Μελέτες - syntagma-dialogos.gov.gr · ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΤοΣ) 1-2/2013 6 είναι...

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΤοΣ) 1-2/2013

H διεθνοποίηση των συνταγματικών δικαιωμάτων

και η εισαγωγή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύνταγμα

ΧΡΙΣΤΙΝΑ Μ. ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ Δ.Ν., Δικηγόρος, Ειδική Επιστήμονας ΔΠΘ,

Μεταδιδακτορική Υπότροφος ‘Αριστείας’ Επιτροπής Ερευνών ΑΠΘ

‘Ο κύριος πυρήνας του επιχειρήματος του Δικαστηρίου –ότι το αμερικανικό δίκαιο θα πρέπει να εναρμονίζεται με το δίκαιο του υπόλοιπου κόσμου- θα πρέπει να α-

ποκλειστεί εκ προοιμίου’ –Δικαστής Antonin Scalia1

Θερμές ευχαριστίες στους Γιάννη Δρόσο, Νίκο Κ. Αλιβιζάτο, Κωνσταντίνο Γιαν-

νακόπουλο, Λίνα Παπαδοπούλου και Βασίλη Τζεβελέκο για τις παρατηρήσεις, ενστά-σεις και απόψεις που αντάλλαξαν μαζί μου κατά τα πρώιμα στάδια σύλληψης της ιδέ-ας του κειμένου και της παρουσίασής του στο συνέδριο που διοργάνωσε το ΙΣΤΑΜΕ (‘Η πρόκληση της αναθεώρησης του Συντάγματος’, Αθήνα, 25-26 Φεβρουαρίου 2013). Ιδιαίτερα ευχαριστώ το Σύμβουλο της Επικρατείας Χρήστο Ράμμο για τον ενδιαφέρο-ντα διάλογό μας σχετικά με την πιθανή λειτουργία που μια αρχή ‘κοσμοπολιτικής’ πε-ριωπής είναι δυνατόν να αναπτύξει κατά τη δικαστική ερμηνεία των κατοχυρωμένων στο ελληνικό Σύνταγμα δικαιωμάτων. Τέλος, δεν μπορώ να μην αναφερθώ στη σταθε-ρή υποστήριξη και ενθάρρυνση του Χαράλαμπου Ανθόπουλου σε όλα τα στάδια της έρευνας αυτής.

1 Βλ. Roper versus Simons US 583 (2005) σ. 18.

Μελέτες

Χριστίνα Μ. Ακριβοπούλου


4

‘Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η συμφωνία μεταξύ εθνικών και διεθνών αξιών … όπως εκφράζεται στο διεθνές δίκαιο ή στο εθνικό δίκαιο επιμέρους χωρών …’ –

Δικαστής

Sandra Day O’Connor2

‘Η άποψη της παγκόσμιας κοινότητας, μολονότι δεν ελέγχει το αποτέλεσμά μας, παρέχει ωστόσο σεβαστή και σημαντική επιβεβαίωση για τα συμπεράσματά μας’ –

Δικαστής

Anthony Kennedy3

Διάγραμμα

1. Εισαγωγή. Η προτεινόμενη αναθεώρηση και η εισαγωγή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύνταγμα

2. Η αναγνώριση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής από τη σκοπιά του συγκριτικού δικαίου

3. Η avant garde διεθνής νομολογιακή εφαρμογή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής 4. Η λειτουργία της κατοχύρωσης της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύ-

νταγμα και η σημασία της για τη συγκριτική και εξελικτική συνταγματική ερμη-νεία

5. Συμπεράσματα. Η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή ως κανόνας διεθνούς εμπιστοσύνης

1. Εισαγωγή. Η προτεινόμενη αναθεώρηση και η εισαγωγή της ‘κοσμοπο-λιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύνταγμα

Η ανάλυση που ακολουθεί στοχεύει να προτείνει με τρόπο πειστικό την εισαγωγή στο ελληνικό Σύνταγμα μιας αρχής με ερμηνευτικό και κατευθυ-ντήριο χαρακτήρα, η οποία θα λειτουργεί ως δίαυλος για τη ‘διεθνοποίηση’ των ήδη συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Η αρχή αυτή την οποία θα ονομάσουμε για λόγους επικοινωνιακούς αλλά κυρίως ουσιαστι-κούς, ‘κοσμοπολιτική’ (cosmopolitan principle) είναι δυνατόν να ενταχθεί στο άρθρο 25 Σ στο οποίο συγκεντρώνεται το σύνολο σχεδόν των ερμηνευ-τικών για τα δικαιώματα συνταγματικών αρχών και ειδικότερα στην παρ. 2 της οποίας προτείνεται η ακόλουθη ανανοηματοδότηση: «Η αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη (υπάρχουσα διάταξη). Η ερμη-νεία τους θα πρέπει να εναρμονίζεται με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δι-

2 Ibid σ. 19. 3 Ibid σ. 24.

Η διεθνοποίηση των συνταγματικών δικαιωμάτων


5

καιωμάτων του Ανθρώπου και με τις διεθνείς Συνθήκες και Συμβάσεις που δεσμεύουν τη χώρα (προτεινόμενη προσθήκη-αναθεώρηση)».

Η προτεινόμενη προσθήκη τελεί σε απόλυτη συνάφεια με την υπάρχου-σα διάταξη, η οποία σαφώς αναφέρεται στη διεθνή προστασία των δικαι-ωμάτων και στην κατανόησή τους πέρα από συνταγματικών δικαιωμάτων του πολίτη και ως δικαιωμάτων του ανθρώπου. To τελευταίο συμπέρασμα συνάγεται από τους όρους ‘θεμελιώδη, απαράγραπτα δικαιώματα του αν-θρώπου’ οι οποίοι τίθενται και στο επίκεντρο της γραμματικής διατύπωσης της εν λόγω διάταξης. Ωστόσο, η διάταξη αυτή διαθέτει πρωτίστως διακη-ρυκτικό, αφηρημένο χαρακτήρα και από αυτή την άποψη η ερμηνευτική και κατευθυντήριά της λειτουργία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως περιορι-σμένη και ατελής. Με την προτεινόμενη προσθήκη, η διάταξη μπορεί να λειτουργήσει ως ερμηνευτική αρχή με συγκεκριμένο περιεχόμενο, κατευθύ-νοντας τόσο το δικαστή, όσο και το νομοθέτη κατά την ερμηνεία των επι-μέρους συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων να λαμβάνουν υπόψη τους τις αξίες και τις αρχές που η διεθνής έννομη τάξη και ιδίως το Συμ-βούλιο της Ευρώπης και η νομολογία του δικαστηρίου του Στρασβούργου εγγυώνται.

Η επιλογή του όρου ‘κοσμοπολιτική’ δεν παραπέμπει στην αναγνώριση μιας ‘οικουμενικής’ αρχής, η οποία προσδιορίζεται εξωτερικά προς την ε-θνική έννομη τάξη ή μεταβάλλει τη σχέση της προς τη διεθνή κοινωνία α-νατρέποντας την ιεραρχία των πηγών του δικαίου, όπως αυτή προσδιορί-ζεται στο άρθρο 28 Σ. Ο εθνικός περί δικαιωμάτων ερμηνευτής, ο νομοθέ-της ή ο δικαστής, παραμένει πάντα ο τελικός κριτής τόσο της καταρχήν προσφυγής σε αυτήν, όσο και της ουσιαστικής εφαρμογής της. Η ‘κοσμο-πολιτική’ αρχή, με την έννοια αυτή, συνιστά έναν καθαρά ήπιο ερμηνευτικό κανόνα, ο οποίος καλεί τον εφαρμοστή του δικαίου να ενισχύσει τις ερμη-νευτικές περί δικαιωμάτων του κρίσεις κατά περίπτωση και όταν αυτό ευ-νοεί την περαιτέρω προστασία τους μέσα από την προσφυγή στο διεθνές δίκαιο και στην ερμηνεία της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Η αυτοτελής παραβίαση με την έννοια αυτή της αρχής αυτής δεν είναι νοητή, στο βαθμό που η εφαρμογή της δεν μπορεί να νοηθεί ως αυτόνομη από τα επιμέρους συνταγματικά δικαιώματα, την ερμηνευτι-κή ενίσχυση των οποίων επιτάσσει.4 Στο ίδιο πλαίσιο, η εφαρμογή της δεν

4 Πρόκειται για παρατήρηση η οποία αφορά το σύνολο των συνταγματικά κατοχυ-

ρωμένων ερμηνευτικών αρχών (αρχή της αναλογικότητας, αρχή της διαπροσωπικής ενέργειας των συνταγματικών δικαιωμάτων, άρθρο 25 παρ. 1, εδ. γ΄ και δ΄ Σ αντίστοι-



6

είναι νοητή ως αρνητική, παρά μόνον ως θετική για τα δικαιώματα και με την έννοια αυτή η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή επιτάσσει στον ερμηνευτή την α-ναζήτηση της ευνοϊκότερης για τα δικαιώματα ερμηνείας ή δικαιικής ρύθ-μισης, ανεξαρτήτως ιεράρχησης ή προέλευσης των πηγών της. Τέλος, η ρητή αναφορά της προτεινόμενης διάταξης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δι-καιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) πέρα από το ότι αποτυπώνει το μεγάλο ερμηνευτικό κεκτημένο στα δικαιώματα για το σύνολο των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενσωματώνει τη μέχρι επίδρασή της στην εθνική περί δικαιωμάτων ερμηνεία και νομολογία, ενώ συνδέει – όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια – την προτεινόμενη διάταξη με το άρθρο 52 της Χάρτας Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ)5.

Αν όμως από τη σκοπιά του κανονιστικού της περιεχομένου η προτει-νόμενη ‘κοσμοπολιτική’ αρχή παραπέμπει στην επιλογή του ευνοϊκότερου για τα δικαιώματα κανόνα ανεξαρτήτως της εθνικής ή μη προέλευσής της, πώς δικαιολογείται η επιλογή του όρου από τη σκοπιά της ηθικής και φι-λοσοφικής θεμελίωσης των δικαιωμάτων; Ακόμη περισσότερο, τι αυτή η αρχή έχει τη δυνατότητα να προσθέσει στο συνταγματικό οικοδόμημα και γιατί δεν μπορούσε να συναχθεί από τις μέχρι τώρα υπάρχουσες ‘διεθνούς ενδιαφέροντος’ ρυθμίσεις του ελληνικού Συντάγματος; Ο όρος ‘κοσμοπολι-τική’ αρχή έχει σαφώς τη ρίζα του στην καντιανή κοσμοπολιτική θεώρηση και θα γίνει αντιληπτός μέσα από τέσσερις αλληλοσυνδεόμενες προσεγγί-σεις.

Η πρώτη εντοπίζεται στην ανάλυση του Jeremy Waldron, ο οποίος επι-σημαίνει ότι οι εθνικές συνταγματικές περί δικαιωμάτων αρχές δεν μπο-

χα). Βλ. Χ. Μ. ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ, «Η διαπροσωπική ενέργεια των συνταγματικών δικαιω-μάτων και η δικαστική προστασία τους (άρθρο 25 παρ. 1, εδ. γ΄ Σ)», ΔτΑ 30/2006, σ. 483-560 (551). Πρβ. Ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, 198/2012, της 28 Νοεμβρίου 2012, σημείο 3, όπου και υπογραμμίζεται, αναφορικά με την εφαρμογή του άρθρου 10 παρ. 2 που κατοχυρώνει στο Ισπανικό Σύνταγμα (ΙΣ) την ‘κοσμοπολιτική’ αρχή, ότι αυτή «…περιλαμβάνει ένα ερμηνευτικό κριτήριο, το οποίο εφαρμόζεται κατά την ερμη-νεία των συνταγματικών ρυθμίσεων που προστατεύουν τα θεμελιώδη δικαιώματα … το οποίο υπογραμμίζει τη συντακτική μας απόφαση να αναγνωρίζουμε τις συμφωνίες μας στο πεδίο των δικαιωμάτων και συμφερόντων, όπως προστατεύονται από διεθνή κείμενα […]. Για το λόγο αυτό, στο βαθμό που το άρθρο 10 παρ. 2 ΙΣ περιλαμβάνει μια κατεύθυνση ως προς το πώς θα πρέπει να λαμβάνει χώρα η ερμηνεία του Τίτλου I ΙΣ, η παραβίαση, εφόσον πραγματοποιηθεί, δεν θα είναι ποτέ αυτόνομη, αλλά θα εξαρτάται από την επιβεβαίωση της προσβολής ενός από τα δικαιώματα τα οποία εμπεριέχονται στον Τίτλο I […]».

5 Βλ. infra, υπό 2.



7

ρούν να συλλάβουν τη συνθετότητα του σύγχρονου πολύ-επίπεδου, με πολλαπλές ταυτότητες υποκείμενου.6 Στο πλαίσιο αυτό, κεντρικός στόχος των αρχών ‘κοσμοπολιτικού’ χαρακτήρα είναι να εγγυηθούν τη σύγχρονη θρυμματισμένη ταυτότητα του υποκειμένου των δικαιωμάτων σε τοπικό, εθνικό, υπερεθνικό και διεθνές επίπεδο. Η δεύτερη θεμελιώνει την ανάγκη κατοχύρωσης ‘κοσμοπολιτικών’ αρχών στην αναγκαιότητα μιας διαρκούς και απρόσκοπτης διαλογικής-επικοινωνιακής κανονιστικής προσέγγισης της σχέσης μεταξύ των επιμέρους εθνικών και της διεθνούς έννομης τάξης.7 Η τρίτη θεώρηση είναι αυτή που υπογραμμίζει ότι η σύγχρονη διεθνοποίη-ση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αμφισβητεί και θολώνει τα όρια της κυ-ριαρχίας του κράτους στο πεδίο αυτό, καθιστώντας τις αρχές κοσμοπολι-τικής περιωπής αναγκαίες για την επίλυση των σχετικών συγκρούσεων.8 Παράλληλα, η προσέγγιση αυτή επισημαίνει ότι τέτοιου είδους κανόνες υ-περβαίνουν ακόμη και το ίδιο το διεθνές δίκαιο – συμβατικό ως επί το πλεί-στον στο χαρακτήρα του – και απευθύνονται προς τη διεθνή κοινωνία των πολιτών, αλλά και την ίδια την ηθική του ανθρωπισμού, η οποία υπερβαίνει την εθνικότητα9.

Στο πλαίσιο που θέτουν αυτές οι αλληλο-συμπληρωματικές προσεγγί-σεις, σε ένα τέταρτο επίπεδο θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η εισαγωγή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύνταγμα αντλεί την κανονιστική και ηθική της δικαιολόγηση, α. από το γεγονός ότι η έννοια του κοσμοπο-λιτισμού υπερβαίνει την ίδια την έννοια της διεθνούς έννομης τάξης και του

6 Βλ. J. WALDRON, «Minority cultures and the cosmopolitan alternative» σε W.

KYMLICKA (επιμ.), The rights of minority cultures, Oxford University Press, Oxford, 1995, σ. 93-119.

7 Βλ. στην άποψη αυτή, J. HABERMAS, «Kant’s idea of Perpetual Peace with the benefit of two years hindsight» σε J. BOHMAN/ M. LUTZ-BACHMANN (επιμ.), Perpetual Peace: Es-says on Kant’s cosmopolitan ideal, MIT Press, Boston, 1997, σ. 113-115, J. BOHMAN, «The public spheres of the world citizen», ibid, σ. 179-201, D. HELD, «Cosmopolitan democra-cy and the global order: A new agenda», ibid, σ. 235-253. Επίσης, βλ. το κεντρικό στη σχετική βιβλιογραφία έργο του D. HELD, Democracy and the global order: From the modern state to cosmopolitan governance, Polity Press, Cambridge, 1995, σ. 132-135.

8 Βλ. S. BENHABIB, Another cosmopolitanism, R. POST (επιμ.) με σχόλια των J. WALDRON, B. HONIG, W. KYMLICKA, Oxford University Press, Oxford/ New York, 2006, σ. 15-16.

9 Κατά τη χαρακτηριστική αντίληψη της Martha Nussbaum ότι η αγάπη για την πα-τρίδα δεν υπερβαίνει αναγκαία την αγάπη για την ανθρωπότητα, βλ. M. NUSSBAUM, «Patriotism and Cosmopolitanism» σε J. COHEN (επιμ.), For love of country: Debating the limits of patriotism, Beacon Press, Boston Massachusetts, 1996, σ. 3-17 (5-6).



8

διεθνούς δικαίου, προς τα οποία ήδη το ελληνικό Σύνταγμα του 1975, είναι ανοιχτό και απευθύνεται πλέον και προς τη διεθνή κοινωνία των πολιτών, β. ενισχύει την προσωπική, κοινωνική αυτονομία, αλλά και το δημοκρατικό προσδιορισμό των πολιτών της άλλα και όλων όσων τελούν υπό την κυρι-αρχία της ελληνικής εθνικής έννομης τάξης και άρα, με μια καντιανή έν-νοια, αποτελεί και κανόνα εμπιστοσύνης και φιλοξενίας προς όλους, γ. υπογραμμίζει την απόφανση της εθνικής έννομης τάξης να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα του διεθνούς συστήματος προστασίας των δικαιωμά-των και δ. προτρέπει σε μια εξελικτική, με βάση τις διεθνείς περί δικαιωμά-των αρχές και ρυθμίσεις, ερμηνεία των εθνικών, συνταγματικά κατοχυρω-μένων δικαιωμάτων.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι το ελληνικό Σύνταγμα του 1975 περιέχει μια σειρά από αρχές και ρυθμίσεις που επιτάσσουν το διάλογο της εθνικής με τη διεθνή έννομη τάξη. Έτσι, είναι χαρακτηριστική η εξαγγελία του άρθρου 2 παρ. 2, η οποία επιτάσσει τη συμπόρευση της εθνικής έννομης τάξης προς τα διεθνή ιδεώδη10, ο κανόνας του άρθρου 5 παρ. 2, ο οποίος προσδι-ορίζει την προστασία της προσωπικής αυτονομίας των αλλοδαπών και επιβάλλει την απαγόρευση διακρίσεών στη βάση της εθνικότητας, φυλής, γλώσσας, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων,11 οι ρυθμίσεις του άρ-θρου 25 παρ. 1, όπου και εμπεριέχεται η ρητή αναφορά στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου από την κρατική εξουσία12 και της παρ. 2 του ίδιου άρθρου, όπου εξειδικεύονται οι στόχοι που αυτή η προστασία καλείται να εξυπηρετήσει13. Τέλος, στις σχέσεις διεθνούς και εθνικής έννο-μης τάξης αναφέρεται και το άρθρο 28, από τη σκοπιά όμως της ιεραρχίας των πηγών του δικαίου και της εισόδου της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς

10 Άρθρο 2 παρ. 2 Σ: «Η Ελλάδα, ακολουθώντας τους γενικά αναγνωρισμένους κα-

νόνες του διεθνούς δικαίου, επιδιώκει την εμπέδωση της ειρήνης, της δικαιοσύνης, κα-θώς και την ανάπτυξη των φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών και των κρατών».

11 Άρθρο 5 παρ. 2: «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το εθνικό δίκαιο […]».

12 Άρθρο 25 παρ. 1: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγ-γύηση του Κράτους. […]».

13 Βλ. supra, εντός του κειμένου, όπου γίνεται αναφορά στην υπάρχουσα παρ. 2 του άρθρου 25 Σ.



9

υπό την προϋπόθεση ότι μια τέτοια συμμετοχή «δεν θίγει τα δικαιώματα του ανθρώπου και τις βάσεις του δημοκρατικού πολιτεύματος».

Ωστόσο, το κοινό χαρακτηριστικό των διατάξεων αυτών είναι ότι είναι είτε αποσπασματικές, είτε αφηρημένες και διακηρυκτικές. Κατ’ αποτέλε-σμα δεν αναφέρονται ρητά, ούτε όμως και συγκεκριμενοποιούν την ουσια-στική σχέση που το εθνικό Σύνταγμα αναπτύσσει προς το διεθνές σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων, ενώ δεν εξειδικεύουν τις ειδικότερες υπο-χρεώσεις που τα κρατικά όργανα αναλαμβάνουν για την προστασία τους. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η προτεινόμενη ρύθμιση, προσανατολίζο-ντας το σύνολο του συνταγματικού κειμένου προς μια υπέρ των ανθρωπί-νων δικαιωμάτων εξελικτική ερμηνευτική προσέγγιση.14

2. Η αναγνώριση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής από τη σκοπιά του συγκριτι-κού δικαίου

Η κατοχύρωση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής ως συνταγματικής δεν είναι ασυνήθιστη από τη σκοπιά του συγκριτικού και διεθνούς συνταγματικού δικαίου. Αντίστοιχης φύσης αρχές απαντώνται σε Συντάγματα, αλλά και σε υπερεθνικά κείμενα καταστατικής περιωπής που κοινό τους χαρακτηρι-στικό έχουν τη διάθεσή τους να επεκτείνουν την προστασία των δικαιωμά-των από το επίπεδο του πολίτη σε αυτό του ανθρώπου. Με αυτό τον τρόπο εγγυώνται την καθολικότερη προστασία των δικαιωμάτων αφού αυτά πέ-ρα από τους παραδοσιακούς τους αποδέκτες, τους πολίτες ενός εθνικού κράτους, απευθύνονται και στον καθένα, τον άνθρωπο δηλαδή, πέρα από την εθνική του ιθαγένεια ή οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα αυτός διαθέτει. Η συνταγματική κατοχύρωση αρχών που εγγυώνται πέρα από τα δικαιώμα-τα του πολίτη και αυτά του ανθρώπου διασφαλίζει τη διαρκή τροφοδότη-ση ενός εθνικού Συντάγματος με επιχειρήματα, παραδείγματα και ερμηνεί-ες που αναπτύσσονται στο πεδίο των δικαιωμάτων σε διεθνές και συγκρι-τικό επίπεδο. Έτσι, τέτοιου είδους αρχές καθίστανται στις έννομες τάξεις που κατοχυρώνονται, δίαυλοι για την εξέλιξη των εθνικών Συνταγμάτων μέσα από την εισαγωγή νέων δικαιωμάτων ή μέσα από την εξελικτική ερ-μηνεία των ήδη υπαρχόντων.

14 Πρόκειται για κενό που επιβεβαιώνει και η στάση της ελληνικής δημόσιας διοίκη-

σης και της νομολογίας σε σχέση με την επιρροή της ΕΣΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη. Βλ. ιδίως, Π. ΠΑΡΑΡΑ, «Το ευρωπαϊκό δίκαιο των δικαιωμάτων του ανθρώπου», ΔτΑ 56/2012, σ. 1131-1190 (1150 επ.).



10

Στη λειτουργία των αρχών αυτών αποτυπώνονται τέσσερις πολύ κρίσι-μες για τη σύγχρονη προστασία των δικαιωμάτων εξελίξεις: α. η διάχυση και διεθνοποίησή τους, τάση που κορυφώνεται ιδίως μετά το Β΄ Παγκό-σμιο Πόλεμο μέσα από τη δράση των διεθνών οργανισμών και την προ-στασία των δικαιωμάτων στο πλαίσιο διεθνών συμβάσεων, αλλά και δικα-στηρίων, β. η ανάγκη προστασίας του πολυεπίπεδου υποκειμένου των δι-καιωμάτων το οποίο συνδυάζει διακριτές και επάλληλες, συχνά τεμνόμενες εθνικές και υπερεθνικές ταυτότητες στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης (π.χ. πολίτης εθνικού κράτους, πολίτης της ΕΕ και μετανάστης τρίτου κρά-τους), οι οποίες υπερβαίνουν την παραδοσιακή προστασία των συνταγμα-τικών δικαιωμάτων, γ. η ολοένα αυξανόμενη αναγκαιότητα προστασίας των μειοψηφιών, τάση που αναδύεται στο πλαίσιο των σύγχρονων, αλλά όχι απαραίτητα ανοιχτών και εξοικειωμένων με τη διαφορετικότητα πολυ-πολιτισμικών μεταεθνικών κοινωνιών και δ. η ανάγκη για μια διαρκή, α-νοιχτή εξέλιξη στην προστασία των δικαιωμάτων, η οποία να γεφυρώνει τις αξίες των επιμέρους εθνικών κοινωνιών προς τις αξίες και αρχές τις διε-θνούς κοινωνίας, ανανεώνοντας το περιεχόμενό τους και ενισχύοντας την αντοχή τους έναντι των σύγχρονων διακινδυνεύσεων που η κρίση, η πα-γκοσμιοποίηση και η τεχνολογία γεννούν.

Την πρωτοπορία στην αναγνώριση μιας ‘κοσμοπολιτικής’ περιωπής αρ-χής διαθέτει η ισπανική έννομη τάξη. Η εισαγωγή της αναμφίβολα ερείδεται σε δυο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Ισπανικού Συντάγματος του 1978, στην κατασκευή του, ως κειμένου ανοιχτού προς μια πολύ-εθνική κοινωνί-α, και στην εξωστρέφειά του, η οποία αποτυπώνεται στην ενσωμάτωση κανόνων και αρχών της διεθνούς έννομης τάξης μέσα σε ένα κείμενο το οποίο προορίζεται να ρυθμίσει καταρχήν μια εθνική συνταγματική τάξη.15

15 Τα διεθνή και πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά του Ισπανικού Συντάγματος

1978 είναι και αυτά που δικαιολογούν την ευρωπαϊκή επιρροή του Ισπανικού Συνταγ-ματισμού. Βλ. χαρακτηριστικά από συγκριτική σκοπιά στη σχετική ενότητα-αφιέρωμα, F. -F. SEGADO (επιμ.), The Spanish Constitution in the European Constitutional Context, Dykinson S.L., Madrid, 2003 και ειδικότερα, Μ. CHUDAKOV, «Constitution of Spain of 1978 and its role in the global constitutional process. Looking from the Republic of Bela-rus», σ. 505-522, K. COMPLAK, «El uso de la Constitución Española de 1978 en la constituyente Polaca (1993-1997)», σ. 523-544, L. GARLICKI, «The 1978 Constitution of Spain and the drafting of the 1997 Constitution of Poland», σ. 545-558, P. HÄBERLE, Die Vorbildlichkeit der Spanischen Verfassung von 1978 aus gemeineuropäischer Sicht», σ. 559-578, J. MIRANDA, «As constituições Portuguesa e Espanhola. Breve nota comparativa», σ. 579-606, Α. D’ OLIVEIRA MARTINS, «As constituições Espanhola de 1978



11

Ειδικότερα, το στοιχείο της διεθνοποίησης του ισπανικού συνταγματισμού ανάγεται στη μορφολογία της ήπιας συνταγματικής μετάβασης που λαμ-βάνει χώρα το 1978, η οποία εμφανίζει έντονες ομοιότητες προς την Ελλη-νική μεταπολίτευση του 1974. Έτσι, το Ισπανικό Σύνταγμα του 1978 βασί-ζεται στη διαμόρφωση ευρύτερων πολιτικών συναινέσεων μεταξύ των δυ-νάμεων της εποχής και αυτό συμβαίνει διότι αναπτύσσεται σε ένα πολιτικό πλαίσιο το οποίο δεν τελεί σε ανοιχτή ρήξη με το παρελθόν, δεν κατανέμει την πολιτική εξουσία μεταξύ νικητών και ηττημένων και οδηγεί για το λόγο αυτό στη διαμόρφωση μιας συνταγματικής τάξης, η οποία εστιάζει πρωτί-στως στο μέλλον (the pacted transition constitutional model)16. Πρόκειται, με την έννοια αυτή, για έναν συνταγματισμό ο οποίος δεν συνιστά προϊόν πολέμου ή επανάστασης και ο οποίος αναζητά μια κατεύθυνση, η οποία να εμπεδώσει το δημοκρατικό μετασχηματισμό και να τον καθοδηγήσει. Στην ισπανική περίπτωση η κατεύθυνση αυτή καταγράφεται στη διεθνο-ποίηση του Συντάγματος, όπου και αποτυπώνεται η πρόθεση συμμετοχής τόσο στην ΕΕ, όσο και εν γένει στη διεθνή κοινωνία17.

Είναι στο πλαίσιο αυτό που η κοσμοπολιτική αρχή κατοχυρώνεται στο άρθρο 10 παρ. 2 του Ισπανικού Συντάγματος του 1978 σύμφωνα με το ο-ποίο: « […] 2. Οι διατάξεις που συνδέονται με τα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες που αναγνωρίζονται στο Σύνταγμα θα πρέπει να ερμηνεύονται σύμφωνα με την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τις διεθνείς Συνθήκες και Συμφωνίες που επικυρώνονται από την Ισπανία». Η ερμηνευτική αυτή αρχή, όπως προσφάτως αποφάνθηκε το Tribunal

e Portuguesa de 1976: O actual denominator constitucional comum no espaço Ibérico», σ. 607-622, L. PEGORARO, «Il diritto comparato e la Costituzione Spagnola del 1978. Recezioni ed ‘esportazioni’», σ. 623-650, A. REPOSO, «La Costituzione Spagnola tra Costituzione Europea e Costituzione Internazionale», σ. 651-664, H. SCHAMBECK, «Zur Bedeutung der Spanischen Verfassung 1978 im Lichte der europäischen Verfassungssentwicklung aus Österreichischer Sicht», σ. 665-680.

16 Βλ. Μ. ROSENFELD, The identity of the Constitutional Subject: Selfhood, citizenship, culture, and community, Routledge, New York, 2010, σ. 197 επ.

17 Χαρακτηριστική είναι έτσι η αναφορά στην προστασία των ανθρωπίνων, πέρα από τα συνταγματικά δικαιώματα στο Προοίμιο του Ισπανικού Συντάγματος του 1978, καθώς και οι ρήτρες ερμηνείας των συνταγματικών δικαιωμάτων (άρθρο 10 παρ. 2 ΙΣ) και ειδικότερα των δικαιωμάτων του παιδιού (άρθρο 39 παρ. 4 ΙΣ) σύμφωνα με τις αρχές του διεθνούς δικαίου και της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ενώ αναλυτικότατη είναι η αναφορά του Ισπανικού Συντάγματος στο διε-θνές δίκαιο, στις διεθνείς συνθήκες και τη συμμετοχή της Ισπανίας στη διεθνή έννομη τάξη.



12

Constitucional de España στην απόφασή του για το γάμο μεταξύ ομοφυλο-φίλων (198/2012) αποτελεί το θεμέλιο όχι μόνο για μια προσανατολισμένη προς το διεθνές δίκαιο και τις αρχές του ερμηνεία αλλά και «…τη βάση για μια εξελικτική ερμηνεία…»18 του Ισπανικού Συντάγματος.

Υπό την επιρροή αδιαμφισβήτητα και του Ισπανικού Συντάγματος, α-ντίστοιχη κατοχύρωση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής απαντάται με την προ-σθήκη της αναθεώρησης του 2001 στο άρθρο 16 παρ. 1 και 2 του Πορτο-γαλικού Συντάγματος του 1976 όπου και ορίζεται ότι: «1. Τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα αυτό δεν θα πρέπει να αποκλείουν εκείνα που προβλέπονται στο νόμο και στους εφαρμοστέους κανόνες διεθνούς δικαίου. 2. Οι διατάξεις του Συντάγματος αυτού και των νόμων που αφορούν συνταγματικά δικαιώματα θα πρέπει να ερμηνεύονται σύμφωνα με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώ-που». Η εγκατάσταση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο Πορτογαλικό Σύ-νταγμα συνδέεται τόσο με τη σταδιακή πορεία ένταξης και ενσωμάτωσης της πορτογαλικής έννομης τάξης στο πλαίσιο της ΕΕ, η οποία αποτυπώνε-ται μέσα από τις συνολικά επτά αναθεωρήσεις του, όσο και στον πρωτο-φανή εγγυητισμό του Συντάγματος του 1976, το οποίο, εκτός από τις ειδι-κότερες εγγυήσεις που παρέχει για την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη,19 αναγνωρίζει τα περισσότερα σε αριθμό και μερικά από τα πιο σύγχρονα διεθνώς δικαιώματα20. Με την έννοια αυτή η κατοχύρωση της ‘κοσμοπολι-τικής’ αρχής στο Πορτογαλικό Σύνταγμα συμβάλλει ως περαιτέρω εγγυητι-κό δίχτυ προστασίας των δικαιωμάτων που τίθεται στο επίκεντρο της μέρι-μνας της συγκεκριμένης έννομης τάξης, αλλά και ως πηγή για την εισαγω-

18 Βλ. Ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, 198/2012, της 28ης Νοεμβρίου 2012, ση-

μείο 10 [υπό δημοσίευση, ΤοΣ 3-4/2013]. 19 Βλ. για την ανάδυση του σύγχρονου πορτογαλικού συνταγματισμού από την ‘Ε-

πανάσταση των Γαρυφάλλων’ (1974) μέχρι τη σύγχρονη μετεξέλιξή του με την υποδο-χή του ευρωπαϊκού φαινομένου αλλά και τα εγγυητικά χαρακτηριστικά του, Χ. Μ. Α-ΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ, «Ο Πορτογαλικός κοινωνικός συνταγματισμός αντιμέτωπος με την ευ-ρωπαϊκή δημοσιονομική κρίση. Σχόλιο στην απόφαση του Tribunal Constitucional de Portugal 353/2012», Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου 5/2012, σ. 637-657 (639-640).

20 Με χαρακτηριστικότερα τα δικαιώματα τέταρτης γενιάς (και ιδίως την εκτενή προστασία που παρέχεται στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, άρθρο 35) και τα δικαιώματα προστασίας της πολιτιστικής αυτονομίας (ιδίως της πολιτιστικής δημιουργίας, άρθρο 42).



13

γή στην πορτογαλική έννομη τάξη, νέων δικαιωμάτων, όπως ρητά αναφέ-ρεται στο άρθρο 16 παρ. 1 του Πορτογαλικού Συντάγματος21.

Από την πλευρά του ανατολικοευρωπαϊκού νέου συνταγματισμού το Σύνταγμα της Ρουμανίας (1991) αναγνωρίζει στο άρθρο 20 την ‘κοσμοπο-λιτική’ αρχή ορίζοντας ότι: «1. Οι συνταγματικές διατάξεις που αφορούν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών θα πρέπει να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται σε συμφωνία με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιω-μάτων του Ανθρώπου, με τα Σύμφωνα και τις άλλες Συνθήκες των οποίων η Ρουμανία αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος». Η κατοχύρωση της ‘κοσμοπο-λιτικής’ αρχής στο Ρουμανικό Σύνταγμα και η μέσω αυτής περαιτέρω εγ-γύηση του κράτους δικαίου και των δικαιωμάτων συνδέεται σαφώς με την εμπειρία μιας αυταρχικής και στυγερής δικτατορίας.22 Περαιτέρω όμως α-ντανακλά το ‘μεταβατικό’ χαρακτήρα του μετα-κομμουνιστικού συνταγμα-τισμού (constitutionalism in transition), στον οποίο σημαντικό ρόλο κατέχει η εκφρασμένη συνταγματικά βούληση μιας ευρωπαϊκής και διεθνούς προ-οπτικής για τις πρώην ‘κλειστές εθνικά’ κομμουνιστικές χώρες, αλλά και η συμβολή των διεθνών και ιδίως ευρωπαϊκών οργανισμών στον εκδημοκρα-τισμό τους.23

Από μια παρόμοια συνταγματο-πολιτική σκοπιά, στο ίδιο μετα-κομμουνιστικό περιβάλλον και με τη βούληση μιας πλήρους ένταξής της Σλοβακίας στη διεθνή και ευρωπαϊκή έννομη τάξη,24 το Σύνταγμα της Δη-μοκρατίας της Σλοβακίας κατοχυρώνει την ‘κοσμοπολιτική’ αρχή στο άρ-θρο 11, όπου και ορίζεται ότι: «Οι διεθνείς Συνθήκες για τα ανθρώπινα δι-

21 Με την έννοια αυτή η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή συνιστά και πηγή αναγνώρισης

unenumerated rights κατά την έννοια του αμερικανικού συνταγματισμού (Ένατη Τρο-ποποίηση), βλ. J. B. GOUVEIA, Constitutional Law in Portugal, Wolters Kluwer, The Netherlands, 2011, σ. 125.

22 Βλ. I. ZLATESCU, Constitutional Law in Romania, Wolters Kluwer, The Netherlands, 2012, σ. 18, 21.

23 Βλ. R. TEITEL, «Post-Communist Constitutionalism: A transitional perspective», Co-lumbia Human Rights Law Review, 1994/1995, σ. 167-190 (172-174). Για τη σημασία των δικαιωμάτων στο ‘μεταβατικό’ αυτό συνταγματισμό, βλ. A. ARATO, Civil Society, Constitution and Legitimacy, Rowman & Littlefield, Lanham MD, 2000, σ. 35, 84, 122-124.

24 Βλ. την αναφορά του J. KLUCKA για τη συνταγματική μετάβαση της Σλοβακίας και το ρόλο της ‘Επιτροπής της Βενετίας’ σε αυτήν σε: European Commission for democracy through law, European Integration and Constitutional Law, Council of Europe, 2001, σ. 157-156 (158).



14

καιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες οι οποίες έχουν επικυρωθεί από τη Δημοκρατία της Σλοβακίας και έχουν τεθεί σε ισχύ σύμφωνα με το νόμο έχουν ισχύ ανώτερη των εθνικών νόμων, υπό την προϋπόθεση ότι διασφα-λίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό τα συνταγματικά δικαιώματα και τις ελευθερί-ες». Η ιδιαιτερότητα της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής, με τον τρόπο που κατο-χυρώνεται στον σλοβακικό συνταγματισμό, είναι ότι λειτουργεί ουσιαστικά ως κανόνας ο οποίος εγγυάται τον πλουραλισμό των πηγών του δικαίου στο πεδίο των δικαιωμάτων με στόχο την επίτευξη της ευνοϊκότερης προ-στασίας τους, ασχέτως από το αν αυτή θεμελιώνεται στο εθνικό ή διεθνές δίκαιο. Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες και πλέον εγγυητικές λει-τουργίες που η εφαρμογή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής επιφέρει στη δικα-στική περί δικαιωμάτων ερμηνεία.

Λιτή αλλά ιδιαίτερα φορτισμένη σημασιολογικά είναι η διατύπωση του Bill of Rights, της Χάρτας των Δικαιωμάτων της Νοτίου Αφρικής του 1996, από τις λίγες στον κόσμο25 για την προσέγγιση των δικαιωμάτων που ανα-γνωρίζει ως ανθρώπινων και όχι απλώς ως συνταγματικών δικαιωμάτων του πολίτη.26 Έτσι, στο άρθρο 39 αναγνωρίζεται πέρα από την ‘κοσμοπολι-τική’ και η δυνατότητα προσφυγής στο συγκριτικό δίκαιο κατά την ερμη-νεία των δικαιωμάτων της Χάρτας: «Κατά την ερμηνεία της Χάρτας των Δικαιωμάτων […], β. Θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το διεθνές δίκαιο, γ. Είναι δυνατόν να ληφθεί υπόψη το αλλοδαπό δίκαιο». Ο συνταγματισμός της Νοτίου Αφρικής που στη θεωρία χαρακτηρίζεται ως ‘μετασχηματιστι-κός’ (transformative constitutionalism)27 είναι παραδειγματικός για τον

25 Όπως για παράδειγμα ο Καναδικός Χάρτης Δικαιωμάτων και Ελευθεριών (1982)

ο οποίος αντλεί την έμπνευσή του από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

26 Βλ. V. FEDERICO, Constitutionalism and Democratic Transitions: Lessons from South-Africa, Firenze University Press, Firenze, 2006, σ. 5-6. Επίσης, βλ. P. E. ANDREWS, «Incorporating International Human Rights Law in National Constitutions: The South African experience», σε R. MILLER/R. M. BRATSPIES (επιμ.), Progress in International Law, Noninklijke Brill N.V., The Netherlands, 2008, σ. 835-854.

27 Την κατηγορία του μετασχηματιστικού συνταγματισμού (transformative constitu-tionalism) έχει εισάγει στη Νοτιο-αφρικανική θεωρία ο Karla Klare, στο άρθρο του K. KLARE, «Legal Culture and Transformative Constitutionalism», South African Journal on Human Rights 1998, σ. 146-188 (150), όπου και τον ορίζει ως: «Ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο συνταγματικής ενεργοποίησης, ερμηνείας και εφαρμογής προσανατολισμένο (όχι σε απομόνωση φυσικά, αλλά σε ένα ιστορικό πλαίσιο σχετικών πολιτικών εξελί-ξεων) στο μετασχηματισμό των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών της χώρας και των σχέσεων εξουσίας προς μια δημοκρατική, συμμετοχική κατεύθυνση ισότητας. Ο μετα-



15

τρόπο με τον οποίο η διεθνή προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι δυνατόν να συμβάλλει στο μετασχηματισμό μιας κοινωνίας φυλετι-κών διακρίσεων (apartheid) σε μια κοινωνία ισότητας, διαφορετικότητας, ελευθερίας και δημοκρατικής συμμετοχής.28

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα στην κατεύθυνση αυτή είναι τέλος η ρύθμιση του άρθρου 52 της Χάρτας Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ για μια προ-σανατολισμένη προς την ΕΣΔΑ ερμηνεία των δικαιωμάτων που εμπεριέχει, αλλά και για την εισαγωγή του κανόνα της ευνοϊκότερης δυνατής προστα-σίας τους. Ειδικότερα, η Χάρτα ορίζει ότι: «Στο βαθμό που ο Χάρτης αυτός εμπεριέχει δικαιώματα που συνδέονται με τη Σύμβαση για την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Θεμελιωδών Ελευθεριών, το νόημα και το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών θα πρέπει να είναι όμοιο με αυτά που εκτίθενται στο παραπάνω κείμενο. Η πρόβλεψη αυτή δεν θα εμποδίσει το δίκαιο της ΕΕ να παράσχει πιο εκτεταμένη προστασία». Από τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης της Λισαβόνας (1.12.2009), η ΕΕ έχει πλέον αναλάβει και νομικά (άρθρο 6 παρ. 2) την υποχρέωση εισδοχής της στο Συμβούλιο της Ευρώπης,29 με το οποίο ήδη τελούσε σε συνεργασία (Μνημόνιο Συνεν-νόησης της 23.5.2007), ενώ επιπλέον η ΕΣΔΑ και η νομολογία του Δικα-στηρίου του Στρασβούργου, όπως και οι συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών της ΕΕ, αποτελούσαν αναγνωρισμένη πηγή της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο πλαίσιο της ΕΕ30.

σχηματιστικός συνταγματισμός υπονοεί ένα εγχείρημα πραγματοποίησης μιας μεγάλης κλίμακας κοινωνικής μεταβολής».

28 Βλ. T. ROUX, «Transformative Constitutionalism and the best interpretation of the South African Constitution: Distinction without a difference», Stellenbosch Law Review 2009, σ. 113-134 (116).

29 Για τη διαπλοκή μεταξύ των δυο συστημάτων δικαστικής προστασίας σε επίπεδο ΕΕ και Συμβουλίου της Ευρώπης, βλ. Ι. CANNOR, «Primus inter pares. Who is the ulti-mate guardian of fundamental rights in Europe?», European Law Review 2000, σ. 3-21 (7-9). Για την προβληματική εισδοχής της ΕΕ στο Συμβούλιο της Ευρώπης, βλ. το edito-rial του S. A. DE VRIES, «EU and ECHR: Conflict or harmony?», Utrecht Law Review 2013, σ. 78-79.

30 Βλ. για την ερμηνευτική αξιοποίηση της ΕΣΔΑ από τη νομολογία του Δικαστηρίου της ΕΕ, D. SPIELMANN, «Human rights case law in Strasburg and Luxemburg courts», σε PH. ASTON, M. BUSTELO, J. HEEMAN (επιμ.), The EU and human rights, Oxford University Press, Oxford, 1999, σ. 878-881, K. LENAERTS, «Fundamental Rights in the European Un-ion», European Law Review 2000, σ. 575-600 (588-591).



16

Ωστόσο, η σημασία της καθιέρωσης της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής περί προσανατολισμένης προς την ΕΣΔΑ ερμηνείας της Χάρτας Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ είναι πολύ μεγάλη, διότι υποδηλώνει πως η ουσία της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής έγκειται ακριβώς στην αναζήτηση της ευνοϊκότε-ρης για τα δικαιώματα εγγύησης, μέσα από έναν πλουραλισμό πηγών δι-καίου και πέρα από τυπικές και φορμαλιστικές ιεραρχήσεις. Η περίπτωση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής όπως καθιερώνεται στο πλαίσιο της Χάρτας της ΕΕ, επισημαίνει πώς μπορεί να λειτουργήσει η σώρευση των πολλα-πλών συνταγματικών ταυτοτήτων ενός υποκειμένου, το οποίο μπορεί να επικαλεστεί την ευνοϊκότερη προστασία των δικαιωμάτων σε τρία επίπεδα: α. στο εθνικό, ως πολίτης ενός εθνικού κράτους μέλους της ΕΕ, β. στο υπε-ρεθνικό, ως πολίτης της ΕΕ και γ. στο διεθνές, απολαμβάνοντας την προ-στασία του ως ανθρώπου. Το άρθρο 52, αναθέτοντας τόσο στην ΕΕ, όσο και στα κράτη μέλη την ευθύνη προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως αναγνωρίζονται από την ΕΣΔΑ, κατά την υιοθέτηση και εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, υπογραμμίζει ακριβώς την πολυεπίπεδη διάσταση του σημερινού εθνικού και υπερεθνικού πολίτη και ανθρώπου. Η προτεινόμενη αναγνώριση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύ-νταγμα, με ρητή αναφορά στη σύμφωνη προς την ΕΣΔΑ ερμηνεία των ε-θνικά κατοχυρωμένων συνταγματικών δικαιωμάτων, συντονίζεται με το άρθρο 52 της Χάρτας, βελτιώνοντας περαιτέρω την προστασία που αυτό παρέχει, πέρα από το πεδίο της ενωσιακής και στο πεδίο της εθνικής νομο-θεσίας.

3. Η avant garde διεθνής νομολογιακή εφαρμογή της ‘κοσμοπολιτικής’ αρ-χής

Η εξελικτική συνταγματική ερμηνεία ανταποκρίνεται στη διαρκή και δι-αχρονική ανάγκη των επιμέρους εθνικών κοινωνιών να παρακολουθήσουν συνταγματικά τις μεταβολές και τους μετασχηματισμούς που μέσα στην πάροδο του χρόνου υφίστανται. Τα Συντάγματα κατά τη σύνταξή τους υιοθετούν αρχές και κανόνες με στόχο τη μακροπρόθεσμη και διαγενεακή διακυβέρνηση μιας πολιτείας. Ωστόσο, τα συνταγματικά κείμενα προκειμέ-νου να μην αποδειχθούν μέσα στο πέρασμα του χρόνου ‘τυραννικά’ οφεί-λουν να μεταβάλλονται με τρόπο τυπικό, μέσω της αναθεώρησής τους, ή και άτυπο, μέσω της ερμηνείας τους. Τόσο το καναδικό δόγμα κατανόη-



17

σης του Συντάγματος ως ‘living tree’,31 όσο και η προσέγγιση της ΕΣΔΑ ως ‘living instrument’32 αποτελούν τα δυο κυριότερα παραδείγματα αυτής της εκδοχής εξελικτικής ερμηνείας.

Μολαταύτα, η εξελικτική ερμηνεία ενός κειμένου με την έννοια τόσο της προσαρμογής κλασικών, παραδοσιακών συνταγματικών αρχών σε νέες περιστάσεις, όσο και της διάπλασης εξ ολοκλήρου νέων αρχών ή και δι-καιωμάτων δεν είναι μια διαδικασία δίχως όρια. Έτσι, η εξελικτική ερμη-νεία δεν είναι δυνατόν να οδηγήσει στην αλλοίωση του αρχικού πνεύματος του κειμένου, αλλά θα πρέπει να μεταφέρει κατά το δυνατό και να αντα-νακλά κοινωνικές μεταβολές, οι οποίες να διαθέτουν τόσο θεμελιακό χα-ρακτήρα, ώστε η συνταγματική τους αναγνώριση να συνιστά απάντηση στην ανάγκη της κοινωνίας να διαμορφώσει και να αποτυπώσει ένα ευρύ-τερο consensus διά της συνταγματικής ρύθμισής τους.33

Βασικό εργαλείο της εξελικτικής συνταγματικής ερμηνείας είναι η συ-γκριτική ερμηνευτική μέθοδος, καθώς και η προσανατολισμένη στο διεθνές

31 Στο καναδικό δίκαιο το δόγμα του ‘living tree’ συνδέεται με την κατανόηση του

Συντάγματος ως ζωντανού οργανισμού ο οποίος θα πρέπει να είναι ανοιχτός σε μια εξελικτική και προοδευτική ερμηνεία. Η προσέγγιση αυτή έχει τις απαρχές της στην υπόθεση Edwards κατά Καναδά (Attorney General) του 1929, γνωστότερη ως Persons Act η οποία αποτελεί τομή για την ερμηνευτική προσέγγιση συνολικά των δικαιωμάτων στην καναδική έννομη τάξη. Στην απόφαση αυτή, ο Λόρδος Sankey επεσήμανε ότι η British North America Act (1867) φύτεψε μεταφορικά στον Καναδά ένα ζωντανό δέ-ντρο, το οποίο έχει την ικανότητα να αναπτύσσεται εντός των φυσικών του ορίων. Το δόγμα αυτό, της εξελικτικής και προοδευτικής συνταγματικής ερμηνείας υπογράμμισε σε πρόσφατη απόφασή του για το γάμο μεταξύ ομοφύλων το Ανώτατο Δικαστήριο του Καναδά (Re: Same-sex marriage, 3 S.C.R 698, 2004, SCC 79), όπου και υποστήριξε ότι οι παγωμένες στο χρόνο συνταγματικές ερμηνείες έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το δόγμα του ‘living tree’. Βλ. για τη διαμόρφωση του δόγματος, R. J. SHARPE/P. I. MCMAHON, The Persons Case: The origins and legacy of the fight for legal personhood, The University of Toronto, Toronto, 2007. Για τη διαμάχη μεταξύ ζωντανής ερμηνείας και οριτζιναλισμού, βλ. M. SCHOR, «Contextualizing the debate between originalism and the living constitution», Drake Law Review 2011, σ. 961-972, ενώ για τα όρια της ζω-ντανής ερμηνείας, βλ. W. J. WALUCHOW, «Democracy and the living tree constitution», Drake Law Review 2011, σ. 1001-1046.

32 Προσέγγιση η οποία εισήχθη με την υπόθεση Tryer κατά Ηνωμένου Βασιλείου, Νο. 5856/72, 25.4.1978 και η οποία έχει οδηγήσει στην εξελικτική διεύρυνση του προ-στατευτικού πεδίου της ΕΣΔΑ, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και στο πεδίο των κοι-νωνικών δικαιωμάτων.

33 Βλ. Α. BARAK, Proportionality: Constitutional rights and their limitations, Cam-bridge University Press, Cambridge/New York, 2012, σ. 44-45.



18

δίκαιο ερμηνεία. Η συγκριτική ερμηνευτική μέθοδος, όπως και η προσανα-τολισμένη προς τα διεθνή κείμενα και τη νομολογία των διεθνών δικαστη-ρίων ερμηνεία δεν διαθέτει δεσμευτικό χαρακτήρα. Ωστόσο, είναι δυνατόν να παράσχει στον ερμηνευτή μιας εθνικής έννομης τάξης νομικά επιχειρή-ματα για την ερμηνεία των συνταγματικών κανόνων, να του υποδείξει δο-κιμασμένες νομικά ερμηνευτικές λύσεις ιδίως στις περιπτώσεις συγκρούσε-ων μεταξύ συνταγματικών δικαιωμάτων, ενώ σε κάθε περίπτωση του πα-ρέχει τη δυνατότητα να αναλύσει τα προβλήματα της εθνικής του έννομης τάξης με τρόπο αντικειμενικό.34 Περαιτέρω, η μεγάλη αξία της συγκριτικής ερμηνευτικής μεθόδου έγκειται στη νομιμοποίηση που είναι δυνατόν να παράσχει ιδίως σε περιπτώσεις, όπου αντικρουόμενες ερμηνευτικές από-ψεις είναι δυνατόν να διατυπωθούν με αφορμή την ερμηνεία του συνταγ-ματικού κειμένου, οδηγώντας στο ‘άνοιγμα’ και την ερμηνευτική εξέλιξή του.

Αντίστοιχα μεγάλη είναι η επιρροή που μπορεί να ασκήσει η ερμηνεία του διεθνούς δικαίου, μέσω της νομολογίας των διεθνών περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων δικαστηρίων, όπως του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμά-των του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Παρά το γεγονός ότι τα διεθνή δικαστήρια δεν αποφαίνονται με τη δεσμευτικότητα των εθνικών ανωτάτων δικαστηρίων, πολύ συχνά παρέχουν στις εθνικές έννομες τάξεις μεθοδολογικά εργαλεία, νομικά επιχειρήματα και λύσεις που μπορούν να επιδράσουν στην ερμη-νεία των εθνικών συνταγματικών κειμένων. Αυτό συμβαίνει ιδίως, διότι λό-γω της θέσης τους τα διεθνή δικαστήρια έχουν τη δυνατότητα να συνομι-λούν με πολλές και διαφορετικές συνταγματικές τάξεις, αναζητώντας κοι-νές αρχές, κοινές ερμηνευτικές μεθόδους και διαμορφώνοντας ένα κοινό πλαίσιο και κοινούς παρανομαστές σύγκρισης μεταξύ των διαφορετικών νομικών συστημάτων.35 Διαμορφώνουν με την έννοια αυτή μέσω της ερμη-νείας τους έναν πλουραλιστικό διεθνοποιημένο συνταγματικό νομικό πολι-τισμό.

Φυσικά, η συγκριτική ερμηνευτική μέθοδος έχει και αυτή τα όριά της. Πρώτον, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι κάθε ερμηνεία ή απόφαση επί των κανόνων και αρχών ενός συνταγματικού κειμένου είναι εν τέλει εθνική

34 Βλ. M. TUSHNET, «The possibilities of comparative constitutional law», Yale Law

Journal 1999, σ. 1225-1309 (1227-1229). 35 Βλ. J. BOMHOFF, «Balancing, the global and the local: Judicial balancing as a prob-

lematic topic in Comparative (Constitutional) Law», Hastings Int’l & Comp. L. Rev. 2008, σ. 555-573 (559-561).



19

στο χαρακτήρα της και οφείλει να αντανακλά πρωτίστως τις αρχές της κοινωνίας στην οποία αναφέρεται. Δεύτερον, η συγκριτική ερμηνευτική μέ-θοδος είναι δυνατόν να επιφέρει γόνιμα αποτελέσματα ιδίως στις περιπτώ-σεις που λαμβάνει χώρα μεταξύ εννόμων τάξεων που μοιράζονται έναν ανάλογο συνταγματικό πολιτισμό, κοινές αξίες και συνταγματικές αρχές.

Από τη σκοπιά της διεθνούς νομολογίας η επίκληση της ‘κοσμοπολιτι-κής’ αρχής, δηλαδή της επιρροής του διεθνούς δικαίου προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή της συγκριτικής ερμηνείας οδηγεί τα δικαστή-ρια σε πρωτοποριακά αποτελέσματα και ενισχύει την εξελικτική ερμηνεία του συνταγματικού κειμένου. Μέσω της επίκλησης κανόνων του διεθνούς δικαίου, τα διεθνή ανώτατα και συνταγματικά δικαστήρια υπερβαίνουν τη στενή γραμματική και ιστορική ερμηνεία των εθνικών Συνταγμάτων που τα ‘παγώνει στο χρόνο’, εντάσσοντάς τα στο πλαίσιο μιας ζωντανής και εξε-λισσόμενης πραγματικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, επεκτείνουν την ερμηνεία υπαρχόντων δικαιωμάτων ή καλύπτουν κενά της παρεχόμενης συνταγμα-τικής προστασίας μέσα από την εισαγωγή νέων, ή σε κάποιες περιπτώσεις άγραφων δικαιωμάτων (unenumerated rights)36. Μέσα από την επικοινω-νία τους με τα διεθνή κείμενα, τα Συντάγματα μεταμορφώνονται σε ‘living trees’. Εξασφαλίζουν έτσι στο διηνεκές την προστασία και ερμηνευτική α-ντοχή των δικαιωμάτων έναντι των νέων συνθηκών και διακινδυνεύσεων που οι κοινωνίες της τεχνολογίας, της ανασφάλειας, της κρίσης και της παγκοσμιοποίησης θέτουν.

Η κλασικότερη ευρωπαϊκή απόφαση στην οποία επιχειρείται ο συγκε-ρασμός μεταξύ των αξιών ενός εθνικού Συντάγματος και των αξιών της διεθνούς κοινωνίας είναι η απόφαση Lüth37 του Bundesverfassungsgericht, του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου. Η απόφαση αυτή αφορούσε τη δημόσια πρόσκληση ενός γερμανού πολιτικού και μέ-λους του κοινοβουλίου του Αμβούργου, του Erich Lüth για το μποϋκοτάζ της ταινίας Αθάνατη Αγαπημένη (Unsterbliche Geliebte) εξ αιτίας της α-ντισημιτικής, φιλοναζιστικής δράσης του σκηνοθέτη της, Veit Harlan. Η διεθνώς κορυφαία αυτή απόφαση αναγνώρισε την προστασία της ελευθε-ρίας του λόγου ως αντικειμενική αξία με εμβέλεια σε όλα το φάσμα των κανόνων τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου δικαίου, αλλά και ως προϋπόθεση της ελευθερίας per se. Το σκεπτικό της, μεταξύ άλλων, βασί-στηκε στην επίκληση κανόνων του διεθνούς δικαίου, αλλά και των δυο συ-

36 Βλ. supra, υποσ. 21. 37 Βλ. BVerfGE 7, 198 (1958).



20

νταγματικών κειμένων που κείνται στη μήτρα του διεθνούς συνταγματι-σμού: της γαλλικής Déclaration των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη και της Πρώτης Τροποποίησης του Αμερικανικού Συντάγματος με την οποία προστατεύεται η ελευθερία του λόγου. Είναι έτσι χαρακτηριστικό το σημείο της απόφασης που αναφέρει ότι: «Το θεμελιώδες δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης, η πιο άμεση πτυχή της ανθρώπινης προσωπικό-τητας στην κοινωνία, συνιστά ένα από τα πιο πολύτιμα δικαιώματα του ανθρώπου (Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, 1789, Άρθρο 11). Είναι απολύτως ουσιώδης για ένα ελεύθερο και δημοκρα-τικό κράτος, διότι μόνον αυτή επιτρέπει εκείνη τη διαρκή πνευματική διά-δραση, τη σύγκρουση των απόψεων που αποτελεί ζωτικό της στοιχείο (BVerfGE 5, 85 (205)). Κατά μια συγκεκριμένη έννοια συνιστά τη βάση της ίδιας της ελευθερίας, «… το πλαίσιο, την ανεκχώρητη προϋπόθεση σχεδόν κάθε άλλης μορφής ελευθερίας» (Cardozo)»38.

Ιδιαίτερης σημασίας για την επιβεβαίωση της διεθνούς εμβέλειας της νο-μολογίας του ΕΔΔΑ και του ρόλου της διεθνώς ως κοινού παρονομαστή των αξιών που τα ανθρώπινα δικαιώματα αναγνωρίζουν είναι η απόφαση Lawrence versus Texas39. Στην απόφαση αυτή, το U.S. Supreme Court στη-ρίχθηκε στη νομολογία του ΕΔΔΑ προκειμένου να κηρύξει ως αντισυνταγ-ματική πολιτειακή νομοθεσία περί ομοφυλοφιλικού σοδομισμού που απα-γόρευε και ποινικοποιούσε τις με συναίνεση ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Για την ακρίβεια, το U.S. Supreme Court υποστήριξε ότι ένας από τους κύριους λόγους που επέβαλε τον επανέλεγχο του προηγούμενου που είχε δημιουρ-γήσει υπέρ της νομοθεσίας αυτής η απόφαση Bowers versus Hardwick, ή-ταν η αντίθετη νομολογία του ΕΔΔΑ, αλλά και άλλων εννόμων τάξεων.

38 Πρόκειται για άμεση αναφορά στην ερμηνεία του προστατευτικού πεδίου της

Πρώτης Τροποποίησης του Αμερικανικού Συντάγματος, όπως τη διατύπωσε ο Δικα-στής του αμερικανικού Ανώτατου Δικαστηρίου στην υπόθεση Palko versus Connecticut, 302 U.S. 319, 327 (1937).

39 Βλ. Lawrence versus Texas, 539 US 12, 16 (2003). Πρβ. την απόφαση του US Su-preme Court, Roper versus Simons, ό.π., όπου και τα μεταφρασμένα αποσπάσματα στην προμετωπίδα του κειμένου με την οποία ελέγχθηκε η επιβολή θανατικής ποινής σε ανήλικο από την πολιτειακή νομοθεσία του Missouri σε σχέση με την σχετική προστα-σία με τις αρχές που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο αλλά και σε σύγκριση με αλλο-δαπές έννομες τάξεις. Βλ. τη σχετική ανάλυση της A. –V. BAUER, «Looking beyond the national Constitution –The growing role of contemporary International Constitutional Law: Reflections on the First Workshop on International Constitutional Law», German Law Journal 2005, σ. 1109-1119 (1110).



21

Ειδικότερα, το U.S. Supreme Court υπογράμμισε ότι: «Στο βαθμό που η Bowers στηρίχθηκε σε αξίες που μοιραζόμαστε σε έναν ευρύτερο πολιτι-σμό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η αιτιολογία και το διατακτικό της Bowers έχει απορριφθεί αλλού. Το ΕΔΔΑ έχει ακολουθήσει όχι τη Bowers, αλλά έχει διαμορφώσει τη δική του νομολογία στην Dudgeon κατά Ηνωμένου Βασιλείου, (βλ. P. G. & J. H. κατά Ηνωμένου Βα-σιλείου, No. 00044787/98, 25 Σεπτεμβρίου § 56 […]. Περαιτέρω, άλλα έθνη έχουν λάβει δράση σχετικά με την αναγνώριση του δικαιώματος των ενή-λικων ομοφυλοφίλων να συνάψουν μια οικεία, συναινετική σχέση.»40. Το U.S. Supreme Court, που με μειοψηφία τριών δικαστών νομιμοποίησε τις ομοφυλοφιλικές σεξουαλικές σχέσεις στην αμερικανική έννομη τάξη, βασι-ζόμενο στη Δέκατη Τέταρτη Τροποποίηση και στην προστασία της ιδιωτι-κότητας ουσιαστικά θεμελίωσε την άποψη ότι κατά την ερμηνεία του αμε-ρικανικού Συντάγματος, ο δικαστής θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη του το πλαίσιο που οι διαρκείς κοινωνικές μεταβολές θέτουν και να μην βασίζεται αποκλειστικά στο ιστορικό νόημα των διατάξεων του συνταγματικού κει-μένου, οδηγώντας το σε μια στατική, παγωμένη στο χρόνο ερμηνεία.

Την ιδιαίτερη ωστόσο δυναμική που μπορεί να αναπτύξει σε μια εθνική έννομη τάξη η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή από τη σκοπιά της εξελικτικής συ-νταγματικής ερμηνείας υποδεικνύει η πρόσφατη απόφαση 198/2012 Tribu-nal Constitucional de España41. Στην απόφαση αυτή, το Ισπανικό Συνταγ-ματικό Δικαστήριο έκρινε ως σύμφωνη με το Σύνταγμα τη νομοθεσία με την οποία αναγνωρίστηκε το δικαίωμα γάμου μεταξύ ομοφύλων στην Ι-σπανία με το Ν. 13/2005. Με την εξελικτική ερμηνεία που υιοθέτησε και την αναγωγή του μέσω της ερμηνευτικής ‘κοσμοπολιτικής αρχής’ (άρθρο 10 ΙΣ) στη νομολογία του ΕΔΔΑ, το Ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό, υπερβαίνοντας ακόμη και το ίδιο το γράμμα του Ισπανικού Συντάγματος το οποίο στο άρθρο 32 ρητά ορίζει το γάμο ως ένωση μεταξύ «άντρα και γυναίκας»42. Ειδικότερα, στο σκεπτικό του το Ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο υπογράμμισε ότι: « … οι [διεθνείς] συνθήκες αυτές ενσωματώνονται σταδιακά και σταθερά στο σύστημά μας, καθώς λαμβάνονται στην καρδιά της διεθνούς κοινωνίας, την ΕΕ ή το Συμ-βούλιο της Ευρώπης, μέσω της επικύρωσης τους από την Ισπανία και με

40 Βλ. Lawrence versus Texas, ό.π. σημείο ΙΙ. 41 Απόφαση της 28ης Νοεμβρίου 2012 [υπό δημοσίευση, ΤοΣ 3-4/2013]. 42 Άρθρο 32 παρ. 1 Ισπανικού Συντάγματος 1978: «Οι άντρες και οι γυναίκες απο-

λαμβάνουν το δικαίωμα γάμου με πλήρη νομική ισότητα».



22

την έννοια αυτή ο ερμηνευτικός κανόνας του άρθρου 10 παρ. 2 ΙΣ αποτελεί τη βάση για μια εξελικτική ερμηνεία, η οποία μας επιτρέπει να αναλύσουμε το άρθρο 32 ΙΣ και να το προσανατολίσουμε προς το Ν. 13/2005.».43

Μια εξαιρετική θεωρητική τεκμηρίωση της προσφυγής της νομολογίας στη συγκριτική και προσανατολισμένη στο διεθνές δίκαιο ερμηνεία παρέχει το σκεπτικό της απόφασης 1715/97 του Ανώτατου Δικαστηρίου του Ισ-ραήλ, Israel Investment Managers Association versus Minister of Finance44, όπου και συνοψίζονται τόσο τα επιχειρήματα υπέρ της συγκριτικής του Συντάγματος ερμηνευτικής μεθόδου όσο και τα όριά της.

Ειδικότερα, το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ υπογράμμισε ότι: «Το συγκριτικό δίκαιο είναι μια πηγή εξαιρετικής σημασίας για τη συνταγματι-κή ερμηνεία. Στο βαθμό που η νομική ρύθμιση δυο συστημάτων βασίζεται σε κοινές θεμελιακές προϋποθέσεις, η συγκριτική έμπνευση δυνάμει διαθέ-τει μεγάλη αξία. Η σύγκριση αυτή ενεργοποιεί τη συνταγματική σκέψη και ανοίγει νέους θεωρητικούς ορίζοντες. Προσανατολίζει προς τη δυναμική που κρύβεται στο συνταγματικό κείμενο· ρίχνει φως στις νομικές λύσεις που υιοθετούνται από άλλα συστήματα. Παρέχει έναν καθρέφτη μέσω του οποίου είναι δυνατόν να παρατηρούμε τους εαυτούς μας υπό ένα πιο κα-θαρό και λαμπερό φως. Πράγματι, η εξέταση του συγκριτικού δικαίου δίνει αυτοπεποίθηση στο δικαστή, με την έννοια ότι η λύση που παρέχει έχει ήδη δοκιμαστεί και εφαρμοστεί σε άλλες έννομες τάξεις. Λέγοντας αυτό [θα πρέπει να παρατηρηθεί] ότι μια τέτοια συγκριτική έμπνευση δεν είναι δυνα-τόν να μεταβληθεί σε μια αυτόματη υιοθέτηση. Η τελική απόφαση είναι πά-ντα ‘εθνική’. Περαιτέρω, το συγκριτικό δίκαιο έχει τα δικά του όρια. Το νο-μικό σύστημα κάθε δημοκρατίας αντανακλά πολλά από τα χαρακτηριστι-κά κάθε κοινωνίας· η δική μας είναι διαφορετική από τις άλλες. Το βάρος που κάθε έννομη τάξη παρέχει σε συγκεκριμένες ρυθμίσεις αντανακλά τον πολιτισμό του, την ιστορία και τις αξίες του –και αυτές ποικίλλουν σε κάθε έθνος. Συγκεκριμένες κανονιστικές ρυθμίσεις συχνά αντανακλούν τις τοπι-κές ισορροπίες εξουσίας, ή επιχειρούν να παράσχουν μια απάντηση σε ένα συγκεκριμένο τοπικό ζήτημα. Τέλος, η συγκριτική ανάλυση δεν θα πρέπει ποτέ να περιορίζεται στην τεχνική σύγκριση παρόμοιων ρυθμίσεων. Μια τέτοια σύγκριση δεν διαθέτει καμία αξία. Μια κατάλληλη συγκριτική ανά-

43 Βλ. Ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, 198/2012, ό.π. σημείο 9. 44 Βλ. HCJ 1715/97, Israel Investment Managers Association versus Minister of Fi-

nance [1997] IsrSC 51(4) 367, 403. Βλ. το κείμενο της απόφασης μεταφρασμένο στην αγγλική γλώσσα σε BARAK, ό.π., υποσ. 91.



23

λυση θα πρέπει να εξετάζει στο σύνολό του το ρυθμιστικό πλαίσιο που συ-νιστά το υπόβαθρο των κοινών συνταγματικών θεμελιακών προϋποθέσε-ων».

Η νομολογία αυτή υποδεικνύει γλαφυρά ότι η προσφυγή του δικαστή στις αρχές και αξίες του διεθνούς δικαίου, αλλά και σε συγκριτικά παρα-δείγματα συνιστά κύριο μοχλό για την εξελικτική ερμηνεία του συνταγμα-τικού κειμένου. Ακριβώς για το λόγο αυτό η προσφυγή σε αυτές τις ερμη-νευτικές μεθόδους συνιστά όχι μια συνηθισμένη, αλλά μια εξαιρετική διαδι-κασία και οι αποφάσεις που συνδέονται με αυτήν συνιστούν τομή ή νομο-λογιακά προηγούμενα, hard cases, στις έννομες τάξεις που υιοθετούνται. Η διαδικασία αυτού του είδους εξελικτικής ερμηνείας, όπως θα αναλυθεί πα-ρακάτω, εξυπηρετεί καίριες λειτουργίες αφού παρέχει νομιμοποιητικά επι-χειρήματα στον ερμηνευτή του δικαίου, νομικές λύσεις, ενώ τον βοηθά να διορθώσει, να εκσυγχρονίσει ή να ελέγξει την συμβατότητα των υπαρχου-σών σε ένα νομικών σύστημα συνταγματικών ρυθμίσεων προς τη μετα-βαλλόμενη κοινωνική πραγματικότητα.

Τα όρια της διαδικασίας αυτής προσδιορίζονται από τα ‘φυσικά’ όρια που το ίδιο το συνταγματικό κείμενο θέτει, από τις αρχές της ενότητας και της συστηματικής του ερμηνείας. Το συνταγματικό κείμενο συνιστά ένα οικοδόμημα το οποίο αλληλο-προσδιορίζεται με τα επιμέρους συστατικά του. Κάθε συνταγματική ρύθμιση επηρεάζει την κατανόηση του συνόλου του συνταγματικού κειμένου με τον ίδιο τρόπο που το Σύνταγμα καθορίζει την ερμηνεία της κάθε επιμέρους διάταξής του.45 Στο πλαίσιο αυτό, το κρι-τήριο για την αναζήτηση της νομιμότητας μιας εξελικτικής, συγκριτικής ή προσανατολισμένης προς το διεθνές δίκαιο ερμηνείας δεν είναι άλλο παρά

45 Βλ. τη μειοψηφία του Δικαστή Aharon Barak επί της αποφάσεως του Ανώτατου

Δικαστηρίου του Ισραήλ, HCJ Barzilai versus Governement of Israel [1986] IsrSC 40(3) 505 (595), όπου και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι, «Κάθε συνταγματική ρύθμιση δεν είναι παρά ένα τούβλο στο σύνολο του συνταγματικού οικοδομήματος […]. Ανάλογα ο ρόλος του δικαστή-ερμηνευτή, καθώς προσεγγίζει τη συνταγματική ρύθμιση είναι να δημιουργήσει αρμονία μεταξύ της ρύθμισης αυτής και των θεμελίων του συνταγματι-κού δικαίου που υφίστανται ήδη στο σύστημα αυτό». Βλ. το κείμενο της απόφασης μεταφρασμένο στην αγγλική γλώσσα σε BARAK, ό.π. υποσ. 99. Πρβ. τη νομολογία του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου BVerfGE 14, (1962), 32 (Zeitschriftenfun-dstellen) όπου και υπογραμμίζεται ότι: «Μια συγκεκριμένη συνταγματική ρύθμιση δεν είναι δυνατόν να ερμηνεύεται σαν να είναι μοναδική, ασύνδετη προς τις υπόλοιπες συνταγματικές ρυθμίσεις. Το Σύνταγμα εμπεριέχει μια εσωτερική ενότητα και η κατα-νόηση του κάθε μέρους του συνδέεται με την κατανόηση των υπολοίπων».



24

η δυνατότητα ενσωμάτωσής της στη συστηματική ενότητα του κειμένου με τρόπο που να εξασφαλίζεται όχι μόνο η συνταγματική αρμονία, αλλά και η βελτιστοποίηση της εγγυητικότητάς του, ως θεμελιώδους για μια έννομη τάξη κειμένου. Το όριο αυτό είναι που καθορίζει και τη φύση ενός τέτοιου εγχειρήματος ως καθαρά ερμηνευτικού και όχι ως οιονεί αναθεωρητικού. Το όριο αυτό είναι που καθιστά το δικαστή ερμηνευτή αποκλειστικά και μόνον του συνταγματικού κειμένου, το οποίο όμως ‘ξαναδιαβάζει’ και ‘ε-πανερμηνεύει’ υπό το φως του διεθνούς και αλλοδαπού, συγκριτικού δι-καίου.

4. H λειτουργία της κατοχύρωσης της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνι-κό Σύνταγμα και η σημασία της για τη συγκριτική και εξελικτική συ-νταγματική ερμηνεία

H επίκληση ερμηνευτικών επιχειρημάτων τα οποία έχουν αντληθεί από διεθνή κείμενα ή από τη νομολογία διεθνών δικαστηρίων, ιδίως αυτή του δικαστηρίου του Στρασβούργου δεν είναι ασυνήθιστη στην ελληνική νομο-λογία. Χαρακτηριστικό αν και όχι φυσικά το μόνο είναι το παράδειγμα της απόφασης ΣτΕ 3922/200546 με την οποία το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστή-ριο τοποθετήθηκε στο θέμα της προστασίας της ιδιωτικότητας των δημο-σίων προσώπων, στο πεδίο της οικειότητας και της ερωτικής ζωής. Προ-κειμένου να υποστηρίξει και να ενισχύσει την προστασία του δικαιώματος αυτού το ΣτΕ ανάχθηκε στη σχετική περί δημοσίων προσώπων νομολογία του ΕΔΔΑ και ειδικότερα στην υπόθεση von Hannover47, την οποία και αξι-οποίησε ως ‘ουσιαστικό’ ερμηνευτικό προηγούμενο,48 προκειμένου να υπο-στηρίξει, επικαλούμενο τα άρθρα 9 παρ. 1 Σ και 8 παρ. 1 ΕΣΔΑ, ότι «... στον πυρήνα της προστατευόμενης από το Σύνταγμα και τις πιο πάνω διεθνείς συμβάσεις, που έχουν υπερνομοθετική ισχύ, ιδιωτικής ζωής του υποκειμέ-νου ανήκει αναμφίβολα και η ερωτική του ζωή [...]»49.

Παρά το ότι για κάποιους η αναγωγή ιδίως του δικαστή, αλλά και του νομοθέτη στο διεθνές και συγκριτικό δίκαιο υπέρ της προστασίας των αν-

46 Βλ. Αρμ. 2006, σ. 292-296, με σχόλιο Χ. Μ. ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ. 47 ΕΔΔΑ von Hannover κατά Γερμανίας, Νο 59320/00, 24 Ιουνίου 2004. 48 Βλ. τη σχετική ανάλυση της απόφασης, Χ. Μ. ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ, Το δικαίωμα στην

ιδιωτική ζωή Από τη γένεση στη σύγχρονη διαμόρφωση και προστασία του, Σάκκου-λας, Θεσσαλονίκη, 2013, σ. 296.

49 Βλ. supra, υποσ. 48, σ. 293.



25

θρωπίνων δικαιωμάτων φαίνεται σε είναι αυτονόητη, μια προσεκτικότερη ανάγνωση της ελληνικής νομολογίας αναιρεί σε μεγάλο βαθμό την αρχική αυτή εντύπωση.50 Είναι ακριβώς η ανάγνωση των αποφάσεων της ελληνι-κής νομολογίας που απορρίπτει την προσφυγή στο διεθνές και συγκριτικό περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων δίκαιο η οποία αναδεικνύει με τον πιο γλα-φυρό τρόπο την αξία εισαγωγής της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο ελληνικό Σύνταγμα, αλλά και την πολλαπλή λειτουργία που αυτή είναι δυνατόν να αναπτύξει για την εξέλιξή του, αλλά και την περαιτέρω προστασία των δι-καιωμάτων και των ελευθεριών που αυτό εγγυάται.

Έτσι, ενώ, όπως υπογραμμίστηκε παραπάνω, στην ελληνική νομολογία έχουμε πολλά παραδείγματα αναγωγής του δικαστή στο διεθνές δίκαιο για την ενίσχυση της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων, υφίστα-νται και αντίθετες απόψεις. Η συνταγματική αναγνώριση της ‘κοσμοπολι-τικής’ αρχής επιλύει οριστικά το δίλημμα αυτό. Ως συνταγματικός κανόνας έχει τη δυναμική να λειτουργήσει ως επιταγή προς το νομοθέτη και το δι-καστή κατευθύνοντάς τους και ενθαρρύνοντάς τους όχι μόνο να εντείνουν την αναγωγή τους στις διεθνείς Συνθήκες και Συμβάσεις που εγγυώνται τα δικαιώματα, αλλά να αναζητούν την ευνοϊκότερη για αυτά προστασία, ανεξαρτήτως πηγής δικαίου, εθνικής ή διεθνούς. Η αναζήτηση της ευνοϊ-κότερης για τα δικαιώματα προστασίας δεν είναι άγνωστη στη διεθνή νο-μολογιακή πρακτική, ενώ πέρα από το άρθρο 53 ΕΣΔΑ, όπου προβλέπεται η αρχή της εφαρμογής του πλέον φιλελεύθερου δικαίου,51 η αρχή αυτή συ-νιστά πλέον και ρητή επιταγή του άρθρου 52 της Χάρτας Θεμελιωδών Δι-καιωμάτων της ΕΕ, αναφορικά με την προσανατολισμένη προς την ΕΣΔΑ ερμηνεία της.

Χαρακτηριστική ως προς την απόρριψη της προσφυγής σε μια προσα-νατολισμένη προς το διεθνές δίκαιο ερμηνεία είναι έτσι η απόφαση ΑΠ 25/2004, με την οποία το Ανώτατο Αναιρετικό Δικαστήριο, έκρινε μεταξύ άλλων ότι οι σχετικές διάταξεις (ιδίως άρθρο 6) της 154/1981 Διεθνούς Σύμ-βασης Εργασίας αναφορικά με τις εθνικές εκούσιες συλλογικές διαπραγ-ματεύσεις συνιστούν απλά «κατευθυντήριες οδηγίες και όχι κανόνες ουσι-αστικού δικαίου»52 έναντι των οποίων θα πρέπει να κρίνεται η συμβατότη-τα της εθνικής νομοθεσίας προς το διεθνές δίκαιο. Πρόκειται για μια ερμη-

50 Βλ. ΠΑΡΑΡΑΣ, «Το ευρωπαϊκό δίκαιο των δικαιωμάτων του ανθρώπου», ό.π. σ.

1150 επ. 51 Βλ. ΠΑΡΑΡΑΣ, ό.π. σ. 1163. 52 Βλ. ΑΠ (Ολομ.) 25/2004, σημείο 4.



26

νευτική προσέγγιση, η οποία απορρίπτει επί της ουσίας ένα εξαιρετικά ευ-εργετικό για τα δικαιώματα των εργαζομένων διεθνές πλαίσιο, όπως οι συμβάσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας. Η αιτιολογία είναι ότι ο ΑΠ θεωρεί το χαρακτήρα των σχετικών κανόνων ως απλά κατευθυντήριο και πάντως όχι δεσμευτικό σε σχέση με τις εθνικές συνταγματικές και νομοθε-τικές διατάξεις, χωρίς σε καμία περίπτωση να προσανατολίζει την ερμηνεία του προς το ευνοϊκότερο για τα δικαιώματα αποτέλεσμα. Η επιχειρηματο-λογία αυτή πάσχει τόσο στο βαθμό που δεν λαμβάνει υπόψη της τη δε-σμευτικότητα των κανόνων του διεθνούς δικαίου που υιοθετεί η ελληνική έννομη τάξη κατά το άρθρο 28 παρ. 1 Σ, όσο και στο βαθμό που δεν εγ-γυάται στα δικαιώματα που εγγυώνται τη συλλογική και κοινωνική αυτο-νομία των υποκειμένων την ευνοϊκότερη δυνατή προστασία.

Πέρα όμως από την αναζήτηση της ευνοϊκότερης για τα δικαιώματα ερμηνείας, η κατοχύρωση της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής παρέχει ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στον ερμηνευτή του δικαίου για την κατασκευή και νομιμοποίηση των ερμηνευτικών του επιχειρημάτων.53 Έτσι, του παρέχει τη δυνατότητα να αναζητά πιθανά υποστηρίξιμες νομικές λύσεις στο εθνικό του δίκαιο, στο διεθνές δίκαιο και στη νομολογία των διεθνών δικαστηρί-ων, όπως το ΕΔΔΑ. Ακόμη και όταν ένα δικαίωμα συνταγματικά κατοχυ-ρωμένο αντιστοιχεί σε ένα δικαίωμα το οποίο κατοχυρώνεται σε μια διεθνή Σύμβαση, η ερμηνευτική του προσέγγιση είναι δυνατόν να είναι πολύ δια-φορετική μεταξύ των δυο νομικών συστημάτων. Πράγματι, ενώ στην ελλη-νική έννομη τάξη στάθηκε αδύνατο να υποστηριχθεί μια ευρεία ερμηνεία των εννοιών του «γάμου» και της «οικογενειακής ζωής» με βάση τη σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ στην περίπτωση της επέκτασης του συμφώνου συμ-βίωσης υπερ των ομοφυλοφύλων (Ν. 3719/2008), η επίκληση της ‘κοσμο-πολιτικής’ αρχής παρείχε, όπως αναλύθηκε παραπάνω, νομική λύση στην περίπτωση της ισπανικής έννομης τάξης και μάλιστα με καταφανή υπέρ-

53 Βλ. M. KIRBY, «International Law –The impact on national constitutions», Ameri-

can University International Law Review 2006, σ. 327-364 (329-330). Βλ. συγκεκριμένα παραδείγματα αξιοποίησης της προσανατολισμένης προς το διεθνές περί δικαιωμάτων δίκαιο από την αμερικανική, αυστραλιανή και νοτιοαφρικανική νομολογία σε M. KIRBY, «Constitutional Law and International Law: National exceptionalism and the democratic deficit», The Georgetown Law Journal 2009/2010, σ. 433-458, καθώς και τα αντεπιχειρήματα του A. MARK WEISBURD, «Using International Law to interpret national constitutions –conceptual problems: Reflections on Justice Kirby’s advocacy of Interna-tional Law in domestic constitutional jurisprudence», American University International Law Review 2006, σ. 365-377.



27

βαση του συνταγματικού γράμματος. Εμείς σήμερα για το ζήτημα αυτό όχι μόνον δεν τελούμε σε συμφωνία με τη νομολογία του ΕΔΔΑ, αλλά αναμέ-νουμε και τη βέβαιη καταδίκη της Ελλάδας από το Δικαστήριο του Στρα-σβούργου54.

Περαιτέρω, η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή έχει τη δυνατότητα να δώσει λύσεις εξελικτικού εκσυγχρονισμού των συνταγματικών διατάξεων που εγγυώ-νται τα δικαιώματα, να επιλύσει ερμηνευτικές συγκρούσεις τους και να κα-θοδηγήσει τον αναπροσδιορισμό της ερμηνείας τους με στόχο τη βελτιστο-ποίηση της προστασίας τους. Στο πλαίσιο αυτό, ακόμη και χωρίς την ανα-θεώρηση του ελληνικού Συντάγματος που έλαβε χώρα το 2001, η προστα-σία των αντιρρησιών συνείδησης55 ήταν δυνατό να υποστηριχθεί στη βάση της σχετικής νομολογίας του ΕΔΔΑ56, όπως αντίστοχα θα μπορούσε να επιλυθεί η εσωτερική σύγκρουση μεταξύ θρησκευτικής ελευθερίας και ορ-κοδοσίας κατά το άρθρο 13 παρ. 1 και 5 Σ αντίστοιχα57. Περαιτέρω, για παράδειγμα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι οι περιορισμοί της ελευθερίας της έκφρασης όπως αναφέρονται στο άρθρο 14, πέρα από το ότι δεν απο-τυπώνουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, είναι το λιγότερο αναχρονιστικοί, συσκοτίζουν άλλα σημαντικά προβλήματα και διακινδυνεύσεις που η από-λαυση του δικαιώματος αυτού είναι δυνατόν να παράγει, όπως ο μισαλλό-δοξος/εχθροπαθής λόγος, το περίφημο «hate speech». Πρόκειται για ένα ζήτημα στο οποίο το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει τοποθετηθεί με ιδιαίτερα ανησυχητικά συμπεράσματα για την άνοδο του φαινομένου στην ελληνική έννομη τάξη58 και για το οποίο υπάρχει η συγκριτική εμπειρία νομοθετικής προστασίας κατά του μισαλλόδοξου λόγου σε πολλές αλλοδαπές έννομες

54 Βλ. τις εκκρεμείς στο δικαστήριο του Στρασβούργου υποθέσεις, Βαλλιανάτος και

Μυλωνάς κατά Ελλάδας (Νο 29381/09) και C.S. κλπ. κατά Ελλάδας (Νο 32684/09) η ακρόαση των οποίων έλαβε χώρα στις 16 Ιανουαρίου 2013.

55 Βλ. την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 4 Σ: «H διάταξη της παραγράφου 6 δεν αποκλείει να προβλέπεται με νόμο η υποχρεωτική προσφορά άλλων υπηρεσιών, εντός ή εκτός των ενόπλων δυνάμεων (εναλλακτική θητεία), από όσους έχουν τεκμηριωμένη αντίρρηση συνείδησης για την εκτέλεση ένοπλης ή γενικά στρατιωτικής υπηρεσίας».

56 Βλ. από τη σχετική νομολογία, Ülke κατά Τουρκίας, No 39437/98, 24.1.2006, Θλιμμένος κατά Ελλάδας, No 34369/97, 6.4.2000, Bayatyan κατά Αυστρίας, No 23459/03, 7.7.2011, Sarda κατά Τουρκίας (No 42730/05), 12.6.2012.

57 Βλ. Buscarini κατά San Marino, No 24645/94, 18.2.1999, Αλεξανδρίδης κατά Ελ-λάδας, 19516/06, 21.2.2008.

58 Βλ. την Έκθεση του Επιτρόπου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης (16 Απριλίου 2013), CommDH (2013) 6, Nils Muizñieks.



28

τάξεις59. Στις περιπτώσεις αυτές, η επίκληση του διεθνούς δικαίου προστα-σίας των δικαιωμάτων είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως παράγοντας νο-μιμοποίησης των νομικών επιχειρημάτων και να ενισχύσει την προστασία των καταπιεσμένων μειοψηφιών έναντι μιας, της εκάστοτε πλειοψηφίας. Ο πυρήνας άλλωστε της προστασίας των δικαιωμάτων δεν μπορεί να θεω-ρείται άλλος από αυτόν, την προστασία των μειοψηφιών και της διαφορε-τικότητάς τους έναντι της εκάστοτε πλειοψηφίας.

5. Συμπεράσματα. Η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή ως κανόνας διεθνούς εμπιστο-σύνης

Δεν μπορούμε παρά να δεχθούμε ότι το Σύνταγμά μας, όπως και κάθε Σύνταγμα, αλλά και το διεθνές δίκαιο εκπροσωπούν εν μέρει διαφορετικές θέσεις. Το μεν διεθνές δίκαιο προστασίας των δικαιωμάτων συνιστά τον κοινό παρονομαστή των αξιών που η διεθνής κοινότητα κατανοεί και προ-στατεύει ως ανθρωπισμό, ενώ το Σύνταγμα τις αξίες μιας συγκεκριμένης πολιτικής κοινότητας. Είναι σφάλμα καταρχήν να θεωρούμε ότι οι θέσεις αυτές είναι αγεφύρωτες στο βαθμό που τα Συντάγματα ενσωματώνουν αλλοδαπά συνταγματικά δάνεια και δέχονται σε μεγάλο βαθμό την επί-δραση του διεθνούς δικαίου. Ωστόσο, είναι κρίσιμη η επίδραση της ‘κο-σμοπολιτικής’ αρχής στην κατανόηση του ότι σήμερα, στο πλαίσιο της πα-γκοσμιοποίησης, πολλά από τα ζητήματα τα οποία εμείς αντιμετωπίζουμε ως αμιγώς εθνικά δεν είναι παρά εν τέλει ζητήματα που εμπίπτουν στη διε-θνή περί ανθρωπισμού αντίληψη. Η ‘κοσμοπολιτική’ αρχή είναι δυνατόν να απαντήσει και να λειτουργήσει ως μονοπάτι για να αποφύγουμε συμπερά-σματα, όπως αυτό της απόφασης 460/2013 του ΣτΕ σύμφωνα με την οποία το διεθνές δίκαιο φαίνεται να διαχωρίζεται από τα ανθρώπινα δικαιώματα: «…o εθνικός νομοθέτης δεν περιορίζεται, κατ’ αρχήν, από το διεθνές δίκαιο να ορίσει τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες κτήσεως της ελληνικής ιθα-γένειας .... πλην της περιπτώσεως δημιουργίας ανιθαγενών με αυθαίρετη πράξη ή της περιπτώσεως προσβολών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων…»60. Πρόκειται για ένα συμπέρασμα το οποίο προφανώς πάσχει εξ αιτίας της αδυναμίας του ΣτΕ να θέσει ως κεντρικό του ερμηνευτικό γνώμονα όχι τη

59 Βλ. J. WALDRON, The harm in hate speech, Harvard University Press, Cambridge,

2012, σ. 39-40. 60 Βλ. ΣτΕ 460/2013, σημείο 1.



29

μη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τον εθνικό νομοθέτη, αλλά την ευνοϊκότερη δυνατή προστασία τους.

Είναι γεγονός, όπως το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο δικαιολογημένα υπογραμμίζει, ότι οι προϋποθέσεις απόκτησης ιθαγένειας ανήκουν στον εθνικό νομοθέτη ο οποίος είναι κυρίαρχος ως προς την αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη σε όσους κατοικούν στην ελληνική επικράτεια. Ωστό-σο, η αναγνώριση αυτή δεν είναι δυνατόν παρά να περιλαμβάνει την θετική και όχι αρνητική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μια προστα-σία που ο εθνικός νομοθέτης δεν θα πρέπει απλώς να απέχει από το να παραβιάζει, αλλά θα πρέπει να εγγυάται και να υλοποιεί, προσανατολιζό-μενος τόσο από τις σχετικές διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας όσο και από τα ειωθώτα σε αλλοδαπές έννομες τάξεις. Μόνο με τον τρόπο αυτό είναι δυ-νατόν να συμπράττει και να συμμετέχει ενεργά στη διάπλαση ενός διε-θνούς consensus αναφορικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμά-των όσων δεν διαθέτουν αναγκαία την ιδιότητα του πολίτη ενός εθνικού κράτους, αλλά πάντως κατοικούν ή διαμένουν σε αυτό.

Κλείνοντας, στο σημείο αυτό θα ήθελα να προσθέσω δυο σκέψεις συνη-γορώντας υπερ της κατοχύρωσης της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής στο πλαίσιο της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Η αρχή αυτή έχει τη δυνατότητα να θω-ρακίσει τα δικαιώματα που εγγυάται το ελληνικό Σύνταγμα και να λειτουρ-γήσει ως επιχείρημα υπερ της προστασίας τους, καθιστώντας υπόλογους έναντι διεθνών οργάνων όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης όχι μόνο το Ελ-ληνικό κράτος αλλά και την ΕΕ ή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Έχουμε ένα τέτοιο παράδειγμα στις πρόσφατες αποφάσεις της Επιτροπής του Κοι-νωνικού Χάρτη61 που δημιουργεί ελπίδες για την επέκταση της ευθύνης ως προς την παραβίαση διεθνών μας υποχρεώσεων προς τα διεθνή όργανα. Παράλληλα, έχει τη δυνατότητα να μας οδηγήσει στην κάλυψη κενών ή να μας εξασφαλίσει νομικές λύσεις που αυτή τη στιγμή στο πλαίσιο της κρίσης δεν μπορούμε να προβλέψουμε, όπως η αναγνώριση ανθρωπίνων κοινωνι-κών δικαιωμάτων αξιοπρεπούς διαβίωσης ή πρόσβασης σε ζωτικά αν-θρώπινα αγαθά, όπως για παράδειγμα η στέγη.

Συνοψίζοντας το κανονιστικό περιεχόμενο της ‘κοσμοπολιτικής’ αρχής θα λέγαμε ότι αυτή επιτάσσει στον ερμηνευτή του δικαίου να ερμηνεύει τα συνταγματικά δικαιώματα και υπό το φως των αναγνωρισμένων αξιών της διεθνούς κοινότητας για τις οποίες η χώρα έχει αναλάβει δεσμεύσεις,

61 Επιτροπή Κοινωνικού Χάρτη, απόφαση επί των προσφυγών της ΓΕΝΟΠ ΔΕΗ και

ΑΔΕΔΥ, 65/2011 και 66/2011 της 19.10.2012.



30

επιδιώκοντας την ευνοϊκότερη για αυτά προστασία. Η κατοχύρωσή της παραπέμπει στην εισαγωγή ενός κανόνα διεθνούς εμπιστοσύνης με καίρια σημασία για τη λειτουργία των σημερινών πολυπολιτισμικών κοινωνιών της παγκοσμιοποίησης, που διασφαλίζει στον κάθε πολίτη, Έλληνα και μη, ότι δεν θα στερηθεί τα θεμελιώδη δικαιώματά του σε όποια έννομη τάξη και αν βρίσκεται.62 Παράλληλα και αυτή είναι η μεγάλη σημασία της, η ‘κο-σμοπολιτική’ αρχή παραπέμπει σε μια κοινωνία του σήμερα η οποία παρα-μένει ανοιχτή, ενεργή και άγρυπνη έναντι της προστασίας της διαφορετικό-τητας και των μειοψηφιών.

62 Βλ. S. BENHABIB, «On the alleged conflict between democracy and International

Law», Ethics & International Affairs 2005, σ. 85-100 (86-87).

Μελέτες - syntagma-dialogos.gov.gr · ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΤοΣ) 1-2/2013 6 είναι...

Documents

Transcript of Μελέτες - syntagma-dialogos.gov.gr · ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΤοΣ) 1-2/2013 6 είναι...