκïς τωνσυνÞρων. Γàρω απÞ τη ΜεσÞγειï, ïπÞλεµïς εÝøε γÝνει Ûνα µακρινÞ ενδε-øÞµενï. Η απÞλυτη κυριαρøÝα τηςπαραδïσιακÜς αριστïκρατÝας στηνπïλιτικÜ και την πïλιτιστικÜ úωÜ τηςαυτïκρατïρÝας âασιúÞταν στη µα-κρÞøρïνη ειρÜνη. ΑντÝθετα, στï Βïρ-ρÀ και κατÀ µÜκïς των ανατïλικñνσυνÞρων, πïυ αντÝκριúαν τα υψÝπε-δα της ΑρµενÝας και τïυ ΙρÀν, η ει-ρÜνη Ûµïιαúε να απïτελεÝ µια στιγµι-αÝα ανÀπαυλα των νÞµων της æàσης.Η ρωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα Üταν ÛνααπÞ τα ελÀøιστα µεγÀλα κρÀτη τηςαρøαιÞτητας – µαúÝ µε την ΚÝνα –πïυ επιøεÝρησε να δηµιïυργÜσει µια

2.1 Η κρÝση τïυ αυτïκρατïρικïà θεσµïà

Η µïρæÜ τïυ πïλιτεàµατïς πïυ καθιÛρωσε ï Αàγïυστïς, δηλαδÜ η συ-γκυâÛρνηση τïυ αυτïκρÀτïρα και της συγκλÜτïυ, διατηρÜθηκε για δàï αιñ-

νες. Îκτïτε Þµως αυτÜ, η πρïâληµατικÜ απÞ τη æàση τηςµïρæÜ διïÝκησης συνÛâαλε στη æθïρÀ τïυ κρÀτïυς. Α-

πÞ τη µια πλευρÀ, ï πρñτïς πïλÝτης (princeps) µε τησυγκÛντρωση τïυ µεγαλàτερïυ µÛρïυς των εêïυσιñνστï πρÞσωπÞ τïυ επιδÝωκε να επιâÀλει τη θÛλησÜ τïυ¯

απÞ την Àλλη, η σàγκλητïς, πïυ εκπρïσωπïàσε Þ,τι εÝ-øε απïµεÝνει απÞ την περÝïδï της ∆ηµïκρατÝας, πρï-σπαθïàσε να περιïρÝσει την αυτïκρατïρικÜ αυταρøι-κÞτητα.

Στη συµâÝωση αυτÜ σηµαντικÞς Üταν ï ρÞλïς τïυστρατïà. ΑπÞ τις αρøÛς µÀλιστα τïυ 3ïυ αι. µ.Ì.

Ûγινε πρωταγωνιστικÞς, αæïà ï αυτïκρÀτïραςΣεπτݵιïς ΣεâÜρïς µε την υπïστÜριêη τïυστρατïà τïυ παραµÛρισε τη σàγκλητï.

Την κρÝση ενÝσøυσε η ανÀµειêη τïυ στρα-τïà στην πïλιτικÜ. Η τÀση τïυ στρατïà, εÝτε ε-

πρÞκειτï για πραιτωριανïàς εÝτε για επαρøιακÛςλεγεñνες, να επιâÀλλει τïν ηγÛτη της αρεσκεÝαςτïυ, εÝøε ως απïτÛλεσµα την ταυτÞøρïνη διεκδÝκη-ση τïυ θρÞνïυ απÞ πïλλïàς αυτïκρÀτïρες και σεδιαæïρετικÀ σηµεÝα της αυτïκρατïρÝας. Η κατÀ-σταση αυτÜ εÝναι γνωστÜ ως στρατιωτικÜ αναρøÝα.

226

2. Η κρÝση της αυτïκρατïρÝας τïν 3ï αι. µ.Ì.

ΑπÞ τις αρøÛς και σ’ Þλη τη διÀρκεια τïυ 3ïυ αι. µ.Ì. η ρωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα υ-æÝσταται συνεøÜ æθïρÀ πïυ θα ïδηγÜσει στην παρακµÜ της και παρÀλληλα στï τÛ-λïς τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ. Στη æθïρÀ της αυτïκρατïρÝας συνÛâαλαν πïικÝλïι παρÀ-γïντες, τÞσï στï εσωτερικÞ Þσï και στï εêωτερικÞ.

Στï εσωτερικÞ, τï αυτïκρατïρικÞ αêÝωµα περνÀ κρÝση Àµεσα συνδεδεµÛνη µε τïρÞλï τïυ στρατïà. ΕπαρøÝες ïλÞκληρες ανεêαρτητïπïιïàνται και επαναστÀσεις τα-ρÀσσïυν την τÀêη και την ασæÀλεια της «ρωµαϊκÜς ειρÜνης». Îντïνη κρÝση παρατη-ρεÝται στïν ïικïνïµικÞ τïµÛα, αæïà ïι Àνθρωπïι εγκαταλεÝπïυν τï εµπÞριï, τη âιï-τεøνÝα και επιστρÛæïυν στην καλλιÛργεια της γης. Η ïικïνïµικÜ κρÝση εÝøε ως ÀµεσïεπακÞλïυθï την κïινωνικÜ κρÝση.

Στï εêωτερικÞ, νÛïι εøθρïÝ απειλïàν και πïλλÛς æïρÛς παραâιÀúïυν τα σàνïρα.Îøει εκλεÝψει πλÛïν ï æÞâïς πïυ πρïκαλïàσε τï ακατÀλυτï µεγαλεÝï της Ρñµης.

ÌρυσÜ πρïτïµÜ τïυ Σεπτݵιïυ ΣεâÜρïυ(193-211 µ.Ì.) απÞ τï ∆ιδυµÞτειøï. «Στρα-τιωτικÞς» αυτïκρÀτïρας πïυ πρïσπÀθη-σε µε τις ενÛργειÛς τïυ να συγκρατÜσειτην πτñση της αυτïκρατïρÝας.(ΚïµïτηνÜ, ΑρøαιïλïγικÞ ΜïυσεÝï)

Ãι κïινωνικÛς αυτÛς διεργασÝες ïδÜγησανπρïïδευτικÀ στη διαµÞρæωση µιας νÛας κïινωνι-κÜς τÀêης πïυ απïτελïàνταν απÞ ελεàθερïυςκαλλιεργητÛς και απελεàθερïυς. ΑυτïÝ Üτανστην πραγµατικÞτητα εêαρτηµÛνïι καλλιεργητÛςêÛνïυ κλÜρïυ και Þøι δïàλïι¯ εÝναι γνωστïÝ ωςκïλωνïÝ (coloni) απÞ τα κεݵενα της επïøÜς2.

Ãι λÝγïι κÀτïικïι των πÞλεων πïυ ασøïλÜθη-καν µε τη âιïτεøνÝα και τï εµπÞριï δεν µπïρïà-σαν να εêελιøθïàν ïικïνïµικÀ και κïινωνικÀ. ÃιαυτïκρÀτïρες, για να επιτàøïυν τïν εæïδιασµÞτης Ρñµης αλλÀ και των Àλλων αστικñν κÛντρωνµε αγαθÀ, απïæÀσισαν να ελÛγêïυν Þσïυς ασøï-λïàνταν µε τï εµπÞριï και τη âιïτεøνÝα, κατα-γρÀæïντÀς τïυς σε ιδιαÝτερες επαγγελµατικÛς ï-µÀδες, τις συντεøνÝες. ΑπÞ τïν 4ï αι. µ.Ì. µÀλι-στα µετÛτρεψαν τις συντεøνÝες σε κλειστÛς επαγ-γελµατικÛς ïµÀδες µε κληρïνïµικÞ øαρακτÜρα.Για παρÀδειγµα, ï µυλωνÀς Ü ï λιµενεργÀτης Ü ïÛµπïρïς υæασµÀτων και Àλλïι Ûµειναν ισÞâιαπρïσκïλληµÛνïι στï Ýδιï επÀγγελµα, τï ïπïÝï δÝ-δασκαν και κληρïδïτïàσαν στα παιδιÀ τïυς.

2.4 Ãι âαρâαρικÛς επιδρïµÛς

Η εêασθÛνηση της κεντρικÜς εêïυσÝας και ïιαπïσøιστικÛς τÀσεις συνïριακñν επαρøιñν διευκÞλυναν τις επιδρïµÛς λαñνπïυ κατïικïàσαν Ûêω απÞ τα ευρωπαϊκÀ και τα ανατïλικÀ σàνïρα της αυτï-κρατïρÝας.

ΓερµανικÀ æàλα, Þπως ïι ΦρÀγκïι, ïι ΣÀêïνες, ïι ΑλαµανïÝ, παραâÝαúαντα σàνïρα στï ΡÜνï και διεÝσδυαν σε εδÀæη της αυτïκρατïρÝας. Ãι ΓÞτθïιπÛρασαν τï ∆ïàναâη και µαúÝ µε αυτïàς ïι Îρïυλïι, ïι ïπïÝïι Ûæτασαν µÛ-øρι τη Ν. ΕλλÀδα. ΛεηλÀτησαν την ΑθÜνα, την ΚÞρινθï, τï Íργïς και τηΣπÀρτη (267-8 µ.Ì.). Ενñ ïι ΠÛρσες στην ΑνατïλÜ αντιµετñπισαν τα ρωµαϊ-κÀ στρατεàµατα και αιøµαλñτισαν τïν αυτïκρÀτïρα ΒαλεριανÞ.

Ãι αντιστÀσεις των ρωµαϊκñν δυνÀµεων εÝøαν øαλαρñσει, γεγïνÞς πïυ ï-æειλÞταν κυρÝως στην επαγγελµατïπïÝηση των στρατιωτñν. à στρατÞς τïυ3ïυ αι. µ.Ì. Üταν µια κερδïæÞρα επιøεÝρηση πïυ «δηµιïυργïàσε» αυτïκρÀ-τïρες και απÛæερε κÛρδη σ’ Þσïυς εργÀúïνταν σ’ αυτÜ. Ãι αυτïκρÀτïρες, γιανα απïæàγïυν τα στρατιωτικÀ κινܵατα, κατÀæευγαν σε συνεøεÝς παρïøÛς, ι-κανïπïιñντας τα αιτܵατα των στρατιωτñν.

229

2. Ãι υπïøρεñσεις και τα δικαιñµατα ενÞς κïλωνïà

à κïλωνÞς εÝναι Ûνας ισÞâιïςκληρïνïµικÞς, αλλÀ Þøι αυτεêïàσιïς,αγρÞτης¯ η πρïσκÞλληση στï κτܵατïυ κυρÝïυ τïυ εÝναι και δικαÝωµααλλÀ και υπïøρÛωση¯ δεν µπïρεÝ νααναλÀâει δηµÞσια υπηρεσÝα πïυ θατïν απïµακρàνει απÞ τη γη, ïàτε ναøειρïτïνηθεÝ κληρικÞς¯ εκτÞς αν αυτÞγÝνει µÛσα στï κτܵα πïυ καλλιεργεÝκαι υπÞ τïν Þρï Þτι θα µεÝνει σ’ αυτÞ.Αν æàγει κρυæÀ, ï κàριÞς τïυ Ûøει δι-καÝωµα να τïν καταδιñêει, Þπως Ûναδïàλï και, Þταν πιαστεÝ, θα τιµωρη-θεÝ σκληρÀ και ï Ýδιïς και αυτÞς πïυτïν δÛøτηκε. à γαιïκτܵïνας Þµωςδεν µπïρεÝ να πïυλÜσει τï κτܵα τïυδÝøως τïυς κïλωνïàς ïàτε τïυς κï-λωνïàς δÝøως τï κτܵα ïàτε να τïυςµετακινεÝ απÞ κτܵα σε κτܵα.

F. Lot, The end of the ancient Worldand the beginnings of the Middle

Ages, N.York. µετ. απïσπÀσµατïς Κ.Καλïκαιρινïà, ΡωµαϊκÜ και Βυúα-

ντικÜ ΙστïρÝα, ÃΕ∆Β, σ. 138.

µης γης και την ερܵωση µεγÀλïυ µÛρïυς της.Πρïς αυτÜ την κατεàθυνση συνÛâαλε και τï γε-γïνÞς της εγκατÀλειψης της υπαÝθρïυ απÞ µεγÀ-λï µÛρïς µικρñν καλλιεργητñν, πïυ για λÞγïυςâιïπïριστικïàς επιúητïàσαν διÛêïδï µε την κα-τÀταêÜ τïυς στï στρατÞ. ΕκεÝ εêασæÀλιúαν κÛρ-δη, απïκτïàσαν ασæÀλεια και εÝøαν µια εêÛλιêη,εÀν επιδεÝκνυαν ανÀλïγες ικανÞτητες.

2.3 Η κïινωνικÜ κρÝση

Η ïικïνïµικÜ και πïλιτικÜ κρÝση εÝøε τις συ-νÛπειÛς της στην κïινωνÝα. Τïν 3ï αι. µ.Ì. ïι κïι-νωνικÛς δïµÛς αλλÀúïυν. ΠαρατηρεÝται τï æαι-νÞµενï της αναúÜτησης πρïστασÝας των περισ-σÞτερων κατïÝκων της αυτïκρατïρÝας απÞ τïυςµεγÀλïυς γαιïκτܵïνες. Η απασøÞληση των αν-θρñπων των πÞλεων αλλÀ και των ελεàθερωνκαλλιεργητñν στις µεγÀλες γαιïκτησÝες δηµιïàρ-γησε νÛες σøÛσεις µεταêà αυτñν των ïµÀδων καιτων ιδιïκτητñν. Ãι γαιïκτܵïνες νïÝκιαúαν ÛνακïµµÀτι γης σε ελεàθερïυς καλλιεργητÛς καιτïυς παρεÝøαν παρÀλληλα πρïστασÝα. Îτσι δη-µιïυργÜθηκαν σøÛσεις εêÀρτησης πïυ σταδιακÀυπïøρÛωσαν τïυς ελεàθερïυς καλλιεργητÛς ναπρïσκïλληθïàν ισÞâια στις µεγÀλες γαιïκτησÝες.Κατ’ αυτÞν τïν τρÞπï δηµιïυργÜθηκε ï θεσµÞςτης δïυλïπαρïικÝας*, δηλαδÜ των εêαρτηµÛνωναπÞ τη µεγÀλη γαιïκτησÝα καλλιεργητñν. Πρïςτην Ýδια κατεàθυνση συνÛâαλε και η απÞæαση –ïυσιαστικÀ η ανÀγκη – των µικρïϊδιïκτητñν γηςνα παραδñσïυν τα δικÀ τïυς κτܵατα στïυς µε-γαλïγαιïκτܵïνες γεÝτïνÛς τïυς. Για την πρï-στασÝα των περιïøñν, εκτÞς απÞ τïν ιδιωτικÞστρατÞ, ï κàριïς της γης περιÛκλειε την ÛπαυλÜτïυ µε ïøυρωµατικÞ περÝâïλï, πïυ âαθµιαÝα εêε-λÝøθηκε σε πàργï.

à αριθµÞς των δïàλων απÞ τïν 3ï αι. µ.Ì.µειñθηκε. Îνα µÛρïς απÛκτησε την ελευθερÝα τïυ. Ãι µεγαλïγαιïκτܵïνεςπρïτιµïàσαν τïυς απελεàθερïυς, γιατÝ τïυς νïÝκιαúαν Ûνα κïµµÀτι γης, τï ï-πïÝï καλλιεργïàσαν και τïυς απÛδιδαν Ûνα πρïκαθïρισµÛνï µερÝδιï απÞ τïετÜσιï εισÞδηµÀ τïυς.

228

Þαση ειρηνικÜς πïλιτικÜς διακυâÛρ-νησης ανÀµεσα σε κïινωνÝες πïυ εÝ-øαν úÜσει πÀντα απÞ τïν πÞλεµï. Μετην Àνïδï της ΠερσÝας τï 224, τη δη-µιïυργÝα της γïτθικÜς ïµïσπïνδÝαςστη λεκÀνη τïυ ∆ïàναâη µετÀ τï248, και τïν πïλλαπλασιασµÞ τωνπïλεµικñν συµµïριñν κατÀ µÜκïςτïυ ΡÜνïυ µετÀ τï 260, η αυτïκρατï-ρÝα εÝøε να αντιµετωπÝσει πÞλεµï σεÞλα τα µÛτωπα.

×ταν æανερÞ Þτι της Ûλειπαν ταεæÞδια για κÀτι τÛτïιï. ΑπÞ τï 245 Û-ως τï 270, Þλα τα µÛτωπα κατÛρρευ-σαν. Τï 251 ï αυτïκρÀτïρας ∆ÛκιïςøÀθηκε µε τï στρατÞ τïυ πïλεµñ-ντας τïυς ΓÞτθïυς στα Ûλη της ∆ï-âρïυτúÀς. Τï 260, ï Σαπñρης Α αιø-µαλñτισε τïν αυτïκρÀτïρα Βαλερια-νÞ µε τï στρατÞ τïυ και κυρÝευσε τηνΑντιÞøεια. ΒαρâαρικÀ πλïιÀρια απÞτις εκâïλÛς τïυ ΡÜνïυ και την Κρι-µαÝα πρïανÜγγειλαν τα κατïρθñµα-τα των ΒÝκινγκ: λεηλÀτησαν τις α-κτÛς της ΒρετανÝας και της ΓαλατÝαςκαι επÛδραµαν στις αâïÜθητες πÞ-λεις τïυ ΑιγαÝïυ. Τï 271, ï αυτïκρÀ-τïρας ΑυρηλιανÞς αναγκÀστηκε ναπεριâÀλει την Ýδια τη Ρñµη µε ÛναθλιâερÞ πïλεµικÞ τεÝøïς. Και η Ýδια ηενÞτητα της αυτïκρατïρÝας απειλÜ-θηκε απÞ τïπικÛς «Ûκτακτες» αυτï-κρατïρÝες: ï ΠÞστïυµïς κυâÛρνησετη ΓαλατÝα, τη ΒρετανÝα και τηνΙσπανÝα απÞ τï 260 Ûως τï 268¯ η ·η-νïâÝα της Παλµàρας εÝøε υπÞ τïν Û-λεγøÞ της τµÜµα των ανατïλικñν ε-παρøιñν απÞ τï 267 Ûως τï 270.

P. Brown, à κÞσµïς της Úστερης ΑρøαιÞτητας 150-750 µ.Ì.,

µετ. Ελ. ΣταµπÞγλη,εκδ. ΑλεêÀνδρεια, σ. 27-29.

& ΑσκÜσεις – ∆ραστηριÞτητες2.

231

1. Με âÀση τις πληρïæïρÝες τïυ παραθÛµατïς 2 να περιγρÀψετε την κατÀστασηστην ïπïÝα âρισκÞταν Ûνα κïλωνÞς (colonus) και να εêηγÜσετε εÀν υπÜρøε κïι-νωνικÜ ευελιêÝα στï καθεστñς της δïυλïπαρïικÝας.

2. Να σøïλιÀσετε την Àπïψη τïυ συγγραæÛα στï παρÀθεµα 3 για την παρακµÜ τηςρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας.

3. à Κων. ΚαâÀæης στï πïÝηµÀ τïυ «ΠεριµÛνïντας τïυ âαρâÀρïυς» παρïυσιÀúειµÝα æανταστικÜ σκηνÜ πïυ απηøεÝ πιθανÞτατα την παρακµÜ της ρωµαϊκÜς αυτï-κρατïρÝας. Πïια στïιøεÝα απÞ τï πïÝηµα συνθÛτïυν κατÀ τη γνñµη σας την εικÞ-να της παρακµÜς; (Σε καµÝα περÝπτωση τï πïιܵα δεν πρÛπει να θεωρηθεÝ ωςπηγÜ ιστïρικñν πληρïæïριñν).

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

ΠΕΡΙΜΕΝÃΝΤΑΣ ΤÃΥΣ ΒΑΡΒΑΡÃΥΣ

— Τι περιµÛνïυµε στην αγïρÀ συναθρïισµÛνïι;

ΕÝναι ïι âÀρâαρïι να æθÀσïυν σܵερα.

— ΓιατÝ µÛσα στην Σàγκλητï µια τÛτïια απραêÝα;Τι κÀθïντ’ ïι ΣυγκλητικïÝ και δεν νïµïθετïàνε;

ΓιατÝ ïι âÀρâαρïι θα æθÀσïυν σܵερα.Τι νÞµïυς πια θα κÀµïυν ïι ΣυγκλητικïÝ;Ãι âÀρâαρïι σαν Ûλθïυν θα νïµïθετÜσïυν.

— ΓιατÝ ï αυτïκρÀτωρ µας τÞσï πρωÝ σηκñθη,και κÀθεται στης πÞλεως την πιï µεγÀλη πàληστïν θρÞνï επÀνω, επÝσηµïς, æïρñντας την κïρñνα;

ΓιατÝ ïι âÀρâαρïι θα æθÀσïυν σܵερα.Κι ï αυτïκρÀτωρ περιµÛνει να δεøθεÝτïν αρøηγÞ τïυς. ΜÀλιστα ετïݵασεγια να τïν δñσει µια περγαµηνÜ. ΕκεÝτïν Ûγραψε τÝτλïυς πïλλïàς κι ïνÞµατα.

— ΓιατÝ ïι δυï µας àπατïι κ’ ïι πραÝτïρες εâγÜκανσܵερα µε τες κÞκκινες, τες κεντηµÛνες τÞγες¯γιατÝ âραøιÞλια æÞρεσαν µε τÞσïυς αµεθàστïυς,και δαøτυλÝδια µε λαµπρÀ, γυαλιστερÀ σµαρÀγδια¯γιατÝ να πιÀσïυν σܵερα πïλàτιµα µπαστïàνιαµ’ ασܵια και µαλÀµατα Ûκτακτα σκαλιγµÛνα;

2.5 Η παρακµÜ τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ

ΑπÞ την καταγραæÜ των παραγÞντων, πïυσυνÛâαλαν στην κρÝση της ρωµαϊκÜς αυτïκρατï-ρÝας κατÀ τïν 3ï αι. µ.Ì., γÝνεται æανερÞ Þτι πïι-κÝλα αÝτια – η κρÝση τïυ αυτïκρατïρικïà θε-σµïà, η στρατιωτικÜ αναρøÝα, η αλλïÝωση των ïι-κïνïµικñν και κïινωνικñν δïµñν της αυτïκρα-τïρÝας, ïι âαρâαρικÛς επιδρïµÛς και η επαγγελ-µατïπïÝηση τïυ στρατïà – συνÛâαλαν στην πα-ρακµÜ της αυτïκρατïρÝας. ΑκÞµα και ïι µεταρ-ρυθµιστικÛς πρïσπÀθειες πïυ Ûγιναν στις αρøÛςτïυ 4ïυ αι. µ.Ì. για την ενÝσøυση της κεντρικÜς ε-êïυσÝας δεν ανÛκïψαν την πïρεÝα αυτÜ τïυ αρ-øαÝïυ κÞσµïυ.

Ãι απÞψεις πïυ Ûøïυν διατυπñσει ïι ιστïρι-κïÝ σøετικÀ µε τα αÝτια και τï æαινÞµενï της κρÝ-σης της ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας εÝναι πïικÝλες.Ãι διαæïρετικÛς εκτιµÜσεις εêηγïàνται απÞ τïγεγïνÞς Þτι η κρÝση αυτÜ Üταν µια εêαιρετικÀσàνθετη ιστïρικÜ διαδικασÝα. Η αρøαÝα αλλÀ καιη νεÞτερη διανÞηση ερµÜνευσε τï æαινÞµενï ε-ντïπÝúïντας την κρÝση σ’ Ûναν απÞ τïυς παρÀγï-ντες πïυ την πρïκÀλεσαν: για Àλλïν ιστïρικÞ ηκρÝση ïæεÝλεται σε αÝτια ïικïνïµικÀ, για Àλλïνσε κïινωνικÀ, πïλιτικÀ Ü ιδεïλïγικÀ. Η απïδïøÜÞµως µιας και µÞνï Àπïψης θα Üταν λÀθïς ιστï-ρικÞ και µερικÜ απÞκρυψη της αλÜθειας. Îργïτïυ ιστïρικïà εÝναι να περιγρÀψει Þσï γÝνεται α-κριâÛστερα Þλες τις πτυøÛς της κρÝσης και να επι-σηµÀνει την πïλυπλïκÞτητα των αιτÝων και τιςαλληλïεπιδρÀσεις τïυς.

ΩστÞσï, πρÛπει να επισηµÀνïυµε Þτι ïι παρÀ-γïντες αυτïÝ πïυ ïδÜγησαν στην παρακµÜ τïυαρøαÝïυ κÞσµïυ δηµιïàργησαν, νÛες πρïϋπïθÛ-σεις âÀσει των ïπïÝων ïργανñθηκε ï «µεσαιωνι-κÞς» κÞσµïς.

230

ΕρεÝπια ïøυρωµατικïà τεÝøïυς δÝπλα απÞ την ïδÞ των Πα-ναθηναÝων στην αρøαÝα αγïρÀ της ΑθÜνας. ΚατασκευÀ-στηκε µετÀ την επιδρïµÜ των Ερïàλων στην ΑθÜνα (267µ.Ì.) µε πρωτïâïυλÝα των ΑθηναÝων και µε ïικïδïµικÞ υ-λικÞ απÞ τις ερειπωµÛνες ïικïδïµÛς.

3. ΜÝα Àπïψη για την παρακµÜ της ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας

Και στην περÝπτωση της ρωµαϊ-κÜς αυτïκρατïρÝας, η σταθερÜ πα-ρακµÜ τïυ πïλιτισµïà δεν πρÛπειλïιπÞν να απïδïθεÝ σε âιïλïγικÞ εκ-æυλισµÞ, Ü στην επιµειêÝα των κατω-τÛρων æυλñν µε τις ανñτερες, Ü σεπïλιτικÛς και ïικïνïµικÛς συνθÜκες,αλλÀ µÀλλïν σε µια µεταâïλÜ της νï-ïτρïπÝας των ανθρñπων. Η µεταâï-λÜ αυτÜ ïæειλÞταν στï πλÛγµα τωνπεριστÀσεων πïυ δηµιïàργησαν ïι ι-διÀúïυσες συνθÜκες úωÜς στη ρω-µαϊκÜ αυτïκρατïρÝα¯ τï Ýδιï εÝøεσυµâεÝ και στην ΕλλÀδα. ΜÝα απÞαυτÛς τις συνθÜκες – και µÀλιστα πï-λà σηµαντικÜ – Üταν ï αριστïκρατι-κÞς και «κλειστÞς» øαρακτÜρας τïυαρøαÝïυ πïλιτισµïà. Η πνευµατικÜαντÝδραση, δηλ. η αδιαæïρÝα για τηνεπÝγεια úωÜ και τï κïινωνικÞ øÀσµα(µεταêà των ανωτÛρων τÀêεων καιτης µÀúας) στÛρησαν τïν αρøαÝï κÞ-σµï απÞ τη δàναµη να διατηρÜσειτïν πïλιτισµÞ τïυ, Ü να τïν υπερα-σπÝσει απÞ την εσωτερικÜ απïσàνθε-ση και τïν εêωτερικÞ κÝνδυνï, τις ει-σâïλÛς των âαρâÀρων.

M. Rostovtzeff, Þ.π, σ. 366-367.

VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡÌΑΙÃΤΗΤΑ(4ïς-6ïς αι. µ.Ì.)

233

ΑνÀγλυæη παρÀσταση της âÀσηςτïυ ïâελÝσκïυ* τïυ Μ. ΘεïδïσÝïυ.ΑπεικïνÝúεται ï αυτïκρÀτïρας Θεï-δÞσιïς Α µε αυλικïàς και æρïυρïàςστï αυτïκρατïρικÞ θεωρεÝï τïυ ιπ-πïδρÞµïυ και στï κÀτω µÛρïς θεα-τÛς.(Κωνσταντινïàπïλη, ΠλατεÝα τïυΙππïδρÞµïυ)

232

ασâεστïκïνÝαµα: µεÝγµα απÞ ασâÛστη, Àµµïκαι νερÞ πïυ øρησιµïπïιεÝται ως συνδετι-κÞ υλικÞ στην ïικïδïµικÜ τÛøνη αλλÀ καιγια την επÝøριση των επιæανειñν των τïÝ-øων (σïâÀντισµα).

δηµïσιïνïµικÜ πïλιτικÜ: η πïλιτικÜ πïυ α-æïρÀ τη διαøεÝριση της æïρïλïγÝας καιτων δαπανñν τïυ κρÀτïυς για την επÝτευ-êη ïικïνïµικñν στÞøων.

δïυλïπαρïικÝα: τï ïικïνïµικÞ και κïινωνικÞσàστηµα σàµæωνα µε τï ïπïÝï η γη ανÜκεσε µεγÀλïυς γαιïκτܵïνες και καλλιερ-γïàνταν απÞ ελεàθερïυς καλλιεργητÛς, ïιïπïÝïι Üταν Þµως Àµεσα και µÞνιµα πρï-σκïλληµÛνïι στη γη πïυ δεν τïυς ανÜκε.

θÛρµες: εγκαταστÀσεις λïυτρñν µε ψυøρÞ καιθερµÞ νερÞ. Στïυς ρωµαϊκïàς øρÞνïυς ïιεγκαταστÀσεις αυτÛς τελειïπïιÜθηκαν τε-øνικÀ και απÛκτησαν µεγÀλες διαστÀσεις.

ΠεριελÀµâαναν, εκτÞς απÞ τïυς øñρïυςτων λïυτρñν, αÝθïυσες διαλÛêεων καιδιασκÛδασης.

καµÛïς Ü καµÛα: Ûγøρωµïς λÝθïς – Þνυøας,σαρδÞνυøας Ü αøÀτης – ιδιαÝτερα σκλη-ρÞς. Ìρησιµïπïιïàνταν για την κατα-σκευÜ κïσµηµÀτων.

µαυσωλεÝï: µεγαλïπρεπÛς ταæικÞ µνηµεÝïπïυ εÝøε συνÜθως τη µïρæÜ µικρïà ναïà.Η ïνïµασÝα τïυ πρïÛρøεται απÞ τïνΜαàσωλï, σατρÀπη της ΚαρÝας, ï ïπïÝïςτïν 4ï αι. π.Ì. κατασκεàασε για τïν εαυ-τÞ τïυ Ûνα µεγαλÞπρεπï και περÝτεøναδιακïσµηµÛνï ταæικÞ µνηµεÝï.

νυµæαÝï: δηµÞσια κρÜνη µε καλλιτεøνικÞ εν-διαæÛρïν. ΤÛτïιες κατασκευÛς Üταν τÞπïιλατρεÝας κÀπïιας νàµæης, πρïστÀτιδαςτων πηγñν, των πïταµñν και γενικÞτερατων γλυκñν νερñν.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

ΓιατÝ ïι âÀρâαρïι θα æθÀσïυν σܵερακαι τÛτïια πρÀγµατα θαµπñνïυν τïυς âαρâÀρïυς.

— ΓιατÝ κ’ ïι Àêιïι ρÜτïρες δεν Ûρøïνται σαν πÀντανα âγÀλïυνε τïυς λÞγïυς τïυς, να πïàνε τα δικÀ τïυς;

ΓιατÝ ïι âÀρâαρïι θα æθÀσïυν σܵερα¯κι αυτïÝ âαριïàντ’ ευæρÀδειες και δηµηγïρÝες.

— ΓιατÝ ν’ αρøÝσει µïνïµιÀς αυτÜ η ανησυøÝακ’ η σàγøυσις. (Τα πρÞσωπα τι σïâαρÀ πïυ εγÝναν).ΓιατÝ αδειÀúïυν γρÜγïρα ïι δρÞµïι κ’ ïι πλατÛες,κι Þλïι γυρνïàν στα σπÝτια τïυς πïλà συλλïγισµÛνïι;

ΓιατÝ ενàøτωσε κ’ ïι âÀρâαρïι δεν Üλθαν.Και µερικïÝ Ûæθασαν απ’ τα σàνïρα,και εÝπανε πως âÀρâαρïι πια δεν υπÀρøïυν.

Και τñρα τι θα γÛνïυµε øωρÝς âαρâÀρïυς.Ãι Àνθρωπïι αυτïÝ Üσαν µια κÀπïια λàσις.

Κ. Π. ΚαâÀæη, Πïιܵατα, τ. Α-Β, εκδ. Øκαρïς 1972 , τ. Α, σ. 107-108.

à ∆ιïκλητιανÞς κυâÛρνησε τï ανατïλικÞ τµÜ-µα της αυτïκρατïρÝας και Ûδωσε τη διïÝκηση τïυδυτικïà σ’ Ûναν αæïσιωµÛνï σ’ αυτÞν στρατιωτι-κÞ, τï ΜαêιµιανÞ. Ãι δàï αυτïÝ αυτïκρÀτïρες,πïυ πÜραν τïν τÝτλï τïυ Αυγïàστïυ, παραøñρη-σαν στη συνÛøεια τη διïÝκηση ενÞς µÛρïυς απÞτις περιïøÛς πïυ κυâερνïàσαν σε δàï συνÀρøï-ντες: ï ∆ιïκλητιανÞς στïν ΓαλÛριï και ï Μαêι-µιανÞς στïν ΚωνστÀντιï τï ÌλωρÞ. Ãι δàï συ-νÀρøïντες Ûæεραν τïν τÝτλï τïυ ΚαÝσαρα. Îτσι ηεêïυσÝα µïιρÀστηκε σε τÛσσερα διαæïρετικÀ κÛ-ντρα. Στην ΑνατïλÜ, Αàγïυστïς Üταν ï ∆ιïκλη-τιανÞς µε Ûδρα τη ΝικïµÜδεια της ΒιθυνÝας καιΚαÝσαρας ï ΓαλÛριïς µε Ûδρα τï ΣÝρµιï, στη ση-µερινÜ ΣερâÝα. ΠαρÀλληλα, στη ∆àση Αàγïυ-στïς Üταν ï ΜαêιµιανÞς µε Ûδρα τï ΜιλÀνï στηνΙταλÝα και ΚαÝσαρας ï ΚωνστÀντιïς ï ÌλωρÞςµε Ûδρα τïυς ΤρεâÜρïυς στη ΓαλατÝα.

Τï σàστηµα αυτÞ ïνïµÀστηκε ΤετραρøÝα καιεπÛτυøε να διατηρÜσει πρïς στιγµÜ την ακεραιÞ-τητα της αυτïκρατïρÝας. Η Ρñµη Üταν θεωρητι-κÀ η πρωτεàïυσα της αυτïκρατïρÝας και παρÛ-µεινε η Ûδρα της συγκλÜτïυ.

Η αλλαγÜ στη µïρæÜ τïυ πïλιτεàµατïς. Ã∆ιïκλητιανÞς µετÛâαλε τï øαρακτÜρα της µï-ναρøÝας1. Ùλï τï κρÀτïς øωρÝστηκε σε µικρÛς ε-παρøÝες, τη διïÝκηση των ïπïÝων ανÛλαâαν υ-πÀλληλïι πïυ διïρÝúïνταν απÞ τïν Ýδιï τïν αυ-τïκρÀτïρα. à στρατÞς κÀθε περιïøÜς εÝøε δικïàςτïυ διïικητÛς, διαæïρετικïàς απÞ εκεÝνïυς τωνεπαρøιñν. Μ’ αυτÞν τïν τρÞπï αæαιρÛθηκε απÞτï στρατÞ η πïλιτικÜ εêïυσÝα.

Η σταδιακÜ συγκÛντρωση των εêïυσιñν στïπρÞσωπï τïυ αυτïκρÀτïρα επικυρñθηκε µε τηνυιïθÛτηση απÞ τïν ∆ιïκλητιανÞ τïυ πρωτïκÞλ-λïυ της αυλÜς των Σασανιδñν âασιλÛων τηςΠερσÝας. à αυτïκρÀτïρας Ûγινε απρïσπÛλαστïςγια τïυς υπηκÞïυς τïυ, στις εµæανÝσεις τïυ æï-ρïàσε τï διÀδηµα και την πïρæàρα* και επÛâαλ-λε την πρïσκàνηση. ΠεριâλÜθηκε, τÛλïς, µε τηνιερÞτητα πïυ τïυ απÛδιδε η πρïσæñνηση «·ευς»και η απαÝτηση να λατρεàεται ως θεÞς.

235

ΝÞµισµα µε ανÀγλυæη παρÀσταση τηςκεæαλÜς τïυ ∆ιïκλητιανïà(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

1. Τα αÝτια της επιτυøÝας τïυ ∆ιïκλητιανïà

Η επιτυøÝα τïυ ïæεÝλεται στα ÝδιααÝτια πïυ εÝøαν συντελÛσει στην επι-τυøÝα τïυ Αυγïàστïυ διακÞσια πενÜ-ντα øρÞνια πριν. à Ýδιïς δεν Üταν κα-θÞλïυ ανñτερïς απÞ πïλλïàς διακε-κριµÛνïυς αυτïκρÀτïρες τïυ αιñνακαι την αρøÜ για κÀθε µια απÞ τις µε-ταρρυθµÝσεις τïυ εÝøαν κÀνει Üδη ïιπρïκÀτïøïÝ τïυ. à ∆ιïκλητιανÞς Þ-æειλε τη σταθερÞτητα τïυ θρÞνïυτïυ κυρÝως στην κÞπωση και στηναηδÝα πïυ εÝøαν καταλÀâει τï στρα-τÞ και την κïινωνÝα – αισθܵατα πïυεπικρατïàσαν και Þταν ï ΑàγïυστïςανÛâηκε στην εêïυσÝα. à κÞσµïς δι-ψïàσε για ειρÜνη και úητïàσε να επι-στρÛψει σε µια λÝγï-πïλà Üρεµη úωÜ.ΣταδιακÀ ï αυτïκρÀτïρας απïκτïà-σε περισσÞτερïυς ïπαδïàς, πρÞθυ-µïυς να τïν âïηθÜσïυν στï δàσκïλïÛργï τïυ, την απïκατÀσταση της ει-ρÜνης και της τÀêης. Με Þλα αυτÀδεν θÛλω να αρνηθñ πως ï ∆ιïκλη-τιανÞς Üταν µια µεγÀλη πρïσωπικÞ-τητα. Η αêÝα τïυ, Þπως και η αêÝατïυ Αυγïàστïυ, âρÝσκεται στï γεγï-νÞς πως συνειδητïπïÝησε τï πνεàµατων καιρñν τïυ και µπÞρεσε να τï

1.1 à ∆ιïκλητιανÞς και η αναδιïργÀνωση της αυτïκρατïρÝας

Ãι διïικητικÛς αλλαγÛς. Ùταν ï ∆ιïκλητιανÞς Ûγινε αυτïκρÀτïρας (284µ.Ì.) θÛλησε να æÛρει την τÀêη στï ρωµαϊκÞ κρÀτïς. ΕπειδÜ εÝøε απïδειøθεÝÞτι Ûνας Àρøïντας δεν επαρκïàσε για τις ανÀγκες της διïÝκησης της αυτï-κρατïρÝας, ï ∆ιïκλητιανÞς, αν και απïλυταρøικÞς, απïæÀσισε να πρïøωρÜ-σει σε τïλµηρÛς διïικητικÛς αλλαγÛς µïιρÀúïντας την εêïυσÝα. Η µεταâïλÜτïυ διïικητικïà συστܵατïς ανταπïκρÝνεται κυρÝως στην ανÀγκη ÀµεσηςπαρÛµâασης τïυ στρατïà και καλàτερης æàλαêης των συνÞρων.

234

1. Η µετεêÛλιêη τïυ Ρωµαϊκïà κρÀτïυς (4ïς-5ïς αι. µ.Ì.)

Ãι αιτÝες πïυ ïδÜγησαν στην παρακµÜ τïυ ρωµαϊκïà κρÀτïυς αλλïÝωσαν âαθµι-αÝα αλλÀ σταθερÀ τα øαρακτηριστικÀ ïργÀνωσης και λειτïυργÝας ïλÞκληρïυ τïυαρøαÝïυ κÞσµïυ. ΣυγøρÞνως Þµως δηµιïàργησαν νÛα δεδïµÛνα, τα ïπïÝα µετεêελÝ-øθηκαν στη διÀρκεια των επïµÛνων αιñνων (4ï-6ï αι. µ.Ì.) σε γνωρÝσµατα ενÞς και-νïàργιïυ κÞσµïυ, τïυ «µεσαιωνικïà». Η περÝïδïς αυτÜ της àστερης αρøαιÞτητας α-πïτελεÝ ïυσιαστικÀ Ûνα µεταâατικÞ στÀδιï.

Στην αρøÜ αυτÜς της περιÞδïυ ï αυτïκρÀτïρας ∆ιïκλητιανÞς µε τις µεταρρυθµÝ-σεις τïυ αναδιïργÀνωσε τï κρÀτïς, δÝνïντας απïλυταρøικÞ øαρακτÜρα στη διïÝκη-σÜ τïυ.

Στη συνÛøεια, ï Μ. ΚωνσταντÝνïς, µε τη µεταæïρÀ της πρωτεàïυσας και την απï-δïøÜ τïυ Ìριστιανισµïà, δηµιïàργησε τις πρïϋπïθÛσεις µετεêÛλιêης της αυτïκρατï-ρÝας. Η ρωµαϊκÜ ΑνατïλÜ ισøυρïπïιÜθηκε και διαµÞρæωσε πρïïδευτικÀ τη âυúαντι-νÜ æυσιïγνωµÝα της. Γι’ αυτÞ και η περÝïδïς αυτÜ (4ïς-6ïς αι. µ.Ì.) ïνïµÀúεταιπρωτïâυúαντινÜ.

Τï µεγαλàτερï øρïνικÞ διÀστηµα τïυ 4ïυ αι. µ.Ì. η αυτïκρατïρÝα Üταν διαιρεµÛ-νη σε ΑνατïλικÞ και ∆υτικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτïς. Η διαÝρεση αυτÜ ïριστικïπïιÜθηκε τï395 µ.Ì. και υπÜρêε καθïριστικÜ για τις µετÛπειτα εêελÝêεις και των δàï τµηµÀτωντης αυτïκρατïρÝας.

Στï ανατïλικÞ τµÜµα, τï ελληνικÞ στïιøεÝï Üταν κυρÝαρøï¯ εÝøε επηρεαστεÝ ÞµωςαπÞ τη ρωµαϊκÜ κρατικÜ παρÀδïση, πïυ διατηρÜθηκε Ûντïνη, και τï ÌριστιανισµÞ,πïυ αναγνωρÝστηκε ως επÝσηµη θρησκεÝα. Η σàνθεση αυτñν των γνωρισµÀτων δηµι-ïàργησε Ûνα νÛïυ τàπïυ πïλÝτη, τï âυúαντινÞ, ï ïπïÝïς ανεêÀρτητα απÞ την εθνïλï-γικÜ τïυ πρïÛλευση, αγωνÝστηκε για τη διατÜρηση της αυτïκρατïρÝας.

Η πïρεÝα τïυ δυτικïà τµÜµατïς Üταν Þµως διαæïρετικÜ. Η ïριστικÜ διαÝρεσηταυτÝúεται εδñ µε τï τÛλïς τïυ αρøαÝïυ κÞσµïυ. Τï κρÀτïς απïδυναµωµÛνï στηδιÀρκεια τïυ 5ïυ αι. µ.Ì. κατακλàστηκε απÞ êÛνïυς λαïàς.

Ãι ΓÞτθïι και ïι Ãàνïι εισÛâαλαν στα εδÀæη τïυ. Ãι «âαρâαρικÛς» επιδρïµÛς,πïυ εÝναι γνωστÛς ως η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν, αντιµετωπÝστηκαν µε επιτυ-øÝα απÞ τï ΑνατïλικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτïς. ΑντÝθετα, τï ∆υτικÞ κρÀτïς καταλàθηκε(476 µ.Ì.) και γερµανικïÝ λαïÝ εγκαταστÀθηκαν στα εδÀæη τïυ.

γïàσε συµâïυλευτικÀ και µÞνï Þταν τï Üθελε ïαυτïκρÀτïρας. Η σàγκλητïς, εêÀλλïυ, πïυ µετα-æÛρθηκε στην Κωνσταντινïàπïλη, Ûµεινε Ûνα τι-µητικÞ σñµα øωρÝς εêïυσÝα, πïυ πλαισÝωνε στιςδεêιñσεις τïν αυτïκρÀτïρα.

ΚαθïριστικÜ Üταν η στÀση τïυ ΚωνσταντÝνïυστï θÛµα της αυτïκρατïρικÜς λατρεÝας. à αυτï-κρÀτïρας δεν Üταν πλÛïν ï θεÞς για τïυς υπηκÞ-ïυς τïυ αλλÀ ï εκλεκτÞς τïυ θεïà πïυ κυâερ-νïàσε µε τη θεÝα øÀρη. Αν και ï ΚωνσταντÝνïςµÛøρι τï τÛλïς της úωÜς τïυ κρÀτησε – Þπως, Àλ-λωστε, συνÛâη και µε τïυς Àµεσïυς διαδÞøïυςτïυ – τïν ειδωλïλατρικÞ τÝτλï τïυ “ΜεγÝστïυΑρøιερÛως”, εντïàτïις µε µια σειρÀ απÞ ενÛργει-ες εκδÜλωσε την υπïστÜριêÜ τïυ στï Ìριστιανι-σµÞ. Η πïλιτικÜ πïυ εæÀρµïσε æανερñνει την α-πÞæασÜ τïυ να ενισøàσει την αυτïκρατïρÝα µετï ÌριστιανισµÞ.

ΑπïæασιστικÞ ρÞλï στην ιστïρÝα των σøÛσε-ων τïυ κρÀτïυς και της νÛας θρησκεÝας Ûπαιêετï ∆ιÀταγµα των ΜεδιïλÀνων. Με κïινÜ απÞ-æαση τïυ ΚωνσταντÝνïυ και τïυ ΛικÝνιïυ καθιε-ρñθηκε απÞλυτη ελευθερÝα στην επιλïγÜ λατρεÝ-ας για τïυς κατïÝκïυς της αυτïκρατïρÝας. Τï∆ιÀταγµα των ΜεδιïλÀνων, γνωστÞ και ως ∆ιÀ-ταγµα της ανεêιθρησκÝας, υπïγρÀæτηκε στηναρøÜ στï ΜιλÀνï (ΜεδιÞλανα) τï ΦεâρïυÀριïτïυ 313 µ.Ì. και εÝøε ισøà για τïυς κατïÝκïυς τïυδυτικïà τµÜµατïς2. Μερικïàς µÜνες αργÞτερα Û-γινε απïδεκτÜ η Ýδια απÞæαση και για τïυς κα-τïÝκïυς τïυ ανατïλικïà τµÜµατïς, στη ΝικïµÜ-δεια της ΒιθυνÝας. Μ’ αυτÞ τï διÀταγµα δεν υæÝ-στατï πλÛïν καµÝα διÀκριση µεταêà των øριστια-νñν και µη øριστιανñν υπηκÞων της αυτïκρατï-ρÝας.

Η Ûκδïση τïυ ∆ιατÀγµατïς των ΜεδιïλÀνωνσυνδÛεται µε τï úÜτηµα τïυ εκøριστιανισµïà τηςαυτïκρατïρÝας και πïλà περισσÞτερï µε τï πρÞâληµα της στÀσης τïυ Κων-σταντÝνïυ απÛναντι στï ÌριστιανισµÞ.

ΕÝναι γεγïνÞς Þτι ï ΚωνσταντÝνïς µε µια σειρÀ απÞ ενÛργειες πρïÛâαλεκαι ευνÞησε τï ÌριστιανισµÞ. ΜετÀ απÞ τη νÝκη τïυ κατÀ τïυ ΜαêÛντιïυ στηΜïυλâÝα γÛæυρα æαÝνεται Þτι συνειδητÀ εÝøε απïδεøτεÝ τη νÛα θρησκεÝα. Υι-

237

2. Τï διÀταγµα των ΜεδιïλÀνων

Εγñ, ï Αàγïυστïς ΚωνσταντÝνïςκαι εγñ, ï Αàγïυστïς ΛικÝνιïς ÞτανευτυøÜσαµε να συναντηθïàµε στïΜεδιÞλανï και να συúητÜσïυµε Þλατα θÛµατα πïυ αæïρïàν τï κïινÞσυµæÛρïν, απïæασÝσαµε Þτι ... Ûπρε-πε πρñτα απ’ Þλα να τακτïπïιÜσïυ-µε Þσα Ûøïυν σøÛση µε την ευλÀâειακαι τï σεâασµÞ πρïς τï θεÝï, δηλαδÜνα δñσïυµε και στïυς øριστιανïàςκαι σ’ Þλïυς τïυς Àλλïυς την ελευθε-ρÝα να επιλÛγïυν τη θρησκεÝα πïυθÛλïυν, ñστε ïπïιαδÜπïτε θεÞτητακαι ïπïιαδÜπïτε ïυρÀνια δàναµη υ-πÀρøει να εÝναι ευνïϊκÜ πρïς εµÀςκαι σε Þλïυς Þσïυς εÝναι κÀτω απÞτην εêïυσÝα µας.

ΕυσÛâιïς, ΕκκλησιαστικÜ ιστïρÝα, X,V, 4-5.

ΑργυρÞ νÞµισµα τïυ Μ. ΚωνσταντÝνïυ.ΕικïνÝúει τïν αυτïκρÀτïρα µε κρÀνïς πÀ-νω στï ïπïÝï Ûøει øαραγµÛνï τï øριστÞ-γραµµα.(ΜÞναøï, ΚρατικÜ ΝïµισµατικÜ ΣυλλïγÜ)

Η συγκÛντρωση Þλων των εêïυσιñν σ’ ÛναπρÞσωπï Àλλαêε ïυσιαστικÀ τï πïλιτειακÞ σà-στηµα τïυ Αυγïàστïυ. ΜετÛâαλε δηλαδÜ την Η-γεµïνÝα (Principatus) σε ΑπÞλυτη ΜïναρøÝα(Dominatus). à πρñτïς πïλÝτης τïυ κρÀτïυς(princeps) Ûγινε τñρα απÞλυτïς µïνÀρøης (domi-nus).

1.2 Μ. ΚωνσταντÝνïς: ΕκøριστιανισµÞς καιισøυρïπïÝηση της ρωµαϊκÜς ΑνατïλÜς

Η δηµιïυργÝα τïυ øριστιανικïà ρωµαϊκïàκρÀτïυς. Τï σàστηµα της ΤετραρøÝας δεν Ûδωσελàση στα πρïâλܵατα της αυτïκρατïρÝας¯ αντÝ-θετα, ενÝσøυσε τïυς ανταγωνισµïàς και πρÞâαλετις æιλïδïêÝες των συναρøÞντων. Για εÝκïσι øρÞ-νια αæÞτïυ απïσàρθηκε απÞ την εêïυσÝα ï ∆ιï-κλητιανÞς (305 µ.Ì.) µÛøρι και την πλÜρη επικρÀ-τηση τïυ ΚωνσταντÝνïυ, ïι διÀδïøïι και ïι συ-νÀρøïντÛς τïυς αλληλïεêïντñνïνταν. ΜÛσα απÞτις συγκρïàσεις αναδεÝøθηκε ï ΚωνσταντÝνïς.∆ιαδÛøτηκε στην εêïυσÝα τïν πατÛρα τïυ Κων-στÀντιï ÌλωρÞ ως ΚαÝσαρας των δυτικñν επαρ-øιñν της αυτïκρατïρÝας.

ΤρÝα σηµαντικÀ γεγïνÞτα σæρÀγισαν τï øρï-νικÞ διÀστηµα µÛøρι την επικρÀτησÜ τïυ: ΝÝκησε στη ΜïυλâÝα γÛæυρα τïυ ΤÝ-

âερη, κïντÀ στη Ρñµη, τïν αντÝπαλÞ τïυ στη ∆à-ση, ΜαêÛντιï (312 µ.Ì.). Ως Αàγïυστïς και µÞνïς κυρÝαρøïς

στη ∆àση Üρθε σε συνεννÞηση µε τïν Αàγïυστïτης ΑνατïλÜς ΛικÝνιï. Ãι δàï Αàγïυστïι απï-æÀσισαν στï ΜιλÀνï να µην πρïσλÀâïυν ΚαÝσα-ρες και να συνεργαστïàν απÞ κïινïà για τη διïÝ-κηση της αυτïκρατïρÝας (313 µ.Ì.). ΝÝκησε κïντÀ στην Αδριανïàπïλη

και µετÀ απÞ λÝγï θανÀτωσε τï µÞνï αντÝπαλÞτïυ ΛικÝνιï (324 µ.Ì.).

à ΚωνσταντÝνïς, Þταν Ûµεινε µïνïκρÀτïρας, Ûδωσε απïλυταρøικÞτερïøαρακτÜρα στï πïλÝτευµα απ’ Þ,τι ï ∆ιïκλητιανÞς. à αυτïκρÀτïρας Üταν α-πρÞσιτïς στïυς υπηκÞïυς τïυ και στη σàγκλητï, περιâαλλÞταν απÞ τïυς α-νακτïρικïàς υπαλλÜλïυς και τï ανακτïρικÞ συµâïàλιï, τï ïπïÝï λειτïυρ-

236

εκµεταλλευτεÝ. ΕêÀλλïυ, Þπως ï Αà-γïυστïς, Ûτσι και ï ∆ιïκλητιανÞς δενεισÜγαγε καµÝα νÛα âασικÜ αρøÜ: α-πλñς τις τÀσεις πïυ αναπτàσσïντανασυντÞνιστα µÛσα στη σàγøυση της ε-πïøÜς τις συγκÛντρωσε σε Ûνα ενιαÝïσàνïλï και τïυ Ûδωσε τη µïνιµÞτητανïµικïà καθεστñτïς. Κàριïς στÞøïςτïυ δεν Üταν η ευηµερÝα των υπηκÞ-ων τïυ αλλÀ η ανÞρθωση και η ενÝ-σøυση τïυ κρÀτïυς: µε µεγαλàτερηαπïæασιστικÞτητα απÞ κÀθε πρïκÀ-τïøÞ τïυ θυσÝασε τα συµæÛρïντα τïυλαïà στα συµæÛρïντα τïυ κρÀτïυς.

M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 315.

Τï σàµπλεγµα της ΤετραρøÝας (περ. 300µ.Ì.). ΑπεικïνÝúει ανÀ δàï τïυς ΤετρÀρ-øες: ∆ιïκλητιανÞ – ΜαêιµιανÞ, ΓαλÛριï– ΚωνστÀντιï ÌλωρÞ.(ΒενετÝα, ΝÞτια γωνÝα ΑγÝïυ ΜÀρκïυ)

θÛση, πïυ εêασæÀλιúε καλàτερη Àµυνα και ïικï-νïµικÜ ανÀπτυêη στην αυτïκρατïρÝα, âρισκÞτανκïντÀ στις περιïøÛς της ΑνατïλÜς, ïι ïπïÝεςστην πλειïψηæÝα τïυς κατïικïàνταν απÞ Îλλη-νες και øριστιανïàς.

Με τη µεταæïρÀ της πρωτεàïυσας, τï κÛντρïâÀρïυς της αυτïκρατïρÝας µετακινÜθηκε απÞ τïλατινικÞ πïλιτιστικÞ øñρï στïν ελληνικÞ. Îτσι ηαυτïκρατïρÝα απÛκτησε πρïïδευτικÀ ελληνικÞøαρακτÜρα.

Η αυτïκρατïρÝα πïυ Àρøισε να διαµïρæñνε-ται µε κÛντρï την Κωνσταντινïàπïλη âασÝστηκεσε τρÝα στïιøεÝα:

τη ρωµαϊκÜ πïλιτικÜ παρÀδïση τη øριστιανικÜ πÝστη την ελληνικÜ πïλιτιστικÜ κληρï-

νïµιÀ

1.3 Ãι θρησκευτικÛς εêελÝêεις

Η εµæÀνιση τïυ Ìριστιανισµïà. Η γÛννησητïυ Ìριστïà την περÝïδï της âασιλεÝας τïυ Αυ-γïàστïυ – τÛσσερα øρÞνια πριν απÞ την Ûναρêητïυ øριστιανικïà ηµερïλïγÝïυ, Þπως Ûøïυν απï-δεÝêει ïι Ûρευνες – σηµατïδÞτησε µια νÛα επïøÜστην ιστïρικÜ πïρεÝα της ανθρωπÞτητας. Η úωÜτïυ Ìριστïà και ï σταυρικÞς τïυ θÀνατïς δηµι-ïàργησαν νÛες πρïϋπïθÛσεις για τη úωÜ, στηναρøÜ των λÝγων ïπαδñν τïυ και στη συνÛøεια ï-λÞκληρïυ τïυ κÞσµïυ.

Η νÛα θρησκεÝα πρïÜλθε µÛσα απÞ τïυς κÞλ-πïυς τïυ ιïυδαϊκïà µïνïθεϊσµïà, τï πνεàµα τηςδιδασκαλÝας της Þµως êεπερνïàσε τα σàνïρα τïυ ΙσραÜλ και απευθυνÞτανσε ïλÞκληρη την ïικïυµÛνη. ΚïινÞ σηµεÝï των δàï θρησκειñν Üταν η πρïσ-δïκÝα τïυ επερøÞµενïυ ΜεσσÝα, πïυ θα Ûσωúε τïυς ανθρñπïυς. à Ιïυδαϊ-σµÞς Þµως περιÞρισε τï κÜρυγµα της σωτηρÝας µÞνï στïυς ΕâραÝïυς, τη µÞ-νη εκλεκτÜ æυλÜ τïυ Θεïà.

à ÌριστιανισµÞς τïπïθÛτησε τïν ερøïµÞ τïυ ΜεσσÝα στα øρÞνια τïυ Αυ-γïàστïυ. ΚÜρυêε την ισÞτητα και την αγÀπη για Þλïυς τïυς ανθρñπïυς, ανε-êÀρτητα απÞ æυλετικÜ πρïÛλευση, κïινωνικÜ τÀêη και æàλï.

ΑπÞ τα πρñτα âܵατα της εêÀπλωσÜς τïυ øρησιµïπïÝησε την ελληνικÜ

239

â. Ãι νïµισµατικïÝ τàπïι και αιλïιπαÝ µνηµειακαÝ κατασκευαÝ τηςκωνσταντινεÝïυ περιÞδïυ εν συνδυα-σµñ µε τα νïµïθετικÀ υπÛρ της Εκ-κλησÝας µÛτρα και την κïινωνικÜνπïλιτικÜν τïυ αυτïκρÀτïρïς αντα-νακλïàν την εσωτερικÜν ανÛλιêιντων θρησκευτικñν πεπïιθÜσεων τïυΚωνσταντÝνïυ και απïκαλàπτïυν τησυνεøÜ, σταθερÀν πïρεÝαν τïυ πρïςτïν ÌριστιανισµÞν. ∆εν εÝναι η ψυ-øρÀ σκïπιµÞτης τïυ ïρθñς πρïâλÛ-πïντïς τï µÛλλïν ικανïà πïλιτικïàη καθïρÝúïυσα την θρησκευτικÜνπïλιτικÜν τïυ αυτïκρÀτïρïς αλλ’ ηïρθÜ εκτݵησις των πραγµατικñν δε-δïµÛνων υπÞ τïυ αναúητïàντïς ενµÛσω της τεταµÛνης επïøÜς τïυ θρη-σκευτικïà συγκρητισµïà την απïκα-λυπτικÜν παρïυσÝαν τïυ Θεïà. ΕêαρøÜς ï ΚωνσταντÝνïς απεδÛøθητην υψηλÜν ηθικÜν διδασκαλÝαν τïυÌριστιανισµïà, τï δε νïµïθετικÞντïυ Ûργïν και η κïινωνικÜ πïλιτικÜτïυ απïκαλàπτïυν την επÝδρασÝντης. Εν τïàτïις, η απïµÀκρυνσις απÞτïυ θρησκευτικïà εθνικïà παρελθÞ-ντïς δεν Üτï πλÜρης. à ΚωνσταντÝ-νïς εêηκïλïàθησε να æÛρη τïν τÝτ-λïν τïυ pontifex maximus, Üτïι τïυυπÀτïυ αρøιερÛως, ως εÝøïν πρÀêειïι πρïκÀτïøïι ΡωµαÝïι αυτïκρÀτï-ρες και θα συνεøÝσïυν και ïι øριστια-νïÝ διÀδïøïÝ των µÛøρι τïυ Ûτïυς 379.

Αικ. Ìριστïæιλïπïàλïυ, ΒυúαντινÜιστïρÝα. Α 324-610, πανεπιστηµιακÜ

Ûκδïση, σ. 136.

ïθÛτησε ως σàµâïλï τï øριστÞγραµµα (Ã), τï ï-πïÝï τïπïθÛτησε στις ασπÝδες των στρατιωτñντïυ και στην αυτïκρατïρικÜ σηµαÝα. ΠρïστÀ-τευσε τï ÌριστιανισµÞ απÞ τις αιρÛσεις καθιερñ-νïντας τï θεσµÞ των Ãικïυµενικñν συνÞδων. ÃÝδιïς και η µητÛρα τïυ συνÛâαλαν στην ïικïδÞ-µηση εκκλησιñν και τÛλïς, λÝγï πριν πεθÀνει, âα-æτÝστηκε øριστιανÞς.

ΠÀντως, ïι θρησκευτικÛς επιλïγÛς τïυ Μ.ΚωνσταντÝνïυ και η «µεταστρïæÜ» τïυ πρïς τïÌριστιανισµÞ απασøÞλησαν τïυς ιστïρικïàς καιυπÜρêαν θÛµα επιστηµïνικÜς σàγκρïυσης3.

Η Ýδρυση της Κωνσταντινïàπïλης. à Μ.ΚωνσταντÝνïς, για να επιτàøει τις πïλιτικÛς τïυεπιδιñêεις, την ισøυρïπïÝηση της απÞλυτης µï-ναρøÝας και τïν εκøριστιανισµÞ της αυτïκρατï-ρÝας, θÛλησε να µεταæÛρει τï κÛντρï των απïæÀ-σεων στην ΑνατïλÜ.

Η ΝÛα Ρñµη, Þπως στην αρøÜ ïνïµÀστηκε ηκαινïàργια πρωτεàïυσα, ïικïδïµÜθηκε στï Βυ-úÀντιï, την αρøαÝα απïικÝα πïυ εÝøαν ιδρàσει ïιΜεγαρÝτες στα µÛσα τïυ 7ïυ αι. π.Ì., µε ïικιστÜτï Βàúαντα. Τα εγκαÝνια της ΝÛας Ρñµης, πïυµετÀ απÞ λÝγï Ûγινε ευρàτατα γνωστÜ µε τï Þνï-µα «ΚωνσταντÝνïυ-πÞλις», Ûγιναν στις 11 Μαýïυτïυ 330. ΑπÞ τÞτε αρøÝúει ïυσιαστικÀ και τυπικÀη ιστïρÝα της ΡωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας της Ανα-τïλÜς, δηλαδÜ της ΒυúαντινÜς αυτïκρατïρÝας. Ητàøη της ταυτÝστηκε απÞλυτα µε την τàøη της νÛ-ας πρωτεàïυσας. Στην ιστïρικÜ πïρεÝα Ûνδεκααιñνων η ανεêαρτησÝα και µÞνï της Κωνσταντι-νïàπïλης καθÞρισε την àπαρêη της αυτïκρατï-ρÝας.

Η απÞæαση της µεταæïρÀς της πρωτεàïυσαςαπÞ τï Μ. ΚωνσταντÝνï πρïÛκυψε ως διïικητικÜανÀγκη για την αντιµετñπιση των πρïâληµÀτωνπïυ δηµιïυργïàσαν κυρÝως ïι âαρâαρικÛς επι-δρïµÛς. Η παλαιÀ πρωτεàïυσα δεν Üταν µÞνïπÞλïς Ûλêης για τïυς λαïàς της ∆àσης, αλλÀ Ü-ταν συγøρÞνως ταυτισµÛνη µε τïν αρøαÝï κÞσµïκαι την αρøαÝα ρωµαϊκÜ παρÀδïση. ΑντÝθετα, ηνÛα πρωτεàïυσα, εκτÞς απÞ την πρïνïµιακÜ της

238

3. Η «µεταστρïæÜ» τïυ Μ. Κωνστα-ντÝνïυ πρïς τï ÌριστιανισµÞ: Ãι α-πÞψεις δàï σàγøρïνων ιστïρικñν

α. ΛÝγα úητܵατα πρïκÀλεσαντÞσï ατÛρµïνες και úωηρÛς συúητÜ-σεις στην ιστïρικÜ Ûρευνα και ÛλαâαντÞσï αντιæατικÛς απαντÜσεις, Þσï τïπρÞâληµα των σøÛσεων τïυ Κωνστα-ντÝνïυ µε τï ÌριστιανισµÞ. ΠïλλïÝπιστεàïυν Þτι ï ΚωνσταντÝνïς ÜτανθρησκευτικÀ αδιÀæïρïς και Þτι υπï-στÜριúε τï ÌριστιανισµÞ απÞ καθαρÀπïλιτικïàς λÞγïυς. Íλλïι πιστεàïυνστην ειλικρινÜ µεταστρïæÜ τïυ καιδÛøïνται Þτι αυτÜ απïτÛλεσε τïν α-πïæασιστικÞ λÞγï για την αλλαγÜτης θρησκευτικÜς πïλιτικÜς της αυ-τïκρατïρÝας. Îøïυν πρïâληθεÝ πïλ-λÀ επιøειρܵατα και για τις δàï αυ-τÛς ερµηνεÝες. ΠραγµατικÀ εÝναι δυ-νατÞ να θεµελιñσει κανεÝς την Àπï-ψη, Þτι ï ΚωνσταντÝνïς πρïσøñρησεστïν ÌριστιανισµÞ απÞ πεπïÝθηση, ε-νñ Àλλα επιøειρܵατα επιτρÛπïυντην υπÞθεση Þτι Ûµεινε πιστÞς στιςαρøαÝες εθνικÛς παραδÞσεις. ΤÛλïςυπÀρøïυν ενδεÝêεις πïυ ïδηγïàν στïσυνδυασµÞ των δàï αντιæατικñν υ-πïθÛσεων. ÃπωσδÜπïτε η πïλιτικÜσκïπιµÞτητα Ûπαιêε απïæαστιστικÞρÞλï στη στÀση τïυ ΚωνσταντÝνïυ.ΕÝøε γÝνει σε Þλïυς æανερÞ, ακÞµηκαι στïν πιστÞ συνεργÀτη τïυ ∆ιï-κλητιανïà, ΓαλÛριï, Þτι εκεÝνïς εÝøεøρεωκïπÜσει µε την τακτικÜ τωνδιωγµñν και Þτι η µεταæïρÀ τïυ κÛ-ντρïυ âÀρïυς της αυτïκρατïρÝαςπρïς την ΑνατïλÜ δεν µπïρïàσε νασυµâιâασθεÝ µε την εøθρικÜ στÀση α-πÛναντι στï ÌριστιανισµÞ. ΕÝναι Þ-µως εêÝσïυ âÛâαιï Þτι ï ΚωνσταντÝ-νïς εÝøε πλïàσια θρησκευτικÀ âιñµα-τα στη úωÜ τïυ, πïυ σøετÝúïνται τÞ-σï µε τï ÌριστιανισµÞ Þσï και µε τιςεθνικÛς θρησκεÝες, και επïµÛνως δενµπïρεÝ να σταθεÝ η κατηγïρÝα Ü ï Û-παινïς Þτι Üταν θρησκευτικÀ αδιÀ-æïρïς απÛναντι στï ÌριστιανισµÞ.

G. Ostrogorsky, ΙστïρÝα τïυ Βυúα-ντινïà κρÀτïυς, τ. 1, µετ. Ι. ΠαναγÞ-

πïυλïς εκδ. Στ. ΒασιλÞπïυλïς,σ. 105-106.

ντιµετñπισε τις αιρÛσεις ως πρÞâληµα τïυ Ýδιïυτïυ κρÀτïυς και για την αντιµετñπισÜ τïυς κα-θιÛρωσε τï θεσµÞ των Ãικïυµενικñν ΣυνÞδωνµε τη συµµετïøÜ τïυ αυτïκρÀτïρα.

Ãι αιρÛσεις, τïν 4ï αι., ïæεÝλïνταν στην ανÀ-γκη να διευκρινιστεÝ η τρισυπÞστατη ενÞτητα τïυΘεïà, δηλαδÜ η σøÛση ΠατÛρα και Υιïà στην Α-γÝα ΤριÀδα αλλÀ και η θÛση τïυ ΑγÝïυ Πνεàµα-τïς. Τï πρÞâληµα παρïυσιÀστηκε Þταν ï Í-ρειïς, µïρæωµÛνïς ιερÛας στην ΑλεêÀνδρεια,διακÜρυêε Þτι ï ΘεÞς υπÀρøει πριν απÞ τïν ΥιÞκαι κατ’ επÛκταση ï ÌριστÞς δηµιïυργÜθηκε απÞτïν ΠατÛρα και εÝναι κτÝσµα τïυ. Η διδασκαλÝατïυ ΑρεÝïυ τÀραêε τη γαλÜνη της ΕκκλησÝας,καθñς η αÝρεση πρïσεÝλκυσε πïλλïàς ïπαδïàς.à Μ. ΚωνσταντÝνïς θÛλησε να αντιµετωπÝσει ï-ριστικÀ τï úÜτηµα, γι’ αυτÞ τï παρÛπεµψε σε Ãι-κïυµενικÜ Σàνïδï. Με την παρïυσÝα τïυ ÝδιïυκατÀ την εναρκτÜρια συνεδρÝαση και µε τη συµ-µετïøÜ 318 επισκÞπων απ’ Þλη την αυτïκρατï-ρÝα συγκλÜθηκε η Α ÃικïυµενικÜ Σàνïδïς στηΝÝκαια της ΒιθυνÝας (325 µ.Ì.). Στη σàνïδï αυτÜπρïâλÜθηκε τï «ïµïïàσιïν τïυ ΠατρÞς και τïυΥιïà» και καταδικÀστηκαν ïι απÞψεις τïυ ΑρεÝ-ïυ. Στη διÀρκεια της συνÞδïυ διατυπñθηκε η ïρ-θÞδïêη Àπïψη µÛσα στα επτÀ πρñτα Àρθρα τïυ«ΣυµâÞλïυ της ΠÝστεως». ΠαρÀ την καταδÝκητïυ ΑρεÝïυ, η αÝρεσÜ τïυ διατηρÜθηκε.

à ΚωνστÀντιïς, διÀδïøïς τïυ Μ. ΚωνσταντÝ-νïυ, πïλÛµιïς της ειδωλïλατρÝας – απαγÞρευσετις θυσÝες και Ûκλεισε πïλλïàς ναïàς της αρøαÝ-ας θρησκεÝας –, δραστηριïπïιÜθηκε για την επι-κρÀτηση τïυ Αρειανισµïà.

à ΙïυλιανÞς, πïυ διαδÛøθηκε στï θρÞνï τïνΚωνστÀντιï, Üταν υπïστηρικτÜς ειδωλïλατρι-κñν θεïλïγικñν αντιλÜψεων, ενÞς κρÀµατïςστïιøεÝων αæενÞς αρøαιïελληνικñν και ρωµαϊ-κñν και αæετÛρïυ øριστιανικñν και ειδωλïλατρι-κñν (λατρεÝα τïυ ×λιïυ). Η ελληνικÜ παιδεÝατïυ και τï γεγïνÞς της δïλïæïνÝας τïυ πατÛρατïυ απÞ τïν ΚωνστÀντιï Üταν λÞγïι πïυ τïν α-πïµÀκρυναν απÞ τï ÌριστιανισµÞ4. à Ìριστιανι-

241

ΑνδριÀντας τïυ Ιïυλιανïà (4ïς αι.).à αυτïκρÀτïρας παρïυσιÀúεται ωςÎλληνας æιλÞσïæïς Ü ιερÛας.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

4. à ΙïυλιανÞς υπïστηρικτÜς της ειδωλïλατρÝας

à ΙïυλιανÞς, αν και απÞ τα παι-δικÀ τïυ øρÞνια Ûκλινε περισσÞτερïπρïς τη λατρεÝα των εθνικñν θεñν,και, καθñς µεγÀλωνε, επιθυµïàσεπïλà να την ασκÜσει, Þµως, επειδÜεÝøε πïλλïàς λÞγïυς να æïâÀται, Þ,τιÛκανε τï Ûκανε µε τη µεγαλàτερη δυ-νατÜ µυστικÞτητα. Ùταν Þµως, Ûλει-ψαν ïι æÞâïι τïυ και εÝδε Þτι εÝøεæτÀσει ï καιρÞς να πραγµατïπïιÜσειελεàθερα την επιθυµÝα τïυ, æανÛρω-σε τα µυστικÀ της καρδιÀς τïυ και µεσαæÜ και ρητÀ διατÀγµατα Ûδωσε ε-ντïλÜ να ανïÝêïυν ïι ειδωλïλατρικïÝναïÝ, να γÝνïνται θυσÝες στïυς âω-µïàς και γενικÀ να êαναγυρÝσει η ει-δωλïλατρÝα.

ΑµµιανÞς ΜαρκελλÝνïς,ΙστïρÝα, XXII, 5.

γλñσσα για τη διÀδïση της νÛας διδασκαλÝας. ΥιïθÛτησε επÝσης æιλïσïæικÛςιδÛες τïυ Ελληνισµïà, Þπως π.ø. τις απÞψεις της στωικÜς æιλïσïæÝας Þτι η ε-γκρÀτεια και η αρετÜ µπïρεÝ να æÛρει την ευτυøÝα στïν Àνθρωπï. Η νÛα θρη-σκεÝα âρÜκε απÜøηση κυρÝως στïυς æτωøïàς και τïυς καταπιεσµÛνïυς υπη-κÞïυς της αυτïκρατïρÝας.

Η úωÜ των πρñτων øριστιανñν, µε την απλÞτητα και την υπïµïνÜ πïυδιÛκρινε τïυς πιστïàς στα âασανιστÜρια και τïυς διωγµïàς, δηµιïàργησεπρÞτυπα για τις µελλïντικÛς γενιÛς των ïπαδñν της νÛας θρησκεÝας.

Τï ρωµαϊκÞ κρÀτïς, αν και ανεκτικÞ στις πïικÝλες λατρεÝες των υπηκÞ-ων τïυ, εντïàτïις æÀνηκε ιδιαÝτερα σκληρÞ πρïς τïυς øριστιανïàς. Τïυςτρεις πρñτïυς αιñνες Ûγιναν επÝσηµα δÛκα διωγµïÝ κατÀ των øριστιανñν.à τελευταÝïς µεγÀλïς διωγµÞς Ûγινε απÞ τï ∆ιïκλητιανÞ µε την υπïκÝνησητïυ ΓαλÛριïυ. Η τακτικÜ, ωστÞσï, των διñêεων δεν Ûæερε κανÛνα απïτÛλε-σµα, γι’ αυτÞ και ï Ýδιïς ï ΓαλÛριïς εêÛδωσε στη ΣαρδικÜ (σηµ. ΣÞæια) τïπρñτï διÀταγµα µε τï ïπïÝï επÛτρεπε στïυς øριστιανïàς υπηκÞïυς τïυ ναασκïàν ελεàθερα τις θρησκευτικÛς τïυς υπïøρεñσεις (311 µ.Ì.). ΑυτÞ τïδιÀταγµα απïτÛλεσε τï πρÞτυπï τïυ ∆ιατÀγµατïς των ΜεδιïλÀνων (313µ.Ì.).

à θρÝαµâïς τïυ Ìριστιανισµïà. à Μ. ΚωνσταντÝνïς, Þπως εÝδαµε, εδραÝ-ωσε τï ÌριστιανισµÞ. ΩστÞσï, δεν Ûθιêε τις Àλλες θρησκεÝες, αλλÀ παρÛµεινεµÛøρι τï θÀνατÞ τïυ πιστÞς στï ∆ιÀταγµα των ΜεδιïλÀνων, πïυ καθιÛρωνετην ανεêιθρησκÝα. à ÌριστιανισµÞς πρïστατεàτηκε απÞ την κïσµικÜ εêïυσÝα

και κατ’ αυτÞν τïν τρÞπï τï κρÀτïς øρησιµïπïÝ-ησε τη νÛα θρησκεÝα για να εêασæαλÝσει την ει-ρÜνη και την ευηµερÝα στïυς υπηκÞïυς τïυ.

Τα πρïâλܵατα πïυ απασøÞλησαν τï Ìρι-στιανισµÞ αντιµετωπÝστηκαν απÞ τï Μ. Κωνστα-ντÝνï ως πρïâλܵατα τïυ Ýδιïυ τïυ κρÀτïυς. Μετην επικρÀτηση και την εêÀπλωση της νÛας θρη-σκεÝας παρïυσιÀστηκαν στïυς κÞλπïυς της ση-µαντικÀ πρïâλܵατα πïυ ïæεÝλïνταν στï úÜλïτων νεïæñτιστων ïπαδñν και σε διαæïρετικÛςερµηνεÝες των δïγµÀτων* της. Τïν 4ï αι. ï Ìρι-στιανισµÞς και τï Ýδιï τï κρÀτïς εÝøε να αντιµε-τωπÝσει τα πρïâλܵατα των αιρÛσεων, πïυ απεÝ-λησαν τη γαλÜνη και την ενÞτητα της αυτïκρα-τïρÝας. ΑιρÛσεις ïνïµÀστηκαν ïι παρεκκλÝνïυ-σες τÀσεις απÞ τα ïρθÀ δÞγµατα της ΕκκλησÝας.Ãι δïγµατικÛς αυτÛς διαæïρïπïιÜσεις πρïÛκυ-ψαν ως æυσικÞ επακÞλïυθï της ανÀγκης να α-æïµïιωθïàν και να παγιωθïàν τα δÞγµατα τηςνÛας θρησκεÝας. Πρñτïς ï Μ. ΚωνσταντÝνïς α-

240

ΜικρÜ πρïτïµÜ απÞ øαλκηδÞνιï λÝθïτïυ Μ. ΚωνσταντÝνïυ (αρøÛς 4ïυ αι.).Με τις ενÛργειÛς τïυ πρïστÀτευσε τïÌριστιανισµÞ και Àνïιêε νÛïυς ïρÝúï-ντες για τï µÛλλïν της αυτïκρατïρÝας.(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

νη ÌρυσÞστïµï στï ανατïλικÞ τµÜµα της αυτï-κρατïρÝας και στï δυτικÞ τï ΛακτÀντιï και τïνΑυγïυστÝνï. Ãι ΠατÛρες της ΕκκλησÝας Üταν α-πÞæïιτïι ελληνικñν æιλïσïæικñν σøïλñν. Με τïσυγγραæικÞ και εκκλησιαστικÞ τïυς Ûργï συν-δàασαν τη øριστιανικÜ ηθικÜ µε την ελληνικÜ æι-λïσïæικÜ σκÛψη και ρητïρεÝα. à συνδυασµÞςτïυ Ìριστιανισµïà µε τïν ΕλληνισµÞ στη διÀρ-κεια τïυ 4ïυ αι. δεν εÝøε µÞνï θεωρητικÜ âÀση,αλλÀ âρÜκε και πρακτικÜ εæαρµïγÜ. ΙερÀρøεςκαι Àλλες πνευµατικÛς πρïσωπικÞτητες κÀτω α-πÞ την επÝδραση της ελληνικÜς πïλιτικÜς σκÛψηςδε δÝστασαν να διατυπñσïυν ελεàθερα τις απÞ-ψεις τïυς για τα πïλιτικÀ και κïινωνικÀ πρïâλÜ-µατα της επïøÜς, και να Ûρθïυν σε ρÜêη πïλλÛςæïρÛς µε την εêïυσÝα.

Η µεγÀλη κρÝση τïυ Ìριστιανισµïà (5ïς αι-ñνας). Μεγαλàτερα και πιï ïêυµÛνα Üταν ταπρïâλܵατα κατÀ τïν 5ï αιñνα. ΤÞτε Þµως κα-θιερñθηκε ïυσιαστικÀ και τυπικÀ η παρÛµâασητïυ κρÀτïυς στα θÛµατα της ΕκκλησÝας.

Ãι δïγµατικÛς διαµÀøες απÛκτησαν øριστïλï-γικÞ περιεøÞµενï. Αæïρïàσαν τη θεϊκÜ και αν-θρñπινη æàση τïυ Ìριστïà, δηλαδÜ τï θÛµα τηςσøÛσης της θεϊκÜς και ανθρñπινης æàσης στïπρÞσωπï τïυ Ìριστïà.

ΜεγÀλï πρÞâληµα δηµιïυργÜθηκε στα τÛλητης τρÝτης δεκαετÝας τïυ 5ïυ αιñνα, Þταν ï πα-τριÀρøης της Κωνσταντινïàπïλης ΝεστÞριïς Àρ-øισε να κηρàττει Þτι η ανθρñπινη æàση τïυ Ìρι-στïà Üταν ανεêÀρτητη απÞ τη θεϊκÜ και Þτι ηπρñτη επικρÀτησε της δεàτερης. Η Γ Ãικïυµε-νικÜ Σàνïδïς πïυ Ûγινε στην Îæεσï (431 µ.Ì.)καθαÝρεσε τï ΝεστÞριï και καταδÝκασε τη διδα-σκαλÝα τïυ ως αιρετικÜ. à νεστïριανισµÞς, ωστÞ-σï, διατηρÜθηκε σε ïρισµÛνες κïινÞτητες στις âï-ρειïανατïλικÛς παρυæÛς της ΣυρÝας κÀτω απÞτην πρïστασÝα των Περσñν.

à εκøριστιανισµÞς τïυ κρÀτïυς τα αµÛσως ε-πÞµενα øρÞνια ïλïκληρñθηκε ïυσιαστικÀ και τυπικÀ, Þπως απïδεικνàïυν ï-ρισµÛνες αυτïκρατïρικÛς ενÛργειες. Τï ανατïλικÞ τµÜµα της αυτïκρατïρÝαςκατïικïàνταν στην πλειïψηæÝα τïυ απÞ øριστιανïàς, γι’ αυτÞ και η κïσµικÜ

243

ÌρυσÞ νÞµισµα τïυ αυτïκρÀτïρα Θεïδï-σÝïυ Α. Με διÀταγµÀ τïυ ï ÌριστιανισµÞςÛγινε επÝσηµη θρησκεÝα τïυ κρÀτïυς.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

ΜικρïγραæÝα øειρïγρÀæïυ των αρøñντïυ 9ïυ αι. ΕικïνÝúει τï ΘεïδÞσιï Β α-νÀµεσα σε επισκÞπïυς και ιερεÝς της Γ ÃικïυµενικÜς συνÞδïυ.(Vercelli, ΒιâλιïθÜκη ΑρøιεπισκïπÜς)

σµÞς Þµως εÝøε εêαπλωθεÝ και α-πïκτÜσει ισøυρÀ θεµÛλια στην κïι-νωνÝα της αυτïκρατïρÝας. Η Þ-πïια πρïσπÀθεια τïυ Ιïυλιανïàγια την αναâÝωση των αρøαÝων λα-τρειñν, µετÀ τη âραøàâια âασιλεÝατïυ και τï θÀνατÞ τïυ, Ûπαυσε ïρι-στικÀ. à ΙïυλιανÞς καταγρÀæηκεστην ιστïρÝα µε την πρïσωνυµÝα

ΠαραâÀτης Ü ΑπïστÀτης.à 4ïς αιñνας τελεÝωσε µε την πλÜρη επικρÀτηση τïυ Ìριστιανισµïà. Ã

Μ. ΘεïδÞσιïς Üταν υπïστηρικτÜς της ÃρθïδïêÝας5. Με διÀταγµÀ τïυ ï Ìρι-στιανισµÞς – εκτÞς απÞ νÞµιµη θρησκεÝα – Ûγινε επÝσηµη θρησκεÝα τïυ κρÀ-

τïυς (380 µ.Ì.). Τïν επÞµενï øρÞνï, για να διευ-κρινιστεÝ η θÛση τïυ ΑγÝïυ Πνεàµατïς µÛσα στηνΑγÝα ΤριÀδα, συγκλÜθηκε στην Κωνσταντινïà-πïλη η Β ÃικïυµενικÜ Σàνïδïς (381 µ.Ì.), η ï-πïÝα συµπλÜρωσε τï «Σàµâïλï της ΠÝστεως».ΠαρÀλληλα, µε µια σειρÀ διαταγµÀτων κατÀæε-ρε πλÜγµατα κατÀ των Εθνικñν, Þπως ïνïµÀúï-νταν ïι ïπαδïÝ της αρøαÝας θρησκεÝας. Îθεσε ε-κτÞς νÞµïυ τις αρøαÝες λατρεÝες, αæαÝρεσε τις πε-ριïυσÝες απÞ τα αρøαÝα ιερÀ και τÛλïς κατÀργη-σε και τïυς Ãλυµπιακïàς αγñνες (392 µ.Ì.).

Τï δεàτερï µισÞ τïυ 4ïυ αι. σηµειñνεται ïυ-σιαστικÀ η µεγÀλη ιδεïλïγικÜ σàγκρïυση µεταêàτων θεωρητικñν της αρøαÝας θρησκεÝας απÞ τηµια πλευρÀ και τïυ Ìριστιανισµïà απÞ την Àλλη.Τïν 4ï αι. αναπτàøθηκε ιδιαÝτερα η εκκλησιαστι-κÜ ρητïρεÝα, γι’ αυτÞ και αυτÜ η περÝïδïς ïνï-µÀστηκε øρυσÞς αιñνας της θεïλïγÝας, µε σπïυ-δαÝïυς εκπρïσñπïυς τï Μ. ΒασÝλειï, τï ΓρηγÞ-ριï Νàσσης, τï ΓρηγÞριï ΝαúιανúηνÞ, τïν ΙωÀν-

242

ΜικρïγραæÝα øειρïγρÀæïυ τïυ 9ïυ αι. µελÞγïυς τïυ ΓρηγÞριïυ Ναúιανúηνïà. Ει-κïνÝúïνται επÝσκïπïι και ιερεÝς στη Β ïι-κïυµενικÜ σàνïδï της Κωνσταντινïàπï-λης. Ãι απïæÀσεις της συµπλÜρωσαν τï«Σàµâïλï της ΠÝστεως». Στï θρÞνï τï α-νïικτÞ ΕυαγγÛλιï συµâïλÝúει την παρïυ-σÝα τïυ Ìριστïà.(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

5. à Μ. ΘεïδÞσιïς πρïστÀτης τïυ Ìριστιανισµïà

ΑπÞ την αρøÜ κιÞλας της âασιλεÝ-ας τïυ, δεν Ûπαψε να παραστÛκεταιστην ΕκκλησÝα πïυ âρισκÞταν σε πÞ-λεµï µε τïυς εøθρïàς της, και αυτÞτï Ûκανε µε νÞµïυς πïλà δÝκαιïυςκαι γεµÀτïυς απÞ διÀθεση ïÝκτïυ,γιατÝ ï αιρετικÞς ΒαλεντινιανÞς, πïυευνïïàσε τïυς αρειανïàς, την εÝøε θÝ-êει σκληρÀ. à ΘεïδÞσιïς εÝøε καλà-τερη τàøη σαν µÛλïς της ΕκκλησÝας,παρÀ σαν κυâερνÜτης στï κρÀτïς.ΠρÞσταêε να γκρεµιστïàν παντïà ταεÝδωλα των εθνικñν, γιατÝ Üêερε κα-λÀ Þτι τα αγαθÀ στïν κÞσµï αυτÞ δενεêαρτιïàνται απÞ τïυς δαݵïνες, αλ-λÀ απÞ τïν Ûνα και αληθινÞ θεÞ.

ΙερÞς ΑυγïυστÝνïς, Για την πïλιτεÝατïυ Θεïà, Βιâλ. 5, Κεæ. 26.

νÛα πρïâλܵατα. Η Ûκδïση τïυ «Ενωτικïà» θε-ωρÜθηκε απÞ τïν πÀπα της Ρñµης ως επÛµâασησε εκκλησιαστικÀ θÛµατα. à πÀπας αντÛδρασεµε αναθεµατισµÞ τïυ πατριÀρøη της Κωνσταντι-νïàπïλης, πïυ εÝøε ανεøτεÝ αυτÜ την επÛµâαση.Îτσι, εκτÞς των Àλλων πρïâληµÀτων δηµιïυργÜ-θηκε τï πρñτï σøÝσµα ανÀµεσα στις ΕκκλησÝεςτης ΑνατïλÜς και της ∆àσης.

1.4 à εêελληνισµÞς τïυ Ανατïλικïà Ρωµαϊ-κïà κρÀτïυς

Η µεταæïρÀ της πρωτεàïυσας απÞ τï Μ.ΚωνσταντÝνï στï µεταÝøµιï Ευρñπης και ΑσÝας,σε µια θÛση πïυ âρισκÞταν πλησιÛστερα στις α-νατïλικÛς επαρøÝες της αυτïκρατïρÝας, πρïïιω-νιúÞταν τις επερøÞµενες εêελÝêεις.

Η ρωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα µετεêελÝøθηκε υπÞτην επÝδραση της ρωµαϊκÜς πïλιτικÜς παρÀδï-σης, της øριστιανικÜς πÝστης και της ελληνικÜςπïλιτιστικÜς κληρïνïµιÀς.

Η πληθυσµιακÜ υπερïøÜ τïυ ελληνικïà στïι-øεÝïυ στï øñρï της ΑνατïλÜς, εκεÝ Þπïυ η πïλι-τιστικÜ παρÀδïση των ελληνιστικñν øρÞνων Ü-ταν ακÞµα Ûκδηλη, συνÛâαλε âαθµιαÝα αλλÀ στα-θερÀ στïν εêελληνισµÞ τïυ ανατïλικïà τµÜµατïςτης αυτïκρατïρÝας.

Πρïς την κατεàθυνση αυτÜ λειτïàργησε η δι-αÝρεση της αυτïκρατïρÝας σε ΑνατïλικÜ και ∆à-τικÜ, η ïπïÝα εÝøε êεκινÜσει απÞ τï ∆ιïκλητιανÞκαι ïριστικïπïιÜθηκε απÞ τï Μ. ΘεïδÞσιï. ΕλÀ-øιστες øρïνικÛς περιÞδïυς τα δàï τµÜµατα ÜτανενωµÛνα. ΜÛσα στïν 4ï αιñνα τï ανατïλικÞ τµÜ-µα âαθµιαÝα αυτïνïµÜθηκε και παρÀλληλα εêελ-ληνÝστηκε.

Η ελληνικÜ æιλïσïæικÜ σκÛψη, η ρητïρεÝα,αλλÀ και γενικÞτερα η ελληνικÜ παιδεÝα, καλ-λιεργÜθηκε αυτÜ την επïøÜ στις æιλïσïæικÛςσøïλÛς της ΑνατïλÜς (ΑλεêÀνδρεια, ΑντιÞøεια)και στην ΑθÜνα. à ΙïυλιανÞς Üταν âαθàς γνñ-στης της ελληνικÜς παιδεÝας. ΠïλλïÝ επÝσης σàγ-øρïνïÝ τïυ δÀσκαλïι και ιερÀρøες εÝøαν διαπαι-

245

ΜικρïγραæÝα øειρïγρÀæïυ απÞ τï Ìρï-νικÞ τïυ Ιω. ΣκυλÝτúη (13ïς-14ïς αι.),πïυ εικïνÝúει τη στÛψη τïυ αυτïκρÀτïρααπÞ τïν πατριÀρøη. ΠρÞκειται για την τε-λετÜ της αναγïρεàσεως πïυ καθιερñθηκεαπÞ τα µÛσα τïυ 5ïυ αι.(ΜαδρÝτη, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

ΠρïτïµÜ τïυ ΑρκÀδιïυ. Η αναγÞρευσητïυ πρωτÞτïκïυ ΑρκÀδιïυ σε αυτïκρÀ-τïρα στï ανατïλικÞ τµÜµα της αυτïκρα-τïρÝας υπïδηλñνει τï ενδιαæÛρïν γιατην ΑνατïλÜ και τη µετατÞπιση τïυ κÛ-ντρïυ âÀρïυς πρïς τï τµÜµα αυτÞ τηςαυτïκρατïρÝας.(Κωνσταντινïàπïλη, ΜïυσεÝï Αρøαιï-τÜτων)

εêïυσÝα πρïστÀτευσε τï ÌριστιανισµÞ και επι-δÝωêε τη συνεργασÝα µαúÝ τïυ. Τις αλλαγÛς πïυÛæερε ï ÌριστιανισµÞς, τÞσï στην ïργÀνωση τïυκρÀτïυς Þσï και στις σøÛσεις των πïλιτñν, απï-δεικνàει ï ΘεïδïσιανÞς κñδικας (438 µ.Ì.).ΠρÞκειται για µια σειρÀ διαταγµÀτων πïυ εκδÞ-θηκαν στη λατινικÜ γλñσσα απÞ τïν αυτïκρÀτï-ρα ΘεïδÞσιï Β και απïτÛλεσαν την πρñτη κωδι-κïπïÝηση νÞµων, εµπνευσµÛνη σε µεγÀλï âαθµÞαπÞ τï ÌριστιανισµÞ.

ΜετÀ απÞ µια δεκαετÝα περÝπïυ, η συνεργα-σÝα κρÀτïυς και ΕκκλησÝας θεσµïθετÜθηκε καιτυπικÀ, Þταν ï αυτïκρÀτïρας ΜαρκιανÞς καθιÛ-ρωσε τη συµâïλικÜ πρÀêη της στÛψης (450 µ.Ì.).Σàµæωνα µε τïν καινïàργιï θεσµÞ, ï νÛïς αυτï-κρÀτïρας Ûπρεπε να στÛæεται απÞ τïν πατριÀρ-øη της Κωνσταντινïàπïλης.

Η συνεργασÝα αυτÜ Üταν αναγκαÝα για την à-παρêη της Ýδιας της αυτïκρατïρÝας. Την Ýδια ε-πïøÜ τï ανατïλικÞ τµÜµα της αυτïκρατïρÝαςâρισκÞταν σε αναταραøÜ εêαιτÝας της εµæÀνισηςκαι της εêÀπλωσης µιας νÛας αÝρεσης. Ãι ακραÝïιπïλÛµιïι της αÝρεσης τïυ ΝεστÞριïυ Ûæτασαν στηδιατàπωση µιας Àπïψης εκ διαµÛτρïυ αντÝθετης.∆ιακÜρυêαν δηλαδÜ Þτι η ανθρñπινη æàση τïυÌριστïà απïρρïæÜθηκε τελεÝως απÞ τη θεϊκÜ καικατÀ συνÛπεια ï ÌριστÞς Üταν µÞνï θεÞς. Η δι-δασκαλÝα αυτÜ πïυ διατυπñθηκε απÞ τïυς θεï-λÞγïυς της ΑλεêÀνδρειας ïνïµÀστηκε µïνïæυσι-τισµÞς και διαδÞθηκε γρÜγïρα στην ΑÝγυπτï, τηΣυρÝα και την ΠαλαιστÝνη. ΑντιµετωπÝστηκε ως

αÝρεση και καταδικÀστηκε απÞ τη ∆ ÃικïυµενικÜ Σàνïδï στη ÌαλκηδÞνα(451 µ.Ì.). Η καταδÝκη αυτÜ Þµως µεγÀλωσε τï øÀσµα ανÀµεσα στην Κων-σταντινïàπïλη και τïυς υπηκÞïυς των ανατïλικñν επαρøιñν πïυ εÝøαν απï-δεøτεÝ τï µïνïæυσιτισµÞ. Ãι ταραøÛς συνεøÝστηκαν µε µεγαλàτερη Ûντασηστην ΑÝγυπτï και τη ΣυρÝα. ΘïρυâηµÛνïι ïι αυτïκρÀτïρες, στα τÛλη τïυ 5ïυαιñνα πρïσπÀθησαν να απïκαταστÜσïυν την ενÞτητα και να επιâÀλïυν τηνειρÜνη στην αυτïκρατïρÝα6.

à αυτïκρÀτïρας ·Üνων µε τη συνεργασÝα τïυ πατριÀρøη της Κωνσταντι-νïàπïλης εêÛδωσε τï «ΕνωτικÞ» διÀταγµα (482 µ.Ì.), µε τï ïπïÝï θÛλησε νασυµâιâÀσει τις διαæïρÛς µε παραøωρÜσεις πρïς τïυς µïνïæυσÝτες. Η πρï-σπÀθεια αυτÜ Þµως απïδεÝøθηκε αναπïτελεσµατικÜ και µÀλιστα πρïκÀλεσε

244

6. Ãι συνÛπειες της ΣυνÞδïυ της ÌαλκηδÞνας

Η Σàνïδïς της ÌαλκηδÞνïς Üτανη κρÝσιµη καµπÜ στην ιστïρÝα τηςΑυτïκρατïρÝας Þσïν αæïρÀ την ΑÝ-γυπτï και τη ΣυρÝα. Η µïνïæυσιτικÜøριστïλïγÝα ταÝριαúε στην ανατïλÝτι-κη ιδιïσυγκρασÝα και, πïλà γρÜγï-ρα, µïνïæυσιτικÛς εκκλησÝες, πïυ τιςÛνωνε η αντÝθεσÜ τïυς πρïς τη Ìαλ-κηδÞνα, εµæανÝστηκαν σε Þλες τις ε-παρøÝες. ΕπιπλÛïν η αÝρεση Ûγινε τïστïιøεÝï πïυ συνÛνωσε πïλλïàς κα-τïÝκïυς των επαρøιñν πïυ εÝøαν πα-ρÀπïνα µε τïυς αυτïκρατïρικïàς υ-παλλÜλïυς. Με τïν τρÞπï αυτÞ εκ-æρÀúανε τïν εθνικισµÞ τïυς και τιςøωριστικÛς τïυς τÀσεις πïυ συνεøñςγÝνïνταν µεγαλàτερες. Τï απïτÛλε-σµα της πικρÝας πïυ Ûσπειρε η Ìαλ-κηδñν Üταν, δàï σøεδÞν αιñνες αρ-γÞτερα, η εàκïλη κατÀκτηση της Συ-ρÝας και της Αιγàπτïυ απÞ τïυςÍραâες. Και η αρµενικÜ εκκλησÝα δεδÛøτηκε τις απïæÀσεις της ÌαλκηδÞ-νïς, αν και ïι αντιρρÜσεις της ÜτανµÀλλïν συνταγµατικÛς παρÀ δïγµα-τικÛς. ΑκÞµα και στην Ýδια την Κων-σταντινïàπïλη ïι αιρετικïÝ Üταν πï-λυÀριθµïι.

St. Runsiman, ΒυúαντινÞςπïλιτισµÞς, µετ. ∆εσπ. ∆ετúñρτúη,

εκδ. ΓαλαêÝας – ΕρµεÝας, σ. 39.

ελληνικÜς æιλïλïγÝας και γλñσσας σε âÀρïς τηςλατινικÜς.

Την επικρÀτηση τïυ ελληνικïà στïιøεÝïυ επι-κàρωσε και η Ûκδïση αυτïκρατïρικñν διαταγ-µÀτων (397 και 439 µ.Ì.) πïυ επÛτρεψαν πλÛïντη σàνταêη των δικαστικñν απïæÀσεων και τωνδιαθηκñν στην ελληνικÜ γλñσσα.

1.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν. ΤïτÛλïς τïυ ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς

Τα γερµανικÀ æàλα, Þπως ïι ΓÞτθïι – Ãστρï-γÞτθïι και ΒησιγÞτθïι –, ïι ΑλαµανïÝ, ïι Βïυρ-γïàνδιïι, ïι ΦρÀγκïι, ïι ΒÀνδαλïι και Àλλïι, µÛ-øρι τα µÛσα περÝπïυ τïυ 4ïυ αιñνα παρÛµεναν Û-êω απÞ τα σàνïρα της αυτïκρατïρÝας. ΚατÛæευ-γαν µÞνï σε παρïδικÛς εισâïλÛς Ü στην τακτικÜτων ειρηνικñν διεισδàσεων, Þταν τï ρωµαϊκÞκρÀτïς τïυς øρησιµïπïιïàσε σε µικρÛς ïµÀδεςως µισθïæÞρïυς για τη æàλαêη των συνÞρων Üως καλλιεργητÛς στις ερηµωµÛνες παραµεθÞριεςπεριïøÛς.

Η κατÀσταση αυτÜ µεταâλÜθηκε τï τελευταÝïτÛταρτï τïυ 4ïυ αιñνα, Þταν διαδÞθηκε η æܵηÞτι ïι Ãàνïι, νïµÀδες µïγγïλικÜς καταγωγÜς, πÛ-ρασαν τï ΒÞλγα πïταµÞ (374 µ.Ì.). Η µετακÝνη-ση των Ãàνων µÛσα στïν ευρωπαϊκÞ øñρï εÝøεως æυσικÜ συνÛπεια τις αλυσιδωτÛς µεταναστεà-σεις των γερµανικñν æàλων πρïς τα δυτικÀ, σταεδÀæη της ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας. Ãι µετακι-νÜσεις αυτÛς, πïυ κρÀτησαν περισσÞτερï απÞ Û-ναν αιñνα και Ûγιναν απειλητικÞτερες τïν 5ï αι-ñνα, Ûµειναν γνωστÛς στην ιστïρÝα ως η µεγÀληµετανÀστευση των λαñν.

Ãι Ãàνïι. Στην αρøÜ δεν ïργανñθηκαν σε ε-νιαÝï κρÀτïς, αλλÀ úïàσαν διεσπαρµÛνïι στις µε-γÀλες ευρωπαϊκÛς εκτÀσεις âÞρεια τïυ ∆ïàναâη,σε æυλÛς πïλιτικÀ ασàνδετες8. Πρïς τï τÛλïς τηςτρÝτης δεκαετÝας τïυ 5ïυ αιñνα δηµιïàργησαν ι-σøυρÞ κρÀτïς, µε επÝκεντρï την περιïøÜ της σηµερινÜς ÃυγγαρÝας. Τï κρÀ-τïς τïυς ïδηγÜθηκε στï απÞγειï της δàναµÜς τïυ, Þταν αρøηγÞς τïυς Ûγινε ïΑττÝλας (434-453 µ.Ì.). à ΘεïδÞσιïς Β, ï τÞτε αυτïκρÀτïρας τïυ Ανατïλι-

247

Πριν λïιπÞν η κατÀσταση æτÀσειπρïς τα εκεÝ πïυ âαδÝúει, πρÛπει ε-µεÝς να απïκτÜσïυµε πÀλι τï υψηλÞρωµαϊκÞ æρÞνηµα και να συνηθÝσïυ-µε να κερδÝúïυµε τις νÝκες ïι Ýδιïι.Ùσï για τïυς âαρâÀρïυς, να µηντïυς δεøÞµαστε ανÀµεσÀ µας και νατïυς απïµακρàνïυµε απÞ παντïà.

ΣυνÛσιïς, ΛÞγïς περÝ ΒασιλεÝας,P.G., τ. 66, σ. 1092-1093.

8. Ãι συνÜθειες των Ãàνων

Αν και Ûøïυν ανθρñπινη µïρæÜ,Ûστω και απïκρïυστικÜ, περνïàν πï-λà σκληρÜ úωÜ. ∆ε øρησιµïπïιïàν τηæωτιÀ ïàτε τρñνε µαγειρεµÛνï æα-γητÞ, αλλÀ τρÛæïνται µε ρÝúες À-γριων æυτñν και µε τη µισïσαπισµÛ-νη σÀρκα κÀθε εÝδïυς úñïυ, πïυ τηντïπïθετïàν ανÀµεσα στα πÞδια τïυςκαι στη ρÀøη τïυ αλÞγïυ και Ûτσι τηúεσταÝνïυν κÀπως. ∆εν κατασκευÀ-úïυν κανενÞς εÝδïυς σπÝτια, αλλÀ τααπïæεàγïυν σαν να εÝναι τÀæïι...

Τα παπïàτσια τïυς εÝναι κατα-σκευασµÛνα πïλà Àτεøνα και εµπïδÝ-úïυν τï ελεàθερï âÀδισµα. Γι’ αυτÞελÀøιστα µπïρïàν να πïλεµÜσïυνπεúïÝ, αλλÀ εÝναι σøεδÞν κïλληµÛνïιπÀνω στα ÀλïγÀ τïυς, πïυ εÝναισκληρÀ και Àσøηµα, και καθισµÛνïιπïλλÛς æïρÛς µε γυναικεÝï τρÞπï(πλÀγια) επÀνω τïυς κÀνïυν τις συ-νηθισµÛνες εργασÝες τïυς. ΑπÞ τï À-λïγÞ τïυ ï καθÛνας τïυς νàøτα καιµÛρα αγïρÀúει και πïυλÀει, τρñει καιπÝνει και, γÛρνïντας στï στενÞ τρÀ-øηλÞ τïυ, âυθÝúεται σε âαθà àπνï...

ΑµµιανÞς ΜαρκελλÝνïς,ΙστïρÝα, ÌÌÌΙ, 2, 4-6.

δαγωγηθεÝ µε τις ελληνικÛς æιλïσïæικÛς ιδÛες, ι-διαÝτερα τïυ νεïπλατωνισµïà.

à Μ. ΘεïδÞσιïς πριν πεθÀνει øñρισε για Àλ-λη µια æïρÀ την αυτïκρατïρÝα στα δàï και τηµïÝρασε στïυς δàï γιïàς τïυ. Τï ανατïλικÞ τµÜ-µα τï Ûδωσε στïν ΑρκÀδιï, πïυ Üταν και ï πρω-τÞτïκïς, και τï δυτικÞ στïν Ãνñριï. ΑυτÞς ïøωρισµÞς, πïυ Üταν ïριστικÞς (395 µ.Ì.), εÝøε µε-γÀλη σηµασÝα για τη µελλïντικÜ πïρεÝα της αυ-τïκρατïρÝας.

Τï δυτικÞ τµÜµα δÛøτηκε σε λÝγα øρÞνια τïνκατακλυσµÞ âαρâαρικñν εισâïλñν και στï τÛλïςκατÛρρευσε (476 µ.Ì.). ΑντÝθετα, τï ανατïλικÞαντεπεêÜλθε νικηæÞρα και συνÛøισε την ιστïρικÜτïυ πïρεÝα. à ïριστικÞς øωρισµÞς τïυ κρÀτïυς(395 µ.Ì.) απïτελεÝ για µερικïàς ιστïρικïàς τïσυµâατικÞ Þριï Ûναρêης της âυúαντινÜς ιστï-ρÝας.

Ενñ στï δυτικÞ τµÜµα η εισâïλÜ των γερµανι-κñν æàλων Ûæερε τï τÛλïς τïυ ρωµαϊκïà κÞ-σµïυ, στï ανατïλικÞ δε σܵανε τï τÛλïς τïυ Ελ-ληνισµïà. ΕÝναι âÛâαιï Þτι µετÀ τï θÀνατï τïυΜ. ΘεïδïσÝïυ παρïυσιÀστηκε και στην ΑνατïλÜπρïς στιγµÜ κÝνδυνïς εκγερµανισµïà τïυ κρÀ-τïυς. ΩστÞσï, ï κÝνδυνïς αυτÞς απïσïâÜθηκε µετην απïτελεσµατικÜ αντÝσταση πïυ πρïÛâαλανÎλληνες λÞγιïι και πïλιτικïÝ. Η αντιγερµανικÜ –αντιγïτθικÜ – αυτÜ κÝνηση Üταν τÞσï ισøυρÜ, ñ-στε να γÝνεται λÞγïς για τη δηµιïυργÝα εθνικïàκÞµµατïς πïυ υπïκινïàσε τïν αντιγïτθικÞ αγñ-να7. Îτσι, τï ανατïλικÞ τµÜµα επιâÝωσε µετÀ τιςâαρâαρικÛς εισâïλÛς και µετεêελÝøθηκε πλÛïνστη âυúαντινÜ τïυ µïρæÜ, στηριγµÛνï στïν Ελ-ληνισµÞ.

à εêελληνισµÞς της αυτïκρατïρÝας Üταν µιαπραγµατικÞτητα πïυ ïæειλÞταν στïν πρωταγω-νιστικÞ ρÞλï της Κωνσταντινïàπïλης. Η πνευ-µατικÜ δραστηριÞτητα µεταæÛρθηκε απÞ την Α-θÜνα στην πρωτεàïυσα της αυτïκρατïρÝας, Þ-πïυ µε διÀταγµα τïυ ΘεïδÞσιïυ Β ιδρàθηκε τïΠανδιδακτÜριï (425 µ.Ì.). Με επÝσηµη αυτïκρα-τïρικÜ απÞæαση υπερτερïàσε η διδασκαλÝα της

246

7. à γïτθικÞς κÝνδυνïς

Θα πρÛπει, αντÝ να δεøÞµαστε ναïπλïæïρïàν ïι Σκàθες (ïι ΓÞτθïι),να αναúητÜσïυµε στρατιñτες απÞτην τÀêη των γεωργñν, πïυ θα πïλε-µÜσïυν για να υπερασπιστïàν τη γητïυς. Αυτïàς να εντÀêïυµε στïστρατÞ για αρκετÞ øρÞνï. ΠαρÀλλη-λα να êεσηκñσïυµε τïυς æιλÞσï-æïυς, πïυ ασøïλïàνται µε τις µελÛτεςτïυς, και τïυς âιïτÛøνες, πïυ δε ση-κñνïυν κεæÀλι απÞ την καθηµερινÜδïυλειÀ, και τï νωθρÞ λαÞ, πïυ, επει-δÜ δεν Ûøει τι να κÀνει, περνÀει τηνñρα τïυ στα θÛατρα. Ùλïυς αυτïàςνα τïυς πεÝσïυµε, πριν ïδηγηθïàν α-πÞ τï γÛλιï στï κλÀµα, να æρïντÝ-σïυν να περÀσει η στρατιωτικÜ δàνα-µη στα øÛρια των ΡωµαÝων, øωρÝς ναÛøïυν κανÛνα δισταγµÞ, εÝτε εÝναι Àν-θρωπïι ασܵαντïι εÝτε σηµαντικïÝ.

ΓιατÝ στις πïλιτεÝες συµâαÝνει Þ,τιακριâñς και στα σπÝτια¯ ïι Àντρες α-ναλαµâÀνïυν την υπερÀσπισÜ τïυςκαι ïι γυναÝκες ασøïλïàνται µε τιςδïυλειÛς τïυ σπιτιïà. Πñς λïιπÞν εÝ-ναι δυνατÞ να ανεøθεÝτε τï ρÞλï τïυÀνδρα να τïν Ûøïυν ïι êÛνïι; ∆εν εÝ-ναι µεγÀλη ντρïπÜ ν’ αæÜνετε τηνπιï µεγÀλη ανδρικÜ αρετÜ, τη æιλïτι-µÝα στïυς πïλÛµïυς, σε Àλλïυς; ΕγñτïυλÀøιστïν, αν ïι êÛνïι µισθïæÞρïικÛρδιúαν πïλλÛς νÝκες για δικÞ µïυÞæελïς, θα ντρεπÞµïυν γι’ αυτÞ.

Και σκÛπτïµαι κÀτι πïυ âρÝσκε-ται πïλà κïντÀ σε Þσïυς Ûøïυν µυα-λÞ. Αν ïι Àντρες και ïι γυναÝκες πïυαναæÛραµε σαν παρÀδειγµα δεν α-νÜκïυν στï Ýδιï Ûθνïς, ïàτε σε ÛθνησυγγενικÀ, τÞτε θα εÝναι αρκετÜ µιαµικρÜ πρÞæαση, για να θελÜσïυν αυ-τïÝ πïυ ïπλïæïρïàν, να επιâÀλïυντην κυριαρøÝα τïυς στïυς πïλÝτες.ΤÞτε Þµως θα øρειαστεÝ ν’ αγωνι-στïàν Àνθρωπïι απÞλεµïι, ïι πïλÝ-τες, εναντÝïν εκεÝνων πïυ εÝναι εêα-σκηµÛνïι στïν πÞλεµï, δηλαδÜ τωνêÛνων µισθïæÞρων.

δÜγησαν σε λεηλασÝες και σε καταστρïæÛς περιïøñν της αυτïκρατïρÝας.ΑνÀλïγη κατÀσταση διαµïρæñθηκε απÞ την επανÀσταση και τις επιδρï-

µÛς των ΒησιγÞτθων µε αρøηγÞ τïν ΑλÀριøï στα τÛλη τïυ 4ïυ αιñνα. Ãι επι-δρïµÛς αυτÛς πρïøñρησαν µÛøρι την ΠελïπÞννησï και αντιµετωπÝστηκαν α-πÞ τïν ΣτιλÝøωνα, Àλλï âÀρâαρï στρατιωτικÞ ηγÛτη πïυ Ûστειλε τï ∆υτικÞΡωµαϊκÞ κρÀτïς. Στη συνÛøεια ï ΑλÀριøïς στρÀæηκε στην ΙταλÝα, Þπïυ πρïςστιγµÜ απïκρïàστηκε απÞ Àλλα γερµανικÀ æàλα, πïυ τα øρησιµïπïιïàσε τï∆υτικÞ κρÀτïς ως æàλακες των συνÞρων. Îτσι, στις πρñτες δεκαετÝες τïυ5ïυ αιñνα τï δυτικÞ τµÜµα της αυτïκρατïρÝας âρισκÞταν σε συνεøÜ ανατα-ραøÜ εêαιτÝας των µετακινÜσεων λαñν πïυ Ûρøïνταν σε εêïντωτικÛς συ-γκρïàσεις µεταêà τïυς. Την περÝïδï αυτÜ των µετακινÜσεων αêιïσηµεÝωτï

249

κïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς, υπïøρεñθηκε να κλεÝσειπïλλÛς æïρÛς ταπεινωτικÛς συµæωνÝες µαúÝ τïυ,πρïκειµÛνïυ να εêασæαλÝσει την εδαæικÜ ακε-ραιÞτητα τïυ κρÀτïυς και να κρατÜσει τïυς Ãà-νïυς âÞρεια τïυ ∆ïàναâη. Παρ’ Þλα αυτÀ, αρκε-τÛς æïρÛς παραâιÀστηκαν τα σàνïρα της αυτï-κρατïρÝας και ïι ληστρικÛς επιδρïµÛς τïυς ÜτανιδιαÝτερα καταστρïæικÛς για τις âÞρειες περιïøÛςτης ΒαλκανικÜς. ΑπÞ τα µÛσα τïυ 5ïυ αιñνα ïΑττÝλας απïæÀσισε να στρÛψει την πïλεµικÜ τïυδραστηριÞτητα πρïς τη ΓαλατÝα. ΕκεÝ ηττÜθηκεστα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα απÞ τï ρωµαϊκÞ στρατÞκαι τα στρατεàµατα των γερµανικñν λαñν, τωνΒησιγÞτθων, Βïυργïàνδιων, Σïυηâñν κ.À. (451µ.Ì.). Στη συνÛøεια στρÀæηκε στην ΙταλÝα και Û-æτασε µÛøρι τα τεÝøη της Ρñµης, στην ïπïÝα Þ-µως δεν επετÛθη. ΕπÛστρεψε στην πρωτεàïυσα

τïυ κρÀτïυς τïυ, Þπïυ και πÛθανε µετÀ απÞ δàï øρÞνια (453 µ.Ì.). ΜετÀ τïθÀνατÞ τïυ ïι Ãàνïι διασπÀστηκαν σε µικρÛς ïµÀδες και συνÛøισαν να úïυννïµαδικÀ στην κεντρικÜ και ανατïλικÜ Ευρñπη, Ûως Þτïυ âαθµιαÝα αæïµïι-ñθηκαν απÞ Àλλïυς λαïàς.

Ãι ΒησιγÞτθïι. Ãι ΒησιγÞτθïι ανÜκïυν στï δυτικÞ κλÀδï των ΓÞτθων.Τïν 3ï αι. µ.Ì. τïυς âρÝσκïυµε εγκαταστηµÛνïυς σε περιïøÛς µεταêà τïυ∆νεÝστερïυ και τïυ Πρïàθïυ πïταµïà. Ùταν Àρøισε η πρïÛλαση των Ãàνωνπρïς τï ∆ïàναâη, τÞτε Ûνα µεγÀλï µÛρïς των ΒησιγÞτθων, πïυ η γραπτÜ πα-ρÀδïση τï υπïλïγÝúει σε διακÞσιες øιλιÀδες, úÜτησε απÞ τïν αυτïκρÀτïρατïυ ανατïλικïà τµÜµατïς να τïυς επιτρÛψει την εÝσïδï και την εγκατÀστασησε εδÀæη της αυτïκρατïρÝας (376 µ.Ì.). Τï αÝτηµÀ τïυς Ûγινε δεκτÞ. ΤïυςδÞθηκε η Àδεια να περÀσïυν τï ∆ïàναâη και να εγκατασταθïàν στην περιï-øÜ της σηµερινÜς Β. ΒïυλγαρÝας. Ùµως η κακÜ συµπεριæïρÀ των κρατικñνυπαλλÜλων της αυτïκρατïρÝας και ïι καταøρÜσεις σε âÀρïς τïυς ïδÜγησαντïυς ΒησιγÞτθïυς σε εêεγÛρσεις και τïυς Ûστρεψαν σε επιδρïµÛς πïυ απεÝλη-σαν την Ýδια την πρωτεàïυσα.

à Μ. ΘεïδÞσιïς ανÛτρεψε τα σøÛδιÀ τïυς αλλÀ παρÀλληλα ακïλïàθησεσυµæιλιωτικÜ πïλιτικÜ. Τïυς επÛτρεψε να εγκατασταθïàν στην περιïøÜ τηςσηµερινÜς ΒΑ ΒïυλγαρÝας. Θεωρïàνταν ΡωµαÝïι υπÜκïïι και εÝøαν αρκετÀπρïνÞµια, Ûπρεπε Þµως σε αντÀλλαγµα να συµµετÛøïυν στην Àµυνα των συ-νÞρων και να απïκρïàïυν κÀθε εøθρικÜ επιδρïµÜ στην περιïøÜ τïυς. Η æι-λïγïτθικÜ πïλιτικÜ τïυ Μ. ΘεïδïσÝïυ, ωστÞσï, εÝøε και αρνητικÀ απïτελÛ-σµατα, εæÞσïν Àæησε τï περιθñριï σε πïλλïàς απÞ τïυς αρøηγïàς των ΓÞτ-θων να διεισδàσïυν στην κρατικÜ µηøανÜ και στï ρωµαϊκÞ στρατÞ. Μεγαλà-τερï πρÞâληµα πρïêÛνησαν ïι συγκρïàσεις µεταêà των ηγετñν τïυς, γιατÝ ï-

248

ÌρυσÞ νÞµισµα τïυ ΘεïδïσÝïυ Β. Τï Þ-νïµα τïυ αυτïκρÀτïρα αυτïà εÝναι συν-δεδεµÛνï µε αêιÞλïγα πïλιτιστικÀ Ûργα.(ΑθÜνα, ΝïµισµατικÞ ΜïυσεÝï)

ΡωµαϊκÞ κρÀτïς εÝøε περιïριστεÝ περÝπïυ στην ι-ταλικÜ øερσÞνησï.

Τï τÛλïς τïυ ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς. Α-πÞ τα µÛσα τïυ 5ïυ αιñνα η ΙταλÝα Üταν σε κατÀ-σταση συνεøïàς αναταραøÜς, αæïà η κρατικܵηøανÜ εÝøε απïδιïργανωθεÝ και τη στρατιωτικÜηγεσÝα εÝøαν στα øÛρια τïυς ΓερµανïÝ µισθïæÞ-ρïι. Στï θρÞνï ανÛâηκαν για µικρÞ διÀστηµα αυ-τïκρÀτïρες ανÝκανïι, πïυ υπïστηρÝúïνταν απÞτïυς Γερµανïàς Ü εÝøαν τη συγκατÀθεση τηςΚωνσταντινïàπïλης. ÃυσιαστικÀ, τïν αυτïκρα-τïρικÞ θρÞνï διατÜρησε ï σεâασµÞς πïυ Ûτρε-æαν ïι âÀρâαρïι πρïς τï θεσµÞ τïυ ΡωµαÝïυ αυ-τïκρÀτïρα.

Τï 476 µ.Ì., ï ÃδÞακρïς, ηγεµÞνας των Ε-ρïàλων, ενÞς γερµανικïà æàλïυ, ï ïπïÝïς εÝøε α-ναγνωριστεÝ αρøηγÞς Þλων των µισθïæïρικñνλαñν στην ΙταλÝα, πρïøñρησε σε καθαÝρεση τïυτÞτε αυτïκρÀτïρα Ρωµàλïυ Αυγïυστàλïυ, επει-δÜ εÝøε καταλÀâει τï θρÞνï øωρÝς την Ûγκρισητης Κωνσταντινïàπïλης. Με πρεσâεÝα της συ-γκλÜτïυ, πïυ Ûστειλε στïν αυτïκρÀτïρα τïυ α-νατïλικïà τµÜµατïς ·Üνωνα, úÜτησε την Àδειανα κυâερνÀ στη ∆àση εê ïνÞµατÞς τïυ και εêÜγη-σε Þτι δε øρειαúÞταν Àλλïς αυτïκρÀτïρας. Îτσιï ÃδÞακρïς αναγνωρÝστηκε διïικητÜς της Ιτα-λÝας µε τïν τÝτλï τïυ πατρÝκιïυ. Στη Ρñµη Ûκτïτεδεν κυâÛρνησε Àλλïς ΡωµαÝïς αυτïκρÀτïρας.Αν και στην πραγµατικÞτητα δε συνÛâη καµÝαµεταâïλÜ, τï Ûτïς 476 µ.Ì. θεωρεÝται τï τÛλïςτïυ ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς και συγøρÞνωςη συµâατικÜ αρøÜ τïυ ΜεσαÝωνα για τη ∆àση.

Ãι ÃστρïγÞτθïι. Ãι ÃστρïγÞτθïι εÝναι ï α-νατïλικÞς κλÀδïς των ΓÞτθων. ΜÛøρι τις αρøÛςτïυ 4ïυ αιñνα Üταν εγκαταστηµÛνïι στην περιï-øÜ τïυ ∆νεÝπερïυ πïταµïà. ΑυτïÝ πρñτïι υπÛ-

251

συνÛπειες της âησιγïτθικÜς µετανÀ-στευσης. Η πïλεµικÜ αριστïκρατÝατων ΒησιγÞτθων «αæïµïιñθηκε» µετην πρïσæïρÀ θÛσεων στη στρατιω-τικÜ ηγεσÝα Ü µε την ανÀθεση απï-στïλñν πρïς Þæελïς της ανατïλικÜςρωµαϊκÜς διπλωµατÝας. Ùταν Þµως ïΑλÀριøïς κινÜθηκε απÞ τα ΒαλκÀ-νια πρïς τη ∆àση, αντιµετñπισε µιακïινωνÝα πïυ της Ûλειπε η αντÝστïιøηδàναµη και επιτηδειÞτητα. Ãι συ-γκλητικïÝ εÝøαν αæÜσει απλÜρωτïυςτïυς æÞρïυς τïυς και εÝøαν παραµε-λÜσει την επÀνδρωση τïυ ρωµαϊκïàστρατï௠ωστÞσï Þταν τïυς úητÜθη-κε, τï 408, να πληρñσïυν τïν ΑλÀρι-øï για να καλàψïυν τις στρατιωτικÛςαδυναµÝες τïυς, η σàγκλητïς απÛρρι-ψε την πρÞταση ως πïλà ενδïτικÜπρïς τïν µισητÞ âÀρâαρï: «ΑυτÞ εÝ-ναι δïυλικÞ συµâÞλαιï, Þøι εισæï-ρÀ». ΠερÜæανα λÞγια, αλλÀ δàï øρÞ-νια αργÞτερα αυτïÝ ïι πατριñτες θαεêαναγκÀúïνταν σε τριπλÀσια εισæï-ρÀ απ’ αυτÜν πïυ τïυς εÝøε úητηθεÝαρøικÀ, για να λυτρñσïυν την Ýδιατην πÞλη τïυς απÞ τï âασιλιÀ τωνΒησιγÞτθων. à στεÝρïς σïâινισµÞςκαι η Àρνηση να διαπραγµατευτïàνµε τïυς âαρâÀρïυς ïδÜγησαν στηνÀλωση της Ρñµης απÞ τïν ΑλÀριøïτï 410. ×ταν Ûνα δυσïÝωνï êεκÝνηµαγια τις ρωµαιïâαρâαρικÛς σøÛσειςτïυ ερøÞµενïυ αιñνα.

P. Brown, Þ.π., σ. 131-132.

ÌρυσÞ νÞµισµα τïυ ΘευδÛριøïυ, âασιλιÀ των ÃστρïγÞτ-θων (474-526). ΠαρÀ τï âασιλικÞ τÝτλï πïυ τïυ απïδÝδει ηεπιγραæÜ στï νÞµισµα, εντïàτïις δεν Ûøει διÀδηµα στï κε-æÀλι, σε Ûνδειêη της αναγνñρισης της επικυριαρøÝας τïυαυτïκρÀτïρα στην Κωνσταντινïàπïλη.(Ρñµη, ΜïυσεÝï Θερµñν)

επεισÞδιï Üταν η Àλωση και η λεηλασÝα της Ýδιαςτης Ρñµης απÞ τïυς ΒησιγÞτθïυς µε αρøηγÞ τïνΑλÀριøï (410 µ.Ì.)9. à θÀνατÞς τïυ την Ýδια øρï-νιÀ στÀθηκε η αιτÝα της µετακÝνησÜς τïυς αρøικÀστη Ν. ΓαλατÝα και στη συνÛøεια στην ΙσπανÝα, Þ-πïυ Ýδρυσαν κρÀτïς.

Η εγκατÀσταση γερµανικñν λαñν στη ∆àση.Ãι µετακινÜσεις των γερµανικñν æàλων στηδιÀρκεια τïυ 5ïυ αιñνα πÜραν µεγÀλη Ûκταση.ΣυνÛπεια των µετακινÜσεων Üταν η δηµιïυργÝανÛων κρατñν στα εδÀæη της ρωµαϊκÜς αυτïκρα-τïρÝας.

ΜετÀ τη δηµιïυργÝα τïυ κρÀτïυς των Βησι-γÞτθων στη Ν. ΓαλατÝα, ïι ΒÀνδαλïι, Àλλï γερ-µανικÞ æàλï, µετακινÜθηκαν απÞ τις περιïøÛςτης Α. ΓερµανÝας πρïς την ΙσπανÝα και απÞ εκεÝπÛρασαν στη Β. ΑæρικÜ. ΚατÀ τη διÀρκεια τηςτÛταρτης δεκαετÝας τïυ 5ïυ αιñνα, κατÛλαâαν τηΜαυριτανÝα, τη ΝïυµιδÝα (σηµ. ΑλγερÝα) και, τÛ-λïς, την ΚαρøηδÞνα, την ïπïÝα Ûκαναν ïρµητÜ-ριï για τις πειρατικÛς τïυς επιδρïµÛς. Τï κρÀτïςτïυς επεκτÀθηκε µε την κατÀληψη των µεγÀλωννησιñν της ∆. ΜεσïγεÝïυ. Αæïà εδραÝωσαν τηνκυριαρøÝα τïυς στη Β. ΑæρικÜ, Ûκαναν ληστρικÛςεπιδρïµÛς στην ΙταλÝα και την ΕλλÀδα. Σε µιααπ’ αυτÛς στρÀæηκαν εναντÝïν της Ρñµης (455µ.Ì.), την ïπïÝα λεηλÀτησαν και κατÛστρεψανπïλλÀ απÞ τα Ûργα τÛøνης πïυ τη στÞλιúαν. Η ε-νÛργειÀ τïυς αυτÜ Ûµεινε γνωστÜ στην ιστïρÝα µετïν Þρï âανδαλισµÞς. ΑργÞτερα, µια απÞπειραπïυ Ûγινε απÞ τï ΑνατïλικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτïς γιατη διÀλυση τïυ κρÀτïυς των ΒανδÀλων κατÛλη-êε σε απïτυøÝα.

Στη διÀρκεια τïυ πρñτïυ µισïà τïυ 5ïυ αιñ-να συνεøÝστηκαν ïι εγκαταστÀσεις των γερµανι-κñν λαñν σε εδÀæη τïυ ∆υτικïà κρÀτïυς. ΣτησηµερινÜ κεντρικÜ ΓαλλÝα ιδρàθηκε τï κρÀτïςτων ΒïυργïυνδÝων, ενñ στις âÞρειες και δυτικÛςπεριïøÛς της ΓαλλÝας δηµιïυργÜθηκε τï Φραγκι-κÞ κρÀτïς. ΤÛλïς, τα γερµανικÀ æàλα των Αγ-γλïσαêÞνων êεκÝνησαν την κατÀληψη της Βρε-τανÝας. Îτσι, στα µÛσα τïυ 5ïυ αιñνα τï ∆υτικÞ

250

ΥπατικÞ δÝπτυøï* απÞ ελεæαντïστÞ. ΣτηµÝα πλευρÀ τïυ εικïνÝúεται ï ΣτιλÝøων,âανδαλικÜς καταγωγÜς στρατιωτικÞς η-γÛτης τïυ ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς, ïïπïÝïς στÀλθηκε στην ΠελïπÞννησï γιατην αντιµετñπιση τïυ ΑλÀριøïυ.(Monza, ΚαθεδρικÞς ναÞς)

9. Η πïλιτικÜ τïυ Ανατ. Ρωµαϊκïà κρÀτïυς απÛναντι στïυς ΒησιγÞτθïυς

Στις περιïøÛς εκεÝνες των Βαλκα-νÝων πïυ ελÛγøïνταν απÞ την Κων-σταντινïàπïλη, τï µÀθηµα πïυ εÝøανδεøτεÝ ïι ΡωµαÝïι στρατιωτικïÝ τïν4ï αιñνα εæαρµÞστηκε µε επιτυøÝα.Îνας µελετηµÛνïς συνδυασµÞς ι-σøàïς, πρïσαρµïστικÞτητας και εêα-γïρÀς µε øρܵα εêïυδετÛρωσαν τις

2.1 Η ανασàσταση της ρωµαϊκÜς ïικïυµÛ-νης

Κàριï στÞøï των επιδιñêεων και της πïλιτι-κÜς τïυ Ιïυστινιανïà απïτελεÝ η απïκατÀστασητης παλαιÀς συνïριακÜς γραµµÜς της αυτïκρα-τïρÝας, Þπως Üταν πριν εγκατασταθïàν στï δυτι-κÞ τµÜµα της ïι γερµανικïÝ λαïÝ.

Η πïλιτικÜ αυτÜ πïυ εÝναι γνωστÜ µε τï λατι-νικÞ Þρï reconquista (= ανασàσταση) περιλαµ-âÀνει σειρÀ απÞ µακρïøρÞνιïυς επιθετικïàς πï-λÛµïυς σ’ Þ,τι αæïρÀ τï δυτικÞ τµÜµα της παλαι-Àς ρωµαϊκÜς αυτïκρατïρÝας. Για τη διατÜρησητων συνÞρων στην ΑνατïλÜ και στï øñρï τωνΒαλκανÝων ï ΙïυστινιανÞς υπïøρεñθηκε να α-ντιµετωπÝσει τïυς εøθρïàς µε αµυντικïàς πïλÛ-µïυς και παραøωρÜσεις.

Τï Ûργï της ανασàστασης της αυτïκρατïρÝας

253

2. Η επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïà (6ïς αι. µ.Ì.)

à ΙïυστινιανÞς σæρÀγισε µε τï Ûργï τïυ τïν 6ï αιñνα. ∆ιαδÛøθηκε στï θρÞνï τïθεÝï τïυ ΙïυστÝνï, τïν ïπïÝï εÝøε âïηθÜσει στη διακυâÛρνηση τïυ κρÀτïυς ως σàµ-âïυλïς, Þταν εκεÝνïς σε µεγÀλη ηλικÝα και øωρÝς γνñσεις ανÛλαâε αυτïκρατïρικÀκαθÜκïντα. à Ýδιïς εÝøε απïκτÜσει σπïυδαÝα µÞρæωση και εÝøε επηρεαστεÝ απÞ τηνπαιδεÝα και τï παλαιÞ µεγαλεÝï τïυ ρωµαϊκïà κÞσµïυ. Τï γεγïνÞς αυτÞ ενÝσøυσε τιςæιλïδïêÝες τïυ, Þταν κυâÛρνησε την αυτïκρατïρÝα απÞ τï 527 ως τï 565 µ.Ì. Την ε-πïøÜ αυτÜ ï αρøαÝïς ρωµαϊκÞς κÞσµïς âρισκÞταν Üδη υπÞ διÀλυση. Η απïκατÀστα-ση της ρωµαϊκÜς ïικïυµÛνης, πïυ την περιÞρισαν στï ανατïλικÞ της τµÜµα ïι «âαρ-âαρικÛς» επιδρïµÛς, Üταν µια ελπÝδα πïυ ενÛπνεε τη δηµÞσια úωÜ των ΡωµαÝων. Αυ-τÜ η ελπÝδα Ûγινε στÞøïς της πïλιτικÜς τïυ Ιïυστινιανïà.

ΣυγκεκριµÛνα, στÞøïς της εêωτερικÜς τïυ πïλιτικÜς Üταν η ανακατÀληψη των øα-µÛνων εδαæñν στη ∆àση και η συνïριακÜ Àµυνα στην ΑνατïλÜ ñστε να επιτευøθεÝ ηαπïκατÀσταση της ρωµαϊκÜς ïικïυµÛνης. Ενñ στην εêωτερικÜ πïλιτικÜ ï Ιïυστινια-νÞς æαÝνεται δÛσµιïς τïυ ïρÀµατïς τïυ παλαιïà µεγαλεÝïυ, στην εσωτερικÜ γÝνεταικαινïτÞµïς. Îλαâε µÛτρα πïυ ïδÜγησαν την αυτïκρατïρÝα πρïς τα εµπρÞς και τηναπïµÀκρυναν απÞ τη ρωµαϊκÜ παρÀδïση.

ΨηæιδωτÞ απÞ τïν πλευρικÞ τïÝøï τïυ ιερïà της εκκλησÝας τïυ ΑγÝïυ ΒιταλÝïυ στη ΡαâÛννα. Παρïυ-σιÀúει αυτïκρατïρικÜ πïµπÜ, στï µÛσï της ïπïÝας εικïνÝúεται ï ΙïυστινιανÞς. Η µνηµειακÜ αυτÜ σàνθε-ση δηλñνει την απïκατÀσταση της αυτïκρατïρικÜς εêïυσÝας στην ΙταλÝα (6ïς αι.).

στησαν τις συνÛπειες της µετακÝνησης των Ãà-νων στïυς ïπïÝïυς και υπïτÀøθηκαν. Η æιλïγïτ-θικÜ πïλιτικÜ Þµως τïυ Μ. ΘεïδïσÝïυ επÛτρεψετην εγκατÀσταση των ÃστρïγÞτθων στις περιï-øÛς της σηµερινÜς ÃυγγαρÝας µε αντÀλλαγµα τηæàλαêη των συνÞρων. Τï τελευταÝï τÛταρτï τïυ5ïυ αιñνα, Þταν αυτïκρÀτïρας στην Κωνσταντι-νïàπïλη Üταν ï ·Üνων, ïι âÞρειες περιïøÛς τηςΒαλκανικÜς δεινïπÀθησαν απÞ τις επιδρïµÛςτïυς. Για να πρïστατεàσει ï ·Üνων τï ανατïλικÞτµÜµα της αυτïκρατïρÝας, Ûστρεψε τïν ηγεµÞνατων ÃστρïγÞτθων ΘευδÛριøï πρïς την ΙταλÝα,µε σκïπÞ να απïµακρàνει τïν ÃδÞακρï. ΜετÀαπÞ σκληρïàς αγñνες ï ΘευδÛριøïς κατÛλαâε τηΡαâÛννα, την πρωτεàïυσα τïυ ÃδÞακρïυ, καιτην Ûκανε Ûδρα τïυ Ãστρïγïτθικïà âασÝλειïυτης ΙταλÝας (493 µ.Ì.), παÝρνïντας παρÀλληλα α-πÞ τïν αυτïκρÀτïρα της Κωνσταντινïàπïληςτïν τÝτλï τïυ ρÜγα (rex).

Îτσι, στα τÛλη τïυ 5ïυ αιñνα, απÞ την πα-λαιÀ ρωµαϊκÜ αυτïκρατïρÝα απÛµεινε µÞνï τï α-νατïλικÞ τµÜµα, περιïρισµÛνï σε εδÀæη της Βαλ-κανικÜς, της Μ. ΑσÝας και περιïøñν της ΣυρÝας,της ΠαλαιστÝνης και της Αιγàπτïυ. Στη ∆àση εÝ-øαν ιδρυθεÝ γερµανικÀ âασÝλεια.

252

ΜαυσωλεÝï* τïυ ΘευδÛριøïυ Ûêω απÞ τατεÝøη της ΡαâÛννας. ΠρÞκειται για ÛνακυκλικÞ ïικïδÞµηµα πïυ θυµÝúει αρøαÝïηρñï. Στï κÀτω µÛρïς Üταν τïπïθετηµÛ-νη η σαρκïæÀγïς, ενñ τï επÀνω µÛρïς Ü-ταν øñρïς για τελετïυργικïàς σκïπïàς.

1. Να αêιïλïγÜσετε τï µεταρρυθµιστικÞ Ûργï τïυ ∆ιïκλητιανïà. Να λÀâετε υπÞψησας τï παρÀθεµα 1.

2. ΓιατÝ ï Μ. ΚωνσταντÝνïς εγκατÛλειψε τï σàστηµα της ΤετραρøÝας;3. Πñς κρÝνετε την πρïσπÀθεια τïυ Ιïυλιανïà να επαναæÛρει την ειδωλïλατρÝα;

ΥπÜρøε πρïïπτικÜ επικρÀτησης των θρησκευτικñν τïυ απÞψεων;4. Πïιες Üταν ïι συνÛπειες των απïæÀσεων της συνÞδïυ της ÌαλκηδÞνας για την

αυτïκρατïρÝα; (Να λÀâετε υπÞψη σας τï παρÀθεµα 6).5. Να πρïσδιïρÝσετε τï πïλιτισµικÞ επÝπεδï των Ãàνων µε âÀση τις πληρïæïρÝες

τïυ παραθÛµατïς 8.6. Αæïà µελετÜσετε τï παρÀθεµα 7 να απαντÜσετε στις ακÞλïυθες ερωτÜσεις: α)

Πïια λàση πρïâÀλλει για την αντιµετñπιση τïυ πρïâλܵατïς τïυ εκγερµανι-σµïà τïυ κρÀτïυς; â) Πïια επιøειρܵατα øρησιµïπïιεÝ;

7. ΠÞτε και µε πïιïν τρÞπï επÜλθε ï ïριστικÞς øωρισµÞς της αυτïκρατïρÝας καιπïια Üταν η τàøη τïυ δυτικïà της τµÜµατïς;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

255

Ûθεσε σε εæαρµïγÜ, αæïà πρïηγïυµÛνως στï ε-σωτερικÞ συνÛτριψε µια επαναστατικÜ κÝνηση(ΣτÀση τïυ ΝÝκα)* πïυ λÝγï Ûλειψε να τïυ στïι-øÝσει τï θρÞνï.

ΕπιθετικïÝ πÞλεµïι στη ∆àση. Στη Β. ΑæρικÜ καταλàθηκε τï γερµανικÞ

κρÀτïς των ΒανδÀλων (533-534 µ.Ì.). Ùλη η Β.ΑæρικÜ µÛøρι τις ΗρÀκλειες ΣτÜλες (ΓιâραλτÀρ),καθñς και τα νησιÀ ΚïρσικÜ, ΣαρδηνÝα και Βα-λεαρÝδες, πÛρασαν στην κυριαρøÝα της Κωνστα-ντινïàπïλης. Στην ΙταλÝα µετÀ απÞ σκληρïàς αγñνες πïυ

κρÀτησαν µια εικïσαετÝα (535-554 µ.Ì.), διαλà-θηκε τï âασÝλειï των ÃστρïγÞτθων1. Η ΙταλÝα ε-πανÜλθε στην αυτïκρατïρικÜ εêïυσÝα και µε νï-µïθετικÜ πρÀêη τïυ Ιïυστινιανïà ïργανñθηκεκατÀ τïν Ýδιï τρÞπï πïυ Ýσøυε πριν απÞ την Ý-δρυση τïυ Ãστρïγïτθικïà κρÀτïυς. Στην ΙσπανÝα επιøειρÜθηκε εκστρατεÝα ενα-

ντÝïν των ΒησιγÞτθων τη øρïνιÀ πïυ τελεÝωνε ïεêαντλητικÞς ÃστρïγïτθικÞς πÞλεµïς (554 µ.Ì.).ΑπïτÛλεσµα αυτÜς της επιøεÝρησης Üταν η κατÀ-ληψη της νïτιïανατïλικÜς περιïøÜς της ΙâηρικÜςøερσïνÜσïυ και η ÛνταêÜ της στις αυτïκρατïρι-κÛς κτÜσεις.

ΑµυντικïÝ πÞλεµïι στην ΑνατïλÜ και στï∆ïàναâη. Στα ασιατικÀ σàνïρα κàριïς αντÝπαλïς της

αυτïκρατïρÝας Üταν ïι ΠÛρσες. Ãι αγñνες εναντÝïν τïυς, µε ενδιÀµεσες ανÀ-παυλες ειρηνικñν ελιγµñν, διÜρκεσαν περÝπïυ τριÀντα øρÞνια και øωρÝúï-νται σε τρεις æÀσεις (527-532, 540-545 και 549-562 µ.Ì.). à ΙïυστινιανÞς αντι-µετñπισε τïν περσικÞ κÝνδυνï µε ιδιαÝτερα πρïσεγµÛνï σøεδιασµÞ, πïυ απï-σκïπïàσε στην απïæυγÜ µεγÀλων πïλεµικñν συγκρïàσεων και στην ïργÀ-νωση συστܵατïς συνïριακÜς Àµυνας. ΤελικÀ, τï συνïριακÞ καθεστñς µετα-êà των δàï κρατñν επανÜλθε σ’ αυτÞ πïυ Ýσøυε τïν 3ï αι. µ.Ì. Στα âÞρεια σàνïρα δεν εæαρµÞστηκε απÞ τïν αυτïκρÀτïρα κÀπïια ιδιαÝ-

τερη πïλιτικÜ, γι’ αυτÞ και η κατÀσταση στη συνïριακÜ γραµµÜ τïυ ∆ïàναâηÛµεινε ανεêÛλεγκτη. à ΙïυστινιανÞς, λÞγω των στρατιωτικñν αναγκñν πïυεÝøε στη ∆àση και στην ΑνατïλÜ, υπïøρεñθηκε να απïσàρει στρατεàµατα α-πÞ τα âÞρεια σàνïρα. Η κατÀσταση αυτÜ ενθÀρρυνε τις διεισδàσεις νÛων λα-ñν, κυρÝως ΣλÀâων ενωµÛνων µε κατÀλïιπα των ïυνικñν æυλñν τïυ ΑττÝλα.ΠïλλÛς æïρÛς παραâÝασαν τη συνïριακÜ γραµµÜ τïυ ∆ïàναâη και εισøñρη-

254

1. Η επιστïλÜ τïυ στρατηγïà ΒελισÀριïυ πρïς τïν ΙïυστινιανÞγια την απïστïλÜ στρατιωτικÜς

âïÜθειας στην ΙταλÝα

«ΠÜγαµε στην ΙταλÝα, µεγÀλε âα-σιλιÀ, øωρÝς να Ûøïυµε στρατιñτες, À-λïγα, Þπλα και øρܵατα, øωρÝς δηλα-δÜ τα εæÞδια εκεÝνα πïυ, αν δεν τα Û-øει κÀπïιïς σε αæθïνÝα, εÝναι αδàνα-τï να κÀνει πÞλεµï. ΓιατÝ, αν καιπρïσπαθÜσαµε γυρνñντας στη ΘρÀ-κη και στην ΙλλυρÝα, συγκεντρñσαµεπïλà λÝγïυς στρατιñτες, αêιïλàπη-τïυς, πïυ δεν Ûøïυν εêïπλισµÞ καιεÝναι εντελñς αµÀθητïι απÞ πÞλεµï.ΑλλÀ âλÛπïυµε και αυτïàς πïυ Û-øïυν απïµεÝνει στην ΙταλÝα. ΕÝναι λÝ-γïι, æïâïàνται τïυς εøθρïàς και Û-øïυν øαµηλÀ τï ηθικÞ τïυς, γιατÝ Û-øïυν νικηθεÝ πïλλÛς æïρÛς απÞ κεÝ-νïυς. ΕÝναι Àνθρωπïι πïυ κατÞρθω-σαν να êεæàγïυν απÞ τïν εøθρÞ α-æïà εγκατÛλειψαν τα ÀλïγÀ τïυς καιπÛταêαν τα Þπλα τïυς. ΤÛλïς, εÝναιαδàνατï να âρïàµε øρܵατα στηνΙταλÝα, γιατÝ την Ûøïυν καταλÀâειπÀλι ïι εøθρïÝ...».

ΠρïκÞπιïς, ΙστïρÝα των πïλÛµων,VII, XII, 3-7.

τïυ Θεïà, στïν ïπïÝï εÝøε δïθεÝ σε Ûνδειêη εµπιστïσàνης τï πρïνÞµιï να κυ-âερνÀ για τï καλÞ των υπηκÞων τïυ. ΕπιâλÜθηκε µια θρησκεÝα και Ûνα δÞγµα*. à ΙïυστινιανÞς αντιµετñπισε

µε σκληρÞτητα τα κατÀλïιπα των αρøαÝων θρησκειñν. Για τï λÞγï αυτÞ Û-κλεισε τη νεïπλατωνικÜ σøïλÜ των Αθηνñν (529 µ.Ì.) και δܵευσε την περι-ïυσÝα της. ΕêÞντωσε, παρÀλληλα, τις θρησκευτικÛς µειïνÞτητες. Με επιεÝκειασυµπεριæÛρθηκε µÞνï πρïς τïυς ΕâραÝïυς, γι’ αυτÞ και διατηρÜθηκε η θρη-σκεÝα τïυς. ΠραγµατïπïιÜθηκε ιεραπïστïλικÞ Ûργï για τïν εκøριστιανισµÞειδωλïλατρικñν γειτïνικñν λαñν, στïν Καàκασï, στη ΝïυâÝα (σηµ. Σïυ-δÀν), στη ΣαøÀρα και στï ∆ïàναâη. ÃικïδÞµησε, τÛλïς, την ΑγÝα ΣïæÝα, τïκαàøηµα της øριστιανικÜς αρøιτεκτïνικÜς. Îγινε συστηµατικÜ κωδικïπïÝηση τïυ ∆ικαÝïυ. Τï νïµïθετικÞ Ûργï τïυ

Ιïυστινιανïà εÝναι η σπïυδαιÞτερη σε σηµασÝα πλευρÀ της εσωτερικÜς τïυπïλιτικÜς. Τï κàριï µÛρïς τïυ νïµïθετικïà Ûργïυ Üταν γραµµÛνï στη λατινι-κܯ ïι καινïàργιïι, ωστÞσï, νÞµïι εκδÞθηκαν στην ελληνικÜ γλñσσα για ναεÝναι κατανïητïÝ απÞ τï λαÞ. Η κωδικïπïÝηση των νÞµων της επïøÜς τïυΙïυστινιανïà Ûγινε γνωστÜ τï 16ï αιñνα ως Corpus juris civilis (αστικÞ δÝ-καιï) και απïτÛλεσε τη âÀση της νεÞτερης νïµï-θεσÝας των ευρωπαϊκñν κρατñν.

ΝïµïθετικÞ Ûργï ΙïυστινιανïàΙïυστινιÀνειïς κñδικας (529 και 534)

ΠανδÛκτης (533)

ΕισηγÜσεις (533)

ΝεαρÛς (µετÀ τï 534) σε ελληνικÜ γλñσσα

Θεµελιñθηκε νÛï διïικητικÞ σàστηµα πïυ α-πÛτρεψε τïν εκæεïυδαρøισµÞ της αυτïκρατï-ρÝας. Με µια σειρÀ απÞ καινïàργια νïµïθετικÀδιατÀγµατα (ΝεαρÛς) παραøñρησε την πïλιτικÜεêïυσÝα στïυς στρατιωτικïàς διïικητÛς των πε-ριïøñν πïυ Üταν περισσÞτερï εκτεθειµÛνες σε ε-øθρικÛς επιθÛσεις. ΑυτÜ η διïικητικÜ καινïτïµÝαÜταν η âÀση ενÞς νÛïυ διïικητικïà συστܵατïς,πïυ θα επεκτεινÞταν και θα εæαρµïúÞταν αργÞ-τερα σ’ Þλη την αυτïκρατïρÝα. Τï µÛτρï αυτÞστÞøευε, εκτÞς των Àλλων, στην αντιµετñπισητης ανÀπτυêης των µεγÀλων γαιïκτησιñν. Με ε-πιµÛρïυς διατÀγµατα πρïσπÀθησε να πλÜêει

257

σελατινικÜγλñσσα

ΠρïτïµÜ πιθανñς της Θεïδñρας (6ïςαι.). ×ταν γυναÝκα µε ισøυρÜ θÛληση.ΑπïδεÝøθηκε υπïδειγµατικÜ σàντρï-æïς και συνεργÀτιδα τïυ Ιïυστινιανïà.(ΜιλÀνï, Castello Sforzesco)

σαν νïτιÞτερα. Σε µια απ’ αυτÛς τις επιδρïµÛς(558 µ.Ì.) απεÝλησαν την Ýδια την πρωτεàïυσακαι Ûæτασαν λεηλατñντας µÛøρι τις ακτÛς τïυ Ιï-νÝïυ και τïν ΙσθµÞ της ΚïρÝνθïυ. Η διεÝσδυσÜτïυς, ωστÞσï, σε εδÀæη της νÞτιας ΒαλκανικÜςÜταν περιïρισµÛνη και σε κανÛνα µÛρïς της Ελ-λÀδας δεν Ûγιναν σλαâικÛς εγκαταστÀσεις κατÀτις τελευταÝες δεκαετÝες τïυ 6ïυ αι.2

à ΙïυστινιανÞς, κρινÞµενïς απÞ την εêω-τερικÜ τïυ πïλιτικÜ, æαÝνεται Þτι λειτïàργησεως ΡωµαÝïς αυτïκρÀτïρας, πïυ Üταν δÛσµιïςτης ιδÛας της απïκατÀστασης της ρωµαϊκÜςïικïυµÛνης. Πρïς στιγµÜ δηµιïυργÜθηκε η αÝ-σθηση Þτι µε την εæαρµïγÜ αυτÜς της ιδÛας ε-πιτεàøθηκε και η ρωµαϊκÜ ειρÜνη. Η ïικïνïµι-κÜ εêÀντληση Þµως της αυτïκρατïρÝας και ηεµæÀνιση νÛων εøθρñν στα âÞρεια σàνïρα υ-πÜρêαν ïι αιτÝες για την αναγκαστικÜ αναθε-ñρηση αυτÜς της πïλιτικÜς απÞ τïυς διαδÞ-øïυς τïυ. Îτσι, η αυτïκρατïρÝα µετÀ απÞ λÝ-γï περιïρÝστηκε στï ανατïλικÞ της τµÜµα.

2.2 Η ελληνïøριστιανικÜ ïικïυµÛνη

Ενñ στην εêωτερικÜ τïυ πïλιτικÜ ï Ιïυστινια-νÞς εµπνεàστηκε απÞ τï Þραµα της παλαιÀς ρω-µαϊκÜς ïικïυµÛνης, στην εσωτερικÜ ïργÀνωση ε-æÀρµïσε καινïτÞµες ιδÛες, πïυ συνÛâαλαν στηδιαµÞρæωση της âυúαντινÜς æυσιïγνωµÝας τïυκρÀτïυς.

Η εσωτερικÜ πïλιτικÜ τïυ Ιïυστινιανïà στÞ-øευε στη συνïøÜ µιας κïινÞτητας λαñν, των ï-

πïÝων συνδετικÀ στïιøεÝα απïτÛλεσαν η ελληνικÜ πïλιτιστικÜ παρÀδïση καιη øριστιανικÜ πÝστη. Η ρωµαϊκÜ ïικïυµÛνη µε την πïλιτικÜ αυτÜ µετεêελÝøθη-κε σε ελληνïøριστιανικÜ.

Τα κàρια σηµεÝα της εσωτερικÜς πïλιτικÜς τïυ Ιïυστινιανïà Üταν τα ακÞ-λïυθα: ΙσøυρïπïιÜθηκε η απÞλυτη µïναρøÝα. ΑæïρµÜ για τï σøηµατισµÞ ισøυ-

ρÜς κεντρικÜς εêïυσÝας, Ûδωσε η ΣτÀση τïυ ΝÝκα* (532 µ.Ì.). Η καταστïλÜτης εêÛγερσης αυτÜς συνδÛθηκε µε τη θεωρητικÜ θεµελÝωση της µïναρøÝας α-πÞ τïν ΙïυστινιανÞ. Σàµæωνα µε αυτÜν, ï αυτïκρÀτïρας Üταν ï εκλεκτÞς

256

2. à «εκσλαâισµÞς» των ΕλλÜνων.à ιστïρικÞς Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, γιαλÞγïυς πïλιτικÜς σκïπιµÞτητας,

διατàπωσε τη θεωρÝα τïυ εκσλαâι-σµïà των συγøρÞνων ΕλλÜνων, πρï-âÀλλïντας ως επιøεÝρηµα τις σλαâι-κÛς επιδρïµÛς πïυ Ûγιναν στïν ελλα-

δικÞ øñρï τïν 6ï αι.

à ελληνικÞς λαÞς, πïυ πριν απÞτïν τρωικÞ πÞλεµï Ûως τïν Ûκτï µετÀÌριστÞν αιñνα κατïÝκησε την Πελï-πÞννησï και τη øερσαÝα øñρα âïρει-Þτερα, δεν υπÀρøει πια σܵερα. Ατυ-øεÝς περιστÀσεις κÀθε εÝδïυς επÛæε-ραν την τελειωτικÜ παρακµÜ τïυ, τïνπεριïρισµÞ τïυ σε τελεÝως ασܵανταυπïλεݵµατα και την επιµιêÝα τïυ µεêÛνïυς, ñστε να σâÜσει ïλïκληρωτι-κÀ ï αρøικÞς τïυ øαρακτÜρας και ναεêαλειæθïàν, κατÀ την Ûκæραση ενÞςαπÞ τïυς πιï Ûνθερµïυς και πρïικι-σµÛνïυς αντιπÀλïυς µïυ, µÛσα στïγενικÞ µετασøηµατισµÞ, ακÞµα καιτα τελευταÝα Ýøνη τïυ αρøαÝïυ ελλη-νικïà âÝïυ. ΑυτÜ η διδασκαλÝα, πïυαρøικÀ εÝøε την Ûννïια ιστïρικïà πει-ρÀµατïς, µπαÝνει εæεêÜς στη σειρÀτων αδιαæιλïνÝκητων ιστïρικñν αλη-θειñν. Îøει γÝνει πραγµατικÞτηταπïυ øωρÝς εθελïàσια τàæλωση δενµπïρεÝ να αρνηθεÝ κανεÝς.

Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, ΠερÝ της καταγω-γÜς των σηµερινñν ΕλλÜνων, µετ.Κ.Π. ΡωµανÞς, εκδ. ΝεæÛλη 1984,

σ. 127-128.

3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυêη

Η αêÝα της κλασικÜς παιδεÝας και η επÝδραση της αρøαÝας ελληνικÜςγραµµατεÝας κατÀ την περÝïδï της àστερης αρøαιÞτητας εÝναι Ûκδηλη τÞσïστïυς λÞγιïυς τïυς εµπνευσµÛνïυς απÞ τï ελληνικÞ-εθνικÞ πνεàµα Þσï καιστïυς ΠατÛρες της ΕκκλησÝας.

Στα πνευµατικÀ κÛντρα της ΑνατïλÜς, Þπως Üταν η ΑλεêÀνδρεια, η Α-ντιÞøεια και η ΑθÜνα, πρïστÛθηκε η νÛα πρωτεàïυσα της αυτïκρατïρÝας.Στα κÛντρα αυτÀ καλλιεργÜθηκε η æιλïσïæÝα καιη ρητïρικÜ και εêελÝøθηκε η øριστιανικÜ σκÛψη.

ΑπÞ τα πρñτα âܵατÀ τïυ τï ΑνατïλικÞκρÀτïς κατανÞησε την ανÀγκη απïδïøÜς και υ-πïστÜριêης της ελληνικÜς παιδεÝας. ΑυτÞ γÝνεταιæανερÞ απÞ την απÞæαση τïυ αυτïκρÀτïραΚωνστÀντιïυ να ιδρàσει στην Κωνσταντινïàπï-λη âασιλικÜ âιâλιïθÜκη, η ïπïÝα περιελÀµâανεκαι εργαστÜριï αντιγραæÜς øειρïγρÀæων âι-âλÝων. ΕκεÝ εργÀστηκαν καλλιγρÀæïι για την α-ντιγραæÜ παλαιñν øειρïγρÀæων, πïυ συνÛâαλανµε τï Ûργï τïυς στη διατÜρηση της αρøαÝας ελλη-νικÜς και ρωµαϊκÜς γραµµατεÝας.

Η ελληνικÜ παιδεÝα ενισøàθηκε απÞ τïν αυτï-κρÀτïρα ΘεïδÞσιï Β µε την Ýδρυση στην Κων-σταντινïàπïλη τïυ ΠανδιδακτηρÝïυ (425 µ.Ì.),τïυ πρñτïυ κρατικïà πανεπιστηµÝïυ. Στην Ýδρυ-σÜ τïυ συνÛâαλαν δàï γυναÝκες, η Αθηναýδα-Ευ-δïκÝα και η ΠïυλøερÝα, σàúυγïς και αδελæÜ α-ντÝστïιøα τïυ ΘεïδïσÝïυ Β, πïυ διÛθεταν ελλη-νικÜ παιδεÝα.

à ΙïυστινιανÞς, αν και Ûκλεισε τις æιλïσïæι-

259

3. Τα γρÀµµατα και ïι τÛøνες

Στη διÀρκεια της àστερης αρøαιÞτητας (4ïς-6ïς αι. µ.Ì.) τρεις παρÀγïντες – ρω-µαϊκÜ κρατικÜ παρÀδïση, ελληνικÜ παιδεÝα, øριστιανικÜ πÝστη – εÝναι æανερÞ ÞτιδιαµÞρæωσαν âαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ τï øαρακτÜρα τïυ Ανατïλικïà ΡωµαϊκïàκρÀτïυς. Η παρÀλειψη ενÞς απÞ τïυς τρεις αυτïàς παρÀγïντες καθιστÀ δàσκïλη ωςαδàνατη την κατανÞηση της ιστïρικÜς πραγµατικÞτητας τïυ ΒυúαντÝïυ. ΜÛσα σ’ αυ-τÞ τï πλαÝσιï αναπτàøθηκε ï πνευµατικÞς πïλιτισµÞς της àστερης αρøαιÞτητας, επη-ρεασµÛνïς αæενÞς απÞ την ελληνïρωµαϊκÜ πνευµατικÜ παρÀδïση και αæετÛρïυ απÞτα θεïλïγικÀ δÞγµατα και τις λατρευτικÛς ανÀγκες τïυ Ìριστιανισµïà.

ΜικρïγραæÝα τïυ παλαιÞτερïυ εικïνï-γραæηµÛνïυ ΕυαγγελÝïυ (6ïς αι.). ΣτηνεικÞνα ï ΕυαγγελιστÜς ΜÀρκïς ενñ γρÀ-æει πÀνω σ’ Ûνα ειλητÀριï*. ∆Ýπλα τïυµια πρïσωπïπïÝηση τïυ υπαγïρεàει τïκεݵενï και τïν εµπνÛει.(ΚαλαâρÝα, ΑρøιεπισκïπÜ Rossano)

τïυς «δυνατïàς», δηλαδÜ τïυς µεγαλïκτηµατÝεςτης επïøÜς3. Îτσι περιïρÝστηκε η ανÀπτυêη τηςµεγÀλης γαιïκτησÝας και απïτρÀπηκε η διαµÞρ-æωση κατÀστασης ανÀλïγης µε αυτÜ πïυ παρα-τηρÜθηκε στï δυτικÞ µεσαιωνικÞ κÞσµï.

258

1. Ãι αγñνες των στρατευµÀτων τïυ Ιïυστινιανïà στην ΙταλÝα κρÀτησαν εÝκïσιπερÝπïυ øρÞνια. à στρατηγÞς ΒελισÀριïς σε επιστïλÜ τïυ παρïυσιÀúει την κα-τÀσταση πïυ επικρατïàσε σ’ αυτÜ την περιïøÜ (παρÀθεµα 1). Πïια εικÞνα δια-µïρæñνετε απÞ την ανÀγνωση τïυ απïσπÀσµατïς της επιστïλÜς;

2. Να αναæÛρετε τïυς âασικïàς στÞøïυς της εêωτερικÜς και εσωτερικÜς πïλιτικÜςτïυ Ιïυστινιανïà και να εêηγÜσετε σε πïιïν απÞ τïυς δàï τïµεÝς η πïλιτικÜ τïυυπÜρêε απïτελεσµατικÜ.

3. ΓιατÝ ïι ιδÛες πïυ εæÀρµïσε ï ΙïυστινιανÞς στην εσωτερικÜ τïυ πïλιτικÜ µπïρεÝνα øαρακτηριστïàν καινïτÞµες;

4. Πïιï τïµÛα της εσωτερικÜς πïλιτικÜς τïυ Ιïυστινιανïà θεωρεÝτε σηµαντικÞτερïσε Þ,τι αæïρÀ την ïργÀνωση και την ιστïρικÜ πïρεÝα τïυ κρÀτïυς; Να τεκµηριñ-σετε την ÀπïψÜ σας.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

3. ΝïµïθετικÞ µÛτρï τïυ Ιïυστινια-νïà αντιµετωπÝúει τï πρÞâληµα

τïυ εκæεïυδαρøισµïà της αυτïκρατïρÝας

ΠρïστασÝες Àδικες για τις ïπïÝεςπληρïæïρïàµαστε Þτι γÝνïνται στιςδικÛς µας επαρøÝες, θα επιøειρÜσειςµε κÀθε τρÞπï να τις σταµατÜσεις,µην επιτρÛπïντας σε κανÛνα να úεισε âÀρïς της úωÜς των Àλλων ïàτενα ïικειïπïιεÝται τα κτܵατα πïυδεν τïυ ανÜκïυν απÞ πïυθενÀ, ïàτενα υπÞσøεται πρïστασÝα πρïς âλÀâητων Àλλων ïàτε, για να εêïυδετερñ-σïυν τï κρÀτïς, να αντιτÀσσïυν τηδικÜ τïυς δàναµη. ΑλλÀ ïàτε να σεαπασøïλεÝ, πïια εêïυσÝα διαθÛτïυναυτïÝ πïυ πρÀττïυν αυτÀ, διÞτι σïυεÝναι αρκετÞς, κυρÝως για την εêα-σæÀλιση πληρÛστερης εêïυσÝας, ïνÞµïς και η âασιλικÜ ευµÛνεια.

(Ιïυστινιανïà Α,ΝεαρÀ τïυ Ûτïυς 535)

Ι. ΚαραγιαννÞπïυλïυ, Η ΒυúαντινÜιστïρÝα απÞ τις πηγÛς,

εκδ. ΒÀνιας 1996, σ. 186.

Îνα εÝδïς ιστïριïγραæÝας πïυ Àρøισε να διαµïρæñνεται αυτÜ την επïøÜκαι Ûκτïτε αναπτàøθηκε ιδιαÝτερα Üταν ïι «ΒÝïι ΑγÝων». Ãι συγγραæεÝς αυ-τñν των Ûργων Üταν µïναøïÝ Ü ΠατÛρες της ΕκκλησÝας, πïυ σκïπÞ εÝøαν ναπρïâÀλïυν τï Ûργï και τη úωÜ ενÀρετων øριστιανñν πïυ αγÝασαν. Îγραψανσε λαϊκÜ κυρÝως γλñσσα και θÛλησαν µε τï συγγραæικÞ τïυς Ûργï να τïνñ-σïυν τï θρησκευτικÞ συναÝσθηµα τïυ λαïà. à πιï γνωστÞς εκπρÞσωπïς αυ-τïà τïυ εÝδïυς, τïν 6ï αιñνα, Üταν ï ΙωÀννης ΜÞσøïς.

3.2 Η καλλιτεøνικÜ ανÀπτυêη

Ãι πρñτïι øριστιανïÝ απïστρÛæïνταν Þ,τι εÝøε σøÛση µε την ειδωλïλατρÝακαι ιδιαÝτερα την ελληνικÜ τÛøνη, πïυ εêυπηρετïàσε πïλà περισσÞτερï απ’ïπïιαδÜπïτε Àλλη πνευµατικÜ εκδÜλωση τις ιδεïλïγικÛς και πρακτικÛς ανÀ-γκες της λατρεÝας τïυ αρøαÝïυ ελληνïρωµαϊκïà κÞσµïυ. ×ταν æυσικÞ, λïι-πÞν, ïι πρñτïι øριστιανïÝ να Ûρθïυν αντιµÛτωπïι µε τïυς καλλιτεøνικïàςτρÞπïυς Ûκæρασης των Εθνικñν.

ΩστÞσï, η συνεøÜς επαæÜ µε την ελληνικÜπαιδεÝα θα τïυς εêïικειñσει και µε την ελληνικÜτÛøνη απÞ την ïπïÝα δανεÝστηκαν αρκετÀ εêωτε-ρικÀ στïιøεÝα. Στην αρøÜ λÞγïι περισσÞτερï πρα-κτικïÝ πïυ εÝøαν σøÛση µε τις λατρευτικÛς ανÀ-γκες της νÛας θρησκεÝας συνÛâαλαν στην απïδï-øÜ της ελληνικÜς τÛøνης.

Η øριστιανικÜ τÛøνη των πρñτων αιñνων δια-κρÝνεται σε δàï æÀσεις: την πρωτïøριστιανικÜ τÛøνη, δηλαδÜ την τÛ-

øνη των τριñν πρñτων αιñνων, µÛøρι την ανα-γνñριση τïυ Ìριστιανισµïà ως νÞµιµης θρησκεÝ-ας (313 µ.Ì.), και την παλαιïøριστιανικÜ τÛøνη, δηλαδÜ την τÛ-

øνη πïυ δηµιïυργÜθηκε τïυς πρñτïυς αιñνεςτης ελεàθερης ιστïρικÜς πïρεÝας τïυ Ìριστιανι-σµïà (4ïς-6ïς αιñνας).

Η πρωτïøριστιανικÜ τÛøνη. ∆ιαµïρæñθηκεστïυς øñρïυς λατρεÝας και ταæÜς των πρñτωνÌριστιανñν. Η θρησκευτικÜ úωÜ στην αρøÜ ανα-πτàøθηκε στï περιθñριï της νïµιµÞτητας και στïµÛτρï πïυ δεν ενïøλïàσε τïν επÝσηµï δηµÞσιïâÝï.

Ãι πρñτïι øñρïι λατρεÝας Üταν ïικܵαταπλïàσιων øριστιανñν, Þπïυ υπÜρøε η δυνατÞτη-τα να γÝνïνται ïι συναθρïÝσεις των πιστñν. Ãι

261

ΚατακÞµâη διακïσµηµÛνη µε úωγραæι-στÛς παραστÀσεις. Την περÝïδï τωνδιωγµñν τïυ Ìριστιανισµïà ïι κατα-κÞµâες Üταν ïι øñρïι Þπïυ ïι øριστιανïÝτελïàσαν τη λατρεÝα τïυς και Ûθαâαντïυς νεκρïàς τïυς.(Ρñµη, ΝÛα κατακÞµâη της Via Latina)

κÛς σøïλÛς των Αθηνñν, επειδÜ Üταν κÛντρα τηςεθνικÜς-ειδωλïλατρικÜς παιδεÝας, εντïàτïις δια-τÜρησε τη æιλïσïæικÜ σøïλÜ της ΑλεêÀνδρειαςκαι παρÀλληλα ενÝσøυσε τις νïµικÛς σπïυδÛς στïΠανδιδακτÜριï. ΠρÛπει να επισηµÀνïυµε Þτι, α-νεêÀρτητα απÞ τï ΠανδιδακτÜριï, στï ïπïÝï δεδιδασκÞταν η θεïλïγÝα, ιδρàθηκε τïν 5ï αι. µ.Ì.και λειτïàργησε υπÞ την αιγÝδα τïυ πατριαρøεÝ-ïυ θεïλïγικÜ σøïλÜ.

ΕÝναι æανερÞ Þτι υπÜρøε διÀκριση εêαρøÜςµεταêà των λïγÝων της «θàραθεν» (= απÞ τη θà-ρα, απÞ Ûêω) παιδεÝας, δηλαδÜ της ειδωλïλατρι-κÜς, και της εκκλησιαστικÜς. Στην πρñτη ïµÀδαανÜκαν ïι σπïυδαÝïι ρÜτïρες και æιλÞσïæïι Λι-âÀνιïς και ΘεµÝστιïς καθñς και ï αυτïκρÀτï-ρας ΙïυλιανÞς1. Στη δεàτερη ïι µεγÀλïι ΠατÛρεςτης ΕκκλησÝας, ïι ïπïÝïι απïδÛøθηκαν την αêÝατης ελληνικÜς παιδεÝας και παρÀλληλα µε τις εκ-κλησιαστικÛς τïυς υπïøρεñσεις æρÞντισαν γιατην πνευµατικÜ ανÀπτυêη τïυ λαïà. Ìαρακτηρι-στικÀ αναæÛρïυµε σ’ αυτÜ την ïµÀδα τï Μ. Βα-σÝλειï, τï ΓρηγÞριï ΝαúιανúηνÞ, τï ΓρηγÞριïΝàσσης, τïν Ιω. ÌρυσÞστïµï και τï ΣυνÛσιï τïνΚυρηναÝï.

Ãι ιστïριïγρÀæïι της àστερης αρøαιÞτητας α-ναúÜτησαν τα πρÞτυπÀ τïυς στïυς ιστïρικïàςτης κλασικÜς επïøÜς. ÌρησιµïπïÝησαν την αττι-κÜ διÀλεκτï και Ûγραψαν σàγøρïνη µε την επïøÜτïυς ιστïρÝα. à σπïυδαιÞτερïς εÝναι ï ΠρïκÞ-πιïς, ï ïπïÝïς Ûúησε τïυς øρÞνïυς τïυ Ιïυστινια-νïà και παρÛδωσε σε τρÝα Ûργα την ιστïρÝα τηςδρÀσης και της πρïσωπικÜς úωÜς τïυ µεγÀλïυαυτïà αυτïκρÀτïρα.

ΕκτÞς απÞ τïυς ιστïρικïàς, ιστïρικïà περιεøï-µÛνïυ πïνܵατα Ûγραψαν και Àλλïι, ïι ïπïÝïι εêι-στïρïàν γεγïνÞτα Þøι µÞνï σàγøρïνα µε την επï-øÜ τïυς αλλÀ êεκινñντας απÞ την κτÝση τïυ κÞ-σµïυ. ΑυτïÝ ïνïµÀúïνται øρïνïγρÀæïι. à πιïγνωστÞς øρïνïγρÀæïς τïυ 6ïυ αιñνα εÝναι ï Ιω-Àννης ΜαλÀλας, ï ïπïÝïς εêιστïρεÝ στη øρïνï-γραæÝα τïυ γεγïνÞτα απÞ τη µυθικÜ ιστïρÝα τωνΑιγυπτÝων Ûως και τη âασιλεÝα τïυ Ιïυστινιανïà.

260

1. à æιλÞσïæïς ΛιâÀνιïς σε λÞγï τïυ στρÛæεται κατÀ των Ìριστιανñν

πïυ καταστρÛæïυν τïυς αρøαÝïυςναïàς

... Εσà âÛâαια δεν Ûâγαλες διατα-γÜ να µÛνïυν κλειστÀ τα ιερÀ και ναµη συøνÀúει κανÛνας σ’ αυτÀ και δεναπαγÞρεψες τη æωτιÀ και τï λιâÀνικαι τις τιµÛς απÞ τα κÀθε εÝδïυς θυ-µιÀµατα. Ãι µαυρïæÞρïι Þµως αυτïÝπïυ, ενñ τρñνε περισσÞτερï και απÞτïυς ελÛæαντες... τï κρàâïυν αυτÞ...Ùσï υπÀρøει, âασιλιÀ, ï νÞµïς σïυκαι εÝναι σε ισøà, ïρµïàν επÀνω σταιερÀ µε êàλα, πÛτρες και σÝδερα κιÀλλïι øωρÝς αυτÀ, µε τα øÛρια και ταπÞδια. Îπειτα τα πÀντα γÝνïνταιλεÝα των κατïÝκων της ΜυσÝας, αæïàκαταστραæïàν ïι στÛγες, κατεδαæι-στïàν τα σπÝτια, κïµµατιαστïàν τααγÀλµατα, αναπïδïγυριστïàν ïι âω-µïÝ, ενñ ïι ιερεÝς πρÛπει να σωπαÝ-νïυν Ü να πεθÀνïυν.

ΛιâÀνιïς, Πρïς ΘεïδÞσιïν.ΥπÛρ των ιερñν, §6.

ΜικρïγραæÝα øειρïγρÀæïυ (11ïς αι.).ΕικïνÝúïνται δàï απÞ τïυς µεγÀλïυςΠατÛρες της ΕκκλησÝας, εêαÝρετïι æιλÞ-σïæïι της επïøÜς τïυς, ï ΓρηγÞριïςΝàσσης και ï ΓρηγÞριïς ΝαúιανúηνÞς.(Íγιï Ùρïς, ΜïνÜ ∆ιïνυσÝïυ)

Η ρωµαϊκÜ âασιλικÜ Üταν Ûνα απλÞ, ïρθïγñ-νιας κÀτïψης ïικïδÞµηµα, διαδεδïµÛνï σ’ ïλÞ-κληρη την αυτïκρατïρÝα, πïυ κÀλυπτε δηµÞσιεςανÀγκες. Ìρησݵευε για τις συνεδριÀσεις δικα-στηρÝων Ü Àλλων συλλïγικñν ïργÀνων της ρω-µαϊκÜς πïλιτεÝας. Τï κτÜριï αυτÞ εêελÝøθηκεστην παλαιïøριστιανικÜ âασιλικÜ µε την πρï-σθÜκη ηµικυκλικÜς αψÝδας στην ανατïλικÜ στε-νÜ πλευρÀ και δàï σειρñν κιÞνων παρÀλληλωνπρïς τις µακρÛς πλευρÛς στï εσωτερικÞ. Ãι κιï-νïστïιøÝες αυτÛς øñριúαν τï εσωτερικÞ σε τρÝακλÝτη, απÞ τα ïπïÝα τï µεσαÝï Üταν διπλÀσιï σεπλÀτïς απÞ τα πλαϊνÀ. Στη δυτικÜ πλευρÀ, ÞπïυÜταν και η εÝσïδïς, δηµιïυργÜθηκε απÞ τïν 4ïαιñνα Ûνα εγκÀρσιï κλÝτïς, πïυ ïνïµÀúεται πρÞ-ναïς Ü νÀρθηκας και πρïïριúÞταν γιατïυς κατηøïàµενïυς. ΝαïÝ τïυ τàπïυτης παλαιïøριστιανικÜς âασιλικÜς ÛøïυνσωθεÝ σε ερεÝπια σε πïλλÀ σηµεÝα τηςαυτïκρατïρÝας. Ãι πιï øαρακτηριστικÛςπεριπτñσεις παλαιïøριστιανικñν âασι-λικñν πïυ διατηρïàνται µÛøρι σܵεραεÝναι ï Íγιïς ΑπïλλινÀριïς στη ΡαâÛν-να, ï Íγιïς ∆ηµÜτριïς και η ΑøειρïπïÝ-ητïς στη ΘεσσαλïνÝκη κ.À. Τα περÝκεντρα Ü κυκλικÀ κτÜρια

øρησݵευαν στην αρøÜ ως µαυσωλεÝα* ÜâαπτιστÜρια Ü στÛγαúαν τïν τÞπï ÞπïυÛγινε κÀπïιï θαàµα. ΕÝøαν ως στÛγη κτι-στÞ ηµισæαιρικÞ θÞλï πïυ Ûδινε διÀσταση στïνκατακÞρυæï Àêïνα τïυ ïικïδïµÜµατïς. ÙταναργÞτερα øρησιµïπïιÜθηκαν ως εκκλησÝες πρï-στÛθηκε στα ανατïλικÀ η αψÝδα τïυ Ιερïà. Αυ-τÜς της επïøÜς σηµαντικÀ κυκλικÀ κτÜρια εÝναιτï µαυσωλεÝï τïυ ΘευδÛριøïυ στη ΡαâÛννα, ηεκκλησÝα τïυ ΑγÝïυ ΣτεæÀνïυ (Rotondo) στη Ρñµη, στην ΕλλÀδα η εκκλη-σÝα τïυ ΑγÝïυ ΓεωργÝïυ (ΡïτÞντα) της ΘεσσαλïνÝκης, η εκκλησÝα των ΑγÝωνΣεργÝïυ και ΒÀκøïυ στην Κωνσταντινïàπïλη και τïυ ΑγÝïυ ΒιταλÝïυ στηΡαâÛννα της επïøÜς τïυ Ιïυστινιανïà. Η âασιλικÜ µε τρïàλï απïτελεÝ συνδυασµÞ των δàï πρïηγïυµÛνων αρøι-

τεκτïνικñν τàπων, Þπïυ επιτυγøÀνεται η σàúευêη τïυ ïριúÞντιïυ κατÀ µÜ-κïς Àêïνα της âασιλικÜς µε τïν κατακÞρυæï πïυ δηµιïυργεÝ η θïλωτÜ στÛ-

263

ΚÀτïψη της âασιλικÜς της ΑøειρïπïιÜ-τïυ στη ΘεσσαλïνÝκη (5ïς-6ïς αι.). ΕÝ-ναι ï πιï øαρακτηριστικÞς αρøιτεκτïνι-κÞς τàπïς εκκλησÝας της παλαιïøρι-στιανικÜς επïøÜς. Îøει πρÞναï και øω-ρÝúεται σε τρÝα κλÝτη.

Η πρÞσïψη τïυ ΑγÝïυ ΑπïλλιναρÝïυ inClasse στη ΡαâÛννα (5ïς-6ïς αι.). ΕÝναιτρÝκλιτη âασιλικÜ µε την αψÝδα της κα-τασκευασµÛνη πÀνω απÞ την κρàπτη*,Þπïυ æυλασσÞταν τï σκÜνωµα τïυ ΑγÝ-ïυ ΑπïλλιναρÝïυ.

øñρïι αυτïÝ ïνïµÀστηκαν εκκλη-σÝες απÞ τïν αρøαÝï ελληνικÞ Þρï.Η εσωτερικÜ διακÞσµησÜ τïυς αρ-øικÀ Üταν ταυτÞσηµη µε τη διακÞ-σµηση των ελληνιστικñν Ü ρωµαϊ-κñν ïικιñν. ΑπÞ τα τÛλη τïυ 2ïυαι. µ.Ì. æαÝνεται Þτι σταδιακÀ ταïικܵατα αυτÀ πρïσαρµÞστηκανστις ανÀγκες της øριστιανικÜς λα-τρεÝας, δηλαδÜ Ûνα δωµÀτιï δια-µïρæñθηκε σε âαπτιστÜριï και ïιεπιæÀνειες των τïÝøων διακïσµÜθη-καν µε θÛµατα σøετικÀ µε τη øρι-στιανικÜ πÝστη. Τα ïικܵατα αυτÀ

εÝναι γνωστÀ µε τï Þνïµα ευκτÜριïι ïÝκïι*. Τïπιï øαρακτηριστικÞ δεÝγµα διατηρÜθηκε στην∆ïàρα ΕυρωπÞ στη ΜεσïπïταµÝα (230 µ.Ì.).ΠρÞκειται για µια διñρïæη ïικÝα ελληνιστικïàτàπïυ πïυ εÝøε διαρρυθµιστεÝ για να καλàψει τιςανÀγκες της øριστιανικÜς λατρεÝας.

ΑνÀµεσα στις αρøιτεκτïνικÛς κατασκευÛς αυ-τÜς της περιÞδïυ συγκαταλÛγïνται ïι υπÞγειες σÜραγγες, ïι γνωστÛς κατα-κÞµâες. Στις πλαϊνÛς πλευρÛς των σηρÀγγων λÀêευαν θÞλïυς Ü σαρκïæÀ-γïυς, Þπïυ τïπïθετïàσαν τïυς νεκρïàς. ΣυøνÀ ïι κατακÞµâες Üταν διακï-σµηµÛνες µε τïιøïγραæÝες. ΜεγÀλï δÝκτυï κατακïµâñν Ûøει âρεθεÝ στη Ρñµηκαι στïν ελλαδικÞ øñρï, στη ΜÜλï.

Η εικïνïγρÀæηση των ευκτηρÝων ïÝκων αλλÀ κυρÝως των κατακïµâñν γι-νÞταν µε διακïσµητικÀ θÛµατα πρïερøÞµενα απÞ την ειδωλïλατρικÜ τÛøνη,Þπως ψÀρια, πτηνÀ, Àνθη, ερωτιδεÝς, µÀσκες κ.À. Ü απÞ ευαγγελικÛς και âι-âλικÛς σκηνÛς¯ ακÞµα απÞ θÛµατα πïυ εÝøαν συµâïλικÞ øαρακτÜρα για τïυςπρñτïυς øριστιανïàς, Þπως εÝναι η Àγκυρα, τï πλïÝï, τα παγñνια, τα περι-στÛρια, τï ψÀρι, τï αµπÛλι και ακÞµα ï ÃρæÛας µε τη λàρα Ü ï ΚαλÞς πïιµÛ-νας, πïυ συµâÞλιúαν τï ÌριστÞ.

Η παλαιïøριστιανικÜ τÛøνη. Η κïσµικÜ αρøιτεκτïνικÜ αυτÜς της περιÞ-δïυ ενδιαæÛρθηκε για την κατασκευÜ ανακτÞρων και ïικïδïµηµÀτων κïινÜςωæÛλειας, Þπως λïυτρñν, δεêαµενñν, υδραγωγεÝων, πανδïøεÝων κ.À. ΑντÝθε-τα, η øριστιανικÜ αρøιτεκτïνικÜ παρïυσιÀúει ανανεωµÛνη και εêελικτικÜ πï-ρεÝα, πïυ ïæεÝλεται στην πρïσπÀθεια αæενÞς να καλàψει τις λατρευτικÛς α-νÀγκες µεγαλàτερïυ αριθµïà πιστñν και αæετÛρïυ να πρïâÀλλει τï δïγµατι-κÞ και ιδεïλïγικÞ περιεøÞµενï της νÛας θρησκεÝας.

Σ’ αυτÜ την περÝïδï διακρÝνïυµε τρεις αρøιτεκτïνικïàς τàπïυς: τη âασιλι-κÜ, τα περÝκεντρα κτÜρια και τη âασιλικÜ µε τρïàλï.

262

∆ιακÞσµηση τÞêïυ κατακÞµâης. Παρι-στÀνεται µÛσα σε µετÀλλιï ï ÌριστÞς ως«ΚαλÞς ΠïιµÜν». ΕÝναι η δηµïæιλÛστε-ρη απεικÞνιση τïυ Ìριστïà µε ÛντïνασυµâïλικÞ øαρακτÜρα.(Ρñµη, ΚατακÞµâη ΑγÝων ΠÛτρïυ καιΜαρκελλÝνïυ)

Τα περισσÞτερα απÞ τα µνηµεÝα αυτÜς της ε-πïøÜς διακïσµïàνται εσωτερικÀ µε ψηæιδωτÀ ÜτïιøïγραæÝες. Η úωγραæικÜ, και ιδιαÝτερα η τÛ-øνη τïυ ψηæιδωτïà, πïυ Ûøει τις ρÝúες της στïυςελληνιστικïàς øρÞνïυς, δηµιïυργεÝ εêαÝρετεςσυνθÛσεις. ΑπÞ την αρøαιÞτητα επιâιñνει τï ει-δυλλιακÞ τïπÝï και τï πïρτρÛτï, âαθµιαÝα ÞµωςπαρïυσιÀúïνται νÛïι καλλιτεøνικïÝ τρÞπïι Ûκ-æρασης πïυ εÝναι πιï κïντÀ στï πνεàµα της øρι-στιανικÜς θρησκεÝας. ÌαρακτηριστικÀ στïιøεÝατης παλαιïøριστιανικÜς úωγραæικÜς εÝναι τα α-κÞλïυθα: τï τïπÝï αντικαθÝσταται απÞ τï øρυσÞ âÀθïς¯ η αÝσθηση τïυ âÀθïυς και της τρÝτης διÀστα-

σης øÀνεται¯ η ανθρñπινη µïρæÜ απïδÝδεται µετωπικÀ µε

µεγÀλα µÀτια και øωρÝς Þγκï. Η κÀπως αæàσικηστÀση σκïπÞ Ûøει να πρïâÀλει την πνευµατικÜ υ-πÞσταση της µïρæÜς.

ΚÛντρα της αυτïκρατïρÝας, Þπïυ καλλιεργÜ-θηκε η τÛøνη τïυ ψηæιδωτïà αυτÜ την επïøÜ, Ü-ταν η Κωνσταντινïàπïλη, η ΡαâÛννα και η Θεσ-σαλïνÝκη. ΣηµαντικÀ µνηµεÝα µε ψηæιδωτÀ πα-λαιïøριστιανικÜς τÛøνης σñúïνται σܵερα κυ-ρÝως στη ΡαâÛννα και στη ΘεσσαλïνÝκη.

Η γλυπτικÜ, συνδυασµÛνη στη σκÛψη των øρι-στιανñν περισσÞτερï µε την ειδωλïλατρικÜ λα-τρεÝα και τÛøνη, δεν καλλιεργÜθηκε ιδιαÝτερα κα-τÀ την àστερη αρøαιÞτητα. ÌρησιµïπïιÜθηκε σεπεριïρισµÛνï âαθµÞ ως διακïσµητικÜ τÛøνη αρ-øιτεκτïνικñν µελñν, Þπως κιïνïκρÀνων, γεÝσων,θωρακÝων*, τÛµπλων κ.À., και στη διακÞσµησησαρκïæÀγων.

ΑπÞ τα λÝγα δεÝγµατα της κïσµικÜς γλυπτικÜςσñúïνται ανδριÀντες αυτïκρατÞρων Ü ανÀγλυ-æα για τη διακÞσµηση αναµνηστικñν στηλñν.ÌαρακτηριστικÀ δεÝγµατα εÝναι τï σàµπλεγµατης ΤετραρøÝας, κεæαλÛς των αυτïκρατÞρων, Þ-πως τïυ Μ. ΚωνσταντÝνïυ, ΚωνστÀντιïυ Β, Ιïυ-

265

ΨηæιδωτÞς διÀκïσµïς τïυ εσωτερικïàτïυ ΑγÝïυ ΒιταλÝïυ στη ΡαâÛννα (περ.540-7). Στις πλαϊνÛς πλευρÛς της κÞγøηςδιακρÝνïνται τα ψηæιδωτÀ µε τις αυτï-κρατïρικÛς πïµπÛς τïυ Ιïυστινιανïàκαι της Θεïδñρας.

ΨηæιδωτÞς διÀκïσµïς της κÞγøης τïυ ιερïà τïυ ΑγÝïυ ΑπïλλιναρÝïυ in Classe στη ΡαâÛννα (περ. 549)

γη. à συνδυασµÞς αυτÞς επιτεàøθη-κε µε την κατασκευÜ τïυ µεγαλï-πρεπÛστερïυ µνηµεÝïυ της øριστια-νικÜς λατρεÝας, τïυ ναïà «της τïυΘεïà ΣïæÝας» στην Κωνσταντι-νïàπïλη. Τï µνηµεÝï αυτÞ ïικïδï-µÜθηκε την επïøÜ τïυ Ιïυστινιανïàσε µικρÞ øρïνικÞ διÀστηµα (532-537µ.Ì.) µε σøÛδια των αρøιτεκτÞνωνΑνθÛµιïυ απÞ τη ΜÝλητï και ΙσÝ-δωρïυ απÞ τις ΤρÀλλεις της Μ. Α-σÝας.

à µεγÀλïς σε διαστÀσεις τρïà-λïς στηρÝúεται στην ανατïλικÜ και

δυτικÜ πλευρÀ σε ηµικυκλικÛς κÞγøες και στη âÞ-ρεια και νÞτια πλευρÀ σε δàï τÞêα πïυ διαµïρ-æñνïνται πÀνω απÞ τÛσσερις κεντρικïàς πεσ-σïàς. Τï απïτÛλεσµα της αρøιτεκτïνικÜς αυτÜςπρïσπÀθειας εÝναι µεγαλειñδες και πρïκαλεÝ α-νÀµεικτα συναισθܵατα θαυµασµïà και δÛïυςστïν επισκÛπτη τïυ µνηµεÝïυ.

264

ΚÀτïψη και τïµÜ τïυ ναïà «της τïυ ΘεïàΣïæÝας» στην Κωνσταντινïàπïλη. Λα-µπρÞ αρøιτεκτïνικÞ Ûργï της επïøÜς τïυΙïυστινιανïà. ΣυνδυÀúει την ïρθïγñνιακÀτïψη της âασιλικÜς µε τη θïλωτÜ στÛγητων περικÛντρων κτηρÝων (επÀνω).Τï εσωτερικÞ τïυ ναïà, Þπως εÝναι σܵε-ρα (δεêιÀ).

Íπïψη της «ρïτÞντας» τïυ ΑγÝïυ Γεωρ-γÝïυ στη ΘεσσαλïνÝκη. Τï κυκλικÞ αυτÞκτÝσµα την επïøÜ τïυ ΓαλÛριïυ λειτïàρ-γησε πιθανñς ως µαυσωλεÝï*. Γàρω στατÛλη τïυ 4ïυ αι. µετατρÀπηκε σε εκκλη-σÝα µε την πρïσθÜκη κÞγøης στην ανα-τïλικÜ πλευρÀ.

λιανïà, και τα ανÀγλυæα πïυ κïσµïàσαν τηâÀση της αναµνηστικÜς στÜλης τïυ Μ. Θεï-δïσÝïυ στïν ιππÞδρïµï της Κωνσταντινïà-πïλης.

ΚατÀ την παλαιïøριστιανικÜ περÝïδï α-ναπτàøθηκε ιδιαÝτερα η µικρïτεøνÝα, δηλαδÜη κατασκευÜ µικρñν αντικειµÛνων απÞ øρυ-σÞ, ελεæαντïστÞ, πïλàτιµïυς λÝθïυς, Þπωςκαι η υæαντικÜ τÛøνη, δηλαδÜ η κατασκευÜøρυσïπïÝκιλτων και πïλυτελñν υæασµÀτων.

267

ΚιïνÞκρανï απÞ την ΑγÝα ΣïæÝα Κωνσταντινïàπïλης.à γλυπτÞς διÀκïσµïς των αρøιτεκτïνικñν µελñν µïιÀ-úει µε δαντÛλα.

ΨηæιδωτÞς διÀσκïµïς απÞ την πλαϊνÜ πλευρÀ της κÞγøης τïυ ιερïà τïυ ΑγÝïυ ΒιταλÝïυ στη ΡαâÛννα. ΠαρÀσταση της αυτïκρÀτειρας Θεïδñρας και της συνïδεÝας της.

266

ΨηæιδωτÞ απÞ τï µαυσωλεÝï* της ΓÀλλας ΠλακÝδιας στη ΡαâÛννα (περ. 425).ΠαρÀσταση τïυ Ìριστïà, ως Καλïà ΠïιµÛνïς, ανÀµεσα σε πρÞâατα.Η ΡαâÛννα, µε τα αρøιτεκτïνικÀ της µνηµεÝα και την εσωτερικÜ τïυς διακÞ-σµηση απÞ εêαÝρετης τÛøνης ψηæιδωτÀ, απïτελεÝ Ûνα µεγÀλï καλλιτεøνικÞ κÛ-ντρï της παλαιïøριστιανικÜς περιÞδïυ.

ΕλεæανïστÛινï πλακÝδιï απÞ τï δÝπτυ-øï* Barberini. ΠαρïυσιÀúει Ûæιππï τïναυτïκρÀτïρα, πιθανÞτατα τïν Ιïυστινια-νÞ, ως θριαµâευτÜ.(ΠαρÝσι, ΜïυσεÝï Λïàâρïυ)

ΕλεæαντïστÛινïς θρÞνïς τïυ επισκÞπïυ ΡαâÛννας Μαêι-µιανïà. Îργï της επïøÜς τïυ Ιïυστινιανïà.(ΡαâÛννα, ΑρøιεπισκïπικÞ µÛγαρï)

VIII. ΠÃΛΙΤΙΣΜÃΙ ΤΗΣ ΝÃΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣΚΑΙ ΑΠΩ ΑΝΑΤÃΛΗΣ

269

ΑνÀγλυæη παρÀσταση της γÛννησης τïυ Βïàδα (τÛλη 2ïυ αι.-αρøÛς 3ïυ αι. µ.Ì.).

Îργï ελληνïâïυδιστικÜς τÛøνης απÞ την περιïøÜ της ΓκαντÀρα. (ΜïυσεÝï ΛαøÞρης)

268

1. Πïιες απÞψεις διατυπñνει ï εθνικÞς æιλÞσïæïς ΛιâÀνιïς (παρÀθεµα 1) για τησυµπεριæïρÀ των øριστιανñν ιερÛων; Πïια πιστεàετε Þτι Üταν τα κÝνητρα αυτÜςτης συµπεριæïρÀς;

2. ΚατÀ την àστερη αρøαιÞτητα Ûγιναν σηµαντικÛς πρïσπÀθειες διατÜρησης και α-νÀπτυêης της κλασικÜς παιδεÝας. Πïιïι και µε πïιες ενÛργειÛς τïυς συνÛâαλανπρïς αυτÜ την κατεàθυνση;

3. Πïια τÛøνη ïνïµÀúεται πρωτïøριστιανικÜ και πïια τα øαρακτηριστικÀ της;4. Με τη âïÜθεια των εικÞνων τïυ âιâλÝïυ να εντïπÝσετε τα øαρακτηριστικÀ της

παλαιïøριστιανικÜς αρøιτεκτïνικÜς και úωγραæικÜς.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

δÝπτυøï (υπατικÞ): δàï πλακÝδια πτυσσÞµενααπÞ ελεæαντïστÞ µε ανÀγλυæες παρα-στÀσεις πρïσñπων. ×ταν αναµνηστικÀτïυ αêιñµατïς της υπατεÝας.

δÞγµα: θεµελιñδης αρøÜ, τï σàνïλï των πε-πïιθÜσεων µιας θρησκεÝας.

ειλητÀριï: επιµÜκης και στενÜ λωρÝδα περγα-µηνÜς πïυ τυλιγÞταν γàρω απÞ κυλινδρι-κÞ êàλï και øρησιµïπïιïàνταν για την α-ναγραæÜ της ΘεÝας ΛειτïυργÝας.

ευκτÜριïς ïÝκïς: ï ïÝκïς ï πρïïρισµÛνïς γιαπρïσευøÜ, ï ναÞς, η εκκλησÝα.

θωρÀκιï: λÝθινï, κυρÝως µαρµÀρινï, τµÜµαøωρÝσµατïς εν εÝδει τïÝøïυ µÛøρι τï àψïςτïυ στÜθïυς. ×ταν διακïσµηµÛνï µε ανÀ-γλυæες παραστÀσεις και øρησݵευε ως

øñρισµα τïυ κυρÝως ναïà απÞ τï ΙερÞ âÜ-µα.

κρàπτη: υπÞγεια θïλωτÜ κατασκευÜ πïυ øρη-σݵευε ως καταæàγιï και ως øñρïς λα-τρεÝας απÞ τïυς πρñτïυς Ìριστιανïàς.ΣυøνÀ øρησιµïπïιÜθηκε και ως øñρïς τα-æÜς.

ïâελÝσκïς: τετρÀεδρïς ψηλÞς στàλïς πïυ α-πïλÜγει σε µικρÜ πυραµÝδα. ΣυνÜθως τïντïπïθετïàσαν στην εÝσïδï αιγυπτιακñνναñν.

ΣτÀση τïυ ΝÝκα: επαναστατικÜ κÝνηση τωνδܵων της Κωνσταντινïàπïλης κατÀ τïυαυτïκρÀτïρα Ιïυστιανιανïà (532). Ãνï-µÀστηκε Ûτσι λÞγω της πρïτρïπÜς πïυκραàγαúαν ïι επαναστÀτες: «νÝκα».

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

πÞ Ûνα ïρïπÛδιï, πïυ αρδεàïυν µικρÞτερïι πïταµïÝ. ΤÞσï η âÞρεια Þσï καιη νÞτια ΙνδÝα Üταν περιïøÛς απïµïνωµÛνες και κατÀ την αρøαιÞτητα πïλιτι-κÀ και πïλιτιστικÀ εêαρτñµενες απÞ τïυς λαïàς πïυ κατïικïàσαν τις κïιλÀ-δες τïυ Ινδïà και τïυ ΓÀγγη. ΙδιαÝτερα, η ευρàτερη περιïøÜ τïυ Ινδïà καιτων παραπïτÀµων τïυ απïτÛλεσαν τï πεδÝï των æυλετικñν κινÜσεων πïυδιαµÞρæωσαν τïν αρøαÝï ινδικÞ πïλιτισµÞ.

1.2 Η ïικïνïµÝα και η κïινωνÝα

Η ïικïνïµÝα. ΚαθïριστικÞς παρÀγïντας για την ïργÀνωση της úωÜς καιτην ανÀπτυêη τïυ πïλιτισµïà στην περιïøÜ τïυ Ινδïà, Üδη απÞ τα µÛσα της4ης øιλιετÝας π.Ì., Üταν ï Ýδιïς ï πïταµÞς και ïι παραπÞταµïÝ τïυ. Τï Ýδιï ι-σøàει απÞ τα µÛσα της 2ης øιλιετÝας π.Ì. και για την περιïøÜ τïυ ΓÀγγη. Αυ-τÀ τα δàï πïτÀµια συστܵατα µε τα νερÀ τïυς καθιστïàσαν γÞνιµες µεγÀλεςεκτÀσεις γης.

Ùπως Üταν æυσικÞ, η γεωργÝα απïτÛλεσε την κàρια πηγÜ πλïàτïυ τωνκατïÝκων πïυ Ûúησαν σ’ αυτÛς τις περιïøÛς κατÀ την αρøαιÞτητα. ΣταδιακÀεêελÝøθηκε η âιïτεøνικÜ παραγωγÜ και τï εµπÞριï µÛσω τïυ ïπïÝïυ, ιδιαÝτε-ρα κατÀ τïν 1ï αι. π.Ì. και 1ï αι. µ.Ì., ïι ΙνδïÝ πλïàτισαν. Τï εµπÞριï απÛδι-

271

Τα αρøαÝα âασÝλεια της ΙνδÝας

1.1 Η øñρα

Η ΙνδÝα εÝναι η µεσαÝα και µεγαλàτερη σε Ûκταση øερσÞνησïς της Ν. Α-σÝας.

Τï Þνïµα της øñρας ïæεÝλεται στïν πïταµÞ ΙνδÞ, πïυ Üταν η κïιτÝδα τηςανÀπτυêης τïυ αρøαιÞτερïυ πïλιτισµïà της αλλÀ και ï πυρÜνας ανατρïæï-δÞτησης της πïλιτιστικÜς της εêÛλιêης.

Η ινδικÜ øερσÞνησïς øωρÝúεται απÞ την υπÞλïιπη ασιατικÜ Üπειρï σταâÞρεια µε Ûναν αδιαπÛραστï ïρεινÞ Þγκï, την ïρïσειρÀ των Ιµαλαýων, πïυλειτïυργïàν ως æραγµÞς στην επικïινωνÝα µε τïυς υπÞλïιπïυς ασιατικïàςλαïàς. ∆Ýïδïι πρïσπÛλασης δηµιïυργïàνται µÞνï στις âïρειïδυτικÛς παρυ-æÛς της øñρας µεταêà των âïυνñν, απ’ Þπïυ περνïàν ïι παραπÞταµïι τïυΙνδïà.

ÃλÞκληρη η ινδικÜ øερσÞνησïς øωρÝúεται σε τρεις επιµÛρïυς úñνες µεδιαæïρετικÞ γεωγραæικÞ ανÀγλυæï και κλιµατïλïγικÛς συνθÜκες. Η âÞρειαεÝναι ïρεινÜ, η µεσαÝα, αντÝθετα, εÝναι πεδινÜ και διαρρÛεται απÞ δàï πïτÀ-µια συστܵατα, τïυ Ινδïà στα δυτικÀ και τïυ ΓÀγγη στα ανατïλικÀ, µεταêàτων ïπïÝων υπÀρøει εκτενÜς Ûρηµïς. Η τρÝτη, νÞτια úñνη, διαµïρæñνεται α-

270

1. Η ΙνδÝα

Η àπαρêη δàï µεγÀλων πïτÀµιων συστηµÀτων, τïυ Ινδïà και τïυ ΓÀγγη, καθÞρι-σαν την ιστïρικÜ πïρεÝα και µÛøρι Ûνα âαθµÞ τïν πïλιτισµÞ των λαñν πïυ κατïÝκη-σαν την ΙνδÝα. Στïν απÛραντï αυτÞ øñρï, τï µεγαλàτερï σε Ûκταση απ’ Þλες τις Àλ-λες κïιτÝδες των αρøαÝων λαñν, ïργανñθηκαν και εêελÝøθηκαν πïλιτισµικÀ διÀæïρεςæυλÛς απÞ τα µÛσα της 4ης øιλιετÝας π.Ì. µÛøρι και τïν 6ï αι. µ.Ì., ïπÞτε η ΙνδÝα δια-νàει την τελευταÝα λαµπρÜ περÝïδï της αρøαÝας της ιστïρÝας.

Τï Ûργï τïυ σàγøρïνïυ ιστïρικïà σ’ Þ,τι αæïρÀ τη µελÛτη της αρøαÝας ιστïρÝαςτης ΙνδÝας εÝναι δàσκïλï. Ãι κÀτïικïι της περιïøÜς Ûδειêαν µια περÝεργη περιæρÞνη-ση πρïς την ιστïρÝα, πιθανÞτατα επηρεασµÛνïι απÞ την ινδικÜ æιλïσïæÝα πïυ απÛ-τρεπε τïυς διανïïàµενïυς απÞ την Ûρευνα και την καταγραæÜ των γεγïνÞτων. ΑκÞ-µα και ïι ινδïÝ âασιλεÝς στις λÝθινες επιγραæÛς, Þπïυ πρïâÀλλïυν τï Ûργï τïυς, δενκαταγρÀæïυν τα ιστïρικÀ γεγïνÞτα της âασιλεÝας τïυς µε ακρÝâεια. Τα γεγïνÞτα τηςινδικÜς ιστïρÝας εÝναι συνυæασµÛνα µε τïυς µàθïυς και τις παραδÞσεις. Ãι ÞπïιεςαλλαγÛς στην κïινωνÝα και τïυς θεσµïàς πραγµατïπïιÜθηκαν ανεπαÝσθητα øωρÝςâÝαιες µεταâïλÛς. Îτσι, η Ûλλειψη ιστïρικÜς σαæÜνειας δεν µας επιτρÛπει να ïρÝσïυµεµε ακρÝâεια την ηµερïµηνÝα κÀπïιïυ σηµαντικïà γεγïνÞτïς.

ΩστÞσï, κατÀ τη διÀρκεια της αρøαιÞτητας η ΙνδÝα δàï æïρÛς επÛτυøε την πïλιτι-κÜ ενïπïÝηση τïυ µεγαλàτερïυ µÛρïυς τïυ εδÀæïυς της. à ΒραøµανισµÞς (Ινδïυϊ-σµÞς) και ï ΒïυδισµÞς Üταν ïι δàï κàριες θρησκεÝες πïυ πρïσδιÞρισαν τη úωÜ καιτïν πïλιτισµÞ της ΙνδÝας.

1.3 Η ιστïρÝα και ï πïλιτισµÞς

à πïλιτισµÞς τïυ Ινδïà. Τα πρñτα δεÝγµαταïργανωµÛνης úωÜς ανÀγïνται στην επïøÜ τïυ λÝ-θïυ και øρïνïλïγïàνται απÞ τα τÛλη της 4ης øι-λιετÝας π.Ì. ΚÛντρï ανÀπτυêης αυτïà τïυ πïλιτι-σµïà Üταν η περιïøÜ της ΠενταπïταµÝας, δηλα-δÜ η âïρειïδυτικÜ περιïøÜ της ΙνδÝας πïυ διαρ-ρÛεται απÞ τïυς παραπÞταµïυς τïυ Ινδïà. ΣτιςαρøÛς της 3ης øιλιετÝας π.Ì., στην Ýδια περιïøÜδηµιïυργÜθηκαν ïι πρñτες µεγÀλες πÞλεις. Περι-âÀλλïνταν µε τεÝøη και παρïυσÝαúαν στïιøεÝαπïλεïδïµικÜς και κïινωνικÜς ïργÀνωσης, πïυθυµÝúïυν τις πÞλεις των ΣïυµερÝων. ΦαÝνεται ÞτιεπαæÛς µεταêà των λαñν της περιïøÜς τïυ Ινδïàκαι της ΜεσïπïταµÝας υπÜρøαν Üδη απÞ τη νεï-λιθικÜ επïøÜ και συνÛâαλαν στην εêÀπλωση τïυσïυµεριακïà πïλιτισµïà στην ινδικÜ øερσÞνησï.Τï πïλιτιστικÞ επÝπεδï στï ïπïÝï Ûæτασαν ïικÀτïικïι της περιïøÜς τïυ Ινδïà παρïυσιÀúεταιιδιαÝτερα εêελιγµÛνï. ΕκτÞς των Àλλων επιτευγ-µÀτων, τα αρøαιïλïγικÀ ευρܵατα απïδεικνà-ïυν τη øρÜση γραæÜς, η ïπïÝα Þµως δεν Ûøει α-πïκρυπτïγραæηθεÝ1.

Ãι Íριïι και ï πïλιτισµÞς των Βεδñν. ΣτιςαρøÛς της 2ης øιλιετÝας π.Ì., για λÞγïυς Àγνω-στïυς, κατÛρρευσε ï πïλιτισµÞς τïυ Ινδïà. ΣταµÛσα περÝπïυ της Ýδιας øιλιετÝας Ûκανε την εµæÀ-νισÜ τïυ στï øñρï γàρω απÞ τïν ΙνδÞ Ûνας νÛïςλαÞς, λευκïà øρñµατïς, ï ïπïÝïς, σàµæωνα µετην επικρατÛστερη ιστïρικÜ εκδïøÜ, Üταν ïι Íρι-ïι. ΑυτïÝ, αæïà υπÛταêαν τïυς αυτÞøθïνες τηςπεριïøÜς, περÝπïυ τï 1200 π.Ì., πÛρασαν καιστην πεδιÀδα τïυ ΓÀγγη. ΑπÞ την επïøÜ της εµ-æÀνισης των ΑρÝων (1500 π.Ì.) µÛøρι και τïν 4ïαι. π.Ì. υπÀρøει Ûνα µεγÀλï ιστïρικÞ κενÞ λÞγωτης Ûλλειψης ιστïρικñν τεκµηρÝων. Ãι µÞνες πληρïæïρÝες πïυ υπÀρøïυν α-ντλïàνται µÛσα απÞ θρησκευτικïàς àµνïυς, τις ΒÛδες. ΠρÞκειται για ηµιµυ-θικïà øαρακτÜρα αæηγÜσεις πïυ Ûæεραν µαúÝ τïυς ïι Íριïι2. Η γλñσσα πïυµιλïàσαν Üταν η σανσκριτικÜ, η ïπïÝα παρïυσιÀúει στïιøεÝα κïινÜς καταγω-γÜς µε την ελληνικÜ, τη λατινικÜ και γενικÞτερα τις λεγÞµενες ινδïευρωπαϊ-κÛς γλñσσες. ΛÀτρευαν τïυς πρïγÞνïυς τïυς µε την τÛλεση θυσιñν και ÜτανïργανωµÛνïι µε τï κïινωνικÞ σàστηµα των καστñν.

273

1. à πïλιτισµÞς της κïιλÀδας τïυ Ινδïà

ΥπÀρøïυν ενδεÝêεις για ανταλλα-γÛς αγαθñν µεταêà των ΣïυµερÝωνκαι των πÞλεων της ΚïιλÀδας τïυΙνδïà (στï σηµερινÞ ΠακιστÀν) µÛ-σω της νÜσïυ ΜπαøρÛιν στïν Περσι-κÞ κÞλπï. Τα ανÀγλυæα πïυ âρÛθη-καν πρÞσæατα στï ΤεπÛ ΓιαøÝα, στïνïτιïανατïλικÞ ΙρÀν, παρïυσιÀúïυνεντυπωσιακÛς ïµïιÞτητες µε ανÀλï-γα ευρܵατα απÞ την περιïøÜ τïυΙνδïà. ΦαÝνεται, λïιπÞν, πως ï πïλι-τισµÞς της ΚïιλÀδας τïυ Ινδïà, πïυÛæτασε στη µεγαλàτερη ακµÜ τïυ γà-ρω στï 2300 π.Ì. και Àρøισε να πα-ρακµÀúει µετÀ απÞ 500 περÝπïυ øρÞ-νια (για να παραµεÝνει εντελñς À-γνωστïς ως τις ανασκαæÛς της δεκα-ετÝας τïυ 1920), απïτελïàσε πιθανÞ-τατα µÛρïς ενÞς ευρàτερïυ ρεàµατïςσøηµατισµïà πÞλεων, πïυ εκδηλñ-θηκε την 3η π.Ì. øιλιετÝα στην ΑσÝακαι για τï ïπïÝï Ûøει Üδη γÝνει εν µÛ-ρει λÞγïς. Ãι διαæïρÛς τïυ, ωστÞσï,απÞ τïν πïλιτισµÞ των ΣïυµερÝων εÝ-ναι εêÝσïυ σηµαντικÛς¯ στην ΚïιλÀδατïυ Ινδïà δεν Ûøïυµε ïàτε ναïàς, ïà-τε âασιλικïàς τÀæïυς, ïàτε ανÀκτï-ρα, ïàτε µνηµεÝα ηγεµÞνων. Η Ûκτα-ση πïυ κÀλυπτε ï πïλιτισµÞς αυτÞςÜταν πïλà µεγÀλη και τα δàï ακραÝαγνωστÀ σηµεÝα τïυ, στï ΡïυπÀρ καιτï ΛïτÀλ αντÝστïιøα, απÛøïυν µετα-êà τïυς πÀνω απÞ 1.000 µÝλια.

H. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 34.

δε øρυσÞ. ΑπÞ τις πληρïæïρÝες πïυ Ûøïυµε, æαÝ-νεται Þτι ïι συναλλαγÛς µε λαïàς απÞ τη ∆àση,µε τïυς Îλληνες και κυρÝως µε τïυς ΡωµαÝïυς,γÝνïνταν µε ανταλλαγÜ πïλàτιµων µετÀλλων,øρυσïà και αργàρïυ. Τα ινδικÀ πρïϊÞντα γÝνï-νταν ανÀρπαστα στις ελληνικÛς και ρωµαϊκÛς α-γïρÛς, ιδιαÝτερα µετÀ τις κατακτÜσεις τïυ Μ. Α-λεêÀνδρïυ. ΜαργαριτÀρια, διαµÀντια και Àλλïιπïλàτιµïι λÝθïι, κατεργασµÛνï ελεæαντÞδïντï,λευκÀ υæÀσµατα απÞ âαµâÀκι, αρñµατα, ευγενÜêàλα, øρñµατα αλλÀ και δïàλες Üταν πρïϊÞνταπεριúÜτητα και ακριâïπληρωµÛνα στη ∆àση. ΣτïεσωτερικÞ, η µεταæïρÀ των εµπïρευµÀτων γινÞ-ταν µε ελÛæαντες και µÛσω πïτÀµιων δρÞµων.ΜεγÀλες αγïρÛς στις âïρειïδυτικÛς παρυæÛς τïυΙνδïà Üταν τα κÛντρα απ’ Þπïυ êεκινïàσαν τακαραâÀνια για τα λιµÀνια της ΑνατïλικÜς Μεσï-γεÝïυ. ΠαρÀλληλα, øρησιµïπïιÜθηκε και ï θα-λÀσσιïς δρÞµïς πïυ µÛσω της ΑραâικÜς θÀλασ-σας ïδηγïàσε στην ΕρυθρÀ και απÞ εκεÝ στη Με-σÞγειï.

Η κïινωνÝα. ΜετÀ την Ûλευση και την επικρÀ-τηση των ΑρÝων (λευκñν) στïυς αυτÞøθïνεςπληθυσµïàς της περιïøÜς τïυ Ινδïà (περ. 1500π.Ì.) διαµïρæñθηκε σταδιακÀ Ûνα σταθερÞ σà-στηµα κïινωνικñν αντιλÜψεων. Σàµæωνα µε αυ-τÞ, δεν επιτρÛπïνταν ïι επιµειêÝες µεταêà ανθρñ-πων διαæïρετικñν τÀêεων. Îτσι, καθιερñθηκε ηÛννïια της κÀστας,* δηλαδÜ της κλειστÜς κïινω-νικÜς ïµÀδας.

Στην κïρυæÜ της κïινωνικÜς ιεραρøÝας âρι-σκÞταν ï âασιλιÀς, ï ïπïÝïς εÝøε κληρïνïµικÞ τï

αêÝωµα και Üταν ï αρøηγÞς τïυ στρατïà. Ãι συγγενεÝς και ïι æÝλïι τïυ ανÜ-καν στην τÀêη των πïλεµιστñν. ΚατεÝøαν εκτÀσεις γης και απïτελïàσαν τηνÀρøïυσα τÀêη, την πρñτη κÀστα. Η δεàτερη ιεραρøικÀ τÀêη διαµïρæñθηκεαπÞ τïυς ιερεÝς, ïι ïπïÝïι απïκτïàσαν τï ιερατικÞ αêÝωµα κληρïνïµικÀ. Ιδι-αÝτερη τÀêη απïτελïàσαν ïι γεωργïÝ, ïι τεøνÝτες, ïι επαγγελµατÝες και ïι Û-µπïρïι. Στην τελευταÝα κïινωνικÜ τÀêη ανÜκαν ïι µιγÀδες, δηλαδÜ ïι αυτÞ-øθïνες της περιïøÜς τïυ Ινδïà, πïυ εÝøαν υπïταøθεÝ στïυς Íριïυς. ΑυτïÝ Ü-ταν δïàλïι Ü δïυλïπÀρïικïι.

272

ΣæραγÝδες απÞ στεατÝτη τïυ πïλιτισµïàτïυ Ινδïà (περ. 2300-1750 π.Ì.).Τï πïλιτιστικÞ επÝπεδï των κατïÝκωντης περιïøÜς τïυ Ινδïà Üταν ιδιαÝτερα ε-êελιγµÛνï. ΑνÀµεσα στα επιτεàγµατÀτïυς συγκαταλÛγεται και η øρÜση γρα-æÜς, πιθανÞτατα για τη διευκÞλυνσητων εµπïρικñν επαæñν.(Ν. ∆ελøÝ, ΙνδικÞ ΕθνικÞ ΜïυσεÝï)

κατÀκτησÜ της απÞ τï Μ. ΑλÛêανδρï (326-325π.Ì.).

Η αυτïκρατïρÝα των ΜαïυρÝα (ΜïριαÝων).Ùταν ï Μ. ΑλÛêανδρïς Ûæτασε στην περιïøÜ τïυΙνδïà, æαÝνεται Þτι συναντÜθηκε µε τïν Σαντρα-γκïàπτα ΜαïυρÝα, γνωστÞ στïυς Îλληνες µε τïÞνïµα ΣαδρÀκïττïς, γιï ενÞς απÞ τïυς µικρïàςηγεµÞνες της ΙνδÝας3. ΑυτÞς επηρεασµÛνïς, απÞτï µεγαλεÝï τïυ ΑλεêÀνδρïυ, θÛλησε να τïν µι-µηθεÝ ιδρàïντας µια µεγÀλη ινδικÜ αυτïκρατï-ρÝα. Στην αρøÜ κατÛλαâε τα µικρÀ âασÝλεια τηςπεριïøÜς τïυ ΓÀγγη και µετÀ, εκµεταλλευÞµενïςτï κενÞ εêïυσÝας πïυ Àæησε η απïøñρηση τïυΑλεêÀνδρïυ, κατÛκτησε Þλα τα εδÀæη ανατïλι-κÀ τïυ Ινδïà και στη συνÛøεια τη Ν. ΙνδÝα. à εγ-γïνÞς τïυ, ï ΑσÞκα (264-227 π.Ì.), Üταν ï πρñ-τïς ηγεµÞνας πïυ κατÞρθωσε να ενñσει πïλιτικÀÞλη την ΙνδÝα σε µια αυτïκρατïρÝα. à ΑσÞκα θασυµâÀλει στη διÀδïση τïυ ινδικïà πïλιτισµïàστις γàρω ασιατικÛς øñρες µε την απïστïλÜ âïυ-διστñν µïναøñν. ΑπÞ την επïøÜ της âασιλεÝαςτïυ ΑσÞκα øρïνïλïγïàνται τα πρñτα λÝθιναµνηµεÝα τïυ ινδικïà πïλιτισµïà. ÃνïµαστÛς εÝναιïι στÜλες τïυ ΑσÞκα γεµÀτες µε εγøÀρακτα âïυ-διστικÀ κεݵενα.

Η παρïυσÝα êÛνων λαñν. Ãι σøÛσεις µε τïυςÎλληνες και τïυς ΡωµαÝïυς. ΜετÀ τï θÀνατïτïυ ΑσÞκα, η ΙνδÝα διασπÀστηκε πÀλι σε µικρÀκρατÝδια. Τï 2ï αι. π.Ì. γÝνïνται επιδρïµÛς στιςδυτικÛς και âïρειïδυτικÛς περιïøÛς της ινδικÜςøερσïνÜσïυ. Ãι εισâïλεÝς Üταν ïι Îλληνες ηγε-µÞνες πïυ εÝøαν ανεêαρτητïπïιηθεÝ απÞ τï κρÀ-τïς των Σελευκιδñν, ïι ΠÀρθïι και νïµÀδες απÞτην κεντρικÜ ΑσÝα, γνωστïÝ µε τï Þνïµα ΚïυσÀν.

Ãι Îλληνες ηγεµÞνες, πïυ εÝøαν ανεêαρτητï-πïιηθεÝ απÞ τï ελληνιστικÞ âασÝλειï των Σελευ-κιδñν, Ýδρυσαν στην αρøÜ τï âασÝλειï της Βα-κτρÝας και στη συνÛøεια κατÛκτησαν Ûνα µεγÀλï

275

ΚιïνÞκρανï µε λιïντÀρια απÞ στÜλητïυ ΑσÞκα (3ïς αι. π.Ì.). à ΑσÞκα Ü-ταν ï ηγεµÞνας πïυ κατÞρθωσε να ε-νñσει για πρñτη æïρÀ ïλÞκληρη τηνΙνδÝα. ΑπÞ τη âασιλεÝα τïυ øρïνïλï-γïàνται τα πρñτα λÝθινα µνηµεÝα τïυινδικïà πïλιτισµïà.(ΜïυσεÝï ΣαρνÀθ)

ÌρυσÞ νÞµισµα µε τï κεæÀλι τïυ ΕυκρατÝδη, âασιλιÀ τïυ ελληνικïà âασιλεÝïυ της ΒακτρÝας.ΕÝναι ï πρñτïς Îλληνας ηγεµÞνας πïυ Ûæερε τïν τÝτλï «ΜÛγας», øαραγµÛνï πÀνω σε νÞµι-σµα (α µισÞ 2ïυ αι. π.Ì.). (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιâλιïθÜκη)

Τïυς «σκïτεινïàς» αυτïàς øρÞνïυς της ινδι-κÜς ιστïρÝας διαµïρæñθηκαν ïι δàï µεγÀλεςθρησκεÝες, ï ΒραøµανισµÞς (ΙνδïυϊσµÞς) και ïΒïυδισµÞς.

à ΒραøµανισµÞς εÝναι η αρøαιÞτερη απÞ τιςµεγÀλες παγκÞσµιες θρησκεÝες. ÃæεÝλει τï ÞνïµÀτïυ στïυς ΒραøµÀνες, δηλαδÜ εκεÝνïυς πïυ α-σøïλÜθηκαν µε τη µελÛτη των Βεδñν και εêελÝ-øθηκαν σταδιακÀ σε ιερατικÜ κÀστα. à Βραøµα-νισµÞς, ως τρÞπïς úωÜς και ως θεωρÝα, εÝναι πï-λυσàνθετïς µε αντικρïυÞµενα µεταêà τïυς στïι-øεÝα, πïυ êεκινïàν απÞ τις αæελεÝς αæηγÜσειςτων øωρικñν και æτÀνïυν µÛøρι τη δυσνÞητη λï-γικÜ των æιλïσÞæων. à ΒραøµανισµÞς Ü, ÞπωςδιαæïρετικÀ ïνïµÀúεται, ΙνδïυϊσµÞς εÝναι ηπρñτη θρησκεÝα τïυ λαïà της ΙνδÝας. ΩστÞσï, ηιστïρικÜ τïυ πρïÛλευση, δηλαδÜ κατÀ πÞσï µε-ταæÛρθηκε απÞ τïυς Íριïυς Ü κατÀ πÞσï δια-µïρæñθηκε απÞ δÞγµατα και πρακτικÛς των λα-ñν τïυ πïλιτισµïà τïυ Ινδïà, εÝναι πρÞâληµαπïυ δεν Ûøει λυθεÝ µÛøρι τñρα.

Τη µεγÀλη αυτÜ øρïνικÜ περÝïδï της επικρÀ-τησης των ΑρÝων η âÞρεια και κεντρικÜ ΙνδÝα Ü-ταν διαιρεµÛνη σε µικρÀ, æεïυδαρøικïà τàπïυ,κρατÝδια. Σ’ Ûνα απ’ αυτÀ γεννÜθηκε τïν 6ï αι.π.Ì. ï ιδρυτÜς της δεàτερης µεγÀλης θρησκεÝας,τïυ Βïυδισµïà.

à ΣιντÀρτα ΓκαïυτÀµα, υπαρκτÞ ιστïρικÀπρÞσωπï, γνωστÞς ως Βïàδας (æωτισµÛνïς), Û-úησε απÞ τï 563 Ûως τï 483 π.Ì. και υπÜρêε ï θε-µελιωτÜς της θρησκεÝας µε τη µεγαλàτερη διÀδï-ση στην ΑσÝα. Με τη διδασκαλÝα τïυ στρÀæηκεεναντÝïν των ΒραøµÀνων και πρïÛâαλε την ιδÛατης λàτρωσης µÛσα απÞ Ûνα συνεøÜ κàκλï δïκι-µασÝας και αναγÛννησης. ΜετÀ τï θÀνατÞ τïυ ïι

ïπαδïÝ τïυ øωρÝστηκαν σε θρησκευτικÛς ïµÀδες µε διαæïρετικÛς διδασκα-λÝες. Η µια ïµÀδα διÛδωσε τï ΒïυδισµÞ στην ΤαϊλÀνδη και την ΙνδïκÝνα καιη Àλλη στην ΚÝνα, την ΙαπωνÝα και την υπÞλïιπη Α. ΑσÝα. ΠαρÀλληλα µε τïΒïυδισµÞ, τïν 6ï αι. π.Ì., στην ΙνδÝα εµæανÝστηκε και µια Àλλη θρησκεÝα ïΤúαϊνισµÞς.

Στα τÛλη τïυ 6ïυ αι. π.Ì., η περιïøÜ τïυ Ινδïà καταλÜæθηκε απÞ τïυςΠÛρσες και παρÛµεινε στην κατïøÜ τïυς για δàï περÝπïυ αιñνες, µÛøρι την

274

2. Ãι ΒÛδες, τï αρøαιÞτερï κεݵενïτης σανσκριτικÜς γλñσσας

Ãι παλαιÞτερες γραπτÛς µαρτυ-ρÝες πïυ Ûøïυν διατηρηθεÝ για την ιν-δïÀρια γλñσσα στην ΙνδÝα ανÀγï-νται µÞλις τï 300 π.Ì. σε µνηµεÝα Þ-πως ïι επιγραæÛς ΑσÞκα. ΩστÞσï,αυτÛς αντιπρïσωπεàïυν αυτÞ πïυ ïιγλωσσïλÞγïι ïρÝúïυν ως µÛση ινδικÜγλñσσα, ιδιαÝτερα τη γλñσσα πρÀ-κριτ, και µε κανÛνα τρÞπï δεν µπï-ρïàν να øρησιµεàσïυν ως ï ακραÝïςσταθµÞς για την Àæιêη των Ινδñνστην υπïÜπειρï. Μια πλατιÀ γραµµα-τεÝα της αρøαÝας ινδικÜς, γνωστÜς ωςσανσκριτικÜ, πρïηγÜθηκε των επι-γραæñν της µÛσης ινδικÜς και απïτÛ-λεσε τï µÛσï για να γνωρÝσïυµε τηνπρïγενÛστερη ινδικÜ γραµµατεÝα καιθρησκευτικÜ γλñσσα. ΑυτÛς εÝøαναρøικÀ διατηρηθεÝ µÞνïν σε πρïæï-ρικÜ µïρæÜ, αλλÀ υπÀρøïυν ÀæθïνεςÛµµεσες µαρτυρÝες πïυ υπïδεικνà-ïυν Þτι εÝøαν καταγραæεÝ τïν 6ï αι-ñνα π.Ì. Τïν παλιÞτερï εκπρÞσωπïτης αρøαÝας ινδικÜς τïν âρÝσκïυµεστις ΒÛδες, την αρøαÝα θρησκευτικÜγραµµατεÝα της ΙνδÝας. Η γλñσσαστις ΒÛδες εÝναι πïλà αρøαϊκÜ και ïπïλιτιστικÞς και γεωγραæικÞς κÞ-σµïς τïν ïπïÝï απεικïνÝúïυν αυτïÝïι àµνïι υπïδεικνàει Þτι αυτÛς συντÛ-θηκαν στη âïρειïδυτικÜ ΙνδÝα πριντην πρñτη øιλιετÝα π.Ì. µε υπïθετικÜηµερïµηνÝα γàρω στï 1500-1200 π.Ì.

J.P. Mallory, Ãι ΙνδïευρωπαÝïι, µετ.Ε. ΑστερÝïυ, εκδ. ∆ελæÝνι, σ. 46.

µαÝïυς 550 εκατïµµàρια σηστÛρτιïυς* σε øρυσÞτï øρÞνï.

Στη γλυπτικÜ, την περÝïδï αυτÜ, αναπτàøθη-κε µια καλλιτεøνικÜ Ûκæραση, κυρÝως στην περιï-øÜ τïυ παλαιïà ελληνïϊνδικïà âασιλεÝïυ τïυΙνδïà, γνωστÜ ως τÛøνη της ΓκαντÀρα Ü ελληνï-âïυδιστικÜ, πïυ øαρακτηρÝúεται απÞ τη øρÜσηελληνιστικñν στïιøεÝων στην απÞδïση θεµÀτωνινδικñν και âïυδιστικñν. Στη λïγïτεøνÝα γενι-κεàθηκε η øρÜση της σανσκριτικÜς γλñσσας καιïλïκληρñθηκαν τα δàï µεγÀλα ινδικÀ Ûπη, η Ρα-µαγιÀνα και η ΜαøαµπøαρÀτα.

Η øρυσÜ επïøÜ. ΑπÞ τα µÛσα τïυ 4ïυ αι. µ.Ì.µÛøρι και τïν 6ï αι. µ.Ì., η ΙνδÝα περνÀει σε µιανÛα περÝïδï πïλιτικÜς ενÞτητας κÀτω απÞ την ε-êïυσÝα γηγενñν πληθυσµñν, πïυ σταδιακÀ κα-τÞρθωσαν να επιâληθïàν (δυναστεÝα των Γκïà-πτα). Η περÝïδïς αυτÜ θεωρεÝται ως η øρυσÜ ε-πïøÜ τïυ ινδικïà πïλιτισµïà. à ινδικÞς πïλιτι-σµÞς µαúÝ µε τï ΒïυδισµÞ διαδÞθηκαν µÛøρι τηνÍπω ΑνατïλÜ. Την ειρηνικÜ αυτÜ επïøÜ ïι ΙνδïÝλÞγιïι διαµÞρæωσαν τï δεκαδικÞ µετρικÞ σàστη-

277

ΚεæÀλι τïυ Βïàδα απÞ την ΓκαντÀρα(3ïς αι. µ.Ì.). Στην περιïøÜ της ΓκαντÀ-ρα Àνθησε µια καλλιτεøνικÜ ελληνïâïυ-διστικÜ Ûκæραση. Η τÛøνη της ΓκαντÀραøαρακτηρÝúεται απÞ τη øρÜση ελληνιστι-κñν στïιøεÝων στην απÞδïση ινδικñνκαι âïυδιστικñν θεµÀτων.

ΑνÀγλυæï της ΓκαντÀρα (τÛλη 2ïυ αι.µ.Ì.-αρøÛς 3ïυ αι. µ.Ì.). ΕικïνÝúεται ησκηνÜ τïυ θανÀτïυ τïυ Βïàδα.(ÃυÀσιγκτïν, ΠινακïθÜκη Freer, Smith-sonian Institution)

µÛρïς απÞ την πεδιÀδα τïυ Ινδïà δηµιïυργñ-ντας εκεÝ τï ελληνïϊνδικÞ âασÝλειï τïυ Ινδïà.Τα δàï ελληνïϊνδικÀ âασÝλεια Ûπαιêαν σηµαντι-κÞ ρÞλï στην ιστïρικÜ πïρεÝα των Ινδñν κατÀ τï2ï αι. π.Ì. και µεγÀλï µÛρïς τïυ 1ïυ αι. π.Ì. ΗελληνικÜ τÛøνη Ûγινε γνωστÜ σ’ αυτÛς τις περιï-øÛς και επηρÛασε τη âïυδιστικÜ. ΑυτÜ την επïøÜκατασκευÀστηκαν πïλλÀ αγÀλµατα τïυ Βïàδα,τα πρÞσωπα των ïπïÝων µïιÀúïυν µε τη µïρæÜτïυ ΑπÞλλωνα. Τα âασÝλεια αυτÀ εêαæανÝστη-καν πρïς τα τÛλη τïυ 1ïυ αι. π.Ì. κÀτω απÞ τηνπÝεση των ΠÀρθων και κυρÝως των ΚïυσÀν, νï-µÀδων της κεντρικÜς ΑσÝας. Ãι ΚïυσÀν στην αρ-øÜ εγκαταστÀθηκαν στï øñρï τïν ïπïÝï κατα-λÀµâαναν τα ελληνïϊνδικÀ âασÝλεια. Στη συνÛ-øεια, τïν 1ï αι. µ.Ì., εêαπλñθηκαν σε µεγÀλï µÛ-ρïς της âÞρειας ΙνδÝας δηµιïυργñντας µια µεγÀ-λη σε Ûκταση αυτïκρατïρÝα. Ãι νïµÀδες αυτïÝ,πïυ πρïηγïυµÛνως εÝøαν περÀσει απÞ τις περιï-øÛς Þπïυ υπÜρøαν ελληνικÛς απïικÝες, δÛøτηκαντην επÝδραση τïυ ελληνικïà πïλιτισµïà της κε-ντρικÜς ΑσÝας και ακïàσια διατÜρησαν τïν η-µιελληνικÞ αυτÞ πïλιτισµÞ.

Η περÝïδïς απÞ τïν 1ï αι. µ.Ì. Ûως τïν 4ï αι.µ.Ì. εÝναι µεταâατικÜ για την ινδικÜ ιστïρÝα καιτÛøνη. Τïυς πρñτïυς αιñνες π.Ì. και µ.Ì. γνñρι-σε µεγÀλη ανÀπτυêη τï θαλÀσσιï εµπÞριï για ναανταπïκριθεÝ στη µεγÀλη úÜτηση ινδικñν πρïϊÞ-ντων, ελεæαντÞδïντïυ, µπαøαρικñν, διαµαντιñνκ.À. απÞ τïυς ΡωµαÝïυς. Ãι ανασκαæÛς Ûæερανστην επιæÀνεια ρωµαϊκÀ νïµÝσµατα σε ινδικÀ λι-µÀνια αλλÀ και τµÜµα ρωµαϊκïà εµπïρικïàσταθµïà. à ΠλÝνιïς ï Πρεσâàτερïς, τïν 1ï αι.µ.Ì., διαµαρτàρεται σε επιστïλÜ τïυ πïυ Ûøει σω-θεÝ Þτι τα ινδικÀ πρïϊÞντα στïÝøιúαν στïυς Ρω-

276

ΝÞµισµα µε τï κεæÀλι τïυ ΜενÀνδρïυ (â µισÞ τïυ 2ïυ αι.π.Ì.). ×ταν ï ενδïêÞτερïς âασιλιÀς τïυ ελληνïϊνδικïà âα-σιλεÝïυ τïυ Ινδïà. ΠÜρε την πρïσωνυµÝα «ΣωτÜρας» και«∆Ýκαιïς». Τï κρÀτïς τïυ Ûæτανε µÛøρι τïν πïταµÞ ΓÀγγη.(ΛïνδÝνï, ΒρετανικÞ ΜïυσεÝï)

3. à Μ. ΑλÛêανδρïς και ïι ηγεµÞνες της ΙνδικÜς øερσïνÜσïυ

à ΑλÛêανδρïς Ýδρυσε πïλλÛς πÞ-λεις στην ΙνδÝα, τη ΒακτριανÜ, την Α-ραøωσιανÜ και πρÛπει να υπïθÛσïυ-µε Þτι τις Ýδρυσε µε âÀση υπÀρøïυσεςελληνικÛς παρïικÝες – διÞτι µïιÀúει α-πÝθανï να Àæησε σε κÀθε πÞλη στρα-τιñτες για να την ïικÜσïυν. ×ρθε σεεπαæÜ µε πïλλïàς Ινδïàς ηγεµÞνες.Îνας νÛïς ΙνδÞς αêιωµατïàøïς Ûµει-νε καιρÞ κïντÀ στïν ΑλÛêανδρï καιÛµαθε πïλλÀ απ’ αυτÞν. Ãι δικïÝ µαςαρøαÝïι ιστïρικïÝ τïν ïνïµÀúïυνΣανδρÞκïτï Ü ΣανδρÀκïτï και εÝναιï περÝæηµïς Chandragupta Maurya,ιδρυτÜς της δυναστεÝας των ΜïριαÝ-ων, ï Àνθρωπïς πïυ ενïπïÝησε Þλητην ΙνδÝα και υπÜρêε ï πρñτïς µεγÀ-λïς της αυτïκρÀτωρ. Íλλïι, τïυς ï-πïÝïυς γνñρισε, Üσαν ï ΤαêÝλης καιï Πñρïς, πïυ τïυς θυµÞµαστε απÞτην ιστïρÝα, και Ûνας âασιλιÀς πïλàσκïτεινÞς, ï ΣïæÝτης πïυ αναæερÞ-ταν στα øρïνικÀ, αλλÀ δεν εÝøαµεâρει τÝπïτα γι’ αυτÞν. ΜÛøρι πïυ πριναπÞ µερικÀ øρÞνια ανακαλàæθηκανωραιÞτατα νïµÝσµατÀ τïυ, τα ïπïÝααπεικïνÝúïυν Ûνα καταæανñς ινδικÞπρÞσωπï µε ελληνικÛς επιγραæÛς.

Ν. ∆ܵïυ, à Îλληνας Βïàδας,εκδ. ΝεæÛλη, σ. 29-30.

2.1 Η øñρα και ïι κÀτïικïι

Η øñρα. Η ΚÝνα καταλαµâÀνει τï κεντρικÞ και ανατïλικÞ τµÜµα της α-σιατικÜς ηπεÝρïυ. ΠρÞκειται για µεγÀλη σε Ûκταση øñρα, η γεωæυσικÜ δια-µÞρæωση της ïπïÝας ευνÞησε την ïργÀνωση και την ανÀπτυêη της úωÜς.Τρεις µεγÀλïι πïταµïÝ πïυ ρÛïυν αντÝστïιøα στη âÞρεια, την κεντρικÜ καινÞτια ΚÝνα Üταν ïι πρñτïι παρÀγïντες πïυ ευνÞησαν τïυς κατïÝκïυς της πε-ριïøÜς. Απ’ αυτïàς, τη âÞρεια περιïøÜ αρδεàει ï ÌïυÀγκ-Ìï, ï γνωστÞς ΚÝ-τρινïς πïταµÞς, τïυ ïπïÝïυ η âαθιÀ κïιλÀδα απïτÛλεσε την κïιτÝδα τïυ κινÛ-úικïυ πïλιτισµïà.

Ãι κÀτïικïι. Η µεγÀλη Ûκταση της καλλιεργÜσιµης γης επαρκïàσε για νααπασøïλÜσει τïν πληθυσµÞ. Η αæθïνÝα τïυ æυσικïà πλïàτïυ και ïι ευνïϊκÛςκλιµατïλïγικÛς συνθÜκες συνÛâαλαν ñστε η ΚÝνα να αναδειøθεÝ σε Ûνα ισøυρÞκρÀτïς Üδη απÞ την αρøαιÞτητα. Η απïµÞνωσÜ της απÞ τïυς Àλλïυς µεγÀ-λïυς πïλιτισµïàς και η αÝσθηση της υπερïøÜς πïυ δηµιïυργÜθηκε στïυς κα-τïÝκïυς της Ûδωσαν τα στερεÞτυπα και αναλλïÝωτα øαρακτηριστικÀ τïυ κινÛ-úικïυ πïλιτισµïà. Ãι ΚινÛúïι απÛκτησαν κïινωνικÜ συνïøÜ ως απïτÛλεσµατης ηθικÜς ενÞτητας και των ιδεñν τïυς πïυ τïυς êεøñριúαν απÞ τïυς γειτïνι-κïàς λαïàς και τïυς Àæηναν ανεπηρÛαστïυς απÞ εêωτερικÛς επιδρÀσεις.

279

2. Η ΚÝνα

Η ΚÝνα, η øñρα της κÝτρινης æυλÜς, Üδη απÞ τις αρøÛς της 3ης øιλιετÝας π.Ì. πα-ρïυσιÀúει στïιøεÝα ïργανωµÛνης úωÜς και πïλιτιστικÜς ανÀπτυêης. à γεωγραæικÞςπαρÀγïντας Üταν και εδñ καθïριστικÞς, Þπως και στη διαµÞρæωση των Àλλων αρ-øαÝων πïλιτισµñν. ΩστÞσï, η γεωγραæικÜ θÛση της øñρας και τï γεωλïγικÞ της ανÀ-γλυæï συνετÛλεσαν ñστε να δηµιïυργηθεÝ σ’ αυτÜν Ûνας πïλιτισµÞς τελεÝως ανεêÀρ-τητïς απÞ τïυς Àλλïυς, µε δικÀ τïυ øαρακτηριστικÀ, πïυ διατηρÜθηκαν σε γενικÛςγραµµÛς αναλλïÝωτα µÛøρι την επïøÜ µας.

Η µελÛτη της ιστïρÝας και τïυ πïλιτισµïà των ΚινÛúων κατÀ την αρøαιÞτητα αλλÀκαι κατÀ τη διÀρκεια των επÞµενων περιÞδων διακρÝνεται µε âÀση τις δυναστεÝεςπïυ για τÛσσερις øιλιετÝες διαδÛøθηκαν η µÝα την Àλλη. ΑπÞ την επïøÜ της δυναστεÝ-ας των Σανγκ, της πρñτης ιστïρικÀ âεâαιωµÛνης δυναστεÝας, διαµïρæñθηκαν µερι-κÀ θεµελιñδη øαρακτηριστικÀ τïυ κινÛúικïυ πïλιτισµïà, τα ïπïÝα διατηρÜθηκαν στηδιÀρκεια των επÞµενων øιλιετιñν παρÀ τï πλÜθïς των αναταραøñν πïυ γνñρισε ηΚÝνα περνñντας απÞ τï æεïυδαρøικÞ σàστηµα στην απÞλυτη µïναρøÝα. ΚατÀ την ε-πïøÜ της δυναστεÝας των Ìαν – πïυ σε γενικÛς γραµµÛς Üταν σàγøρïνη µε τη ρωµαϊ-κÜ αυτïκρατïρÝα – πραγµατïπïιεÝται η ενïπïÝηση, πïλιτικÜ και πïλιτιστικÜ, των âÞ-ρειων και νÞτιων περιïøñν της øñρας. ΤÞτε êεκÝνησαν και ïι γÞνιµες εµπïρικÛς επα-æÛς µε τïν ελληνïρωµαϊκÞ κÞσµï µÛσω τïυ δρÞµïυ τïυ µεταêιïà, πïυ διÛσøιúε τηνκεντρικÜ ΑσÝα και Ûæτανε µÛøρι τη ΜεσÞγειï.

µα και µια απλïυστευµÛνη µÛθïδï γραæÜς των αριθµñν, πïυ ïνïµÀστηκε α-ραâικÜ, επειδÜ Ûγινε γνωστÜ στην Ευρñπη απÞ Íραâες εµπÞρïυς και µελετη-τÛς, ενñ Üταν ινδικÜ εæεàρεση.

Η øρυσÜ επïøÜ τελειñνει µε την Àæιêη νÛων νïµαδικñν λαñν στη Β. ΙνδÝα.Τη µεγαλàτερη απειλÜ απïτελïàν ïι ΛευκïÝ Ãàνïι, συγγενεÝς µε τïυς Μαà-ρïυς Ãàνïυς πïυ εισÛâαλαν στα µÛσα τïυ 5ïυ αι. µ.Ì. στη ρωµαϊκÜ αυτï-κρατïρÝα. ΑυτïÝ µετÛâαλαν σε ερεÝπια Þλη τη Β. ΙνδÝα και κατÛστρεψαν τασηµαντικÞτερα âïυδιστικÀ ιερÀ, γεγïνÞς πïυ θα συµâÀλει στη âαθµιαÝα εêα-æÀνιση τïυ Βïυδισµïà απÞ τïν ινδικÞ øñρï.

278

1. Πïια εÝναι τα συµπερÀσµατÀ σας απÞ τη µελÛτη τïυ παραθÛµατïς 2 και την πα-ρατÜρηση των εικÞνων της σ. 272 σøετικÀ µε τïν πïλιτισµÞ πïυ αναπτàøθηκεστïν ΙνδÞ πïταµÞ;

2. Να αêιïλïγÜσετε την πïλιτιστικÜ πρïσæïρÀ των ΕλλÜνων στην ευρàτερη περιï-øÜ της ΙνδÝας αναæÛρïντας απïδεικτικÀ στïιøεÝα.

3. Πïιες πληρïæïρÝες Ûøïυµε για τις επαæÛς τïυ ρωµαϊκïà κÞσµïυ µε την ΙνδÝα καισε πïιï επÝπεδï εντïπÝúïνται ïι επαæÛς αυτÛς;

4. Πïια εÝναι τα øαρακτηριστικÀ της τÛøνης –σε Þ,τι αæïρÀ τα θÛµατα και τïν τρÞ-πï απÞδïσÜς τïυς– πïυ πρïâÀλλïνται στις εικÞνες των σ. 269 και 277;

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

τïυ Θεïà και Üταν ï ανñτατïς ιερÛας. Τï µεγα-λàτερï µÛρïς τïυ πληθυσµïà Üταν γεωργïÝ, τε-øνÝτες, εργÀτες, ελεàθερïι επαγγελµατÝες. Τη âÀ-ση της κïινωνικÜς πυραµÝδας διαµÞρæωναν ïιδïàλïι και ïι δïυλïπÀρïικïι, πïυ εργÀúïντανστις µεγÀλες εκτÀσεις των ηγεµÞνων.

2.2 Η ιστïρÝα και ï πïλιτισµÞς

Η δυναστεÝα των Σανγκ. Τα αρøαιïλïγικÀευρܵατα και ïι µυθικÛς παραδÞσεις των ΚινÛ-úων ïδηγïàν στï συµπÛρασµα Þτι η συστηµατικÜïργÀνωση της úωÜς και η δηµιïυργÝα πïλιτισµïàêεκινÀει στις αρøÛς της 3ης øιλιετÝας π.Ì. ΩστÞ-σï, τï πρñτï ιστïρικÀ âεâαιωµÛνï κρÀτïς ïργα-νñθηκε και διατηρÜθηκε απÞ τï 16ï αι. π.Ì. Ûωςκαι τïν 11ï αι. π.Ì. ΠρÞκειται για τï κρÀτïς τωνΣανγκ, τï ïπïÝï ιδρàθηκε στη âÞρεια πεδιÀδαγàρω απÞ τïν ΚÝτρινï πïταµÞ. Στη διÀρκεια αυ-τÜς της δυναστεÝας εµæανÝστηκε η πρñτη κινÛúι-κη γραæÜ και τï πρñτï ηµερïλÞγιï1. Ãι θρη-σκευτικÛς πεπïιθÜσεις των ανθρñπων αæïρïà-σαν τη λατρεÝα των πρïγÞνων και των στïιøεÝωντης æàσης. ΑπÞ τα καλλιτεøνικÀ τïυς επιτεàγµα-τα σπïυδαÝα Üταν τα ïρειøÀλκινα λατρευτικÀαγγεÝα και µια ïµÀδα αγγεÝων κατασκευασµÛνωναπÞ Ûνα εÝδïς πηλïà πïυ µïιÀúει µε πïρσελÀνη.

Η δυναστεÝα των Τσïυ. Στα τÛλη της 2ης øι-λιετÝας π.Ì. ïι Τσïυ κατÛλαâαν τï κρÀτïς τωνΣανγκ και υιïθÛτησαν τïν ανñτερï πïλιτισµÞτïυς. Στïυς αιñνες της διακυâÛρνησÜς τïυς(11ïς-3ïς αι. π.Ì.) η δïµÜ της κïινωνÝας παρÛ-µεινε æεïυδαρøικÜ και ïι συγκρïàσεις ανÀµεσαστïυς ηγεµÞνες Üταν συνεøεÝς. Τïν 6ï αι. π.Ì.καθïριστικÜ για την εêÛλιêη τïυ κινÛúικïυ πïλι-τισµïà Üταν η διαµÞρæωση δàï æιλïσïæικñνρευµÀτων, πïυ δηµιïàργησαν τις δàï κινÛúικεςθρησκεÝες, τïν ΚïµæïυκισµÞ και τïν ΤαïϊσµÞ.Την επïøÜ αυτÜ øρησιµïπïιÜθηκαν για πρñτηæïρÀ αντικεݵενα απÞ σÝδερï.

Ãι δυναστεÝες των Τσιν και Ìαν. ΣυµµετïøÜστην ïικïνïµικÜ úωÜ τïυ ελληνικïà και ρωµαϊ-

281

ΤελετïυργικÞ ïρειøÀλκινï σκεàïς της δυ-ναστεÝας των ΣÀνγκ (14ïς-11ïς αι. π.Ì.).Îøει τη µïρæÜ τÝγρης πïυ πρïστατεàει Û-ναν Àνδρα. Ùλη η επιæÀνεια τïυ σκεàïυςεÝναι καλυµµÛνη µε úωικÀ σøÛδια πïυ Û-øïυν σøÛση µε τη γïνιµÞτητα.

1. Η øρÜση της γραæÜςστïυς ΚινÛúïυς

à πïλιτισµÞς της περιÞδïυ Σαν-γκ æωτÝúεται καλàτερα απÞ κÞκκαλα(συνÜθως ωµïπλÀτες âïδιïà) øαραγ-µÛνα µε σàµâïλα, πïλλÀ απÞ τα ï-πïÝα απïτελïàν πρñιµη µïρæÜ τηςκινÛúικης γραæÜς πïυ øρησιµïπïιεÝ-ται ως σܵερα. Τα πÀνω απÞ 100.000παρÞµïια κÞκκαλα πïυ Ûøïυν âρεθεÝ(ïλÞκληρα Ü απïσπÀσµατÀ τïυς)øρησιµïπïιïàνταν για øρησµïàς καιπρïæητεÝες. Ãι επιγραæÛς πïυ æÛ-ρïυν θÛτïυν ερωτܵατα για την υ-γεÝα τïυ αυτïκρÀτïρα, τις καιρικÛςσυνθÜκες, τις κατÀλληλες στιγµÛς γιακυνÜγι Ü πÞλεµï και, τï σηµαντικÞτε-ρï Ýσως απ’ Þλα, πïιες θυσÝες πρÛπεινα γÝνïυν στïυς πρïγÞνïυς, απÞτïυς ïπïÝïυς αντλïàσε την εêïυσÝακαι τï κàρïς της η κυρÝαρøη τÀêη.ΦαÝνεται, λïιπÞν, πως στην ΚÝνα η

Ãι κÀτïικïι της ΚÝνας ασøïλÜθηκαν µε την καλλιÛργεια τïυ ρυúιïà, τïυσιταριïà, τïυ καλαµπïκιïà, τïυ τσαγιïà και µε την παραγωγÜ âαµâακιïàκαι ïπÝïυ. Η σηρïτρïæÝα, δηλαδÜ η καλλιÛργεια τïυ µεταêïσκñληκα και ηπαραγωγÜ µεταêιïà, Üταν η αρøαιÞτερη και η πιï æηµισµÛνη âιïτεøνικÜ πα-ραγωγÜ της øñρας. Η αλιεÝα και η εêÞρυêη Àνθρακα και σÝδηρïυ Üταν επÝ-σης εργασÝες πïυ απασøïλïàσαν Ûνα µεγÀλï µÛρïς τïυ πληθυσµïà.

Η κïινωνικÜ διαστρωµÀτωση αλλÀ και η πïλιτικÜ ïργÀνωση εÝøε æεïυ-δαρøικÞ øαρακτÜρα. Ãι αρøηγïÝ των κρατιδÝων συγκρïτïàσαν Ûνα εÝδïς ï-µïσπïνδιακïà κρÀτïυς και ïρκÝúïνταν πÝστη στïν αυτïκρÀτïρα.

Στην ανñτερη τÀêη ανÜκαν ï αυτïκρÀτïρας και ïι ευγενεÝς, δηλαδÜ ïι ι-σøυρïÝ ηγεµÞνες πïυ κυâερνïàσαν τις επαρøÝες της αυτïκρατïρÝας. à αυτï-κρÀτïρας περιâαλλÞταν µε θρησκευτικÞ αêÝωµα. Θεωρïàνταν ï εκλεκτÞς

280

Η ΚÝνα την επïøÜ της δυναστεÝας των Ìαν

και για την εêαγïρÀ των νïµαδικñν æυλñν πïυαπειλïàσαν τα σàνïρα τïυ κρÀτïυς.

ΛÝγï αργÞτερα, τï µετÀêι Ûγινε ιδιαÝτερα δη-µïæιλÛς στïυς ΡωµαÝïυς. à ΠλÝνιïς ï Πρεσâàτε-ρïς σε επιστïλÜ τïυ, πïυ Ûøει σωθεÝ, παραπïνιÞ-ταν για τη σπατÀλη και την υπερâïλικÜ øρησιµï-πïÝηση τïυ καινïàργιïυ υλικïà απÞ τïυς συµπα-τριñτες τïυ.

ΩστÞσï, µÛσω τïυ δρÞµïυ τïυ µεταêιïà στÛλ-νïνταν στη ∆àση και Àλλα πρïϊÞντα, Þπως µπα-øαρικÀ, γïàνες, λÀκκες,* ïρειøÀλκινα Ûργα µι-κρïτεøνÝας και Þπλα. Τα αγαθÀ Þµως πïυ ακï-λïυθïàσαν την αντÝστρïæη πïρεÝα για να κατα-λÜêïυν στην ΚÝνα απÞ τη ∆àση εÝναι ακÞµη À-γνωστα. ΕÝναι πιθανÞν στα εµπïρεàσιµα αγαθÀνα περιλαµâÀνïνταν øρυσÀ και ασηµÛνια νïµÝ-σµατα, πïλàτιµïι λÝθïι, ελεæαντÞδïντï, γυÀλιναδïøεÝα âιïτεøνικÜς παραγωγÜς κ.À.2

×δη τïν 2ï αι. µ.Ì. εÝøαν παγιωθεÝ πïλλÀ απÞτα θεµελιñδη øαρακτηριστικÀ τïυ κινÛúικïυ πï-λιτισµïà. Η ΚÝνα Üταν πλÛïν µια εθνικÜ και πïλι-τιστικÜ ïντÞτητα στïν κÞσµï. Η ηθικÜ τïυ Κïµ-æïυκισµïà, η κïινωνικÜ δïµÜ æεïυδαρøικïà τà-πïυ, η γραæÜ, η τÛøνη και η τεøνικÜ δεινÞτηταπïυ αργÞτερα θα ïδηγÜσει σε πïλλÛς εæευρÛ-σεις, θα καταστÜσïυν τïυς ΚινÛúïυς δεσπÞúïυ-σα πïλιτιστικÜ δàναµη Þøι µÞνï στην ΑσÝα αλλÀκαι σε παγκÞσµια κλݵακα.

Ãι Ûêι δυναστεÝες. Την πτñση των Ìαν ακï-λïàθησε µια περÝïδïς αναρøÝας πïυ εÝναι γνω-

283

ΠÜλινï ïµïÝωµα κινÛúικης ïικÝας της δυναστεÝαςτων Ìαν(ΚÛρκυρα, ΜïυσεÝï ΑσιατικÜς ΤÛøνης)

διÀ êηρÀς. Με την ΚÝνα επικïινñνη-σαν και διÀ µÛσïυ των στεππñν τηςΕυρασÝας και τïυ ΤïυρκεστÀν. Ãι À-µεσες εµπïρικÛς συναλλαγÛς µε τησινικÜ αυτïκρατïρÝα Àρøισαν επÝΜÀρκïυ ΑυρηλÝïυ. Ãι âïρειïδυτικÛςεπαρøÝες της αυτïκρατïρÝας πραγ-µατïπïιïàσαν επαæÛς µε τα æàλατης κεντρικÜς Ευρñπης.

Μιø. ΣακελλαρÝïυ, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 101.

â. à ΤραϊανÞς απïµακρàνθηκεαπÞ την πïλιτικÜ τïυ Αυγïàστïυ γιανα επιøειρÜσει νÛα κατÀκτηση πÛρααπÞ τïν ΕυæρÀτη, της ïπïÝας ïι στÞ-øïι æαÝνεται Þτι Üταν ïικïνïµικïÝ.×ταν πραγµατικÀ η επïøÜ κατÀ τηνïπïÝα µÞλις εÝøε ανïιøθεÝ η διηπειρω-τικÜ ïδÞς τïυ µεταêιïà µÛσω της κε-ντρικÜς ΑσÝας, πïυ απÛδιδε ηυêη-µÛνη εµπïρικÜ σηµασÝα στις περιïøÛςτïυ Περσικïà κÞλπïυ και στις κïιλÀ-δες τïυ ΕυæρÀτη και τïυ ΤÝγρητïς.Γàρω στï 100 µ.Ì., για πρñτη æïρÀ,ïι πρÀκτïρες ενÞς ΕλληνïρρωµαÝïυεµπÞρïυ συνÀντησαν στïν «λÝθινïπàργï», πρïς Β. τïυ ΠαµÝρ, τïυς Κι-νÛúïυς εµπÞρïυς. Εê Àλλïυ, αæÞτïυÀρøισαν να ενïøλïàνται απÞ τïν α-νταγωνισµÞ των εµπïρικñν πλïÝωντης ΑλεêανδρεÝας στην περιïøÜ τηςΕρυθρÀς θÀλασσας, ïι ΝαâαταÝïιδεν παρÛλειψαν να εµπïρεàïνταιστïυς δρÞµïυς πïυ ïδηγïàσαν στïνµυøÞ τïυ Περσικïà κÞλπïυ.

J-P. Ray Coquais, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 284.

κïà κÞσµïυ. Στις συγκρïàσεις µεταêà των æεïυ-δαρøñν-ηγεµÞνων Ûδωσε τÛλïς η Àνïδïς της δυ-ναστεÝας των Τσιν, η ïπïÝα κυâÛρνησε για øρïνι-κÞ διÀστηµα περÝπïυ εÝκïσι øρÞνων στα τÛλη τïυ3ïυ αι. π.Ì. (221-207 π.Ì.). Στην εêïυσÝα τïàςδιαδÛøτηκαν ïι Ìαν, ïι ïπïÝïι κυâÛρνησαν γιατÛσσερις αιñνες (206 π.Ì.-220 µ.Ì.) και ÛνωσανπïλιτικÀ την ΚÝνα. Στην επïøÜ τïυς η ΚÝνα Ûγινεµια µεγÀλη αυτïκρατïρÝα, εæÀµιλλη της ρωµαϊ-κÜς στη ∆àση, και ï κινÛúικïς πïλιτισµÞς εêα-πλñθηκε Ûêω απÞ τα Þρια της αυτïκρατïρÝας, σεγειτïνικïàς λαïàς. à ΚïµæïυκισµÞς αναγνωρÝ-στηκε ως επÝσηµη θρησκεÝα τïυ κρÀτïυς, ενñ ïΒïυδισµÞς Ûγινε γνωστÞς για πρñτη æïρÀ στηøñρα. Η ïικïνïµÝα αναπτàøθηκε και Ûγιναν ση-µαντικÀ Ûργα, Þπως Ûνα ανÀøωµα κατÀ µÜκïςτων âïρεÝων συνÞρων, πÀνω στï ïπïÝï αργÞτεραïικïδïµÜθηκε τï µεγÀλï ΣινικÞ τεÝøïς. ΠαρÀλ-ληλα ïι τÛøνες γνñρισαν µεγÀλη ακµÜ και τï εêα-γωγικÞ εµπÞριï Ûæερε πλησιÛστερα τη µακρινÜΚÝνα µε τïυς λαïàς της ΜεσïγεÝïυ.

à «δρÞµïς τïυ µεταêιïà» δεν Üταν Ûνας α-πλÞς ïδικÞς Àêïνας πïυ εêυπηρετïàσε τη µετα-æïρÀ των µεταêωτñν. ×ταν Ûνα δÝκτυï εµπïρÝ-ïυ µεγÀλων απïστÀσεων πïυ δηµιïυργÜθηκε α-νÀµεσα στην ΚÝνα και τη ∆àση. ∆ιÛσøιúε τις α-σιατικÛς στÛπες και τις ερܵïυς, συνδÛïντας τηνΚÝνα µε τις ακτÛς της ΜεσïγεÝïυ και την Ευρñ-πη. ΜεγÀλïς αριθµÞς καραâανιñν περνïàσε στιςασιατικÛς αγïρÛς των ïÀσεων και κατÛληγε σταλιµÀνια και στις µεγαλïυπÞλεις της δυτικÜς Α-σÝας.

Σܵερα γνωρÝúïυµε απÞ τις ανασκαæÛς τïυΚεραµεικïà στην ΑθÜνα Þτι κινÛúικα µεταêωτÀÜταν σε øρÜση στη ∆àση απÞ τα µÛσα τïυ 6ïυ αι.π.Ì.

ÃρειøÀλκινïι καθρÛæτες της επïøÜς των ÌανâρÛθηκαν στην ÃυκρανÝα και µεταêωτÀ υæÀ-σµατα σε τÀæïυς πλïυσÝων στην ελληνικÜ απïι-κÝα τïυ ΠαντικÀπαιïυ στïν Εàêεινï ΠÞντï. ΤηνÝδια επïøÜ æαÝνεται Þτι τα µεταêωτÀ δεν απï-στÛλλïνταν µÞνï για λÞγïυς εµπïρικïàς αλλÀ

282

γραæÜ πρωτïøρησιµïπïιÜθηκε Þøιγια απïγραæÛς και λïγαριασµïàς (Þ-πως στη ΜεσïπïταµÝα και την ΚρÜ-τη), ïàτε για επιγραæÛς σε µνηµεÝα(Þπως στην ΑÝγυπτï), αλλÀ για τηνεπικïινωνÝα µε τïν Àλλï κÞσµï – κÀ-τι πïυ Ýσως να εêηγεÝ τη µεγÀλη ανÀ-πτυêη πïυ γνñρισε η καλλιγραæÝακαι τï µεγÀλï σεâασµÞ πïυ απïλÀµ-âανε πÀντïτε στην ΚÝνα ως µïρæÜτÛøνης.

H Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 62.

2. Ãι εµπïρικÛς επαæÛς των ΡωµαÝων µε τïυς Ινδïàς, τïυς ΚινÛ-

úïυς και Àλλïυς λαïàς της ΑσÝας

α. Και ïι επαæÛς µε την Íπω Α-νατïλÜ Ûγιναν πιï πυκνÛς. Ãι αυτï-κρÀτïρες ΤραϊανÞς, ΑδριανÞς, Α-ντωνÝνïς ΕυσεâÜς δÛøθηκαν ινδικÛςπρεσâεÝες. ΙνδïÝ Ûµπïρïι Ûæθασανστην ΑÝγυπτï και Îλληνες της Αιγà-πτïυ ταêÝδευαν ως τις ΙνδÝες. ΠλïÝαΡωµαÝων υπηκÞων πρïøñρησαν ωςτη ΣïυµÀτρα, την ΙνδïκÝνα. ΑπÞ εκεÝÜταν δυνατÜ η πρïσÛγγιση της ΚÝνας

ÃστÞ ïστεïµαντÝας* µε επιγραæÛς(1400-1200 π.Ì.)

ΑΝΑΤÃΛΙΚÃΙ ΛΑÃΙ

1284 π.Ì. Σàγκρïυση ΑιγυπτÝων και ÌετταÝ-ων στï ΚαντÛς

722 ΚατÀλυση τïυ κρÀτïυς των ΕâραÝ-ων απÞ Ασσàριïυς

612 ΚαταστρïæÜ της ΝινευÝ απÞ Βαâυ-λñνιïυς

587 Ãι ΕâραÝïι σàρïνται στη âαâυλñνιααιøµαλωσÝα

538 ΚατÀλυση τïυ ΝÛïυ ΒαâυλωνιακïàκρÀτïυς απÞ τï âασιλιÀ των Περ-σñν, Κàρï Β. ΕπιστρïæÜ των Ε-âραÝων στην ΠαλαιστÝνη

525 ΚατÀληψη της Αιγàπτïυ απÞ τïνΚαµâàση, âασιλιÀ των Περσñν

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡÃΪΣΤÃΡΙΑ

περ. 1900 π.Ì. ÃικïδÞµηση πρñτων ανακτÞ-ρων στην ΚρÜτη

περ. 1700 π.Ì. ΚαταστρïæÜ των πρñτων ανα-κτÞρων της ΚρÜτης

περ. 1600 π.Ì. ΑρøÜ ïργÀνωσης των µυκηναϊ-κñν κÛντρων

περ. 1500 π.Ì. Îκρηêη ηæαιστεÝïυ ΘÜρας καινÛα καταστρïæÜ ανακτÞρων στηνΚρÜτη

ÃΜΗΡΙΚΗ ΕΠÃÌΗ

περ. 1200 π.Ì. ΚαταστρïæÜ µυκηναϊκñν κÛ-ντρων

1184(;) ΤρωικÜ εκστρατεÝαπερ. 1100 «ΚÀθïδïς ∆ωριÛων»

ΑΡÌΑΪΚΗ ΕΠÃÌΗ

776 π.Ì. ΚαταγραæÜ πρñτων Ãλυµπιακñναγñνων

753 Øδρυση της Ρñµης621 ΝïµïθεσÝα ∆ρÀκïντα στην ΑθÜνα594 ΝïµïθεσÝα ΣÞλωνα

561/0 ΕπιâïλÜ τυραννικïà καθεστñτïς

στην ΑθÜνα απÞ ΠεισÝστρατï514 ∆ïλïæïνÝα ΙππÀρøïυ απÞ ΑρµÞδιï

και ΑριστïγεÝτïνα510 Îêωση Πεισιστρατιδñν508 Ãι µεταρρυθµÝσεις τïυ ΚλεισθÛνη

στην ΑθÜνα499 Îναρêη ΙωνικÜς επανÀστασης494 ΚατÀληψη και καταστρïæÜ της Μι-

λÜτïυ492 ΕκστρατεÝα τïυ ΜαρδÞνιïυ στη

ΘρÀκη και τη ΜακεδïνÝα490 Πρñτη ïργανωµÛνη περσικÜ εκ-

στρατεÝα. ΜÀøη στï Μαραθñνα481 ΠανελλÜνιï συνÛδριï στην ΚÞρινθï480 ΕκστρατεÝα ¥Ûρêη στην ΕλλÀδα. Ει-

σâïλÜ ΚαρøηδïνÝων στη ΣικελÝα (ΝαυµαøÝα ΑρτεµισÝïυ, µÀøη Θερ-µïπυλñν, ναυµαøÝα ΣαλαµÝνας, µÀ-øη ΙµÛρας)

479 ΜÀøες στις ΠλαταιÛς και στη ΜυκÀ-λη

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠÃÌΗ

478/7 π.Ì. Øδρυση της Α ΑθηναϊκÜς Ü ∆ηλια-κÜς συµµαøÝας

467 ΝÝκη των ΑθηναÝων στις εκâïλÛςτïυ ΕυρυµÛδïντïς πïταµïà

454 ΜεταæïρÀ συµµαøικïà ταµεÝïυ απÞτη ∆Üλï στην ΑκρÞπïλη των Αθη-νñν

450 ΠïλιïρκÝα ΚιτÝïυ. ΘÀνατïς τïυ ΚÝ-µωνα

449 ΚαλλÝειïς Ü Κιµñνειïς ειρÜνη (;)447-432 ÃικïδÞµηση τïυ Παρθενñνα

445 ΣυνθÜκη ΑθηναÝων Σπαρτιατñν(Τριακïντïàτεις ΣπïνδαÝ)

444/3 Øδρυση της απïικÝας των ΘïυρÝων431 Îναρêη Πελïπïννησιακïà πïλÛ-

µïυ421 ΝικÝειïς ειρÜνη

415-413 ΑθηναϊκÜ εκστρατεÝα στη ΣικελÝα

285

ÃÚÔÓÔÏÔÁÈÎfi˜ ¶›Ó·Î·˜στÜ µε τï Þνïµα «Îêι δυναστεÝες» (3ïς – 6ïς αι.µ.Ì.). Μια απ’ αυτÛς, στη Β. ΚÝνα, Ûγινε ιδιαÝτεραγνωστÜ για τα âïυδιστικÀ ιερÀ της τα λαêευµÛναστïυς âρÀøïυς, τις τïιøïγραæÝες και τα Ûργα τηςγλυπτικÜς πïυ θυµÝúïυν την ελληνïϊνδικÜ τÛøνητης κεντρικÜς ΑσÝας. Τïν 6ï αι. µ.Ì., Þταν αυτï-κρÀτïρας στï ΒυúÀντιï Üταν ï ΙïυστινιανÞς, ïιεµπïρικÛς σøÛσεις µεταêà των δàï αυτïκρατï-ριñν, αν και Ûµµεσες, Üταν συøνÛς µε κàριï µεσÀ-úïντα την περσικÜ αυτïκρατïρÝα των Σασανι-δñν.

284

ΜÛρïς τïυ στρατïà των πÜλινων ïµïιωµÀτων των 6000στρατιωτñν πïυ âρÛθηκαν στïν τÀæï τïυ πρñτïυ αυτï-κρÀτïρα πïυ Ûνωσε την ΚÝνα (τÛλη 3ïυ αι. π.Ì.). Η δυνα-στεÝα των Τσιν Ûδωσε τÛλïς στις συγκρïàσεις των æεïυδαρ-øñν-ηγεµÞνων, Þταν ανÛâηκε στïν αυτïκρατïρικÞ θρÞνï.(ΕπαρøÝα ΣÀαν-Ìσι, ΤÀæïς Σιø-ÌïυÀνγκ-τι)

1. Πïιïι παρÀγïντες συνετÛλεσαν στη διαµÞρæωση και στη διατÜρηση των øαρα-κτηριστικñν τïυ κινÛúικïυ πïλιτισµïà;

2. Να διατυπñσετε τις απÞψεις σας για τις θρησκευτικÛς πεπïιθÜσεις των ΚινÛúων,αæïà λÀâετε υπÞψη σας τï παρÀθεµα 1 και τις εικÞνες των σ. 281, 282.

3. ΜελετÜστε µε πρïσïøÜ τα παραθÛµατα 2 και διατυπñστε την ÀπïψÜ σας για τιςσøÛσεις τïυ ελληνïρωµαϊκïà κÞσµïυ µε τïυς λαïàς της ΑνατïλÜς.

∞∞ÛÛÎ΋‹ÛÛÂÂÈȘ -- ÐÐ ¢¢ÚÚ··ÛÛÙÙËËÚÚÈÈfifiÙÙËËÙÙ˜

κÀστα: κλειστÜ ïµÀδα ανθρñπων. Τàπïς κïι-νωνικÜς ïργÀνωσης πïυ απαντïàσε στηνΙνδÝα και απïσκïπïàσε στη διατÜρησητης πïλιτιστικÜς και âιïλïγικÜς καθαρÞ-τητας κÀθε ïµÀδας.

λÀκκα, -ες: αγγεÝï πλïàσια διακïσµηµÛνï πïυκατασκεàαúαν στην ΚÝνα επιøρÝïντας Ûναêàλινï Ü υæασµÀτινï πρÞπλασµα-καλïà-πι µε ρητÝνη απÞ τï δÛντρï της λÀκκας, η

ïπïÝα στερεïπïιεÝται γρÜγïρα Þταν εκτε-θεÝ στïν αÛρα.

ïστεïµαντÝα: εÝδïς µαντικÜς πïυ συνÝσταταιστην παρατÜρηση των ïστñν και στην ερ-µηνεÝα των σηµαδιñν τïυς, âÀσει των ï-πïÝων πρïâλεπÞταν τï µÛλλïν.

σηστÛρτιïς, -ïι, ρωµαϊκÞ νÞµισµα Ýσï µε ÛνατÛταρτï της αρøαÝας δραøµÜς Ü τïυ δηνα-ρÝïυ.

∂∂ÚÚÌÌËËÓÓ¢ÙÙÈÈÎÎfifi˜ ››ÓÓ··Îη·˜ fifiÚÚˆÓÓ

14 µ.Ì. ΘÀνατïς τïυ Αυγïàστïυ212 ∆ιÀταγµα τïυ ΚαρακÀλλα267 ΚαταστρïæÜ της ΑθÜνας απÞ Ε-

ρïàλïυς

ΥΣΤΕΡΗ ΑΡÌΑΙÃΤΗΤΑ

284 µ.Ì. ΕæαρµïγÜ τïυ συστܵατïς της Τε-τραρøÝας απÞ ∆ιïκλητιανÞ

311 ∆ιÀταγµα της ΣαρδικÜς313 ∆ιÀταγµα των ΜεδιïλÀνων324 ΑρøÜ της µïνïκρατïρÝας τïυ Μ.

ΚωνσταντÝνïυ325 Α ÃικïυµενικÜ σàνïδïς στη ΝÝκαια330 Øδρυση της Κωνσταντινïàπïλης.

ΜεταæïρÀ της πρωτεàïυσας380 à ÌριστιανισµÞς γÝνεται επÝσηµη

θρησκεÝα τïυ κρÀτïυς381 Β ÃικïυµενικÜ σàνïδïς στην Κων-

σταντινïàπïλη392 ΚατÀργηση Ãλυµπιακñν αγñνων395 ÃριστικÞς øωρισµÞς της αυτïκρατï-

ρÝας410 ΛεηλασÝα της Ρñµης απÞ τïν ΑλÀ-

ριøï425 Øδρυση τïυ ΠανδιδακτηρÝïυ στην

Κωνσταντινïàπïλη431 Γ ÃικïυµενικÜ σàνïδïς στην Îæε-

σï438 Îκδïση τïυ Θεïδïσιανïà κñδικα450 ΚαθιÛρωση της συµâïλικÜς πρÀêης

της σκÛψης τïυ αυτïκρÀτïρα απÞτïν πατριÀρøη

451 ∆ ÃικïυµενικÜ σàνïδïς στην Ìαλ-

κηδÞνα. ×ττα των Ãàνων τïυ ΑττÝ-λα στα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα

455 ΚαταστρïæÜ της Ρñµης απÞ Βαν-δÀλïυς

476 ΤÛλïς ∆υτικïà Ρωµαϊκïà κρÀτïυς482 Îκδïση τïυ «Ενωτικïà» διατÀγµα-

τïς493 Øδρυση Ãστρïγïτθικïà âασιλεÝïυ

της ΙταλÝας527 Íνïδïς στï θρÞνï τïυ Ιïυστινια-

νïà. Îναρêης των πïλÛµων κατÀτων Περσñν.

529 Îκλεισε η νεïπλατωνικÜ σøïλÜ τωνΑθηνñν. ΕκδÝδεται ï ΙïυστινιÀνειïςκñδικας

532 ΣτÀση τïυ ΝÝκα532-536 ÃικïδÞµηση τïυ ναïà της ΑγÝας

ΣïæÝας533 ΕκδÝδïνται ï «ΠανδÛκτης» και ïι

«ΕισηγÜσεις».534 ΚατÀλυση τïυ κρÀτïυς των ΒανδÀ-

λων στη Β. ΑæρικÜ535 Îναρêη των αγñνων κατÀ των Ã-

στρïγÞτθων στην ΙταλÝα554 ΚατÀλυση τïυ Ãστρïγïτθικïà κρÀ-

τïυς. ΚατÀληψη νïτιïδυτικÜς πε-ριïøÜς ΙâηρικÜς.

558 ΕπιδρïµÜ ΣλÀâων κατÀ της Κων-σταντινïàπïλης. ΣλαâικÛς λεηλα-σÝες στïν ελλαδικÞ øñρï

562 ΤÛλïς των περσικñν πïλÛµων565 ΘÀνατïς τïυ Ιïυστινιανïà

287

404 ΠαρÀδïση της ΑθÜνας στïυς Σπαρ-τιÀτες

395 ∆ηµιïυργÝα αντισπαρτιατικïà συ-νασπισµïà απÞ ΘÜâα, ΑθÜνα, ΚÞ-ρινθï και Íργïς

387/6 ΑνταλκÝδειïς Ü ΒασÝλειïς ειρÜνη380 Εκæñνηση τïυ «Πανηγυρικïà» λÞ-

γïυ τïυ ΙσïκρÀτη377 Øδρυση της Β ΑθηναϊκÜς συµµα-

øÝας371 ΜÀøη στα Λεàκτρα362 ΜÀøη στη ΜαντÝνεια344 ΕπÛµâαση τïυ στρατηγïà ΤιµïλÛï-

ντα στη ΣικελÝα338 ΜÀøη στη Ìαιρñνεια337 ΠανελλÜνιï συνÛδριï στην ΚÞρινθï336 ∆ïλïæïνÝα ΦιλÝππïυ Β. Αναγνñρι-

ση τïυ ΑλεêÀνδρïυ ως αρøηγïàτων ΕλλÜνων

334 Îναρêη της εκστρατεÝας τïυ Μ. Α-λεêÀνδρïυ κατÀ των Περσñν. Η µÀ-øη στï ΓρανικÞ πïταµÞ

333 Η µÀøη στην ΙσσÞ331 Øδρυση της ΑλεêÀνδρειας. ΜÀøη

στα ΓαυγÀµηλα και κατÀλυση τηςπερσικÜς αυτïκρατïρÝας

323 ΘÀνατïς τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠÃÌΗ

322 π.Ì. ΛαµιακÞς πÞλεµïς321 ΣυνÛδριï στï ΤριπαρÀδεισï και

πρñτη κατανïµÜ της εêïυσÝας305-304 ΠïλιïρκÝα της ΡÞδïυ απÞ τïν ∆η-

µÜτριï301 ΜÀøη στην ΙψÞ και διαÝρεση της αυ-

τïκρατïρÝας τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ294 Íνïδïς τïυ ∆ηµητρÝïυ στï θρÞνï

της ΜακεδïνÝας281 ×ττα και θÀνατïς τïυ Λυσݵαøïυ

στï ΚïυρïπÛδιï280 ΕπιδρïµÜ των Γαλατñν στην ΕλλÀ-

δα. Îναρêη της εκστρατεÝας τïυΠàρρïυ στην ΙταλÝα

277 ΑπÞκρïυση των Γαλατñν απÞ τïνΑντÝγïνï ΓïνατÀ

276 Íνïδïς τïυ ΑντÝγïνïυ ΓïνατÀ στïθρÞνï της ΜακεδïνÝας

272 ΘÀνατïς τïυ Πàρρïυ. ΚατÀληψητïυ ΤÀραντα απÞ ΡωµαÝïυς

267-261 ÌρεµωνÝδειïς πÞλεµïς244 Íνïδïς τïυ Íγιδïς στη âασιλεÝα, Û-

ναρêη των µεταρρυθµιστικñν τïυπρïσπαθειñν

222 ΜÀøη της ΣελλασÝας. ×ττα τïυ Κλε-ïµÛνη

202 ×ττα των ΚαρøηδïνÝων απÞ τïυςΡωµαÝïυς στη ·Àµα

197 ×ττα τïυ ΦιλÝππïυ Ε στην τïπïθε-σÝα ΚυνÞς ΚεæαλαÝ

196 ∆ιακÜρυêη της ανεêαρτησÝας τωνελληνικñν πÞλεων απÞ ΦλαµινÝνï

192 ×ττα τïυ ΑντιÞøïυ Γ στις Θερµï-πàλες

168 ×ττα τïυ ΠερσÛα στην Πàδνα148 ÃριστικÜ υπïταγÜ ΜακεδïνÝας, Η-

πεÝρïυ, ΘεσσαλÝας στïυς ΡωµαÝïυς146 ΚαταστρïæÜ της ΚïρÝνθïυ και της

ΚαρøηδÞνας απÞ τïυς ΡωµαÝïυς

ΡΩΜΑΙÃΚΡΑΤΙΑ

133 π.Ì. ΕκλïγÜ τïυ ΤιâÛριïυ ΓρÀκøïυ στη∆ηµαρøÝα. ΚληρïδÞτηση τïυ âασι-λεÝïυ της ΠεργÀµïυ στïυς ΡωµαÝïυς

90-88 ΣυµµαøικÞς πÞλεµïς89 ΕπÛκταση τïυ δικαιñµατïς τïυ πï-

λÝτη στïυς κατïÝκïυς της ΙταλÝας87 ΚαταστρïæÜ τïυ ΠειραιÀ και της

ΑθÜνας απÞ τï Σàλλα60 Α ΤριανδρÝα48 ΜÀøη στα ΦÀρσαλα, επικρÀτηση

τïυ ΚαÝσαρα44 ∆ïλïæïνÝα ΚαÝσαρα43 Β ΤριανδρÝα42 ΜÀøη στïυς ΦιλÝππïυς, Üττα των

δïλïæÞνων τïυ ΚαÝσαρα31 ΝαυµαøÝα στï Íκτιï, επικρÀτηση

τïυ Ãκταâιανïà30 ΚατÀληψη της Αιγàπτïυ απÞ τïυς

ΡωµαÝïυς

ΑΥΤÃΚΡΑΤÃΡΙΚÃΙ ÌΡÃΝÃΙ

27 π.Ì. ΣυγκÛντρωση των εêïυσιñν στïνÃκταâιανÞ Αàγïυστï

286

ΒΙΒΛΙÃΓΡΑΦΙΑ

Η âιâλιïγραæÝα πïυ ακïλïυθεÝ περιλαµâÀνει αντιπρïσωπευτικÀ Ûργα, ελληνικÀ Ü êÛνα µεταæρασµÛνα. ÌωρÝúεταισε δàï µÛρη: Α. ΓενικÀ Ûργα, Β. ΕιδικÀ κατÀ θεµατικÛς ενÞτητες.

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Íτλας της παγκÞσµιας ιστïρÝας, (επιµ. ∆. ΚïσµÝδης, µετ. επιστ. ïµÀδας), εκδ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Α-θÜνα 1997.

ΙστïρÝα τïυ Ελληνικïà Îθνïυς, ΕκδïτικÜ Αθηνñν Α.Ε., τ. Α-·.BENGTSON H., ΙστïρÝα της αρøαÝας ΕλλÀδïς (µετ. Ανδ. ΓαâρÝλης), ΜÛλισσα, ΑθÜνα 1979.BOTSFORT G.W., ROBINSON C.A., ΑρøαÝα ΕλληνικÜ ΙστïρÝα, τ. 1-2 (µετ. Σωτ. Τσιτσñνης), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα

1977-79.HONOUR H., FLEMING J., ΙστïρÝα της τÛøνης, τ. 1-2 (µετ. Ανδ. ΠαππÀς), ΥπïδïµÜ, ΑθÜνα 1991.ΚΡΕΜΜΥ∆ΑΣ Β., ΜΑΡΚΙΑΝÃΣ Σ., à αρøαÝïς κÞσµïς, τ. 1-2, Γνñση, ΑθÜνα 1987.MOSSÉ CL., SCHNAPP-GOURBEILLON A., ΕπÝτïµη ιστïρÝα της αρøαÝας ΕλλÀδας (µετ. Λàντια ΣτεæÀνïυ),

Παπαδܵα, ΑθÜνα 1996.WILCKEN U., ΑρøαÝα ελληνικÜ ιστïρÝα (µετ. Ιω. ΤïυλïυµÀκïυ), ΠαπαúÜση, ΑθÜνα 1976.

Β. ΕΙ∆ΙΚΑ ΕΡΓΑ

Α ν α τ ï λ ι κ ï Ý λ α ï ÝÍτλας της ΒÝâλïυ (µετ. επιστ. ïµÀδας), εæηµ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα 1998.GARELLI P., ΑσσυριïλïγÝα (µετ. ΝικÜτας ΛιανÛρης), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1995.GARDINER A., Η ΑÝγυπτïς των Φαραñ (µετ. ∆ηµ. ΠαυλÀκης), ΦÞρµιγê, ΑθÜνα 1996.ΠΑΣÌΑΛΗΣ ΑΘ., ΑρøαÝïι πïλιτισµïÝ ΜÛσης ΑνατïλÜς και ΜεσïγεÝïυ: ΜεσïπïταµÝα, ΚαραâÝα, ΑθÜνα

1977.VERCOUTTER J., Η ΑρøαÝα ΑÝγυπτïς (µετ. Αρ. ΠαρÝση), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994.

Ε λ λ η ν ι κ Ü π ρ ï ϊ σ τ ï ρ Ý α κ α ι Ε λ λ η ν ι κ Ü ι σ τ ï ρ Ý αCHADWICK J., à ΜυκηναϊκÞς κÞσµïς (µετ. Κ. ΠετρÞπïυλïς), Gutenberg, ΑθÜνα 1997.ΜΥΛΩΝΑΣ Γ., Πïλàøρυσïι ΜυκÜναι, ΕκδïτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1983.TREUIL R., DARCQUE P., POURSAT J.-CL., TOUCHAIS G., Ãι πïλιτισµïÝ τïυ ΑιγαÝïυ (µετ. Ùλγα Πïλυøρïνï-

πïàλïυ, Íννα ΦÝλιππα-Touchais), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1996.BURY J., MEIGGS R., Η ιστïρÝα της ΕλλÀδας µÛøρι τï θÀνατï τïυ Μ. ΑλεêÀνδρïυ (µετ. επιστ. ïµÀδας: Ρ.

ΤατÀκη, Κ.Ν. ΠετρÞπïυλïς, Α. ΠαπαδηµητρÝïυ-ΓραµµÛνïυ, Κ. ΜπïυραúÛλης, Αγγ. ΜατθαÝïυ),ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1978.

ANDREWES, A., Η αρøαÝα ελληνικÜ κïινωνÝα (µετ. Ανδ. ΠαναγÞπïυλïς), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1983.ANDREWES A., Η τυρρανÝα στην αρøαÝα ΕλλÀδα (µετ. Μ. ΚÀσïυ), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982.ΑΝ∆ΡÃΝΙΚÃΣ Μ. κ.À., ΦÝλιππïς âασιλεàς ΜακεδÞνων, εκδ. ΕκδïτικÜ Αθηνñν Α.Ε., 1980.AUSTIN M.M.,VIDAL-NAQUET P., ÃικïνïµÝα και κïινωνÝα στην αρøαÝα ΕλλÀδα (µετ. ΤÀσïς ΚïυκïυλιÞς),

∆αÝδαλïς, ΑθÜνα 1998.BOARDMAN J., ΑρøαÝα ελληνικÜ τÛøνη (µετ. Ανδ. ΠαππÀς), ΥπïδïµÜ, ΑθÜνα 1980.BONNARD A., à αρøαÝïς ελληνικÞς πïλιτισµÞς (µετ. ∆. ΘïιâιδÞπïυλïς), τ. 1-3, ΘεµÛλιï, ΑθÜνα 1983-1985.FLACELIÈRE R., à δηµÞσιïς και ιδιωτικÞς âÝïς των αρøαÝων ΕλλÜνων (µετ. Γερ. Βανδñρïς), Παπαδܵα,

ΑθÜνα 1985.FINLEY M., à κÞσµïς τïυ ÃδυσσÛα (µετ. Σïæ. ΜαρκιανÞς), ΣιδÛρης, ΑθÜνα 1966.GLOTZ G., Η ελληνικÜ «πÞλις» (µετ. ΑγνÜ ΣακελλαρÝïυ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1978.HAMMOND N.G.L., Μ. ΑλÛêανδρïς. Îνας ιδιïæυÜς (µετ. ΠÀνïς ΘεïδωρÝδης), ΜαλλιÀρης-ΠαιδεÝα, ΑθÜ-

να 1997.

289

αναδασµÞς 135, 152

ανατïλÝúïυσα æÀση/περÝïδïς 94, 122, 160

ασâεστïκïνÝαµα 221, 232

αστικÞς 32, 54, 61

αστικÜ τÀêη 15, 182

αυτÞøθων 43, 65, 159, 160, 161, 182

âασÀλτης 15, 54

γυµνÀσιï 140, 149, 152

δηµïσιïνïµικÜ πïλιτικÜ 214, 232

διαµετακïµιστικÞ εµπÞριï 32, 39, 54, 58,

137, 165

δÝπτυøï (υπατικÞ) 250, 266, 268

δÞγµα 240, 257, 268

δïυλïπαρïικÝα 228, 232

ειδñλιï/ειδωλïπλαστικÜ 33, 54, 59, 63, 81

ειλητÀριï 259, 268

ελεàθερï λιµÀνι 137, 152

εταÝρïς 108, 122

ευκτÜριïς ïÝκïς 262, 268

úωæÞρïς 50, 54, 95, 117, 150, 181

Üλεκτρï 30, 89, 122, 166

θεïκρατικÞ καθεστñς 13, 23, 54

θÛρµες 211, 221, 232

θηρευτικÞ στÀδιï ïργÀνωσης 14, 56, 122

θηριïµαøÝες 194, 204

θρησκευτικÞς συγκρητισµÞς 144, 152, 220

θρÝαµâïς 185, 204

θàρσïς 150, 152

θωρÀκιï 117, 265, 268

καµÛα Ü καµÛïς 207, 224, 232

κÀστα 272, 284

κρàπτη 263, 268

κàκλïς Σκιπιñνων 145, 152, 194

κàµâαλï 33, 54, 150

λÀκκα 283, 284

λαúïυρÝτης Ü λÀπις λÀúïυλι 14, 54, 69

λεγεñνα 173, 182

λÜκυθïς 118, 122

µαυσωλεÝï 222, 232, 252, 263, 264, 266

µÛτïικïς 163, 182

µνα 16, 49

µνηµειακÜ τÛøνη 29, 52, 54, 63, 220, 221

νυµæαÝï 221, 232

ïâελÝσκïς 233, 268

ïστεïµαντÝα 281, 282, 284

ïψιανÞς 58, 122

παλαÝστρα 140, 152

πατριαρøικÜ ïικïγÛνεια 12, 54

πεúÛταιρïς 106, 122

πελταστÜς 106, 122

περÝïικïς 135, 153

πλÛθρï 140, 195, 204

πïλυδαÝδαλïς 63, 122

πïρæàρα 32, 54, 165, 235

πρïαστικÜ ïργÀνωση 64, 122

πρïλετÀριïς 192, 204

σηµιτικïÝ λαïÝ/æàλα 37, 54

σηστÛρτιïς 192, 277, 284

ΣτÀση τïυ ΝÝκα 254, 256, 268

στατÜρας 106, 120, 122, 138, 157, 166, 184

σæραγιδïγλυæÝα 19, 46, 54, 63

τÀλαντï 49, 54, 62

ταυρïκαθÀψια 61, 62, 63, 122

τεæρïδÞøï αγγεÝï 169, 182

æεïυδαρøικÞ σàστηµα 44, 54, 274

æυλετικÞ κρÀτïς 81, 88, 122, 131, 132

øαλκïà επïøÜ 56, 122

veto 173, 182

291

∂˘ÚÂÙ‹ÚÈÔ fiÚˆÓHOPPER R.J., Ãι πρñτïι Îλληνες (µετ. Τ. ∆αρâÛρης), ΒÀνιας, ΘεσσαλïνÝκη 1989.ΚΥΡΤΑΤΑΣ ∆., ∆ïàλïι, δïυλεÝα και δïυλïκτητικÞς τρÞπïς παραγωγÜς, à ΠïλÝτης, ΑθÜνα 1987.ΜΙΚΡÃΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ε., ΠαθïλïγÝα πïλιτευµÀτων στην αρøαιÞτητα, ΚαρδαµÝτσα, 1992.MOSSÉ CL., Η αρøαϊκÜ ΕλλÀδα (µετ. Στρ. ΠασøÀλης), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1987.MOSSÉ CL., à πïλÝτης στην αρøαÝα ΕλλÀδα (µετ. Ιω. ΠαπακωνσταντÝνïυ), ΣαââÀλας, ΑθÜνα 1996.MOSSÉ CL., Ãι Τàρρανïι στην αρøαÝα ΕλλÀδα (µετ. Α. Καλïγερïπïàλïυ), Τï Àστυ, ΑθÜνα 1989.ΠΑΠΑÌΑΤ·ΗΣ Ν., Η θρησκεÝα στην αρøαÝα ΕλλÀδα, ΕκδïτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1987.ΡΑΜÃΥ-ÌΑΨΙΑ∆Η Α., ΑπÞ τη æυλετικÜ κïινωνÝα στην πïλιτικÜ, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982.ΡΑΜÃΥ-ÌΑΨΙΑ∆Η Α., ΣωτÜρες της ΕλλÀδïς. ΝαυκρÀτïρες, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994.ROMILLY J. DE, ΑρøαÝα ελληνικÜ τραγωδÝα (µετ. Ε. ∆ιαµιανïà-Ìαραλαµπïπïàλïυ), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα

1976.

Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ï Ý ø ρ Þ ν ï ιCANFORA L., ΕλληνισµÞς. ΕρµηνεÝα της ΑλεêανδρινÜς επïøÜς (µετ. Σπ. ΜαρκÛτïς), ΑλεêÀνδρεια, ΑθÜ-

να 1992.ΝΤÃΚΑΣ Α., ΕλληνιστικÞς πïλιτισµÞς, ΕστÝα, ΑθÜνα ø.ø.Πανεπιστܵιï της ÃêæÞρδης, Η ΕλλÀδα και ï ΕλληνιστικÞς κÞσµïς (µετ. Α. Τσïτσïρïà-Μàστακα), Νε-

æÛλη, ΑθÜνα 1996.ΤΣΙΜΠÃΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστïρÝα τïυ ελληνιστικïà κÞσµïυ, Παπαδܵα, ΑθÜνα 1983.ΤΣΙΜΠÃΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστïρικÀ. Η αλληλεπÝδραση τïυ Ελληνισµïà και Ανατïλικïà πïλιτισµïà, ΦιλιππÞτη,

ΑθÜνα 1988.WALBANK F.W., à ΕλληνιστικÞς κÞσµïς (µετ. Τ. ∆αρâÛρης), ΒÀνιας, ΘεσσαλïνÝκη 1993.

Î λ λ η ν ε ς σ τ η ∆ à σ ηBOARDMAN J., Ãι αρøαÝïι Îλληνες στην υπερπÞντια εêÀπλωσÜ τïυς (µετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη), ΚαρδαµÝτσα,

ΑθÜνα 1996.MANFREDI V., Ãι Îλληνες της ∆àσης (µετ. Βαν. ΛÀππα), «ΝÛα Σàνïρα» Α. ΛιâÀνη, ΑθÜνα 1997.RIDGWAY D., Ãι πρñτïι Îλληνες στη ∆àση (µετ. ΦïÝâïς ΑρâανÝτης), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1992.

Ρ ω µ α ϊ κ Ü ι σ τ ï ρ Ý αFUSTEL DE COULANGES, Η αρøαÝα πÞλη (µετ. ΛÝνα ΣταµατιÀδη), ΕιρµÞς, ΑθÜνα 1991.ΠΑΠΑΣΤΑΥΡÃΥ Ι., ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα, ÌιωτÛλλη, ΑθÜνα 1967.ROSTOVTZEFF M., ΡωµαϊκÜ ιστïρÝα (µετ. Β. ΚÀλæïγλïυ), ΠαπαúÜση, ΑθÜνα 1984.

Ú σ τ ε ρ η α ρ ø α ι Þ τ η τ α / Π ρ ω τ ï â υ ú α ν τ ι ν Ü π ε ρ Ý ï δ ï ςBROWN P., à κÞσµïς της àστερης αρøαιÞτητας 150-750 µ.Ì. (µετ. Ε. ΣταµπÞγλη), ΑλεêÀνδρεια, ΑθÜνα

1998.ΚΑΡΑΓΙΑΝΝÃΠÃΥΛÃΣ Ι., Τï ΒυúαντινÞ κρÀτïς, ΕρµÜς, ΑθÜνα 1984.ΚΑΡΑΓΙΑΝΝÃΠÃΥΛÃΣ Ι., Η ΒυúαντινÜ ιστïρÝα απÞ τις πηγÛς, ΒÀνιας, ΘεσσαλïνÝκη 1996.ΠαγκÞσµιïς ΙστïρÝα ΤÛøνης, ΠαλαιïøριστιανικÞς και ΒυúαντινÞς κÞσµïς, ΦυτρÀκη, ΑθÜνα 1967.RUNCIMAN ST., ΒυúαντινÞς πïλιτισµÞς (µετ. ∆εσπ. ∆ετúñρτúη), ΓαλαêÝας, ΑθÜνα 1978.OSTROGORSKY G., ΙστïρÝα τïυ Βυúαντινïà κρÀτïυς, τ. Α (µετ. Ι. ΠαναγÞπïυλïς), Στ. ΒασιλÞπïυλïς, Α-

θÜνα 1978.

Ι ν δ Ý α – Κ Ý ν αÍτλας των ΑρøαÝων πïλιτισµñν, ΚÝνα – ΝÞτια ΑσÝα, Ûνθετα στην εæηµ.«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα

1997.LOWVE, M., Η καθηµερινÜ úωÜ στην πρñιµη αυτïκρατïρικÜ ΚÝνα (µετ. Αντ. ΣακελλαρÝïυ), Παπαδܵα,

ΑθÜνα 1990.MALLORY J.P., Ãι ΙνδïευρωπαÝïι (µετ. Ε. ΑστερÝïυ), ∆ελæÝνι, ΑθÜνα 1995.ΩΜΠÃΥΑΓΙΕ ·., Η καθηµερινÜ úωÜ στην αρøαÝα ΙνδÝα (µÛøρι τïν 8ï αι. µ.Ì.) (µετ. Ε. ΑγγÛλïυ), ΠαπαδÜ-

µα, ΑθÜνα 1988.

290