ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός...

163
ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* ΦΙΑΦΑΟΠΚΦΝ ΓΚΜΦΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΜΑΝ <KAIAOM<WN ΤΟΜΟΣ ΚΣτ' ΑΡ. 4 (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ Ι. ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ, Περί τό πρόβλημα τής Ενώσεως των Εκκλησιών σσ. 521 - 537 ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Ό Στρατός τής Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας καΐ ή Ιατρική υπηρεσία τοο σσ. 538 - 556 ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ Κ. ΙΩΑΝΝΗΣ, Ή είρηνική άντίστασις τής «'Ελληνι κής Επιστήμης» κατά τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 καί κατά τήν Κατοχή σσ. 557 579 ΧΑΡΟΚΟΠΟΣ Ν. ΑΝΤΩΝΙΟΣ, Ή μακροβιότητα κατά τον ΨευδοΛουκιανο σσ. 580 601 ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΚΙΜΩΝ, Τό άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων είς τήν πο- λιτικήν δίκην σσ. 602 - 616 ΤΑΓΑΡΗΣ ΑΧΙΛΛΕΥΣ, Ή δλλη όψις του Σολωμού σσ. 617 - 619 ΖΟΥΜΠΟΣ Ν. Α., Τό πνεύμα τών Ελλήνων άνα τους αίώνας σσ. 620-629 ΚΟΥΚΗΣ Ε. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, Ή αριστοτελική συλλογιστική του Ένος στην κριτική τής Πλατωνικής κοινοκτημοσύνης σσ. 630 645 ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ Δ. ΒΑΣ., Τα πολιτεύματα είς τήν άρχαίαν Ελλάδα σσ. 646652 ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥΜΠΟΥΡΛΟΓΙΑΝΝΗ ΑΝΝΑ, Β' Πανελλήνο Συνέδριο Φιλοσοφίας σσ. 653 654 ΧΡΟΝΙΚΑ Β' Πανελλήνιον Συνέδριον Ιστορίας τής 'Ιατρικής τής Ελληνικής Εται ρείας 'Ιστορίας τής Ιατρικής καί τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός. Περιλήψεις Είσηγήσεις 'Ανακοινώσεων σσ. 655 - 678

Transcript of ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός...

Page 1: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$

PAWA**0* ΦΙΑΦΑΟΠΚΦΝ ΓΚΜΦΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΜΑΝ <KAIAOM<WN

ΤΟΜΟΣ ΚΣτ' ΑΡ. 4 (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ Ι. ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ, Περί τό πρόβλημα τής Ενώσεως των Εκκλησιών σσ. 521 - 537

ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Ό Στρατός τής Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας καΐ ή Ιατρική υπηρεσία τοο σσ. 538 - 556

ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ Κ. ΙΩΑΝΝΗΣ, Ή είρηνική άντίστασις τής «'Ελληνι­κής Επιστήμης» κατά τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 καί κατά τήν Κατοχή σσ. 557 ­ 579

ΧΑΡΟΚΟΠΟΣ Ν. ΑΝΤΩΝΙΟΣ, Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανο σσ. 580 ­ 601 ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΚΙΜΩΝ, Τό άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων είς τήν πο-

λιτικήν δίκην σσ. 602 - 616 ΤΑΓΑΡΗΣ ΑΧΙΛΛΕΥΣ, Ή δλλη όψις του Σολωμού σσ. 617 - 619 ΖΟΥΜΠΟΣ Ν. Α., Τό πνεύμα τών Ελλήνων άνα τους αίώνας σσ. 620-629 ΚΟΥΚΗΣ Ε. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, Ή αριστοτελική συλλογιστική του Ένος

στην κριτική τής Πλατωνικής κοινοκτημοσύνης σσ. 630 ­ 645 ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ Δ. ΒΑΣ., Τα πολιτεύματα είς τήν άρχαίαν Ελλάδα σσ. 646­652 ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ­ΜΠΟΥΡΛΟΓΙΑΝΝΗ ΑΝΝΑ, Β' Πανελλήνο Συνέδριο

Φιλοσοφίας σσ. 653 ­ 654 ΧΡΟΝΙΚΑ

Β' Πανελλήνιον Συνέδριον Ιστορίας τής 'Ιατρικής τής Ελληνικής Εται­ρείας 'Ιστορίας τής Ιατρικής καί τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός. Περιλήψεις Είσηγήσεις 'Ανακοινώσεων σσ. 655 - 678

Page 2: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

P A * K A * * * * +ΙΛ*ΛΦΓΙΚ*Η Ι«Η*Λ!Κ*Κ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΛΗ <ΚΑΙΑΦΜ<ΗΦΗ

• Ιδ ιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρότση 8—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Συντάξεως

ΓΕΡ. Κ2. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός

Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Γενικός Γραμματεύς Φ.Σ. Π.

NIK. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ. Π. Υπεύθυνος κατά νόμον εκδότης Γερ. Τω. Κονιδάρης

Λεωφ. 'Αλεξάνδρας 120

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΙ 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Αρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, Αρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : Εσωτερικού Δρχ. 1000. Έξωτερικοϋ Δολλ. 30. ,

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500. Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 5000.

Βιβλία αποστελλόμενα είς τό περιοδικόν αναγγέλλονται. Αποστελλόμενα είς διπλοϋν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

Εμβάσματα αποστέλλονταν έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός.

Page 3: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

P A f r N A * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΚΣτ' ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ. 4

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗ Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών

Μέλους της Κεντρικής Επιτροπής τοϋ Π. Σ. Ε. ('Εκκλησία Ελλάδος)

Προέδρου τοΰ Φ. Σ. «Παρνασσός»

ΠΕΡΙ ΤΟ ΚΑΙΡΙΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

ΕΝ ΤΩ ΕΡΓΩ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΝ ΘΕΜΕΛΙΩΣΙΝ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΣ ΕΙΣ ΤΟ 3ον ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΥΤΟΥ

«ΑΜΤ» = ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΩΝ

Α'. Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Το γεγονός: α) της εξαντλήσεως 1350 αντιτύπων της α και β' εκδόσεως (1956/7, 1959) της 'Ανακοινώσεως μου εις την Άκαδημίαν 'Αθηνών περί τοϋ 'Αρχεγόνου Πολιτεύματος τοϋ Χριστιανισμού, πού άφορα το καίριον πρό­

βλημα τοϋ Οικουμενικού Διαλόγου δια την προπαρασκευήν της Ενώσεως (βλ. κατωτέρω), β) των 500 αντιτύπων της α και β' εκδόσεως της μεταφρά­

σεως αυτών εις την γαλλικήν υπό τοΰ Κέντρου 'Ερευνών τών Παρισίων (Istina 1964 και 1966) — υπάρχει και ρωσσική μετάφρασις — ώς και τών περιλήψεων εις τήν γερμανική ν (Zeitschrift fur Savigny­Stiftung Kano­

nistische Abteilung, τ. 1958, σ. 337­342), τήν γαλλικήν («Θεολογία») και άγγλικήν («Πρακτικά 'Ακαδημίας Αθηνών» κ.ά.), ετι δέ και της γερμανικής μεταφράσεως της 'Ανακοινώσεως τοϋ 'Ιουνίου 1961 (διά τοϋ αειμνήστου Σ. Κουγέα) «Περί τοϋ τοπικοΰ και χρονικοΰ περιορισμοΰ έν τή χρήσει τοΰ όρου "Επίσκοποι και Διάκονοι' και της σημασίας του δια τήν λύσιν τών προβλημάτων τών πηγών τοϋ πολιτεύματος της αρχεγόνου Εκκλησίας», γ) της μικράς κυκλοφορίας έρεύνης μου ανακοινωθείσης έν τω Πανεπιστή­

μια) τοϋ Μονάχου: «Warum die Urkirche von Antiochia den 'προεστώτα πρεσβύτερον' der Ortsgemeinde als eho Episkopos' bezeichnete» (1961) και της ελληνικής μεταφράσεως της («Διατί ή πρώτη 'Εκκλησία της 'Αντιοχείας έχαρακτήρισε τον Γπροεστώτα πρεσβύτερον' της τοπικής κοινότητος δια

Page 4: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

522 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

τοϋ có επίσκοπος'», Επιστημονική Έπετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Αθηνών 15 [1965] 633­658) και δ) το γεγονός, ότι μόνον αί γερμανικαί περιλήψεις τών δύο πρώτων καταχωρήθησαν εις το εν Wurzburg δημοσιευθέν έργον μου «Ôkumenischer Dialog ohne 'Konsensus'» (1983), έπέβαλεν όχι μόνον να ζητήσω τήν πλήρη εκδοσιν τοϋ τελευταίου αύτοΰ έργου εν Γερμανία, άλλα και να γράψω τό παρόν (βραχύτατον τεύχος), διότι επίκειται ή τελική συζήτησις και λήψις θέσεως εκ μέρους τής 'Εκκλησίας της Ελλάδος έναντι τών 3 κειμένων του Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκ­

κλησιών: περί τοϋ Βαπτίσματος, τής Θ. Ευχαριστίας και τοϋ Λειτουργήμα­

τος. Σημειωτέον, ότι, ενώ τό 3ον κείμενον είναι βασικόν διά τήν προπαρα­

σκευήν τής Ενώσεως τών 'Εκκλησιών, εν τούτοις εις ολίγα σημεία ελή­

φθησαν ύπ' όψιν αί καθολικαί ορθόδοξοι αντιλήψεις, ενώ ή ξένη επιστημο­

νική έρευνα περιέχει παλαιάς προτεσταντικός αντιλήψεις περί «βασιλείου ίερατεύματος)), απουσιάζει δε ή σύστασις τής Ίερωσύνης ώς μυστηρίου, ετι δε σχετικοποιεΐται τό Πολίτευμα τής 'Αρχαίας 'Εκκλησίας κ.ά. Μεταξύ δε τών ερευνών, αϊτινες δεν ελήφθησαν υπ' όψιν, δέν είναι μόνον αί ήμέτεραι, άλλα και τών Ί . Καρμίρη, Y. Congar και Ί . Ζηζιούλα.

"Οθεν τό 3ον κείμενον είναι φιλολογικώς καί ιστορικώς άθεμελίωτον. 'Αλλά τής νέας μεταφράσεως καί τοϋ σχολιασμοΰ τοϋ 3ου κειμένου ΑΜΤ ( = λειτούργημα), υπό τοϋ γράφοντος γενομένη, έπρεπε να προηγηθή τό παρόν περιληπτικόν σημείωμα τών ερευνών, ώς καί ή συζήτησις περί τής μεθόδου έρεύνης εις τό Π.Σ.Ε. τοϋ μεγάλου θέματος τής 'Εκκλησίας, ώς τής ουσίας τοϋ Οικουμενικού Διαλόγου.

* * *

Τό γεγονός δε, ότι τήν 31ην Δεκεμβρίου 1985 τό βραδύτερον1, συμφώνως προς τήν σχετική ν άπόφασιν τής ΣΤ' Γενικής Συνελεύσεως τοϋ Π.Σ.Ε. εν Βανκούβερ τοϋ Καναδά (23 'Ιουλίου­ 10 Αυγούστου 1983), πρέπει αί Έκ­

κλησίαι­μέλη να λάβουν θέσιν (διότι περί αποδοχής δογματικών κειμένων στερουμένων ακριβείας καί εσωτερικής ένότητος έκκλησιολογικής ουδείς δύναται να γίνη λόγος), έπέβαλεν ωσαύτως τήν σύνταξιν τοϋ παρόντος. Τα 3 κείμενα Taufe ­ Eucharistie καί Amt ( = Βάπτισμα, Ευχαριστία καί Λειτούρ­

γημα) ήτοιμάσθησαν τελικώς εν Λίμα τοϋ Περοΰ (Ίαν. 1982)2. Τα αρχικά

1. Πρβλ. Gathered for Life. Official Report VI Assembly World Council of Churches Vancouver, Canada 24 July ­10 August 1983. Edited by David Gill, Geneva 1983, σελ. 47.

2. Ήμην παρών εις άμφοτέρας τάς Συνελεύσεις, ών ή τελευταία, εν Περοϋ, ήτο της Faith and Order.

Page 5: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της 'Ενώσεως τών Εκκλησιών 523

κείμενα ταϋτα απερρίφθησαν εις την προτέραν μορφή ν υπό της 'Εκκλησίας της Ελλάδος, διότι πρόκειται περί εκθέσεως πορισμάτων συζητήσεων, θεο­

λογικών κειμένων μεταξύ αντιπροσώπων 'Εκκλησιών και μή 'Εκκλησιών στερουμένων ακριβείας και φιλολογικοϊστορικής θεμελιώσεως. Ή αυθεν­

τική άπόρριψις προεκάλεσε παράπονα, δι' δ και ήναγκάσθην να γράψω κείμενον και ν' αναγνώσω τοϋτο ε'ις σύσκεψιν τών 'Ορθοδόξων εν Chambesy παρά τήν Γενεύην κείμενον προς δικαιολόγησιν της απορρίψεως. Τοϋτο μετέφρασα εις τήν έλληνικήν, φέρει δε τον τίτλον «Στοχασμοί και Προο­

πτικαί περί τήν προβληματικήν τών λεγομένων (τότε εν "Ακκρα της Ghana 1974) ^Consensus Texte'» ('Αθήναι 1981, άνάτυπον εκ της «Εκκλησίας»). Ή άναθεώρησις εν Λίμα του Περοΰ επιβάλλει τώρα άλλην τακτικήν, όχι μόνον διότι έβελτιώθησαν εις τίνα σημεία συγκλινουσών απόψεων μεταξύ τών σφόδρα διαφερουσών προς άλλήλας 'Εκκλησιών, Όμολογιών κ.λπ., άλλα και διότι προσετέθη εις τήν παρ. 23 του κειμένου περί του λειτουργή­

ματος (Ministry, Ministère, Amt) πρότασις περί εισαγωγής του θεσμού «τ ή ς Ε π ι σ κ ο π ή ς » ως βασικού δια τήν ενότητα τής 'Εκκλησίας, άλλα και ποικίλα αντιφατικά πολλάκις περί τών 3 ιερατικών βαθμών, χωρίς να ανα­

γνωρίζεται τό μυστήριον τής Ίερωσύνης. Στήριγμα του 3ου κειμένου, Amt, είναι«τό βασίλειον ίεράτευμα», όπερ επιτρέπει τήν σκέψιν αναθεωρήσεως τών 3 ιερατικών βαθμών και «άποδοχήν» τής δήθεν ίερωσύνης τών γυναικών3.

'Αντιπροσωπεύουν τήν άποψιν, ότι όφείλομεν οί 'Ορθόδοξοι, ήτοι οί όντως Καθολικοί κατά τήν εννοιαν τής 'Αρχαίας Καθολικής 'Εκκλησίας, να σχολιάσωμεν έμπεριστατωμένως και μετ' επιστήμης τα εν λόγω τρία κείμενα, νομίζω ότι πρέπει — εφ' όσον δεν δύνανται βεβαίως νά γίνουν δεκτά υπό τής Καθολικής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας, ώς δογματικώς μή ακρι­

βή και πολλάκις αντιφατικά — νά σταλώσιν εγκαίρως εις τό Π.Σ.Ε. και τους διμερείς επισήμους διάλογους, άπό τους οποίους πρόκειται νά προέλθη κάποτε ή ενωσις τών Εκκλησιών. "Οθεν επιχειρώ α) νά συνεχίσω τάς πα­

λαιάς έρευνας μου περί τοΰ επισκοπικού βαθμού και τών 3 ιερατικών βαθμών, πού άνεκοινώθησαν εις τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών, αυτοπροσώπως τήν 17ην Μαΐου 1956 και δια τοΰ Σωκρ. Κουγέα τον Ίούνιον τοΰ 1961, και εν τω Πανεπιστημΐω τοΰ Μονάχου τό 1960, είτα και εν συνεχεία εις τό Παγκό­

σμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών τήν Ιην Αυγούστου 1977 και έδημοσιεύθη­

σαν εις τό έργον μουίίΟΙαίΓηεηίβςηεΓ Dialog ohne Konsensus» (Wiirzburg

3. Βλ. έλληνικήν μετάφρασιν «Περί το πρόβλημα τής ενώσεως τών Εκκλησιών. Είναι δυνατή συμφωνία εις τό Λειτούργημα (Ίερωσύνην) και τήν Θ. Εύχαριστίαν έν τη Οικουμενική Κινήσει;», Θεολογία 49 (1978) 752­774. Πρβλ. και βιβλιογραφίαν Γ' μέρους τοΰ παρόντος.

Page 6: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

524 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

1983), εις το όποιον έκτος της περιλήψεως τών ανωτέρω ερευνών περιέχεται νέα μεγάλη έρευνα ύπό τον τίτλον «Successiones Apostolo rum», και β) να διερευνήσω φιλολογικώς και ιστορικώς τα κατά τον όρον «ή επισκοπή» με τήν έντυπωσιακήν ενδειξιν «Ή αποστολική λειτουργία Ένότητος της τοπι­

κής Εκκλησίας» (ϊδε βιβλιογραφίαν Γ' και Δ' μέρους τοϋ παρόντος τεύχους). Ήλθε δε ή ώρα να έπισημανθή δια του παρόντος τεύχους ή πρωταρχική ση­

μασία τών εν τη 'Ακαδημία Αθηνών (1956­7, 1961) και τω Πανεπιστημίω τοϋ Μονάχου ερευνών ­ ανακοινώσεων, διότι είναι τά μόνα κείμενα πού δί­

δουν διέξοδον εις τήν φιλολογικήν και ίστορικήν ερευναν τών κειμένων, μέ τα όποια ή Καθολική 'Ορθόδοξος 'Εκκλησία και ή Έκκλησιολογία αυτής δικαιώνονται4.

Μετέχων της υποεπιτροπής τής 'Εκκλησίας τής Ελλάδος δια τήν προ­

παρασκευήν τής απαντήσεως τής 'Εκκλησίας μας και δή και ώς εισηγητής τοϋ γ' κειμένου απεφάσισα να κάμω νέαν μετάφρασιν τοϋ έν λόγφ κειμένου περί ΑΜΤ ( = λειτουργήματος) και νά σχολιάσω τοϋτο. Απεφάσισα δε να γράψω τήν παροϋσαν βραχυτάτην μελέτην, όχι μόνον δια νά τονίσω τ' ανωτέρω περί τών ερευνών, άλλα και νά δείξω, ότι χωρίς τήν μελέτην τών ερευνών και τήν φιλολογικοϊστορικήν θεμελίωσιν αί γενικαί πολλάκις αόριστοι θεολογικαί συζητήσεις χωρίς τήν έπιστημονικήν θεμελίωσιν μιας Έκκλησιολογίας, αί όποΐαι γίνονται εις τό Π.Σ.Ε., είναι αδύνατον νά προσ­

φέρουν θετική ν ύπηρεσίαν εις τήν π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή ν τής ποτέ ενώ­

σεως, αί δε συγκλίνουσαι, και πάντως έρευνητέαι ειδικώς, θεολογικαί από­

ψεις εις ουδέν ωφελούν. Ή κήρυξις εις άγνοιαν τών επιστημονικών ερευνών και ή μή λεπτομερής συζήτησις (δεν υπάρχει χρόνος εις τάς συζητήσεις τοϋ Π.Σ.Ε. έπί τοϋ θέματος τής αληθείας) (πρβλ. επόμενα) είναι άσκοπος. Τοϋτο είναι χαράκτηριστικόν εις πολλά έργα. Π.χ. εν από τά πολλά, εις τό όποιον εύρον παραπομπάς, ή μεγάλη Theol. Encyclopaedia, τόμ. Α', Νέα Υόρκη, Βερολΐνον, ένθα εϊς τό άρθρον Bischof παρετήρησα, ότι ό συγγρα­

φεύς Neumann γνωρίζει μόνον τήν έν Μονάχω άνακοΐνωσίν μου και παλαίει μέ τά παλαιά σχήματα, πρεσβύτεροι ή επίσκοποι ή διάκονοι, ήτοι μέ τήν σύγχυσιν πού υπάρχει και εις τήν παρ. 24 τοϋ 3ου κειμένου τοϋ Π.Σ.Ε., περί ού ανωτέρω.

Ή έξάντλησις τών κειμένων μου και μάλιστα τοϋ έλληνικοϋ τοϋ 1959 και τής β' εκδόσεως τής γαλλικής μεταφράσεως τοϋ 1966 επιβάλλει όχι μό­

νον τήν δημοσίευσιν τής παρούσης περιληπτικής εκθέσεως, άλλα και μίαν νέαν πλήρη εκδοσιν τής Πραγματείας «Ôkumenischer Dialog ohne cKon­

sensus'», διότι μόνον ή συνολική έκδοσις και συμπλήρωσις τών ερευνών

4. Βλ. Ί . Κ α ρ μ ί ρ η, 'Ορθόδοξος Έκκλησιολογία. Δογματικής τμήμα Ε', 'Αθήναι 1973, ένθα πλήρης άξιοποίησις.

Page 7: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της Ενώσεως των Εκκλησιών 525

μέ την βοήθειαν της 'Ακαδημίας 'Αθηνών ημπορεί να βοηθήση να δοθή άπάντησις εις το Π.Σ.Ε. δια το θέμα της αληθείας περί Ίερωσύνης των 3 Ιερατικών βαθμών, είδικώτερον του επισκόπου, ώς διαδόχου τών 'Αποστό­

λων και συνδέσεως «της επισκοπής» αυτών μετά της Θ. Ευχαριστίας (Α' Κλήμεντος, Ιγνάτιος) καί γενέσεως τοϋ Καθολικισμού και της επιστήμης της εκκλησιαστικής τάξεως (συνήθως λέγεται «εκκλησιαστικού Δικαίου»).

"Ετσι θα όλοκληρωθή εν μεγάλω μέτρω, ο,τι ήρχισεν εν τη 'Ακαδημία 'Αθηνών (1956 καί 1961) καί εν τω Πανεπιστημίω τοϋ Μονάχου (1960).

Αυτή είναι ή αλήθεια. Μάιος 1984 Γ. Ι. Κ·

Β. Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Ή σπουδαιότης τών φιλολογικών και ιστορικών ερευνών δια το Πολί­

τευμα της "Αρχαίας 'Εκκλησίας άνακοινωθεισών εν τη ''Ακαδημία 'Αθη­

νών (1956 καί 1961) καί τω Πανεπιστημίω τοϋ Μονάχου (1960) δια την θέσιν της 'Ορθοδοξίας έναντι τοϋ 3ου κειμένου «Περί λειτουργήματος» τοϋ Π.Σ.Ε. ('Οφειλομένη απάντησις τών 'Εκκλησιών μέχρι 31.12.1985).

Ήλθεν ή ώρα, μέ τήν άποστολήν εις τάς 'Εκκλησίας τών τριών κειμένων τοϋΠ.Σ.Ε., «Περί τοϋ Βαπτίσματος, της Θ. Ευχαριστίας καί τοϋ Λειτουργή­

ματος» (Amt, Ministère, Ministry), ϊνα λάβουν θέσιν, δια να σημειώσωμεν βραχυτάτας τινάς παρατηρήσεις, εφ' δσον εις το τελευταϊον, το 3ον κείμε­

νον, το καί μεγαλύτερον, ώρίσθημεν ώς εισηγητής της ειδικής υποεπιτροπής της Ί . Συνόδου, ήτις απεδέχθη τήν ήμετέραν πρότασιν, μετά γνώμην τής Επιτροπής «'Εξωτερικών καί Διορθοδόξων καί Διαχριστιανικών σχέσεων», να όρισθή ή ειδική υποεπιτροπή δια τήν άπάντησιν εις το ΓΤ.Σ.Ε.

1. Τό όλον κείμενον : Taufe, Eucharistie und Amt έχει ύπότιτλον Κο­

vergenzerklàrungen der Kommission fur Glauben und Kirchenverfassung des Ôkumenischen Rates der Kirchen (Frankfurt 1982), ήτοι «Βάπτισμα, Θ. Ευχαριστία καί Λειτούργημα (ανεπίτρεπτος ή μετάφρασις δια τοϋ Ίερω­

σύνη). Συγκλίνουσαι δηλώσεις(!) τής 'Επιτροπής Πίστεως καί Τάξεως τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών».

2. Το κείμενον, ύποστάν έπεξεργασίαν εις τήν "Ακκρα τής Γκάνα, τελι­

κώς έγράφη εις τήν Αίμα τοϋ Περοΰ καί παρουσιάσθη εις Βανκοϋβερ, δια να έγκριθή ή αποστολή του εις τάς 'Εκκλησίας.

3. Έπιγραφόμενον πρότερον ώς «Konsensus», τ.ε. συμφωνία, καί καταπολεμηθέν, άφοϋ διωρθώθη εις πολλά σημεία — ή λέξις συμφωνία ήτο πάντη ακατάλληλος — έπεγράφη τελικώς δια του όρου «συγκλίνουσαι δη­

λώσεις», ενώ πρόκειται περί εκθέσεως συζητήσεων (Report, Bericht). Κα­

κώς, λοιπόν, έπεγράφη «δηλώσεις».

Page 8: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

526 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

4. Ή εγκρισίς των εϊχε την έννοιαν αυτήν και μόνον, διότι ουδείς ήτο εξουσιοδοτημένος δια «δήλωσιν», πολλώ μάλλον, ότι περιέχει αντιφάσεις, π.χ. τάς παραγρ. 23­24, και απαράδεκτα δια την Όρθοδοξίαν, ώς π.χ. τήν χειροτονίαν των γυναικών, πού προσθέτει νέον έμπόδιον δια τήν προπαρα­

σκευήν της Ενώσεως τών Εκκλησιών. 5. Είναι ορθόν, ότι υπάρχουν συγκλίνουσαι απόψεις, αλλά χρειάζεται

συζήτησις ειδικών δια να επισημανθούν. 6. Ταϋτα αναφερόμενα εις δογματικά ζητήματα φυσικόν είναι να στε­

ρούνται ακριβείας (Akrebie). 7. Ή εκ μέρους τών πραγματικών Εκκλησιών και υπό τών Καθολικών

'Ορθοδόξων 'Εκκλησιών αποδοχή ένεκα τών ανωτέρω λόγων αποκλείεται. 8. Ούχ ήττον όμως, ένεκα της υπάρξεως σημείων επαφής και δή και της

π ρ ο τ ά σ ε ω ς , περί ε ι σ α γ ω γ ή ς του θεσμοϋ «τής Επισκοπής», ώς βασικού δια τήν Ε ν ό τ η τ α τής τοπικής Εκκλησίας, πρέπει να σχο­

λιασθούν και να επιστραφούν εις το Π.Σ.Ε., ώς χρήσιμα π ι θ α ν ώ ς εις τάς έπιτροπάς τών επισήμων διμερών διαλόγων. Πρέπει δηλαδή να αποφα­

σίσουν αί Σύνοδοι με τήν ενδειξιν ότι είναι χρήσιμοι. Ή ζητούμενη Reception σημαίνει εν προκειμένω παραλαβή προς γνώσιν

και μελέτην. Πρέπει να τονίσω όμως ότι ή Ένωσις τών 'Εκκλησιών δεν δύναται να προέλθη εκ του Π.Σ.Ε., τό όποιον αποτελούν Έκκλησίαι καί μή Έκκλησίαι — παραφυάδες του άπελπιστικώς διηρημένου Προτεσταντισμού, διότι είναι αδύνατον ν' αποκτήσουν μίαν Έκκλησιολογίαν αί 308 «Έκκλη­

σίαι» κλπ. ώς θεμέλιον τής Ενώσεως. 9. "Οθεν τό Π.Σ.Ε. πρέπει φυσικώς ν' άσχολήται με σοβαρά κείμενα,

π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ α σ τ ι κ ά τής Ενώσεως, διότι ό Οικουμενικός Διά­

λογος πρέπει να εΐναι τής αληθείας τής εν τή 'Αγία Γραφή καί τή 'Εκκλησία διαφυλασσομένης μετ' επιστήμης.

10. Τό υπ' όψιν 3ον κείμενον, καίτοι εν πολλοίς σοβαρόν θεολογικόν, στερείται ίστορικοφιλολογικής θεμελιώσεως καί δέν γνωρίζει, ότι ή ημε­

τέρα Καθολική 'Ορθόδοξος 'Εκκλησία, πού εΐναι ή Μία 'Εκκλησία, δε­

σμεύεται άπό τήν Άρχαίαν Έκκλησίαν, τήν έπισκοπικώς συντεταγμένην, ή οποία έδωσε τον Κανόνα τής Κ. Δ. καί τους τρεις 'Ιερατικούς βαθμούς καί τήν Σύνοδον τών επισκόπων, ώς ύψιστον άποφασιστικόν όργανον — όχι συμβουλευτικόν, ώς εν τή Ρωμαϊκή Δύσει — καί έχει υποχρεωτικώς τάς 7. Οίκουμενικάς Συνόδους, αϊτινες ανέπτυξαν εις ώρισμένα σημεία τήν Διδα­

σκαλίαν με άκρίβειαν (τό δε Οίκουμενικόν Σύμβολον τής Νικαίας ­ Κων­

σταντινουπόλεως [381], τό όποιον ή 'Εκκλησία τής Ελλάδος προέτεινε να γίνη δεκτόν, εΐναι όντως Οίκουμενικόν καί τό καλλίτερον όλων) καί δέν δύναται ν ' άποστή άπ' αυτών.

'Ιδού εν έργον θετικόν, πού πρέπει να περαίωση τό Οίκουμενικόν Συμ­

Page 9: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της 'Ενώσεως των Εκκλησιών 527

βούλιον με την συνείδησιν, ότι συμβάλλει εϊς την προπαρασκευήν της Ενώσεως.

11. Επειδή το θέμα «ο επίσκοπος» και ή «αποστολική Διαδοχή» συνέ­

χονται προς τήν ευτυχώς προς τήν προταθεΐσαν εν Λίμα του Περού (1982) εις το γ' κείμενον είσαγωγήν «της Επισκοπής» ώς θεσμού τής 'Αποστολι­

κής 'Εκκλησίας, επιβάλλεται να συνεχίσωμεν οι 'Ορθόδοξοι τήν ύποστήρι­

ξιν, διότι πρόκειται περί βασικού σημείου τής Έκκλησιολογίας, άφοϋ δεν είναι αδύνατον να στηριχθή επί τής Γραφής και τής Παραδόσεως (αποστο­

λικής και εκκλησιαστικής) ιδία των δύο πρώτων αιώνων. Δια τούτο γράφε­

ται τό παρόν βραχύ σημείωμα, δια να έπιστήση τήν προσοχήν τόσον των Εκκλησιών μας, όσον και του Π.Σ.Ε. περί τών ερευνών τών δύο βαρυσήμαν­

των θεμάτων, αί όποΐαι ελάχιστα ελήφθησαν ύπ' όψιν κατά τήν σύνταξιν τών 3 κειμένων και δή τοΰ 3ου και σπουδαιότερου δια τήν Έκκλησιο­

λογίαν κειμένου. Ή έξάντλησις τών μνημονευθεισών εν τω Προλόγω σχετικών εργασιών

μου επιβάλλει τήν σύνταξιν του παρόντος σημειώματος, περιέχοντος βραχέα τινά περί τών πορισμάτων και τήν σχετικήν βιβλιογραφίαν.

Γ'. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤ' ΕΠΙΛΟΓΗΝ

Κ. B e y s c h l a g , Clemens Romanus und der Friihkatholizismus. Untersuchungen zu I Clemens 1­7, Tubingen 1966.

H . C a m p e n h a u s e n , von, Lehrerreihen und Bischofsreihen im 2. Jahrhundert, in Memoriam E. Lohmeyer, Stuttgart 1951.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Kirchliches Amt und geistliche Vollmacht in den ersten drei Jahrhunderten, Bh. Theol., Tubingen 1953.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Tradition und Leben ­ Kràfte der Kirchengeschichte in Aufsâtzen und Vortràgen, Tubingen 1960.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Aus der Fruhzeit des Christentums. Studien zur Kirchen­

geschichte des ersten und zweiten Jahrhunderts, Tubingen 1963. E. C a s p a r , Die àlteste remisene Bischofsliste. Kritische Studien zum

Formproblem des eusebianischen Kanons, sowie zur Geschichte der alte sten Bischofslisten und ihrer Entstehung aus apostolischen Sukzessionsreihen, εν Schriften der kòniglichen Gelehrten­Gesellschaften ­ Geisteswissensch. Klassen, 2, 4, Berlin 1926.

Π. Κ. Χ ρ ή σ τ ο υ , Ελληνική Πατρολογία. Τόμος Β'. Γραμματεία τής περιόδου τών διωγμών, Θεσσαλονίκη 1978.

Y. C ο n g a r, Der Laie. Entwurf einer Théologie des Laientums, Ubertragung ins Deutsche von der Gemeinschaft der Dominikaner in Wal­

lberger, Stuttgart 1964.

Page 10: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

528 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

Τ ο υ ί δ ι ο υ , Das Bischofsamt in die Weltkirche, Stuttgart 1964. Ad. v o n H a r n a c k , Einfiihrung in die alte Kirchengeschichte. Das

Schreiben der rômischen Kirche an die Korinthische aus der Zeit Domitians (I. Clemen sbrief), Leipzig 1929.

E p i s k o p é a n d e p i s c o p a t e in ecumenical perspective. Faith and Order paper 102. World Council of Churches, 1980.

Ί ω. Κ α ρ μ ί ρ η , Τα Δογματικά και Συμβολικά μνημεία της 'Ορθο­

δόξου Καθολικής 'Εκκλησίας, 2α εκδοσις, Έν 'Αθήναις 1960. Τ ο υ ι δ ί ο υ , 'Ορθόδοξος Έκκλησιολογία. Δογματικής Τμήμα Ε',

'Αθήναι 1973. Γ ε ρ. Ί . Κ ο ν ι δ ά ρ η , Εκκλησιαστική Τστορία τής Ελλάδος άπό

τής εποχής του 'Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον, Θρησκευτική και Χρι­

στιανική 'Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ' (1938), σ. 156­400. (Άνάτυπον: 'Επίτομος 'Εκκλησιαστική Τστορία τής Ελλάδος 49/50­1938. Μετά Εισαγωγής, 'Αθή­

ναι 1938). Πρώτη μνεία αρχών έρεύνης. Τ ο υ ι δ ί ο υ , Νέαι ερευναι προς λύσιν των προβλημάτων τών πηγών

του εκκλησιαστικού πολιτεύματος τοΰ αρχικού Χριστιανισμού (34­156 μ.Χ. π.). Οί Λειτουργοί και τα λειτουργήματα. Τόμος Α'. Εισαγωγή. Τεύχος Ιον. Αι νέαι φιλολογικοϊστορικαί θέσεις και αί πηγαί, 'Επιστημονική Έπετη­

ρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου 'Αθηνών, τ. Γ 1954­1955 (1956), σ. 219­295. (Άνάτυπον, 'Αθήναι 1956).

Τ ο ΰ ι δ ί ο υ , Γενική 'Εκκλησιαστική Τστορία άπό τοΰ Ίησοΰ Χρί­

στου μέχρι τών καθ' ημάς χρόνων. (Έπέκτασις παραδόσεων). Εισαγωγή Α' και Β' και Βιβλίον Α'. Περίοδος Α' (τοΰ Έλληνορρωμαϊκοΰ Καθολικι­

σμού), "Εκδοσις Β' έπηυξημένη, 'Εν 'Αθήναις 1957. Τ ο ΰ ι δ ί ο υ , Νέαι ερευναι προς λύσιν τών προβλημάτων τών πηγών

τοΰ εκκλησιαστικού πολιτεύματος τοΰ άρχικοΰ Χριστιανισμού (34­156 μ.Χ. π.). Οί Λειτουργοί και τα λειτουργήματα. Τόμος Γ'. Τεύχ,η πορισμάτων (β), Επιστημονική Έπετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου 'Αθηνών, τ. ΙΑ' (1955­1956), σ. 211­223. (Άνάτυπον, Αθήναι 1957).

Τ ο ΰ ι δ ί ο υ , Ή φερομένη διαφορά μορφών τοΰ έκκλησιαστικοΰ πο­

λιτεύματος έν τω άρχικώ Χριστιανισμό) (34­156 μ.Χ.). Πορίσματα Έρεύνης, Πρακτικά τής Ακαδημίας Αθηνών, τ. 32 (1957), σ. 17­51. (Άνάτυπον, Έν Αθήναις 1957). Συμπεπληρωμένη και βελτιωμένη 2α ε κ δ ο σ ι ς τοΰ έν τοις Πρακτικοΐς τής Ακαδημίας κειμένου, Αθήναι 1959.

Τ ο ΰ ι δ ί ο υ , Ή σπουδαιότης τών περί τό πολίτευμα τής αρχεγόνου Εκκλησίας ερευνών και δια τήν Οίκουμενικήν Κίνησιν (μετά στοιχείων τής λύσεως), «Ευχάριστηριον», Τόμος τιμητικός Άμίλκα Σ. Αλιβιζάτου, Αθήναι 1958, σ. 188­215. (Άνάτυπον, Αθήναι 1957).

Τ ο ΰ ι δ ί ο υ , Α'. Νέαι ερευναι προς λύσιν τών προβλημάτων τών πη­

Page 11: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ιιερί το πρόβλημα της Ενώσεως των 'Εκκλησιών 529

γών τοϋ εκκλησιαστικού πολιτεύματος του άρχικοϋ Χριστιανισμού (34­156 μ.Χ. π.). Οι Λειτουργοί και τά λειτουργήματα. Τόμος Α'. Εισαγωγή. Τεύ­

χος 2ον. Κατάταξις τών πηγών, σχέσεις των Εκκλησιών τών περιοχών και ιστορικά χάσματα, 'Επιστημονική Έπετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπι­

στημίου Αθηνών, τ. ΙΓ' (1959), σ. 218­304. (Άνάτυπον, 'Αθήναι 1959). Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , 'Εκκλησιαστική Ιστορία τής Ελλάδος. 'Από τής ιδρύ­

σεως τών 'Εκκλησιών αυτής ύπό τοϋ 'Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50­1951), Τόμος Α'. Άπό τοϋ Α' μέχρι τών αρχών τοϋ Η' αιώνος. Μετά εισαγωγών Α' και Β', Έν 'Αθήναις 1954­1960.

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Der Historiker, die Kirche und der Inhalt de r Tradi­

tion in den ersten zwei Jahrhunderten, Θεολογία, τ. ΛΑ' (1960), σ. 507­512. (Άνάτυπον, Athen 1960).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Ό ιστορικός, ή 'Εκκλησία και τό περιεχόμενον τής παραδόσεως κατά τους δύο πρώτους αιώνας, Γρηγόριος ό Παλαμάς, τ. ΜΔ' (1961), σ. 65­71. (Άνάτυπον, Θεσσαλονίκη 1961).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Περί τοϋ τοπικού και χρονικού περιορισμοΰ έν τή χρή­

σει τοϋ όρου «Επίσκοποι και Διάκονοι» και τής σημασίας του δια τήν λύσιν τών προβλημάτων τών πηγών τοϋ πολιτεύματος τής αρχεγόνου 'Εκκλησίας, Πρακτικά τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τ. 36 (1961), σ. 215­230. (Άνάτυπον, Έν Αθήναις 1961).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Warum die Urkirche von Antiochia den ((προεστώτα πρεσβύτερον» der Ortsgemeinde als «ho Episkopos» bezeichnete, Miinchener Theologische Zeitschrift, τ. 12 (1961), σ. 269­284. (Άνάτυπον, Miinchen 1961).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Νέαι ερευναι προς λύσιν τών προβλημάτων τών πηγών τοϋ εκκλησιαστικού πολιτεύματος τοϋ άρχικοϋ Χριστιανισμού (34­156 μ.Χ. π.). Οί Λειτουργοί και τα λειτουργήματα. Διατί ή πρώτη 'Εκκλησία τής Αντιοχείας έχαρακτήρισε τον «προεστώτα πρεσβύτερον» τής τοπικής κοι­

νότητος δια τοϋ «ό επίσκοπος». Τόμος Γ'. Τεϋχος άνεξάρτητον. (Άνακοί­

νωσις έν τω Πανεπιστημίω τοϋ Μονάχου 1960), 'Εν Αθήναις 1964. Τ ο ϋ ί δ ι ο υ , Διαδοχή Αποστόλων, Θρησκευτική και 'Ηθική Εγ­

κυκλοπαίδεια, τ. Δ' (1964) 1109­1121. Τ ο ϋ ι δ ί ο υ, De la prétendue divergence des formes dans le régime du

Christianisme primitif. Ministres et ministères du temps des Apôtres à la mort de saint Polycarpe, Istina, τ. (1964), No 1, σ. 59­92. (Άνάτυπον, 1964).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Διατί ή πρώτη 'Εκκλησία τής Αντιοχείας έχαρακτήρισε τον «προεστώτα πρεσβύτερον» τής τοπικής κοινότητος δια τοϋ «ό επίσκο­

πος», 'Επιστημονική Έπετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθη­

νών, τ. ΙΕ' (1965), σ. 633­658. Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , De la prétendue divergence des formes dans le régime

Page 12: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

530 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

du Christianisme primitif. Ministres et ministères du temps des Apôtres à la mort de Saint Polycarpe. (Communication à l'Académie d'Athènes. 2a tra­

duit du grec par l'archimandrite Agathangelos Tabouratzakis. Extrait de la revue «Istina», 1964, pp. 59­92), Paris 1966. Β' γαλλική εκδοσις της μετα­

φράσεως. Τ ο υ ι δ ί ο υ , Zur Frage nach der Einheit der Kirche. Gedanken zur

ôkumenischen Bewegung. «Stimmen der Orthodoxie zu Grundfragen des II Vatikanus», herausgegeben von Damaskinos Papandreou, Herder, Wien­

Freiburg­Basel 1969, σ. 373­385. (Άνάτυπον, Basel 1969). Τ ο υ ι δ ί ο υ , Ή θέσις της 'Ορθοδοξίας εις τήν Οίκουμενικήν Κίνη­

σιν. Αϊτια της διαιρέσεως της 'Εκκλησίας και ένότης κατά τον Κ' αιώνα. Μελέτη. Δοκίμιον ιστορικόν και κριτικόν, 'Εκκλησιαστικός Φάρος, τ. ΝΒ' (1970), Ι, σ. 437­445· ΙΙ­ΙΠ, σ. 327­342.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Ή ένότης της Εκκλησίας εξ απόψεως ορθοδόξου (Με­

τάφρασις εκ τοϋ γερμανικού πρωτοτύπου [έπιδοθέντος εις το Β' τμήμα τής έν Nairobi τής Kenya Ε' Γενικής Συνελεύσεως τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών], Θεολογία, τ. ΜΖ' (1976), σ. 177­179. (Άνάτυπον, 'Αθήναι 1976).

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Ή 'Εκκλησία και ή ένότης αυτής εξ απόψεως ορθοδόξου ('Ορθόδοξος θεώρησις κειμένων τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών, Γενεύη 1976), Θεολογία, τ. ΜΖ' (1976), σ. 928­935.

Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , «Ή Επισκοπή». Το άποστολικόν λειτούργημα — Διακονία τής 'Εκκλησίας και ή έν αύτώ διαδοχή. Έξέτασις τών πηγών τοϋ 'Εκκλησιαστικού Πολιτεύματος τών δύο πρώτων αιώνων: επισκοπή ­ τόπος ­

επίσκοπος «τα δώρα τής επισκοπής» = Θεία Ευχαριστία και οι χαρισμα­

τοΰχοι. Άνάτυπον εκ τοϋ π. Θεολογία, Αθήνα 1983. Τ ο ϋ ι δ ί ο υ , Ôkumenischer Dialog ohne «Konsensus». Wie kann

die Una Sancta wiederhergestellt werden? Wiirzburg 1983, σσ. 318. Ελλη­

νική περίληψις σσ. 45. Μετά πλούσιας βιβλιογραφίας ωσαύτως κατ' επιλο­

γήν και μέ ενα χάρτη ν τής θριαμβευτικής πορείας τοϋ όρου «Οι πρεσβύτεροι» άπό Ιεροσολύμων μέχρι Ρώμης και ενα πίνακα ερμηνευτικής εναρμονίσεως τών πηγών περί τοϋ πολιτεύματος και δια τήν λύσιν τοϋ αινίγματος τής φερομένης διαφοράς μορφών τοϋ πολιτεύματος:

επίσκοποι ό επίσκοπος οι πρεσβύτεροι: το πρεσβυτέριον

διάκονοι οί διάκονοι

Προέκυψεν ήδη ή ανάγκη νέας εκδόσεως πληρεστέρας. Κ. Μ π ό ν η, Κλήμεντος Ρώμης επιστολή Α' προς Κορινθίους (Εισα­

γωγή ­ Κείμενο ν ­ Σχόλια), Αθήναι 1973.

Page 13: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της Ενώσεως των Εκκλησιών 531

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Συμπόσιον Πατέρων. Ή καλούμενη Β' επιστολή Κλή­

μεντος Ρώμης «προς Κορινθίους», 'Αθήναι 1976. Τ ο υ ι δ ί ο υ , Συμπόσιον Πατέρων. Αποστολικοί Πατέρες. 'Ιγνάτιος

'Αντιοχείας (f 109 ή 107 μ.Χ.;), 'Αθήναι 1976. Τα αρχαία κείμενα εις την σειράν τής 'Αποστολικής Διακονίας των

Ελλήνων Πατέρων και 'Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Τόμοι 1­5. ' Ι ω ά ν ν ο υ Σ. Ρ ω μ α ν ί δ ο υ , Ή σπουδαιότης τών περί του Πολι­

τεύματος τής 'Αρχεγόνου Εκκλησίας ερευνών του Γερασίμου Κονιδάρη δια τήν Δογματικήν και Τστορίαν τών Δογμάτων, Κληρονομιά, τ. 10 (1978), σ. 167­177.

Ί . Ζ η ζ ι ο ύ λ α, Ή Ένότης τής 'Εκκλησίας εν τη Θ. Ευχαριστία και τω επισκοπώ κατά τους τρεις πρώτους αιώνας, 'Αθήναι 1965. Πρώτη ευρεία χρησιμοποίησις τών ερευνών μου.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Priesteramt und Priesterweihe im Licht der òstlich­

orthodoxen Théologie. Questiones Disputatae 50, Freiburg­Basel­Wien 1973, σελ. 72­113.

Τ ο υ ι δ ί ο υ , Δύο άρχαΐαι παραδόσεις περί 'Αποστολικής Διαδοχής και ή σημασία των, «Άντίδωρον Πνευματικόν» τιμητικός τόμος εις Γερ. Κονιδάρη ν, 'Αθήναι 1981, σελ. 683 κ.έξ.

Εις τό υπ' αριθμ. 174/2 τοϋ 8ου έτους (1977) του περιοδικού «Επίσκε­

ψις» του 'Ορθοδόξου Κέντρου δημοσιεύονται: «Σχόλια, παρατηρήσεις τοϋ Οικουμενικού Πατριαρχείου επί τοϋ κειμένου Βάπτισμα ­ Ευχαριστία ­ Τε­

ρωσύνη τής 'Επιτροπής Πίστεως και Τάξεως». Αι παρατηρήσεις άφοροϋν τήν παλαιοτέραν μορφήν τοϋ κειμένου τοϋ υποβληθέντος εις τήν Συνέλευ­

σιν τής Λίμα. Κάμνει όρθήν διάκρισιν μεταξύ τών δύο μερών: Α. Βάπτισμα­

Εύχαριστία και Β. Τερωσύνη!! Δεν είναι δυνατόν όμως να γίνεται λόγος περί Ίερωσύνης οϋτε περί έρεύνης.

Δ'. ΠΕΡΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ! ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

Ή σπονδαιότης τής φιλολογικής καί ιστορικής ερεννης τών πηγών τών δύο πρώτων αιώνων (Κ. Δ. και λοιπών) και τα πορίσματα αυτής δια τον Οίκονμενικον Λιάλογον και δη και το 3ον κείμενον τον Π.Σ.Ε., μετά τήν πρότασιν τής Λίμα (Περοϋ) δια τήν εισα­

γωγήν τον θεσμοϋ «τής Επισκοπής)) (1982).

1. Πρέπει εν όψει τών ανωτέρω (Γ') κειμένων, κατά τό πλείστον ερευ­

νητικών, να γίνη συνείδησις εις τους 'Ορθοδόξους Θεολόγους και τάς 'Εκ­

κλησίας μας, πού αντιπροσωπεύονται εις τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών και μή 'Εκκλησιών, Όμολογιών κ.λπ. 'Οργανώσεων, ότι ή "Ενω­

Page 14: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

532 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

σις των Εκκλησιών θα προέλθη, ό τ α ν π ρ ο έ λ θ η , μόνον από τους δ ι μ ε ρ ε ί ς διάλογους και όχι από το Π.Σ.Ε., ένθα εϊναι συγκεντρωμέναι 308 (;) Έκκλησίαι, Όμολογίαι κ.λπ. (Σημειωτέον ότι μόνον εις την Έπιτρο­

πήν Πίστεως και Τάξεως συνεργάζεται ή Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία). Τοϋτο είναι φυσικόν, διότι ενωσις τών Εκκλησιών χωρίς μίαν Έκκλησιο­

λογίαν (ουσία, ιδιότητες και ένότης) είναι αδύνατος. Είναι δυσχερέστατον το εν λόγω πρόβλημα και διότι απαιτεί Γραφικήν καί παραδοσιακήν θεμε­

λίωσιν καί άκρίβειαν. "Επειτα δέον να λεχθή, ότι δια τον Προτεσταντισμόν είναι μέγα πρόβλημα ή έκκλησιαστικοποίησις αύτοΰ.

2. Πρέπει ωσαύτως να γίνη συνείδησις εις όλους τους Θεολόγους της Καθολικής 'Ορθοδόξου Εκκλησίας, ως τής κανονικής συνεχείας τής Μιας 'Αγίας Καθολικής καί 'Αποστολικής 'Εκκλησίας, ότι, εφ' όσον ασχολούνται με την Οίκουμενικήν Κίνησιν, εκτός τής εύρύτητος του Πνεύματος, πού πρέπει να συνοδεύη τον Οίκουμενικόν Διάλογον, πρέπει να υπάρχουν καί αί έπόμεναι προϋποθέσεις:

α) Ή βαθεϊα πεποίθησις, ότι ό έν λόγω διάλογος υποχρεωτικώς πρέπει να καταστή μεθοδευμένος δ ι ά λ ο γ ο ς τ ή ς α λ η θ ε ί α ς , τής έν τη Αγία Γραφή καί τή Ίερα Παραδόσει περιεχόμενης, δεδομένου όντος ότι ή Κ. Διαθήκη είναι «γεγραμμένη 'Αποστολική παράδοσις», εξ ης άπέρρευ­

σεν ή 'Εκκλησιαστική συνδεόμενη μετ' αυτής όργανικώς. β) Πρέπει να ύπάρχη ή βαθεϊα επιστημονική πεποίθησις ότι αί ανεξάρ­

τητοι άπ' αλλήλων Καθολικαί Έκκλησίαι τοΰ Β' αιώνος, αί όποΐαι συνε­

κέντρωσαν τα βιβλία τής Κ. Δ. καί κατήρτισαν τον πρώτον Κανόνα τής Κ. Δ. ως τό βιβλίον τής 'Εκκλησίας, ώς Κανόνα του βίου αυτών (πρώτος κατάλογος συλλογής Muratori τέλος Β' αιώνος), ήσαν έπισκοπικώς συντε­

ταγμέναι — εΐχον φυσικώς τους 3 'Ιερατικούς βαθμούς, άλλα μή καθιερω­

μένους απολύτως όρους — termini technici — δι' δ καί αποκλείεται ή απο­

δοχή τής προτεσταντικής απόψεως, ην φαίνεται άποδεχόμενον τό 3ον κεί­

μενον (Amt) του Π.Σ.Ε., πού εστάλη εις 'Εκκλησίας δια να λάβουν θέσιν μέχρι του τέλους τού 1985. Ποία είναι ή προτεσταντική θέσις; 'Εφ' όσον κατά τους χρόνους τής Κ. Δ. ύπήρχον διάφορα πολιτεύματα, έπεται, ότι δύ­

νανται να υπάρχουν καί μετά τήν Ένωσιν, πού έπιδιώκομεν σήμερον! Τό πρόβλημα τοϋτο είναι φιλολογικόν καί ιστορικόν, εφ' όσον είναι

φυσικόν, ότι ύπήρχεν έν αρχή ένότης έν τή ποικιλία τών όρων (keine Uni­

formitàt, λέγει ορθώς ό Ad. von Harnack). Ή διαφωνία εις τήν χρήσιν τών όρων ήτο βεβαίως φυσική, διότι οι

termini technici τών 3 ιερατικών βαθμών καθιερώθησαν τελικώς καί μετά τους χρόνους τοΰ Ειρηναίου (κατά τό τέλος τοΰ Β' αιώνος) καί τοΰ Ιππο­

λύτου. γ) Εντεύθεν είναι εύλογος ή ϋπαρξις τής επιστημονικής πεποιθήσεως,

Page 15: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της Ενώσεως των Εκκλησιών 533

δτι π α σ α ι α ί π η γ α ί των δύο πρώτων αιώνων πρέπει νά συνεξετά­

ζωνται μετά της Κ. Δ. και δη και φιλολογικώς και ιστορικώς, διότι έρμη­

νεύουσιν άλλήλας, ή δε διαφωνία εις τα ουσιώδη, αν υπήρχε δηλαδή και άνεγνωρίζετο «ό επίσκοπος», ανεξαρτήτως του όρου, ώς διάδοχος των Απο­

στόλων, έχων τήν πληρότητα τής Τερωσύνης, αποκλείεται όχι μόνον ένεκα φιλολογικών και ιστορικών μαρτυριών, άλλα και ένεκα τής ταπεινοφρο­

σύνης τών ηγετών τών 'Εκκλησιών. Μέγας μάρτυς είναι ή 'Ανωνυμία τών ηγετών και ή Α' Κλήμεντος. 3. Διατί προετάξαμεν τήν βιβλιογραφίαν τών ερευνών και μελετών; α) Αί φιλολογικαί και ίστορικαί ερευναι, πού άνεκοινώθησαν εις τήν

Άκαδημίαν 'Αθηνών (1956 ή α' και 1961 ή β') και εις τό Πανεπιστήμιον του Μονάχου (1960) προσάγουν άδιασείστως μαρτυρίας τών πηγών τών δύο πρώτων αιώνων, αί όποΐαι εισφέρουν έ κ α σ τ η το ίδιον και π α σ α ι σ υ μ β ά λ λ ο υ ν εις τον σχηματισμόν τής ορθής ιστορικής εικόνος τών 'Εκκλησιών, αί όποΐαι εΐχον μίαν κατά περιοχήν έ π ι σ κ ο π ή ν με επί κεφαλής τον προεστώτα και συλλειτουργούς τους πρεσβυτέρους και μ ί α ν θείαν Εύχαριστίαν εις έκάστην περιοχήν, μ ό ν ο ν δε κ α τ ά τ ο ν γ' α ι ώ ν α έσχηματίσθησαν ένορίαι με έπί κεφαλής πρεσβύτερον, τελούντα τα μυστήρια πλην τής Ίερωσύνης5. Τούτο είναι θεμελιωδέστατον γεγονός, όπερ δεν γνωρίζουν οι συντάκται τών 3 κειμένων τοΰ Π.Σ.Ε.

β) Είναι κοινή ή μαρτυρία τής 'Ανατολής και τής Δύσεως, ότι, ήδη από τών χρόνων τής Κ. Δ., υπήρχε, ζ ώ ν τ ω ν ετι τών 'Αποστόλων — τούτο εΐναι βέβαιον από τάς Πράξ. 21, 18, — ή συνήθεια νά δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι ό Προεστώς, ό μετά ταύτα κληθείς «ό επίσκοπος», ώς λειτουργός διάδοχος τών 'Αποστόλων, μ ό ν ο ν δ ι α τ ο ΰ ο ν ό μ α τ ο ς , ενώ οι πρεσβύτεροι λειτουργοί ήσαν συλλειτουργοί τοΰ Κυρίου λειτουργοΰ, άλλ' άπετέλουν άνώνυμον πλήθος (12 ή 14). Ή έννοια τής 'Αποστολικής Διαδοχής εΐναι απλή άλλ' εντυπωσιακή και ισχυρά, δι' ο και διετήρήθη μέχρι σήμερον, έξα­

φανισθέντος τοΰ επωνύμου δια τό μέγα πλήθος τών επισκόπων. Τα αρχαία κείμενα τό μαρτυρούν, ώς και τό Liber Pontificali s. Καίτοι πρωίμως ίσχυε τοΰτο και εν 'Ανατολή (π.χ. ό Ιγνάτιος), εν τούτοις άπεσαφηνίσθη ταχέως δια τής προσθήκης τοΰ ονόματος τών πολιτών:

Β' αιών. Πολύκαρπος... Σμυρναίων ('Ιγνατίου, Προς Σμυρναίους, έπιγρ.) «Μελίτων Σαρδιανών επίσκοπος»

άφοΰ πρότερον εΐχεν είσαχθή εν Τεροσολύμοις ή συνήθεια (42­62)

5. Πρβλ. Ί . Ζ η ζ ι ο ύ λ α, Ή Ένότης της 'Εκκλησίας έν τη Θ. Ευχαριστία και τω επισκοπώ κατά τους τρεις πρώτους αιώνας, 'Αθήναι 1965.

Page 16: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

534 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

'Ιάκωβος καί οι πρεσβύτεροι (Πράξ. 21, 17)

αντί τοϋ: 'Απόστολοι και οι πρεσβύτεροι,

διότι οί διάκονοι υπάρχουν άλλα δεν αναφέρονται, άτε όντως βοηθοί τών πρώτων εν ταΐς Άγάπαις, μεθ' ων συνεδέετο ή θ . Ευχαριστία (Πράξ. κεφ. 6).

γ) Εϊπομεν, ότι εχομεν κ ο ι ν ή ν έ μ φ ά ν ι σ ι ν εις την Άνατολήν και την Δύσιν τ ο υ Δ ι α δ ό χ ο υ τών Αποστόλων, δ ι α μ ό ν ο υ τ ο ϋ ο ν ό μ α τ ο ς ή μετά τών πρεσβυτέρων, άλλα εις την Δύσιν, τών ταπεινο­

φρόνων ηγετών Ρωμαίων επισκόπων — όχι Παπών — εύρίσκομεν και εις άπλοΰς όρους: « Ό Προεστός» (Ίουστίνου, Άπολ. 65 και 67) ή «ό πρεσβύ­

τερος» εκ της Β' καί Γ' Ιωάννου, ώς και το «συμπρεσβύτερος» της Α' Πέτρου. Το πλήθος τών πρεσβυτέρων ήτο άνώνυμον, άλλα ήτο συμβούλιον συλλει­

τουργών καί συνεργών ύπό τον ύπεύθυνον ταπεινον ήγέτην (3 χωρία τοϋ Ειρηναίου εύρε δια τους επισκόπους Ρώμης ό Βασίλειος Στεφανίδης)6.

Ή είσοδος τοϋ Ρωμαϊκού Πνεύματος καί ό έκλατινισμός της Ρωμαϊκής 'Εκκλησίας, εκ Βορείου Αφρικής προελθών, ήρχισε να μεταβάλλη την Καθολικήν Έκκλησίαν της Δύσεως εις Ρωμαιοκαθολικήν.

δ) Ή ένότης τών επισκόπων ήτο βασική καί ενεφανίσθη εις Συνόδους ώς άποφασιστικόν όργανον, τελειωθέν με τήν σύγκλησιν τών Οικουμενικών Συνόδων.

ε) Έκ τών ανωτέρω ερμηνεύεται ό τύπος τών υπογραφών τών επισκό­

πων άνευ τοϋ τίτλου

'Αλέξανδρος 'Αλεξανδρείας καί ο 'Αλεξανδρείας 'Αλέξανδρος κ.λπ.,

γεγονός σ η μ α ί ν ο ν π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ν τ ή ς Α π ο σ τ ο λ ι κ ή ς Δ ι α ­

δ ο χ ή ς ε ν τ ό π ω. στ) Έκ τής έρεύνης, φιλολογικής καί ιστορικής, προκύπτει, ότι μέχρις

ου καθιερωθή ό όρος «ό επίσκοπος», δν είσήγαγεν ή Μήτηρ τών εξ Εθνών 'Εκκλησιών τοϋ Ελληνισμού ('Αντιόχεια Πράξ. 11, 20 καί 15 κεφ.) καί τής μεγάλης 'Ιεραποστολής τοϋ Παύλου με τάς 4 περιοδείας του έχρησιμο­

ποιοΰντο οι φιλολογικοί τρόποι εκφράσεως τοϋ επισκοπικού βαθμοϋ (όχι αξιώματος, διότι ή λέξις απουσιάζει, άπό τήν Κ. Δ. καί τους 'Αποστολικούς Πατέρας). Τοΰτο συνοψίζεται εις τον Χάρτην Α' τών έν Wiirzburg κατά τό 1983 δημοσιευθεισών ερευνών, έν αΐς καί ή μεγάλη περί τών 'Αποστολικών Διαδοχών:

6. Β α σ ι λ ε ί ο υ Κ. Σ τ ε φ α ν ί δ ο υ , 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία, 'Αθήναι 1959, σελ. 49, ύποσημ. 7.

Page 17: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της Ενώσεως των Εκκλησιών 535

"Ονομα: 'Ιάκωβος και οι πρεσβύτεροι (Πράξ. 21, 18). Προεστός (Ί ο υ σ τ ι ν ο ΰ, 'Απολογία Α' 65 και 67). Πολύκαρπος καΐ οι συν αντω πρεσβύτεροι ( Π ο λ υ κ ά ρ π ο υ επιστολή

Προς Φιλιππησίους, έπιγρ.). Ό πρεσβύτερος (Ειρηναίος, παρ' Ε ύ σ ε β ί ο υ , Έκκλ. 'Ιστορία 5, 24,

14, 15, 16). Ό σνμπρεσβύτερος (Α' Πέτρου 5, 1). Πολύκαρπος Σμυρναίων ( Ι γ ν α τ ί ο υ , Προς Πολύκαρπον, έπιγρ.). «Μελίτων Σαρδιανών επίσκοπος» (ΒΕΠΕΣ, τ. 4, σελ. 272). Ό 'Αλεξανδρείας "Αλέξανδρος (Α' Οικουμενική). 'Αλέξανδρος 'Αλεξανδρείας. Ό επίσκοπος ('Ιγνατίου έπιστολαί). ζ) Αί δύο ανακοινώσεις εις τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών αναφέρονται εις

το αίνιγμα των πηγών:

πρεσβύτεροι ή επίσκοποι διάκονοι

Τούτο λύεται έκ της έρεύνης τών πηγών, αϊτινες μαρτυροΰσιν, ότι το μεν α οί πρεσβύτεροι ήτο καθημερινόν, έξ ού ό Χάρτης τών 'Εκκλησιών περί τήν Μεσόγειον, εις το νέον έργον μου, δεικνύων τήν θριαμβευτικήν πορείαν του όρου έξ Ιεροσολύμων μέχρι Ρώμης7, μέχρι τάς 4 χρήσεις, το δέ β' ήτο γραφικον περιορισμένης τοπικής και χρονικής χρήσεως, προέρχεται δέ από το κεφ. 60, 17 του Ήσαΐου του προφήτου.

Έκ τούτων παραμένουν μέχρι σήμερον έν χρήσει:

1) Πρεσβύτεροι την ήλικίαν 2) Πρεσβύτεροι = ιερείς υπό τον επίσκοπον

ένω οί άλλοι δύο α' (έν Ρώμη)

το συναμφότερον Πρεσβύτεροι = ο πρεσβύτερος

πρεσβύτεροι

και β' μόνον πολλοί πρεσβύτεροι (τ.ε. ωσαύτως έν Ρώμη) («οί προ Σου πρε­

σβύτεροι», του Ειρηναίου προς Σωτήρα Ρώμης), τ.ε. επίσκοποι, έξέλιπον. η) Περί το 200 μ.Χ. φαίνεται, ότι μέ τήν σταθεροποίησιν τών όρων

7. G e r a s s i m o s J. K o n i d a r i s , Ókumenischer Dialog ohne «Konsensus», Wiirzburg 1983, τέλος.

Page 18: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

536 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

ό επίσκοπος το πρεσβυτέρων

και οι διάκονοι

έξέλιπεν ή τοπική περιωρισμένη χρήσις του όρου «επίσκοποι και διάκονοι», ειλημμένη άπο το Ήσαΐου 60, 17 προς γραφικήν θεμελίωσιν του 'Ιερατείου (Πράξεις, Παύλου προς Έφεσίους και Φιλιππησίους, Πολυκάρπου προς Φιλιππησίους).

θ) Κατά τους δύο πρώτους αιώνας δεν υπήρξε μονάρχης επίσκοπος ουδέ Kollegiales Πολίτευμα, αν και το συναδελφικον πνεύμα ισχύει εις τήν Άνα­

τολήν και τήν Δύσιν:

(.(επίσκοπος άμα τω πρεσβντερίω» (Ιγνατίου, Φιλαδ. 4 και Έφεσ. 4) ή ((Κλήμης και οι 7ΐρεσβύτεροι προϊστάμενοι της "Εκκλησίας» (Ποιμήν

του Έρμα, ορασις β', IV).

Οί χαρισματοϋχοι δέν αποτελούν όργάνωσιν8. Αυτά εΐναι εν μεγίστη συντομία τα πορίσματα των φιλολογικών και

ιστορικών ερευνών, αί όποΐαι ήδη εν μέρει δια τής ενάρξεως της νέας έρεύ­

νης περί «της επισκοπής», ή όποια άπο χαρακτηρισμός του έργου τών 'Αποστόλων («,τήν έπισκοπήν αυτού — τοΰ 'Ιούδα — λαβέτω έτερος», Πράξ. 1, 20) μετεβλήθη εις θεσμόν τοπικόν εις Έφεσον (Α' Τιμοθ. κεφ. 3), Ρώμην και Κόρινθον και είτα έγενικεύθη ώς θεσμός τής ένότητο; πάσης τοπικής Εκκλησίας9.

Ή έρευνα όμως συνεχίζεται. "Ηδη ευρίσκεται υ π ό έ κ τ ύ π ω σ ι ν ή μελέτη: «Διατί ή επισκοπή εΐναι ή αποστολική λειτουργία τής ένύτητος τής τοπικής Εκκλησίας» (σελίδες δακτυλογραφημέναι42). Δημοσιεύεται εις τον τόμον προς τιμήν τοΰ διαπρεπούς αρχαιολόγου Καθηγητού και 'Ακαδη­

μαϊκού Γεωργίου Μυλωνά, Γενικού Γραμματέως τής 'Αρχαιολογικής 'Εται­

ρείας (50ετηρίς). 'Επίσης ευρίσκονται Οπό έ π ε ξ ε ρ γ α σ ί α ν αί κατωτέρω έργα­

σίαι:

8. Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η , «Ή Επισκοπή», Θεολογία, τ. 54 (1983). 9. Πρβλ. Ge r. K o n i d a r i s , Zur Problematik der Frage der Sanktionierung

der termini technici ή επισκοπή, ó τόπος und ó επίσκοπος in den Ortskirchen der zwei ersten Jahrhunderte, εν Romanitas Christianitas. Untersuchungen zur Geschichte und Literatur der romischen Kaiserzeit. Johannes Straub zum 70. Geburtstag am 18. Oktobsr 1982 gewidmet, Berlin ­ New York 1982, σσ. 244­250. Βλ. και β' εκδοσιν με πληρέστερον έλληνικόν κείμενον εν «Θεολογία».

Page 19: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Περί το πρόβλημα της Ενώσεως των 'Εκκλησιών 537

α) «Ή Επισκοπή». Τοϋτο είναι το τρίτον ευρύ κείμενον­πραγματεία, εις τήν οποίαν αποδεικνύεται ή αιωνία σύνδεσις Ίερωσύνης, Θ. Ευχαρι­

στίας και 'Αποστολικής Διαδοχής, β) «Σύστασις της Ίερωσύνης και αποστολική λειτουργία επί τη βάσει τών

πηγών. Ή πληρότης της Ίερωσύνης και ή 'Αποστολική Διαδοχή», γ) «Γένεσις της επιστήμης της 'Εκκλησιαστικής τάξεως ( = εκκλησιαστι­

κού Δικαίου)». Ή σειρά τής μεγάλης έρεύνης θα περιλάβη και τήν έμ­

φάνισιν του Καθολικισμού. Το γεγονός τής ταχείας εξαντλήσεως τών 1350 αντιτύπων τής πρώτης

βασικής έρεύνης τής ανακοινωθείσης έν τη 'Ακαδημία 'Αθηνών και δημο­

σιευθείσης εις Πρακτικά τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών (1957), τών αντιτύπων τής β' συμπεπληρωμένης εκδόσεως αυτής (1959), και τών αντιτύπων τής β' γαλλικής μεταφράσεως αυτής ύπό του Centre ISTINA (Paris 1966) δέκα έτη μετά τήν αύτοπρόσωπον άνακοίνωσιν έν τη 'Ακαδημία 'Αθηνών και 8 έτη μετά τήν δημοσίευσιν περιλήψεως μου εις τήν γερμανικήν εις το περιώνυμον περιοδικόν Zeitschrift fur Savigny­Stiftung Kanonistische Abteilung, τ. 1958, σσ. 337­342 επέβαλε τήν άναδημοσίευσιν όλων μαζί τών ερευνών μου μέ τήν νέαν μεγάλην έρευναν «Successiones Apostolorum» εις το έργον «Ôkume­

nischer Dialog ohne 'Konsensus'. Wie kann die Una Sancta wiederher­

gestelltwerden?». 'Εν τούτοις έδημοσιεύθησαν μόνον αί δύο περιλήψεις καί μία γαλλική μετάφρασις ως και ή ευρεία γερμανική μετάφρασις τής β' ανα­

κοινώσεως. Ή ρωσσική μετάφρασις τής α' ανακοινώσεως έδημοσιεύθη προνοία

του περιοδικού Messager τής Μόσχας το 1958. "Οθεν επιβάλλεται πλέον ή πλήρης έκδοσις τών ερευνών μετά τών προσ­

θηκών περί επισκοπής εις το έν Wiirzburg κείμενον, τό όποιον έχει έν τέλει εύρυτάτην έλληνικήν περίληψιν. Αυτά τα κείμενα αποτελούν θεμε­

λιώδη συμβολήν εις τήν πρότασιν τής Συνελεύσεως τής Λίμα περί εισαγω­

γής τής «επισκοπής» καί τήν πλήρη άναθεώρησιν τοϋ κειμένου «Amt» μέ επιστημονικά δεδομένα.

Page 20: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Δρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ 'Αμίσθου Επικούρου Καθηγητού

του Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ

Έχων ασχοληθεί ιδιαίτερα με την Ιστορία της Βυζαντινής 'Ιατρι­

κής56­64, θα πραγματευθώ στην εργασία αύτη τα θέματα:

1. Ό Στρατός τών Βυζαντινών 2. Ή Υγειονομική Υπηρεσία του Στράτου στο Βυζάντιο 3. Οι Στρατιωτικοί ιατροί στο Βυζάντιο.

*

1. Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Κατά τα πρώτα στάδια της οργάνωσης τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ô στρατός της ακολουθούσε τήν παράδοση τών ρωμαϊκών λεγεωνών. Σιγά­

σιγά και όσο ή επικράτεια έπαιρνε χαρακτήρα Ελληνικό, χριστιανικό κι ανατολικό, άλλαζε μορφή. "Αρχιζε και προχωρούσε ή επικράτηση του ελλη­

νικού πνεύματος, έγίνετο κατάφωρη ή επίδραση τής νέας θρησκείας, τής Χριστιανικής, άλλα με μανδύα ελληνικό, και τέλος ή αναγνώριση τής ελλη­

νικής γλώσσας σαν επίσημης γλώσσας του Κράτους, έβαλε τη σφραγίδα στον απόλυτο εξελληνισμό τής αυτοκρατορίας. Αυτό έγινε όταν βασίλευε ό 'Ανα­

στάσιος ό Α' από τό 491 ώς το 518 μ.Χ. 'Από τότε χρονολογείται μια αλλαγή στο βυζαντινό στρατό. Καθιερώνεται Ιδιαίτερο στρατολογικό σύστημα με νέα τακτική, με δικό του οπλισμό, με νέες εθνικιστικές γραμμές. Βαθμιαία σχηματίζεται εθνική ελληνική παράδοση. Ό Βυζαντινός στρατός αποτε­

λείται τώρα άπ' τό στρατό πού στρατολογούσε ό ϊδιος ό αυτοκράτωρ στην Κωνσταντινούπολη και άπό τον στρατό πού στρατολογούσαν καί ώργάνω­

ναν οι στατιωτικοί διοικητές τών επαρχιών. Ό πρώτος ήταν ό καθαυτό Β α σ ι λ ι κ ό ς Σ τ ρ α τ ό ς (τα Τάγματα) καί σχηματίζονταν άπό τους Χριστιανούς υπηκόους, πολλές φορές εθελοντές, καί άπό ξένους μισθοφό­

Page 21: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας καΐ ή ιατρική υπηρεσία του 539

ρους. Ό δεύτερος, τών επαρχιών, ήταν ό ' Ε θ ν ι κ ό ς Σ τ ρ α τ ό ς (τα Θέ­

ματα) και τον αποτελούσαν μόνον υπήκοοι, ορθόδοξοι Χριστιανοί. Σε χρό­

νους πολεμικούς καλούνταν να βοηθήσουν ξένα επικουρικά σώματα, ιδίως κατά τις εκστρατείες, άλλα αυτά δεν αποτελούσαν μέρος τοΰ βυζαντινού στρατού­ ήταν άτακτα συμμαχικά στρατεύματα μέ δική τους σύνθεση, δικό τους οπλισμό, δική τους τακτική και άσχετο εθνικό χαρακτήρα.

Ό βασιλικός στρατός περιελάμβανε τήν Φρονράν τών Παλατιών, την Φρουραν της Κωνσταντινουπόλεως και την Φρουραν μερικών επαρχιακών πό­

λεων, ιδίως τών μεθορίων της αυτοκρατορίας, στά άκρα της. Περιελάμβανε ακόμη τα έκτακτα σώματα πού σχηματίζονταν σε καιρό πολέμου. Για τα στρατεύματα αυτά γίνονταν ειδική στρατολογία εθελοντών, από τή βασιλεύ­

ουσα και τις επαρχίες, ιδιαίτερα αυτές πού τις διέκρινε φιλοπόλεμο και μάχι­

μο πνεύμα (Ίσαυρία, Λυκαονία, Καππαδοκία, Πόντος, Αρμενία, Μακεδονία, Θράκη κ.ά.). 'Από τους σχηματισμούς αυτούς τοΰ βασιλικού στρατού ή Φρουρά τών Παλατιών στάθηκε πάντα ή εικόνα κι ό καθρέπτης τών εκάστοτε αυτοκρατόρων. Ή φρουρά ήταν πολεμική και φοβερή όταν ό ηγεμόνας ήταν πολεμικός και δραστήριος· ήταν αντίθετα άπόλεμη και μηδαμινή όταν ή κορυφή ήταν ανάξια κι απόφευγε τις συγκρούσεις. Οι στρατιώτες­αύτο­

κράτορες πού διοργάνωναν και πραγματοποιούσαν εκστρατείες είχαν πάντα μαζί τους ιδιαίτερη εκλεκτή φρουρά πού διακρίνονταν άπό μαχητικό και φιλοπόλεμο μένος· οι άλλοι πού κλείνονταν στο παλάτιο και κυβερνούσαν μέσ' άπ' αυτό, εΐχαν μόνο μια πιστή φρουρά ολιγάριθμη πού δεν διακρί­

νονταν για μαχητική ικανότητα. Ό εθνικός στρατός περιελάμβανε στρατεύματα πού στρατολογούσαν

και διωργάνωναν οι στρατηγοί­διοικητές θεμάτων της αυτοκρατορίας (ε­

παρχίες) και διακρίνονταν άπό μ ό ν ι μ ο κι ε φ ε δ ρ ι κ ό στρατό. Αυτά πάλι είχαν: 1) θέματα, 2) ακρίτες και 3) καστροφνλακες.

1) Τα «θέματα» ήταν επαρχιακά στρατεύματα πού τα στρατολογούσαν κατά περιφέρειες, δηλ. σε κάθε επαρχία πού έκαλεΐτο «θέμα». Οί άνδρες τών «θεμάτων» αποτελούσαν τους κυρίως «στρατιώτας». Ή λέξις στρατιώ­

της συνδεόταν μέ τήν ιδιότητα τοΰ Ρωμαίου πολίτη. Οί στρατιώτες λοιπόν ήταν στο Βυζάντιο ορθόδοξοι Χριστιανοί καί υπήκοοι της αυτοκρατορίας. Ή στρατεύσιμη ηλικία άρχιζε άπό το 18ο χρόνο της ηλικίας κι έφθανε ως το 40ό. Οί στρατευόμενοι διαιρούνταν σέ τρεις κατηγορίες: α) Άπό εθελου­

σία κατάταξη, β) Άπό κληρονομικό δικαίωμα πού ήταν τιμητικό καί γ) Άπό υποχρεωτική στράτευση. Στή β' κατηγορία υπάγονται οί γιοι τών στρατιω­

τικών. Στή y' κατηγορία άνηκαν οί γιοι τών ανώτερων κρατικών λειτουργών, τών κτηματιών καί τιτλούχων. Οί νεοσύλλεκτοι αποκαλούνταν «τήρωνες» καί επιθεωρούνταν άπό τον «επιμελητή τών τηρώνων», δηλαδή τον ειδικό της στρατολογίας. Αυτός τους επιθεωρούσε, έξήταζε τήν σωματική τους

Page 22: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

540 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

ικανότητα και τέλος τους παρέπεμπε στον στρατηγό πού τους εφοδίαζε με τήν «προβατορία» πού αποτελούσε την έγκριση κατάταξης και χρησίμευε για τήν τοποθέτηση στα τάγματα. Έκεΐ κατατάσσονταν άπό τους διοικητές των ταγμάτων στα μητρώα πού έκαλοΰντο «matrix». Μια επιλογή τών στρα­

τευσίμων συνιστούσε στους στρατηγούς του ό αυτοκράτωρ Λέων: «έκλέξη δε στρατιώτας άπό παντός του Θέματος, μήτε παΐδας μήτε γέροντας, αλλ' ανδρείους, ισχυρούς, εύρωστους, εύψύχους»31.

Προκειμένου περί επιλογής ας σημειώσουμε και τα απαιτούμενα π ρ ο ­

σ ό ν τ α για να γίνη δεκτός ό νεοσύλλεκτος. Πρώτα­πρώτα έπρεπε να είναι πολίτης ελεύθερος και όχι δούλος. 'Έ­

πρεπε να είναι ορθόδοξος χριστιανός. 'Αποκλείονταν οί αιρετικοί. Επίσης όσοι είχαν καταδικασθεί για εγκλήματα, για μοιχεία, για εξύβριση τών γονιών τους, οί δραπέτες φυλακών καθώς καί όσοι είχαν εκκρεμείς δοσο­

ληψίες με τή δικαιοσύνη. 'Αποκλείονταν ακόμη καί όσοι άπελευθερωθέντες άπό αιχμαλωσία, ΰστερ' άπό πληρωμή λύτρων άπό το δημόσιο, δεν είχαν εξοφλήσει τήν οφειλή τους.

2) Οί ακρίτες αποτελούσαν τους στρατιωτικούς σχηματισμούς στους οποίους ή αυτοκρατορία εμπιστευόταν τήν ασφάλεια τών παραμεθορίων επαρχιών. Οί ακρίτες ήταν όροφύλακες, δηλ. φύλακες τών ορίων ή συνόρων. Ήταν οί «limes» τών Ρωμαίων άπ' τους οποίους οί βυζαντινοί ώνόμασαν «λίμιτα» τα σύνορα καί «λιμιταναίους» τους στρατιώτες πού φρουρούσαν αυτά πού αποκαλούσαν «λίμιτα». 'Αργότερα τα λίμιτα αποκλήθηκαν «άκρα» καί οί φρουροί τους «άκρΐται». Πολλές φορές τά ακριτικά σώματα αποτε­

λούσαν τήν πρώτη γραμμή άμυνας, ήταν δηλαδή τά σημερινά στρατεύματα προκάλυψης. Ή τακτική τών ακριτών όπως περιγράφεται άπό τον αυτοκρά­

τορα Νικηφόρο Φωκά75­76 καί τον στρατηγό Κεκαυμένο31 ήταν περίπου αυτή: Παρακολουθούσαν τις μυστικές προετοιμασίες τών γειτόνων προλάμ­

βαναν έτσι τις αιφνιδιαστικές τους επιδρομές. Φρόντιζαν για τις προφυλα­

κές τους, για τήν ασφάλεια τών παραμεθορίων Κάστρων. Καλλιεργούσαν τις σχέσεις τους μέ τους εχθρικά διακείμενους γείτονες. Φρόντιζαν μέ επιμέλεια για τήν συντήρηση τών όπλων καί τών άλογων τους. Καθόριζαν τις ασχολίες τών στρατιωτών σέ καιρούς γαλήνης. Λάμβαναν προληπτικά μέτρα για αι­

φνιδιαστικές επιθέσεις εχθρών. Κατάστρωναν σχέδια για αιφνιδιαστικές επιθέσεις τους εναντίον τών προετοιμαζόμενων για επίθεση εχθρών. Καθό­

ριζαν τακτική για τους προσερχόμενους αυτόμολους, κήρυκες κ.λπ. Φρόντι­

ζαν για τήν φρούρηση τών σπουδαιότερων σημείων διαβάσεων. Ώργάνωναν νυκτερινές επιχειρήσεις καί μεριμνούσαν για αναφυόμενα προβλήματα ή έκτακτες καταστάσεις.

Παραμέληση τών ακριτικών σχηματισμών προκαλούσε εθνικές κατα­

στροφές όπως ή παραμέληση τών άκρων προς τήν Άραβίαν πού είχε άμεση

Page 23: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας και ή ιατρική υπηρεσία του 541

συνέπεια την απώλεια της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. 'Ή ή εκτόπιση των Μαρδαϊτών από το Λίβανο, πού άνοιξε τις πύλες στους "Αραβες και τους επέτρεψε να επεκταθούν σ' όλη τη Συρία. 'Ή ή μετοίκηση για θρησκευτικούς λόγους των μαχιμωτάτων 'Αρμένιων (Αϊρεσις Παυλιανιτών) στη Θράκη και ή κατάργηση των ακριτικών σωμάτων τών 'Ιβήρων πάνω στον Καύκασο, άπό τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο θ ' τον Μονομάχο, πού στάθηκε ή κυριώτερη αφορμή της επέκτασης τών Τούρκων στις άνατολικώτερες επαρχίες της αυτοκρατορίας. 'Αρκούν τα λίγα αυτά για να δείξουν πόσο σε όλες τις εποχές πρέπει να φροντίζη ή Ελλάς για τους ακρίτες της και τα σύνορα της.

3) Οί καστροφύλακες, αποτελούνταν άπό ειδικά στρατεύματα πού εφύ­

λαγαν τα Κάστρα πού βρίσκονταν στα σύνορα ή και πίσω άπ' αυτά ή ακόμη και στα ενδότερα της χώρας ή στα παράλια της. Οί φύλακες αυτοί αποκαλούν­

ταν καστροφύλακες ή καστρησιανοί ή τζάκωνες. Αυτοί έπρεπε να ξέρουν τήν κατασκευή και χρήση τών μ ά γ γ α ν ω ν , πού ήταν πολεμικές μηχανές, καθώς και τ' άλλα αμυντικά μέσα υπεράσπισης τών τειχών καί εξουδετέρω­

σης τών χρησιμοποιουμένων άπό τους πολιορκητές μέσων. Ό διοικητής καστροφυλάκων ώνομάζετο Προκαθήμενος του Κάστρου. Τα κάστρα φρου­

ρούσαν γενικά οί ακρίτες, με εξαίρεση τα πιο σημαντικά πού εμπιστεύονταν σέ τάγματα του βασιλικού στρατού. Ή φρουρά όμως κάθε κάστρου, σέ οποια­

δήποτε κατηγορία κι αν άνηκε, ήταν αναπόσπαστα προσκολλημένη σ' αυτό. Κανείς, πλην του αυτοκράτορα βέβαια, δεν μπορούσε να τή μετακίνηση ή να τή μεταθέσει, ακόμη καί για άλλες επείγουσες στρατιωτικές ανάγκες. Στις περισσότερες περιπτώσεις μέ τους καστροφύλακες έμενε καί ή οικογέ­

νεια τους.

ΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ

Ό αυτοκράτωρ διόριζε τους αρχιστράτηγους καί τους στρατηγούς ­διοικητές τών θεμάτων. Αυτοί μέ τήν σειρά τους διόριζαν τους αξιωματικούς. Ζητούσαν τήν έγκριση τοΰ αυτοκράτορα μόνο για το διορισμό υποστρατή­

γων, πού αποκαλούνταν «μεράρχαι» ή «στρατηλάται». Οί αξιωματικοί ονο­

μάζονταν « ά ρ χ ο ν τ ε ς ά π ό σ π α θ ί ο υ». Πολλές φορές στρατηγοί διορίζονταν μέλη της βασιλικής οικογένειας. Πρόχειρα αναφέρουμε τον άνηψιό τοΰ 'Ιουστινιανού Μάρκελλο, τον 'Αλέξιο Κομνηνό, τον Μανουήλ Κομνηνό, τον 'Αλέξιο Βρυέννιο, γιο της "Αννας Κομνηνής καί τον εξάδελφο τοΰ Ίσαάκιου 'Αγγέλου Κωνσταντίνο "Αγγελο. "Ολοι αυτοί διακρίθησαν σέ εκστρατείες καί σοβαρές πολεμικές επιχειρήσεις.

Στους γενναίους στρατηγούς όμως αυτούς θα προσθέσουμε τους πε­

ρισσότερους αυτοκράτορες καί μερικούς πρώτης τάξεως ήρωες όπως ήταν οί Γεώργιος Παλαιολόγος, Γρηγόριος Μαυροκατακαλών, 'Ιωάννης Δούκας,

Page 24: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

542 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Μανουήλ Βουτομύτης, 'Αλέξανδρος, Γεώργιος και Κωνσταντίνος Εύφορ­

βινός, Νικηφόρος Βρυέννιος, Νικόλαος Μαυροκατακαλών, Εύμάθιος Φιλο­

κάλης, Ευστάθιος Καμίτζης, Βάρδας Βούρτσης, Μιχαήλ Κεκαυμένος, Ιωάν­

νης Κοντοστέφανος, Δημήτριος Βρανάς, Μιχαήλ Παλαιολόγος, Ιωάννης Δούκας, 'Ιωάννης "Αγγελος, 'Ιωάννης Κριτόπουλος, 'Αλέξιος Βρυέννιος, Θεόδωρος Βατατζής και πολλοί άλλοι.

Περισσότερα για τον βυζαντινό στρατό και ιδίως για τους απομάχους, τις στρατιωτικές αποικίες, τα ξένα στοιχεία του βυζαντινού στρατού, για τις συμμαχίες, τους μισθοφόρους, τους βουκελλάριους, τον όπλισμόν, τις απο­

δοχές, τις ηθικές δυνάμεις του στρατού, τις στρατιωτικές ασκήσεις, τή διοί­

κηση, τήν αμυντική οργάνωση και τέλος τή στρατιωτική φιλολογία των βυζαντινών βλέπε στο μοναδικό έργο του στρατηγού Νικόστρατου Καλο­

μενόπουλου25, στο όποιο ανατρέξαμε και εμείς, κατά τό πλείστον, για τό πρώτο τοϋτο μέρος της μελέτης αυτής.

2. Η ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Ό Γάλλος ΐατροϊστορικός Α. Corlieu18 τονίζει πώς ή Ελλάς πρέπει να λογαριάζεται όχι μόνο σαν τό λίκνο της ιατρικής επιστήμης αλλά και σαν πρόδρομος όλων τών άλλων εθνών στην οργάνωση των στρατιωτικών ιατρικών υπηρεσιών.

Πραγματικά άπ' τα πρώτα ιστορικά χρόνια της Ελλάδος, απ' τήν Όμη­

ρική εποχή, αναφέρονται όχι μόνο οι δυο γιοι του 'Ασκληπιού, ό Μαχάων και ό Ποδαλείριος, σαν γιατροί τών ελληνικών στρατευμάτων πού έξεστρά­

τευσαν κατά της Τροίας (Όμηρου, Ίλιάς Β στιχ. 729) αλλά και άλλοι ήρωες (Ίλιάς, Ν στιχ. 210) πού επιμελούνταν τους τραυματίες στις μάχες. Οι ελα­

φρά τραυματισμένοι έπιδένονταν στα πεδία τών μαχών, οι βαρεία μεταφέ­

ρονταν για νοσηλεία στις σκηνές ή στά πλοία. 'Αρκετούς αιώνες αργότερα ό Ιπποκράτης θεωρούσε απαραίτητο για τήν τελειότερη κατάρτιση τών χει­

ρουργών τήν προϋπηρεσία τους, σαν γιατρών τών στρατών, γράφοντας: ((τον μέν ούν μέλλοντα χειρουργεϊν, στρατεύεσθαι δεϊ και παρηκολουθηκέναι στρατεύμασι...» (Ιπποκράτης "Απαντα τα "Εργα. 'Επιμέλεια Γ. Κ. Πουρνα­

ροπούλου. Έκδ. Μαρτίνου, τόμος 6ος, σελ. 20). Και εξηγεί: «...έχόμενον δε τούτων εστί και κατά στρατιήν γινομένων τρωμάτων χειρουργίη περί τήν έξαίρεσιν τών βελέων».

'Επίσημα ή Ελλάς έλαβε μέτρα για τή νοσηλεία τών τραυματιών τών πολέμων άπό τα μέσα τοϋ 7ου αιώνα π.Χ. επί Σόλωνος (Πλούταρχος: «Σό­

λων», 30, 4). Σαν στρατιωτικός γιατρός αναφέρεται, άπ' τον Διόδωρο τον Σικελιώτη,

ό Κτησίας, άπ'τήν Κνίδο, στά ελληνικά στρατεύματα. Αιχμαλωτίστηκε άπ'

Page 25: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας καί ή ιατρική υπηρεσία του 543

τους Πέρσες, άλλα αμέσως προσελήφθη άπ' τον 'Αρταξέρξη τον Μνήμονα σαν προσωπικός του γιατρός. Ό Κτησίας τον έθεράπευσε άπό βαρύ τραυμα­

τισμό του στή μάχη κοντά στά Κούναξα (401 π.Χ.). 'Αργότερα στα Σούσα, στην ανακτορική βιβλιοθήκη βρήκε στοιχεία καί έγραψε ιστορικά βιβλία: τα ((Περσικά» καί τά «Ινδικά», άπ' τα όποια ό Διόδωρος έσωσε αποσπάσματα πού χρησιμοποίησε στά δικά του ιστορικά έργα. 'Επίσης ό Φώτιος ό Πάνυ (9ος αιών) έγραψε «έπιτομήν» των έργων του Κτησία. Κι δ Ξενοφών ανα­

φέρει τον Κτησία («Κύρου Άνάβασις», Α', η). Σημειώνει ακόμη πώς τους Σπαρτιάτες όταν έξεστράτευαν ακολουθούσαν πάντοτε γιατροί, πού έστε­

καν πάντα κοντά στον βασιλέα τους κατά τή διάρκεια των μαχών («Λακεδαι­

μονίων Πολιτεία», ιγ'). Ό Ξενοφών γράφει επίσης πώς στην Κάθοδο τών Μυρίων Ελλήνων υπήρχαν γιατροί («Κύρου Παιδεία», βιβλίον Α', κεφ. στ', Βιβλίον Γ', κεφ. δ'). Όταν μάλιστα οι Μύριοι έφθασαν στον Τίγρη ποταμό, εγκατέστησαν τους τραυματίες τους σε οικίες καί «ιατρούς κατέστησαν οκτώ». Ό Corlieu συμπεραίνει λοιπόν πώς υπήρχε τουλάχιστον ένας γιατρός σε κάθε χίλιους άνδρες. Κι ό Καθηγητής Π. Κυριάκος («Πραγματεία περί στρατιωτικών ιατρών παρ' άρχαίοις», 1865), πιθανολογεί άναλογίαν γιατρών στους Μύριους κατά τήν κάθοδόν των ενός σέ κάθε λόχο.

"Ισως δεν είναι περιττό νά σημειώσουμε τήν τακτική τών γιατρών τών Μυρίων κατά τών κ ρ υ ο π α γ η μ ά τ ω ν . Οι Μύριοι στά ορεινά υψίπεδα καί στην καρδιά τοΰ χειμώνα υπέφεραν άπό τό δριμύ ψύχος καί τά χιόνια. Ωστόσο προφυλάχθηκαν άπό τά κρυοπαγήματα μέ τήν υπόδειξη τών γιατρών τους νά κάνουν εντριβές μέ παχειές ουσίες άπό αναλυμένο χοιρινό λίπος μέ σησαμέλαιο, άμυγδαλέλαιο καί τερεβινθέλαιο (Ξενοφών: «Κύρου Άνά­

βασις», Βιβλίον Ε', κεφ. ε'). Ό Corlieu λέει ότι τή μέθοδο αυτή χρησιμο­

ποιούν καί σήμερα στή Σιβηρία, αλείφοντας τή μύτη καί τά αυτιά γιά νά αποφύγουν τά κρυοπαγήματα. 'Ακόμη κι ό Larrey, αρχίατρος τοΰ Ναπο­

λέοντα, συνιστούσε στους Γάλλους στρατιώτες, στή Ρωσική εκστρατεία, εντριβές μέ χιόνια καί ασκήσεις πάλης γιά αποφυγή άπό τά κρυοπαγήματα. Ό Ξενοφών σημείωσε ακόμη εμφάνιση στους στρατιώτες «βουλιμίας», δη­

λαδή αδηφάγου πείνας, σέ μορφή νοσηρής εκδήλωσης («Κύρου Άνάβα­

σις», Βιβλίον Δ', κεφ. ε'). Ό Ξενοφών έγνώριζε καί συνιστούσε τήν ανάγκη τής αφαιρέσεως τών άρβυλών τήν νύκτα κατά τήν κατάκλιση γιά αποφυγή κρυοπαγημάτων στά πόδια. ("Ιδια παραπομπή). Οι Μύριοι λοιπόν μέ τά μέτρα αυτά είχαν πολύ λιγώτερες απώλειες άπό κρυοπαγήματα κι άλλες νόσους άπό όσες οι στρατιώτες τοΰ Ναπολέοντος στην Ρωσική εκστρατεία.

Δυστυχώς οι νεώτεροι "Ελληνες αγνοούσαν κατά τον Έλληνοϊταλικό πόλεμο τοΰ 1940­41 τά μέτρα πού έλαβαν οι προγονοί τους γιατροί τών Μυρίων καί πλήρωσαν βαρύ φόρο σέ κρυοπαγήματα κατά τον τρομερό

Page 26: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

544 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

εκείνο χειμώνα στα 'Αλβανικά βουνά. Νά λοιπόν και ή πρακτική άποψη της χρησιμότητας της ιστορίας της ιατρικής.

"Υπαρξη θεραπόντων­γιατρών στα στρατεύματα αναφέρει ακόμη ό Διογένης ό Λαέρτιος μεταγενέστερα: «'Απορία δέ και των νοσοκομούντων δεινώς διετίθετο (ό Βίων) εως 'Αντίγονος αύτω δύο θεράποντας απέστειλε» (Βιβλίον Δ', εκδοσις Basileae, σελ. 207). Δια τους υγειονομικούς των Ρω­

μαίων ό Γερμανός Καθηγητής Theodor Billroth, στο σύγγραμμα τους πού μετέφρασε ό υφηγητής και ύστερα καθηγητής Σπ. Μαγγίνας10 γράφει: «Τα της στρατιωτικής ωσαύτως ιατρικής έπεμελήθησαν οι Ρωμαίοι και υπήρξαν ετι β α σ ι λ ι κ ο ί ι α τ ρ ο ί : «Archiatri Palatini» καλούμενοι «Perfectissi­

mus», «Eques» ή «Comes Archiatrorum», ως κατά τους ημετέρους χρόνους οί βασιλικοί σύμβουλοι, οί εξ απορρήτων, οί βασιλικοί ιατροί κ.ο.κ.». Ό Sprengel74 σημειώνει ότι και μισθοφόρους γιατρούς είχαν οί Ρωμαίοι στα στρατεύματα τους. Θεωρεί δέ επίσης στρατιωτικόν ίατρόν και αυτόν τον Πεδάνιον Διοσκορίδην, βασιζόμενος στα ϊδια τα γραφόμενά του. Ό Ίω. Παπαθεοδώρου σέ ιστορική μελέτη του για τήν Στρατιωτική 'Ιατρική των αρχαίων Ελλήνων4 9 δέν φθάνει στην ελληνική μεσαιωνική περίοδο.

Ό στρατηγός Καλομενόπουλος25 μας δίδει μερικά στοιχεία για τήν υγειονομική υπηρεσία τών Βυζαντινών. Στην απαρίθμηση τών μελών του επιτελείου του αύτοκράτορος περιλαμβάνει και ι α τ ρ ο ύ ς . 'Ιδιαίτερα για τήν περίθαλψη τών τ ρ α υ μ α τ ι ώ ν και τις τιμές προς τους νεκρούς γρά­

φει: «Ή μέριμνα τήν οποίαν οί Βυζαντινοί έλάμβανον περί τών τραυματιών και αϊ τιμαί τάς οποίας άπέδιδον εις τους εν ταίς μάχαις πίπτοντας είναι μία έπί πλέον άπόδειξις περί του πόσον ήτο ψυχολογημένη, ή διοίκησις του υπέροχου στρατού των. Εις τα σωζόμενα κείμενα τών Βυζαντινών στρατιω­

τικών συγγραμμάτων εύρίσκομεν πλείστας περί του αντικειμένου τούτου πληροφορίας αϊτινες, έπαναλαμβάνομεν, δίδουσιν ήμΐντό μέτρον όχι μόνον της τελειότητος του Βυζαντινού στρατού αλλά και του βαθμού του πολιτι­

σμού του βυζαντινού κόσμου και τών ευγενών και φιλάνθρωπων και Χριστια­

νικών αντιλήψεων αυτού έναντι εκείνων οϊτινες εχυνον τό αίμα των υπέρ τής Πίστεως, τής Πατρίδος, τοΰ Βασιλέως και τής άκεραιότητος τής Αυτο­

κρατορίας. Ό Βασιλεύς ημών Μαυρίκιος εν τω «Στρατηγικώ» αυτού* δια­

τάσσει τους στρατηγούς του νά μεριμνώσι συντόνως περί τών τραυματιών και τών νεκρών στρατιωτών των. «Χρή σπουδάζειν μετά τον πόλεμον, τους π λ η γ ά τ ο υ ς παραμυθεΐσθαι και τους διαπίπτοντας εν πολέμω** ταφής

* Το έργον τούτο έγράφη ύπό τοϋ ιδίου του αύτοκράτορος Μαυρικίου, κατ' άλλους δέ ύπό αξιωματικών του.

** Εννοεί κατά τας μάχας.

Page 27: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας καί ή ιατρική υπηρεσία του 545

άξιοϋν, επειδή καί οσιον εστίν καί προθυμίαν τοις ζώσιν έμποιεΐ» (Μαυρι­

κίου «Στρατηγικόν», Λόγος Ζ', Κεφ. Στ'). Καί κατωτέρω: «πολλήν των τραυ­

ματιών πρόνοιαν τίθεσθαι. Καί γαρ άμελοΰντες αυτών, τους λοιπούς έθελο­

κακοϋντας εν ταΐς μάχαις εύρίσκομεν, καί τους δυναμένους εξ επιμελείας ρησθήναι ραθυμοϋντες άπόλλυμεν» (Μαυρικίου «Στρατηγικόν», Λόγος Η', Κεφ. Β'). Άλλα πλην των συμβουλών τούτων ό Βασιλεύς Μαυρίκιος καί πρακτικώτερον έπεδείξατο τό υπέρ τών τραυματιών ενδιαφέρον αύτοΰ, δια­

τάξας ϊνα οι εκ τούτων ανάπηροι καταστάντες μισθοδοτούνται υπό του Δη­

μοσίου (Θεοφύλακτου Σιμοκάττη «Οικουμενική Ιστορία», Ιστορία Ζ', σελ. 245). Ό Καλομενόπουλος επίσης εις προφορικήν άνακοίνωσίν του προς τον ΐατροϊστορικόν Γ. Πουρναρόπουλον, περιληφθεΐσαν εις τό σύγγραμμα αυτού52 καί στηριχθεΐσαν εις διάλεξίν του «περί της στρατιωτικής οργανώ­

σεως τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» (22 Μαρτίου 1924), τονίζει: «Εις ά­

παντα τα επιτελεία τών τε μεγάλων καί τών μικρών μονάδων τοΰ Βυζαντινού στρατού ύπήρχον ιατροί, εις ή περισσότεροι. Καί εκαστον τάγμα είχεν τον ίατρόν του, τους νοσοκόμους του καί τους τραυματιοφόρους του. Οι νοσο­

κόμοι καί οί τραυματιοφόροι έλέγοντο σ κ ρ ί β ω ν ε ς καί δ ε π ο τ ά τ ο ι». Άλλα καί σε σχετικόν λήμμα στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (τόμος KB', σελ. 7) ό Καλομενόπουλος γράφει: «Μετά τον Ζ' αιώνα, έκα­

λοΰντο σ κ ρ ί β ω ν ε ς εν τω βυζαντινώ στρατώ οί άνδρες οϊτινες «παρα­

κολουθοΰντες τάς παρατάξεις, τους έν τή μάχη τραυματίας γενομένους άνε­

λαμβάνοντο ως ιατροί καί περιεποιοΰντο», ήσαν δηλαδή ούτοι δ,τι σήμερον παρ' ήμίν οί τραυματιοφόροι καί οί νοσοκόμοι τών διαφόρων στρατιωτικών μονάδων έν εκστρατεία. Ούτοι καλούμενοι καί δ η π ο τ ά τ ο ι , έξελέγοντο μεταξύ τών εύκινητοτέρων καί εύσταλεστέρων, ανδρών, 8­10 εξ έκαστου τάγματος πεζικού ή ιππικού, τό όποιον εΐχεν δύναμιν 200­400 ανδρών. Κατά τήν μάχην οί σκρίβωνες καί οί δηποτάτοι ϊσταντο όπισθεν τοΰ τάγματος των καί εις άπόστασιν 30 μ. περίπου από τοΰ τελευταίου αύτοΰ ζυγού. Δέν εΐχον όπλισμόν καί εφερον πάντοτε έν φλασκίοις ύδωρ δια τους τραυματίας. Δι' εκαστον διακομιζόμενον τραυματίαν οί σκρίβωνες έλάμβανον ώς άμοι­

βήν έν νόμισμα, δηλαδή 15 χρυσας δραχμάς σημερινός...». Τα ανωτέρω βεβαιώνει καί ό στρατιωτικός ιατρός Art. Casarini17 γρά­

φοντας: «Τό Βυζαντινόν κράτος έγνώρισε τάς σκηνάς τάς δι' ασθενείς καί τραυματίας προωρισμένας καί αρχήν διοργανώσεως διακομιδής άπό τοΰ πεδίου τής μάχης εις τα νοσοκομεία».

Ό Άν. Γαβριηλίδης13 γράφει ότι «οί Βυζαντινοί ειχον διαφόρους βα­

θμίδας α ρ χ ί α τ ρ ω ν : 1) Τοΰ Αύτοκράτορος, 2) Τοΰ Παλατιού, 3) Τής Δημαρχίας, 4) Τών Σχολών καί 5) Τών Γυμναστηρίων. Παρ' αύτοΐς δέ καί έμαθήτευον σπουδασταί τής ιατρικής δίδοντες καί εξετάσεις».

Ό Sprengel74, όπως έσημειώσαμε πάρα πάνω, γράφει ότι καί οί Ρωμαίοι

Page 28: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

546 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

αυτοκράτορες είχαν μισθωτούς γιατρούς στους στρατούς τους. 'Από αυτό πιθανολογεί ότι και οί Βυζαντινοί θά είχαν οπωσδήποτε έμμισθους γιατρούς στα στρατεύματα τους.

Οί Βασιλικοί γιατροί των Βυζαντινών άνελάμβανον και άλλα έργα έκτος άπο τα υγειονομικά. Ό αρχίατρος του 'Ιουλιανού Όρειβάσιος αποστέλλεται από αυτόν εις το Μαντείον των Δελφών (362 μ.Χ.), για να έρωτήση τον 'Α­

πόλλωνα περί του πρακτέου για την αναστήλωση τοΰ Δωδεκαθέου. Ή απάν­

τηση ήταν :

Είπατε χω Βαοιλεΐ, χαμαί "πέσε δαίδαλος ανλά Ονκέτι Φοίβος έχει καλνβαν, ου μάντιδα δάφνην Ον παγαν λαλεουσαν απέσβετο και λάλον νδωρ.

Ό Μέγας Δούξ ιατρός 'Αλέξιος Άπόκαυκος απεστάλη από τον αυτο­

κράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγον σαν πρεσβευτής στους υπερβορείους Σκύθας (Ρώσους) κατά τα τέλη τοΰ Που αιώνος.

Ό Θεόφιλος ή Δωρόθεος ιατρός άνεκηρύχθη Άντιβασιλεύς 'Αλεξαν­

δρείας (1257 μ.Χ.). 'Αλλά και βασιλείς ασχολούνταν με τήν ιατρική και μάλιστα με τή

χειρουργική, όπως ό Μανουήλ ό Κομνηνός ό Α', Αυτοκράτωρ τοΰ Βυζάν­

τιου (1122­1180) πού πολλές φορές αντικαθιστούσε σέ καιρό πολέμου τον χειρουργό μέ επιτυχία, όπως γράφει ό 'Ιωάννης ό Κίνναμος32.

Ό αναγνώστης πού θά ήθελε ακόμη περισσότερα για τήν υγειονομική υπηρεσία τών Βυζαντινών παραπέμπεται στο σύγγραμμα τοΰ Γ. Πουρναρο­

πούλου (σελ. 166­169).

3. ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ ΙΑΤΡΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Στα χίλια χρόνια επικράτησης του Βυζάντιου υπηρέτησαν πάμπολλοι ιατροί στον Στρατό της Αυτοκρατορίας. Τά ονόματα αυτών καθώς και στοι­

χεία από τή δράση τους περιλάβαμε σέ δύο σχετικές μονογραφίες μας58·59. 'Από αυτές παραθέτουμε μερικές πληροφορίες για τους πιο επιφανείς Βυ­

ζαντινούς γιατρούς. Πρώτος και χρονολογικά και κατ' άξίαν ό Όρειβάσιος ό Περγαμηνός,

αρχίατρος και φίλος τοΰ έλληνολάτρου αυτοκράτορα Ίουλιανοΰ. Γεννήθηκε τό 325, κατά τον Α. Mounier48, γόνος ευγενικής οικογένειας. Σπούδασε τήν ιατρική στην 'Αλεξάνδρεια κοντά στον Ζήνωνα, τον Κύπριο και στους μα­

θητές του Μάγνο άπ' τήν 'Αντιόχεια και Ιονικό άπ' τις Σάρδεις, κατά τον Μ. Γεδεών14. Στην 'Αθήνα, πού ήταν τότε ή επιφανέστερη πόλη της αρχαίας Ελλάδος και διατηρούσε τήν αυτονομία και τό ελεύθερο πολίτευμα της κατά τον Καθηγητήν Άδ. 'Αδαμαντίου2, συνεπλήρωσε τις σπουδές του άφοΰ αϊ

Page 29: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας καί ή ιατρική υπηρεσία του 547

'Αθήναι ήταν τότε ή «κατ1 εξοχήν πανεπιστημιακή πόλις της οικουμένης» κατά τον Γ. Πουρναρόπουλον52. Στάς 'Αθήνας ό Όρειβάσιος γνώρισε τον 'Ιουλιανό, πού σπούδαζε κι αυτός εκεί φιλοσοφία και στενή φιλία συνέδεσε αυτούς. Τό περιβάλλον ήταν θαυμάσιο με μιά μοναδική πνευματικότητα, με σχεδόν ακέραιη τήν αρχαία εϋκλεια, με συνεχιζόμενη τήν μεγαλοπρεπή εκδήλωση τής θρησκείας, τών ηθών καί εθίμων τών εθνικών, μέσα στα ύπέρλαμπρα αριστουργήματα τής αρχαίας τέχνης στους κήπους τοϋ 'Ακά­

δημου καί τοϋ Κολωνού, στην 'Ακαδημία τοΰ Πλάτωνος καί πρόσφορο για πνευματική ανάταση. Ή συναναστροφή τών δύο Βυζαντινών ευγενών με τον Προαιρέσιο, τον Μουσώνιο, τον Ίμέριο, τον Πρίσκο καί τόσους άλλους συν­

έτεινε στην άριστη καλλιέργεια τοϋ Όρειβάσιου καί τοΰ 'Ιουλιανού. Τον δεύτερον αυτόν δέν άργησε να κατάκτηση τό πνεύμα τοΰ Δωδεκάθεου καί οι επιβλητικές εκδηλώσεις τής αρχαίας θρησκείας, οί τελετές στους ναούς και οί πομπές παρθένων καί εφήβων έκέρδισαν ολοκληρωτικά τον φιλόσοφο καί μυστικοπαθή πρίγκηπα. Ό αυτοκράτωρ Κωνστάντιος, πού εκτίμησε τον χαρακτήρα και τή μόρφωση τοΰ 'Ιουλιανού, τον κάλεσε στο Μεδιόλανο, τον 'Οκτώβριο τοΰ 335, τον κατέστησε Καίσαρα σέ ηλικία 24 ετών μόνο καί τον έστειλε σέ εκστρατεία στή Γαλατία. Ό 'Ιουλιανός πήρε μαζί του τον Όρειβάσιο σαν γιατρό καί σύμβουλο του καί δέν τον αποχωρίστηκε ως τό θάνατο του. Μαζί ονειρεύτηκαν να αναστηλώσουν τους Θεούς τής αρχαίας Ελλάδος. Καί όταν έγινε αυτοκράτωρ ό 'Ιουλιανός (31 Δεκεμβρίου 361) έστειλε τον Όρειβάσιο στους Δελφούς να πάρη χρησμό άπό τον 'Απόλλωνα για τήν επαναφορά τής θρησκείας τοΰ Δωδεκάθεου, άλλα πήρε τόν θρηνητε­

ρό γνωστό χρησμό πού γράφουμε πάρα πάνω. Ό 'Ιουλιανός όμως μέ τή βοή­

θεια τοΰ αρχιάτρου του Όρειβάσιου έκανε τήν Αυλή του ολότελα ελληνική. Μετά δύο όμως χρόνια καί τό θάνατο τοΰ ρωμαντικοΰ έλληνολάτρου αυτο­

κράτορα στή Φρυγία, σέ μάχη μέ τους Πέρσες (27 'Ιουνίου 363), οί διάδοχοι του Ούαλέντιος καί Ούαλεντιανός κατέστρεψαν όσα αυτός εϊχε δημιουργή­

σει. Ό Όρειβάσιος καταδιώχθηκε από τους πρώτους καί έξωρίσθηκε στους Γότθους. Οί βάρβαροι τόν γέμισαν τιμές. Γρήγορα όμως άμνηστεύθηκε (366­367) καί γύρισε στην Κωνσταντινούπολη, νυμφεύθηκε κι απέκτησε τέσ­

σερα παιδιά. "Ενα άπό αυτά ήταν ό Ευστάθιος πού σπούδασε γιατρός. Όταν ήταν ό Όρειβάσιος μέ τόν 'Ιουλιανό, στην εκστρατεία τής Γα­

λατίας, συνέγραψε μεγάλο εγκυκλοπαιδικό ιατρικό έργο, πού αφιέρωσε στο μεγάλο φίλο του αυτοκράτορα. Αυτό είχε τίτλο: «Ίατρικαί Συναγωγαί» καί περιελάμβανε 70 βιβλία, άπό τα όποια σώθηκε μόνο τό ένα τρίτο. Στα 392­395 έγραψε κι άλλο έργο μέ τίτλο ((Σύνοψις προς Εύστάθιον» πού ήταν περίληψη τοΰ πρώτου. "Εγραψε ακόμη καί ενα έργο αφιερωμένο στον Εύνάπιο άπό τις Σάρδεις, τόν αργότερα βιογράφο του. Αυτό είχε τίτλο ((Περί εύπορίστων» καί βασιζόταν στα έργα τοΰ Ρούφου καί τοΰ Διοσκορίδη. "Εγραψε καί άλλα

Page 30: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

548 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

έργα με τους τίτλους «Σύνοψις προς Εύνάπιον», «Περί παθών», «Προς τους άποροϋντας τών ιατρών», «Περί βασιλείας», πού χάθηκαν όλα. 'Απέθανε στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές τοΰ 5ου αιώνα.

"Αλλος επιφανής στρατιωτικός ιατρός, ό Θεόδωρος ό Πρισκιανος πού άκμασε στα τέλη του 4ου αιώνα, αρχίατρος τοΰ αυτοκράτορα Φλαβίου Γρα­

τιανοΰ, γιου του Ούαλεντιανοϋ. "Ήταν μαθητής του Κόμητος Αρχιάτρων Βιντικιανοϋ. Συνέγραψε ιατρικά έργα στην ελληνική και στή λατινική, άπο τα όποια αναφέρουμε: «Περί εύπορίστων», «Περί πειραματικής φυσικής επι­

στήμης», «Περί όξυούρων», «Περί γυναικείων», «Logious de curationibus omnium morborum corporis humani», «Oxyoris, seu de acutis et chronicis passionibus», «Gynaecia, seu de mulierum accidentibus et curis eorundem», «De plusica scientia experimentoram» κ.λπ. Τα έργα αυτά του Θεοδώρου θεωρούνται σαν ή κυριώτερη πηγή πολλών ιατρικών βιβλίων πού γράφτη­

καν στον Μεσαίωνα. Ό 'Ιάκωβος ο Ψυχριστής, βασιλικός ιατρός τοΰ αυτοκράτορα Λέοντος

Α' τοΰ Θρακός (457­474), πού τον υπεραγαπούσε και τον εμπιστευόταν σαν προσωπικό του γιατρό. Γρήγορα τον ώνόμασε Κόμητα τών Αρχιάτρων, αντίστοιχο τίτλο με τον ρωμαϊκό «Comes Archiatrorum». Γεννήθηκε στα 410 στην Αλεξάνδρεια ή σύμφωνα με άλλους ιστορικούς στή Δαμασκό ή στην 'Αργολίδα, όπως γράφει ό Brunet12. Ήταν γιος τοΰ διαπρεπέστατου ια­

τρού 'Ησύχιου τοΰ Δαμασκηνού, πρώτου δασκάλου του στην Ιατρική. Σπού­

δασε στην 'Αλεξάνδρεια, άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη πού γρήγορα διακρίθηκε για τις περίεργες αλλά πολύ αποτελεσματικές θε­

ραπευτικές μεθόδους του, πού τοΰ είχε διδάξει ό πατέρας του. Οι θεραπείες τοΰ 'Ιακώβου προκαλοΰσαν το θαυμασμό τών συγχρόνων του. "Ο,τι γνωρί­

ζουμε για τις αντιλήψεις του περιλαμβάνονται στα έργα τοΰ Άέτιου τοΰ Άμιδηνοΰ, τοΰ 'Αλέξανδρου τοΰ Τραλλιανοΰ και τοΰ φιλόσοφου Δαμάσκιου. Στο λεξικό Σ.Ο.Υ.Ι.Δ.Α. βρίσκουμε πώς ό 'Ιάκωβος στάθηκε γιατρός μεγί­

στης φήμης, λατρευόμενος άπ' τους αρρώστους του και πώς ύπερτεροΰσε τών μεγάλων αρχαίων Ελλήνων ιατρών. Δεν εγκατέλειπε ποτέ ακόμη και ένα ανίατο άρρωστο, όταν μποροΰσε έστω και λίγο να βελτίωση τήν κατάσταση του. Ό Φώτιος γράφει πώς παρακινοΰσε τους πλούσιους να ενισχύουν τους άπορους ασθενείς και πώς δέν έπαιρνε ποτέ αμοιβή άπο φτωχούς. Για το ήθος του αυτό αλλά και για μεγάλες και πολλές θεραπευτικές επιτυχίες του τον αποκάλεσαν διαδοχικά οί Χριστιανοί «Σωτήρα» και οί εθνικοί «Ασκλη­

πιό», «Ζεΰξι» και «Φειδία της Ιατρικής» μέ αποκορύφωμα να τοΰ άνεγερθή ανδριάντας στα Λουτρά τοΰ Ζεύξιππου.

Κατά τον Puschmann69 ό 'Αλέξανδρος ό Τραλλιανός γράφει για τον Ίάκωβον πώς τον θεωροΰσαν «μέγα άνδρα και θεοφιλέστατον περί τήν τέ­

χνην γενόμενον», και πώς τον καλούσαν ακόμη : Ψ υ χ ρ ι σ τ ή ν γιατί

Page 31: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας και ή ιατρική υπηρεσία του 549

«ύγραινούση τροφή έκέχρητο». Ό 'Ιάκωβος ήταν κοσμαγάπητος άπο τον λαον άλλα και αυτήν τήν Σύγκλητο. ΤΗταν σπουδαίος θεραπευτής ιατρός, φημιζόμενος και δια το διαγνωστικό του δαιμόνιο. Ό Όρειβάσιος, ό Άέ­

τιος και ό Αλέξανδρος διέσωσαν στα βιβλία τους συνταγές του 'Ιακώβου για τη θεραπεία της αρθρίτιδας, κεφαλαλγίας, νευραλγιών και του βήχα. Στο χειρόγραφο ιατρικό κώδικα αριθ. 2210 της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης Παρι­

σίων, περιλαμβάνονται θεραπευτικές συνθέσεις του. Στο χειρόγραφο ιατρικό κώδικα της Φλωρεντίας σώζεται υπόδειξη του για κατασκευή έμπλαστρου52. Φαίνεται ακόμη πώς ό 'Ιάκωβος πρώτος χρησιμοποίησε τό Κολχικό τοΰ φθινοπώρου κατά των αλγών της αρθρίτιδας*.

Ό 'Ιάκωβος επισκέφθηκε και τάς 'Αθήνας όπου τον έτίμησαν πολύ και τοϋ ανήγειραν ειδική αναμνηστική στήλη. Ό 'Ιάκωβος στάθηκε άπό τους μεγαλύτερους στρατιωτικούς γιατρούς τοΰ Βυζάντιου.

Ό Άέτιος ό Άμώψός, αρχίατρος της Αυτοκρατορικής Αυλής και Κόμης τοϋ Όψικίου κατά τους χρόνους του ένδοξου αυτοκράτορα 'Ιουστι­

νιανού τοϋ Α'. Γεννήθηκε κατά τα τέλη τοϋ Ε' μ.Χ. αιώνα. Σπούδασε τήν ιατρική στην 'Αλεξάνδρεια και μετά εγκαταστάθηκε και άσκησε τό επάγ­

γελμα στην Κωνσταντινούπολη, στα μέσα τοΰ Στ' αιώνα. Ό τίτλος του ήταν άπό τους επισημότερους άφοϋ τοϋ έδινε τό τιμητικό δικαίωμα να προπορεύε­

ται τοϋ Βασιλέως κατά τις τελετές. Τό θέμα τοϋ Όψικίου ήταν ενα άπό τά 29 θέματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στα χρόνια της Μακεδόνικης δυναστείας, και περιελάμβανε τις πόλεις Προΰσαν, Κοτυαΐον, Νίκαιαν και Άμώριον. Ό Άέτιος σαν Κόμης τοϋ Όψικίου ήταν άπό τους επιφανέστε­

ρους τιτλούχους τοΰ καιροΰ του. Ήταν χριστιανός, δεν παρέλειπε δέ να προσθέτει στις θεραπευτικές υποδείξεις του καί επικλήσεις προς αγίους (π.χ. τον Άγιον Βλάσιον, έπίσκοπον Σεβάστειας τοϋ οποίου ή μνήμη εορτάζεται στις 3 Φεβρουαρίου. Βλ. 'Αετίου, Λόγος Η', κεφ. Ν').

Ό Άέτιος άκολουθοϋσε τις θεωρίες της Σχολής των Μεθοδικών. Συνέ­

γραψε έγκυκλοπαιδικόν ίατρικόν σύγγραμμα πού διαιροΰσε σέ 16 μέρη και τά αποκαλούσε Λόγους. "Ολο τό έργο άποτελοΰσαν 4 τετράβιβλοι. Στο έργο τοΰτο τοΰ Άέτιου περιλαμβάνονται όλες σχεδόν οί γνώσεις τής ιατρικής τών Βυζαντινών στον 6ον αιώνα.

Στις πηγές τής βιβλιογραφίας του συναντοΰμε τά ονόματα τών μεγαλύ­

τερων αρχαίων Ελλήνων ιατρών όπως ό Ιπποκράτης, Γαληνός, Ροΰφος, Ά ν ­

τυλλος, Ποσειδώνιος, Μάρκελλος, Άρχιγένης, Σιδώνιος, Δίδυμος, Φιλά­

γριος, Άσκληπιάδης, Λεωνίδας, Φιλούμενος, ή Ασπασία, ό Σωρανός, ό

* Σήμερα ακόμη χρησιμοποιείται μέ επιτυχία τό άλκαλοειδές τοϋ φυτοϋ αύτοϋ: ή Κολχικίνη.

Page 32: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

550 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Όρειβάσιος κ.α. Για πολλούς από αυτούς πού αναφέρει ό Άέτιος δεν έχουμε μνεία σέ άλλα ιατρικά έργα της αρχαιότητος. Αυτό είναι μια ακόμη απόδειξη της αξίας της συγγραφής του, σαν ενωτικού κρίκου της αρχαίας ελληνικής ιατρικής και τής νεώτερης μεσαιωνικής.

Το έργο του Άέτιου στην ιατρική ό Ζερβός21 παρομοιάζει με τό έργο του 'Ιουστινιανού στη Νομική. Ό,τ ι έκανε ό αυτοκράτωρ αυτός με τους Πανδέκτες, τις εισηγήσεις καί τις Νεαρές αυτό προσεπάθησε κι ό αρχίατρος και προσωπικός γιατρός του Άέτιος να έπαναλάβη στην 'Ιατρική. Είναι μια σωστή άποψη γιατί συνέλεξε μέ θαυμαστή επιμέλεια άπό αρχαιότατα χειρόγραφα ιατρικά και γενικά επιστημονικά έργα δ,τι τοϋ φαινόταν δόκιμο καί αποτέλεσε μια ιατρική σύνοψη πραγματικά πολύτιμη. Σ' αυτήν αποθη­

σαύρισε αποσπάσματα ή κι ολόκληρα κεφάλαια βιβλίων προγενεστέρων του, χαμένων των περισσότερων στους κύκλους των αιώνων. Τα βιβλία αυτά θα μας έμεναν τελείως άγνωστα χωρίς τα περισωθέντα άπό τον Άέτιο μέρη τους. Γενικά οί 16 Λόγοι του Άέτιου εκτείνονται στην παθολογία, τή χειρουργική, τή μαιευτική­γυναικολογία, τή θεραπευτική κ.λπ. Φαίνεται δέ πώς κι ό ίδιος μεταχειριζόταν τις χειρουργικές καί μαιευτικο­γυναικολογικές μεθόδους πού περιγράφει, γράφει ό Brunei12.

Ό Θεόφιλος 6 Πρωτοσπαθάριος, αρχίατρος του αύτοκράτορος Ηρα­

κλείου καί βασιλικός ιατρός τής Αυλής. "Εζησε άπό τις αρχές τοϋ 7ου αιώνα. Στις δυσμές τοϋ βίου του έμόνασε, γι' αυτό αναφέρεται καί σαν Θεόφιλος ό Μοναχός. Όνομάζετο ακόμη καί Θεόφιλος ό Αρχίατρος καί Θεόφιλος ό Φιλόσοφος. Άλλα καί σάν Φιλόθεος καί σαν Φιλάρετος επίσης αναφέρεται κατά τον Corlieu18. Συνέγραψε πολλά κι ενδιαφέροντα Ιατρικά βιβλία, άπό τα όποια ιδιαίτερη μνεία αξίζει τό «Περί τής τοϋ ανθρώπου κατασκευής» πού αποτελεί καθρέπτη των ανατομικών γνώσεων τοϋ 7ου α'ιώνα.

Ό Θεοφάνης ο Νόννος, αρχίατρος τοϋ αύτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζ' τοϋ Πορφυρογέννητου, στον 10ο αιώνα.

Ό Θεοφάνης συνέγραψε ΰστερ" άπό εντολή τοϋ Βασιλέως συνοπτική ιατρική εγκυκλοπαίδεια μέ τίτλο «Σύνοψις εν επιτομή τής ιατρικής άπάσης Τέχνης» μέ βιβλιογραφία βασιζόμενη στά έργα τοϋ Όρειβασίου, τοϋ Άέ­

τιου, τοϋ Αλεξάνδρου καί τοϋ Παύλου. Τό έργο περιλάμβανε 297 κεφάλαια. "Εγραψε κι άλλα έργα: «Διαιτητική», σε 725 κεφάλαια καί «Εύπόριστα» πού ήταν έργο Φαρμακολογίας. Άπό τά τρία αυτά έργα έχει εκδοθεί μόνον τό πρώτο. Είναι αφιερωμένο στον βασιλέα του, τον Αυτοκράτορα Κωνσταντΐ­

νον τον Πορφυρογέννητον, καί τό «Προοίμιον» εΐναι άπομίμησις εκείνου τοϋ Όρειβασίου προς τον Αυτοκράτορα Ίουλιανόν. Τό έργον τοϋ αρχιάτρου θεοφάνους Νόννου εΐναι πολύ ενδιαφέρον γιατί απεικονίζει τά προβλήματα των βυζαντινών ιατρών στον 10ο αιώνα καί γιατί αποτελεί συνοπτική δια­

γνωστική καί θεραπευτική μέ πολύτιμες πληροφορίες για τις αντιλήψεις

Page 33: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας και ή ιατρική υπηρεσία του 551

των χρόνων εκείνων. Ακόμη παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την ιστο­

ρία της ιατρικής ορολογίας. Ό Συμεών δ Πρωτοβεστιάριος, ιατρός των αυτοκρατόρων, Κωνσταντί­

νου και Μιχαήλ Δούκα, 11ος αιώνας. Ό τίτλος «πρωτοβεστιάριος» ήταν πολύ τιμητικός και δίδονταν σέ πρόσωπα ανώτερης κοινωνικής τάξης και ιδιαίτερης εκτίμησης και εμπιστοσύνης του βασιλέως, δηλαδή στρατηγούς, ναυάρχους, πατρικίους, δούκες, μάγιστρους κ.λπ. Αυτά δείχνουν πώς ό Συ­

μεών άνηκε στο στενότερο αυτοκρατορικό περιβάλλον. Εκείνος πού έφερνε τον τίτλο τοϋ «πρωτοβεστιάριου» είχε κατά τήν ανακτορική εθιμοτυπία τήν έκτη σειρά, και προηγεΐτο του Μεγάλου Δουκός, τοϋ Μεγάλου Στρατοπε­

δάρχου, κι ακόμη τοϋ Μεγάλου Λογοθέτου, δηλ. τοϋ Πρωθυπουργού. Ό Συμεών είχε ακόμη και τον τίτλο τοϋ Μαγίστρου 'Αντιοχείας, πού

ήταν επίσης τίτλος ύψηλοΰ περιεχομένου πού δίδονταν σέ πρόσωπα πολύ αγαπητά στον αυτοκράτορα ή ακόμη σέ στενούς συγγενείς του. Ό Συμεών άπεκλήθη Μάγιστρος 'Αντιοχείας, όχι για τήν ομώνυμη πόλη, άλλα για «τα παλάτια Άντιόχου τοϋ Πέρσου», στην Κωνσταντινούπολη, πού άπό τα χρόνια τοϋ αυτοκράτορα Θεοδοσίου τοϋ Β' είχαν καταστεί βασιλικός οίκος. "Ωστε ό σωστός τίτλος τοϋ Συμεών θα ήταν «Μάγιστρος των Άντιόχου», άφοϋ με τό άρθρο «τά», «των» και τήν γενική τοϋ ονόματος τοϋ ίδρυτοϋ ή κτήτορα ονομάζονταν στο Βυζάντιο τά διάφορα ιδρύματα.

Ό Συμεών Σηθης, άπό τό όνομα τοϋ πατέρα του ΐατροϋ στην Κωνσταν­

τινούπολη, έγραψε πολύ ενδιαφέρον σύγγραμμα με τίτλο: «Σύνταγμα κατά στοιχεΐον περί τροφών δυνάμεων» με μεγάλη βιβλιογραφία άπό τους προ­

γενεστέρους του μεγάλους "Ελληνες ιατρούς συγγραφείς. Σαν παράδειγμα τοϋ ενδιαφέροντος του έργου του σημειώνουμε πώς ό Corlieu18 τονίζει πώς οί μεγάλοι Γάλλοι γιατροί της εποχής του, ό Trousseau και ό Pidoux, προ­

κειμένου για τό «πετροσέλινο» ελάχιστα είχαν να προσθέσουν σέ όσα έγραφε ό Συμεών Σηθής. Πραγματικά αυτός γνωρίζει άριστα τις έμμηναγωγούς και διουρητικές ιδιότητες των καρπών τοϋ πετροσέλινου, πού άπό τό αιθέριο ελαιό τους οί σύγχρονοι βγάζουν τήν ά π ι ό λ η πού δίδονταν μέχρι πριν λίγο καιρό για έμμηναγωγό ή και για έκτρωτικό!

Ό Δημήτριος ο Πεπαγωμένος, έζησε στον 13ο αιώνα καί ήταν προσωπι­

κός γιατρός τοϋ αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου (1261­1283). Ήταν σπουδαίος γιατρός, άφοϋ ό Μανουήλ Φιλής τον αποκαλεί «νέον Γαληνόν και των κατ' αυτόν ϊατρόν βελτίω». "Υστερ' άπό εντολή τοϋ αυτοκράτορα του έγραψε μονογραφία με τίτλο «Σύνταγμα περί ποδάγρας».

Ό Νικόλαος ό Μυρεψός, γιατρός τοϋ Που αΐώνα. Γεννήθηκε στην 'Α­

λεξάνδρεια. Άσκησε τήν ιατρική στην Κωνσταντινούπολη κι αργότερα ονο­

μάσθηκε βασιλικός ιατρός τοϋ Αυτοκράτορα της Νικαίας 'Ιωάννη Γ', Δούκα τοϋ Βατατζή καί της Βασιλίσσης Ειρήνης (1193­1255). Έγραψε βιβλίο μέ

Page 34: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

552 Κωνσταντίνου Γ. Πουρνοιροπούλου

τον τίτλο «Δυναμερόν», με 48 (κατ' άλλους 54) κεφάλαια μέσα στα όποια υποδεικνύεται ή κατασκευή 2656 φαρμακευτικών συνθέσεων. Το έργο αυτό ώς τον 18ο αιώνα αποτελούσε την επίσημη Φαρμακοποιία της Ιατρικής Σχο­

λής Παρισίων, άλλα κι άλλων Σχολών της Δύσεως. Ό 'Ιωάννης ό Άκτονάριος, διάσημος γιατρός τοϋ 14ου αιώνα, ιατρός

τής Αυλής τών Αυτοκρατόρων 'Ανδρόνικου Β' και Γ' (1328­1342). "Εγραψε πολλά ιατρικά έργα, μέσα στα όποια: ή «Ιατρική Μέθοδος», ((Σύνταγμα περί ούρων», «Περί ενεργειών καί παθών τοϋ ψυχικού πνεύματος» και άλλα. Για τον τίτλο «Άκτουάριος» ό 'Αδαμάντιος Κοραής36 γράφει ότι αρχικά έδί­

δετο στους καταγινόμενους μέ τις κρίσεις, τα κριτήρια ή απλούστερα με τα πράγματα τα σχετικά μέ τους νόμους. 'Αργότερα αποκαλούσαν έτσι τους φροντίζοντες για τήν διατροφή τών στρατευμάτων τους επί τής σιταρκείας. Προσθέτει ό Κοραής πώς καί οί Ιατροί τής Αυλής έπωνομάζοντο Άκτουα­

ριοί έτσι πού ό τίτλος αυτός έγινε «κυριωνυμικό» όνομα τών αυλικών για­

τρών. Μετά τους σπουδαιότερους στρατιωτικούς ιατρούς στο Βυζάντιο θα

αναφερθούμε τώρα στους ελάσσονες. Ό Ιίνθαγόρας πού άκμασε στο 13ο αιώνα διετέλεσε αρχίατρος τών Πα­

λαιολόγων, τοϋ Μιχαήλ καί 'Ανδρόνικου, κατά τον Schoell70. Ό Ευστάθιος, αρχίατρος τοΰ 4ου αιώνα πιθανώς ό γυιός τοΰ Όρειβά­

σιου. Αυτός διετέλεσε καί θεράπων γιατρός τοΰ Μεγάλου Βασιλείου, σύμ­

φωνα μέ μια Επιστολή τοϋ Μεγάλου Ίεράρχου58. Ό Μελέτιος, αρχίατρος επίσης τοϋ 4ου αιώνα, κι αυτός γνωστός από

τον Μέγα Βασίλειον58. Ό Ουράνιος, στρατιωτικός βυζαντινός ιατρός. Συνόδευσε τον Άρέβιν­

δον, "Εξαρχον τοϋ Αύτοκράτορος 'Ηρακλείου (6ος­7ος αιώνας) στον πόλεμο κατά τών Περσών τοΰ Χοσρόη.

Ό Ματθαίος δ Μοναχός, βυζαντινός ιατρός πού έγραψε βιβλίον «Περί Όφφικίων τοΰ Παλατιού». (Migne 37, σελ. 113, 116, 213, 217).

Ό Καβάσιλας, στρατιωτικός γιατρός τοΰ Βυζάντιου. 'Αναφέρεται σάν 'Ιατρός τοϋ Αύτοκράτορος Μιχαήλ Η' τοΰ Παλαιολόγου. 'Έφερε καί αυτός τους τίτλους Άκτουάριος, καί Κόμης τών 'Αρχιάτρων.

Ό Καισάριος, ό αρχίατρος, αδελφός τοΰ Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου καί γιατρός τοΰ Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Β' άλλα καί τοΰ Ούαλεντιανοϋ καί τοΰ Ίοβιανοΰ.

Ό Τριβοϋνος, 'Ιατρός τής Αυλής τοϋ 'Ιουστινιανού, ό όποιος τον απέ­

στειλε προς νοσηλείαν τοΰ άσθενοΰντος Πέρσου ήγεμόνος Χοσρόη. Ό Τριβοΰνος τον έθεράπευσε καί πήρε για αμοιβή του τήν απελευθέρωση 3.000 αιχμαλώτων Βυζαντινών!! (Γαβριηλίδης13).

Page 35: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας και ή ιατρική υπηρεσία του 553

Ό'Υμνήτιος, αρχίατρος των Βυζαντινών. 'Αναφέρεται σε επιστολή του ίεράρχου Ιωάννου του Χρυσοστόμου (Migne, παρ. 52, σελ. 651).

Ό Έλπίδιος, Βυζαντινός στρατιωτικός ιατρός, στην υπηρεσία του Βασι­

λέως των 'Οστρογότθων Θεοδωρίχου τοϋ Μεγάλου (Migne, τόμ. 19, σελ. 12). Ό Νικόλαος Καλλικλής, στρατιωτικός ιατρός και προσωπικός ιατρός

τοϋ Αύτοκράτορος 'Αλεξίου Κομνηνού (11ος­12ος αιώνας). Ήταν καί ποιη­

τής, αξιόλογος κατά τον "Αμαντον4. Ό Βαρύς, αρχίατρος «εμπειρότατος των συνοδευόντων το στρατόπε­

δον ιατρών» επί 'Ανδρόνικου Γ' τοϋ Παλαιολόγου, κατά τον Ίωάννην Κατα­

κουζηνόν28. Ό Θωμάς, στρατιωτικός ιατρός κατά τους χρόνους τοϋ Ίουστινιανοΰ,

«πάνυ φιλούμενος» υπό τοϋ αύτοκράτορος. "Εφερε τον τίτλον τοϋ Άσηκρί­

του, δηλ. Μυστικοσυμβούλου. Ό Θεόκτιστος, αρχίατρος έπί Ίουστινιανοΰ. Έλαβε μέρος στις εκστρα­

τείες τοϋ Βελισσαρίου και έθεράπευσε τον βαρεία τραυματισμένο υπασπιστή του. 'Αναφέρεται άπό τους χρονικογράφους 'Ιωάννη Μαλάλα, Νικήτα Χω­

νιάτη καί 'Ιωάννη Κίνναμο (Ελληνική Πατρολογία, Migne, τ. 23, τ. 26, σελ. 24, 54).

Ό 'Αγαπητός άπό τήν Καππαδοκία, στρατιωτικός ιατρός έπί Διοκλη­

τιανοΰ «όστις καί νόσους αυτών (των στρατιωτών) έξιατο παντοίας» καί όμαδικήν φρενίτιδα 40 στρατιωτών: «ίάσατό τε τούτους τη παρακλήσει τοϋ στρατηγέτου καί υγιείς τή τοϋ στρατοϋ σφραγίδι πεποίηκεν». Βραδύτερον γίνεται 'Επίσκοπος Συναοϋ καί συνεχίζει τάς θαυματουργούς ιάσεις του.

* * *

"Ας μή μας κάνη έντύπωσιν το πλήθος τών διασωθέντων ονομάτων τών Βυζαντινών στρατιωτικών ιατρών.

"Ας αναλογισθούμε μόνο πώς οι Βυζαντινοί ζοϋσαν σε διαρκείς πολέ­

μους προς τόσους βαρβάρους καί έξεστράτευαν συνέχεια εναντίον τους στα χίλια χρόνια πού κράτησε το Ελληνικό Βυζάντιο, ψηλά τήν κεφαλή, σαν προπύργιο τοϋ Πολιτισμού κατά της βαρβαρότητος. 'Ελπίζω ή εργασία μου αυτή ν'άποτελέση ερέθισμα για πληρέστερες μελέτες στο σχετικά άνε­

ρεύνητο αυτό θέμα.

Page 36: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Άγάθιος (Σχολαστικός): Ίστορίαι. Έκδ. Βόννης, 1828. 2. 'Αδαμαντίου Άδαμ.: 'Ιουλιανός ό 'Αποστάτης. 'Αθήναι 1933. 3. Άκροπολίτης, Γεώργιος, Μέγας Λογοθέτης: Χρονική Συγγραφή. P. G. Migne. 4. "Αμαντος Κωνστ.: 'Ιστορία τοϋ Βυζαντινού Κράτους. Β' Έκδ. τόμ. Α' 1950, τόμος

Β' 1947. 5. 'Αναγνώστης Ίωάν.: Διήγησις περί τής τελευταίας αλώσεως της Θεσσαλονίκης.

Έκδ. Migne P. G. τόμ. 156. 6. 'Ανώνυμος (Ήρων Βυζάντιος): Πολιορκητικά. Έκδ. Wescher, Paris, 1842. 7. 'Ανώνυμος (6ος αιών): Πολιτικής πρακτικόν μέρος, ήτοι περί Στρατηγικής. Έκδ.

Kòchly - Bustow. Λειψία 1855. 8. Άτταλειάτης Μιχαήλ: 'Ιστορία. Migne P. G. Έκδ. Βόννης. 9. Βασίλειος Τάξις (Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου). Migne P. G. 10. Billroth Theodor: Γενική Χειρουργική Παθολογία και Θεραπευτική. Μτφρ. Σπυρ.

Μαγγίνα, Ύφηγητοϋ Χειρουργικής. 'Αθήναι 1873. 11. Βρυέννιος Νικηφόρος: Ίστορίαι (11ος­12ος αιών). Migne P. G. 12. Brunet F.: Les médecins grecs depuis la mort de Galien jusqu'à la fin de l'empire

d'orient. Paris, 1936. 13. Γαβριηλίδης 'Av.: Περί ιατρικής και ιατρών κατά τους Βυζαντινούς χρόνους.

Κωνσταντινούπολις, 1900. 14. Γεδεών Μανουήλ: «Εκκλησιαστική Αλήθεια», τόμ. Γ, σελ. 172. 15. Γενέσιος: Βασιλεΐαι. Έν Migne. Patr. Gr. Έκδ. Βόννης. 16. Γρήγορος Νικηφόρος: Ρωμαϊκή 'Ιστορία (14ος αιών). 17. Cesarini Art.: Ή στρατιωτική ιατρική δια των θρύλων και τής ιστορίας. («"Ηρα»).

1940. 18. Corlieu Α.: Les médecins grecs depuis la mort de Galien jusqu'à la chute de l'empire

d'orient. Paris, 1865. 19. Δούκας (άγνωστου ονόματος): 'Ιστορία (των ετών 1341­1462). 20. Έκθεσις Βασιλείου Τάξεως. Έργον τοϋ αύτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρο­

γέννητου (10ος αιών). 21. Ζερβός Σκεύος: Άέτιος ό εξ Άμίδης. 'Αθήναι, 1907. 22. "Ηρων ό Βυζάντιος: Πολιορκητικά (10ος αΐών). Έκδ. Wescher. Paris 1842. 23. Θεοφάνης. Κυρίως: Μετά Θεοφάνη ν: Migne P. G. Τ. 109. 24. Θεοφάνης 'Ηγούμενος Άγροϋ: Χρονογραφία. Έτος 6302 (810 μ.Χ.). 25. Καλομενόπουλος Νικόστρατος: Ή στρατιωτική όργάνωσις τής 'Ελληνικής Αυ­

τοκρατορίας τοϋ Βυζαντίου. Έν 'Αθήναις, 1937. 26. Καμενιάτης 'Ιωάννης : Κουβουκλήσιος: Εις τήν "Αλωσιν τής Θεσσαλονίκης.

Migne P. Gr. τόμ. 109, σελ. 526 κεφ. 27­ Κανανός 'Ιωάννης: Διήγησις περί τοϋ έν Κωνσταντινουπόλει γεγονότος πολέμου.

Migne P. Gr., τόμ. 156.

Page 37: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ό Στρατός της Ελληνικής Μεσαίων. Αυτοκρατορίας καΐ ή ιατρική υπηρεσία του 555

28. Κατακουζηνος 'Ιωάννης: 'Ιστορία. Migne P. Gr. τ. 2, σελ. 391­411, τ. 3 σελ. 557, τ. 15, σελ. 305.

29. Κεδρηνος Γεώργιος: Σύνοψις ιστοριών. 30. Κεκαυμένος: Στρατηγικόν (11ος αιών). Έκδ. Βασνλιέφσκη. Petrograd 1896. 31. Κίνναμος 'Ιωάννης: Βιβλία. 'Επιτομή κατορθωμάτων κ.λπ. Migne P. Gr. τ. 259, σελ. 190. 32. Κίνναμος 'Ιωάννης: 'Ιστορία (του βυζαντινού κράτους άπο του 1118 μέχρι των πρώτων

χρόνων τής βασιλείας τοΰ 'Αλεξίου Β'). Σώζεται χειρόγραφον κολοβωμένον. 33. Κομνηνή "Αννα: Άλεξιάς. Λόγος Α' ­ IE'. Migne P. Gr. τ. 131. 34. Κομνηνή "Αννα: Περί (τάγματος) 'Αρχοντοπούλων. Migne P. Gr. 35. Κομνηνός 'Αλέξιος: Νεαραί. P. Gr. 36. Κοραής 'Αδαμάντιος: "Ατακτα. Παρίσιοι, 1828. 37. Κουκούλες Φαίδων: Ό Βυζαντινός πολεμικός στόλος («Βυζαντινών Βίος και Πολιτι­

σμός», τόμ. 6ος, σελ. 126 κ.έξ.). 'Αθήναι 1955. 38. Κωδινός Γεώργιος: Περί όφφικιαλίων (14ος αιών). Βόννη 1836. 39. Κωνσταντίνος Βασιλεύς Η': «Βιβλίον τακτικόν. Πώς όφείλουσιν οί κατά γήν και θά­

λατταν πολεμεϊν. "Οπερ ξυνέγραψεν Κωνσταντίνος Βασιλεύς ό του Ρωμανού υιός» (10ος­11ος αιών).

40. Κωνσταντίνος Ζ' ό Πορφυρογέννητος: Συγγραφή: «Προς τον ίδιον υίόν Ρωμανόν». Έκδοσις Lugduni Batavorum.

41. Κωνσταντίνος Ζ' ό Πορφυρογέννητος: Βασίλειος Τάξις. 42. Κωνσταντίνος Η': «Στρατηγικόν. Περί έθών διαφόρων εθνών και ώς εκαστον αυτών

μάχεται καί πώς δει αύτώ άντιμάχεσθαι». Έκδοσις J. Meursius Lugduni Batavorum, 1617.

43. Λέων Στ' Βασιλεύς: «Τακτική ή τών έν πολέμοις τακτικών σύντομος παράδοσις». Migne P. Gr. τ. 107. Προσθήκαι ύπό Η. Kòchly. Ζυρίχη 1854.

44. Λέων Διάκονος: 'Ιστορία. 45. Λέων καί Κωνσταντίνος Βασιλείς: Νόμος ό Πρόχειρος. 46. Μανασής Κωνσταντίνος: Σύνοψις ιστορική δια στίχων (11ος αιών). 47. Μαυρίκιος: Στρατηγικόν. Λόγοι. Έκδ. J. Schoefer. Ούψάλα, 1664. 48. Mounier Α.: Πρόλογος εις τον 6ον τόμον της εκδόσεως Έργων Όρειβασίου υπό Bus­

semaker­Daremberg. Paris, 1876. 49. Παπαθεοδώρου Ίω.: Ή στρατιωτική ιατρική παρά τοις άρχαίοις Έλλησιν. 'Αθήναι,

1921. 50. Παχυμέρης Γεώργιος: 'Ιστορία άπό 1261­1308. Migne P. Gr. Έκδ. Βόννης. 51. Philae Manuelis: Carmina. Έκδ. E. Miiller, 1857. 52. Πουρναρόπουλος Γεώργιος: Συμβολή εις τήν μελέτη τής Βυζαντινής ιατρικής. 'Αθή­

ναι, 1942. 53. Pournaropoulos G.: The real value of medieval greek medicine. Athens, 1960. 54. Πουρναρόπουλος Γ.: Θεοφάνης ό Νόννος ό αρχίατρος τοϋ Αύτοκράτορος Κωνσταν­

τίνου Ζ' τοϋ Πορφυρογέννητου (Δέκατος αιών). 'Αθήναι, 1964. 55. Πουρναρόπουλος Γ.: Μιχαήλ Ψελλός. Είς Βυζαντινός ιατρός, διδάσκαλος, φίλος και

σύμβουλος πολλών αυτοκρατόρων (Ενδέκατος αιών). 'Αθήναι, 1966. 56. Πουρναρόπουλος Κωνσταντίνος: Τα ιατρικά εργαλεία τών αρχαίων Ελλήνων. 'Αθή­

ναι, 1973. 57. Πουρναρόπουλος Κ.: ΈπΙ δύο Βυζαντινών ΐατρικών μικρογραφιών τοϋ ΙΔ' αΐώνος.

'Αθήναι, 1974, 1977.

Page 38: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

556 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

58. Πουρναρόπουλος Κ.: Προσθήκαι εις τους μέχρι σήμερον γνωστούς Βυζαντινούς ια­

τρούς. 'Αθήναι, 1974. 59. Πουρναρόπουλος Κ.: Τό επάγγελμα τοϋ ιατρού εις τό Βυζάντιον. 'Αθήναι 1978. 60. Πουρναρόπουλος Κ.: Έπί χειρογράφων ιατρικών κωδίκων ΙΔ', ΙΕ' κ.λπ. αιώνων τής

Μονής Μεγάλου Σπηλαίου. 'Αθήναι, 1975. 61. Πουρναρόπουλος Κ.: Αί πηγαί τής διδασκαλίας τών ιατρών εις τό Βυζάντιον. 'Αθήναι,

1976. 62. Πουρναρόπουλος Κ.: Έλληνες ιατροί και σοφοί λόγιοι άπό το Βυζάντιον εις τήν

Άναγέννησιν. 'Αθήναι, 1978. 63. Πουρναρόπουλος Κ., Ρόζος Β., Χαροκόπος Σπ.: Έπί μιας παλαιάς εκδόσεως του Όρει­

βασίου έκ τοΰ Κωδικός τής Μόσχας. 'Αθήναι, 1979. 64. Πουρναρόπουλος Κ.: Βυζάντιον και 'Ισλαμισμός. «Στρατιωτική Έπιθεώρησις». 'Απρί­

λιος 1982, σελ. 503. 65. Προκόπιος Καισαρεύς: Περσικός Πόλεμος. 66. Προκόπιος Καισαρεύς: 'Ανέκδοτα. 67. Προκόπιος Καισαρεύς: Βανδαλικός Πόλεμος. 68. Προκόπιος Καισαρεύς: Γοτθικός Πόλεμος. 69. Buschmann Tr.: Ein beitrag zur Geschichte der Medizin. Alexander von Tralles.

Wien 1878, 1879. 70. Schoell: Littérature Grecque. 71. Σιμοκάττης Θεοφύλακτος: Οικουμενική 'Ιστορία. 72. Σκυλίτζης 'Ιωάννης Κουροπαλάτης: 'Ιστορία. Migne P. Gr. Έκδ. Βόννης. 73. Sprengel: Versuch einer pragm. Geschichte der Arzneikunde. 1800. 74. Sprengel: Geschichte der Medizin. 1 Tr. S. 351 (Δ' Έκδ.) 1846. 75. Φωκάς Νικηφόρος: Περί παραδρομής πολέμου. 76. Φωκάς Νικηφόρος: Περί καταστάσεως άπλήκτου. 77. Χωνιάτης Νικήτας: Ίστορίαι. 78. Ψελλός Μιχαήλ: Περί πολεμικής τάξεως. Έκδ. Fr. Boissonade. Νυρεμβέργη, 1838.

Page 39: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΙΩΑΝΝΟΥ Κ. ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ 'Αντιπροέδρου τοϋ Φ. Σ. Παρνασσός*

Η ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΣ ΤΗΣ «ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ» ΚΑΤΑ ΤΗΝ 28ην ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1940 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗΝ**

Η ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ

Τον «Παρνασσόν» μας αισθάνεται ό Ελληνισμός σαν τον π α ρ α δ ο ­

σ ι α κ ό Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό του «Σύλλογο», Ναόν της ψυχής και της φωνής του. Γύρω του οί πάμπολλες άνά την χώραν μας άλλες ονομαστές «Εθνικές Εστίες».

Ιεραποστολή του να είναι ή " Α σ β ε σ τ η Κ α ν δ ή λ α , άπ' τήν όποια να διαχέεται ο φωτισμός, στους ταραγμένους αυτούς καιρούς μας, σαν ολο­

κάθαρη αλήθεια. Για να σκορπίζονται όλα τά σκοτάδια τής πλάνης, τής παραχαράξεως και των ανατροπών, με τήν ψευδαίσθηση δήθεν ότι όλα αυτά αποτελούν πρωτοπορεΐες. Τους έμπνευστάς τους δέν έχθρευόμεθα, άλλ' απλώς τους λυπούμεθα. Και για να άκουσθή ή φωνή για τήν κατ' έπιστήμην ενδεικνυομένη πολιτική του Έθνους σε μια πορεία με επίγνωση. "Οχι δε παραπαίουσα προς ενα άγνωστο μέλλον και όχι πορεία Γολγοθά και θανάτου. 'Αλλά πορεία ολόφωτη και πού οδηγεί στα ιδανικά τών αιωνίων αξιών. Πού εξέθρεψε και έχάρισε στην 'Ανθρωπότητα ώς Ε υ ε ρ γ έ τ η ς της ό Ελλη­

νισμός. Και πού δίνουν νόημα στή ζωή, ωσάν μουσική ευτυχίας και διαρκούς προόδου.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ «ΟΧΙ» ΤΟΥ '40

Είναι αυτές οί αξίες τοΰ «Ελληνοχριστιανικού Πολιτισμού», οί αιώνιες και ουράνιες, με αυτονόητο απόλυτο προβάδισμα τών πνευματικών και ήθι­

* Όμοτίμου Καθηγητού της «Εγκληματολογίας» και τής «Κοινωνικής Παθολογίας», ώς καΐ τής «'Επιστήμης τής Νεότητος», Τέως Πρυτάνεως, Προέδρου τοϋ «Ελληνικού 'Εγκληματολογικού Ινστιτούτου» και τοϋ Λασκαριδείου Κοινωφελούς 'Εκπαιδευτικού Συνδέσμου.

** Πανηγυρική ομιλία εις τον «Παρνασσόν» για τήν 28 'Οκτωβρίου τοΰ πολέμου τοϋ 1940.

Page 40: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

558 Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

κών αξιών απέναντι στις υλικές, οικονομικές και τεχνικές. Και πού ενσαρ­

κώνουν τά αΌσια και τά ιερά του Γένους» του «ΟΧΙ τών υπέρ πάντων αγώ­

νων)). Πού συνώδευσαν όλη τήν εθνική πορεία άνα τους αιώνες της αρχαίας, της 'Ορθοδόξου βυζαντινής και τής Ελλάδος μας τών νεωτέρων χρόνων. Και πού ώδήγησαν και στο ιστορικό «ΟΧΙ» του έπους τής 28 'Οκτωβρίου 1940, πού εορτάζουμε σήμερα.

«ΟΧΙ» αυτονόητο και μοναδικό για τήν Ελληνική ψυχή τών ολοκαυτω­

μάτων, και ακατανόητο γιά τήν τότε κατάπληκτη και τρομαγμένη υφήλιο. Όταν εκατομμύρια 'Ιταλοί εντεταλμένοι του "Αξονος, ισχυροί και πάνο­

πλοι, πού κομπορρημονοϋσαν εξω απ' τά ελληνικά σύνορα στις θρυλικές ηπειρωτικές οροσειρές. Και πού έστειλαν τον πρεσβευτή τους, τό πρωί στις τέσσερις, στον Έλληνα Πρωθυπουργό, γιά να ζητήσει ωμά υποταγή άμεση. Και ό Πρωθυπουργός τής μικρής μας Ελλάδος απάντησε άπλα:

— «ΟΧΙ, δεν παραδινόμαστε. Θα πολεμήσουμε». Και τότε γεμάτη από δέος ή Οικουμένη έζησε κάτι παράδοξο και ανε­

ξήγητο: Στο μέτωπο ή μικρή και φτώχεια μας χώρα τών Ελλήνων, γεμάτη από ακατάβλητο θάρρος και εθνικό παραλήρημα, αΐσθανομένη και τήν ευ­

λογία τής 'Υπερμάχου, ήγωνίσθη τήν μάχη τής Ελλάδος και ένίκησε.

ΙΣΤΟΡΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΑΝΘΟ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ»

Και τώρα, ας προχωρήσουμε στο κύριο θέμα του σημερινού πανηγυρι­

κού ίστορήματος γιά μια επική ειρηνική αντίσταση τής 'Ελληνικής μας Επιστήμης γιά τή σωτηρία του Άνθοΰ τής Ελλάδος μας άπ' τό έγκλημα τών αιώνων, τής «γενοκτονίας». Πού επιτελικά και ανελέητα διεξήγετο άπ' τις Δυνάμεις τής Κολάσεως τής τριπλής κατοχής και τις άλλες σκοτεινές δυνάμεις.

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΠΑΙΔΟΠΟΛΕΙΣ

Και έτσι ανοίχθηκε ό δρόμος γιά τή σωτηρία τών παιδιών τής Γής μας άπό κάθε είδος κίνδυνο — και όχι απλώς ζωής — άπ' τήν Ελληνική 'Επι­

στήμη μέ τις πρωτότυπες στην 'Ανθρώπινη υφήλιο πραγματικώς θρυλικές «Τεχνητές Οικογένειες» και «Τεχνητές Οικογενειακές Παιδοπόλεις», όπως και μέ άλλες δημιουργίες της.

Πού ή πνοή τους μας οδηγεί στή συγκλονιστική διήγηση του Ευαγ­

γελίου μας γιά τήν ηρωική θεομήτορα κοντά στην 'Εσταυρωμένη 'Αγάπη: «Τό βλέμμα της βυθίζει μέσα στο βλέμμα του 'Εσταυρωμένου Υίοϋ της

και ακούει μέ σιγαλή φωνή: «Γύναι, ϊδε ό Υιός Σου». Και ό 'Ιωάννης ακούει τήν ιερή σύσταση: «"Ιδε ή Μήτηρ σου». Φροντίδα υίοϋ γιά τή Μητέρα.»

Page 41: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις τής «Ελληνικής Επιστήμης» 559

Σαν μιά πρώτη στην 'Ιστορία «'Ιερή Τεχνητή Οικογένεια», καθηγια­

σμένη. Κι' απ' αύτη την πνοή συνεπαρμένη ή Ελληνική μας Επιστήμη μέ τις

Τεχνητές της Οικογένειες στην ατομική και στή συνόλη ζωή έσπειρε το '40 τον αγαθό σπόρο έκτοτε και στή Ξένη.

Πάντως επιθυμώ να υπογραμμίσω ότι ή σημερινή αναφορά σ' αυτές δεν αποτελεί απλώς ενα ίστόρημα, άλλα διαλαλεί σαν παντοτεινή πυξίδα μέ φω­

τεινάδα, πώς σώζονται άτομα και λαοί, και οί κινδυνεύοντες βλαστοί τους> τα παιδιά μας, όταν οί καταιγίδες της ζωής περισφίγγουν και οδηγούν στον ενταφιασμό.

Και για τους οποίους βλαστούς τραγούδησε ό Ν. Καζαντζάκης:

(("Οταν βλέπω ενα νέο να κιντυνεύει, μου φαίνεται, πώς ολάκερη ή ζωή κιντυνεύει, πώς ή πρωτοπορία τοϋ Θεοϋ είναι σε κίντυνο. Και τρέχω να βοηθήσω, "Οσο μπορώ, Τή Νιότη να μή χαθεί. Θέλω να πώ, Να μή παραστρατήσει, Να μή μαδήσουν οι ανθοί της... Να μή πεθάνει...))

Κι' άπ' αυτό το τραγούδι ας στοχασθοϋν και ας αντλήσουν τα συμπερά­

σματα τους όσοι προσφέρουν στον δυστυχισμένο κόσμο τών νέων φαρισαϊκή αγάπη και ενδιαφέρον. Σε δρόμο δημαγωγίας. Πού έχει απλώς σκοπό να κερδίσει τήν ερχόμενη Νεανική 'Ανθρωπότητα όχι για πορεία προς ανέ­

βασμα ηθικής και πνευματικής ομορφιάς, άλλα για νά τή φέρουν «ωσάν λάφυρο στή φωληά τους» για νά θυμηθούμε τήν σχετική παραστατική περι­

γραφή του Νίτσε. Όδηγοΰντες έτσι στον ενταφιασμό τό ήθος τών άτυχων νέων μας.

Και τώρα ας μεταφερθούμε στα

ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

'Αφήνω νά μιλήση ό πρώτος μου Διδάσκαλος στον κόσμο αυτό στή Χάλκη της Κωνσταντινουπόλεως άπ' τή διάσημη Σχολή τών Ελλήνων 'Εμ­

πόρων, πού τήν ίδρυσε κάποτε ό Πρίγκιψ Υψηλάντης, μέ τον αξέχαστο πατέρα μου ως τελευταίο Διευθυντή, αείμνηστος κορυφαίος Καθηγητής Φι­

λόλογος Νικηφόρος Έλεόπουλος: «...Και ήλθε ή Νύχτα της Κατοχής, ή 21 'Απριλίου 1941.

Page 42: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

560 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

Ένα ωραίο ανοιξιάτικο πρωί. Ή ανοιξιάτικη φύση χαμογελούσε ολό­

κληρη, ο ήλιος εϊχε καταυγάσει τα τρόπαια κατά των βαρβάρων στον Μα­

ραθώνα και στην Σαλαμίνα και έλαμπε στον καταγάλανο ουρανό της 'Ατ­

τικής. Τό μαϋρο πένθος όμως εϊχε φωλιάσει βαθειά μέσα στις καρδιές όλων

τών Ελλήνων. Μια βαρεία ατμόσφαιρα έπίεζε όλων τά στήθη. Ή πόλις τών 'Αθηνών έπιπτε και σιδηρόφρακτοι οι Ούννοι διέσχιζαν

τους έρημους δρόμους της άπό τις πρωινές ώρες μέ όλον τον στόμφον κα­

τακτητών. Ήταν μια νεκρή πόλις μέ παντέρημους δρόμους. Ό κόσμος όλος κλεισμένος στα σπίτια του παρακολουθούσε τήν τύχη της πόλεως του πίσω άπό τά κλειστά κουφώματα τών παραθύρων. Πένθιμη σιγή ανθρώπων και πραγμάτων. Μόνον ό θόρυβος τών μηχανών του έχθροΰ άκουόντανε. "Ενας Βραδεμβοϋργος ταγματάρχης του γερμανικού στρατού, αγέρωχος καί γαύ­

ρος, ανήγγειλε εις τον κύριόν του άπό τον ραδιοφωνικό σταθμό τών 'Αθηνών τήν πτώση της 'Ιεράς Πόλεως. Ή μισητή σημαία μέ τον άγκυλωτό σταυρό, τό σύμβολο της τυραννίας, ύψώνετο επάνω στην 'Ακρόπολη.

'Ανάμικτα αισθήματα θλίψεως καί υπερηφάνειας συνείχαν όλους τους κατοίκους της πόλεως. ' Υ π ε ρ η φ ά ν ε ι α ς για τον νικηφόρο αγώνα, θ λ ί ψ ε ω ς για τήν μεγάλη καταστροφή καί τή δραματική καί ματωμένη περίοδο της δοκιμασίας. Χρόνια τής Νύχτας της Κατοχής γεμάτα οδύνη, στερήσεις, δάκρυα, θυσίες. <

Τά ερείπια σκέπαζαν τήν ελληνική Γη, τά κύματα έξέβραζαν στα ακρο­

γιάλια ναυάγια. Πολλοί, πάρα πολλοί έπεσαν κατά τήν μεγάλη εκείνη νύχτα τής Κατοχής. Πείνα, θάνατοι, εκτελέσεις, άρπαγαί, ληστεΐαι, φυλακίσεις, μαρτύρια, ομηρία, καταστροφή, συντρίμμια. Νάό απολογισμός τών μαύρων χρόνων τής σκλαβιάς.

Καί ή ψυχή τών Ελλήνων, παρ' όλα ταύτα, π α ρ έ μ ε ν ε α λ ύ γ ι σ τ η . Πιστή στην τρισχιλιετή παράδοση καί τήν ιστορία της. Ή πόλις τής Παλλάδος ανεδείχθη ή κατ' εξοχήν πόλις του ηρωισμού

καί τής αντιστάσεως».

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ

Έτσι έξετυλίσσετο τό Πρόγραμμα τής Γενοκτονίας άπό τους απογόνους τών Οΰννων, δοσμένους στο Νιτσεϊκό σχιζοφρενικό πρόπλασμα του τραγι­

κού φιλοσόφου τους Ν ί τ σ ε , υπόβαθρο τής επιδημίας τών συντροφευμένων άπό παρανοϊκές ιδέες μεγαλείου σχιζοφρενικών ολοκληρωτικών καθεστώ­

των τής «ματωμένης βίας», δεξιών ή αριστερών, καί φανερών ή καμουφλα­

ρισμένων, του δραματικού 20οϋ αιώνος μας. Καί πού άντίκρυζε τή Γερμανία σαν «τή μεγάλη αριστοκρατική Φυλή τών Υπεράνθρωπων του Μέλλοντος», πού, κειμένη υπέρ τό Δίκαιον, τήν 'Ηθική, τή Θρησκεία, ήτανε άπό τή Μοίρα

Page 43: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 561

τεταγμένη για να σαρώσει από την Γη τις ευτελείς και περιφρονητέες άλλες φυλές.

'Αφήνουμε στον αείμνηστο Πρόεδρο του Ελληνικού Έρυθροϋ Σταύρου, τον Κ. Γ. Γεωργακόπουλον, να δώση χαρακτηριστική υπεύθυνη εικόνα — στον Πρόλογο σέ έργο της MacDonald «"Ενα δάκρυ για τήν Ελλάδα» — για τή Γενοκτονία στην Ιερή αυτή Γη:

«...Χιλιάδες ανθρώπων έπέθαιναν στους δρόμους άπό τήν άσιτίαν. Τα παιδάκια περιεπλανώντο σαν σκιές για να εΰρουν κάτι φαγώσιμο. Καί, παρ' όλα αυτά, ή Άντίστασις κατά τοϋ έχθροϋ συνεχίζετο ακοίμητος καί αμεί­

λικτος, με σαμποτάζ, με πολύτιμους πληροφορίας προς τους συμμάχους, δια τάς κινήσεις καί τα σχέδια τοϋ έχθροϋ, μέ άναβίωσιν τοϋ αγώνος στα βουνά της Ελλάδος. Ή πείνα όμως ήπείλει να μεταβάλη τήν πατρίδα μας εις άπέ­

ραντον νεκροταφεΐον. ...Σειρές οι ανθρώπινοι σκελετοί, ωχροί καί βρωμεροί, σπαρασσόμενοι άπό ζωύφια, στέκονται καί απλώνουν ικετευτικά το χέρι εις τους διαβάτες. Βλέπει κανείς παιδιά νά ψάχνουν μέσα εϊς τους τενεκέδες των σκουπιδιών, αναζητώντας τροφή καί νά διαφιλονικοϋν κόκκαλα μέ τους σκύλους στα πεζοδρόμια. Εϊς τά σιδηρά κιγκλιδώματα έξαερισμοΰ τοϋ ήλεκ­

τρικοΰ σταθμοΰ της Όμονοίας τών 'Αθηνών βρίσκονται παιδάκια ξαπλωμένα δια νά ζεσταθούν άπό τον εκπεμπόμενο θερμόν αέρα. "Αλλο άξιολύπητο θέαμα εις τάς 'Αθήνας καί τον Πειραιά είναι νά βλέπει κανείς ολόκληρες οικογένειες νά έπαιτοϋν άπό κοινοΰ. Σκελετωμένες μητέρες μέ μωρά εις τά παγωμένα στήθη τους, άκολουθοΰνται άπό δυο τρία παιδιά φαντάσματα, πού σύρονται στα πόδια τους. Παντοϋ συναντά κανείς εγκαταλελειμμένα μωρά καί μικρά παιδιά. Μητέρες κουβαλούν τά νεκρά παιδιά των εις το νεκροτα­

φεΐον καί κατόπιν επιστρέφουν δια νά ξαναζητιανέψουν ένα ψίχουλο νά θρέψουν τά άλλα (είναι ή τραγική περίοδος τοϋ «Πεινάω»). Τύφος, χολέρα καί δυσεντερία άπετελείωναν εκείνους, πού είχαν αδυνατίσει άπό τήν στέ­

ρησιν. Οι πτωχοί εθαπτον τους νεκρούς των μυστικά, ώστε τά δελτία τρο­

φίμων τών νεκρών των νά δύνανται νά χρησιμοποιήσουν προς βοήθειαν τών ζώντων. "Ετσι τήν άνοιξη τοϋ 1942 ή απειλή τοϋ έκμηδενισμοΰ έπεκρέματο τοϋ μικροϋ μας Έθνους τών επτά εκατομμυρίων ψυχών...».

Σέ όλα όμως αυτά για τό χαμό της ζωής θά έπρεπε νά προσθέσωμε καί τους ηθικούς χαμούς μεγάλων καί μικρών, πού αποτελούσαν νέα αγωνία τοϋ σκλαβωμένου Έθνους μας. Γιατί δέν μπορεί να έχει αξία ή ζωή αν­

θρώπων καί λαοΰ, αν λείπει ή ηθική ατμόσφαιρα σ" όλη της τήν έκταση.

ΤΟ ΑΝΩΤΑΤΟ ΧΡΕΟΣ ΠΑ ΕΞΟΡΜΗΣΗ ΔΙΑΣΩΣΕΩΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Καί τότε, μέ ραγισμένη καρδιά, έγύρισα κι' εγώ απ' τον πόλεμο καί κάποια γραμμή τών πρόσω στα δοξασμένα, άλλα καί πικραμένα άπ' τήν έλ­

λειψη ηθικής καί δικαιότητος άπ1 τή Διεθνή Πολιτική βουνά της Βορείου

Page 44: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

562 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

'Ηπείρου μας. Πού τα έδόξασε ένας άφθαστος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, ό Διοικητής της VIII Μεραρχίας. ΤΗταν ό ήρως, πού έτόλμησε, παρά την άνωθεν Διαταγή για να συμπτυχθή στον ρουν του Άραχθου, διαφωνήσας και παραμερίσας τις βαρύτατες ευθύνες του, δεν συνεπτύχθη, άλλα παρέμεινε στο Καλπάκι μέ τή φυσική αμυντική ισχύ της τοποθεσίας, πού τήν ενίσχυσε και μέ δικές του οχυρώσεις και προβλέψεις. Για να χαρίση, νικώντας τους επιδρομείς, τους οποίους απέρριψε πέρα άπ' τα σύνορα, τις αθάνατες νίκες και τιμή στα αδούλωτα ελληνικά όπλα.

(Πλημμυρισμένος άπο συγκίνηση άντικρύζω στην αϊθουσά μας αυτή του Παρνασσού τον σεμνό υίον του στρατηγού να παρακολουθή τήν ομι­

λία αυτή, τον Γεώργιον Χαρ. Κατσιμήτρον, κι' αυτόν στρατηγον άπ' τους πιο διαλεχτούς).

Γυρνώντας λοιπόν μετά τον εκεί πόλεμον και εγώ, άντίκρυσα τήν έκτυλισσομένη τραγωδία στον Ιερό Τόπο μας. Μέ τήν επιτελική τακτική της έξοντώσεως της φυλής μας. Πλημμυρισμένη από κάθε είδος αδικίες, βίες, κτηνωδίες, αρπαγές, ατιμίες, καταδυναστεύσεις και συμφορές.

Τότε όλων των επιστρεφόντων νικητών ή άσκλάβωτη ψυχή ήταν πλημ­

μυρισμένη από Ελλάδα. Και δοσμένη στή μοναδική σκέψη ότι δεν έχει νόημα ή ζωή μας αυτή, αν δέν δώση ό καθένας τήν προσφορά του μέ αυτο­

θυσία για τή λευτεριά και διάσωση της. Και έτσι, μέσα σ' αυτή τήν καθηγια­

σμένη ατμόσφαιρα, σκέφθηκα κι' εγώ για ενα δικό μου ανώτατο χρέος για προσφορά μέ άπειρη αυτοθυσία ώς Έλληνος έπιστήμονος, διακονοΰντος μέ ευλάβεια τήν 'Επιστήμη της Εγκληματολογίας και της Κοινωνικής Παθολογίας. Άλλα και σέ μια έν τω γίγνεσθαι «Επιστήμη της Νεότητος». Πού πάντως δέν ανέχεται προχειρολογίες, συνηθισμένες στή δραματική εποχή μας, άλλα προϋποθέτει βαθειές ειδικές γνώσεις και επιστημονική συν­

είδηση υψηλής ευθύνης. 'Ανώτατο καθήκον για επιστημονική εξόρμηση γιά ν' άνοιξη ό δρόμος για επιστημονική άμυνα και διάσωση της ερχόμενης Ελλάδος μας.

ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΕΩΣ

"Ετσι απεφάσισα, μέ θεία μανία, να θεμελιώσω έναν επιστημονικό μου οραματισμό, πού θα έβασίζετο στην ανθρώπινη οικογενειακή πλάση. Και πού θα έχάριζε ήρεμα τήν εθνική, χριστιανική, ψυχική, σωματική, ηθική και αξιολογική διάσωση του 'Ανθού της Ελλάδος μας, ακτινοβολούσα και σαν ολόφωτο παράδειγμα και σέ άλλες πρωτοβουλίες για διάσωση των παιδιών τής ιεράς Γης μας. Των βλαστών της Φυλής μας, πού άπ' τις σκο­

τεινές δυνάμεις τής τότε νύχτας τής σκλαβιάς έπλήττετο, μαζί και άπό άλλες θολές δυνάμεις κολάσεως, και πού έβαινε προς κατάρρευση, ενταφιασμό και έσβυνε.

i

Page 45: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 563

Και έτσι για να άνοιχθή κάποιος δρόμος της πραγματοποιήσεως απε­

φάσισα και πάλι να στραφώ προς τους φοιτητάς και τις φοιτήτριες μου της Νομικής, ακριβώς, όπως άλλοτε, όταν με πίστη και πνοή με έβοήθησαν το 1939 για νά δώσω ζωή στα ιερά «Ειδικά Δικαστήρια Ανηλίκων», πού εγώ είχα την ευτυχία να ιδρύσω στην Ελλάδα μας, όπως και στά γύρω απ' αυτά «Σώματα 'Επιμελητών Ανηλίκων», πού και σήμερα σχεδόν όλοι ήσαν και είναι φοιτηταί μου, πού σώζουν άπ' τήν ατιμία τα παιδιά σαν φύλακες άγ­

γελοι, «Σχολάς Επιμορφώσεως» με τους πιο ειδήμονας "Ελληνας επιστή­

μονας, «Σταθμούς», τήν «Ειδική Υπηρεσία 'Ανηλίκων του Υπουργείου επί της Δικαιοσύνης», μαζί δέ και με πολλά άλλα.

'Ακριβώς δέ άπ' δλη αυτή τή διακονία μου, με πίστη και ευλάβεια, στον ιερό αυτό θεσμό τών «Οικογενειακών Ειδικών Δικαστηρίων Ανηλίκων» και τήν πλημμυρισμένη από οικογενειακή ζεστασιά, στοργή πάναγνη και άδολη ατμόσφαιρα τους.

"Οπως και ύστερα από πολυετείς επιστημονικούς στοχασμούς, επιστη­

μονικές παρατηρήσεις στή γύρω ζωή, ατομική και συνόλη, επίμονες ερευ­

νητικές μελέτες μέ στόχο βαθειές διεισδύσεις στις ρίζες της αιτιολογίας της ανθρωπινής καταρρεύσεως, έ ξ ε π ή δ η σ α ν οί επιστημονικοί μου οραματισμοί για κάποιους νέους δρόμους «άντιεγκληματικής πολιτικής», «κοινωνικής υγιεινής» και «πολιτικής ηθικής κοινωνικής αμύνης».

Και αυτούς τους νέους δρόμους έβάσισα, όπως και ανωτέρω ύπεδήλωσα, στην οικογενειακή φύση τών ανθρωπίνων τέκνων της γής μας. Και τους ν έ ο υ ς ο ρ ί ζ ο ν τ α ς τους έβλεπα στην σαν ουτοπία εμφανιζόμενη τότε ηρωική ιδέα νά πλαστουργηθοϋν «τεχνητές οικογένειες» και «τεχνητές οι­

κογενειακές παιδικές πόλεις» — «Παιδοπόλεις». Για νά δεχθούν στην αγκαλιά τους ανθρώπινα πλάσματα, και ιδίως τα Ελληνόπουλα και τις Ελ­

ληνοπούλες, πού μέσα στον κόσμο αυτό και τή ζωή, εγκαταλελειμμένα, έμει­

ναν κατάμονα. Πλάσματα χωρίς οικογένεια ή σχεδόν χωρίς οικογένεια. Πάμπολλα δέ τότε τα πολεμοπαθή παιδιά της Ελλάδος μας.

Μέ αγνό αισθητήριο αγκάλιασαν οί φοιτηταί και φοιτήτριες μου το όραμα μέ φλόγα, θύελλα και ορμή, όπως τις αισθάνονται οί νέοι μ' όλη τους τήν αθωότητα και αγνότητα τής καρδιάς τους. Και πού δέν πρέπει νά μολύ­

νονται άπ' τις δημαγωγικές δήθεν αγάπες και τις έντεχνες δήθεν πρωτο­

πορεΐες, πού ξεχείλισαν ανίερα. "Ετσι "Ελληνες επιστήμονες και οί φοιτηταί και φοιτήτριες, αλλά και

άλλοι πολλοί νέοι μέ ελληνική καρδιά και χριστιανική πνοή και πίστη άπετελέσαμε μια ιδανική ιερή ενότητα. Πού έζήτησε τ ο ' Α ν ώ τ ε ρ ο . Και έπάλαισε και ένίκησε. Ταυτοχρόνως δέ έφώτισε τήν ανθρωπότητα και τή Γή μας για το «πώς σώζονται τα παιδιά από κάθε είδους κινδύνους», «πώς πλαστουργοΰνται προσωπικότητες πάναγνες, πού νά ακτινοβολούν ουράνια

Page 46: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

564 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

ομορφιά». Και εν γένει «πώς αναβιβάζεται σε κορυφές ιδανικής τελειότητος ή ερχόμενη άνθρωπότης και ή ερχόμενη Ελλάς μας».

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΙΣ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ ΤΗΣ ΕΞΟΡΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Αφετηρία τοϋ επιστημονικού οραματισμού ή μ ε γ ά λ η α λ ή θ ε ι α για την ανεκτίμητη α ξ ί α της «οικογένειας». Και την οποία νοσταλγία γιά οικογένεια έχουμε ανεξαιρέτως δλοι οι άνθρωποι άπ' τή θεία φύση μας. Γιατί είμαστε «κοινωνικά όντα». Πού στο βάθος σημαίνει ότι είμαστε «κοι­

νωνικά! υπάρξεις», με «οικογενειακή κοινωνική ορμή» κάί «οικογενειακά κοινωνικά συναισθήματα». Μέ ακοίμητο το αίτημα να ζούμε στην ατμόσφαι­

ρα οικογενειακής ζεστασιάς καί σαν άτομα και σαν μέλη τής κοινωνίας. Και σε οποιαδήποτε φάση τής ηλικίας και σ' οποιαδήποτε εκδήλωση τής ζωής. Καί στο σπίτι, καί στην εργασία, καί στην κοινωνία, καί στην Πολιτεία, πού θέλουμε να τήν νοιώθουμε σαν «'Εθνική οικογένεια» και σ'ολόκληρη τήν Οικουμένη, πού θέλουμε νά τήν αισθανόμαστε σαν «Πανανθρώπινη οι­

κογένεια». Μια ζωή δε χωρίς τήν πάναγνη οικογενειακή αγάπη καί στοργή σ' όλο

το άπλωμα τής ατομικής καί τής συνόλης ζωής είναι ζωή εξω άπ' τή φύση της, αρνητική, άντιανθρώπινη —■ καί αποτελεί τραγωδία γιά τα άτομα καί τους λαούς τους, πού οδηγεί στην αιώνια νύχτα. Έτσι χάνονται οί λαοί, γιατί, ένω νοσταλγούν μια πανανθρώπινη οικογένεια τής Υφηλίου, ζουν ζωή άλληλοσφαγής. Καί έτσι χάνονται καί τα άτομα, δταν έζησαν χωρίς οικο­

γένεια ή προέρχονται άπό ανάξια οικογένεια. Σ υ μ π έ ρ α σ μ α , ότι άτομα καί λαοί τότε μπορεί νά ξαναέλθουν στην

Άξιότητα, αν τους χαρισθή αυτό, πού δεν ηύτύχησαν νά απολαύσουν, ήτοι μια άξια καί πάναγνη ατομική καί κοινωνική ζωή, ευλογημένη άπ' τό θείο της άρωμα, πού λέγεται Οικογένεια.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΑΣΤΟΥΡΠΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΗΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΗΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΠΑΙΔΟΠΟΛΕΩΝ

Ό δρόμος, τον όποιο έχάραξα, ήταν, πλαστουργώντας «τεχνητές οικο­

γένειες» καί «τεχνητές οικογενειακές παιδοπόλεις», νά πλησιάσω, όλο καί πιο πολύ, όχι μόνο στις γενικές γραμμές, άλλα καί στις λεπτομέρειες, πού ιδιαίτερα συγκινούν τις νεανικές ψυχές, τήν πατροπαράδοτη μορφή τής ασύγκριτης στον κόσμο σε αξίες «Ελληνικής οικογένειας». Πού θα ζή καί στην ατομική ζωή, καί στή συνόλη ζωή μιας «Οικογενειακής Πολιτείας» φυ­

σικά, ομαλά, απλοϊκά, αγαπημένα, ωσάν μια κατ' οίκον ή κατά Πολιτείαν Εκκλησία. Καί πού προσφέρει τό αναντικατάστατο γιά τον αγώνα τής ατο­

μικής ζωής καί τής συνόλης ζωής θάρρος.

Page 47: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «'Ελληνικής Επιστήμης» 565

Και την οποία «Ελληνική οικογένεια» τείνουν ήλιθίως και έπιπολαίως να γκρεμίσουν τα «κουλτουριάρικα και άντιανθρώπινα δήθεν προοδευτικά σχέδια θλιβερών αξιοθρήνητων συνανθρώπων».

Και ή όλη προσπάθεια θα έπρεπε να κατευθύνεται στο να εμπιστευθούμε τα Ελληνόπουλα και τις Ελληνοπούλες, τα κατάμονα στή ζωή, σε άτέκνους, ει δυνατόν, συζύγους, με χριστιανική καλωσύνη ζωγραφισμένη στο πρό­

σωπο τους, άλλα και με άλλα μέλη της οικογένειας, σαν σε παππού, σε γιαγιά, θειο κλπ., αγοράκια και κοριτσάκια άπό μωρά μέχρι και μεγαλυτέρας ηλικίας. Δρόμος, πού δείχνει ολοκάθαρα ότι οι πλασματικές μας οικογένειες θα μπο­

ρούσαν να δεχθούν και να αγκαλιάσουν και τους ηλικιωμένους, πού σήμερα ξερριζώνονται αναίσχυντα και ρίχνονται σε ομαδικά γηροκομεία οιονεί άγεληδόν απ' τα ϊδια τους τα παιδιά, πού έμολύνθηκαν άπό τις μοντέρνες αντιλήψεις. Έξ άλλου τά παιδάκια μας τεχνητών οικογενειών, πού θα έπρεπε να μή είναι περιφραγμένες στενοκέφαλα με μάνδρες και κιγκλιδώματα, άλλα να είναι σκορπισμένες στις πόλεις μαζί με τις συνήθεις άλλες φυσικές οικο­

γένειες της περιοχής, νά ζουν, νά αισθάνονται και να διαπαιδαγωγούνται και σαν «μικροί πολίτες μιας δικής τους μικρογραφίας Πόλεως ­ Πολιτείας Παιδικής». Μέσα σε μια ατμόσφαιρα συνετής και λελογισμένης αυτοδιοι­

κήσεως και χωρίς νά άνοιχθή ό δρόμος της συνηθισμένης στους τυφλούς και­

ρούς μας ασυδοσίας, αχαλίνωτης ελευθερίας και αναρχίας.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΣΕ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΩΝ

Τοιουτοτρόπως, κατά τά χιονισμένα Χριστούγεννα τοΰ 1941, για νά άνοιχθή ό δρόμος μιας ενδεχομένης πραγματοποιήσεως όλων αυτών των επιστημονικών οραματισμών — και ύστερα άπό μια επίσκεψη μέ τους φοιτητάς μου για διανομή δεμάτων αγάπης στα παιδάκια Παιδικού 'Ιδρύμα­

τος τοΰ Υπουργείου έπί τής Δικαιοσύνης, πού μεταφέρθηκε άπ' τή Σύρο, στα αποδυτήρια τοϋ Παναθηναϊκού — και ή οποία επίσκεψις μας έδημιούρ­

γησε θλιμμένες εντυπώσεις — απεφάσισα νά π ρ ο χ ω ρ ή σ ω . Και έτσι συνέταξα τό Καταστατικόν, επάνω σ' αυτή τήν προοπτική τών οραματισμών, και ίδρυσα τό ονομαστό έκτοτε «Σωματείο τής Ελληνικής 'Επιστημονικής Εταιρίας Προστασίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος», πού έχάραξε νέους δρόμους στην 'Ιερά Γή και στην 'Ανθρώπινη Υφήλιο.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΕΩΣ ΤΩΝ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΩΝ

Και τώρα στα πρώτα βήματα για νά γίνουν ζωή οι οραματισμοί. Αίτημα συνέσεως άπήτει νά εξασφαλίσω προηγουμένως οικονομικός

βάσεις για τήν απαρχή και τήν σταθερότητα τής συνεχείας. 'Αλλ' ή πίεσις

Page 48: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

566 Ιωάννου Κ. Ποιποιζαχοιρίου

άπ' τις Τραγωδίες με έξηνάγκασαν να παραμερίσω τη σωφροσύνη και να προχωρήσω.

Το πρώτο παιδάκι, ό 9χρονος Νικάκης, πού βρισκότανε σφικταγκα­

λιασμένος με τη νεκρή χήρα μητερούλα του. Το δεύτερο παιδάκι βρισκότανε κατάμονο άλαλιασμένο στή Λεωφόρο Πανεπιστημίου μπροστά στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη. Σ' ένα καρφιτσωμένο στο πουκαμισάκι του σημείωμα ένας πατέρας έγραφε: «"Εχασα τή γυναίκα μου άπό πείνα, τώρα σβύνω και εγώ. Παραδίδω τό παιδάκι μου στο Θεό και στους ανθρώπους του. 'Ονομάζεται 'Ιάκωβος, είναι δύο ετών.» Τώρα θά πλησιάζει τα σαράντα. "Εγινε και αξιω­

ματικός, γεμάτος άπό Ελλάδα. Και τότε απεφάσισα να προχωρήσω. Έδιάλεξα σαν ιδεώδη «γήν εκκινήσεως» τήν «Νέα Σμύρνη μας». Κη­

πούπολη λουλουδιασμένη με τους ξερριζωμένους πριν άπό 20 χρόνια άπ' τις χαμένες πατρίδες και εστίες τους πρόσφυγας. Τους τόσο πολιτισμένους και δημιουργικούς. Και πού έγνώριζαν, τί θά πή «ξερρίζωμα».

"Ητανε συγκινητική ή συνάντηση μου στο πρώτο σπίτι για τήν πρώτη τεχνητή οικογένεια στή Λεωφόρο Βενιζέλου 66 με τους άτέκνους συζύγους Σπύρο και Παναγιώτα Λαμπίρη. Εκείνος δεν βρίσκεται πια στή ζωή. "Ητανε στο Εμπορικό μας Ναυτικό. Ή κυρία Παναγιώτα, ασύγκριτη, πού έγινε ή πρώτη τεχνητή μητέρα στή γη μας και στον κόσμο, βρίσκεται κοντά μας στην αίθουσα αυτή, άλλ' άπό σεμνότητα δέν παρουσιάζεται. Ζωγραφισμένη ή χριστιανική καλωσύνη στο πρόσωπο τους, πού απεκάλυπτε ψυχές αγάπης. Τους μίλησα, συνήντησα τήν ψυχή τους και δέχθηκαν μ' όλη τους τήν καρδιά να γίνουν οι πρώτοι τεχνητοί γονείς στον κόσμο και στην 'Ελλάδα. Το σπίτι τους διώροφο και με κήπους, αυλή κλπ. Νοικοκυρωσύνη, καθαριότης, γλα­

στράκια μέ λουλούδια, κουρτινάκια, τα εικονίσματα του σπιτιού. Και έτσι, ύστερα άπό λίγες μέρες, περιτριγύριζαν χαρούμενα και ξένοιαστα πιά, γύρω άπ' τους υπερήφανους γονείς τους κάπου 9­10 παιδάκια, αγοράκια και κο­

ριτσάκια, διαφορετικής ηλικίας, άπό νηπιακής μέχρι και της εφηβικής ηλι­

κίας, κατά πλήρη απομίμηση της φυσικής οικογενείας. "Ετρεχαν στην αγ­

καλιά της μητερούλας τους και στον πατερούλη τους, ήκούοντο οι φωνοϋλες τους, γελαστές, και έπρόφεραν μέ γλυκύτητα τις μαγικές λέξεις στους γονείς τους «μπαμπά» και «μανούλα». Κατανυκτική και ή εικόνα του οικογενειακού φαγητού στο τραπέζι, όπου ύστερα άπ' τήν επιτραπέζια προσευχή έτρωγαν όλοι τρισευτυχισμένοι. Είχε σχηματισθή μια αληθινή, πραγματικά ευλογη­

μένη άπ' τον Χριστό μας οικογένεια, ένας σύνδεσμος ψυχικός και ηθικός, κάτι τό πάρα πολύ ωραίο, μέ φωτεινάδα, πού ομολογώ δέν μπόρεσα ποτέ να τό περιγράψω μέ λόγια και έτσι, όπως ήταν.

Page 49: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «'Ελληνικής Επιστήμης» 567

Η ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ

Το πρώτο βήμα έγινε. Ή απόλυτη επιτυχία της μεταβολής σε ζωή του θεωρητικού επιστημονικού οράματος μου με τήν πρώτη αυτή οικογένεια, τήν πλασματική, πού συνεκλόνιζε τον οιονδήποτε, με τήν ειδυλλιακή οικο­

γενειακή — εντελώς δε φυσική — ζεστασιά του, μου έδιδε θάρρος για τή συνέχιση.

'Αλλ' έχρειάζοντο άφθονοι πόροι, διότι και ό στόχος ήτανε εκτεταμένος. Γι' αυτό δε άρχισα πια συστηματικά να απευθύνομαι σε ηγετικές μορφές της κοινωνικής ζωής τής χώρας. Περιέγραφα τό πρώτο βήμα, προσκαλούσα τους άποδέκτας να επισκεφθούν τήν πρώτη αυτή τεχνητή οικογένεια, ανέ­

πτυσσα τα εν σχεδίω, μέ έκκληση για να στοχασθοΰν και βοηθήσουν τήν εξόρμηση αυτή τής Ελληνικής Επιστήμης για τή διάσωση ολοκληρωτική και καθολική άπ' τον κάθε είδους κίνδυνο τών βλαστών τής ερχόμενης Ελλάδος μας. Πλην ήρχοντο πανταχόθεν βροχηδόν αϊ αρνήσεις. Δεν παρε­

γνώριζα βεβαίως ότι πάντως όλες οί ελληνικές ψυχές κάτι προσέφεραν στις διάφορες δημιουργίες εστιών αγάπης για τους σκλαβωμένους και τόσο σκλη­

ρά δοκιμαζόμενους. 'Απέμεινε δέ άπό τής ιδικής μου προσωπικής έξορμήσεως μόνο ό τότε μόλις έλθών στή δυστυχή μας γή «Διεθνής Ερυθρός Σταυρός», εκπροσωπούμενος άπό Σουηδούς, υπό τον Άρχιδικαστήν Sanstròm. Τα Γρα­

φεία στην όδόν Κολοκοτρώνη, όταν περνάω άπό εκεί, κάνω νοερά τον σταυρό μου. 'Επήγα μέ τήν βεβαιότητα ότι θα συναντήσω τήν κλασσική άρνηση. 'Αλλ' έκεΐ άντίκρυσα τον αείμνηστο ρέκτην Άστυνομικόν Διευ­

θυντήν Άριστοτέλην Κουτσουμάρην, μέ τις άπειρες δημιουργίες του στην υπηρεσία τής αγάπης. Συνεργάτην δέ του Διεθνούς 'Ερυθρού Σταυρού. 'Ε­

στράφη προς τους Σουηδούς και είπε: «Είναι ό κ. Παπαζαχαρίου». Και συνε­

χίζων— και μέ τις πιο συγκινητικές εκδηλώσεις τών Σουηδών—, μοΰ είπε: «Μα γιατί αργήσατε; Επήραμε τό έγγραφο Σας και έγοητεύθημεν, Σουηδοί και οί συνεργάται των "Ελληνες. Αυτή ή δημιουργία μιας τεχνητής οικογέ­

νειας και τα άλλα είναι κάτι εκπληκτικό, μεγαλειώδες και μοναδικό στον κόσμο. Πώς τό σκεφθήκατε; Προχωρήσατε, θα έχετε όλόθερμη και πλήρη τήν υποστήριξη και συμπαράσταση τού Διεθνούς 'Ερυθρού Σταυρού. Κάντε και άλλες τεχνητές οικογένειες και κάντε και τις υπόλοιπες εν σχεδίω δη­

μιουργίες Σας. Πάρτε μας δέ και 35 παιδάκια σκελετωμένα, πού τά διατηρού­

με στην Πολυκλινική. Αύριο Κυριακή τό πρωί θα επισκεφθούμε τήν οικο­

γένεια Λαμπίρη για να αισθανθούμε και μεις τή χαρά άπ' αυτή τήν ολόφωτη δημιουργία».

Ή συγκίνηση μου απερίγραπτη, γιατί, ενώ περίμενα άρνηση και σβύ­

σιμο, άντίκρυσα ολόφωτη τήν ανατολή. Στή δέ Νέα Σμύρνη, όταν έτρεξα για να μεταδώσω τή χαρά, ζήσαμε οί τεχνητοί γονείς και εγώ τή συγκλονι­

Page 50: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

568 'Ιωάννου Κ. Πί/παζαχαρίου

στική σκηνή να δοϋμε ξαφνικά τα αγγελούδια μας παιδάκια να τρέχουν αυθόρμητα στα εικονίσματα τοϋ σπιτιού, να γονατίζουν και να ευχαριστούν «τον Θεούλη τους και τήν Παναγίτσα». Αισθάνθηκα δέ τις στιγμές εκείνες ότι ό επουράνιος Πατέρας όλων μας ευλόγησε τήν προσπάθεια αυτή της Ελληνικής μας Επιστήμης. Και ήλθαν οί προσφιλείς μας Σουηδοί και ό αείμνηστος 'Αριστοτέλης Κουτσουμάρης και έγοητεύθησαν απ' αυτό, το όποιο άντίκρυσαν. Και αργότερα ήλθε και ό Πρεσβευτής της' Σουηδίας με τή σύζυγο του. Για να μεταβληθούν σε ύμνητάς και τους πιο ένθερμους συμ­

παραστάτας. Και το έργο έπροχώρησε με τήν αγνή συμπαράσταση της Νέας Σμύρνης,

τών κατοίκων της, τών εκκλησιαστικών λειτουργών της, τοϋ Δημαρχείου, της ονομαστής Εστίας της, τοϋ τοπικού Τύπου και όλων ανεξαιρέτως. Ή ευγνωμοσύνη είναι χαραγμένη στην καρδιά μας.

ΑΜΕΡΙΣΤΗ ΚΑΙ Η ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ ΤΗΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΑΝΕΚΤΊΜΗΤΟς

'Αλλ' ύπερπολύτιμη και ή συμπαράσταση της 'Αστυνομίας μας. Τών Σχολών τών 'Αξιωματικών, της 'Αστυνομίας Πόλεων και της Χωροφυλακής εΐχα τήν ευτυχία και τήν υψίστη τιμή να εΐμαι Καθηγητής άπ' το 1940. Και συναντηθήκανε οί ψυχές μας. Γνωρίζω τήν καρδιά τους και στοχάσθηκα πάρα πολλές φορές γιά τις αδικίες εις βάρος τους. Έγραψα σχετικώς και στις 'Ακτίνες, κατόπιν παρακλήσεως τοϋ αειμνήστου Μεγάλου Διδασκάλου τοϋ Έθνους και στενοϋ μου φίλου 'Αλεξάνδρου Τσιριντάνη. Και τονίζω και πάλι άπ' το ιερό αυτό 'Εθνικό βήμα τοϋ Παρνασσού ότι: «"Ας μη ξεχνοΰν Πολιτεία και Κοινωνία ότι πρέπει να συναντήσουν π ά ν α γ ν α τήν καρδιά και τήν ίεραποστολήν τών 'Αστυνομιών μας. Πού, αν και συνεχώς βάλλονται, πικραμένες, αυτές εν τούτοις μέ μεγαλείο ψυχής (οί εξαιρέσεις — ελάχιστες — δέν ανατρέπουν τήν αντίθετη μεγαλειώδη πραγματικότητα) προσφέρουν όλον τον εαυτό τους σαν ασφάλεια τον θείο νόμο της προστασίας και της αγάπης, και ως τάξις τον άλλο ουράνιο νόμο της Γαλήνης και της Ειρήνης. Και ας ακούσουν έπ' ευκαιρία οί κατά καιρούς διάφοροι παρελαύνοντες υπεύθυνοι τον φωτισμό της Επιστήμης μας, της πιο ειδικής, πού διαλαλεί ότι ή αναγέννηση της 'Αστυνομίας καί της Ιεραποστολής της θα πραγμα­

τοποιθή, αν θεσμοθετηθή κατακάθαρα δια τοϋ Συντάγματος ή ίσοβιότης και ό θεσμός τοϋ 'Ανωτάτου 'Αστυνομικού Συμβουλίου (ακριβώς όπως στή Δι­

καιοσύνη μας, πού πρέπει μέ ευλάβεια να τήν άντικρύζουμε καί πού πρέπει καί αυτή ν' άφεθή πάναγνα να έκλέγη μόνη της τους επί κεφαλής ήγέτας της δικαστάς κλπ.). Παραλλήλως ας γίνη συνείδησις ότι αί Άστυνομίαι δέν άποτελοΰν στρατιωτικά σώματα, αλλά πού πρέπει να άφεθοϋν να κινοΰνται στην απολύτως ιδίου ρυθμοϋ ατμόσφαιρα τους καί σέ όλη τήν έκταση της

Page 51: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 569

δομής και της λειτουργίας τους. Επίσης ας γίνη γνωστόν και ότι κατ' αύστηράν άπαίτησιν της 'Αστυνομικής Επιστήμης έπ' ούδενί λόγω επιτρέ­

πεται να ιδρυθούν Δημοτικαί Άστυνομίαι, των οποίων άλλως τε πικράν έμ­

πειρίαν έχει ή χώρα μας από τοιαύτας αστυνομίας κατά την ροή ν του 18ου αιώνος, δτε μάλιστα εϊχομεν τα θλιβερά πρωτεία εις τήν εγκληματικότητα.

ΟΜΙΛΕΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΕΚΕΙΝΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΙΚΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΙΚΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΔΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΣΩΣΙΝ ΤΟΥ ΑΝΘΟΥ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ ΜΑΣ

Και ας άκουσθή ό Τύπος τής εποχής εκείνης. Πολλά τα δημοσιευθέντα άλλ' έπιλέγομεν ελάχιστα, τα όποια απεικονίζουν τήν εικόνα τής έξορμή­

σεως τής Ελληνικής Επιστήμης κατά τρόπον, πλέον παραστατικό. Ύπογραμμίζομεν ταυτοχρόνως ότι ή αναφορά αυτή δεν πρέπει έπ'

ούδενί λόγω να έκληφθή ώς κεκαλυμμένη αύτοδιαφήμησις, διότι αί τοιαϋται προθέσεις είναι εντελώς ξέναι προς τό ήθος του ομιλούντος.

Α'

"Ας άκουσθή εν πρώτοις ό αείμνηστος 'Ιστορικός και Λόγιος Νέστωρ Λάσκαρης εις άρθρα του εις τήν «Βραδυνήν»:

«Για να σωθη ή νέα γενεά.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΑΙΔΟΠΟΛΙΣ ΕΙΣ ΤΑ ΠΡΟΘΥΡΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ (ΑΙ ΤΕΧΝΗΤΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΣΜΥΡΝΗΣ)

Το έ ρ γ ο ν ενός ' Α π ο σ τ ό λ ο υ .

Αί τυμπανοκρουσίαι δεν αναγγέλλουν συνήθως μεγάλα γεγονότα ή έργα. Τά πραγματικώς μεγάλα συντελούνται χωρίς θόρυβον και διαφήμισιν, εμ­

πνεόμενα όχι άπό πνεύμα ζητωφημίας, άλλ' ευλαβική προσήλωση προς ενα ιδεώδες και τήν επίμονη αφοσίωση στην πραγμάτωση του. "Οσοι τυχόν αμ­

φιβάλλουν, ας πάρουν τον κόπο να κάνουν ενα περίπατο εως τήν Νέαν Σμύρ­

νην, τό θαυμάσιο αυτό και γελαστό προάστειο, πού έγεννήθη και έμεγάλωσε σιγά­σιγά μέ τήν άοκνη εργασία τών προσφύγων.

Έκεϊ μέσα εις τό μαγευτικό περιβάλλον τών κήπων και τής πρασινάδας έχει έγκατασταθή χωρίς θόρυβον ενα πραγματικό μεγαλούργημα, κάτι τό συγκινητικό για κείνους, οί όποιοι, παρ' όλες τις επείγουσες ανάγκες τής στιγμής, έχουν τον αλτρουισμό να σκέπτωνται και για τό μέλλον, όχι τό άτομικόν των φυσικά.

Είναι ή «Παιδόπολις Νέας Σμύρνης» ή μάλλον «Αί τεχνηταί οίκογέ­

νειαι», τάς οποίας έδημιούργησεν ή «Ελληνική 'Επιστημονική Εταιρία Προστασίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος» και εις τάς φροντίδας τών

Page 52: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

570 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

οποίων ένεπιστεύθη ήδη περί τα διακόσια άλητόπαιδα αμφοτέρων τών φύλων.

...Περισυλλέγεντα από όλα τα σημεία της πρωτευούσης τα εγκαταλε­

λειμμένα αυτά παιδάκια... έχουν βρή σήμερα μια «τεχνητή οικογένεια», όπου τρέφονται και κοιμούνται, μορφώνονται και ανατρέφονται και παιδαγω­

γοϋνται κατά τρόπον έπιστημονικώτατον. Το έργον αυτό οφείλεται κυρίως εις τον κ. Ίωάννην Παπαζαχαρίου,

τον έμπνευσμένον αυτόν ίεραπόστολον της ιδέας της προστασίας του παι­

διού. 'Ακούραστος, πειστικός, αφοσιωμένος στον μεγάλο σκοπό, ετρεξεν,

έκοπίασεν, έμόχθησε και τώρα βλέπει μέ δίκαιην ύπερηφάνειαν να καρπο­

φορούν αί προσπάθειαί του. 'Ανεζήτησε και εύρήκεν οικογενείας, πού θα έδέχοντο να στεγάσουν

άλητόπαιδα. Έτοποθέτησε σε κάθε μια άπ' αυτές περί τα 10 παιδάκια, έναντι κάποιας αποζημιώσεως και καλύψεως τών εξόδων τους και μέ τήν παροχήν συσσιτίου (άπό τα παραλαμβανόμενα τρόφιμα άπό τον Έρυθρόν Σταυρόν).

Τα παιδάκια της κάθε τεχνητής οικογένειας (πού ή κάθε μια συντρο­

φεύεται και μέ κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όνομα (Λιμανάκι του παι­

διού, Παιδική φωλίτσα, Γωνιά της στοργής κλπ.) και είναι αφιερωμένη σέ κάποιον άπό τους ευεργέτες της Παιδοπόλεως), φέρουν κεντημένο στο μανίκι τους και τό διακριτικό λουλούδι της κάθε οικογενείας, τό τριαντάφυλλο ή μιά, τήν βιολέττα ή άλλη, τό γαρύφαλλο, τό κρίνο κλπ.

Καθαρισμένα, ντυμένα ευπρόσωπα, ροδοκόκκινα τα παιδάκια αυτά, πού έως χθες ακόμη περιεφέροντο εδώ κι' εκεί ξυπόλυτα και ψειριασμένα, κυ­

λιόμενα στή λάσπη τής διαφθοράς μέ μοναδικό σύμβουλο τήν πείνα, συγ­

κεντρώνονται γύρω άπό τους τεχνητούς γονείς των, παρακολουθούνται δέ και νουθετούνται και άπό τις διαλεχτές Κυρίες τής 'Εφορίας Κυριών. Και σιγά­σιγά, μέσα εις τήν κοινήν αυτήν στέγην, τα παιδάκια αυτά αρχίζουν να συναδελφώνονται, μέσα των ξυπνά τό συναίσθημα τής οικογενειακής αλληλεγγύης, χαίρονται και πονούν άπό κοινού, αλληλοβοηθούνται και νοιώθουν, πώς είναι κι' αυτά μέλη ενός κοινωνικού συνόλου μέ ϊδια μέ τους άλλους δικαιώματα στή ζωή και στις χαρές της.

Πρέπει να παρακολούθηση κανείς άπό κοντά τήν βαθμιαία αυτή εξέ­

λιξη τών χθεσινών άλητοπαίδων, να ίδή, πώς μεταβάλλονται συνεχώς και πώς μέσα από τα συσσωρευμένα ελαττώματα και πάθη τής πολύχρονης αλη­

τείας αρχίζουν να προβάλλουν σιγά­σιγά οί έμφυτες αρετές, τα τάλαντα, τα αυθόρμητα ευγενικά αισθήματα, τί αποτελέσματα σωτήρια εφερεν ευθύς αμέσως ή καθ' όλους τους κανόνας τής 'Επιστήμης ϊδρυσις τής Παιδοπόλεως αυτής...».

Και άλλα πολλά έγραψε, όπως και στο επόμενο φύλλο τής «Βραδυνής»

Page 53: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 571

της 12 'Ιουνίου 1942 ό αλησμόνητος Νέστωρ Λάσκαρης, πού τόσο ενίσχυσε την όλη προσπάθεια της Ελληνικής μας Επιστήμης και για τήν ολοκλή­

ρωση της. Έπεσκέπτετο τακτικά τις παιδικές οικογένειες μας και τα παιδάκια μας, συναντούσε τις καρδούλες τους, ήταν ό αγαπημένος τους Παιδαγωγός μεγάλος φίλος τους και ο ανεκτίμητος εμψυχωτής τών οικογενειαρχών μας.

Β'

Αυτά εγράφησαν στις αρχές 'Ιουνίου 1942. "Υστερα άπό λίγους μήνες έγραψε ό άλλος ονομαστός Λόγιος Δημοσιογράφος Παύλος Παλαιολόγος στο «Ελεύθερο Βήμα» της 8 Σεπτεμβρίου 1942 εν άλλο δικό του "Υμνο ύπό τον τίτλο: «Έργο πίστεως και αγάπης».

«Θά ήταν απρόοπτο και σε ομαλούς καιρούς. Εϊναι καταπληκτικό σή­

μερα. Παιδόπολις σέ περίοδο πολέμου. Έργο, πού απαιτεί ηρεμία σκέψεως και αφθονία υλικών αγαθών. Θεμελιώθηκε σέ μια εποχή, πού δεν μας περισ­

σεύει ούτε ή μια προϋπόθεσις, ούτε ή άλλη. 'Αλλ' ή πίστις κινεί όρη. Τό θαύμα τό εΐδα τήν περασμένη Κυριακή, όπου ό Σεβασμιώτατος Σύρου τε­

λούσε τον αγιασμό τής Παιδοπόλεως. Μέ τα ψέμματα, μέ τό τίποτε, με 250 δραχμές, μια μικρή ομάς νέων — άπό τους νέους τό Φώς — καταπιάσθηκε σέ μια προσπάθεια, τήν οποίαν δέν θά τολμούσαν ν ' αναλάβουν και πανί­

σχυροι ακόμη 'Οργανισμοί. Ή πρωτοβουλία ανήκει στον υφηγητή κ. Ιωάννη Κ. Παπαζαχαρίου. Νέος άνθρωπος και ό ϊδιος, πρωτοπόρος και εμψυχωτής, περιστοιχίσθηκε στην αρχή άπό νέους επιστήμονες και φοιτητές και όλοι μαζί μέ μοναδικό κεφάλαιο τις 250 δραχμές και τους ενθουσιασμούς των, ξεκίνησαν για ό,τι εδώ και ολίγους μήνες ή σύνεσις και ό υπολογισμός θά ώνόμαζαν ουτοπία. Διστακτική και ή στήλη αυτή παρηκολούθησε τό πρώτο ξεκίνημα. Τόσο, ώστε να φειδωλευθή και αυτή τή φτωχή προσφορά της για τήν ενθάρρυνση ενός έργου αληθινά μεγάλου. Έβλεπα προχθές τους εργάτες του και όχι μόνο τους ντρεπόμουν, άλλα έλεεινολογοΰσα και τήν αριθμητική για τό οικτρό κατάντημα της. "Αν έβαζαν κάτω τους αριθμούς, οι θεμελιωτές τής Παιδοπόλεως ούτε να διανοηθούν θά τολμούσαν ενα τέτοιο πειραματι­

σμό. Ό υπολογισμός όμως δέν είναι πάντα ό ασφαλέστερος οδηγός. Δύο και δύο κάνουν τέσσερα, άλλα κάνουν και τρία, όταν λείπει ή πίστις, κάνουν και πέντε, όταν ή πίστις φλογίζει τίς ψυχές. Ή πίστις και ή αγάπη, όπως είπε στον προχθεσινό του λόγο ό καθηγητής τής Παιδαγωγικής κ. Μωραΐ­

της. Πίστεψαν και μετέδωσαν τήν πίστη τους, αγάπησαν, και ή αγάπη, πού είναι ό φορέας τής ζωής, έδωσε ζωή και στην ιδέα. Και νά τό θαύμα... Τί είναι μια παιδόπολις; Θάχη τον επιστημονικό της ορισμό. Δέν τον ξεύρω. Έτσι, πού παρουσιάζεται, τή βλέπω σα μια άρνηση τοϋ ορφανοτροφείου. 'Αντί τοΰ παγερού θαλάμου τοΰ άσυλου, δίνει στο παιδί τον πρόχειρο κοι­

Page 54: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

572 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

τώνα του σπιτιού. 'Αντί της οικογενείας, πού οι Μοίρες του άφήρεσαν ή είναι ανίκανες για την συντήρηση και ακατάλληλοι για τήν ανατροφή του, του δίνει τήν «τεχνητή οικογένεια», μια μαμά και ενα μπαμπά... Το ορφα­

νοτροφείο και ώς λέξις παγώνει. Νουμεροποίηση τοΰ παιδιού μέσα σε πλήθος των αποκλήρων. Μια ατμόσφαιρα με περιωρισμένη αναγκαστικά τή χαρά και χωρίς καθόλου χάδι. Πόση διαφορά μέσα στους κόλπους της τεχνητής οικογενείας. Ή ατμόσφαιρα τοΰ σπιτιού. Τή χάρηκαν στή Νέα Σμύρνη όλοι οι προχθεσινοί επισκέπτες. Σπίτια νοικοκυρεμένα μ' ενα κουρτινάκι, μέ μια εικόνα στον τοίχο, μ' ενα καναρίνι στο κλουβί, μέ μια γλάστρα στο ντιβάνι, μέ μια νταντέλλα στο μάρμαρο τοΰ μπουφέ. Τό πρόσχαρο σπίτι τοΰ Έλλη­

νος...». Ξαναέγραψε και άλλο άρθρο τήν επομένη ό ανεκτίμητος και άφθαστος

κ. Παύλος Παλαιολόγος, πού τόσο διεισδύει στα ανθρώπινα και στή ζωή των ανθρωπίνων πλασμάτων, και είναι ταυτόχρονα καλλιτέχνης και τοΰ δημοσιογραφικού λόγου. Άνεφέρθηκε στο δεύτερο αυτό άρθρο σε χρέος οφειλής προς τέτοιες προσπάθειες και όχι σε ηθικά απαράδεκτη κάποια προσφορά ελεημοσύνης.

'Ανεκτίμητη και ή άπήχησις των δύο διαλεκτών Λογίων Πνευματικών 'Ανδρών, συντροφευμένη και μέ ανεκτίμητες σε αξία σοφές υποδείξεις, μας έδωσε νέα φτερά και δύναμι...

Γ'

Κάποιο άπ' τα πάρα πολλά άρθρα άπ' τήν τοπική εφημερίδα (εβδομα­

διαία) μέ τον τίτλο «Νέα Σμύρνη», παραστατικό και πού παρακολουθοΰσε εκ τοΰ πλησίον και μας ενίσχυε καθημερινώς, της 15 Μαΐου 1943:

«Ή τελετή τον πρώτον γάμου της Παιδοπόλεως εϊς τήν Άγίαν Φωτει­

νήν. — Συναγερμός καί γενική χαρά δλων των Νεοαμυρναίων. — "Η ζηλευτή «νύμφη» της Αης Τεχνητής Οικογενείας επροικίσθη με άφθονα δώρα και χρημα­

τικά ποσά. — Μέσα εις τον καθεδρικόν Ναόν της 'Αγίας Φωτεινής έτελέσθη σε πανηγυρική ατμόσφαιρα καί μέ μεγάλη συρροή τών κατοίκων της Νέας Σμύρνης μας ό γάμος μιας κόρης της Αης Τεχνητής Οικογενείας τής Παιδο­

πόλεως. ...Τό άγγελτήριο τής Παιδοπόλεως περιελάμβανε τα έξης: «Παν­

τρεύουμε τή Γεωργία, τή ζηλευτή κορούλα τής πρώτης τεχνητής οικογενείας μας. Προσκαλούμε όλους, πού θέλουν να τήν καμαρώσουν καί να πάρουν μέρος στή χαρά μας, τήν ερχόμενη Κυριακή, 9 Μαΐου ώρα 6 μ.μ. στην Εκ­

κλησία τής 'Αγίας Φωτεινής». «Ή Παιδόπολις Νέας Σμύρνης».— ...Πρά­

γματι, τήν ώρα εκείνη... πλήθη κόσμου συνέρρευσαν άπό τάς... οικογε­

νείας τοΰ προαστείου μας, άνδρες καί γυναίκες, καί μέ τα παιδιά, πού κατασυγκεκινημένα καί ενθουσιασμένα παρηκολούθησαν τό Μυστήριο τοΰ

Page 55: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 573

γάμου. Το όνομα της νύμφης ήταν Γεωργία Έρμηλίου, ό δε γεμάτος από καλωσύνη γαμβρός, τρισευτυχισμένος, ονομάζεται Μιχαήλ Τσοϋρος. Σύσ­

σωμο και το Τοπικό Συμβούλιο της Παιδοπόλεως με επί κεφαλής τον Πρόε­

δρο Στέφανον Σοφιανόν, όπως και ή Τοπική Εφορία Κυριών τής Παιδοπό­

λεως με επί κεφαλής τήν Πρόεδρο της Άφροδίτην 'Αθανασίου. Παράνυμφος ό εκπροσωπών τήν Έλληνικήν Επιστημονική ν Προστασίας και 'Αναπτύ­

ξεως τής Νεότητος, πού ίδρυσε τις Τεχνητές Οικογένειες και τήν Παιδό­

πολιν, κ. 'Ιωάννης Παπαζαχαρίου. Μαζί μέ τον κ. Ίωάννην Έρμήλιον, εν­

θερμον συμπαραστάτην του όλου έργου. Στην τελετή παρέστησαν και ô Γενικός Διευθυντής του Δήμου και τής Αυτοδιοικήσεως κ. Ά . Κ. Χαλδέζος, ό δήμαρχων κ. Ίω. Μαγκριώτης κλπ.

Οί «γονείς» και τα παιδάκια όλων ανεξαιρέτως τών τεχνητών οικογε­

νειών, καλοντυμένα και απαστράπτοντα άπό καθαριότητα και σφρίγος και χαρά έλαβον θέσιν εις τον Γυναικωνίτη ν. Το δέ μυστήριον του γάμου έψάλη υπό του Άρχιμανδρίτου κ. Κυρίλλου Ζαχοπούλου και του Οικονόμου κ. Κωνστ. Λουΐζου και του Πρωτοπρεσβυτέρου κ. Θεοδοσίου Κυριαζοπούλου έν μέσω γενικής συγκινήσεως. — Κατά τή στιγμή του «Ησαΐα χόρευε» σύν­

νεφα άπό ρύζι και ροδοπέταλα έκάλυψαν τάς κεφάλας τών νεόνυμφων και εύχαί αντηχούν να είναι ευτυχείς και στερεωμένοι. 'Απειράριθμα τα δώρα στή συμπαθητική νυφούλα. Μαζί δε και μέ χρηματικά δώρα απ' τήν Παιδόπολη, τον Δήμον, άλλα και πολλούς ίδιώτας. Υπερέβησαν τα χρηματικά δώρα τις 400.000 δραχμές. 'Αλλά και πάμπολλα και τα άλλα δώρα. Εις τήν τελετήν προσήλθον και οί εκ τών Ευεργετών τής Παιδοπόλεως κ. Χαράλαμπος Λα­

σκαρίδης μετά τής έριτίμου συζύγου του ώς και οί δύο μεγαλέμποροι 'Αδελ­

φοί Κολοκοτρώνη. Ό πρώτος κ. Χαρ. Λασκαρίδης έδήλωσε... ότι «για κάθε κορούλα τής Παιδοπόλεως, πού θα παντρεύεται υπόσχεται δτι θα προσφέρη ωσάν προίκα ανά δραχμάς 500.000.»...

Δ'

«Βραδυνή» τής 17.10.1945. ...Τα χρόνια έπέρασαν και τό όνομα τής «Ελληνικής 'Επιστημονικής

Εταιρίας Προστασίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος» και του Τδρυτοΰ της, πού έχάρισαν στή Γη μας και στην κατάπληκτη και κατασυγκεκινημένη ανθρώπινη υφήλιο τις άφθαστες σέ αξίες «Τεχνητές Οικογένειες και Τεχνη­

τές Οικογενειακές Παιδοπόλεις», έγιναν κατά κάποιον τρόπο «θρυλικά»... Για όλα αυτά εγράφησαν πάρα πολλά. Μεταξύ άλλων και τό ακόλου­

θο άρθρον: «Διά τον κόσμον τής αΰριον. 7ο Διεθνές Συνέδρων Προστασίας τον Παιδιού. Πολύτιμα συμπεράσματα.

Page 56: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

574 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

Στή Ζυρίχη της Ελβετίας συνήλθε άπο τις 10 μέχρι της 22 Σεπτεμβρίου το «Διεθνές Συνέδριον Προστασίας του Παιδιού», μέ συμμετοχή 150 περί­

που συνέδρων, άντιπροσωπευόντων τήν Ελλάδα, 'Αγγλία, Γαλλία, 'Ρωσία, Πολωνία, Βέλγιον, Κίνα, Δανία, Φινλανδία, Όλλανδία, Ιταλία, Λουξεμ­

βοΟργον, Νορβηγία, Σουηδία, Συρία και Τσεχοσλοβακία. Οι Ελβετοί αντι­

πρόσωποι ήσαν πολυάριθμοι. Τή δική μας αντιπροσωπεία αποτελούσαν οί κ. κ. Παναγιωτίδης, καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης και Ζυρίχης, Παπαζαχαρίου, καθηγητής της 'Εγκληματολογίας και Σωφρονι­

στικής της Παντείου και των 'Αστυνομικών Σχολών, Δημητριάδης του Υ­

πουργείου Δικαιοσύνης, Στεφάνου, Δ/ντής Υγιεινής του Υπουργείου Παι­

δείας και αί κυρίαι Μυρσίνη Δημητριάδου, αρχηγός Προσκόπων, και Ειρή­

νη Χατζηλαζάρου του 'Ερυθρού Σταύρου... 'Ιδιαίτερη εντύπωση έκαμε ή άνακοίνωσις τής επιτυχίας τών Παιδικών

Ιδρυμάτων στην Ελλάδα μέτό Ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ό Σύστημα . . . , πού τόσο ολοκληρωμένα εφαρμόσθηκε στή χώρα μας, πρώτα από κάθε άλλο... Πολλοί σύνεδροι θά ταξιδέψουν ως εδώ (και όντως έταξίδευσαν) για να επι­

σκεφθούν τα ιδρύματα τών Τεχνητών Οικογενειών τής «Ελληνικής 'Επιστη­

μονικής Εταιρίας Προστασίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος» στή Νέα Σμύρνη, στο Μαρούσι και τό Οικογενειακό Παιδικό Πρεβαντόριο στην Πεν­

τέλη... Έξεφράσθη ή ευχή, όπως τό προσεχές Συνέδριο συνέλθη στην Ελλάδα .»...

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗ ΕΙΚΩΝ

Και τώρα, πριν φθάσω στα εξαγόμενα τελικά επιστημονικά συμπερά­

σματα για φωτισμό για τή σημερινή τραγική εποχή τών χαωδών παγκοσμίων καιρών μέ τις αναθυμιάσεις και στον Ιερόν Τόπον μας (απορώ πάντως, πώς οί διάφοροι κατά καιρούς υπεύθυνοι στρέφουν ενδιαφέρον, ανησυχία και μέτρα μόνον για τις μολύνσεις άπ7 τό φυσικό περιβάλλον, ξεχνώντας τό απείρως συνταρακτικώτερο πρόβλημα τών διαβρώσεων και μολύνσεων τής η θ ι κ ή ς μας), θά επιχειρήσω σε αδρότατες γραμμές για πληρεστέρα κα­

τανόηση και ενόραση σέ ευρύτερους ορίζοντες και μέ προοπτική να δώσω τήν τότε συγκεντρωτική εικόνα τών δημιουργιών τής Ειρηνικής 'Αντιστά­

σεως τής Επιστήμης τών Ελλήνων για διάσωση από κάθε είδους κίνδυνο τ ο υ Ά ν θ ο ϋ τ ο υ Γ έ ν ο υ ς .

Γιατί πράγματι τό επιστημονικό εκείνο Σύστημα τών πλασματικών οικογενειών και τών πλασματικών οικογενειακών Παιδικών Πόλεων ήταν ασύγκριτο και ονειρωδώς ωραίο.

Ή μνήμη δέ μέ φέρνει αυτή τή στιγμή σέ μια εκπομπή του BBC του Λονδίνου άπ' τήν εποχή εκείνη, πού είχα ακούσει, κρυφίως βεβαίως: «Κατά πληροφορίας εκ Σουηδίας ή άρτιωτέρα και ωραιότερα προστασία τών παι­

Page 57: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή είρηνική αντίσταση της «Ελληνικής Επιστήμης» 575

διών και ή έπιστημονικωτέρα διαπαιδαγώγησίς των εν Ελλάδι επιτελείται εις τάς Τεχνητάς Οικογενείας Τεχνητών Παιδοπόλεων της Νέας Σμύρνης και άλλων περιοχών γύρω απ' τάς Αθήνας της «Ελληνικής 'Επιστημονικής Εταιρίας Προστασίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος». Τότε δε μέ επεσκέ­

φθησαν στην πατρική μου οικία αξιωματικοί τών Δυνάμεων Κατοχής για να εξακριβώσουν, μήπως έλάμβανον βοήθειαν και οδηγίας κρυφίως άπ' το εξωτερικό. Πού βέβαια δεν ήταν αλήθεια. Γιατί μας βοηθούσαν μόνο Ελλη­

νικές ψυχές. Πλούσιοι και φτωχοί, πού ήσαν όλο Ελλάδα. Κεντρική λοιπόν Επιστημονική Μητρόπολις μας ή Οικογενειακή

Παιδόπολίς μας τής Νέας Σμύρνης. Πολλοί εκ τών πρωταγωνιστών της ζουν και αρκετοί βρίσκονται στην αϊθουσά μας αυτή τή στιγμή. Μαζί και μέ τε­

χνητούς γονείς και παιδιά μας άπ' τήν εποχή εκείνη. Άλλα άλλοι, κατά ανθρώπινη μοίρα, έχουν άφαρπαγή άπ'τήν προσωρινή αυτή γηίνη μας ζωή. Και όμως διαισθάνομαι μέ πίστη αυτή τήν ώρα ότι οί χριστιανικές ψυχές τους, άπ' τήν 'Αθανασία του μυστηριώδους Υπερπέραν, περιίπτανται γύρω μας. Και μας ευλογούν.

'Ακόμη εύχονται και υπέρ του Ναού τής ψυχής του Ελληνισμού του «Παρνασσού» μας εις τις υπέρ τών εθνικών βωμών και εστιών επιστημονι­

κές προσφορές του. Ή Οικογενειακή Μητρόπολις μας λοιπόν ήτο ή Τεχνητή Οικογενειακή

Παιδόπολις Νέας Σμύρνης μέ τις τεχνητές της οικογένειες. Δημιουργία τής «Ελληνικής μας 'Επιστημονικής Εταιρίας και 'Αναπτύξεως τής Νεότητος» και μέ Πρόεδρο τον παγκοσμίου ακτινοβολίας Καθηγητή τής 'Εγκληματολο­

γίας κ. Κωνσταντϊνον Γ. Γαρδίκαν και 'Αντιπρόεδρο τον ομιλούντα. Και εμπνευστή τής όλης έξορμήσεως, πού μετέβαλα σέ ζωή τους οραματισμούς μου για τή διάσωση και τό ανέβασμα του ανθού του "Εθνους μας σέ ουρά­

νιες ομορφιές. Τήν οικογενειακή αυτή Παιδόπολη έφαντάσθηκα ωσάν μια μεγαλύτερη

Ο ι κ ο γ έ ν ε ι α μέ άδελφωμένους τους μικρούς πολίτες της, πού ήσαν τα παιδιά μας τών τεχνητών οικογενειών. 'Ατμόσφαιρα ή συνδεδυασμένη ατο­

μική και ομαδική κοινωνική προστασία και αγωγή. Και όχι οί ακραίοι δρόμοι τής κολάσεως, τής άτομοκρατίας και τής όλοκρατίας, άντιανθρώπι­

νοι άξιολογικώς. Σ' αυτή δέ τήν επιστημονική γραμμή, σ' αυτήν τή Μεγαλύτερη και

Ευρύτερη Οικογένεια έπλαστουργήσαμε κατά πρώτο λόγο ενα πατρικό φορέα άπό επίλεκτες και υψηλής πνοής προσωπικότητες ανδρών τής Νέας Σμύρνης, συνεργαζόμενες μέ πίστη σέ ένα τοπικό Διοικητικό Συμβούλιο τής Παιδοπόλεως. Μέ πρόεδρο τον αλησμόνητο έφοπλιστήν έκ Ρουμανίας Στέφανον Σοφιανόν. Πού έδωσε όλη τήν ψυχή του. Και πού κυριολεκτικώς έμάγευε τους συνεχώς καταφθάνοντας έπισκέπτας τής πνευματικής, οίκο­

Page 58: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

576 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

νομικής και κοινωνικής ζωής του τόπου. Συγκινουμένους και μεταβαλλό­

μενους σε ενθουσιώδεις συνεργάτας και συμπαραστάτας. Και το όποιο Συμβούλιο έλάμπρυνε με τη συμμετοχή του και ό υψηλής φήμης Πανεπι­

στημιακός Καθηγητής τής Νομικής 'Αλέξανδρος Λιτζερόπουλος. Κατά δεύτερο λόγο έδημιουργήσαμε σ' αυτή τή μεγαλύτερη και ευρύ­

τερη οικογένεια τής Παιδοπόλεως και ένα Μητρικό Φορέα άπό επίλεκτες και υψηλής πνοής προσωπικότητες γυναικών τής Νέας Σμύρνης. Συνεργα­

ζόμενες μέ μητρική στοργή και με πίστη σε μια Τοπική Εφορία Κυριών. Με πρόεδρο τήν αλησμόνητη παιδαγωγό και εκπαιδευτική λειτουργό απ' τή θρυλική μας Σμύρνη, 'Αφροδίτη 'Αθανασίου.

Ή δομή τής παιδικής πόλεως­πολιτείας ήταν πλήρως ολοκληρωμένη. Μέ μια «Παιδική Βουλή», «Παιδικό Δικαστήριο» (πού δίκαζε όχι μόνο τις άταξιοΰλες, πάρα πολύ σπάνιες, αλλά και τις καλές πράξεις τών παιδιών, πού έγίνοντο όλο και πιο συχνές), «Παιδική Αστυνομία», «Παιδική Διοικητι­

κή Υπηρεσία» και τέλος «Παιδική Οικονομική Υπηρεσία» (καί πού άπετε­

λουντο από τα έκλεγόμενα­ύποδεικνυόμενα άπ' τήν κάθε τεχνητή οικογένεια παιδιά). "Αλλες δημιουργίες: «Παιδικό Θέατρο», «Παιδική Χορωδία», «Παι­

δική Εκκλησιαστική Χορωδία», «Παιδικό Ώδεΐο». Και μέ επί κεφαλής τον ονομαστό μαέστρο μας και συνθέτη Θάνο Έρμήλιο, πού έχει και άφθαστη καρδιά και αποτελεί γιά μένα μεγαλειώδη προσωπικότητα γεμάτη καλλιτε­

χνική καί ηθική ομορφιά. Τον άντικρύζω μέ τήν αγαπημένη σύζυγο του και τήν κορούλα του, πού εϊναι καί βαπτιστικιά μου στην αϊθουσά μας αυτή του Παρνασσού. Άλλες δημιουργίες ό Ίατροπαιδαγωγικός Σταθμός μέ επί κε­

φαλής τον ονομαστό πανεπιστημιακό Διδάσκαλο — ονομαστό καί στή Γερ­

μανία, άλλα καί παγκοσμίου φήμης — τής Ψυχιατροδικαστικής κ. Μιχαήλ Στριγγάρην, όπως καί τον αείμνηστο Καθηγητή τής Παιδαγωγικής καί Διευ­

θυντή του Διδασκαλείου Μέσης 'Εκπαιδεύσεως Δημήτριον Μωραΐτην. Άλ­

λες δημιουργίες το «Παιδικό μας Αναρρωτήριο», «Οι σταθμοί υποδοχής», καί ενα ύπερτέλειο παιδικό Νοσοκομείο μας μέ τον αλησμόνητο δημιουργό του Νικόλαον Σοφιανόν, άδελφόν του Προέδρου. Για τήν άφαρπαγή του άπό τή ζωή, μόλις πριν άπό τρεις μήνες, έμαθα σήμερα μόλις μέ ραγισμένη καρδιά. Αποκαλύπτω δε τώρα για πρώτη φορά ότι ήταν ό αφανής συμπαρα­

στάτης μου, πού ουδέποτε μοϋ επέτρεψε άπό σεμνότητα να εκφράσω ευγνω­

μοσύνη, αναγνώριση καί νά αναφέρω τό ονομά του. Τακτικοί ιατροί, όλοι έθελονταί, ό κ. Βασίλειος Χιτζανίδης καί ό μή υπάρχων πλέον στή ζωή Άγγελος Σούμας. Συγκινητική, συγκλονιστική καί μέ ηθικό μεγαλείο καί ή ένθερμη συμπαράσταση καί συμμετοχή αυτοπρόσωπη πανεπιστημιακών καθηγητών, υφηγητών καί επιμελητών τής 'Ιατρικής Σχολής του Πανεπι­

στημίου μας. Όμοίως δέ άπό τό 'Επιστημονικό 'Ιατρικό 'Επιτελείο Νοσοκο­

μείων μας, ιδίως τοϋ Ερυθρού Σταυρού, του Ευαγγελισμού, άλλα καί άλλων.

Page 59: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «Ελληνικής Επιστήμης» 577

Έθελοντάς δε νοσοκόμους μας άπέστελλε ό Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός μας. Και άντικρύζοντες αυτό τό ηθικό μεγαλείο των θυσιαζομένων χωρίς απολύτως καμμιά αμοιβή διασήμων ιατρών της Ελλάδος μας, αλλά και των νεωτέρων, ας συγκρατηθούν οί τόσον έπιπολαίως και άγνωμόνως βάλλοντες στις σημερινές ημέρες μας εναντίον του ιατρικού κόσμου της Ελλάδος μας. Και ας μεταβληθούν εις ύμνητάς των γεμάτη άπό Ελλάδα και προσφορά αγάπης προς τον οιονδήποτε πάσχοντα πλησίον ιατρών μας. Και ας παύσουν να είναι οί αχάριστοι διώκται.

Ό θείος δάκτυλος μας έφερε κοντά μας και τον λαμπρό Εκπαιδευτικό Στρατήν Χατζηπαναγιώτην άπ' τήν Ρουμανία. Τον Διευθυντή της Παιδοπό­

λεώς μας. Πού μας έχάρισε χαρά άπειρη, όταν ένυμφεύθη μια κορούλα — άπ' τις καλύτερες ■— άπ' τα παιδιά μας.

"Αλλες δημιουργίες στή ζωή της Παιδοπόλεως: Παιδικές Λέσχες, παι­

δικά 'Εντευκτήρια, παιδικές Βιβλιοθήκες καί 'Αναγνωστήρια, παιδικοί κή­

ποι κλπ. 'Αλλ' ας μή παραλείψω καί τό ότι είχαμε καί τήν εφημερίδα μας μέ τον

συμβολικό τίτλο «Θάρρος». 'Αλλά μέ ενα μόνο φύλλο, γιατί αί άρχαί Κα­

τοχής άπηγόρευσαν τήν συνέχιση. 'Ολοκληρωμένη καί ή Έκπαίδευσις των παιδιών μας. Κατ' αρχήν άπε­

στέλλοντο τα παιδιά μας άπό τήν κάθε Τεχνητή Οικογένεια στα κοινά Σχο­

λεία όλων τών βαθμίδων, ακόμη καί πανεπιστημιακής. 'Επίσης, αναλόγως καί τών κλίσεων άπεστέλλοντο παιδιά μας καί σέ Έπαγγελματικάς Σχολάς. Όπως π.χ. στην Σιβιτανίδειο, πού τήν είχε ιδρύσει ό αείμνηστος πατέρας μου, Γενικός δέ 'Επιθεωρητής της 'Επαγγελματικής 'Εκπαιδεύσεως. Καί ή οποία Σιβιτανίδειος ήταν ανοιχτή για τα παιδιά μας. Είχαμε καί ένα σχολείο δικό μας 'Αναλφάβητων, όπως καί ενα Νηπιαγωγείο μας μέ τή χαρούμενη ατμόσφαιρα τών αλαλαγμών καί τα παιχνιδάκια τους. Έπ' ευκαιρία αναφέρω καί ότι ενα άπό τα παιδιά μας, τον επήρα κάποτε 11 χρόνο, μέ πανέξυπνα αθώα καί εκφραστικά μάτια, ό 'Εμμανουήλ Σμπράος, μετέβη καί στο εξωτε­

ρικό, ειδικώς στον Καναδά, καί απέκτησε καί δίπλωμα Δρος Θεολογίας. Παντρεύτηκε μια Ελληνίδα Θεολόγο, εξαίρετη καί αυτή, τώρα δέ είναι Πρόεδρος τής Ευαγγελικής Εκκλησίας της Ελλάδος. Ό,τ ι καί να πώ γι' αυτόν θα εΐναι ολίγο. Είναι υπέροχη προσωπικότης.

Καί ας προχωρήσω σέ αδρότατες γραμμές στις άλλες περί τήν Κεντρι­

κήν Μητρόπολιν τής Παιδοπόλεως Νέας Σμύρνης παράλληλες δημιουργίες. α) Μικρογραφία Οικογενειακής Παιδοπόλεως στο Μαρούσι μέ τό φη­

μισμένο για τό υγιεινό κλίμα του για άδενοπαθή παιδάκια. β) Πρεβαντοριακή Οικογενειακή Παιδόπολις μέ τις πρεβαντοριακές τε­

χνητές οικογένειες καί μέ εθελόντριες νοσοκόμους για μητεροϋλες. Ύπερ­

τέλεια ή οργάνωση της. Ύπερτέλειο καί τό Πρεβαντοριακό Νοσοκομείο

Page 60: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

578 'Ιωάννου Κ. Παπαζαχαρίου

μας, εγκατεστημένο σε πανέμορφη έπαυλη, πού προσέφερε ô μεγάλος φι­

λάνθρωπος 'Ιωάννης Γιαννόπουλος. Ό Δ/ντής ιατρός Κωνσταντίνος Τζή­

μας, πού ήταν Δ/ντής του Νοσοκομείου Λοιμωδών Νόσων, δεν υπάρχει πια στή γηίνη μας αυτή ζωή. Ή σύζυγος του εθελόντρια νοσοκόμος του 'Ερυ­

θρού Σταυρού, ή αδελφή 'Ασπασία και Προϊσταμένη τοΰ Πρεβαντοριακοΰ Νοσοκομείου μας ήταν ή γλυκεία Μανούλα για τα νοσηλευόμενα αγγελού­

δια μας. Στην Πεντέλη συναντούμε τον αξέχαστο Παιδαγωγό με τό Κου­

κλοθέατρο του, πού χάριζε χαρά στά φοβισμένα άρρωστα παιδάκια μας, Γεώργιο Ρώτα. Έκεΐ και σαν συνεργάτη μας πολύτιμο και τον παλαιό φοι­

τητή μου απ' τό Πανεπιστήμιο Ίωάννην Νέρην. Έκεΐ και τον αξέχαστο συμπαραστάτη Καθηγητή Γεώργιον Πανουτσόπουλον μέ τήν ελαφρά Γυμναστική του για τα άρρωστα παιδιά μας. "Ας μή ξεχνούμε ότι στην Παληά Πεντέλη δεχόμαστε παιδιά βαρεία άδενοπαθή, προφυματικά, ϊσως και πάρα πολύ βαρειά.

Στην μεγαλειώδη δε αυτή νικηφόρα όντως εξόρμηση μας συμπαραστάτη όλόθερμο είχαμε τον Ελβετικό 'Ερυθρό Σταυρό. Μέ τή μεγαλειώδη ειδή­

μονα και εγκάρδια προσφορά του για τή διάσωση των κτυπηθέντων άπ' τή φυματίωση και τις άλλες σκοτεινές αρρώστιες της εποχής εκείνης τρομα­

γμένων παιδιών. Κοντά του και διαλεχτοί επιστήμονες Έλληνες ϊατροί, γεμάτοι άπό αυτοθυσία και πλημμυρισμένοι από Ελλάδα. Τότε κοντά του και κοντά μας και ô σκορπίζων απέραντη και άνυστερόβουλη στοργή σαν Παιδίατρος — Σοφός Καθηγητής και τελευταίως και Υπουργός Κοινωνι­

κών Υπηρεσιών — κ. Σπυρίδων Δοξιάδης. Και ό όποιος μοΰ είχε αποκαλύ­

ψει τότε ότι στην ολόφωτη δημιουργία του τοΰ «Κέντρου Βρεφών " Ή Μη­

τέρα"» επήρε φωτισμό και άπ' τήν οικογενειακή ατμόσφαιρα τών Τεχνη­

τών μας Οικογενειών. γ) "Αλλη δημιουργία τό "Ιδρυμα Οικογενειακής Περιθάλψεως και 'Αγω­

γής τοΰ Δαφνιού. Πού έγκατεστάθηκε σε άποχωρισθέντα περίπτερα τοΰ Δημοσίου Ψυχιατρείου. Τά 150 παιδάκια άναβιβασθήκανε πολύ γρήγορα σε ύπερχίλια, γιατί ουδέποτε αρνηθήκαμε τήν εισαγωγή. Στο "Ιδρυμα αυτό συμ­

παραστάτης πολύτιμος ό ιατρός κ. Έμμ. Παλαιολόγος. Έκεΐ πάντως μοιραία βρισκόμουνα σε ατμόσφαιρα ομαδικής περιθάλψεως και αγωγής. 'Αλλά κατώρθωσα και έκεΐ να δημιουργήσω, όσο μπορούσα οικογενειακή ζεστασιά μέ Τεχνητές Μικρές Οίκογενειοΰλες, έστω και στην ομαδική αυτή ζωή, μέ Μητεροΰλες τά κάπως μεγαλύτερα κορίτσια τροφίμους σαν μικρές Μανούλες.

δ) Τέλος υπέροχη σέ αξία στην κοινωνική αλληλεγγύη ήταν και ή τότε επίσης πρωτότυπη στον κόσμο δημιουργία τών Σταθμών Πρώτων Κοινωνι­

κών βοηθειών. Έδημιουργήσαμε δέ, χάρις και στον επίλεκτο 'Αστυνομικό Διευθυντή κ. Νικόλαον Νέρην τοΰ Εθνικού Τδρύματός μας, τοιούτους σταθμούς άριστα οργανωμένους και μέ καταπληκτικές προσφορές στις

Page 61: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή ειρηνική άντίστασις της «'Ελληνικής Επιστήμης» 579

απρόοπτες δυστυχίες των συνανθρώπων, μικρών και μεγάλων, στάς 'Αθή­

νας, Πειραιά, Πάτρας και Θεσσαλονίκην. Πού όμως απρόοπτα και κάπως ωμά καταργηθήκανε για άλλους σκοπούς άπό δήθεν πρωτοποριακές πρωτο­

βουλίες, πού απέβησαν αληθινή μάστιξ στις ημέρες μας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ

Και τώρα ας άρυσθή ό Ελληνισμός πνοή και οδηγό πυξίδα άπ' τον απόηχο τοϋ έπους του '40 και ας πλημμυρίση άπό Ελλάδα. Και ας άκούση τή φωνή τοϋ 'Ανωτάτου Χρέους. Και ας γίνη αξίος των καιρών. Σώζοντας, έστω και μέ νέα ολοκαυτώματα, τα δσια καί τα ιερά τον Γένους των Ελλήνων.

Και ας άκούση καί τήν φωνή της Ελληνικής 'Επιστήμης, πού έρχεται κι' αυτή σαν απόηχο άπό τήν εποχή εκείνη. Για ενα νέο μεγαλειώδη ειρηνικό αγώνα για φωτισμό, ενθάρρυνση καί σωτηρία των βλαστών της Ελλάδος μας, τωρινής καί ερχόμενης.

Καί ας έμψυχωθή τό Γένος τών Ελλήνων, πού ϊσως άπηλπισμένο ακούει τα ουρλιάσματα τών άνά τήν Οίκουμένην μέ αναθυμιάσεις καί στην 'Ιερά Γη τών Ελλήνων διαφόρων άθεϊστικών, υλιστικών καί άναρχομηδενιστικών μανιασμένων κηρυγμάτων. Καί ας γίνουν όλοι οι διαλεχτοί Έλληνες πλού­

σιοι ή φτωχοί, σοφοί ή μέ απλοϊκή μόρφωση, άπ' οποιαδήποτε κοινωνική τάξη κι' αν προέρχονται, κάτοικοι πόλεων ή καί τών πιο μικρών χωριών ή δ ά δ α για να φωτισθή καί άνοιχθή ό δρόμος της νέας σωτηρίας τοϋ ίστορικοΰ Έθνους μας τών χιλιετηρίδων.

Καί οι αιώνιες αξίες ας ξαναέλθουν πλησίον μας, ας γαληνεύσουν τήν Ελληνική ψυχή, ας στηρίξουν τις ιδέες, ας φωτίσουν τους πλανηθέντας για επιστροφή, ας ηλεκτρίσουν τά ελληνικά αισθήματα καί ας γιγαντώσουν τήν θέληση.

Page 62: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΑΝΤΩΝΙΟΥ Ν. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ Διδάκτορος της Φιλοσοφίας

Η ΜΑΚΡΟΒΙΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΨΕΥΔΟ­ΛΟΥΚΙΑΝΟ

Α'. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το θέμα της μακροβιότητος κατέχει αξιόλογη θέσι μεταξύ των διαφε­

ρόντων του άνθρωπου. Είναι κοινή ή διαπίστωσις, ότι ό άνθρωπος μετά τή γέννησί του ακολουθεί γενικώς σταθερή ανοδική πορεία προς άνάπτυξι, έπειτα βαδίζει προς τήν κάμψι, τή φθορά και τον θάνατο. Κοινή επίσης είναι και ή άλλη διαπίστωσις, ότι ή χρονική διάρκεια της ζωής δεν εΐναι ή ϊδια για όλους τους ανθρώπους. Ή γέννησις και ή άνάπτυξις και ή φθορά είναι βεβαίως τά γενικά στάδια της ανθρώπινης ζωής, ή οποία σφραγίζεται με τον θάνατο* αυτός όμως δεν επισυμβαίνει στο ϊδιο χρονικό σημείο άπό τή γέννησι σε όλους τους ανθρώπους· ό θάνατος εϊτε βίαιος εϊτε φυσιολογικός συναντά τους ανθρώπους σε διάφορα χρονικά σημεία της πορείας τους. Βλέπομε ανθρώπους νά πεθαίνουν σε βαθύ γήρας — πολλοί δε άπ' αυτούς διατηρούν σωματικές καί πνευματικές δυνάμεις —, αλλά και άλλους κατά πολύ νεώτερους νά εγκαταλείπουν τά εγκόσμια. 'Ανακύπτει λοιπόν τό θέμα της μακροβιότητος, τό όποιο αναφέρεται όχι μόνο στην έπισήμανσι των αιτίων της φθοράς τοΰ ανθρώπινου οργανισμού, άλλα καί στους τρόπους έξουδετερώσεώς τους μέ στόχο τήν έπιμήκυνσι της ανθρώπινης ζωής.

Τό θέμα, αυτό καθ' εαυτό αξιόλογο καί πολύ ενδιαφέρον, ενέχει ιδιαί­

τερη σημασία για τον άνθρωπο, ό όποιος θεωρεί κατά γενικόν κανόνα τή ζωή πολύ μεγάλο αγαθό, ϊσως τό μεγαλύτερο, καί γι' αυτό επιδιώκει μέ κάθε τρόπο τήν παράτασί της καί τήν κάρπωσι των ποικίλων αγαθών της.

Ή επιστήμη έχει έπιδοθή σέ μία αγωνιώδη, θα έλεγε κανείς, προσπάθεια ανιχνεύσεως των αιτίων της φθοράς, προχωρώντας δέ πέρα της απλής ανα­

ζητήσεως τους επιχειρεί νά εξουδετέρωση τους αρνητικούς παράγοντας της ζωής καί επομένως νά παρατείνη τον ανθρώπινο βίο. Ή Ιατρική, ή Βιολογία καί ή Ψυχολογία, εξετάζοντας τό θέμα κάθε μία άπό τή δική της πρισματική γωνία, έχουν πραγματοποιήσει, ιδιαίτερα οί πρώτες, πολύ ικανοποιητικά βήματα προς τήν κατεύθυνσι αυτή μέ τους κλάδους τής Γηριατρικής καί τής

Page 63: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 581

Γεροντολογίας. Άρκεΐ να σημειώσωμε, ότι ό μέσος όρος ζωής των ανθρώ­

πων στις αρχές του αιώνος μας ήτο 49,2 ετη, το 1948 ανήλθε στα 66,7L έτη, σήμερα δέ σέ μερικές χώρες πλησιάζει τα 80 έτη. Παρεμπιπτόντως πρέπει να προσθέσωμε, ότι ή παράτασις τής ζωής τών ανθρώπων μεταβάλλει προ­

φανώς την άναλογίαν του πληθυσμού τών έπί μέρους ηλικιών επομένως υποχρεώνει τις κυβερνήσεις τών κρατών να ασκήσουν ανάλογη πολιτική για τους γέροντες.

Κατά τήν Αρχαιότητα πρώτος ό 'Αριστοτέλης, ο όποιος δικαίως θεω­

ρείται πατέρας τής Γεροντικής Ψυχολογίας, συνέγραψε «Περί μακροβιότη­

τος και βραχυβιότητος» και άλλες μελέτες2, μέ τις όποιες εξετάζει τό πολύ ενδιαφέρον αυτό θέμα. Έκτος από τον 'Αριστοτέλη και ό Κικέρων στον διάλογο του Cato Maior seu De senectute, όπου εξετάζει τά προβλήματα τών γερόντων, κάμνει λόγο και για μακροβιότητα3. Τέλος αναφέρομε και τους «Μακρόβιους», έργο πού εσφαλμένα αποδίδεται στον σοφιστή Λουκιανό ζήσαντα τον Β' μ. Χ. αιώνα καί τό όποιο αποτελεί και τό αντικείμενο τής μελέτης μας.

Έκτος από τους φιλοσόφους και τους άλλους συγγραφείς, πού ασχο­

λήθηκαν μέ τό γήρας ή διετύπωσαν διάφορες γνώμες γι' αυτό, έχομε και τους περίφημους ιατρούς τής 'Αρχαιότητος, τον πατέρα τής 'Ιατρικής 'Ιππο­

κράτη τον Κεΐο (Ε' π. Χ. αιώνας) και τον Γαληνό (Β' μ. Χ. αιώνας), τους οποίους απασχόλησαν, ιδιαίτερα τον δεύτερο, οι ασθένειες και τά σχετικά μέ τό γήρας προβλήματα.

Στην εποχή μας τό θέμα αυτό τής έπιμηκύνσεως τής ζωής ερευνά­

ται επίμονα, όπως είπαμε, και μέ προσοχή άπό τήν 'Ιατρική, τή Βιολογία

1. L. Ι. Dublin, Α. J. Lotka, Μ. Spiegelman, Length of life, Revised edition, New York, 1949, σ. 42. Επίσης ίδέ: E. Β. Hurlock, Developmental Psychology, Second edition, New York, 1959, σ. 541.

2. Οί σχετικές μέ τό θέμα αυτό μελέτες τοϋ 'Αριστοτέλους είναι: Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος· Περί νεότητος καί γήρως καί ζωής και θανάτου­ Περί αναπνοής· Περί ψυχής. Επίσης στη «'Ρητορικήν» του (Β', 13, 1389­1390 28) περιγράφει τά ψυχικά χαρα­

κτηριστικά τών γερόντων ομιλώντας για τά ήθη τοϋ «γήρως» καί αντιπαραβάλλοντας τα μέ τά ήθη τής «ακμής». Έκτος άπό τον 'Αριστοτέλη γνώμες διάσπαρτες καί επιγραμματικά διατυπωμένες για τό γήρας καί τους γέροντες καί άλλες ψυχολογικές παρατηρήσεις εύρί­

σκομε στα έργα καί άλλων αρχαίων Ελλήνων. Ειδικά για τό γήρας έγραψε ό Φαβωρϊνος, σκεπτικός φιλόσοφος τοϋ Β' μ. Χ. αιώνος, καί ό σύγχρονος του Ίοννκος· αποσπάσματα τους διέσωσε ό Στοβαίος.

3. Για τις απόψεις τοϋ Κικέρωνος σχετικά μέ τους γέροντες ίδέ: Α. Ν. Χαροκόπου, Αί περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος καί ή σύγχρονος Ψυχολογία, 'Αθήναι, 1965.

Page 64: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

582 Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

και τήν Ψυχολογία, έχουν δε γραφή πολλά και αξιόλογα συγγράμματα4. Ή μελέτη αυτή αποσκοπεί στην παρουσίασι των γνωμών του συγγρα­

φέως των «Μακρόβιων» για τήν μακροβιότητα.

Β'. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ «ΜΑΚΡΟΒΙΩΝ»

Ή μικρή αυτή συγγραφή συγκαταλέγεται μεταξύ τών έργων του σοφι­

στοϋ Λουκιανού πού έζησε κατά τον Β' μ. Χ. αιώνα, άλλα σχεδόν από όλους θεωρείται νόθος5. Το ψευδεπίγραφο αυτό έργο του Λουκιανού υπό τύπον επιστολής απευθυνόμενης προς τον «λαμπρότατον» Κυίντιλλον6, παρουσιά­

ζει με ξηρόν και άνιαρόν τρόπο τους μακρόβιους "Ελληνας και 'Ρωμαίους, καθώς και γένη, κατηγορίες ανθρώπων και έθνη, και ύποσημαίνει τις αιτίες της μακροβιότητος· πρόκειται δηλαδή για μια ξηρή καταγραφή μακρόβιων. 'Αξίζει να σημειώσωμε, ότι ενώ στον επίλογο υπόσχεται να συγκέντρωση και «Τωμαίων τινάς και τών τήν Ίταλίαν οίκησάντων μακρόβιων» και να άποστείλη τή νέα συλλογή προς τον ϊδιο και πάλι τον Κυίντιλλο, λησμονεί, ότι στο κείμενο του αναφέρεται και σε 'Ρωμαίους.

4. Άπα τα πλείστα έργα και τις μελέτες για το θέμα ενδεικτικά και κατ' επιλογήν ανα­

φέρομε τά ακόλουθα: R. Albrecht, Social roles in the prevention of senility; Journal of Gerontology, 6, 1956, σ. 380­386. J. E. Birren (ed), Handbook of aging and the individual, Psychological and biological aspects, Chicago, 31961. N. O. Calloway, The factors of se­

nescence. Jour. Amer. Geriat. Societ. 14, 1966, σ. 826­833. Α. Ν. Γρανίτσα, Γενική Βιο­

λογία, Τόμ. Α', θεσσαλονίκη, 1981 (ανατ.), σ. 385 κ.έ. L. I. Dublin, Α. J. Lotka, M. Spie­

gelman, Length of life, revised edition, New York, 1949. Α. Σ. Δοντα, Ή τρίτη ηλικία ­ Προ­

βλήματα και δυνατότητες, 'Αθήναι, 1981. J. Ε. Einchenlaub, A doctor's secrets of youth, health and long life, Englewood Cliffs, N. J. 1965. G. Gallup ­ H. Hill, The secrets of long life, New York, 1960. J. G. Gilbert, Understanding old age, New York, 1952. Journal of Gerontology. Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Πρωτοποριακές προσπάθειες, 'Αθήνα, 1971. J. J. Schifferes, How to live longer, New York, 1965. Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία και Γηριατρική, 'Αθήναι, 1960. Α. Ν. Χαροκόπου, At περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος και ή σύγχρονος Ψυχολογία, 'Αθήναι, 1965.

5. 'Εκτός άπό τις γνωστές Γραμματολογίες τής αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (Γ. Μιστριώτου, W. Christ ­ W. Schmid, Α­M. Croiset, Α. Lesky κ.ά.), καθώς καί τα σχε­

τικά άρθρα στις 'Εγκυκλοπαίδειες καί άλλου, αναλυτική μελέτη για τον Λουκιανό ίδέ: Β. Παπαϊωάννου, Λουκιανός, ό μεγάλος σατιρικός τής αρχαιότητος. Συμβολή στην παρουσίαση τής εποχής, τοϋ βίου καί τοϋ έργου του, Θεσσαλονίκη, 1976. Στο έργο αυτό παρατίθεται καί εκτενής βιβλιογραφία.

6. Πρόκειται γιά τον Μάρκο Αυρήλιο Κλαύδιο Κυίντιλλο (Quintillus), αδελφό καί διάδοχο τοϋ αύτοκράτορος Κλαυδίου, άπό τή Δαλματία έκ τής φυλής τών Δαρδάνων. Έζησε κατά τον Γ' μ.Χ. αιώνα. Λίγο μετά τήν άναγόρευσί του ανατραπείς άπό τον Αύρηλιανό έφονεύθηκε άπό τους στρατιώτας ή κατ' άλλην εκδοχή αυτοκτόνησε. Μερικοί υποστη­

ρίζουν, ότι ή ανατροπή του έγινε 17 ήμερες μετά τήν άναγόρευσί του.

Page 65: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 583

Το έργο διαιρείται σε 29 κεφάλαια. Στην εισαγωγή, πού αποτελείται άπο τα δύο πρώτα κεφάλαια, αναφε­

ρόμενος στους λόγους της αποστολής τών «Μακρόβιων» τονίζει, ότι αύτη υπήρξε ύπόδειξις και προσταγή του θεοΰ· τήν εντολή αυτή ευχαρίστως εκ­

τελεί τήν ήμερα τών γενεθλίων του Κυιντίλλου ελπίζοντας, δτι άπό τήν άνά­

γνωσι θα πρόκυψη διπλή ωφέλεια για τον αναγνώστη, άφ' ενός μεν διότι θα απόκτηση ευθυμία και βάσιμη ελπίδα για μακροχρόνια ζωή, άφ' ετέρου δε διότι θα διδαχθή από τά παραδείγματα μακρόβιων, οι όποιοι επιμελήθηκαν και το σώμα και τήν ψυχή τους (Κεφ. 1­2).

Εισερχόμενος ό συγγραφεύς του έργου στο θέμα του αρχίζει τήν ανα­

γραφή τών μακρόβιων. Σημειώνει πρώτα τον Νέστορα τον σοφώτατο τών 'Αχαιών και τον μάντι Τειρεσία. Έπειτα αναφέρει και «γένη όλα μακρόβια», μακρόβιους κατά επαγγέλματα «δια τήν δίαιταν», τους ίερογραμματεις τών Αιγυπτίων, τους «έξηγητάς» τών μύθων τών Άσσυρίων και τών 'Αράβων, τους Βραχμάνες τών 'Ινδιών, πού ασχολούνται μέ τή φιλοσοφία, και τους μάγους τών διαφόρων λαών. 'Ακόμη αναφέρονται έθνη μακρόβια οί Σήρες, πού ζουν, καθώς λέγουν, μέχρι τριακόσια χρόνια, οί Άθώτες μέχρι εκατό τριάντα και οί Χαλδαΐοι περισσότερα άπό εκατό (Κεφ. 3­6).

Προχωρώντας ό συγγραφεύς και υπογραμμίζοντας τή σοβαρή έπίδρασι του κλίματος και τής δίαιτας στή δυνατότητα για μακροβιότητα ατόμων και λαών, ιστορεί τους μακρόβιους βασιλείς τής Τώμης, Πομπίλιο Νουμα, Σέρ­

βιο Τούλλιο, Ταρκυίνιο, τον βασιλέα τών Ταρτησσίων Άργανθώνιο, τους τυράννους τής Σικελίας και τών Συρακουσών 'Αγαθοκλή και Ιέρωνα* επίσης τον βασιλέα τών Σκυθών Άτέα και τών 'Ιλλυριών Βάρδυλι, τον Τήρητα βα­

σιλέα τών Όδρυσών, τον 'Αντίγονο του Φιλίππου, τον βασιλέα τών Μακε­

δόνων Λυσίμαχο, τον 'Αντίγονο του Δημητρίου, τον 'Αντίπατρο του 'Ιολάου, τον Πτολεμαίο τοΰ Λάγου, τον βασιλέα τής Περγάμου Φιλέταιρο, τον "Αττα­

λο, τον Μιθριδάτη, τον Άριαράθη βασιλέα τών Καππαδοκών, τον Κΰρο και τον 'Αρταξέρξη τον Μνήμονα, άλλον 'Αρταξέρξη, τον Σινατρούκη βασιλέα τών Παρθυαίων, τόν βασιλέα τών 'Αρμενίων Τιγράνη, τους βασιλείς τοΰ Χά­

ρακος "Ύσπασίνη και Τίραιο και Άρτάβαζο, τόν βασιλέα τών Μαυρουσίων Μασσινισσδ, τόν "Ασσαβδρο βασιλέα τοΰ Βοσπόρου και τόν Γόαισο βασι­

λέα τών Όμανών. "Ολοι αυτοί έζησαν περισσότερο άπό ογδόντα χρόνια (Κεφ. 7­17).

Άπό τους φιλοσόφους και τους μορφωμένους, πού «εις μακρόν γήρας ήλθον», αναφέρει τόν 'Αβδηρίτη Δημόκριτο, τόν μουσικό Ξενόφιλο, τόν Σόλωνα, τόν Θαλή και τόν Πιττακό, τόν στωικό Ζήνωνα, τόν μαθητή και διάδοχο του Κλεάνθη, τόν Ξενοφάνη του Δεξίνου, τόν μαθητή του Πλάτω­

νος Ξενοκράτη, τόν Καρνεάδη καί τόν Χρύσιππο και το στωικό Διογένη, τόν Ποσειδώνιο τόν Άμασέα, τόν Περιπατητικό Κριτόλαο, τόν «ίερώτατον»

Page 66: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

584 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

Πλάτωνα, τον 'Αθηνόδωρο από τήν Ταρσό, τον στωικό Νέστορα και τον Ξενοφώντα του Γρύλλου (Κεφ. 18­21).

Άπό τους συγγραφείς αναγράφει τον Κτησίβιο, τον 'Ιερώνυμο, τον Λε­

σβίο Ελλάνικο, τον Φερεκύδη τον Σύριο, τον Τίμαιο τον Ταυρομενίτη, τον 'Αριστόβουλο τον Κασσανδρέα, τον Πολύβιο τον Μεγαλοπολίτη και τον Ύψικράτη τον Άμισηνό (Κεφ. 22).

Άπό τους ρήτορες αναφέρει τον σοφιστή Γοργία, τον 'Ισοκράτη, τον 'Απολλόδωρο άπό τήν Πέργαμο και τον Ποτάμωνα (Κεφ. 23).

Άπό τους τραγικούς σημειώνει τον Σοφοκλή, τους κωμικούς Κρατίνο, Φιλήμονα και 'Επίχαρμο και τους λυρικούς 'Ανακρέοντα, Στησίχορο και Σιμωνίδη τον Κεΐο (Κεφ. 24­26).

Τέλος μνημονεύει τον γραμματικό 'Ερατοσθένη και τον νομοθέτη Λυ­

κούργο (Κεφ. 27­28). Στον επίλογο (Κεφ. 29) υπόσχεται τή συγκέντρωσι μακρόβιων «έκ των

Τωμαίων και των κατοικησάντων τήν Ίταλίαν» και τήν αποστολή του νέου αύτοϋ καταλόγου στον «ίερώτατον» Κυίντιλλο.

Γ . Η ΥΠΟΔΗΛΩΣΕ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΒΙΟΤΗΤΟΣ

Μέ τήν εκθεσι του περιεχομένου των «Μακρόβιων» έγινε φανερό, ότι ή συγγραφή αυτή, όπως είπαμε, αποτελεί μία ξηρή και ανιαρή καταγραφή «βασιλέων και πεπαιδευμένων»7, πού έζησαν μέχρι βαθύ γήρας διατηρώντας ικανές σωματικές και πνευματικές δυνάμεις* ταυτοχρόνως όμως υποδηλώ­

νονται και τα αϊτια της μακροβιότητος ατόμων και κατηγοριών ανθρώπων και εθνών. Τά αϊτια αυτά κατά τον άγνωστόν μας συγγραφέα εΐναι τα έξης:

1. Ή επιμέλεια τον σώματος και της ­ψυχής.

Ό συγγραφεύς σημειώνει, ότι σπουδαίος παράγοντας μακροβιότητος είναι ή επιμέλεια του σώματος και της ψυχής· όσοι φροντίζουν γι' αυτά, φθάνουν σε πολύ βαθύ γήρας καί διακρίνονται για τήν υγεία τους8. "Αν και δεν προβαίνει σέ λεπτομέρειες καί σέ διασαφήσεις, πρόδηλον εΐναι, ότι ή φροντίδα αυτή για το σώμα καί τήν ψυχή αναφέρεται στην αποφυγή ύπερ­

7. Μακρόβιοι, 29. 8. Μακρόβιοι, 2: «το μέν ευθυμία τις καί έλπίς αγαθή καί αυτόν έπί μήκιστον δύνασθαι

βιώναι, τό δέ διδασκαλία τις έκ παραδειγμάτων, ει έπιγνοίης ότι οί μάλιστα εαυτών έπι­

μέλειαν ποιησάμενοι κατά τε τό σώμα καί κατά τήν ψυχήν, ούτοι δή εις μακρότατον γήρας ήλθον σύν ύγιεία παντελεΐ».

Page 67: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 585

βολικής κοπώσεως και επικινδύνων πράξεων, στην πρόληψι των ασθενειών και τών διαφόρων τραυματισμών, στην περιποίησι γενικώς τοϋ σώματος, στην απαλλαγή από δυσμενείς ψυχολογικές καταστάσεις, στην κατάλληλη διατροφή και κατοικία, στην έξασφάλισι ευνοϊκών όρων εργασίας και ανα­

παύσεως και κανονικού ύπνου, στην αποφυγή τής σπατάλης της ζωικής δυ­

ναμικότητος, στην τήρησι τοϋ μέτρου και γενικώτερα στή διαφύλαξι τής σωματικής και ψυχικής υγείας. Ή φροντίδα για το σώμα το καθίστα θαλε­

ρώτερο και άνθεκτικώτερο στις ασθένειες· έτσι κατορθώνεται όχι μόνο ή παράτασις τής ζωής, άλλα ταυτοχρόνως και ή διατήρησις ευεξίας και υγείας. Το ϊδιο ισχύει και για τό σώμα και τήν ψυχή.

Ό 'Αριστοτέλης θεωρεί τήν κόπωσι αιτία τοϋ γήρατος. Σχετικά μέ αυτό παρατηρεί, ότι όσα από τα άρρενα υποβάλλονται σέ κόπους, γηράσκουν ενω­

ρίτερα, διότι κατά τή γνώμη του ή κόπωσις ξηραίνει, τό δε γήρας είναι ξηρό9. Και ό Κικέρων συνιστά να άντιστεκώμεθα στο γήρας και να αντιστα­

θμίζουμε τα μειονεκτήματα του μέ τή φροντίδα* προτείνει ακόμη να άγωνι­

ζώμεθα εναντίον τών ασθενειών και να φροντίζωμε για τήν υγεία μας10. Τονίζει επίσης ό Τωμαϊος φιλόσοφος και ρήτορας, ότι ή φροντίδα και ή επικουρία μας δέν πρέπει να περιορίζωνται μόνο στο σώμα, άλλα να έπεκ­

τείνωνται — πολύ περισσότερο — στην ψυχή και τό πνεΰμα11. Είναι περιττό να σημειωθή, ότι κανένας ειδικός δέν μπορεί σήμερα νά

αμφισβήτηση τή μεγάλη αξία τής φροντίδος για τό σώμα και τήν ψυχή προς έπιμήκυνσι τής ζωής και διατήρησι υγείας και σωματικών και πνευματικών δυνάμεων στο τελευταίο στάδιο τοϋ ανθρώπινου βίου. Όταν ή σωματική και ψυχική υγεία γίνη αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας τοϋ άνθρωπου* όταν έφαρμόζωνται κατάλληλοι όροι κατοικίας, εργασίας και διατροφής, αναπαύ­

σεως και ψυχαγωγίας· όταν άποφεύγωνται ανόητη και αλόγιστη σπατάλη δυνάμεων και υπερβολική κόπωσις, επικίνδυνα τολμήματα και νοσογόνες εστίες και καταστάσεις και όταν θωρακίζεται ό άνθρωπος για τον αγώνα κατά τών ασθενειών, είναι εύνόητον ότι ή επερχόμενη λόγω τοϋ χρόνου αναπόφευκτη φθορά του ανθρώπινου οργανισμού επιβραδύνεται σημαντικά­

9. 'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος και βραχυβιότητος, 466b: «ετι δέ καί όσα πονητικά τών αρρένων, καί δια τον πόνον γηράσκει μάλλον ξηραίνει γαρ ό πόνος, τό δέ γήρας ξηρόν έστιν».

10. M. T. Ciceronis, De senectute, XI, 35: «Resistentum, Laeli et Scipio, senectuti est eiusque vitia diligentia compensanda sunt, pugnandum tamquam contra morbum sic con­

tra senectutem, habenda ratio valetudinis». 11. M. T. Ciceronis, De senectute, XI, 36: «Nec vero corpori solum subveniendum

est, sed menti atque animo multo magis».

Page 68: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

586 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

επομένως έχομε παράτασι ζωής12. Σ' αυτό άλλως τε αποβλέπει και ή ασκού­

μενη ευρύτατα σήμερα σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες προληπτική ιατρική.

2. "Η άσκησις.

Ή σωματική και πνευματική άσκησις, Ιδιαίτερα ή πρώτη, θεωρούνται ουσιαστικοί παράγοντες της μακροβιότητος. Σε έπίρρωσι ό συγγραφεύς προ­

βάλλει τον Νέστορα, πού έζησε επί τρεις γενεές και εμφανίζεται από τον "Ομηρο13 άριστα ασκημένος στο σώμα και τήν ψυχή14. Άλλα και γενικώ­

τερα, λέγει ο Ψευδο­Λουκιανός, άπο εκείνους πού ζουν οπουδήποτε της γης, ανεξάρτητα από τον αέρα, το κλίμα, μακρόβιοι έγιναν όσοι άσκησαν κα­

ταλλήλως το σώμα τους15. Τήν ϊδια γνώμη διετύπωσε και ό Κικέρων, ό όποιος προτρέπει να χρη­

σιμοποιούμε μέτριες ασκήσεις16­ σημειώνει δέ, δτι τα μέν σώματα άπο τον κάματο και τήν άσκησι βαρύνονται και ενοχλούνται, οί δέ ψυχές με τήν άσκησι ανακουφίζονται17.

Οί ιατροί της Αρχαιότητος Ιπποκράτης και Γαληνός καί άλλοι έδί­

δασκαν, δτι ή εν μέτρω σωματική άσκησις είναι απαραίτητο μέσο διατηρή­

σεως της υγείας καί μακροβιότητος18. Και ή σύγχρονη 'Ιατρική έχει ταχθή ανεπιφύλακτα υπέρ τών σωματι­

κών ασκήσεων καί τις συνιστά όχι μόνο κατά τή νεότητα, αλλά καί κατά τή μέση καί τήν γεροντική ακόμη ηλικία, άρκεΐ να τηρήται καί εδώ το μέτρο, ώστε να μην προκαλούνται κλονισμοί της υγείας άπό τήν κόπωσι καί τή φθορά του οργανισμού ή άλλες ανεπιθύμητες οργανικές καταστάσεις. Οί σωματικές ασκήσεις συντελούν στή διατήρησι της υγείας καί της σωματι­

12. Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία καί Γηρια­

τρική, Ένθ' άνωτ., σ. 190. Καί: Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 82 και 94 κ.έ. 13. Όμηρου, Ίλιάς, Α 247 κ.έ. Η 123 κ.έ. καί Λ 655 κ.έ. 14. Μακρόβιοι, 3: «Νέστορα μέν ούν τον σοφώτατον τών 'Αχαιών επί τρεις παρατεΐναι

γενεάς "Ομηρος λέγει, ον συνίστησιν ήμϊν γεγυμνασμένον άριστα καί ψυχή καί σώματι». 15. Μακρόβιοι, 6: «και κατά πάσαν [τήν] γτ)ν καί κατά πάντα αέρα μακρόβιοι γεγόνα­

σιν άνδρες οί γυμνασίοις τοις προσήκουσιν καί διαίτη τη έπιτηδειοτάτη προς ύγίειαν χρώμενοι».

16. M. T. Ciceronis, De senectute, XI, 36: «utendum exercitationibus modicis». 17. M. T. Ciceronis, De senectute, XI, 36: «Et corpora quidem exercitationum defegi­

tatione ingravescunt, animi autem exercitando levantur». 18. 'Ιπποκράτους, Περί διαίτης, A', 2, 3: «Εί μέν ούν παρείη τις καί όρώη, γιγνώσκοι

άν τον άνθρωπον έκδύνοντά τε καί έν τοΐσι γυμνασίοισι γυμναζόμενον, ώστε φυλάσσειν ύγιαίνοντα». 'Επίσης Περί διαίτης, Γ', 68: «Τοϊσί τε πόνοισι τοΐσι τροχοϊσι χρή γυμνάζε­

σθαι καί διαύλοισιν όλίγοισι μη πουλύν χρόνον».

Page 69: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 587

κης ακμής και στην πρόληψι ή επιβράδυνσι του γήρατος. Κατά τήν εφαρ­

μογή τους πρέπει νά λαμβάνεται υπ' οψι ή όλη σωματική κατάστασις τοϋ γέροντος, να αποβλέπουν δέ στή βελτίωσι λειτουργιών του οργανισμού και να προσλαμβάνουν ψυχαγωγικον τόνο19. Πρέπει ακόμη να προσθέσωμε, ότι οι γέροντες έχουν ανάγκη άπό περισσότερον χρόνο, μετά τήν άσκησι, για τήν άνάκτησι των δυνάμεων, πού εδαπάνησαν επομένως ανάλογη πρέπει νά είναι και ή χρονική διάρκεια τών ασκήσεων και τα χρονικά διαστήματα των επαναλήψεων20.

Ή αδράνεια γενικώς επιφέρει πρόωρο γήρας.

3. Ή τροφή και y) δίαιτα γενικώς.

Στην έπιμήκυνσι τής ζωής του άνθρωπου συντείνουν κατά τον Ψευδο­

Λουκιανό ή καθαρή και υγιεινή τροφή και γενικώτερα ή δίαιτα. Σημειώνε­

ται, ότι το νερό συντελεί στην μακροβιότητα21, καθώς και το κρίθινο ψω­

μί22. Ή προσήκουσα σωματική άσκησις και ή κατάλληλη για τήν υγεία δίαιτα είναι ουσιαστικοί παράγοντες τής μακροβιότητος23. Ό Ψευδο­Λου­

κιανός υποδηλώνει ακόμη, ότι ή λήψις μεγάλης ποσότητος τροφής έχει δυσ­

μενή έπίδρασι στην υγεία τοϋ ανθρώπου και μειώνει τις πιθανότητες μακρο­

χρόνιας ζωής. Τα συμπόσια, οι εύωχίες με άλλους δεν εύνοοϋν συνήθως τήν εφαρμογή κατάλληλης και υγιεινής δίαιτας, άλλα οδηγούν στην πολυφαγία* επομένως επιδρούν δυσμενώς στην υγεία και στή μακροζωία24.

Ή εφαρμογή υγιεινών όρων διατροφής και ή λήψις μετρίας ποσότητος τροφής είναι θετικοί παράγοντες τής υγείας και τής μακροβιότητος όχι μόνο ατόμων μεμονωμένων, άλλα και ομάδων και κατηγοριών ανθρώπων, πού ά­

19. Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία και Γηρια­

τρική, "Ενθ' άνωτ., σ. 309­311. Καί: Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 106 καί 111. Ίδέ καί W. C. Menninger, Recreation and mental health, Recreational Magazine, 42, 1948, σ. 340­346.

20. Α. Ν. Χαροκόπου, Αϊ περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος καί ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, "Ενθ' άνωτ., σ. 38. 21. Μακρόβιοι, 5: «ήδη δέ καί έθνη όλα μακροβιώτερα, ώσπερ Σήρας... ύδροποτεΐν

γάρ φασι τό έθνος τοϋτο σύμπαν». 22. Μακρόβιοι, 5. 23. Μακρόβιοι, 6: «εγώ δ' αν σοι δικαίως τήν ελπίδα ραδίαν παράσχοιμι ίστορήσας,

ότι καί κατά πασαν [τήν] γήν καί κατά πάντα αέρα μακρόβιοι γεγόνασιν άνδρες οί γυμνα­

σίοις τοις προσήκουσιν καί διαίτη τή έπιτηδειοτάτη προς ύγίειαν χρώμενοι». 24. Μακρόβιοι, 23: «'Ρητόρων δέ Γοργίας... ον φασιν ερωτηθέντα τήν αίτίαν τοϋ

μακροϋ γήρως και ύγιεινοϋ εν πάσαις ταΐς αίσθήσεσιν ειπείν, δια τό μηδέποτε συμπερι­

ενεχθήναι ταΐς άλλων εύωχίαις».

Page 70: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

588 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

σκοϋν το ϊδιο επάγγελμα, και εθνών. Έδώ ό συγγραφεύς μνημονεύει τους ίερογραμματεϊς των Αιγυπτίων, τους έξηγητάς των μύθων των Άσσυρίων και των 'Αράβων, τους Βραχμδνες των 'Ινδών και τους μάγους τών Περσών και άλλων ανατολικών λαών. Ή μακροβιότητα τους αποδίδεται όχι μόνο στην αγνότητα του βίου τους, όπως θα δούμε κατωτέρω, αλλά και στην κατάλληλη και υγιεινή δίαιτα. Μνημονεύονται επίσης οι Σήρες, οι Άθώτες καί οί Χαλδαΐοι25. Εΐδικώτερα για τους Χαλδαίους παρατηρεί ό Ψευδο­

Λουκιανός, ότι επειδή χρησιμοποιούν κρίθινο ψωμί, διατηρούν και τις άλλες τους αισθήσεις ακμαιότερες σέ σύγκρισι μέ τους άλλους ανθρώπους26.

Ό συγγραφεύς τών «Μακρόβιων» συμφωνεί μέ τον Κικέρωνα, ό όποιος αποκρούει τή λήψι άπό τους γέροντες μεγάλης ποσότητος τροφής· αυτοί, λέγει, πρέπει να παίρνουν τόση τροφή και τόσο ποτό, ώστε να μή καταπιέ­

ζωνται οί δυνάμεις τους, άλλα να άνανεώνωνται και να άναζωπυρώνωνται27. Γι' αυτόν κυρίως τον λόγο, ϊσως καί για άλλους λόγους υγείας γενικώτερα, παρατηρεί, δτι οί άνθρωποι στο γήρας στερούνται φαγητών καί δείπνων πολλών καί ποτών, άρα καί τής μέθης καί τής ύπερφορτώσεως του στομάχου, αλλά μπορούν να απολαμβάνουν μέτρια συμπόσια καί μέτρια ποσότητα τροφής28. Ό Ιπποκράτης παλαιότερα έδίδαξε, ότι ή διατροφή τών γερόντων αποσκοπεί στην απλή διατήρησι τής ζωής τους, μόνο στο είναι, σέ άντίθεσι μέ τις άλλες ηλικίες, γιά τις όποιες απαιτείται όχι μόνο τό είναι, ή διατήρη­

σις τής ζωής, άλλα καί τό αύξάνεσθαι, ή άνάπτυξις, καί πέρα τούτων το ρώννυσθαι, ή ρώμη, ή σωματική δύναμις29.

Ή σύγχρονη 'Ιατρική αποδίδει ιδιάζουσα σημασία στή διατροφή τών γερόντων. Τα διαιτητικά προβλήματα τής γεροντικής ηλικίας, τα όποια άπό τήν 'Αρχαιότητα μελετώνται, ερευνώνται μέ πολλή προσοχή σήμερα υπό τό φώς τών νεωτέρων πορισμάτων τών συναφών επιστημών (Βιολογίας, Διαι­

τολογίας, Φυσιολογίας κ. ά.). Τα προβλήματα αυτά (μεταβολισμός, χημική σύνθεσις τών τροφών, βιταμίνες κ. ά.) εξετάζονται σέ συνδυασμό καί μέ τή γενική κατάστασι τοΰ οργανισμού καί τών απαιτήσεων του γιά τον καθορι­

σμό τής διαιτητικής αγωγής τών γερόντων. Άπό τις έρευνες καί τις σχετικές

25. Μακρόβιοι, 4­6. 26. Μακρόβιοι, 5: «οΐς γέ φασι δια τήν τοιαύτην δίαιταν καί τάς αλλάς αισθήσεις

υπέρ τους άλλους ανθρώπους έρρωμένας είναι». 27. M. T. Ciceronis, De senectute, XI, 36: «tantum cibi et potionis adhibendum, ut

reficiantur vires, non opprimantur». 28. M. T. Ciceronis, De senectute, XIII, 44. 29. Ιπποκράτους, Περί τροφής, XXXIV: «Τρέφεται τα μεν εις αυξησιν καί ές τό είναι,

τα δέ είς τό είναι μοϋνον, οίον γέροντες, τα δε προς τούτω καί ές βώμην. διάθεσις αθλητική ού φύσει· έξις υγιεινή κρείσσων έν πάσιν».

Page 71: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τόν Ψευδο­Λουκιανό 589

παρατηρήσεις οι ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα, σχεδόν καθολικής αποδοχής, ότι ή λήψις υπερβολικής ποσότητος τροφής και ή παχυσαρκία είναι αρνητικοί γενικώς παράγοντες τής υγείας και τής μακροβιότητος σε κάθε ηλικία, είδικώτερα δε στη γεροντική* άλλως τε διαπιστώθηκε, ότι ο απαιτούμενος αριθμός θερμίδων και άλλων ουσιών πρέπει να ελαττώνεται με τήν πάροδο τοϋ χρόνου30. Ό γενικός αυτός αφορισμός δεν είναι άνευ εξαιρέσεων υπάρχουν πάντοτε οί ατομικές διαφορές· παρατηρούνται δη­

λαδή ύπό ομαλές συνθήκες υπερβάσεις τών επιτρεπομένων ορίων μεταξύ τοϋ μεγίστου και τοϋ ελαχίστου, μέσα στα όποια οφείλει να κινήται ό γέρων τα αϊτια είναι πολλά31.

4. Ή αγνότητα τον βίον.

Ό Ψευδο­Λουκιανός συγκαταριθμει τήν αγνότητα του βίου μεταξύ τών παραγόντων τής μακροβιότητος. 'Αναφερόμενος στον Τειρεσία εκφράζει τήν γνώμη, ότι ό μάντις αυτός παρέτεινε πολύ τή ζωή του, διότι ήταν αφιε­

ρωμένος στους θεούς και διότι γενικά ό τρόπος τοϋ βίου του ήταν αγνός, άπηλλαγμένος άπό κάθε ενοχή, καθαρός32. Τό ϊδιο παρατηρεί και για τους μάγους τών Περσών και άλλων λαών. Οί μάγοι ήταν αφιερωμένοι στους θεούς, έζοΰσαν μέ αγνότητα και ιδιαιτέρως έπρόσεχαν τή δίαιτα τους· γι' αυτό ήταν υγιείς και μακροχρόνιοι33. Για τόν ίδιο λόγο αναφέρει επίσης και τους ίερογραμματείς τών Αιγυπτίων και τους έξηγητάς τών μύθων34 τών Άσσυρίων35.

30. Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία και Γηρια­

τρική, Ένθ' άνωτ., σ. 327 κ.έ. Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 108 και 113. Επί­

σης ΐδέ G. Gallup ­ Η. Hill, The secrets of long life, Ένθ' άνωτ., σ. 87 κ.έ. Ίδέ ακόμη: Α. Α. Alanese, Μ. L. Woodhull, Ε. J. Lorenze and L. Α. Orto, Effect of diet on blood cholesterole of the elderly, Geriatrics, 22, 2, 1967, σ. 133­144. G. J. Hamwi, Nutritional aspects of deterioration, in: M. L. Marxel and G. R. Cowgill (ed): The art of predictive medicine, Springfield, 111. 1967, σ. 264­276. M. A. Tribe, The effect of diet on longevity in Calliphora Erythrocephala Meig, Exp. Geront. 1, 1966, σ. 269­284.

31. G. Lawton, Aging successfully, New York, 1956, σ. 192 και 215­216. 32. Μακρόβιοι, 3: «πιθανόν δ' αν είη άνδρα θεοΐς άνακείμενον και καθαρότερα διαίτη

χρώμενον [τόν Τειρεσίαν] έπί μήκιστον βιώναι». 33. Μακρόβιοι, 4: «και οί καλούμενοι δε μάγοι, γένος τοϋτο μαντικόν και θεοϊς άνα­

κείμενον... έρρωμένοι τέ εισι και πολυχρόνιοι δια τό μαγεύειν διαιτώμενοι και αυτοί άκριβέστερον».

34. Μακρόβιοι, 4. 35. Οί ίερογραμματείς, ιεροί γραμματείς, αποτελούσαν ιδιαίτερη, προνομιούχο τάξι

Αιγυπτίων, οί όποιοι ήταν εντεταλμένοι για τήν τήρησι τών ιερών βιβλίων, τή διδασκαλία

Page 72: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

590 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

Έδώ για πρώτη φορά, άπό όσα γνωρίζομε, διατυπώνεται ή γνώμη, ότι ή αγνότητα του βίου, ό άπηλλαγμένος άπό κάθε ένοχη βίος ώς καρπός γνή­

σιου θρησκευτικού βιώματος αποβαίνει θετικός παράγοντας μακροβιότητος. Ό 'Αριστοτέλης — περί αύτοϋ γίνεται λόγος αμέσως κατωτέρω — υποδη­

λώνει, ότι ή ακολασία περιορίζει τη δυνατότητα μακροζωίας. Πέρα τούτου όσοι ασχολούνται με τή φιλοσοφία, παρατηρεί ό Ψευδο­

Λουκιανός, γίνονται μακροβιώτεροι 3 6 . Σέ άλλο σημείο των «Μακρόβιων» σημειώνει, ότι οι φιλόσοφοι και οί μορφωμένοι λόγω της φροντίδος για την υγεία τους φθάνουν σέ βαθύ γήρας37.

Ή άποψις περί τής μακροβιότητος των φιλοσόφων, ή οποία συναρτάται με τήν αγνότητα του βίου τους, ενθυμίζει γνώμες τής 'Αρχαιότητος, κατά τις όποιες φιλόσοφος δέν είναι ό κάτοχος μόνο θεωρητικών γνώσεων, αλλά και ό ασκών τήν αρετή, ό ενάρετος. Ή φιλία τής σοφίας, ή όμοίωσις μέ τον θεό και ή «μελέτη» του θανάτου κατά τους αρχαίους ορισμούς συνεπάγονται σωφροσύνη και αγνότητα βίου, επιμέλεια ψυχής μάλλον παρά του σώμα­

τος38. Ό φιλόσοφος δηλαδή εϊναι μία ηθική προσωπικότητα, στην οποία συμπίπτει ή θεωρητική γνώσις και ό ενάρετος βίος.

τής λατρείας και τήν επιμέλεια τής τηρήσεως τους· ήταν δηλαδή ιερατική τάξις. Επίσης ιερό έργο εκτελούσαν και οί έξηγηταί των μύθων. Και οί δύο τάξεις, των ίερογραμματέων και των εξηγητών των μύθων, λόγω των θρησκευτικών τους καθηκόντων έπρεπε να δια­

κρίνωνται για τήν αγνότητα του βίου τους. 36. Μακρόβιοι, 4: «'Ινδών δέ οί καλούμενοι Βραχμάνες, άνδρες ακριβώς φιλοσοφία

σχολάζοντες». 37. Μακρόβιοι, 18. 38. Ό αρχαίος ορισμός τής φιλοσοφίας ώς φιλίας τής σοφίας ανάγεται στον Πυθα­

γόρα, ό όποιος έκαμε διάκρισι τών εννοιών τοϋ σοφού και τοΰ φιλοσόφου· σοφός είναι ό θεός, φιλόσοφος ό άνθρωπος. Πρβ.: Πλάτωνος, Φαιδρός, 278d: «Τό μέν σοφόν, ώ Φαϊδρε, καλεΐν εμοιγε μέγα είναι δοκεΐ και θεώ μόνω πρέπειν τό δέ ή φιλόσοφον ή τοιούτον τι μάλλον τε αν αύτω και άρμόττοι και έμμελεστέρως έχοι». Στον «Θεαίτητον» (176α) ό Πλά­

των θεωρεί τή φιλοσοφία «όμοίωσιν τω θεώ κατά τό δυνατόν», τήν όμοίωσι δέ αυτή συν­

αρτςί μέ τή δικαιοσύνη και τήν μέ φρόνησι όσιότητα. Στον «Φαίδωνα» (81a και σέ άλλα χωρία) ή φιλοσοφία ορίζεται άπό τον 'Αθηναίο φιλόσοφο ώς «μελέτη θανάτου». Στους δύο πρώτους ορισμούς έχομε μία δυναμική άπεικόνισι τής φιλοσοφίας, τής ορμής δηλαδή τής ανθρώπινης ψυχής προς τήν πηγή τής σοφίας, προς τό θείο, καί προς όμοίωσι μέ αυτό· αυτή ακριβώς ή τάσις για όμοίωσι, πού προϋποθέτει τήν αγάπη, τή φιλία, τής σοφίας, συνιστφ καί τό ουσιωδέστερο στοιχείο τής εννοίας τοϋ ορισμού. Είναι εύνόητον, ότι ή ορμή αυτή κινείται μέσα στα ανθρώπινα όρια, μέσα στις πεπερασμένες ανθρώπινες δυνα­

τότητες, δέν οδηγεί στην ταύτισι μέ τή σοφία, μέ τό θείο. "Αλλως τε πρέπει να προστεθή έδώ, ότι ή έννοια τής σοφίας, όπως ενυπάρχει στον όρο φιλοσοφία (φιλία, εφεσις για τή σοφία), δέν ταυτίζεται μέ συλλογή και κατοχή απέραντου πλήθους γνώσεων (πράγμα πού ήδη ό Ηράκλειτος απέρριψε λέγοντας: «πολυμαθίη νόον εχειν ού διδάσκει». Πρβ. καί τό τού Δημοκρίτου: «πολυνοΐην, ού πολυμαθίην άσκέειν χρή». Η. Diels ­ W. Kranz, Die

Page 73: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τόν Ψευδο­Λουκιανό 591

Ή έννοια της αρετής και της άγνότητος, όπως χρησιμοποιείται εδώ, έχει προφανώς ευρύτερη και γενικώτερη σημασία.

Ό 'Αριστοτέλης εντοπίζεται στο θέμα της ακολασίας. Υποστηρίζει, ότι ό εγκρατής βίος έχει θετική επίδρασι στή μακροβιότητα. Διατυπώνοντας τή θεωρία του για τα στοιχεία πού εμπεριέχονται στους ζωντανούς οργανι­

σμούς, δηλαδή το υγρό και το θερμό, το ξηρό και το ψυχρό39, δέχεται ότι ή μεν ζωή είναι υγρή και θερμή, το δε γήρας, όπως είπαμε προηγουμένως, ξηρό και ψυχρό. Το υγρό και τό θερμό πρέπει να εύρίσκωνται σε σταθερή αναλογία ποιότητος και ποσότητος, ώστε να διατηρήται ή ζωή και να κα­

τορθώνεται ή μακροβιότητα. Οί άφθονες εκκρίσεις συντελούν στην ξηρασία και επομένως στην έπιβράχυνσι της ζωής. Γι' αυτόν τόν λόγο, συνεχίζει ό Σταγιρίτης, τά λάγνα ζώα και πολύσπερμα γηράσκουν γρηγορώτερα, διότι τό σπέρμα είναι περίττωμα καί, όταν αποβάλλεται, επαυξάνει τήν ξηρασία40.

Οί γνώμες γενικώς της 'Αρχαιότητος για τήν αγνότητα του βίου σε σχέσι με τή μακροζωία δεν απέχουν άπό τα διδάγματα της σύγχρονης επι­

στήμης ('Ιατρικής, Βιολογίας, Ψυχολογίας). Ό αγνός και άπηλλαγμένος από κάθε ενοχή βίος διατηρεί θαυμαστή

ψυχική καί σωματική ισορροπία με αποτέλεσμα σταθερή υγεία και ευεξία, ακμαίο σωματικόν οργανισμό με προοπτικές μακροζωίας. 'Αντιθέτως τό άγχος, ή ένοχη γενικώς συνείδησις — εϊτε ώς καρπός θρησκευτικού βιώμα­

τος εϊτε ώς αποτέλεσμα ευρύτερης ηθικής δεοντολογίας — προκαλούν ποι­

Fragmente der Vorsokratiker, 1970,1, σ. 160 καί II, σ. 158), άλλα είναι μία ιδιαίτερη στά­

σις έναντι της πραγματικότητος προς κατανόησι καί ερμηνεία. Έξ άλλου μέ τον ορισμό τής φιλοσοφίας ώς «μελέτης θανάτου» ό Πλάτων υπογραμ­

μίζει τήν τάσι για ύπέρβασι του αισθητού καί τή βίωσι μιας αγνότερης πνευματικής ζωής, άπηλλαγμένης άπό τά δεσμά τοΰ ύλικοϋ βίου. (Πρβ.: Πλάτωνος, Φαίδων, 66b κ.έ.).

Μέ τους ανωτέρω ορισμούς ό φιλόσοφος εμφανίζεται, ότι ευρίσκεται σέ διαρκή πο­

ρεία προς τό θείο όχι μόνο μέ τή θεωρητική γνώσι καί τή στάσι του έναντι τής πραγμα­

τικότητος, άλλα και μέ τήν ασκησι των αρετών, μέ τήν αγνότητα τοϋ βίου. Ή μακροβιότητα τών φιλοσόφων, των ανθρώπων του πνεύματος καί των εγκρατών

έτονίσθηκε καί άπό νεώτερους. Πρβ.: Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 93. 39. 'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος, 466a κ.έ. Πρβ. καί: Γα­

ληνού, Περί κράσεων, Α', 1.509 κ.έ. Ή άντίληψις περί τών 4 ιδιοτήτων τών στοιχείων ανάγεται στον 'Ιπποκράτη, ό όποιος έγονιμοποίησε τή θεωρία τοΰ Εμπεδοκλή για 4 στοιχεία (ριζώματα).Πρβ.: Δ. Λυπουρλή, 'Ιπποκρατική 'Ιατρική, Θεσσαλονίκη, 1983, σ. 42.

40. 'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος, 466b: «Έτι δει τό μέλλον είναι μή εύθαρτον μή περιττωματικόν είναι, αναιρεί γαρ τό τοιούτον ή νόσω ή φύσει­

εναντία δ' ή τοΰ περιττώματος δύναμις καί φθαρτική· ή μέν τής φύσεως, ή δε τοΰ μορίου, διό τά όχευτικά καί πολύσπερμα γηράσκει ταχύ­ τό γαρ σπέρμα περίττωμα, καί ετι ξη­

ραίνει άπιόν».

Page 74: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

592 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

κίλες φυσιολογικές διεργασίες και βιολογικές αντιδράσεις, κατατρώγουν την ψυχική και σωματική υγεία και είναι δυνατόν νά προκαλέσουν ελαφρές ή και βαρείες σωματικές βλάβες· έτσι συντελούν στή φθορά του οργανισμού41. Εύνόητον είναι, ότι σέ περιπτώσεις υποτροπής έχομε — είναι πιθανόν νά έχωμε — και το φαινόμενον τής σκληρύνσεως ή άμβλύνσεως της ψυχικής ευαισθησίας. 'Επίσης πρέπει νά σημειώσωμε, δτι το άγχος και ή έντονη ανησυχία και χωρίς συναρτήσεις μέ ευρύτερες ηθικές ή δεοντολογικές επιταγές προκαλούν τα ϊδια επιβλαβή αποτελέσματα στον οργανισμό.

'Επίσης ή ασέλγεια και ή ακολασία σέ κάθε ηλικία, ιδιαίτερα δέ στή νεανική, επιταχύνουν τον ρυθμό τής φυσιολογικής φθοράς του οργανισμού, μειώνουν τή δύναμι αντιστάσεως του και τον καθιστούν ευάλωτο άπό τις ασθένειες· τέλος επιφέρουν το πρόωρο γήρας και περιορίζουν σημαντικά τις δυνατότητες μακρού βίου. Το ϊδιο ισχύει προφανώς και για κάθε υπερβολή και κατάχρησι. Ή απουσία φυσιολογικής και ηθικής πειθαρχίας είναι γε­

νικώς αρνητικός παράγοντας μακροβιότητος42.

5. Το κλίμα.

Ή φύσις του εδάφους και γενικώς το κλίμα ενός τόπου αποβαίνει θετικός ή αρνητικός παράγοντας μακροβιότητος. Ό Ψευδο­Λουκιανός αναφερόμενος σέ μακρόβια κυρίως έθνη και σέ επαγγελματικές κατηγορίες ανθρώπων μας

41. 'Ενδεικτικώς σημειώνομε: Β. Θ. 'Αγγελοπούλου, Κλινική Παθολογία. Λειτουρ­

γική Παθολογία, Τόμ. Β', 'Αθήναι, 197J, σ. 986 καί Τόμ. Α' (1971), σ. 484. Α. Ν. Γρανί­

τσα, Γενική Βιολογία, Τόμ. Β', Θεσσαλονίκη, 1974, σ. 644. J. C. Flugel, Man, morals and society, Penguin Books, Middlesex, England. P. M. Symonds, Dynamic Psychology, New York, 1949. D. Wright, The Psychology of moral behavior, Penguin Books, Middlesex, England, 1975.

42. Πρόχειρος σημειώνομε : A. Carrel, Ό άνθρωπος, αυτός ό άγνωστος, Ελληνική απόδοση Ν. Α. Τζαρτζάνου, Δεύτερη έκδοση, 'Αθήναι (1952), σ. 103, 159, 263 κ.ά. Άλ. Ι. Γεωργιάδου, Ό ιατρός τής οικογενείας, 'Αθήναι, 1932, Τόμ. Α', σ. 16, Τόμ. Δ', σ. 199, 277 κ.ά. Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 93, 106, 109, 112, 209 κ.έ. Μ. Μωυσείδου, Εύγονισμός καί Γάμος, Κωνσταντινούπολις, 1922, σ. 11. Τοϋ αύτοϋ, 'Εγκράτεια ­ Γάμος, 'Αθήναι ­ 'Αλεξάνδρεια, 1929. Τοϋ αύτοϋ, Υγιεινή των φύλων. Γενετήσιος ζωή, 'Αθήναι ­'Αλεξάνδρεια, 1930, σ. 8­9, 12, 16­17, 25­28. Κ. Σάββα, Έγχειρίδιον 'Υγιεινής, Έκδοσις τετάρτη, Έν 'Αθήναις, 1928, σ. 383 κ.έ. P. Tournier, Médecine de la personne, Neuchâtel, 1945. Περίληψις τοϋ έργου αύτοϋ έδημοσιεύθηκε άπό τον Γ. Κ. Δάικο ύπό τον τίτλο: Ή άρρώστεια και τα προβλήματα τής ζωής, στην εκδοσι τοϋ 'Ινστιτούτου 'Ιατρικής Ψυχο­

λογίας καί Ψυχικής 'Υγιεινής: Ή άρρώστεια καί ή ψυχή, επιμέλεια Α. Α. Άσπιώτη, 'Αθή­

ναι, 1951, σ. 63­73. Τέλος ΐδέ: 'Ηθική καί υγεία (Μελέτη περί εγκράτειας καί άγνότητος άπό απόψεως υγιεινής), Έκδοσις δεκάτη τετάρτη, 'Αθήναι, 1972 ('Αδελφότης Θεολόγων «Ζωή»), όπου έχουν συγκεντρωθή γνώμες διασήμων ψυχολόγων καί ιατρών.

Page 75: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τόν Ψευδο­Λουκιανό 593

πληροφορεί, ότι την αιτία της μακροζωίας τους άλλοι μεν αποδίδουν στον αέρα, το κλίμα και τη φύσι τοϋ εδάφους, άλλοι δε στον τρόπο ζωής και άλλοι και στα δύο43.

Ό Αριστοτέλης παρατηρεί, ότι ή μακροβιότητα ή βραχυβιότητα των ανθρώπων εξαρτάται και άπό τόν τόπο, στον όποιο κατοικούν επεξηγώντας δε αποφαίνεται, ότι όσα έθνη ζουν σε θερμούς τόπους είναι μακροβιώτερα άπό άλλα πού κατοικούν σε ψυχρούς· στον ϊδιο λόγο οφείλεται, λέγει, και ή διαφορά μεταξύ των κατοικούντων στον αυτόν τόπο44. Τα ϊδια διδά­

σκει και για τα ζώα· ή θερμή ύγρότητα είναι αίτια και της αυξήσεως και της ζωής· γι' αυτό τα ζώα πού κατοικούν σε θερμούς τόπους είναι και κατά τό μέγεθος μεγαλύτερα άπό τα όμοια τους τών ψυχρών τόπων45.

Ό Ιπποκράτης στα έργα του «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», «Έπιδη­

μίαι» και «Αφορισμοί» επισημαίνει τή σοβαρή έπίδρασι τοΰ κλίματος στον άνθρωπο και στην υγεία του, ακόμη δε και τών εποχών του έτους. Με τόν Ιπποκράτη συμφωνεί ό Γαληνός, σημειώνει δε και αυτός τήν έπίδρασι τών εποχών τοΰ έτους46. Τήν έπίδρασι επίσης τών τροφών και τοΰ κλίματος υπο­

γραμμίζει ό Πλάτων47, ό "Αριστοτέλης48 και ό μαθητής και διάδοχος του στο «Λύκειον» Θεόφραστος49 και άλλοι.

Πρέπει ακόμη να προσθέσωμε, δτι ή ελληνική Αρχαιότητα έχει κατ' έπανάληψι επισημάνει τήν έπίδρασι τοΰ κλίματος στον χαρακτήρα και στην πνευματική άνάπτυξι τοΰ ανθρώπου50.

43. Μακρόβιοι, 5­6. 44. 'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος, 465a : «κατ' είδος δ'

ανθρωπον προς ανθρωπον είσί γαρ καί άνθρωποι οί μέν μακρόβιοι, οί δε βραχύβιοι έτεροι καθ' έτερους τόπους διεστώτες· τα μέν γαρ εν τοις θερμοΐς τών εθνών μακροβιώτερα, τα δ' εν τοις ψυχροΐς βραχυβιώτερα. καί τών τον αυτόν δέ τόπον οίκούντων διαφέρουσιν ομοίως τινές ταύτην προς αλλήλους διαφοράν». Δέν γνωρίζομε υπό ποία έννοια λέγονται αυτά άπό τον 'Αριστοτέλη, άλλα μάλλον τό αντίθετο συμβαίνει κατά περιοχές καί κράτη τοϋ πλανήτου μας : στα ψυχρά κλίματα ό άνθρωπος ζή περισσότερο. Τούτο φαίνεται καί άπό τήν προσδοκώμενη σήμερα ζωή τών ανθρώπων κατά κράτη. Πρβ. καί Ν. Κ. Λούρου, Μακροζωία, Ένθ' άνωτ., σ. 95. Καί: Α. Ν. Χαροκόπου, Αί περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος καί ή σύγχρονος Ψυχολογία, Ένθ' άνωτ., σ. 77.

45. 'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος, 466b. 46. Γαληνοϋ, Περί κράσεων, Α', 4, 527 κ.έ. 47. Πλάτωνος, Πολιτεία, 491 d κ.έ., Τίμαιος, 24c. 48. 'Αριστοτέλους, Πολιτικά, Ζ', 14, 1336a κ.έ. 49. Θεοφράστου, Περί φυτών αίτίαι, Δ', 5,5. 50. Ό Ιπποκράτης συγκρίνοντας τους 'Ασιάτες μέ τους Ευρωπαίους ευρίσκει τους

πρώτους άθυμότερους καί άπολεμώτερους λόγω τοΰ κλίματος: «Τό δέ άνδρεΐον καί τό τα­

λαίπωρον καί τό εμπονον καί τό θυμοειδές ουκ αν δύναιτο έν τοιαύτη φύσει έγγίγνεσθαι ούτε ομοφύλου ούτε αλλοφύλου, άλλα τήν ήδονήν ανάγκη κρατέειν ...Διότι πολύμορφα γίγνεται τα έν τοΐσι θηρίοισιν». (Περί αέρων, υδάτων, τόπων, 12). Καί σέ άλλο χωρίο (Περί

Page 76: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

594 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

Δ'. Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΓΗΡΑΣ

Έκτος άπο τα αϊτια της μακροβιότητος στο ψευδεπίγραφο έργο μνη­

μονεύονται ακόμη και δύο αξιοπρόσεκτα στοιχεία, τα οποία δεν είναι σπάνια κατά τή γεροντική ηλικία· πρόκειται για τις σωματικές δυνάμεις και τήν πνευματική παραγωγή τών γερόντων.

1. Οι σωματικές δυνάμεις.

Ό συγγραφεύς τών «Μακρόβιων» πέρα άπό τα ύποδηλούμενα αϊτια της μακροβιότητος κάμνει υπαινιγμό και για ΰπαρξι ικανών σωματικών δυνάμεων κατά τή γεροντική ηλικία σέ έθνη και σέ μεμονωμένα άτομα. 'Αναφερόμενος στους Χαλδαίους αποδίδει τήν αιτία της μακροζωίας τους στή δίαιτα, στο φαγητό, το όποιο παρέχει σ' αυτούς οξύτητα αισθήσεων μεγαλύτερη από τους άλλους ανθρώπους51. Επίσης αναφέρονται μεμονω­

μένοι μακρόβιοι άνδρες με ικανές σωματικές δυνάμεις52. Ό Κικέρων δέχεται τή μείωσι τών σωματικών δυνάμεων κατά τή γε­

ροντική ηλικία, αλλά παρατηρεί, ότι ή ασελγής και ακόλαστη νεότητα πα­

ραδίδει στο γήρας σώμα καταπονημένο, στερούμενο ικανών σωματικών δυ­

νάμεων53. 'Ακόμη σημειώνει, ότι ή άσκησις καί ή εγκράτεια είναι θετικοί παράγοντες διατηρήσεως κατά τό γήρας ίκανοΰ μέρους άπό τήν προηγού­

μενη σωματική δύναμι54.

αέρων, υδάτων, τόπων, 16) λέγει: «Περί δε της άθυμίης τών ανθρώπων καί της άνανδρείης, ότι άπολεμώτεροί είσι τών Ευρωπαίων οί Άσιηνοί, καί ήμερώτεροι τα ήθεα, αί ώραι αίτια μάλιστα ού μεγάλας τάς μεταβολάς ποιεύμεναι, οΰτε έπί θερμόν, οΰτε έπί ψυχρόν, αλλά παραπλησίως... Δια ταύτας έμοί δοκέει τάς προφάσιας άναλκες είναι το γένος τό Άσιηνόν καί προσέτι δια τους νόμους».

Έξ άλλου ή ακμή της ποιήσεως καί της φιλοσοφίας στην 'Ιωνία άπεδόθηκε στο κάλ­

λιστο κλίμα της (Ηροδότου, Ίστορίαι, Α', 142), ό δέ Ευριπίδης (Μήδεια, 824 κ.έ.) στην αρμονία του κλίματος τών 'Αθηνών αποδίδει τήν άνάπτυξι τών τεχνών καί τών επιστημών.

Τέλος ό 'Αριστοτέλης (Πολιτικά, Δ', 7, 1327b 23 κ.έ.) υπογραμμίζει τα έξης αξιόλογα : «τα μεν έν τοις ψυχροϊς τόποις έθνη καί τα περί τήν Εύρώπην θυμού μέν έστι πλήρη, δια­

νοίας δ' ενδεέστερα καί τέχνης, δι' όπερ ελεύθερα μέν διατελεί μάλλον, άπολίτευτα δέ καί τών πλησίον αρχειν ού δυνάμενα· τα δέ περί τήν Άσίαν διανοητικά δέ καί τεχνικά τήν ψυχή ν, άθυμα δέ, δι' όπερ αρχόμενα καί δουλεύοντα διατελεί· τό δέ τών Ελλήνων γένος, ώσπερ μεσεύει κατά τους τόπους, ούτως άμφοΐν μετέχει, καί γαρ ενθυμον καί διανοητικόν έστι­ δι' όπερ ελεύθερον τε διατελεί καί βέλτιστα πολιτευόμενον καί δυνάμενον αρχειν πάντων μιας τυγχάνων πολιτείας, τήν αυτήν δ' έχει διαφοράν καί τα τών Ελλήνων έθνη προς άλληλα». Πρβ.: Πλάτωνος, Τίμαιος, 24d.

51. Μακρόβιοι, 5. 52. Μακρόβιοι, 22. 53. M. T. Ciceronis, De senectute, IX, 29. 54. M. T. Ciceronis, De senectute, X, 34.

Page 77: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Τευδο­Λουκιανό 595

"Οτι παρατηρείται βεβαίως έλλειψις ικανών σωματικών δυνάμεων κατά την τρίτη, τελευταία, αύτη περίοδο της ζωής τοΰ ανθρώπου, εΐναι αναμφι­

σβήτητο55. Ή φθορά της σωματικής αλκής συντελείται βαθμιαία και μέ βραδύ ρυθμό, τα αποθέματα όμως τής οιασδήποτε σωματικής ρώμης των γερόντων δέν ακολουθούν κανόνα ίσότητος ή ισοβαθμίας· κυμαίνονται άπό τό ελάχιστο μέχρι και το ανεκτό ή αρκετό. Αυτό οφείλεται στον προηγού­

μενο γενικώς βίο τοΰ ανθρώπου, κυρίως κατά τη νεότητα, στην κληρονομι­

κότητα του, στην ηλικία τοΰ γέροντος (προχωρημένο γήρας ή δχι) και σε πολλές άλλες αιτίες56.

2. CH πνευματική παραγωγή.

Ή πνευματική παραγωγή κατά τη γεροντική ηλικία είναι το δεύτερο στοιχείο, πού ύποσημαίνεται στους «Μακρόβιους» σχετικά μέ τή δραστη­

ριότητα τοΰ γέροντος. 'Αναφέρονται μορφωμένοι μέ πνευματική παραγωγή στο βαθύ τους γήρας. Έδώ μνημονεύεται ό Αριστόβουλος ό Κασσανδρέας, ό όποιος άρχισε τή συγγραφή τής ιστορίας σέ ηλικία 84 ετών57, ό 'Ισοκρά­

της, ό όποιος έγραψε τον «Πανηγυρικόν» του κατά τό 96ο έτος τής ηλικίας του58­ ό Σοφοκλής, ό οποίος 90 ετών διατηρώντας ακμαία τή διάνοια του έγραφε τραγωδίες· μας εϊναι δέ γνωστόν, ότι όταν ό γιος του Ίοφών τον ώδή­

γησε στο δικαστήριο για παράνοια, ό Σοφοκλής αθωώθηκε μέ τήν άνάγνωσι ενώπιον των δικαστών ενός τμήματος τής τραγωδίας «Οιδίπους έπί Κολωνώ», τήν οποία συνέθεσε τις τελευταίες ήμερες τής ζωής του59­ επίσης αναφέ­

ρεται ό ποιητής Κρατίνος, ό όποιος 97 ετών έδίδαξε τήν κωμφδία του «Πυ­

τίνην» και έβραβεύθηκε60. Τήν πνευματική παραγωγή κατά τήν γεροντική ηλικία εΐχε παλαιότερα

επισημάνει ό Κικέρων, ό όποιος αναφέρει μακρόβιους ποιητάς, φιλοσόφους, ρήτορες, πού διατήρησαν πνευματικές δυνάμεις καί συνέχισαν τό πνευματικό τους έργο σέ βαθύ γήρας. Ή διατήρησις πνευματικών δυνάμεων κατά τή

55. S. Ε. Pressey and R. G. Kuhlen, Psychological development through the life span, New York, 1957, σ. 27 κ.έ.

56. Α. Ν. Χαροκόπου, Ai περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος καί ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, Ένθ' άνωτ., σ. 37­38. 57. Μακρόβιοι, 22. 58. Μακρόβιοι, 23. 59. Μακρόβιοι, 24. Πρβ.: 'Αριστοτέλους, 'Ρητορική, Γ', 15, 1416a 15­16. Επίσης ίδέ:

M. T. Ciceronis , De senectute, VII, 22· ακόμη ίδέ καί τή βιογραφία τοϋ Σοφοκλέους (We­

terman, σ. 129). Ή αλήθεια του ανεκδότου αύτοϋ αμφισβητείται. 60. Μακρόβιοι, 25.

Page 78: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

596 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

γεροντική ηλικία, οί όποιες παραμένουν όπως και ή επιμέλεια και ή φιλο­

πονία, παρατηρείται και σε αξιωματούχους της πολιτείας και σέ ιδιώτες61. Έξ άλλου και ή σύγχρονη Ψυχολογία δέχεται, ότι ή χαρά δημιουργικής

πνευματικής εργασίας δέν απουσιάζει εντελώς κατά τή γεροντική ηλικία62. Ή παραγωγικότητα δμως αυτή φέρει μάλλον τή σφραγίδα της ευρείας πεί­

ρας και των συσσωρευμένων γνώσεων από τήν πολυχρόνια μελέτη και όχι τον χαρακτήρα πρωτότυπης παραγωγής. Δέν αποκλείεται όμως το φαινόμενο αυτό να είναι προϊόν άλλης αιτίας ή και όντως — σέ σπανιώτατες πάντως περιπτώσεις — να εχωμε πρωτότυπη παραγωγή63.

Ε'. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

Έξεθέσαμε ανωτέρω τις γνώμες γιά τή μακροβιότητα, όπως αυτές δια­

τυπώνονται στους «Μακρόβίους» τοϋ Ψευδο­Λουκιανοϋ. Κατά τήν άνάπτυξι καταβλήθηκε προσπάθεια να γίνεται — όπου αυτό ήταν δυνατόν — ταυτό­

χρονη αναδρομή σέ παλαιοτέρους, ιδιαίτερα στον 'Αριστοτέλη και στον Κικέρωνα, στον Ιπποκράτη και στον Γαληνό, ώστε να παρέχεται πληρέ­

στερη Κατά τό δυνατόν εικόνα τών γνωμών της Αρχαιότητος γιά τή μακρο­

βιότητα. Πέρα τούτου έγινε με κάθε δυνατή συντομία, και χωρίς να έξαν­

τληθή βεβαίως τό θέμα, τεκμηρίωσις τών απόψεων αυτών με αναφορά — όχι πάντοτε — στή σύγχρονη επιστήμη.

Ό συγγραφεύς τών «Μακρόβιων» προφανώς άντλησε άπό τους παλαιό­

τερους φιλοσόφους και ιατρούς και ύπεδήλωσε επιγραμματικά τις γνώμες τους· παράλληλα όμως έχρησιμοποίησε και τήν εμπειρία του.

Τα ύποδηλούμενα αϊτια της μακροβιότητος εΐναι εξωτερικά, φυσιολο­

γικά: ή επιμέλεια τοϋ σώματος και της ψυχής, ή άσκησις, ή τροφή και ή δίαιτα γενικώς, ή αγνότητα του βίου, τό κλίμα. Ή σύγχρονη επιστήμη δέν μπορεί να αμφισβήτηση αυτούς τους παράγοντες. Είναι εύνόητον, ότι όχι ό κάθε ένας ξεχωριστά, αλλά ό συνδυασμός τους συνιστά θετικό στοιχείο έπιμηκύνσεως τής ζωής. Συμπληρώνει όμως ή επιστήμη σήμερα και άλλα θετικά στοιχεία: τήν αποφυγή τών ασθενειών μέ τήν προληπτική ιατρική και τών ατυχημάτων, ακόμη δε τή διαφώτισι τών συζύγων γιά τήν υγιεινή

61. M. T. Ciceronis, De senectute, VII, 22­25. 62. Για τό θέμα αυτό ίδέ: W. Dennis, Age and achievement: A critique, Journal of

Gerontology, 11, 1956, σ. 331­333. W. Dennis, Creative productivity between the ages of 20 and 80 years. Journal of Gerontology, 21,1, 1966, σ. 1­8. H. C. Lehman, Age and achie­

vement, Princeton, N. J. 1953. 63. Α. Ν. Χαροκόπου, At περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος και ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, "Ενθ' άνωτ., σ. 52­53, όπου σημειώνεται και σχετική βιβλιογραφία.

Page 79: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 597

τοϋ γάμου και των μητέρων και για την υγιεινή της κυήσεως και της διατρο­

φής64. Τά στοιχεία αυτά λόγω τής συντομίας των εκφράσεων και του σκο­

πού τών «Μακρόβιων» δεν μνημονεύονται ρητώς άπό τον Ψευδο­Λουκιανό, δυνατόν όμως να ενταχθούν στις αναφερθείσες κατηγορίες.

Στα εξωτερικά, φυσιολογικά, αυτά αϊτια πρέπει να προστεθούν και τά ψυχολογικά, δηλαδή ή συναισθηματική ισορροπία και ή αποφυγή τών ποι­

κίλων εντάσεων ακόμη ή ΰπαρξις διαφερόντων κατά τή γεροντική ηλικία, ή αποφυγή τοϋ κενοϋ χρόνου και τής απραξίας και ή κατάλληλη ψυχαγω­

γία65. Γι' αυτά δεν γίνεται λόγος στους «Μακρόβιους». "Ολες οι αντίθετες καταστάσεις, πού ανάγονται στον χώρο τών φυσιο­

λογικών και ψυχολογικών αιτίων, δηλαδή ή εξαντλητική εργασία, ό έκλυτος βίος, οι στερήσεις, ή υπερβολική ή ανεπαρκής τροφή, ή αγχώδης ζωή, οι συναισθηματικές διαταραχές και οι έντονες συγκινήσεις κ.ά., γενικώς ή ελλειψις τοϋ μέτρου στις δραστηριότητες τοϋ άνθρωπου, προκαλούν τή φθορά τών κυττάρων και τών ιστών τοϋ ανθρώπινου οργανισμού, μειώνουν τήν ανθεκτικότητα του στις ασθένειες, συντελούν στην έπιτάχυνσι τοϋ όυ­

θμοΰ τής παρακμής, ή και στην πρόωρη παρακμή, και στον θάνατο66. Έκτος άπό αυτά δέν γίνεται επίσης κανένας λόγος και για τον γενετικό

παράγοντα. Τά αίτια τής μακροβιότητος δέν είναι μόνο φυσιολογικά και ψυχολογικά· υπάρχει και ό γενετικός παράγοντας, ή κληρονομικότητα, πού είναι πολύ σοβαρός. Έρευνες σέ μονωογενεΐς και διωογενεΐς διδύμους έδει­

ξαν67 τή σπουδαιότητα τοϋ παράγοντος αύτοϋ για τή μακροβιότητα και τή φυσιολογική και πνευματική υγεία κατά τή γεροντική ηλικία. Άπό τους έρευνητάς άλλοι μέν δέχονται ώς καθοριστικόν παράγοντα τά φυσιολογικά και τά ψυχολογικά αϊτια, άλλοι δέ τήν κληρονομικότητα68. Φαίνεται όμως, ότι ό βιολογικός χρόνος ευρίσκεται συμπυκνωμένος στο γονιμοποιηθέν

64. Α. Ν. Χαροκόπου, Αί περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος και ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, Ένθ' άνωτ., σ. 82. Ίδέ ακόμη: Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγού­

νη, Γεροντολογία και Γηριατρική, Ένθ' άνωτ., σ. 187 κ.έ. 65. Α. Ν. Χαροκόπου, Αί περί γήρατος γνώμαι τοϋ Κικέρωνος και ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, Ένθ' άνωτ., σ. 68 και 82. 'Ακόμη ίδέ: Α. Carrel, Ό άνθρωπος, αυτός ό άγνω­

στος, Ένθ' άνωτ., σ. 165. 66. Ίδέ: Άνδρ. Γ. Τσούκα, Ν. Δ. Βελεχέρη, Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία και

Γηριατρική, Ένθ' άνωτ. Επίσης ίδέ: Ε. Β. Hurlock, Developmental Psychology, Ένθ' άνωτ., σ. 539· και Ε. J. Stiegliz, Orientation in, Gerontology, New York Academy of Medicine, Biological foundation of health education, New York, 1950, σ. 96­116.

67. F. J. Kallman and G. Sanders, Twin studies on aging and longevity, Journal of Heredity, 38, 1948, σ. 349­358. Και F. J. Kallman, Twin studies on senescence, American Journal of Psychiatry, 106, 1949, σ. 29­36.

68. Κ. Σπετσιέρη, 'Οντολογία και φιλοσοφία τής υπάρξεως, 'Αθήναι 1956, σ. 23.

Page 80: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

598 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

φάριο και ότι με τους ευνοϊκούς ή μη όρους του περιβάλλοντος και των υγιει­

νών συνθηκών κατορθώνεται ή έκδίπλωσις και ή χρησιμοποίησις τών μεγί­

στων δυνατόν ορίων ή μέρους του χρόνου αύτοϋ69. Το πρόβλημα λοιπόν της μακροβιότητος δεν αποτελεί φροντίδα μόνο

της γεροντικής ηλικίας ή και της μέσης, άλλα ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου· ή έγκαιρη και συνεχής φροντίδα προς τον σκοπόν αυτό θα βοη­

θήση πολύ. "Ενα όμως μέρος του προβλήματος κείται εξω από κάθε ατομική φροντίδα, άφοϋ ό γενετικός παράγοντας δέν είναι δυνατόν νά έλεγχθή άπό τό ϊδιο τό άτομο, πού επιδιώκει τήν έπιμήκυνσι τής ζωής του. 'Επί πλέον ό άνθρωπος αγωνιζόμενος νά δημιουργήση υγιεινούς όρους διαβιώσεως και εργασίας και να καταπολέμηση τις ποικίλες ασθένειες επέτυχε εντυπωσιακά αποτελέσματα, δέν κατώρθωσε όμως νά εξαφάνιση τό άγχος και τις έντονες συναισθηματικές καταστάσεις· αυτό φαίνεται ώς τίμημα τής βελτιώσεως του βιοτικού του επιπέδου και τής ελλείψεως επαρκούς πνευματικότητος.

Οι προσπάθειες για παράτασι τοΰ μέσου όρου ζωής του άνθρωπου έχουν επιτύχει εξαιρετικά αποτελέσματα. Άρκεϊ νά σημειωθή, ότι ό πρωτόγονος άνθρωπος εμφανίζει μέσον όρο ζωής 12 έτη, ή εποχή τοΰ χαλκού 18, ή κλασ­

σική και μεταγενέστερη 'Αρχαιότητα 22, ή έλληνορρωμαϊκή 31, σήμερα δέ ό μέσος όρος έχει ύπερβή τα 75 και ψαύει τα 80 έτη70. Αξιόλογες επίσης προσπάθειες καταβάλλονται και άπό τα κράτη για περίθαλψι και προστασία τών γερόντων, καθώς επίσης άπό τήν ιδιωτική πρωτοβουλία και τους διά­

φορους 'Οργανισμούς. Είπαμε στην αρχή τής μελέτης μας, ότι τό θέμα τής μακροβιότητος

είναι αξιόλογο και πολύ ενδιαφέρον, άφοΰ εΐναι καθολική ή επιθυμία του ανθρώπου νά παρατείνη όσο μπορεί τή ζωή του στους γήινους χώρους και νά απόλαυση όσο του εΐναι δυνατόν για περισσότερον χρόνο τα αγαθά της. 'Αποστρέφεται τήν ψηλάφησι τών οριακών σημείων τής ζωής και αγωνίζεται απεγνωσμένα, άλλα μάταια, νά άποφύγη τήν άφευκτη κατάληξι στή φθορά και στον θάνατο. Τό πρόβλημα όμως δέν έγκειται στον αριθμό αποκλειστικά τών ετών, πού εΐναι οπωσδήποτε περιωρισμένα και μηδαμινά σέ σύγκρισι με τό αιώνιο, αλλά στην ποιότητα τής ζωής71. Έδώ πλέον έχει θέσι ή κο­

σμοθεωρία και βιοθεωρία του άνθρωπου, ή φιλοσοφική του ένατένισις προς

69. Α. Ν. Χαροκόπου, Αί περί γήρατος γνώμαι του Κικέρωνος καί ή σύγχρονος Ψυ­

χολογία, "Ενθ' άνωτ., σ. 82. 70. L. Ι. Dublin, Α. J. Lotka, Μ. Spiegelman, Length of life, "Ενθ' άνωτ., σ. 42. Καί

Ε. Β. Hurlock, Developmental Psychology, Ένθ' άνωτ., σ. 541. 71. Πρβ. τό τής Γραφής: «γήρας γαρ τίμιον ού τό πολυχρόνιον ουδέ αριθμώ ετών

μεμέτρηταν πολιά δέ έστι φρόνησις άνθρώποις καί ηλικία γήρως βίος άκηλίδωτος». (Σο­

φία Σολομώντος, Δ', 8­9).

Page 81: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανο 599

τη ζωή. Ή υλική άποψις έχει πολλές, πλείστες δυσχέρειες, και πάντως δεν καθιστά τον άνθρωπο ευτυχή. Ή ηθική και πνευματική, σε συνδυασμό και μέ τήν ποιότητα της ζωής, οδηγεί σέ βιώσεις κυρίως πνευματικές, με τις όποιες αίρονται οι κάθε είδους δυσχέρειες και διευρύνεται το πλάτος της ζωής.

"Οταν ό άνθρωπος στον επίλογο τής ζωής του βιώνη βιώσεις πνευμα­

τικές του παρελθόντος και δονήται άπό ηθικά σκιρτήματα, αποκτά τήν όλο­

κλήρωσί του, προσβλέπει προς τήν αιωνιότητα μέ θάρρος και ευχαρίστως αποδέχεται τή μετάστασι μέ γαλήνη και ηρεμία. Ή βίωσις του τέλους γίνεται τότε πόθος προς μετάστασι.

Page 82: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Albrecht, R. Social roles in the prevention of senility, Journal of Gerontology, 6, 1956, σ. 380­386.

Allanese, A. A. ­ M. L. Woodhull ­ E. J. Lorenze and L. A. Orto, Effect of diet on blood cholesterole of the elderly, Geriatrics, 22, 2, 1967, σ. 133­144.

'Αριστοτέλους, Περί μακροβιότητος και βραχυβιότητος ­ Περί νεότητος καΐ γήρως, περί ζωής και θανάτου· Περί αναπνοής ( " E K 6 . W . S. Hett, 1975, The LoebClassical Library)· Πολιτικά, 'Ρητορική (Έκδ. W. D. Ross, Oxford Classical Texts, Oxonii, 1978 και 1969).

Birren, J. E. (Ed), Handbook of aging and the individual, Psychological and Biological aspects, The University of Chicago, 31961.

Brauer, R. W. Aging and Environment, in: N. W. Shock, Perspectives in experimental Gerontology, Charles C. Thomas, Springfield, III. 1966, σ. 287­294.

Γαληνού, Περί κράσεων ("Εκδ. C. Helmreich, Teubner, Lipsiae, 1904). Γεωργιάδου, Α. Ι. Ό ιατρός τής οικογενείας, 'Αθήναι, 1932, τόμ. 1­4. Calloway, Ν. Ο. The factors of senescence, Jour. Amer. Geriat. Societ., 14, 1966, σ. 826­833. Carrel, Α. Ό άνθρωπος, αυτός ό άγνωστος, Ελλην ική απόδοση Ν. Α. Τζαρτζάνου, Δεύ­

τερη έκδοση, 'Αθήναι (1952). Ciceronis, M. T. Cato maior seu De senectute ("Εκδ. W. A. Falconer, 1964, The Loeb Clas­

sical Library). Γρανίτσα, Α. Ν. Γενική Βιολογία, Τόμος Α', Θεσσαλονίκη, 1981 (άνατύπ.). Dennis, W. Age and achievement, A critique, Journal of Gerontology, 11, 1956, σ. 331­333. Dennis, W. Creative productivity between the ages of 20 and 80 years, Journal of Geronto­

logy, 21, 1, 1966, σ. 1­8. Δοντδ, Α. Σ. Ή τρίτη ηλικία. Προβλήματα και δυνατότητες, 'Αθήναι, 1981. Dublin, L. I. ­ Α. J. L o t k a ­ M . Spiegelman, Length of life. Revised edition, The Ronald

Press Company, New York, 1949. Einchenlaub, J. E. A doctor's secrets of youth, health and long life. Prentice­Hall Inc.

Englewood, Clills, N. J. 1965. Θεοφράστου, Περί φυτών αίτίαι ("Εκδ. Fr. Wimmer, Teubner, Lipsiae, 1854). Gallup, G. ­ H. Hill, The secrets of long life, Bernard Geiss Associates, New York, 1960. Gilbert, J. G. Understanding old age, The Ronald Press Company, New York, 1952. Hamwi, G. J. Nutritional aspects of deterioration, in: W. L. Marxel and G. R.Cowgill (Ed),

The art of Predictive Medicine, Charles C. Thomas. Springfield, 111., 1967, σ. 264­276. Hurlock, E. B. Developmental Psychology, Second edition, Mc­Graw­Hill Book Company,

New York, 1959. Journal of Gerontology. 'Ιπποκράτους, Περί αέρων, υδάτων, τόπων Περί διαίτης· Περί τροφής· 'Αφορισμοί (Έκδ.

É. Littré, V. Ad. Μ. Hakkert, Amsterdam, το Περί διαίτης το 1962, τά άλλα τό 1978). Kallman, F. J. Twin studies on senescence. Amer. Jour, of Psychiatry, 106, 1949, σ. 29­36. Kallman, F. J. ­ G. Sanders, Twin studies on aging and longevity, Jour, of Heredity, 38,

1948, σ. 349­358. Lawton, G. Aging successfully, New York, 1956.

Page 83: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό 601

Lehman, Η. G., Age and Achievement, Princeton, 1953. Λουκιανού, Ψευδο­Μακρόβιοι ("Εκδ. Μ. D. MacLeod, Oxford Classical Texts, Oxonii, 1972. Λούρου, Ν. Κ., Μακροζωία, Πρωτοποριακές προσπάθειες, 'Αθήνα, 1971. Menninger, W. C , Recreation and mental health. Recreational Magazine, 42, 1948, σ.

340­346. Μωυσείδου, Μ., Εύγονισμος και γάμος, Κωνσταντινούπολις, 1922. Μωυσείδου, Μ., Εγκράτεια ­ Γάμος, 'Αθήναι ­ Αλεξάνδρεια, 1929, Περιοδ. «Έρευνα»,

αυτοτελές. Μωυσείδου, Μ., Υγιε ινή τών φύλων. Γενετήσιος ζωή, 'Αθήναι ­'Αλεξάνδρεια, 1930. Πλάτωνος, Πολιτεία, Τίμαιος, Φαίδων (Έκδ. I. Burnet, Oxford Classical Texts, Oxonii,

1976­1979). Pressey, S. E. ­ R. G. Kuhlen, Psychological development through the life span, New York,

1957. Σάββα, Κ., Έγχειρίδιον 'Υγιεινής, Έκδοσις τετάρτη, Έ ν 'Αθήναις, 1928. Schifferes, J. J., How to live longer, Mac­Millan Co. New York, 1965. Stieglitz, E. J., Orientation in Gerontology, New York Academy of Medicine. Biological

Foundation of health education, New York, 1950, σ. 96­116. Tpibe, Μ. Α., The effect of diet on longevity in Calliphora Erythrocephala Meig, Exper.

Gerontol. 1, 1966, σ. 269­284. Τσούκα, Άνδρ. ­ Ν. Δ. Βελεχέρη ­ Φ. Π. Γουσγούνη, Γεροντολογία και Γηριατρική, 'Αθή­

ναι, 1960. Tournier, P., Médecine de la Personne, Neuchâtel, 1945. Χαροκόπου, A. N., Ai περί γήρατος γνώμαι του Κικέρωνος και ή σύγχρονος Ψυχολογία,

'Αθήναι, 1965.

Page 84: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΚΙΜΩΝΟΣ ΠΑΥΛΙΔΟΥ Δ. Ν. Πρ. 'Αντιπροέδρου 'Αρείου Πάγου

ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΝ ΜΕΣΟΝ ΤΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΝ ΔΙΚΗΝ

Δια να κρίνη ό δικαστής περί της αληθείας των υπό τών διαδίκων υπο­

βαλλομένων ισχυρισμών διατάσσει την διεξαγωγήν αποδείξεως. Άντικεί­

μενον της αποδείξεως, κατά το άρθρον 335 του Κωδικός Πολιτικής Δικονο­

μίας, είναι μόνον τα πραγματικά γεγονότα τα έχοντα ουσιώδη έπιρροήν εις την εκβασιν τής δίκης, τοιαύτα δέ γεγονότα εϊναι εκείνα τά όποια έχουν νομικάς συνεπείας. Ή έκτίμησιςτου συλλεγέντος αποδεικτικού ύλικου επα­

φίεται εις τήν κρίσιν του δικαστού τής ουσίας, κρατεί δέ το δόγμα τής ελευ­

θέρας εκτιμήσεως τών αποδείξεων. Κατ' έξαίρεσιν, εκ λόγων νομοθετικής πολιτικής, επιβάλλεται ό περιορισμός ώρισμένων αποδεικτικών μέσων, ή ό ύπό τοϋ νόμου καθορισμός τής αποδεικτικής δυνάμεως αυτών.

Εις το άρθρον 338 § 1 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας καθιεροϋται ό κανών ότι έκαστος διάδικος υποχρεούται να άποδείξη τά πραγματικά γε­

γονότα τά όποια απαιτούνται άναγκαίως προς ύποστήριξιν τής αυτοτελούς αιτήσεως ή άνταιτήσεως αύτοϋ. Περαιτέρω τό άρθρον 339 ορίζει ποία εϊναι τά αποδεικτικά μέσα, μεταξύ δέ αυτών καταλέγονται και οι μάρτυρες.

Μάρτυρες εις τήν πολιτικήν δίκην είναι τά πρόσωπα, τά όποια καλούν­

ται υπό τών διαδίκων να καταθέσουν ενώπιον του δικαστηρίου ή τοϋ δικα­

στοΰ ο,τι γνωρίζουν εν σχέσει προς τό άποδεικτέον γεγονός. Οί μάρτυρες είναι τό άρχαιότερον μέσον αποδείξεως, πολύ άρχαιότερον τών εγγράφων άλλα και μετά τήν έπινόησιν τής γραφής και τήν τελειοποίησίν της, οί μάρτυρες δέν έπαυσαν να χρησιμοποιούνται ως μέσον αποδείξεως.

Ή έμμάρτυρος άπόδειξις έθεωρήθη πάντοτε ώς επισφαλές άποδεικτι­

κόν μέσον, διότι είναι άποδεδειγμένον ότι ολίγοι δύνανται να καταθέσουν ακριβώς περί τίνος γεγονότος, τοϋ οποίου ελαβον ιδίαν άντίληψιν. Ή ακρί­

βεια δέ τής μαρτυρίας ενδιαφέρει πρωτίστως τήν δικαιοσύνην. Ή ακρίβεια όμως τής μαρτυρίας εξαρτάται εκ τής παρατηρητικότητος και τής μνήμης, ή δέ παρατηρητικότης εξαρτάται εκ τής προσοχής και αντιλήψεως τοϋ μάρτυρος. Εϊναι όθεν απαραίτητος ή καλή λειτουργία τών ψυχικών τούτων

Page 85: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

TQ άποδεικτικον μέσον των μαρτύρων εις την πολιτικήν δίκην 603

εξεργασιών, διαταραχή τινός εξ αυτών συνεπάγεται ελάττωσιν της προς μαρτυρίαν ικανότητος τοϋ άτομου.

Ή αξιοπιστία άφ' έτερου τοϋ μάρτυρος εξαρτάται όχι μόνον εκ της ακρι­

βούς αντιλήψεως τών γεγονότων τα όποια αναφέρει ούτος, άλλα και εκ της ευσυνειδησίας αύτοϋ, ήτοι της ελλείψεως συμφέροντος ή άλλου προσωπικού λόγου όπως ψευσθή. Δι' δ ό δικαστής δια να σχηματίση ασφαλή κρίσιν περί της αξιοπιστίας του μάρτυρος δέον να έρευνα εάν συντρέχουν περιστατικά, δημιουργοϋντα τήν ύποψίαν ότι ο μάρτυς έπλανήθη ή ότι ηθέλησε να παρα­

πλάνηση, δηλαδή περιστατικά αναφερόμενα εϊτε εις τήν διανοητική ν του κατάστασιν είτε εις τήν βούλησίν του.

Σημειωτέον ότι ή ακρίβεια της μαρτυρίας μειοϋται αναλόγως τοϋ χρό­

νου ό όποιος παρήλθεν από τοϋ γεγονότος το όποιον καταθέτει ό μάρτυς μέχρι τής καταθέσεως του. Διότι είναι φυσικόν ή άνάμνησις τών προ ίκανοΰ χρόνου λαβόντων χώραν γεγονότων να εχη εξασθενήσει, οπότε ή περιγραφή τούτων συμπληροΰται κατ' ανάγκην δια τής φαντασίας και τής πείρας εν γένει τοϋ εξεταζομένου.

Εις τάς δι' έρωταποκρίσεων λαμβανομένας μαρτυρίας ό κίνδυνος πλάνης τοϋ μάρτυρος είναι μεγαλύτερος ή εις τάς δι' αυθορμήτου άφηγήσεως λαμ­

βανομένας τοιαύτας, και τοϋτο διότι ό μάρτυς, απαντών εις τάς προς αυτόν ερωτήσεις, υποβάλλεται κατά τό μάλλον ή ήττον υπό τοϋ εξετάζοντος αυτόν και δύναται άσυναισθήτως νά άπομακρυνθή τής αληθείας.

Ή αύτοπεποίθησις, τήν οποίαν εκδηλώνει ό εξεταζόμενος, δέν αποτελεί έγγύησιν περί τής αξιοπιστίας του. Παρέχει μεγαλυτέραν άξιοπιστίαν ό μετά περισκέψεως και χωρίς μεγάλην βεβαιότητα καταθέτων. Εκείνος ό όποιος προσέρχεται μέ τήν πρόθεσιν νά ψευσθή καταθέτει με βεβαιότητα.

Τό παιδί κατά κανόνα έχει τάσιν να παραμορφώνη τήν άλήθειαν, διότι παρ' αύτω ό εγκεφαλικός φλοιός δέν έχει πλήρως άναπτυχθή. Τήν δυσπιστίαν του ό νομοθέτης εις τήν περίπτωσιν ταύτην έξεδήλωσεν εις τό άρθρον 405 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας, κατά τό όποιον εάν ένεκα ειδικών λό­

γων επιβάλλεται ή έξέτασις ώς μαρτύρων προσώπων μή συμπληρωσάντων τό δέκατον τέταρτον έτος τής ηλικίας των, ταϋτα εξετάζονται άνωμοτί.

Κατά ταϋτα ή αξία τής μαρτυρίας εξαρτάται­

1) Έκ τοϋ ήθικοΰ χαρακτήρος τοϋ μάρτυρος, ήτοι τής έντιμότητος και ειλικρίνειας αύτοϋ.

2) Έκ τής ψυχικής ή διανοητικής αύτοϋ καταστάσεως. 3) Έκ τής εσωτερικής διαθέσεως τοϋ μάρτυρος, ήτοι τοϋ συμφέροντος

εις τήν δίκην, τοϋ πάθους, τής συμπαθείας ή αντιπάθειας προς τους διαδίκους και τής εν γένει προκαταλήψεως τούτου.

Παρ' όλα όμως τα μειονεκτήματα, τα όποια, ώς άνω ελέχθη, εμφανίζει τό άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων, εϊναι εν τούτοις σπουδαΐον μέσον

Page 86: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

604 Κίμωνος Παυλίδου

αποδείξεως και άπαραίτητον έν τη απονομή της δικαιοσύνης, καθόσον ή μεν πραγματογνωμοσύνη και ή αυτοψία δεν είναι πάντοτε εύχρηστοι, ό όρκος είναι επισφαλές μέσον αποδείξεως, τα δε έγγραφα συχνάκις δια μαρτυρικών καταθέσεων ενισχύονται ή έξασθενοϋνται, π.χ. προσβαλλόμενα ώς εικονικά ή πλαστά και μη γνήσια.

Έν τω Δικονομικά) Δικαίω κρατεί ή αρχή ότι τό δικαστήριον εϊναι ύπο­

χρεωμενον να έπιτρέψη καί το έμμάρτυρον μέσον, διατάσσον άπόδειξιν, εκτός εάν διάταξις νόμου άπαγορεύη τούτο. Άλλα, συμφώνως προς τό δόγμα της ελευθερίας έν τη εκτιμήσει των προσαχθεισών αποδείξεων, ό δικαστής είναι ελεύθερος να εκτίμηση τάς μαρτυρικός αποδείξεις.

Άντικείμενον της μαρτυρίας είναι μόνον πραγματικά γεγονότα, άτινα αντελήφθη ό ίδιος ό μάρτυς ή γνωρίζει εκ διηγήσεως άλλων προσώπων. Ό μάρτυς δέν εκφέρει κρίσεις επί τών γεγονότων και κατά τούτο διακρίνεται των πραγματογνωμόνων.

Ό Κώδιξ Πολιτικής Δικονομίας δέν επιτρέπει τήν έλευθέραν χρησι­

μοποίησιν του αποδεικτικού μέσου τών μαρτύρων, άλλα θέτει περιορισμούς επί τη βάσει της αξίας του αντικειμένου της διαφοράς. Ούτω, κατά τό άρθρον 393§1 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας, έν συνδυασμώ προς τό Προεδρι­

κόν Διάταγμα 242/1977, συμβάσεις καί συλλογικαί πράξεις δέν δύνανται να αποδειχθούν δια μαρτύρων, εφ' όσον ή αξία του αντικειμένου αυτών υπερ­

βαίνει τό ποσόν τών τριάκοντα χιλιάδων δραχμών*. Ό περιορισμός δικαιο­

λογείται τόσον εκ της δυσπιστίας τοΰ νομοθέτου προς τους μάρτυρας, ένεκα του κινδύνου μαρτυρικών καταθέσεων μη ανταποκρινομένων προς τήν άλή­

θειαν, εϊτε λόγω ψευδομαρτυρίας, εϊτε λόγω πλάνης, όσον καί προς έξαναγ­

κασμόν τών πολιτών να καταρτίζουν εγγράφως τάς δικαιοπραξίας των, προς περιορισμόν τών δικών. Έκ τούτου όμως δέν έπεται ότι αποδοκιμάζεται τό άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων, τό όποιον είναι άπαραίτητον, αλλά τών μαρτύρων προτιμώνται τα έγγραφα. Καί τούτο διότι τα έγγραφα πλεονεκτούν έναντι τών μαρτύρων. Έν αύτοΐς γίνεται σαφής καθορισμός τών συμφωνη­

θέντων καί αποφεύγονται αϊ αμφισβητήσεις. Ή ΰπαρξις έγγραφου καθιστά άσφαλεστέραν τήν άπόδειξιν καί επιτυγχάνει τήν ταχυτέραν περαίωσιν τής δίκης. Δια τής συντάξεως έγγραφων εξασφαλίζεται έν γένει ή ορθή απονομή τής δικαιοσύνης καί αποτρέπεται ή πλάνη του δικαστού έκ τών εξ επαγγέλ­

ματος ψευδομαρτύρων, οι όποιοι αποτελούν μάστιγα τής Δικαιοσύνης. Τό γεγονός τούτο είναι εις έκ τών λόγων, οι όποιοι ήγαγον τον νομοθέτην εις τον περιορισμόν τής μαρτυρικής αποδείξεως λόγω ποσού. Διότι ή συνείδη­

* Δια του Προεδρικού Διατάγματος 354/1983, ισχύοντος από 1 Νοεμβρίου 1983, το ποσόν τοϋτο ηύξήθη εις 60.000 δραχμάς.

Page 87: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων εις τήν πολιτικήν δίκην 605

σις ώρισμένων ανθρώπων είναι επιδεκτική εξαγοράς, το τίμημα δε της εξα­

γοράς πρέπει να έχη κάποιαν σοβαρότητα. Το έπιτρεπτόν εξ άλλου των μαρτύρων επί αντικειμένων μικρας περιου­

σιακής αξίας επιβάλλεται έκ τής ανάγκης τών συναλλαγών. 'Επί αντικειμέ­

νων ευτελούς αξίας ή ύποχρέωσις προς σύνταξιν εγγράφου θ' άπετέλει σο­

βαράν δυσχέρειαν δια τάς συναλλαγάς. Ό περιορισμός λόγω ποσοϋ αναφέρεται εις τάς συμβάσεις και συλλο­

γικός πράξεις, όχι δε εις τάς οιονεί συμβάσεις, μονομερείς δικαιοπραξίας, αδικήματα ή άλλους λόγους, εξ ων γεννάται ώρισμένη άπαίτησις.

Ή άπαγόρευσις αναφέρεται εις τάς συμβάσεις και συλλογικάς πράξεις έν τω συνόλω των, καταλαμβάνει δηλαδή τόσον τα δημιουργικά, όσον και τα καταργητικά αυτών γεγονότα. Επομένως και ή έξόφλησις απαιτήσεως άνω τών 30.000 δραχμών* δεν δύναται να άποδειχθή διά μαρτύρων.

Δια τήν κρίσιν αν θα έπιτραπή τό έμμάρτυρον άποδεικτικόν μέσον, πρέ­

πει να άποβλέψωμεν εις τήν άξίαν τής δικαιοπραξίας κατά τον χρόνον τής καταρτίσεως αυτής. Επομένως ενδεχομένη μεταβολή τής αξίας κατά τον χρόνον τής δίκης είναι άνευ σημασίας.

Ή αρχή τοΰ επιτρεπτού τών μαρτύρων μέχρι του ποσοϋ τών 30.000 δραχμών* υπόκειται, κατά τό άρθρον 393 παραγρ. 2 και 3 του Κωδικός Πο­

λιτικής Δικονομίας, εις εξαιρέσεις. Ούτω δεν επιτρέπεται ή έμμάρτυρος άπόδειξις, και επί αξίας μή ύπερ­

βαινούσης τάς 30.000 δραχμάς*, εις τάς έξης περιπτώσεις: α') Κατά του περιεχομένου έγγραφου, όταν δηλαδή διά τών μαρτύρων

πρόκειται να άποδειχθή τό άντίθετον του διά του εγγράφου άποδεικνυομένου, ώς π.χ. ή άπόδειξις είκονικότητος τής συμβάσεως. Ή έξαίρεσις αΰτη δι­

καιολογείται έκ τής προτιμήσεως τοϋ νομοθέτου προς τα έγγραφα έναντι τών μαρτύρων.

β') Δεν επιτρέπεται ή έμμάρτυρος άπόδειξις προσθέτων συμφώνων, προγενεστέρων, συγχρόνων ή μεταγενεστέρων, δικαιοπραξίας καταρτισθεί­

σης εγγράφως, έστω και αν δέν αντίκεινται εις τό περιεχόμενον τοΰ εγγρά­

φου· π.χ. δέν δύναται να άποδειχθή διά μαρτύρων ή συμφωνηθείσα προσθήκη αίρέσεως εις εγγράφως καταρτισθεΐσαν σύμβασιν.

Κατά τό άρθρον 394 § 2 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας οσάκις υπό τοϋ νόμου ή υπό τών μερών ορίζεται διά τήν δικαιοπραξίαν τό εγγραφον, εϊτε ώς συστατικός είτε ώς αποδεικτικός τύπος, δέν επιτρέπεται ή διά μαρ­

τύρων άπόδειξις, εκτός εάν τό συνταχθέν εγγραφον αποδεδειγμένως άπωλέ­

σθη έκ τύχης. Π.χ. άπαίτησις έκ συναλλαγματικής δέν δύναται να άποδειχθή

* "Ηδη 60.000.

Page 88: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

606 Κίμωνος Παυλίδου

δια μαρτύρων, και εάν το ποσόν αυτής δεν ύπερβαίνη τάς 30.000 δραχμάς*. 'Επίσης σύμβασις μεταβιβάσεως της κυριότητος ακινήτου δεν δύναται να άποδειχθή δια μαρτύρων, και εάν ή αξία του αντικειμένου αυτής δεν ύπερ­

βαίνη τάς 30.000 δραχμάς*. Ώ ς προς τα πρόσωπα τα όποια καταλαμβάνει ό περιορισμός της μαρ­

τυρικής αποδείξεως λόγφ ποσοϋ, ή άπαγόρευσις αναφέρεται κατά πρώτον εις τα συμβαλλόμενα (επί συμβάσεως) ή τα συμπράττοντα (επί συλλογικής πράξεως) μέρη. Το αυτό εφαρμόζεται και ώς προς τους μετά των προσώπων τούτων νομικώς ταύτιζομένους, ώς είναι οί καθολικοί διάδοχοι. Ώς προς τους ειδικούς διαδόχους ισχύει ό περιορισμός ώς προς τα γεγονότα, τα όποια αποτελούν προϋπόθεσιν τής γενέσεως του μεταβιβασθέντος δικαιώματος (βλ. αρθρ. 456 Α.Κ.), ουχί όμως και ώς προς τάς πράξεις του δικαιοπαρόχου, αϊτινες έγένοντο μετά τήν μεταβίβασιν. Ούτως ό έκδοχεύς δύναται να από­

δειξη δια μαρτύρων τήν εικονικότητα του εξοφλητικού εγγράφου τής έκχω­

ρηθείσης απαιτήσεως, όπερ συνετάγη προ τής αναγγελίας τής εκχωρήσεως εις τον όφειλέτην (αρθρ. 460 Α.Κ.).

Ζήτημα γεννάται ώς προς εκείνους, οϊτινες ενεργούν εις ώρισμένην δί­

κην, ιδίω μεν ονόματι, άλλα περί αλλότριας εννόμου σχέσεως. Π.χ. ό δανει­

στής ό ασκών δυνάμει του άρθρου 72 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας δια πλαγιαστικής αγωγής τα δικαιώματα του οφειλέτου του υπόκειται εις τον περιορισμόν τής μαρτυρικής αποδείξεως λόγω ποσοϋ; Εις τήν συγκεκρι­

μένην περίπτωσιν του ασκούντος τα δικαιώματα του οφειλέτου του δανειστού, δεν ήδύνατο ούτος να εχη εις χεϊράς του τα αποδεικτικά έγγραφα του οφει­

λέτου του και δικαιούχου τοΰ ασκουμένου δικαιώματος, διότι ευρίσκεται εις αντίθεσιν προς αυτόν. Επομένως εν τη περιπτώσει ταύτη δέν ισχύει ό περι­

ορισμός τής μαρτυρικής αποδείξεως. Εις αλλάς όμως περιπτώσεις, ώς επί διεξαγωγής τής δίκης ύπό τοΰ συνδίκου τής πτωχεύσεως, δέν υφίσταται ό λόγος ούτος. "Ωστε δέον νά δεχθώμεν ότι ώς κριτήριον επί εκάστης περι­

πτώσεως πρέπει νά τίθεται ή ΰπαρξις ή μή δυνατότητος παρά τω άσκοΰντι τά δικαιώματα άλλου προς άπόκτησιν εγγράφου έκ μέρους τούτου.

'Ερωτάται εάν δύνανται οί διάδικοι νά παραδεχθούν τήν μαρτυρικήν άπόδειξιν δπου απαγορεύει αυτήν ό νόμος. Ή λύσις τοΰ ζητήματος εξαρτά­

ται έκ τοΰ εάν αί περί μαρτυρικής αποδείξεως διατάξεις εϊναι ή όχι δημοσίας τάξεως. Κατά τήν όρθοτέραν γνώμην αί διατάξεις αύται άφορώσιν είς τό συμφέρον των διαδίκων και όχι είς τό δημόσιον συμφέρον. Επομένως δέν κωλύονται οί διάδικοι νά παραδεχθούν τήν έξέτασιν μαρτύρων εις περιπτώ­

σεις κατά τάς οποίας αποκλείονται ούτοι ύπό τοΰ νόμου, έκτος των περιπτώ­

σεων καθ' ας υπό τοΰ νόμου ορίζεται τό έγγραφον ώς συστατικός τύπος. Π.χ. σύμβασις μεταβιβάσεως κυριότητος ακινήτου δέν δύναται νά άποδειχθή δια μαρτύρων και εάν συμφωνοΰν είς τοΰτο οί διάδικοι. Τοιαΰται όμως συμ­

Page 89: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò άποδεικτικόν μέσον των μαρτύρων εις τήν πολιτικήν δίκην 607

φωνίαι δια να είναι έγκυροι πρέπει να γίνωνται μετά τήν τέλεσιν της αποδει­

κτέας δικαιοπραξίας. Συναπτόμεναι προ της τελέσεως ή κατά τήν τέλεσιν της δικαιοπραξίας είναι άκυροι, διότι ματαιουσι τον σκοπον του νόμου, όστις συνίσταται εις τήν εγγραφον βεβαίωσιν τών δικαιοπραξιών, εν φ εις τήν έτέραν περίπτωσιν της συνάψεως τοιαύτης συμφωνίας μεταγενεστέρως δεν ματαιοϋται ό ύπό του νόμου επιδιωκόμενος σκοπός, διότι έχει ήδη τε­

λεσθή ή δικαιοπραξία άνευ συντάξεως εγγράφου, χωρίς να επηρεασθούν οί συναλλασσόμενοι εκ της ιδέας του επιτρεπτού τών μαρτύρων.

Ί ο άρθρον 406 § 1 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας καθιεροΐ τον κανόνα της ενώπιον του δικαστηρίου εξετάσεως τών μαρτύρων, συμφώνως προς τήν αρχήν της άμεσότητος τών αποδείξεων. Τότε μόνον διατάσσεται ή ενώπιον δικαστού έξέτασις, όταν αΰτη άπαιτή πολύν χρόνον, ιδία δε εάν δέν δύναται να περατωθή εις μίαν συνεδρίασιν. Έν τή πράξει όμως ή έξαί­

ρεσις κατήντησε να γίνη ό κανών και ή έξέτασις τών μαρτύρων γίνεται συνή­

θως ενώπιον εισηγητού δικαστού, ό όποιος ως έπί το πλείστον είναι ξένος προς τήν ύπόθεσιν και ζήτημα συμπτώσεως είναι να μετάσχη του δικαστη­

ρίου, το όποιον θα δικάση τήν ύπόθεσιν μετ' άπόδειξιν. Το αποτέλεσμα είναι ότι ή κατάθεσις τοΰ μάρτυρος παρέχεται εις τό δικαστήριον νεκρά. Χάριν της ορθής απονομής τής δικαιοσύνης θα ήτο ευχής έργον να καθιερωθή κατά κανόνα ύπό τών δικαστηρίων ή έξέτασις τών μαρτύρων έπ' ακροατη­

ρίου, ώς γίνεται εις τάς ποινικάς υποθέσεις. Τοϋτο θα συνετέλει εις τήν ταχυτέραν περάτωσιν τών δικών, και δή εάν κατεβάλλετο προσπάθεια όπως έξετάζωνται οί μάρτυρες εκάστης υποθέσεως εις μίαν συνεδρίασιν, όπερ θα ήδύνατο να έπιτευχθή έάν διετίθετο μεγαλύτερος χρόνος δι' έκάστην συνε­

δρίασιν, ώς γίνεται εις τάς ποινικάς υποθέσεις. Ήδη, με τήν κρατούσαν τακτικήν τής εξετάσεως τών μαρτύρων ενώπιον εισηγητού δικαστού, παρελ­

κύεται τα μέγιστα ή περάτωσις τών υποθέσεων και ή έκδοσις οριστικής αποφάσεως απαιτεί μακρόν χρόνον, επί μεγίστη ζημία του νικώντος διαδί­

κου, ύπό τάς σημερινάς μάλιστα οικονομικός συνθήκας. Κατά τό άρθρον 394 § 1 τοΰ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας ή δια μαρ­

τύρων άπόδειξις επιτρέπεται άνευ περιορισμών εις τάς έξης περιπτώσεις: Α') Έάν ύπάρχη αργή εγγράφου αποδείξεως πηγάζουσα εξ εγγράφου

έχοντος άποδεικτικήν δύναμιν. Ό δικαιολογικός λόγος τής αρχής εγγράφου αποδείξεως είναι ότι ό

κίνδυνος τής εξαπατήσεως τής Δικαιοσύνης δια ψευδομαρτύρων έλαττουται, διότι ό δικαστής σχηματίζει τήν πεποίθησίν του κατά μέγα μέρος εκ του εγγράφου.

Προϋπόθεσις τής αρχής εγγράφου αποδείξεως είναι ή ΰπαρξις εγγράφου συντεταγμένου κατ' άποδεικτικόν τύπον και εκ τοιούτου εγγράφου να καθί­

σταται πιθανόν τό άποδεικτικόν πραγματικόν γεγονός. Τοϋτο συμβαίνει όταν

Page 90: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

608 Κίμωνος Παυλίδου

έν τω εγγράφω δεν εκτίθεται ευθέως το άμφισβητούμενον γεγονός, άλλ' αναφέρονται περιστατικά, εκ των οποίων δύναται μετά πιθανότητος να συν­

αχθή το συμπέρασμα περί τοϋ αποδεικτέου. Τότε τό δικαστήριον δύναται να συμπλήρωση την ατελή άπόδειξιν και δια μαρτύρων. Πότε εκ τίνος έγ­

γραφου προκύπτει αρχή εγγράφου αποδείξεως θά κρίνη ό δικαστής της ου­

σίας, ή δε άπόφασίς του κατά τοϋτο δεν υπόκειται εϊς άναίρεσιν, διότι πρό­

κειται περί εκτιμήσεως πραγματικών γεγονότων, μή υποκείμενης εις τον έλεγχον τοϋ 'Αρείου Πάγου, κατά το άρθρον 561 § 1 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας.

Το έγγραφον δύναται να είναι δημόσιον ή ΐδιωτικόν και δύναται να προέρχεται είτε εκ τοϋ άποδεικνύοντος διαδίκου, εϊτε εκ τοϋ αντιδίκου του ή τρίτου. Έγένετο δεκτόν έν τή νομολογία των δικαστηρίων δτι αρχή εγ­

γράφου αποδείξεως δύναται να προκύπτη εκ τών εις τάς προτάσεις των δια­

δίκων περιλαμβανομένων ασαφών εκφράσεων. Και προφορικαί δηλώσεις τών διαδίκων δύνανται ν' άποτελέσωσιν αρχήν εγγράφου αποδείξεως εάν κατεχωρίσθησαν εις τά πρακτικά.

Κατά τό άρθρον 441 § 2 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας τά δημόσια έγγραφα άποτελοϋν αρχήν εγγράφου αποδείξεως ώς προς τά εις αυτά διηγη­

ματικώς αναφερόμενα, τά μή έχοντα άμεσον σχέσιν προς τό κύριον περιε­

χόμενον τοϋ έγγραφου. Έάν τό έγγραφον, τό δυνάμενον να χρησιμεύση ώς αρχή έγγραφου απο­

δείξεως αποδεδειγμένως άπωλέσθη έκ τύχης, δύναται, άφ' ού άποδειχθή δια μαρτύρων ή ΰπαρξις, τό περιεχόμενον και ή τυχαία απώλεια του έγγραφου, να έπιτραπή περαιτέρω ή δια μαρτύρων άπόδειξις τοϋ έκ τοϋ περιεχομένου τοϋ έγγραφου πιθανολογούμενου γεγονότος. Περί τής τυχαίας απώλειας τοϋ εγγράφου θά γίνη λόγος έν τοις έπομένοις.

Είναι ένδεχόμενον έγγραφοι συμφωνίαι, δι' ών συμφωνείται να έπιτραπή ή δια μαρτύρων άπόδειξις, ανίσχυροι ώς τοιαΰται, δια τον λόγον δτι έγένον­

το προηγουμένως ή συγχρόνως μετά τής αποδεικτέας δικαιοπραξίας, να πι­

θανολογούν ταύτην. Έν τή περιπτώσει ταύτη θά έπιτραπή ή διά μαρτύρων άπόδειξις, όχι διότι ηθέλησαν τοϋτο οι συμβαλλόμενοι, άλλα διότι τό έγ­

γραφον τό περιέχον τήν άνίσχυρον συμφωνίαν περί τοϋ έπιτρεπτοϋ τών μαρτύρων, δύναται να ληφθή υπ' όψιν ώς άποτελοϋν αρχήν έγγραφου απο­

δείξεως τής δικαιοπραξίας. Ελέχθη ανωτέρω ότι τό άποτελοϋν αρχήν έγγραφου αποδείξεως έγγρα­

φον δύναται να προέρχεται όχι μόνον έκ τοϋ αντιδίκου τοϋ άποδεικνύοντος, άλλα και έξ οιουδήποτε άλλου. Π.χ. έν τή περιπτώσει καθ' ην ό δανειστής δίδει έγγραφον άπόδειξιν εις τον οφειλέτην δανείου περί τής καταβολής τών τόκων, δύναται έν τή δίκη περί πληρωμής τοϋ δανείου να έπικαλεσθή

Page 91: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τό άποδεικτικόν μέσον των μαρτύρων εις την πολιτικήν δίκην 609

την προσαχθεΐσαν ύπο τοΰ έναχθέντος οφειλέτου άπόδειξιν πληρωμής τών τόκων ώς αρχήν εγγράφου αποδείξεως τής συμβάσεως του δανείου.

Β') Δευτέρα περίπτωσις επιτρεπτού τής έμμαρτύρου αποδείξεως είναι ή αδυναμία προς κτήσιν εγγράφου. Κατά το άρθρον 394 § 1 έδ. β' του Κωδι­

κός Πολιτικής Δικονομίας ή αδυναμία δύναται να είναι φυσική ή ηθική. Και φυσική μεν αδυναμία εΐναι ή προερχομένη εκ τής φύσεως τών πρα­

γμάτων, ηθική δέ αδυναμία ή προερχομένη εκ τών υφισταμένων δεσμών μεταξύ τών συναλλασσομένων, π.χ. συγγενική, συζυγική ή φιλική σχέσις.

Ή αδυναμία δέον να ανάγεται εις τήν κτήσιν οιουδήποτε εγγράφου, εϊτε ιδιωτικού εϊτε δημοσίου, αν και ύπεστηρίχθη και ή άποψις ότι αδυναμία κτήσεως έγγραφου εΐναι ή αδυναμία κτήσεως ιδιωτικού εγγράφου και ότι ή δυνατότης κτήσεως δημοσίου εγγράφου δεν αποκλείει τήν εννοιαν τής αδυναμίας. Κατά συνέπειαν δεν υφίσταται αδυναμία αν λόγω ελλείψεως γραμματικών γνώσεων ή σωματικής αναπηρίας δέν δύναται τις να σύνταξη ίδιωτικόν εγγραφον, εφ' όσον εΐναι δυνατή ή σύνταξις δημοσίου εγγράφου. Έξαίρεσιν όμως τοΰ κανόνος τούτου θα ήδύνατό τις να δεχθή αν ένεκα τής μικρας αξίας τής συμβάσεως, ύπερβαινούσης πάντως τό δριον επιτρεπτού τών μαρτύρων, εν συνδυασμώ προς τήν μεγάλην άπόστασιν άπό τής έδρας τοΰ συμβολαιογράφου, ή άπαιτηθησομένη δαπάνη δια τήν σύνταξιν δημο­

σίου εγγράφου θα ήτο δυσαναλόγως μεγάλη εν σχέσει προς τήν άξίαν τής συμβάσεως.

Ή αδυναμία δέν απαιτείται να είναι απόλυτος, αλλ' αρκεί και σχετική, εάν ώς εκ τοΰ τόπου και τών περιστάσεων δέν είναι δυνατή ή εΰρεσις τών προς σύνταξιν τοΰ εγγράφου απαραιτήτων υλικών μέσων, δηλαδή γραφικής ύλης. Τοΰτο δύναται να συμβή εις τάς συμβάσεις μεταξύ φαροφυλάκων, αλι­

έων, κυνηγών, υλοτόμων κλπ. "Αλλά ή είς απομεμακρυσμένους τόπους δια­

μονή πρέπει να είναι κάπως μακράς διαρκείας. Ό περιορισμός τής μαρτυρικής αποδείξεως ισχύει μόνον δια τους

συμβαλλομένους, ουχί δέ και δια τους τρίτους. Ούτοι, μή λαβόντες μέρος είς τήν κατάρτισιν τής συμβάσεως, δέν ήδύναντο ν' αποκτήσουν εγγραφον άπόδειξιν αυτής. Ό περιορισμός όμως ισχύει όταν οί συμβληθέντες πρόκει­

ται ν' αποδείξουν τήν σύμβασιν έναντι τρίτων. 'Επί τής αντιπροσωπείας, εφ" όσον ό αντιπρόσωπος ήδύνατο να σύνταξη

εγγραφον και παρέλειψε τούτο, αί συνέπειαι τής παραλείψεως βαρύνουσι και τον άντιπροσωπευόμενον. Επικαλούμενος έναντι τοΰ άντιπροσωπευομένου ό αντιπρόσωπος τήν ύπ" αυτού συναφθεΐσαν σύμβασιν, υπόκειται εις τον περιορισμόν ώς συμβαλλόμενος. Ό μετά τοΰ αντιπροσώπου συναλλαγείς, επικαλούμενος εν δίκη μετά τοΰ άντιπροσωπευομένου τήν σύναψιν τής συμ­

βάσεως, υποχρεούται ν" απόδειξη ταύτην πλην μαρτύρων. Τήν παρά τω αντιπρόσωπο) όμως ϋπαρξιν τής προς άντιπροσώπευσιν εξουσίας δύναται

Page 92: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

610 Κίμωνος Παυλίδου

να άποδείξη και δια μαρτύρων ασχέτως ποσοϋ, διότι το γεγονός τοϋτο άφορα εις τάς σχέσεις αντιπροσώπου και άντιπροσωπευομένου, ώς προς τάς οποίας δεν ήδύνατο να εχη έγγραφον άπόδειξιν.

'Επί διαχειρίσεως αλλότριων ό κύριος των υποθέσεων εν τη αποδείξει των υπό του διαχειριστοϋ συναφθεισών συμβάσεων δύναται να κάμη χρήσιν καί μαρτύρων, διότι ή διαχείρισις αλλότριων δεν στηρίζεται επί συμβάσεως και ό κύριος των υποθέσεων ευρίσκεται εις άδυναμίαν κτήσεως εγγράφου περί της ύπό του διαχειριστοϋ συναφθείσης συμβάσεως.

Ό κληρονόμος ταυτίζεται μετά του κληρονομουμένου οσάκις ενασκεί τα δια της κληρονομιάς περιελθόντα εις αυτόν δικαιώματα καί υπόκειται εις τους αυτούς περιορισμούς της μαρτυρικής αποδείξεως, εις τους οποίους θα ύπέκειτο καί ό κληρονομούμενος. "Οταν όμως θέλει να άποδείξη δικαιοπρα­

ξίας του κληρονομουμένου, δια των οποίων προσβάλλεται ή νόμιμος μοίρα του, ώς καί όταν εις δίκη ν μετά του συγκληρονόμου επικαλείται δικαιοπρα­

ξίας του αποβιώσαντος, δι' ων αποδεικνύεται ή ΰπαρξις περιουσιακών στοι­

χείων, είναι τρίτος καί δύναται ν' άποδείξη τάς έπικαλουμένας δικαιοπραξίας καί δια μαρτύρων.

Επίσης ό ειδικός διάδοχος υπάγεται εις τους περιορισμούς, εις ους καί ό δικαιοπάροχος αύτοϋ. 'Επομένως επιτρέπεται εις τον είδικόν διάδοχον ή δια μαρτύρων άπόδειξις μόνον εφ' όσον θα έπετρέπετο αύτη καί εις τον δι­

καιοπάροχον αύτοϋ. Όσάκις όμως ό ειδικός διάδοχος προσβάλλει πράξεις τοϋ δικαιοπαρόχου του, προγενεστέρας τής μεταβιβάσεως τοΰ δικαιώματος, επιτρέπεται καί ή δια μαρτύρων άπόδειξις, διότι δεν ήτο δυνατόν να εχη έγγραφον άπόδειξιν. Ώς όταν ό έκδοχεύς προσβάλλει ώς είκονικήν προγενε­

στέραν μεταβίβασιν τής απαιτήσεως εις τρίτον πρόσωπον. Ό δανειστής προσβάλλων πράξεις τοΰ οφειλέτου του ώς εϊκονικάς, δύ­

ναται να άποδείξη τήν εικονικότητα καί δια μαρτύρων, διότι ενασκεί ίδιον δικαίωμα καί δέν ήδύνατο να εχη έγγραφον άπόδειξιν τής είκονικότητος.

Έπί κατασχέσεως εις χείρας τρίτου ό κατασχών δανειστής άσκεϊ ίδια δικαιώματα καί δύναται να άποδείξη τήν ΰπαρξιν τής κατασχεθείσης απαι­

τήσεως καί δια μαρτύρων, ώς καί τήν εικονικότητα τής τυχόν προβαλλόμενης εξοφλήσεως τής απαιτήσεως.

Καί γεγονότα τής φύσεως εχουσι πολλάκις έννομους συνεπείας. Προς άπόδειξιν τοιούτων γεγονότων, μή εξαρτωμένων εκ τής ανθρωπινής θελή­

σεως, επιτρέπονται μάρτυρες, λόγω αδυναμίας εγγράφου αποδείξεως. Έπί αδικημάτων υπάρχει αδυναμία εγγράφου αποδείξεως. "Οταν όμως

προϋπόθεσις τοϋ αδικήματος είναι νομικόν γεγονός, τό όποιον δύναται να άποδειχθή εγγράφως, τότε ή άπόδειξις τούτου υπόκειται εις τον περιορισμόν τής μαρτυρικής αποδείξεως. Π.χ. έπί υπεξαιρέσεως τοϋ παρακατατεθέντος αντικειμένου ή άπόδειξις τής προϋπόθεσιν τής υπεξαιρέσεως αποτελούσης

Page 93: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τό αποδεικτικόν μέσον των μαρτύρων εις τήν πολιτικήν δίκην 611

συμβάσεως παρακαταθήκης θά άποδειχθή πλην μαρτύρων, εάν ή αξία του αντικειμένου ταύτης ύπερβαίνη τάς 30.000 δραχμάς*.

Ωσαύτως επί αθέμιτων και άνηθίκων πράξεων επιτρέπεται απεριορίστως ή δια μαρτύρων άπόδειξις, διότι εκείνος ως προς τον όποιον ή πράξις είναι αθέμιτος δεν θά δεχθή να χορήγηση περί ταύτης εγγραφον άπόδειξιν. Π.χ. όταν άναιτιώδης σύμβασις έχει ώς αίτίαν χρέος εκ χαρτοπαιγνίου.

Ώ ς προς τάς προς μη ώρισμένον πρόσωπον γνωστοποιητέας δηλώσεις, οι επικαλούμενοι τήν δήλωσιν τρίτοι ευρίσκονται εν αδυναμία κτήσεως εγ­

γράφου και δύνανται ν' αποδείξουν τήν δήλωσιν και δια μαρτύρων. 'Εάν τήν δήλωσιν έπικαλήται ό δηλώσας, έξεταστέον εάν ήδύνατο ούτος να απόκτηση εγγραφον, εϊτε ίδιωτικόν εϊτε δημόσιον. Τα αυτά δέον να δεχθώμεν και ώς προς τάς προς ώρισμένον πρόσωπον γνωστοποιητέας δηλώσεις. Έν προκει­

μένω ό δηλών έχει τήν δυνατότητα να κοινοποίηση τήν δήλωσιν δια δικα­

στικού επιμελητού, ή εκθεσις του οποίου, έν τη οποία θά περιέχεται ή κοινο­

ποιηθείσα δήλωσις, αποτελεί πλήρη άπόδειξιν ταύτης. Ό διαχειριστής αλλότριων, καταβάλλων χρέος τοΰ κυρίου τών υποθέ­

σεων, οφείλει νά άποδείξη τήν καταβολήν εγγράφως, διότι ήδύνατο νά λάβη παρά τοϋ δανειστού εγγραφον άπόδειξιν της καταβολής.

Ώς προς τήν άπόδειξιν της εικονικότητος, όσον άφορα τους συμφωνοΰν­

τας ταύτη ν δεν υπάρχει αδυναμία εγγράφου αποδείξεως· υπάρχει όμως τοιαύ­

τη ώς προς τους προτείνοντας τήν εικονικότητα τρίτους. Προκειμένου περί συμβάσεων καταρτιζομένων δια τηλεφώνου μεταξύ

προσώπων ευρισκομένων μακράν αλλήλων, θά ήδύνατο τις νά δεχθή ότι υφί­

σταται αδυναμία κτήσεως εγγράφου αποδείξεως. Κατά τό άρθρον 337 τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας τό δικαστήριον

λαμβάνει υπ' όψιν αυτεπαγγέλτως και άνευ αποδείξεως τό έν τη αλλοδαπή πολιτεία ισχύον δίκαιον, τα έθιμα και τά συναλλακτικά ήθη, έάν δε άγνοή ταύτα δύναται νά διάταξη άπόδειξιν ή νά χρησιμοποίηση τό κατά τήν κρίσιν του πρόσφορον μέσον, μή περιοριζόμενον εις τάς ύπό τών διαδίκων προσα­

γομένας αποδείξεις. Προς σχηματισμόν της πεποιθήσεώς του τό δικαστήριον δύναται νά λάβη ύπ' όψιν απεριορίστως και μάρτυρας, ασχέτως προς τήν φύσιν τών έν ταΐς μαρτυρικαΐς καταθέσεσιν αναφερομένων γεγονότων.

'Ηθική αδυναμία εγγράφου αποδείξεως υφίσταται μεταξύ προσώπων συνδεομένων δια προσωπικού δεσμού, ό οποίος δημιουργεί τοιαύτην άτμό­

σφαιραν αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ώστε ή άπαίτησις λήψεως εγγράφου ν' άποτελή άνοίκειον δυσπιστίαν, ικανή ν νά ψυχράνη και τους στενωτέρους ανθρωπίνους δεσμούς. Τοιαύτη περίπτωσις υφίσταται μεταξύ συζύγων, εφ'

* "Ηδη 60.000.

Page 94: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

612 Κίμωνος Παυλίδου

όσον αί σχέσεις των εΐναι όμαλαί, μεταξύ γονέων και τέκνων, μεταξύ αδελ­

φών, μεταξύ μεμνηστευμένων, μεταξύ προσώπων δια στενής φιλίας ή έρωτος συνδεομένων. Μεταξύ συγγενών υφίσταται ηθική αδυναμία, εφ' όσον αί σχέσεις των εΐναι εγκάρδιοι.

Είδικώτερον επί μνηστείας, ô μνηστήρ προσφέρει εις την μνηστήν του δώρα, εις έκδήλωσιν αγάπης προς αυτήν. Επομένως δεν νοείται να ζήτηση παρ' αυτής εγγραφον άπόδειξιν τής δωρεάς, διότι τοιαύτη συμπεριφορά θα άντέκειτο προς τήν κοινωνικήν εύσχημοσύνην, ή οποία διέπει τάς σχέσεις τών μεμνηστευμένων.

'Ηθική αδυναμία υφίσταται και όταν κοινωνικαί συνθήκαι επιβάλλουν εί'ς τίνα να άποφύγη έκδήλωσιν δυσπιστίας προς πρόσωπον τι· π.χ., λαμβα­

νομένης υπ' όψιν τής αξίας του αντικειμένου τής πράξεως, μεταξύ ανωτέρων και κατωτέρων εν τη ιεραρχία ή προκειμένου περί προσώπου κατέχοντος ύψηλήν κοινωνικήν θέσιν.

Γ') Τρίτη περίπτωσις επιτρεπτού τής έμμαρτύρου αποδείξεως εΐναι ή αποδεδειγμένως εκ τύχης απώλεια του συνταχθέντος εγγράφου.

Κατά το άρθρον 394 § 1 εδ. γ' του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας ή απώλεια του αποδεικτικού έγγραφου πρέπει να προήλθεν εκ τύχης και όχι έξ ύπαιτιότητος τοΰ επικαλουμένου τό εγγραφον διαδίκου. Προς τήν τυχαίαν άπώλειαν έξομοιοΰται και ή περίπτωσις, καθ' ην το εγγραφον κατέστη δυσ­

ανάγνωστον ή άχρηστον ένεκα τής παρόδου τοΰ χρόνου ή εκ τυχαίου συμ­

βάντος. Ώ ς άπολεσθέν θεωρείται τό εγγραφον τό εύρισκόμενον εις χείρας τοΰ

αντιδίκου ή τρίτου τινός, εφ' όσον ό κάτοχος αρνείται να εμφάνιση τοΰτο, υπό τήν προϋπόθεσιν ότι δεν συντρέχει πταίσμα τοΰ άποδεικύοντος, έκτος εάν δύναται να εύσταθήση αγωγή περί επιδείξεως τοΰ εγγράφου. Πταίσμα τοΰ άποδεικνύοντος υπάρχει εάν δέν κατέβαλε τήν στοιχειώδη έπιμέλειαν δια τήν επιμελή φύλαξιν τοΰ εγγράφου.

Έν προκειμένω ό επικαλούμενος τό εγγραφον πρέπει να απόδειξη πρώ­

τον τήν έκ τύχης άπώλειαν τοΰ εγγράφου και έν συνεχεία τό περιεχόμενον αύτοΰ. 'Εννοείται ότι πρέπει να απόδειξη προσέτι ότι τό εγγραφον ήτο κατ' άποδεικτικόν τύπον συντεταγμένον.

Ρητώς ορίζεται εις τήν δευτέραν παράγραφον τοΰ άρθρου 394 τοΰ Κω­

δικός Πολιτικής Δικονομίας ότι ό ισχυριζόμενος άπώλειαν τοΰ εγγράφου δύναται να άποδείξη τήν ΰπαρξιν αύτοΰ δια παντός νομίμου άποδεικτικοΰ μέσου και μαρτύρων και εις ην ετι περίπτωσιν πρόκειται περί σχέσεως δια τήν σύστασιν τής όποιας επιβάλλεται υπό τοΰ νόμου ή τών μερών τό εγγρα­

φον. Δ') Τέλος τό άποδεικτικόν μέσον τών μαρτύρων επιτρέπεται άνευ περιο­

ρισμού, κατά τό εδάφιον δ' τής παραγράφου 1 τοΰ άρθρου 394 τοΰ Κωδικός

Page 95: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τό άποδεικτικον μέσον τών μαρτύρων εις τήν πολιτικήν δίκην 613

Πολιτικής Δικονομίας, εάν εκ της φύσεως της δικαιοπραξίας ή τών ειδικών συνθηκών ύπο τάς όποιας έγένετο αΰτη, ιδία δέ επί εμπορικών συναλλαγών, δικαιολογείται ή έμμάρτυρος άπόδειξις.

Αι συνθήκαι τών συναλλαγών δημιουργοΰσι πολλάκις τοιαύτας συνθή­

κας, αί όποΐαι καθιστώσι δυσχερή τήν προμήθειαν έγγραφου. Τοιαϋται περι­

πτώσεις είναι ή παρακαταθήκη εις τάς ίματιοθήκας θεάτρων, ξενοδοχείων κλπ., αί σχέσεις μεταξύ ιατρών και ασθενών, δικηγόρων και πελατών, ραπτών και πελατών, διδασκάλων και μαθητών επί ιδιαιτέρων μαθημάτων. Αί περι­

πτώσεις αύται ύπό τήν ίσχύν τοϋ προγενεστέρου δικαίου εκρίθησαν ώς δη­

μιουργοΰσαι ψυχολογικήν άδυναμίαν προμηθείας εγγράφου αποδείξεως, διότι ή προϊσχύσασα Πολιτική Δικονομία δεν περιείχε διάταξιν όμοίαν προς τήν ανωτέρω ρηθεΐσαν τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας.

Ενδεικτικώς ό νόμος αναφέρει τάς έμπορικάς συναλλαγάς. Εις τάς έμ­

πορικάς συναλλαγάς περιλαμβάνονται αϊ τε αντικειμενικώς και αί ύποκειμε­

νικώς έμπορικαί πράξεις, εφ' όσον δέ ό νόμος δέν διακρίνει, ή έξαίρεσις τής δια μαρτύρων αποδείξεως επί μονομερώς εμπορικών συναλλαγών άφορα αμφότερους τους συμβαλλομένους. Τοΰτο δικαιολογείται εκ τοϋ σκοπού τής καθιερώσεως τής εν λόγω εξαιρέσεως, διότι ή εν ταΐς έμπορικαΐς πράξεσιν απαιτουμένη ταχύτης δέν συμβιβάζεται προς τήν εγγραφον τούτων πιστο­

ποίησιν. Τό εάν εις τήν συγκεκριμένην περίπτωσιν δικαιολογήται ή όχι ή έμμάρτυρος άπόδειξις θα κρίνη ό δικαστής, σταθμίζων τάς περιστάσεις υπό τάς οποίας συνήφθη ή δικαιοπραξία.

Εις όλας τάς ανωτέρω περιπτώσεις ό δικαστής θα κρίνη εκάστοτε εάν δικαιολογήται ή έμμάρτυρος άπόδειξις και προς σχηματισμόν τής κρίσεως του δύναται να λάβη ύπ' όψιν παν ο,τι θεωρεί σκόπιμον, π.χ. τήν δυνατότητα προμηθείας εγγράφου άνευ δυσχερειών εις τάς συναλλαγάς, τήν σοβαρότητα του αντικειμένου τής πράξεως κλπ. Έν προκειμένω ό δικαστής θα κρίνη ελευθέρως, αλλά τήν κρίσιν του οφείλει να αιτιολόγηση, συμφώνως προς τήν αρχήν τοϋ ήτιολογημένου τών δικαστικών αποφάσεων, ή οποία εφαρ­

μόζεται και όταν ή άπόφασις εξαρτάται έκ τής ελευθέρας κρίσεως τοϋ δι­

καστού. "Οσον άφορα τάς προσωπικός τοϋ ατόμου ιδιότητας, ή αξία τής

μαρτυρίας εξαρτάται έκ τής ομαλής ή ανωμάλου ψυχολογικής καταστάσεως του μάρτυρος. Εις τήν κατηγορίαν τών ανωμάλων ψυχολογικώς μαρτύρων ανήκουν οι διατελούντες εις ψυχοπαθολογικήν κατάστασιν. Εις τήν κατη­

γορίαν ταύτην περιλαμβάνονται αί περιπτώσεις τών νευροπαθειών, ώς ή υστερία, ή αυθυποβολή, ή νευρασθένεια, αί όποΐαι έχουν ώς έπακόλουθον τήν τάσιν προς τό ψεΰδος. 'Επίσης αί άσθένειαι τής βουλήσεως και τής μνήμης, συνεπεία τών οποίων παραπλανώμενος ό μάρτυς ψεύδεται.

Κατ' αρχήν πάν πρόσωπον έχει τήν ικανότητα νά έξετασθή ώς μάρτυς,

Page 96: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

614 Κίμωνος Παυλίδου

ανεξαρτήτως ηλικίας, συμφέροντος εκ της έκβάσεως της δίκης ή σχέσεως προς τους διαδίκους. Ό Κώδιξ Πολιτικής Δικονομίας προβλέπει δύο κατη­

γορίας προσώπων, των οποίων δεν υφίσταται ή περιορίζεται ή ικανότης προς μαρτυρίαν. Πρόκειται περί τών ανικάνων ή άνεπιτηδείων μαρτύρων, κατά το άρθρον 399, και τών εξαιρετέων μαρτύρων, κατά το άρθρον 400.

'Ανίκανοι ή ανεπιτήδειοι μάρτυρες είναι εκείνοι, οί όποιοι εξ ώρισμένων λόγων στερούνται τής προς μαρτυρίαν ικανότητος εις πάσαν δίκην. Ή άνι­

κανότης του μάρτυρος λαμβάνεται υπ' όψιν και αυτεπαγγέλτως υπό του Δι­

καστηρίου, συμφώνως προς τό άρθρον 403 § 1 του Κωδικός Πολιτικής Δικο­

νομίας. Τοιούτοι μάρτυρες είναι οι εξής, κατά τό άρθρον 399 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας.

α') Οί κληρικοί πάσης ανεγνωρισμένης θρησκείας, μόνον ώς προς όσα περιήλθον εις γνώσιν των εκ τής έξομολογήσεως, ουχί συνεπώς ώς προς πάν ό,τι ούτοι γνωρίζουν έστω και υπό την ιδιότητα των ώς κληρικών.

β') Πρόσωπα τα όποια καθ' ον χρόνον συνέβη τό άποδεικτέον πραγμα­

τικόν γεγονός έστεροϋντο του αισθητηρίου προς άντίληψιν τούτου ή στε­

ρούνται τής ικανότητος προς άνακοίνωσιν τής αντιλήψεως αυτών. Ή άνικα­

νότης προς άνακοίνωσιν τής αντιλήψεως των δεν είναι διανοητική, άλλα οφείλεται εις άλλους λόγους.

γ') Πρόσωπα στερούμενα του λογικού καθ' ον χρόνον συνέβη τό άπο­

δεικτέον πραγματικόν γεγονός ή καθ' όν χρόνον πρόκειται νά εξετασθούν. Εις τήν κατηγορίαν ταύτην υπάγονται οί παράφρονες, οί μανιακοί, οί εν πλήρει μέθη διατελούντες. Οί άπηγορευμένοι δικαστικώς εμπίπτουν κατ' αρχήν ενταύθα μόνον εφ' όσον ετέθησαν εις κατάστασιν απαγορεύσεως ένεκα πνευματικής νόσου, άποκλειούσης τήν χρήσιν τοΰ λογικού (αρθρ. 1686 αριθ. 1 Άστ. Κωδ.). 'Αλλ' απόκειται εις τήν κρίσιν τοΰ δικαστού αν παρά τήν άπαγόρευσιν ύπάρχη στέρησις τοΰ λογικού ή έπήλθεν ΐασις. Οί πνευματικώς ασθενείς, οί όποιοι κατά τα εν άρθρω 399 αριθ. 3 χρονικά σημεία έτέλουν και τελοΰν εν διαλείμματι έχεφροσύνης δέν είναι ανίκανοι.

Κατά ταΰτα δέν αρκεί νά έτέλει ό μάρτυς εις άνώμαλον ψυχολογικήν κατάστασιν λόγω νευρασθενείας, υστερίας ή αυθυποβολής, εφ' όσον συνε­

πεία τής τοιαύτης καταστάσεως δέν στερείται τοΰ λογικοΰ. Έν τή περιπτώ­

σει ταύτη ό μάρτυς δέν είναι ανίκανος προς μαρτυρίαν, απόκειται δέ εις τον δικαστήν νά εκτίμηση δεόντως τήν κατάθεσίν του.

Κατά τα άρθρα 601 και 614 § 1 τοΰ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας εις τάς δίκας επί γαμικών διαφορών, ώς και επί διαφορών έκ σχέσεων μεταξύ γονέων και τέκνων, δέν δύνανται νά εξετασθούν ώς μάρτυρες, είναι δηλαδή ανεπιτήδειοι, τα γνήσια, νομιμοποιηθέντα, θετά και ανεγνωρισμένα τέκνα τών διαδίκων, τά εξώγαμα τέκνα τής γυναικός, ώς,και οί σύζυγοι και κατι­

όντες αυτών.

Page 97: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò άποδεικτικον μέσον των μαρτύρων εις την πολιτικήν δίκην 615

Διάφορος κατηγορία των ανικάνων μαρτύρων είναι ή τοιαύτη των εξαι­

ρετέων μαρτύρων. Εις την κατηγορίαν ταύτην υπάγονται, κατά το άρθρον 400 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας, 1) κληρικοί, δικηγόροι, συμβολαιο­

γράφοι, ιατροί, φαρμακοποιοί, νοσοκόμοι, μαΐαι, βοηθοί αυτών, ώς και σύμ­

βουλοι των διαδίκων, ώς προς τα εις αυτούς διαπιστευθέντα ή υπ' αυτών διαπιστωθέντα κατά την άσκησιν του επαγγέλματος των πραγματικά γεγο­

νότα, δια τα όποια έχουν καθήκον εχεμύθειας, πλην αν έπιτρέψη εις αυτούς να έξετασθώσιν ό εμπιστευθείς και εκείνος τον όποιον άφορα τό απόρρητον, 2) δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιωτικοί εν ενεργεία ή μη δια πραγματικά γεγονότα, ώς προς τα όποια υφίσταται καθήκον εχεμύθειας, πλην αν ό αρμό­

διος 'Υπουργός ήθελεν επιτρέψει την έξέτασιν αυτών, 3) πρόσωπα δυνάμενα να έχουν συμφέρον εκ τής δίκης. Έν αντιθέσει προς την ανικανότητα τών μαρτύρων, τό δικαστήριον δεν λαμβάνει υπ' όψιν αυτεπαγγέλτως τους λόγους εξαιρέσεως τοΰ μάρτυρος, άλλα μόνον εφ' όσον ό διάδικος προτείνη εγκαί­

ρως, ήτοι προ τής όρκίσεως του μάρτυρος, τον λόγον εξαιρέσεως τούτου, συμφώνως προς τό άρθρον 403 § 2 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας.

Ώ ς προς τους κληρικούς, ούτοι εμπίπτουν εις τήν κατηγορίαν τών εξαι­

ρετέων μαρτύρων δια τα ασχέτως προς τήν έξομολόγησιν έμπιστευθέντα εις αυτούς γεγονότα, διότι, ώς προηγουμένως εϊπομεν, ώς προς όσα περιήλθον εις γνώσιν των εκ τής έξομολογήσεως, υπάγονται εις τήν κατηγορίαν τών ανικάνων ή άνεπιτηδείων μαρτύρων, κατά τό άρθρον 399 τοΰ Κωδικός Πο­

λιτικής Δικονομίας. Τό εκ τής έκβάσεως τής δίκης προσδοκώμενον ύπό του μάρτυρος συμ­

φέρον, τοΰ νόμου μη διακρίνοντος, δύναται να είναι όχι μόνον ύλικόν, άλλα και ηθικόν.

Εις τό άρθρον 401 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας προβλέπονται περιπτώσεις, καθ' ας ώρισμένα πρόσωπα δικαιούνται ν' αρνηθούν τήν έξέ­

τασιν αυτών ώς μαρτύρων. Τα πρόσωπα ταΰτα είναι τα εξής· 1) Κληρικοί, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι, ιατροί, φαρμακοποιοί, νοσο­

κόμοι, μαΐαι, βοηθοί αυτών, ώς και σύμβουλοι τών διαδίκων, ώς προς τα γεγονότα τών οποίων ελαβον γνώσιν κατά τήν άσκησιν τοΰ επαγγέλματος των. Τα αυτά πρόσωπα είναι εξαιρετέα ώς μάρτυρες, κατά τό άρθρον 400 τοΰ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας, ώς εϊπομεν προηγουμένως, δια τα γεγονότα όμως δια τά όποια έχουν καθήκον εχεμύθειας.

2) Συγγενείς τινός τών διαδίκων εξ αίματος ή εξ αγχιστείας ή υιοθεσίας μέχρι και τοΰ τρίτου βαθμού κατ' ευθείαν ή εκ πλαγίου, πλην αν τυγχάνουν τοΰ αύτοΰ βαθμού συγγενείας προς απαντάς τους διαδίκους, σύζυγοι, έστω και μετά τήν λύσιν τοΰ γάμου, ώς και μεμνηστευμένοι. Ώς προς τους στενούς συγγενείς ό Κώδιξ Πολιτικής Δικονομίας μετέβαλε τό προϊσχΰσαν Δίκαιον, κατά τό όποιον ούτοι ήσαν εξαιρετέοι μάρτυρες. "Ηδη ούτοι δεν είναι έξαι­

Page 98: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

616 Κίμωνος Παυλίδου

ρετέοι, άλλα έχουν δικαίωμα να αρνηθούν την μαρτυρίαν των. Το δικαίωμα τοϋτο δέν έχουν, αν τυγχάνουν συγγενείς του αύτοϋ βαθμού προς απαντάς τους διαδίκους.

Το άρθρον 408 του Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας επιβάλλει τήν όρκι­

σιν του μάρτυρος προ της εξετάσεως του. Τοϋτο αποτελεί ύπόμνησιν της σοβαρότητος της εξετάσεως του και της ευθύνης του εν περιπτώσει ψευδορ­

κίας. Ό ομνύων, προς κύρωσιν της αληθείας των υπ' αύτοϋ λεγομένων, επι­

καλείται τον Θεον ώς μάρτυρα και τιμωρόν. 'Από θρησκευτικής απόψεως, έκ των κατά τήν επί τοΰ Όρους όμιλίαν

λόγων τοϋ Χρίστου «εγώ δε λέγω ύμΐν μη όμόσαι όλως... έστω δε ό λόγος υμών ναί, ναί, ού, ού, το δε περισσόν τούτων έκ τοϋ πονηρού έστιν» (Ματ­

θαίου ε', 34­37), φαίνεται έκ πρώτης όψεως ότι ούτος απαγορεύει έν πάση περιπτώσει τον δρκον έκ προσεκτικωτέρας όμως έρεύνης προκύπτει ότι ό Χριστός δέν ηθέλησε να απαγόρευση παντελώς τήν όρκισιν, άλλα μόνον τους επιπόλαιους όρκους και να προτρέψη τους οπαδούς του να φθάσουν εις τοιούτον βαθμόν τελειότητος, ώστε να γίνωνται πιστευτοί χωρίς να έχουν ανάγκην τοΰ όρκου. Τοϋτο αποδεικνύεται και έκ τοΰ ότι ό Απόστολος Παϋ­

λος εις τήν προς Εβραίους έπιστολήν του (στ' 16) θεωρεί τον όρκον «πέρας πάσης άντιλογίας». Ή Χριστιανική Θρησκεία επιτρέπει τον όρκον, διδό­

μενον εις σπουδαίας περιστάσεις, απαγορεύει δέ τήν ψευδομαρτυρίαν δια της ένατης εντολής. 'Αποτελεί δέ ό όρκος εις πολλάς περιπτώσεις έγγύησιν τής αληθείας τής καταθέσεως τοϋ μάρτυρος, όστις, εϊτε έκ τοϋ φόβου τών κατά τής ψευδορκίας ποινικών κυρώσεων, εϊτε έκ θρησκευτικής πίστεως, καταθέτει τήν άλήθειαν.

Δια τών εκτεθέντων προσεπαθήσαμεν νά δώσωμεν μίαν γενικήν εικόνα τών ισχυόντων όσον άφορα τό έμμάρτυρον άποδεικτικόν μέσον εις τήν πολι­

τικήν δίκην, τό όποιον, παρά τα μειονεκτήματα του, είναι άπαραίτητον δια τήν άπονομήν τής δικαιοσύνης.

Page 99: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Στρατηγού ΑΧΙΛ. ΤΑΓΑΡΗ 'Ακαδημαϊκού

Η ΑΛΛΗ ΟΨΙΣ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Ή μία οψις τοϋ Σολωμού, ή εντόνως φωτισμένη, είναι εκείνη τοϋ ποιη­

τοΰ. Άνεγνωρίσθη ώς εξέχων. Έν ποίημα του, γραφέν όταν ήτο 25ετής, ό "Υμνος προς τήν Έλευθερίαν, έγένετο Εθνικός "Υμνος της Ελλάδος, άπό 120 περίπου ετών (το 1864). (Ούτος έμελοποιήθη ύπό τοϋ μουσουργού Ν. Μάντζαρου, τοϋ οποίου και ή μελωδία, κατά τήν άνάκρουσιν τοϋ "Υμνου, ακούεται εις πασαν περίπτωσιν, εξ ού και θα έδικαιολογήτο να άποκληθη ούτος εθνικός μελωδός). Εις το ποίημα του αυτό, όμως, όπως και εις έτερον τοιούτον, άφιερωμένον εις τον θάνατον τοϋ λόρδου Βύρωνος, δεν εΐχεν ύπό­

ληψιν ό ποιητής. Τα ώνόμαζεν, ό ϊδιος, νεανικάς του αστοχίας, έννοών τοΰτο, φυσικά, και ώς προς το περιεχόμενόν των και ώς προς τήν στιχουργίαν. (Π.χ. Κάπου εις τον "Υμνον προς τήν Έλευθερίαν εγραψεν αρχικώς το 4στιχον: «Και 'ς το πέλαο μία ματία — ρίχνει πού σπιθοβολα — και τα νύχια τα μα­

κρύα — σφίγγει, απλώνει αρπαχτικά». Τοϋτο αποτελεί μέτρον της πρωτο­

λείου στιχουργίας του). Ή έτερα οψις του Σολωμοϋ ευρίσκεται υπό σκιάν. Περί αυτής θα άσχο­

ληθώμεν, χάριν της ιστορικής δικαιοσύνης, δια βραχέων. Ώνομάσθη Εθνι­

κός Ποιητής, τιμώμενος τα μέγιστα. 'Αλλά, διατί δεν έλαβε μέρος εις τον "Αγώνα τής Παλιγγενεσίας μας, τοϋ 1821­29; Ώς γεννηθείς το 1798 ήτο, κατά τήν διάρκειαν τοϋ Μεγάλου εκείνου 'Αγώνος, ηλικίας άπό 23­31 ετών, δηλ. εις τήν άκμήν τής πολεμικής ηλικίας· επίσης ήτο υγιέστατος και αργό­

σχολος πλούσιος· και ταΰτα, ενώ τα Σουλιωτόπουλα έρρίπτοντο εις τήν μάχην άπό 14 ετών, μαζύ και με τους γέροντας και τάς γυναίκας τοϋ Σουλίου. Ό Σωκράτης έπολέμησε κατά τήν 4ην και 5ην δεκαετίαν τής ζωής του, ό δε Λεονάρντο ντά Βίντσι, αν και γέρων, έμάχετο επί τών επάλξεων τής 'Ρώμης* Δεν έλαβεν ό Σολωμός ποτέ το οπλον κατά τον Ιερόν εκείνον 'Αγώνα, τον υπέρ τών όλων, και τον πλέον κρίσιμον, δια το Έθνος τών Ελλήνων. "Αν και είχε μεγάλην περιουσίαν δέν διέθεσεν ούτε όβολόν δι' αυτόν. "Αν και είχε σπουδάσει επί ΙΟετίαν εις τήν Ίταλίαν, γνωρίζων πλήρως τήν Ίταλικήν

Page 100: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

618 Άχιλ. Τάγαρη

και έχων Ίταλικήν μόρφωσιν (ύπέγραφεν ίταλιστί), και ασφαλώς είχε πολ­

λούς φίλους εκεί, ουδόλως έκαλλιέργησεν εις την γείτονα αυτήν χώραν, από πλευράς του, τον φιλελληνισμόν ούτε έχρησιμοποίησε τον ξένον Τύπον υπέρ της Ελληνικής Επαναστάσεως. Ουδόλως, επίσης, απεδείχθη δτι ήτο μέλος τής Φιλικής Εταιρείας. Ήδιαφόρει και μετά τό 1830 δια τήν ελευθέ­

ραν, πλέον, Ελλάδα, ουδέποτε επισκεφθείς τάς 'Αθήνας. Ένω το "Εθνος έμάχετο καθημαγμένον, απεγνωσμένος, παρέμενεν ασφαλής εις τήν γενέτει­

ράν του και έγραφεν απλοϊκούς στίχους, ώς ό ίδιος τους εΐχε χαρακτηρίσει. "Ετερος, όμως, εξέχων ποιητής, ό Λορέντζος Μαβίλης, αν και 53ετής, έπολέμησεν υπέρ τής Ελλάδος, κατά τάς αρχάς του επομένου αιώνος, και έφονεύθη ήρωϊκώς έπί του πεδίου τής μάχης. 'Ακόμη εις μέγας ποιητής, αν και αλλοδαπός, ό λόρδος Βύρων, εγκατέλειψε τα πλούτη,του και τήν παρα­

δείσιον ζωήν του εις τήν Άγγλίαν και ήλθεν εις τήν Ελλάδα δια νά προσ­

φέρη και τήν ζωήν του υπέρ αυτής. Ό Αισχύλος, είς εκ των μεγίστων ποιητών και δραματουργών, ηρωικός μαχητής είς τον Μαραθώνα, είς τό έπιτύμβιόν του, όπερ ό ϊδιος συνέταξε προ τής θανής του, ουδέν αναφέρει περί τής άφθα­

στου ποιητικής του δόξης, αλλά μόνον ότι ήτο μαχητής κατά τών Μήδων. ('Αδελφός του ήτο ό θρυλικός ήρως Κυναίγειρος). Ό Τυρταίος, ό φλογερός ελεγειακός ποιητής, έπολέμησε και ώς στρατηγός είς τα πεδία τών μαχών, παροτρύνων τους μαχητάς, δια τήν υπέρτατη ν θυσίαν, και δια τών στίχων του, άλλα και δια του παραδείγματος του. Παρεμφερή παραδείγματα υπάρ­

χουν άπειρα και παντού ανά τήν Γήν. Ή Γαλλία έχει, ώς γνωστόν, Έθνι­

κόν της Ύμνον τήν «Μασσαλιώτιδα». Τούτον έγραψε και έμελοποίησεν ο Γάλλος Άξ/κός του Μηχανικού, ποιητής και συνθέτης, Ρουζέ ντέ Λίλ, ό όποιος ήγωνίσθη έπί μακρόν δια τήν πατρίδα του εις τά πεδία τών μα­

χών. Έν τούτοις ουδόλως αναφέρεται ώς εθνικός ποιητής τής Γαλλίας. Ή οικογένεια του Διονυσίου Σολωμού κατήγετο έκ Κρήτης. Τότε έφερε

τό έπώνυμον Σαλαμόν (ενθυμίζει Έβραϊκόν τοιούτον). Χωρίς νά πταίη ό ϊδιος έγεννήθη νόθος (υιός τής υπηρέτριας τής οικογενείας του, μεθ' ής ό πατήρ του συνευρέθη άνόμως), παραμείνας νόθος μέχρι τοΰ 10ου έτους του. Εις τήν Τταλίαν, έπί ΙΟετίαν, έσπούδασεν είς τήν Μέσην Έκπαίδευσιν. Ενε­

γράφη εις τήν Νομική ν, χωρίς νά φοίτηση, μή γενόμενος επιστήμων, αν και διέθετεν άφθονα τά προς τούτο υλικά μέσα. Νέος (δηλ. κατά τήν διάρκειαν τοΰ Μεγάλου Αγώνος) ήσχολείτο ύπερβαλλόντως με τάς διασκεδάσεις, τάς περιπέτειας και τάς ευωχίας, ενώ, έναντι τής Ζακύνθου, και καθ' όλον τον Έλληνικόν χώρον, ποταμοί αίματος έχύνοντο ύπό τών θυσιαζομένων δια τήν Έλευθερίαν των Ελλήνων1. Ουδέποτε φέρεται ώς άποκτήσας ιδίαν

1. Είς τον Νεόφυτον Βάμβαν, όστις συνέστησεν είς τον Σολωμόν να μεταβή είς τήν Ελλάδα δια να άγωνισθη, ούτος απήντησε με το έξης άμίμητον άπατρι φθέγμα: «Ή αποψις

Page 101: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άλλη δψις του Σολωμοΰ 619

οικογένειαν. Μετά τήν πρώτην νεότητα του διεκρίνετο δια την βαρύθυμον νωθρότητα του, ενώ ήτο ευέξαπτος, παθολογικώς ανώμαλος, άκοινώνητος και δυσπρόσιτος. Επίσης είχε φυσικήν όκνηρίαν (τά πλείστα των ποιημά­

των του τα έγκατέλειψεν ημιτελή) και έκαμε κατάχρησιν οινοπνευματωδών ποτών. Παρ' όλα αυτά ή κοινωνία της Κερκύρας, δπου έζησεν άπό το 1828 μέχρι τοϋ θανάτου του, τό 1857, τον έτίμα ώς ποιητήν.

Άνεγράφησαν, μετά παρρησίας, τα ώς άνω, και χάριν της ιστορικής δικαιοσύνης, άλλα και δια να μην υπάρξουν μιμηταί τοϋ ποιητοϋ, ώς προς τήν ύλοποίησιν του μεγίστου καθήκοντος παντός πολίτου, ανεξαιρέτως, προς τήν Πατρίδα, καθοριζομένου δια τής ίερας εντολής: «άμύνεσθαι περί Πά­

τρης». Τούτο απαιτεί μόνον σκληρόν αγώνα επί του πεδίου τής μάχης μέ τό όπλον άνά χείρας και μέ ετοιμότητα προσφοράς αίματος και ζωής υπέρ Πατρίδος. Ούτω και μόνον κατακτάται και διατηρείται ή περιπόθητος Ελευ­

θερία (τήν οποίαν τόσον ΰμνησεν ό Σολωμός), και ουχί μόνον μέ άπλοϊκήν στιχουργίαν.

τής όντότητος, μάλιστα τής όντότητος, μή εισέτι συγκεκριμένης, οία ή Ελληνική, ήθελεν ίσως αφανίσει τήν ίδανικήν έποποιΐαν, ην διατελώ οικοδομών μέσα εϊς το αγιον βήμα τής ψυχής μου» (!).

Page 102: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Α. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ*

'Ολόκληρος ό Ελληνικός χώρος εορτάζει σήμερον τον Ένιαυτόν των Ελλήνων. Ό Ένιαυτός ούτος συμβολίζει και ιστορεί διττως την εννοιαν της ανθρωπινής αξιοπρέπειας και της ελευθερίας εκ των δεσμών της πάσης φύσεως δουλείας* άφ' ενός μεν τήν χαρμόσυνον εκείνην άγγελίαν της έλεύ­

σεως του «Λόγου τοϋ σαρκωθέντος», όπως σώση και ελευθέρωση το δοϋλον της Οικουμένης έθνος εκ των δεινών της αμαρτίας, ύπό της οποίας επασχεν ô τότε κόσμος, άφ' έτερου δε τήν παρά τοϋ καλοϋ Θεοΰ της Ελλάδος εύλο­

γίαν τοϋ ίεροϋ της ελευθερίας Λαβάρου, δωρήσαντος τοιουτοτρόπως είς τους μεγάλους Έλληνας τοϋ 1821 τήν ποθητή ν αυτών έλευθερίαν. Οΰτω λοιπόν ô υμνωδός της Εκκλησίας και ό ποιητής της ελευθερίας συνάδουν τον μέγαν ΰμνον τοϋ «Χαίρε» και άπό κοινού χαιρετίζουν τήν ελευσιν 'Εκείνου και 'Εκείνης.

Ό τήν σήμερον έορταζόμενος ένιαυτός φέρει τήν μνήμην της ιστορίας προς τό άπώτατον εκείνο παρελθόν, είς δ έγεννήθη το πρώτον ή έννοια των Ελλήνων, και εξ αύτοϋ τοϋ παρελθόντος ήντλησε και αντλεί ή εκάστοτε ελληνική ψυχή τήν πίστιν αυτής προς τα πεπρωμένα της φυλής και τήν ελ­

πίδα ότι τό έλληνικόν έθνος, τό στοιχεΐον τοΰτο της αίωνιότητος, προώρι­

σται να ζήση και θα ζήση. Δύο είναι τα μεγάλα εθνικά ορόσημα τοϋ Έλληνικοϋ έθνους, τό 146

π.Χ. και τό 1821, και επέπρωτο μοιραίως τα δύο ταΰτα κεφάλαια τής πατρίου ημών ιστορίας ν' αρχίσουν να γράφωνται ένταϋθα είς τον ιερόν τής Πελο­

ποννήσου χώρον και είδικώτερον είς τό είδυλλιακόν Άχαϊκόν τοπίον. Ή 'Αχαϊκή Συμπολιτεία κατατρίβεται μέ τους έξακολουθοΰντας εν

Πελοποννήσω πολέμους· ό Φιλοποίμην, ό τελευταίος μέγας Έλλην τής εποχής εκείνης θα άποθάνη τω 183 π.Χ. και εντός ολίγου ή 'Αχαΐα υπό τον στρατηγόν Κριτόλαον και είτα υπό τον Δίαιον θα ύποστή τήν μεγάλην ήτταν εις τήν Κόρινθον υπό τών Ρωμαίων, οϊτινες ύπό τον Μέτελλον και Μούμμιον

* Διάλεξις έν Πάτραις έπί τη έπετείω τής έθν. εορτής είς τον Ροταριανον Όμιλον.

Page 103: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò πνεϋμα των Ελλήνων ανά τους αιώνας 621

θα καταστήσουν τήν Ελλάδα έπαρχίαν του απέραντου Ρωμαϊκού κράτους* Και αν όμως ή Ελλάς άπέθνησκεν υπό τα πλήγματα του Ρωμαίου κατακτη­

τοΰ, ή ψυχή αυτής, το άθάνατον έλληνικον πνεϋμα, ανήρχετο βαθμηδόν εις τον εύρωπαϊκον ούράνιον θόλον, ϊνα λάμψη επί νικητών και ηττημένων και διδάξη εις τους κυριάρχους αυτής τήν έλληνικήν εύπρέπειαν και τήν πάτριον έπιστήμην οϋτως, ώστε κατά τον Ρωμαΐον ποιητήν, «ή κυριευθείσα Ελλάς υπέταξε τον άγριον κατακτητήν»­ και είναι γεγονός άναντίρρητον, ότι το έλληνικον πνεϋμα έμόρφωσε πάντας τους λαούς της γης· και ή μετάληψις αΰτη εκ τοΰ αγίου έλληνικοΰ πνεύματος μετέβαλε πάντας τους βαρβάρους εις "Ελληνας και ή ρήσις του παλαιού εκείνου ρήτορος του Ισοκράτους, ότι «το τών Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκεΐν είναι και μάλλον "Ελληνας καλεΐσθαι τους τής παιδεύσεως της ήμε~ τέρας ή τους τής κοινής φύσεως μετέχοντας» ευρίσκει εις τα ανωτέρω τήν πραγματικήν αυτής εκφρασιν.

Όντως το έλληνικον πνεϋμα διαφεύγει έκ τών καθαρώς γεωγραφικών αύτοΰ ορίων και γίνεται οίκουμενικόν και κατά μήκος ϊσως τών παραλίων τής Μ. 'Ασίας συντελείται, μεσοϋντος ήδη τοΰ 6ου π.Χ. αιώνος, ή πρώτη κάθαρσις τής μυθολογίας ύπό τής ελληνικής επιστήμης* ή μυθική οντολογία τών Ελλήνων έλευθεροϋται ευθαρσώς έκ τών δεσμών τής παραδοξολογίας υπό τής ελληνικής φιλοσοφίας.

Όλόκληρος ό αρχαίος ελληνικός κόσμος εξελληνίζει πάντα εκείνα τα όθνεϊα στοιχεία και δόγματα, δι' ών ήλθεν εις άμεσον και έμμεσον έπαφήν. Ό πάλαι ποτέ αποικισμός τών Ελλήνων, τόσον εις τον εύρωπαϊκόν, δσον καί εϊς τον άσιατοαφρικανικον χώρον ήσαν αί πρώται, πλην άλλων, πνευματικαί κατακτήσεις τών Ελλήνων ή εκστρατεία του Μ. 'Αλεξάνδρου θα ήδύνατο να χαράκτη ρισθή, ώς ή πρώτη «πορεία τών Αποστόλων», διότι και ό πρώτος καί οϊ δεύτεροι μετέβαλον τους εκεί ανθρώπους εις "Ελληνας καί εις Χρι­

στιανούς. Το αυτό έλληνικον πνεϋμα θα έξελληνίση τους κατακτητάς Ρωμαίους·

όλόκληρος, οϋτως ειπείν, ή ρωμαϊκή γραμματεία είναι σχεδόν δάνειον τής ελληνικής· οι κυριώτεροι εκπρόσωποι τών ρωμαϊκών γραμμάτων γνωρίζουν τήν ελληνίδα φωνήν ή προφητεία τοΰ Κάτωνος, ότι δηλαδή «αν οί "Ελληνες δυνηθούν καί εισβάλουν ένταΰθα, δια τοΰ πνεύματος αυτών θα καταστρέψουν άνεπανορθώτως πάντας ήμας» εύρεν εις τον λόγον τοΰ Όρατίου τήν πλήρη αυτής πραγμάτωσιν «Graecia capta ferum victorem cepit, et artes / Intulit agresti Latio». Καί ού μόνον έν ταΐς τέχναις καί εν τοις γράμμασιν, άλλα καί εν αυτή τή φιλοσοφική τών Ρωμαίων διανοήσει* βεβαίως ή έπίδρασις αΰτη άρχεται ήδη άπό τής εποχής τών ελληνικών αποικιών τής κάτω 'Ιταλίας, ήτοι τής Μεγάλης Ελλάδος· ή πτώσις όμως εκείνη τής Κορίνθου έν ετει 146 π.Χ. υπό τών Ρωμαίων θά παράσχη τήν εύκαιρίαν εις τους "Ελληνας άφ' ενός

Page 104: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

622 Α. Ν. Ζούμπου

και την δντως άγαθήν συγκυρίαν εις τους Ρωμαίους αφ' έτερου, όπως αμφότεροι έλθουν εις άμεσον σχέσιν, ώς και εις έπικοινωνίαν πλέον συ­

χνήν ούτως, ώστε οί Έλληνες να κατακτήσουν δια του πνεύματος τους νικήσαντας αυτούς Ρωμαίους. Θα ήδύνατο να πρόσθεση τις ότι ή πνευματική μεϊξις τών δύο λαών, Ελλήνων και Ρωμαίων, θα πρόσθεση νέαν, τρόπον τινά, αϊρεσιν εν τη ιστορία της φιλοσοφίας, ήτις και θα καλήται τοϋ λοιπού Εκλεκτική· ή εκλεκτική φιλοσοφία θα γίνη, ώς τα πράγματα μαρτυρούν, ή εθνική τών Ρωμαίων φιλοσοφία.

Έπειτα εκλεκτική φιλοσοφία δεν εΐναι τι, ή οί οπαδοί της νεωτέρας 'Ακαδημίας, οϊτινες, εκλέγοντες εξ άλλων φιλοσοφικών συστημάτων δό­

γματα, κατ' αυτούς ορθά και σύμφωνα προς τάς αντιλήψεις αυτών, προσεπά­

θουν δι' αυτών να σχηματίσουν ιδίαν περί κόσμου και περί βίου θεωρίαν. Έν ετει 167 ό ιστορικός Πολύβιος θα ελθη ώς πρέσβυς εις Ρώμην και

ενταύθα θα γίνη ό οικείος τού περιβάλλοντος τοΰ Σκιπίωνος τοΰ 'Αφρικανού (185­129), ώς και διδάσκαλος τούτου, ενώ μετά τίνα έτη (155 π. Χ.), ώς πλη­

ροφορεί ήμας ό Ρωμαίος λόγιος Γέλλιος έν τω έργω αυτού Noctes Atticae (Άττικαί νύκτες), πρεσβεία έκ τριών φιλοσόφων, οϊτινες αντιπροσωπεύουν τάς τρεις κυριωτέρας έν 'Αθήναις φιλοσοφικάς Σχολάς, ήτοι τοΰ ακαδημαϊ­

κού Καρνεάδου (214­129) τοΰ έκ Κυρήνης, τοΰ περιπατητικού Κριτολάου (Β' π.Χ. αιώνος) τοΰ έκ Φασηλίδος της Λυκίας και τοΰ στωϊκοΰ Διογένους (Β' π.Χ. αιώνος) τοΰ έκ Σελευκείας, άφικνεΐται εις Ρώμην προς ρύθμισιν χρηματικής τίνος ποινής, ην, ώς γνωστόν, έπέβαλον οί Ρωμαίοι εις τους 'Α­

θηναίους δια τήν ύπό τών τελευταίων καταστροφήν της πόλεως τοΰ Ώρωποΰ. Αι τρεις αύται, οΰτως ειπείν, μεταφυτευθεΐσαι ύπό τών 'Αθηναίων έν Ρώμη Σχολαί θα εύρουν ενταύθα άξιους θαυμαστάς και λίαν ένθερμους φίλους, και τοιουτοτρόπως ή Ρωμαϊκή Φιλοσοφία, έδραζομένη έπί τών τριών ελληνικών φιλοσοφικών ρευμάτων, ώς και της διδασκαλίας τοΰ Επικούρου, εισαχθεί­

σης άργότερον ύπό τοΰ Λουκρητίου, θα παρουσιασθή εις τους εξω ώς αυτο­

φυής και αυτόχθων φιλοσοφική κίνησις, ένω έν τη πραγματικότητι ό ρυθμός αυτής είναι καθαρώς ελληνικός. Οί Ρωμαίοι Κικέρων, Όράτιος, Σενέκας, Επίκτητος, Μάρκος Αυρήλιος, Λεύκιος Κορνοΰτος και πλήθος ακόμη Ελ­

λήνων διατριβόντων έν τή σφαίρα της φιλοσοφίας, θα δημιουργήσουν, προ­

ϊόντος τοΰ χρόνου, τήν έλληνο­ρωμαϊκήν φιλοσοφικήν διανόησιν, εξ ής, ώς γνωστόν, έγεννήθη ή φιλοσοφία τοΰ Χριστιανισμοΰ. Ό Κικέρων (106­43 π.Χ.), μαθητής κατ' αρχάς τών στωικών Διοδότου (περί τό 85 π.Χ.) και Πο­

σειδωνίου (130­50 π.Χ.), εϊτα τών επικούρειων Φαίδρου και Ζήνωνος, ώς και τών ακαδημαϊκών Φίλωνος τοΰ Λαρισαίου (160­80 π.Χ.) και. Άντιόχου τοΰ Άσκαλωνίτου (f 68 π.Χ.), κατέστη πολύτιμος πηγή, όσον άφορα εις τήν γνώσιν της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Αί διάφοροι κατ' αυτόν άναπό­

δεικτοι προτάσεις, ώς είναι ή ΰπαρξις της εννοίας τοΰ Θεοΰ, είτα τής ύπάρ­

Page 105: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò πνεϋμα των Ελλήνων ανά τους αιώνας 623

ξεως της ψυχής, ώς και της αθανασίας αυτής, ή σκόπιμος διάταξις του κό­

σμου, τό κϋρος επί παραδείγματος των ηθικών αξιών, δεν αποδεικνύονται, ώς εικός, δι' αποδείξεων, άλλ' ενέχουν άφ' εαυτών τήν εννοιαν τής αληθείας, ήτις ακριβώς παρέχει έγγύησιν, τρόπον τινά, περί τής όρθότητος τών ανω­

τέρω, ώς μαρτυρεί σύνολος ή συμφωνία τής συνειδήσεως πάντων τών αν­

θρώπων (consensus gentium). Ό Όράτιος (65­8 π.Χ.) πάλιν εν τοις πρώτοις αύτοΰ ποιήμασι θα προβάλη τάς διδασκαλίας τών επικούρειων Φιλοδήμου (60 π.Χ.) και Σίρωνος και άργότερον, γενόμενος εκλεκτικός, θα ύποστή ίσχυράν τήν έπίδρασιν τών Στωικών, ώς δεικνύουν αί έπιστολαί αύτοΰ. Θά ήδύνατο δε μάλιστα να εϊπη τις δτι εν τή εκφράσει «Nullius adstrictus iu­

rare» ενυπάρχει ολόκληρος ή έννοια του εκλεκτικού, εξ ής διακατέχεται ό ανωτέρω Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος. Έπειτα θά έδει να αναγραφή και ό νεώτερος Σενέκας (3­65 μ.Χ.), ό υιός του ρήτορος, όστις επαναλαμβάνει εν Ρώμη τήν διδασκαλίαν του στωϊκοΰ Ποσειδωνίου, καίτοι διατηρεί ούτος και εν τή φιλοσοφία αύτοϋ ούκ ολίγα στοιχεία εκ τών θεωριών του Πλάτωνος και του Επικούρου. Έν τω έργω αύτοϋ «Naturales quaestiones» ό ανωτέρω θεμέλιοι πλείστα όσα τής ηθικής θέματα, διακρίνων συγχρόνως τον γνωστόν διαχωρισμόν μεταξύ σώματος και ψυχής, ώς και τήν έλευθερίαν αυτής εξ αύτοΰ* πάντα όμως ταΰτα ύποδηλοΰν χριστιανικός σκέψεις και δή, ώς λέγουν τινές τών νεωτέρων ότι υπήρχε μεταξύ τοΰ περί ού ό λόγος φιλοσόφου και τοΰ αποστόλου Παύλου ποια τις σχέσις και μάλιστα υφίσταται και αλληλο­

γραφία έν λατινική γλώσση συντεταγμένη. Άλλα και ό εξ Ίεραπόλεως τής Φρυγίας 'Επίκτητος (50­120 μ.Χ.) θά

συγγράψη τέσσαρα βιβλία έν ελληνική γλώσση, πλήρη ήθικοΰ περιεχομέ­

νου, τάς γνωστάς «Διατριβάς», αϊτινες σφζονται κατά τό ήμισυ, εκ τούτων δε άπετελέσθη άργότερον τό περιώνυμον «Έγχειρίδιον», όπερ είναι έγκόλ­

πιον ηθικής· ή κατ' αυτόν διάκρισις τών όντων εις «τα εφ' ήμΐν» και εις «τα ούκ εφ' ήμΐν», τό «άνέχου και άπέχου» και γενικώς ή πίστις αύτοΰ εις τον Θεόν διατρανοΐ τήν θρησκευτικήν και ήθικήν τής διδασκαλίας τοΰ ανωτέρω προέλευσιν ή τήν φιλοσοφικήν.

Έπειτα και ό Μάρκος Αυρήλιος (121­180 μ.Χ.), ό αυτοκράτωρ και φι­

λόσοφος, θά προβάλη έκ νέου τήν στωϊκήν φιλοσοφίαν, επηρεασθείς προ­

φανώς εκ τής διδασκαλίας τοΰ Επικτήτου. Τό σύγγραμμα τούτου «τά εις εαυτόν» πιστοποιεί τάς περί ηθικής αύτοΰ αντιλήψεις και γενικώς ειπείν έπίκεντρον τής θεωρίας αύτοΰ είναι ή έννοια τής ευδαιμονίας· ή ψυχή, κατ' αυτόν, έχει θείαν τήν καταγωγήν και ή ευδαιμονία πάντοτε τοΰ ανθρώπου ήρτηται έκ τής ψυχής εκείνου. Τέλος, ό L. Annaeus Κορνοΰτος (Cornutus), ό έν Αέπτει τής 'Αφρικής γεννηθείς και περί τό 50 μ.Χ. έν Ρώμη διαμείνας και διδάξας και δή τους ποιητάς Πέρσιον (34­62) και Αουκιανόν, θα άντλη­

ση και ούτος τάς φιλοσοφικός αύτοΰ σκέψεις έκ τής διδασκαλίας τής Στοάς.

Page 106: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

624 Α. Ν. Ζούμπου

Πράγματι οι Ρωμαίοι έθεώρουν εαυτούς ευτυχείς εάν κατώρθωνον να μάθουν και να ομιλούν την Ελληνίδα φωνήν οι πλούσιοι εξ αυτών έλάμβανον παι­

δαγωγούς δια τήν μόρφωσιν τών τέκνων αυτών "Ελληνας· προσέτι οι Ρωμαίοι έσπούδαζον εις τάς Έλληνικάς Σχολάς της Ρόδου, τών 'Αθηνών ως και εις αλλάς Έλληνικάς πόλεις, εις τάς οποίας έδιδάσκετο ή φιλοσοφία και ή ρη­

τορική· και ακόμη οι Ρωμαίοι διέσωσαν πλείστα όσα κείμενα τών Ελλήνων εν μεταφράσει, τα όποια τα πρωτότυπα άπωλέσθησαν κατά τάς δεινάς της Ελλάδος περιστάσεις και τοιουτοτρόπως δυνάμεθα σήμερον χάριν τούτων να εχωμεν τα ϊχνη της παιδείας εκείνης* ô Πλαΰτος και ό Τερέντιος μετέφρα­

σαν επιτυχώς τάς κωμωδίας του Διφίλου, 'Επιχάρμου και Μενάνδρου και ό Λουκρήτιος έμιμήθη κατά θαυμαστόν τρόπον τάς αρχάς της Φιλοσοφίας του 'Επικούρου* άλλα και ό Κάτουλλος έμιμήθη "Ελληνας Ιαμβογράφους και Λυρικούς και παρήγαγεν ουκ ολίγας τών Ελλήνων μεταφράσεις. Άλλα και ό Τίβουλλος και ό Προπέρτιος ήκολούθησαν "Ελληνας, ό δε τελευταίος ελαβεν ως πρότυποντόν Καλλίμαχον καίΦιλητάν, τών οποίων τά ποιήματα έκτος ολίγων άπωλέσθησαν ό Βιργίλιος πάλιν εις τήν Αίνειάδα ελαβεν ως ύπόθεσιν τον Όμηρον, όσον άφορα όμως εις τήν Βουκολικήν ποίησιν έμι­

μήθη τά μέγιστα τον Θεόκριτον* άλλα και ό Όράτιος, της λυρικής ποιήσεως θιασώτης, εσχεν εν μέρει, ώς υπόδειγμα τους: Άλκαΐον, Σαπφώ, Άρχίλοχον κ. ά. Ή Σάτυρα επίσης πάλιν προϊόν γνήσιον της Ρώμης είχε τους: Όράτιον και Γιουβενάλην, οϊτινες σχολιάζοντες τάς μωρίας και τήν ήθικήν διαφθο­

ράν τών συγχρόνων των, έγένοντο μιμηταί του Φαιδρού και του Αισώπου. 'Αλλά και ό ρήτωρ της Ρώμης Κικέρων ό φίλος ούτος της παιδείας τών

παλαιών Ελλήνων, απέκτησε πράγματι τήν οξύτητα του Δημοσθένους, τήν φιλοσοφικήν διάθεσιν του Πλάτωνος, ώς και τήν χάριν του 'Ισοκράτους.

"Επειτα ό Πλίνιος ό Πρεσβύτερος διέσωσε πλείστα όσα άξια λόγου κεί­

μενα Ελλήνων τε και Ρωμαίων κατόπιν ό περίφημος ιστορικός της Ρώμης Λίβιος, όστις δύναται κάλλιστα να συγκριθή προς τον Ήρόδοτον τών 'Ελ­

λήνων δια το γλαφυρόν αύτοϋ ύ'φος και δια τήν χάριν της διηγήσεως* άλλα και ό Σαλλούστιος, ό Θουκυδίδης τών Ρωμαίων πλείστα όσα κοινά σημεία έχει προς τον ιστορικόν του Πελοποννησιακού πολέμου* ενταύθα δέν θά μνημονεύσω άλλους τινάς, οϊτινες πλείστα όσα κοινά σημεία έχουν προς τους "Ελληνας, ώς ό Κορνήλιος, ό συντάξας βίους εξεχόντων στρατηγών, ό Κούρτιος ό περιγράψας τά κατορθώματα του Μ. 'Αλεξάνδρου και τέλος Ούαλέριος συγγράψας λόγους και πράξεις περίφημων ανδρών.

Γενικώς ειπείν ή εν τω Ρωμαϊκώ κράτει αναπτυχθείσα φιλοσοφία, φέρει έπ' αυτής άπό της αρχής μέχρι του τέλους τον τύπον και τήν σφραγίδα του ελληνικού πνεύματος, του οποίου ή παρουσία δέν παύει να υφίσταται εν πάση πνευματική τών Ρωμαίων εκδηλώσει, ώς ανωτέρω εχομεν μνημονεύσει.

'Αλλά τό έλληνικόν πνεύμα θά ελθη βραδύτερον και προς 'Ανατολάς*

Page 107: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò πνεύμα των Ελλήνων άνύ τους αιώνας 625

ό ρωμαϊκός Αετός θα μετάθεση την εδραν αύτοϋ εις την παραλίαν τοΰ Βο­

σπόρου και θα ίδρυση εκεί την Νέαν Ρώμην, την έπτάλοφον έλληνικήν πά­

λιν, την Κωνσταντινούπολιν, τα μεγαλειώδες όραμα του ελληνισμού­ εις την πάλιν ταύτην ό ρωμαϊκός 'Αετός θα αίχμαλωτισθή πλήρως ύπά του γειτ­

νιάζοντος ελληνικού κόσμου και θα άποβάλη βαθμηδόν την ρωμαϊκήν φω­

νήν και ψυχήν και θα έξημερωθή τελείως ένστερνιζόμενος την έλληνικήν. Το ιστορικόν θαϋμα συνετελέσθη· ό ρωμαϊκός 'Αετός είσήλθεν ήδη εις τά ανάκτορα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και εις τήν Μεγάλην τοΰ Χρίστου Έκκλησίαν, ως αίώνιον σύμβολον του Γένους τών Ελλήνων.

Το έλληνικόν πνεύμα θα επιτέλεση ένταϋθα είς τό Βυζάντιον τήν πρώτην αύτοϋ έπαφήν προς τον Χριστιανισμόν και θα ζητήση νά δώση τήν πρώτην διαλεκτικήν μάχην του 'Ορθολογισμού εις τό κεφάλαιον τών θρησκευτικών αιρέσεων της 'Εκκλησίας.

Ένταϋθα δεν προτίθεμαι νά εισέλθω είς λεπτομέρειας εξαντλητικός, όσον άφορα εις τό θέμα τών αιρέσεων εν Βυζαντίω και άλλαχοΰ, άλλα του­

ναντίον δι' ολίγων θα προσπαθήσω νά χαρακτηρίσω τήν κίνησιν ταύτην, ουχί ώς άρνητικήν στάσιν ένίων κακόπιστων θεολόγων έναντι της έμφανι­

σθείσης νέας θρησκείας, αλλ' ώς μέγα πνευματικόν γεγονός, τό όποιον δει­

κνύει, ότι ή 'Ανατολή δέν ήτο διατεθειμένη νά δεχθή τήν θεωρίαν τοΰ «Λόγου», ώς «Λόγου» άνευ «λόγου», διότι τοΰτο δια τους Έλληνας θα ήτο ϊσως «μωρία», κατά τήν εκφρασιν τοΰ Παύλου.

Τό πνεΰμα τοΰ καταρρέοντος έλληνικοΰ κόσμου, πριν άποθάνη εδιδεν?

ϊσως, τήν τελευταίαν μάχην προς τό «άπερίγραπτον γεγονός της Βηθλεέμ»· τά αποτελέσματα τοΰ αγώνος εκείνου εΐναι γνωστά* εν ολίγοις, τό παλαιόν πνεΰμα προσέφερε τό ίμάτιον αύτοϋ, ϊνα δι' αύτοΰ, καλύψη έαυτήν ή νέα θρησκεία.

Τό θέμα λοιπόν τών αιρέσεων δέν εΐναι «φλυαρία ιερωμένων», ούτε ακό­

μη κακοπιστία ένίων προς εκείνον, αλλ' αντιθέτως εΐναι πρόβλημα προς «θεωρίαν».

Οι πρώτοι εκείνοι «κατήγοροι» και «κατηγορούμενοι» εΐναι απλώς οι συζητηταί και οι έρευνηταί της εποχής εκείνης· ουδείς εκ τών «κατηγορου­

μένων» εΐναι άθεος, ουδείς αρνείται τήν ΰπαρξιν τοΰ θείου, αλλά και ουδείς θα πειθάρχηση εις τό εξ άποκαλύψεως προσφερόμενον θα ήδύνατό τις νά εϊπη δι' ολίγων, ότι εις τάς εντόνους έκείνας διαμάχας και συζητήσεις, οφεί­

λει σήμερον ό Χριστιανισμός τον καταστατικόν αύτοΰ χάρτην. Ή παρουσία τοΰ 'Αρείου και τών αμέσως άλλων ομοτέχνων αύτοΰ, ϊνα

περιορισθώ μόνον είς τά πνευματικά κινήματα τά μέχρι της 5ης έκατονταε­

τηρίδος, υπήρξε θετικωτάτη είς τήν ίστορίαν τοΰ πνεύματος και της χριστια­

νοσύνης ακόμη. Ό έκ Λιβύης "Αρειος θά ήτο αναμφιβόλως ό «Έλλην τών Αθηνών»,

Page 108: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

626 Α. Ν. Ζούμπου

όστις έμπεποτισμένος υπό του πνεύματος της εποχής, του νεοπλατωνικού και εις περιβάλλον μεστον εκ θρησκευτικών συζητήσεων, έζήτησεν, ϊσως, τή βοήθεια μόνον του «Λόγου», πανάρχαιου άλλως τε συμβόλου των Ελλή­

νων, να είσέλθη εις τον τότε «μΰθον της Ανατολής». Ό "Αρειος, ό μαθητής του Λουκιανού, όστις έχει πηγήν τον Ώριγένην

και κυρίως τον Φίλωνα τον Ίουδαίον (25 π.Χ. ­ 50 μ.Χ.), αδυνατεί να έν­

νοήση, ότι είναι δυνατόν να υπάρχουν δύο άγέννητοι Άρχαί και ότι ό Υιός και Λόγος τοΰ Θεοϋ δέν γεννάται έκ του Πατρός και επομένως ό δεύτερος δέν είναι κτίσμα του πρώτου· είτα, όσον άφορα εις τήν περί σώματος, ψυχής και νου θεωρίαν του Άπολλιναρίου, αύτη γέμει ελληνικών στοιχείων.

Τέλος δια τάς αιρέσεις του 5ου αιώνος, ήτοι τών Νεστοριανών καί τών οπαδών του Ευτυχούς, έχομεν να παρατηρήσωμεν τα έξης* ή μέν πρώτη διδάσκει, ότι τό θείον ένοικεί απλώς εν τω άνθρώπφ Χριστώ καί επομένως ή θεία αυτού ιδιότης μετριάζεται εις τό ελάχιστον, όπως ακριβώς ή ελληνική φιλοσοφία δέχεται, ότι ή ψυχή τοΰ άνθρωπου είναι μοίρα τοΰ θείου, καί ένοι­

κοΰσα εντός αύτοΰ, άπόλλυσι τήν θείαν ιδιότητα, ην πρότερον εΐχεν, ώς συνηνωμένη μετά γηΐνων στοιχείων τό σώμα δηλαδή τοΰ άνθρωπου κατά τήν εκφρασιν τοΰ Πλάτωνος είναι τό «σήμα» της ψυχής καί ό άνθρωπος καθ' Ήράκλειτον είναι εις «θεός θνητός», διότι απλώς φέρει εντός αύτοΰ τό θείον, ήτοι τήν ψυχήν αύτοΰ, ήτις πάλιν είναι μοίρα τοΰ θείου, αλλά στε­

ρείται νΰν τών πρώτων εκείνων ιδιοτήτων διατί λοιπόν ό Νεστόριος νά μήν όνομάζη καί τον Χριστό ν «άνθρωπον Θεοφόρον»; "Οσον άφορα δε δια τήν δευτέραν αϊρεσιν, τήν τοΰ Εύτυχοΰς, προσπαθεί ό ιδρυτής αυτής νά θεμε­

λίωση, δια νεοπλατωνικών στοιχείων, τήν περί «φύσεως» τοΰ Χρίστου θεωρίαν.

Αί ζωηραί έκεϊναι συζητήσεις διά τα ανωτέρω θέματα, αφύπνισαν τήν άπωτάτην Δύσιν, ήτις καί θέτει ύπό τό φώς τής κριτικής τό προπατορικόν αμάρτημα, κατ' ούσίαν όμως τό πρόβλημα τοΰ κακοΰ, εάν δηλαδή τοΰτο ύπάρχη άμα τή γενέσει τοΰ άνθρωπου ή δημιουργείται έξ αιτίας αύτοΰ' ό Πελάγιος (5ος αιών), ό εύπαίδευτος εκείνος μοναχός τής Βρεταννίας, θα διδάξη ότι ό άνθρωπος γεννάται ελεύθερος καί καθαρός άπό παντός κακοΰ καί ώς γνώμονα έχει τήν έλευθέραν αύτοΰ βούλησιν, διά τήν έκλογήν τοΰ αγαθού. Επομένως, κατ' αυτόν, δέν έχει ανάγκην ό άνθρωπος τής θείας Χά­

ριτος, άφ' ου δύναται ούτος, δι' ιδίων μέσων, νά πορίση δι' εαυτόν τό «εύ ζην». Εις τήν ανωτέρω άπόφανσιν τοΰ Πελαγίου, ό στωικός λόγος εύρε τήν

πλήρη αύτοΰ εκφρασιν άρά γε οι στωικοί δέν θεωροΰν, ότι ό άνθρωπος διά τής ελευθέρας αύτοΰ βουλήσεως εκλέγει δι' εαυτόν τον άριστον βίον; Ταΰτα εν ολίγοις, απετέλεσαν τό θέμα τών αιρέσεων εν Βυζαντίφ· προσεπάθησα δε νά ϊδω τό ανωτέρω, ουχί έκ τής απόψεως τής νΰν κρατούσης εκκλησίας, πολύ δέ περισσότερον νά τοποθετήσω έμαυτόν, ώς άπολογητήν καί θαύμα­

Page 109: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò πνεύμα των 'Ελλήνων ανά τους αιώνας 627

στην εκείνων, άλλα τουναντίον «θεωρίης εϊνεκεν» έζήτησα να παρουσιάσω εις τάς ανωτέρω αιρέσεις, τήν διαλεκτικήν έξέτασιν, εις ην το έλληνικον πνεϋμα υπέβαλε τήν εξ άποκαλύψεως άλήθειαν, διότι όντως καθ' ήμας «ούτε γοΰν προς χάριν οϋτε προς φθόνον, άλλ' ουδέ προς μίσος ή και προς εΰνοιαν συγγράφειν χρεών έστι τον συγγράφοντα, άλλ' ιστορίας μόνον χάριν και του μη λήθης βυθώ, ην ό χρόνος οΐδε γεννάν, παραδοθήναι, τα υπό τίνων γεγενημένα, εϊτ' αγαθά εϊτε φαϋλα τυγχάνειεν».

Και έρχόμεθα, Κυρίαι και Κύριοι, εις τήν τελευταίαν πρδξιν του δρά­

ματος του βυζαντινού κόσμου­ ό τελευταίος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου, ό Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, θα έλθη εσπευσμένως εκ του γειτονικού Μυστρά εις τήν βασιλεύουσαν, ϊνα πίη ούτος τό πικρόν «ποτήριον της πτώ­

σεως» και γράψη διά της θυσίας αύτοϋ τήν περιώνυμον άνά τον κόσμον ίστο­

ρικήν διαθήκην: «Τήν πόλιν σοι δούναι ούτ' έμόν έστιν ούτ' άλλου των κα­

τοικούντων εν ταύτη· κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως άποθανοΰμεν και ού φεισόμεθα της ζωής ημών».

Και ή Βυζαντινή Ελλάς θά όδευση τήν 29ην Μαΐου του 1453 υπό τα όμματα των τότε ισχυρών της γής τον δρόμον της θυσίας καί του μαρτυρίου και θά θρηνήση καί πάλιν τον δεύτερον αυτής πολιτισμόν, τον Μεσαιωνι­

κόν Έλληνισμόν, διότι τό Βυζάντιον υπήρξε, κατά τήν έκφρασιν νεωτέρου ιστορικού του πνεύματος, «τό άπέραντον κοιμητήριον τού γιγαντώδους έθνους τών Ελλήνων».

Άλλα τό έλληνικόν πνεϋμα θά εγκατάλειψη καί πάλιν τό σεπτόν αυτής Σκήνος καί θά ελθη εις τήν Ίταλίαν καί θά κατάκτηση καί πάλιν τήν κεν­

τρικήν καί δυτικήν Εύρώπην καί θά απελευθέρωση ταύτην εκ τών δεσμών τής πνευματικής δουλείας, προσφέρον εις αυτήν τήν ίστορικήν Άναγέννη­

σιν, ή οποία έν πολλοίς είναι έργον τής πλατωνικής Ακαδημίας, διότι ό βίος τής περί ης ό λόγος 'Ακαδημίας ύπήρξεν ομολογουμένως μακρός καί δύναται να λεχθή ότι από τού έτους 387 π.Χ. μέχρι του έτους 529 μ.Χ. ή έν λόγφ 'Ακαδημία έν 'Αθήναις διήλθε διά πολλών φάσεων καί ποικίλων σταδίων καί έπειτα πάλιν διά του Δαμασκίου καί άλλων μετεφέρθη εις Βυ­

ζάντιον καί εξ αύτοΰ διά του Πλήθωνος εγκαθίσταται τελικώς έν 'Ιταλία ώς 'Ακαδημία τών Μεδίκων (Accademia dei Medici).

"Επειτα τό έλληνικόν πνεύμα δέν έδίδαξε μόνον τήν εύρωπαϊκήν άρι­

στοκρατίαν, άλλα προπαρεσκεύασε καί τήν άνάστασιν του έθνους κατά τάς μακράς νύκτας τής δουλείας. Παιδεία καί θρησκεία ήσαν αί δύο μεγάλαι δυνάμεις του "Εθνους καθ' δλην τήν μακραίωνα αύτοΰ πορείαν, αϊτινες έστή­

ριξαν τούτο εις δυστήνους καί χαλεπούς χρόνους. Τό «δωδεκάθεον» του 'Ολύμπου έδωκε τήν πίστιν τού "Εθνους διά τήν «άλωθεΐσαν Κόρινθουν» του 146 π.Χ. καί ό 'Εσταυρωμένος 'Ιησούς έπαραμύθει τους "Ελληνας τής

Page 110: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

628 Α. Ν. Ζούμπου

Τουρκοκρατίας εις την έκκλησίαν του «κρυφού Σχολείου» και προητοίμαζε τους αυριανούς έλευθερωτάς τοΰ Γένους.

Και οι διδάσκαλοι τοϋ Γένους, οί πρόδρομοι της ελληνικής ελευθερίας, ώς είναι ό Νεόφυτος Βάμβας, ό Ευγένιος Βούλγαρις, ό Κωνσταντίνος Κού­

μας, ό Γρηγόριος Κωνσταντάς, ό Ίώσηπος ό Μοισιόδαξ, ό Κωνσταντίνος Οικονόμος, ό "Ανθιμος Γαζής, ό 'Αδαμάντιος Ρύσιος, ό Δωρόθεος Δενδρι­

νός, ό Φραγκίσκος Σκούφος, ό 'Ηλίας Μηνιάτης, ό 'Ιωάννης Πατούσας, ό 'Αντώνιος Μοσχόπουλος και όλη εκείνη ή μεγάλη χορεία τών εργατών και τών φορέων τοϋ ελληνικού πνεύματος, οϊτινες διδάσκουν και κηρύττουν εν τοις μεγάλοις πνευματικοΐς κέντροις τοϋ εξω και εσω έλληνισμοΰ, ώς είναι τό Φλαγγιανόν Φροντιστήριον εν Βενετία, ή Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, αϊ Σχολαί τοΰ Φιλανθρωπινοΰ, τοΰ Έπιφανίου, τοΰ Γκιούμα, ή Μαρουτσαία εν Ίωαννίνοις, ή Νέα 'Ακαδημία εν Μοσχοπόλει, ή Παλαμαία εν Μεσολογγίω, ή Άθωνιάς 'Ακαδημία εν Άγίω "Ορει, ή Σχολή τοΰ Ρήγα εν Ζαγορά, ή Πατμιάς εν Πάτμω και τόσαι άλλαι ακόμη, εχουσαι ώς κορυ­

φήν τήν μεγάλην πατριαρχικήν τοΰ Γένους Σχολήν, τήν υπό τοΰ Πατριάρ­

χου της αλώσεως Γενναδίου Σχολαρίου ίδρυθεΐσαν. Ουδέποτε ό νόμος της άνακυκλήσεως εύρε τόσην πιστήν έφαρμογήν

όσον εις τό μεγαλειώδες δράμα της ελληνικής ιστορίας· και εκ τής γενέσεως ή φθορά και έκ τής φθοράς ή γένεσις, ή τελευταία μαρτυρική γένεσις τοΰ Γ' έλληνικοΰ πολιτισμού, ήτις ήρξατο είς τό μικρόν μοναστήριον τής 'Αγίας Λαύρας. Έκεϊ έγεννήθη «ό προ αιώνων» και πάλιν ελληνικός πολιτισμός· ό μαρτυρικός Πατριάρχης Γρηγόριος ό Ε', ό πρώτος έθνομάρτυς άγιος τοΰ νεωτέρου εορτολογίου τοΰ "Εθνους, τοΰ οποίου ή αγία ψυχή θα ξυπνήση τον «Μαρμαρωμένον Βασιλιά» τοΰ Βυζαντίου και άπό κοινοΰ Πατριάρχης και Αυτοκράτωρ έκ τοΰ Ουρανίου θόλου θα μεσιτεύουν προς τον τοΰ Κό­

σμου Κυβερνήτην, όπως σώση τήν μικράν Κιβωτόν τοΰ Έλληνικοΰ Έθνους, ήτις πλέει έν μέσω τής λαίλαπος και τής καταιγίδος τοΰ πολέμου τής επανα­

στάσεως και ή οποία φέρει εντός αυτής όλόκληρον τήν έθνικήν παράδοσιν και κληρονομίαν, δι' ων άνά τους αιώνας επέζησε τό έθνος τών Ελλήνων. Και αναλογίζεται τις μετά βαθύτατης συγκινήσεως τήν εϋσημον έκείνην ήμέραν τοΰ Μαρτίου τοΰ 1821, όταν ή ελληνική ψυχή έκήρυττεν επισήμως, παρά τήν δέσμευσιν τής Ιεράς Συμμαχίας τών τότε ισχυρών τής Γής, ενώ­

πιον Θεοΰ και ανθρώπων, τήν έλληνικήν έπανάστασιν και ώς εικός έθεμε­

λίου τήν πρώτην πολιτικήν ΰπαρξιν και άνεξαρτησίαν τοΰ τότε νεαροΰ Κράτους.

Και όταν ποτέ, ό γνωστός θεοσόφος και φιλόσοφος τής μεταγενεστέρας αρχαιότητος, ό 'Απολλώνιος ό Τυανεύς, διήρχετο τάς Θερμοπύλας, τό σπου­

δαιότατον ασφαλώς μνημείον τής ανθρωπινής αξιοπρέπειας, τό συμβολίζον εσαεί τήν εννοιαν τής ελευθερίας και τής γιγαντώδους ελληνικής ανδρείας

Page 111: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Tò πνεύμα των Ελλήνων ανά τους αιώνας 629

και αρετής, ήκουσε να γίνεται λόγος περί τών υψών των ελληνικών ορέων. Τότε ό περί ού ό λόγος φιλόσοφος εδειξεν ώς τό ύψηλότατον όρος τών Ελ­

λήνων τον μικρόν Κολωνόν τών Θερμοπυλών, όστις δηλοϊ τήν εννοιαν τής υπέρτατης Θυσίας και τοϋ οποίου ή βάσις κείται επί τής γής τών Θερμοπυ­

λών, άλλ' ή κορυφή αύτοϋ εΐναι τόσον υψηλή, ώστε οι οφθαλμοί δεν δύναν­

ται να ατενίσουν αυτήν, διότι άπόλλυται αΰτη εις τό άπειρον τών άστρων, ήτοι εις τό άφθιτον μεγαλεΐον του ΰψους. Και αν ταύτα ελέχθησαν δια τον Κολωνόν τών Θερμοπυλών, τό αυτό ισχύει και δια τήν έπέτειον τής σήμερον, ήτις είναι ή υψηλότερα και ή πλέον επίσημος ημερομηνία τής ιστορίας τοϋ νεωτέρου ελληνισμού.

Κυρίαι και Κύριοι, "Ας σταθώμεν εύλαβώς εις όλους τους σταθμούς τής ένδοξου πατρίου

ημών ιστορίας και ας άτενίσωμεν μετ' ευλάβειας τον Μαραθώνα και τήν Σαλαμίνα, τάς Πλαταιάς και τάς Θερμοπύλας, τό Δραγατσάνι, τήν Άγίαν Λαύραν, τάς Σπέτσας, τα Ψαρά, τήν Ύδραν, τα Σάλωνα, τό Βαλτέτσι, τήν Γραβιά, τήν Νάουσαν, τήν Χίον, τό Μεσολόγγι και είτα τα λαμπρά κατορ­

θώματα του 1912­13 και τής 28ης 'Οκτωβρίου τοϋ 1940, και ας άντλήσωμεν εξ αυτών νέας δυνάμεις.

Μελετηταί τοϋ παρελθόντος και όραματισταί τοϋ μέλλοντος, ας όδεύ­

σωμεν τήν λεωφόρον τών ιδανικών τής Φυλής μέ πίστιν άκατάβλητον προς τον σήμερον έορταζόμενον Ένιαυτόν τών Ελλήνων και μέ πλήρη συναί­

σθησιν ότι οι ημέτεροι οφθαλμοί δέν θα είναι έστραμμένοι προς τήν φθαρ­

τήν ΰλην, άλλα προς τό «άθανατίζειν» τοϋ έκ Σταγίρων φιλοσόφου, διότι πράγματι: «Ου χρή ανθρώπινα φρονεϊν άνθρωπον όντα ουδέ θνητά τον θνη­

τόν, άλλ' άθανατίζειν εφ' όσον ενδέχεται». Και αν ή Ελλάς ήλώθη και έτρώθη, κατά καιρούς, τό Γίνεΰμα αυτής

παρέμεινεν άλώβητον και άφθαρτον άνά τους αιώνας.

Page 112: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ E. ΚΟΥΚΗ (Ύποτρ. Ι.Κ.Υ. στή Φιλοσοφία)

Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΉΚΗ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΚΤΗΜΟΣΥΝΗΣ

Ό Η. Maier προέτεινε ϊσως κάτι σπουδαίο, όταν ισχυριζόταν ότι μόνον μέσω της συλλογιστικής είναι δυνατόν νά κατανοήσει κανείς καλύ­

τερα τήν αριστοτελική φιλοσοφία, με τήν έννοια ότι ή εγκυρότητα ή ή συνέ­

πεια της συλλογιστικής αυτής εΐναι αμφισβητήσιμη. Τήν ϊδια σχεδόν αντί­

ληψη υιοθέτησαν, όπως είναι γνωστό, ό Chr. Brandis και ό Fr. Solmsen, σε αντίθεση μέ τον W. Jaeger ό όποιος πίστευε ότι ή αριστοτελική λογική διατηρεί κάποια αύτοεπάρκεια1. Ή ϊδια αμφισβήτηση επικρατεί, σε μικρό ή σε μεγάλο βαθμό, και σε νεότερους μελετητές: ό Jon. Barnes λ.χ. τονίζει τήν ακόλουθη αντίφαση στο έργο τοϋ 'Αριστοτέλη: γιατί ό αρχαίος φιλό­

σοφος, ενώ στο «'Όργανον» παρουσιάζει μια μεθοδολογία σχετικά μέ τό συλλογισμό, στα υπόλοιπα έργα του δέ βρίσκομε κανένα τέλειο δείγμα εφαρμογής συλλογισμού. Κατά τον Jon. Barnes, βρίσκομε μόνο επιχειρή­

ματα τα όποια δείχνουν μια εκφυλισμένη συλλογιστική (A degenarate syl­

logistic form)2. Ό Ε. Weil παρατηρεί, εύστοχα ϊσως, ότι ό συλλογισμός δεν έχει τή δυνατότητα νά μας παράσχει έναν κώδικα ορθής σκέψης, μας παρέχει, βέβαια, ενα κριτήριο για τήν ανεύρεση τοϋ λάθους, όχι όμως καί για τήν ανακάλυψη κάποιας αλήθειας. Καί επικαλείται τα λόγια τοΰ "Αλεξάνδρου τοϋ Άφροδισέως, ότι οί συλλογισμοί, όπως καί οί τέχνες, δέ διακρίνονται άπό τή μορφή τους, διαφέρουν μόνο σε σχέση μέ τό θέμα τους3. Στο δοκίμιο

1. Πβλ. Ε. Κ a ρ ρ: «Syllogistic» στον τόμο «Articles on Aristotle» έκδ. Duckworth, London 1975, τόμ. Ι σσ. 36 κ.κ.

2. J ο n. B a r n e s : «Aristotle's Theory of Demonstration» στον παραπάνω τόμο σσ. 66 κ.κ. Ό J. Barnes πιστεύει, τελικά, ότι, στην ουσία, δεν υπάρχει αντίφαση στό αριστο­

τελικό έργο σχετικά μέ τήν προβολή των μαθηματικών άπό τον 'Αριστοτέλη καί, ταυτό­

χρονα, τή μή χρησιμοποίηση τους. 'Αντίθετα, στον 'Αριστοτέλη βλέπει μια αστάθεια καί μια ταλάντευση ανάμεσα στον ρασιοναλισμό καί τον εμπειρισμό. Ή ερμηνεία τοϋ Barnes φαίνεται, όμως, μάλλον απλουστευτική.

3. Ε. W e i l : «The place of Logic in Aristotles thought» στον ίδιο τόμο σ. 89.

Page 113: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική του 'Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 631

αυτό, δε θα συζητήσουμε γενικά τις αντιφάσεις σχετικά με τον αριστοτελικό συλλογισμό, τις όποιες πολλοί και έγκυροι ερευνητές προσεγγίζουν ό καθέ­

νας μέ τον δικό του τρόπο4. Πρώτα, γιατί — αν και αρκετές είναι οί αντι­

φάσεις πού παρουσιάζονται, όπως θα δείξουμε — έκδηλα — πιστεύουμε δτι εΐναι θεμιτή μια μεγάλη επιφύλαξη· σωστά ϊσως ό Ε. Weil επισημαίνει τό γεγονός δτι οί αριστοτελικές αντιφάσεις «There are not in the text; they are sometimes in the minds of the interpreters»5. Ό δεύτερος λόγος εΐναι πώς, κατά τή γνώμη μας, ή συλλογιστική (και όχι, βέβαια, μόνο τοϋ Αριστο­

τέλη) αποκτά μεγαλύτερη αξία στην περίπτωση πού σχετίζεται γενικότερα μέ τήν όλη πρακτική φιλοσοφία. Και σίγουρα, σέ πολλά τουλάχιστο σημεία, ή αριστοτελική συλλογιστική δέν εΐναι άσχετη μέ τή φιλοσοφία της πρά­

ξης· όπως λ.χ. στο προκείμενο θέμα, όπου οί συλλογισμοί τοϋ 'Αριστοτέλη επιχειρούν να αναιρέσουν τή θεωρία της πλατωνικής κοινοκτημοσύνης6.

4. Ή σχετική βιβλιογραφία είναι και μεγάλη και αξιόλογη. 'Αναφέρουμε, ενδεικτι­

κά, κάποιες μελέτες: L y n n E. R o s e : ((Aristotele's Syllogistic» έκδ. Ch. C. Thomas στή σειρά American Lecture Series, Springfield­Illinois 1968. Κατά τόν Rose, ή αριστοτελική συλλογιστική, πού έλκει τήν καταγωγή της από τον Πλάτωνα, δέν παρέχει καμιά νέα γνώ­

ση. Εΐναι αποδεικτική όχι μέ τήν έννοια της λογικής παραγωγής, άλλα της αποκάλυψης ή φανέρωσης κάποιου πράγματος, σσ. 3, 7 κ.κ. Τό ίδιο σχεδόν ισχυρίζεται και ό J. Barnes, 78 κ.κ. ό όποιος τονίζει ότι ή έννοια τοϋ «άποδεικνΰναι» είναι «κάνω φανερό». Βλ. επίσης W. D. R o s s : ((Aristotle» εκδ. Methuen, London 19536 (1923), 34 κ.κ.: ό αριστοτελικός συλλογισμός είναι πολύ γενικός και τα συμπεράσματα δέν προέρχονται ευθέως άπό τις προκείμενες, αλλά άπό προτάσεις πού τις ακολουθούν άμεσα και συμμορφώνονται μέ τους όρους τοϋ κλασικού τύπου συλλογισμού. J a n L u k a s i e w i c z : «La syllogistique Aristole» Librairie Armand Colin, Paris 19723 (1951): ((Jamais Aristote n'a formule ses propres syllogisms comme des inferences, mais toujours comme des implications ayant pour antecedent la conjonction des prémises et la conclusion pour consequent» σ. 22. Βλ. επίσης τόν τόμο «Logik und erkenntnis lehre des Aristoteles» έκδ. Fritz­Peter Hager, Darmstadt 1972 άρθρα των F r. S ο 1 m s e n: ((Aristoteles syllogismus und seine Plato­

nischen voraussetzungen» σσ. 122 κ.κ. E. W e i l : ((Die Rolle der Logik innerhalb des Aristotelischen denkens» 134 κ.κ. και άλλων.

5. Ε. W e i l : ((The place of Logic in Aristoteles' thought», 122. 6. Προσέγγιση στην αριστοτελική κριτική της πλατωνικής κοινοκτημοσύνης επε­

χείρησε, βέβαια, ό W. J a e g e r : ((Aristotele» αγγλ. μετφ. Rich. Robinson, Oxford Univ. Press 19672 (1962), 287 κ.κ. Ή κριτική τοϋ Jaeger, ωστόσο, είναι πολύ γενική. Αυτός ισχυ­

ρίζεται ότι ή αριστοτελική κριτική πρέπει να γράφτηκε βιαστικά και μάλλον σαν προσχέ­

διο μιας μακροπρόθεσμης μελέτης· κρίνει ότι τα αριστοτελικά επιχειρήματα είναι κριτι­

κού χαρακτήρα, τό πιο εύστοχο άπό τα όποια είναι εκείνο πού αναφέρεται στο ότι ό Πλά­

των δέ λαμβάνει υπόψη του τα γειτονικά εχθρικά έθνη. Μια συζήτηση επιχειρεί ό G. B i e n στο ((Grundlegung der Politschen Philosophie bei Aristoteles» έκδ. Karl Alber, Freiburg/Miinchen 1973, σσ. 303­313, ό όποιος βλέπει τόν αριστοτελικό αναβαθμό άν­

θρωπος ­ οικία ­ πόλις σαν μια προσπάθεια βιολογικοποίησης τοΰ άνθρωπου. Ό Bien

Page 114: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

632 'Αναστασίου Ε. Κούκη

Ή ερευνά μας έχει, λοιπόν, να απαντήσει στο ακόλουθο κύριο ερώτημα: κατά πόσο είναι ορθή ή αριστοτελική συλλογιστική στο σημείο αυτό; καί, στην περίπτωση πού αυτή είναι αντιφατική, ποϋ οφείλονται οι αντιφάσεις; "Οπως θα γίνει φανερό, ή συζήτηση μας θα στραφεί στα κύρια εργαλεία τα όποια χρησιμοποιεί ό 'Αριστοτέλης στην κριτική του· καί αυτά είναι: ό αριθμός, ή ποσότητα (ποσόν), ή ποιότητα (ποιόν), καί, φυσικά, ή ταυτότητα (τό "Ενα)7.

Το βασικότερο επιχείρημα τοΰ 'Αριστοτέλη εναντίον της πλατω­

νικής κοινοκτημοσύνης αναφέρει τα έξης: ((καίτοι φανερόν έστιν ώς προ­

ϊούσα καί γινομένη μία μάλλον ουδέ πόλις εσταν πλήθος γάρ τι τήν φύσιν εστίν ή πόλις, γινομένη τε μία μάλλον ο'ικία μεν εκ πόλεως, άνθρωπος δ' εξ οικίας εσται, μάλλον γάρ μίαν τήν οϊκίαν της πόλεως φαίημεν αν καί τον ενα της οικίας· ώστ' ει καί δυνατός τις εϊη τούτο δράν, ου ποιητέον, αναιρέ­

σει γάρ τήν πάλιν» (Πολιτ. Β2 1261α 15­20) καί όμως είναι ολοφάνερο ότι, αν προχωρήσει ή πόλη καί γίνει μία, τότε ούτε πόλη, βέβαια, δέ θα είναι­

γιατί άπό τή φύση της ή πόλη είναι, πλήθος, καί συνεπώς, αν γίνει μία, θα μεταβληθεί άπό πόλη σέ οικία καί άπό οικία σέ άνθρωπο, άφοΰ θα χαρακτη­

ρίζαμε περισσότερο μία τήν οικία παρά τήν πόλη καί τον ενα παρά τήν οικία· ώστε. κι αν ακόμη μπορούσε κανείς να τό κάνει αυτό, δεν πρέπει να το κάνει, γιατί θα καταστρέψει τήν πόλη. Κατά τον 'Αριστοτέλη, λοιπόν, αν ή πόλη επιτύχει τήν ενότητα πού επιδιώκει ό Πλάτων, δέν θα είναι πια πόλη, αλλά οϊκία καί, στή συνέχεια, άνθρωπος. Πιο συγκεκριμένα, σέ άλλο χωρίο τό αριστοτελικό κείμενο παρέχει στην πόλη τήν τέταρτη καί υψηλότερη θέση ιεραρχικά ύστερα άπό τον άνθρωπο, τήν οικία καί τήν κώμη. "Ενας, συνεπώς, μπορεί να εϊναι μόνον ό άνθρωπος καί όχι ή πόλη, ή οποία, άπό τον ορισμό της ήδη, περιέχει τα υπόλοιπα τρία στοιχεία (πλήθος).

Είναι φανερό ότι, στο σημείο αυτό, υπεισέρχεται μια πρώτη δυσκολία πού άφορα στή φύση τοΰ Ενός. Πρόκειται δηλαδή για τό "Ενα στην κυ­

ριολεκτική του σημασία; είναι τό "Ενα εδώ ποσόν, αριθμός; "Αν αποδειχτεί

αναφέρεται, επίσης, στον αριστοτελικό διαχωρισμό τοϋ ((πάς ώς έκαστος» καί του «πάς ώς όλοι» (σ. 306) άλλα δέν τό καταλογίζει οΰτε σαν ρητορικό σόφισμα. 'Ακόμη, ό W. O n c k e n : «Die Staatslehre des Aristoteles» Scientia Verlag, Aalen 1964, πού τονίζει ότι τό αριστοτελικό κράτος έχει ζωϊκό­ήθικό σκοπό, σ. 172 καί βλέπει τήν κριτική προς τον Πλάτωνα μέ όρους «αρμονίας» (Πλάτων) καί «ρεαλισμού» (Αριστοτέλης).

7. Προβλήματα σχετικά μέ τήν αριστοτελική κριτική τοϋ πλατωνικού Άγαθοϋ μέ βάση τις κατηγορίες (ουσία, ποιότητα, ποσότητα κλπ.) συζητά ό J. L. A e k r i 11: «Ari­

stotle on «Good» and the Categories» στο Articles on Aristotle τόμ. 2 σσ. 17 κ.κ. πού θέ­

τει προς τον 'Αριστοτέλη τό ακόλουθο ερώτημα: αν τό αγαθό επιμερίζεται ανάλογα μέ τις κατηγορίες στις όποιες αποδίδεται, παραμένει ίδιο;

Page 115: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική τοϋ Ένας στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 633

ότι το "Ενα είναι αριθμός, μονάδα, ό άνθρωπος μετρούμενος προσωπικά και ότι πλήθος είναι οί πολλές μονάδες, οί άνθρωποι καί, γενικά, ή πόλη, αυτό, όπως θα δούμε, δεν είναι χωρίς συνέπειες. Πρώτα, για τό λόγο ότι ή τέλεια πλατωνική πολιτεία εναντίον τής οποίας στρέφεται ό 'Αριστοτέλης είναι κάτι τό ποιοτικό (σε αντίθεση με τό ποσοτικό, άλλα καί τό οικονομικό δε­

δομένο — άν, βέβαια, είναι θεμιτό να ερμηνεύει κανείς τήν πλατωνική πο­

λιτική θεωρία μέ σύγχρονους οικονομικούς όρους)8: ή τέλεια πλατωνική πολιτεία λ.χ. είναι εκείνη όπου όλοι, σύσσωμοι, προσαγορεύουν τα ϊδια αντικείμενα μέ τις ϊδιες λέξεις καί τα ϊδια αισθήματα, «τό δικό μου», «όχι δικό μου» κλπ. (Πλάτ. Πολιτ. 462 B­C). Δεύτερον, γιατί καί ή 'Αριστοτελική φιλοσοφία στηρίζεται, κυρίως, σέ ποιοτικό έρεισμα. Ή αυτάρκεια π.χ., πού θα μας απασχολήσει καί στή συνέχεια, μόνον ποσοτικό χαρακτηριστικό δέν μπορεί να είναι9. Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να εντάξουμε τό παραπάνω επιχείρημα τοϋ 'Αριστοτέλη στην γενικότερη φιλοσοφία του* ύστερα, θα δούμε άν τό "Ενα είναι αριθμός ή ή πόλη πλήθος· καί, τέλος, τί αντιφάσεις προκύπτουν σέ σχέση μέ τήν αυτάρκεια.

Μπορούμε, τώρα, νά παρουσιάσουμε τό συλλογισμό πού είναι σύμφω­

νος μέ τό πνεύμα τής αριστοτελικής φιλοσοφίας: 1. "Ενας είναι μόνον ό άνθρωπος, περισσότερο ένας ή οικία, περισσό­

τερο ή κώμη, καί πλήθος είναι ή πόλη (ποσόν). 2. Αύταρκέστερη, όμως, από τον άνθρωπο είναι ή οικία καί αύταρκέ­

στερη άπό τήν οικία ή πόλη (ποιόν). Πολιτ. ΓΙ 1275Β 20­21. 3. Κάθε υποτιθέμενη, συνεπώς, «ενότητα» θα κατέστρεφε τήν πόλη.

(Μηδέν). Ή αντιφατικότητα του συλλογισμού (ποσοτικός προσδιορισμός στην

πρώτη προκείμενη, ποιοτικός — ή τουλάχιστον όχι ποσοτικός — στον μέσο συλλογισμό) είναι έκδηλη, άν καί δέ θα ήταν θεμιτό νά τήν καταδικάσουμε αμέσως. "Ας συγκρίνουμε τον αντιφατικό συλλογισμό μέ τό συλλογισμό ό

8. Τό ότι δέν είναι θεμιτό να βλέπουμε τήν αριστοτελική οικονομία μέ όρους τής σύγ­

χρονης οικονομίας (άφοϋ εκείνο πού διαφοροποιεί το σύγχρονο οικονομικό πνεύμα είναι οί ανάλογοι νόμοι καί οί αρχαίοι τέτοιους δέν είχαν ανακαλύψει ακόμη) δείχνει ό Μ. Ι. F i n l e y : ((Aristotle and Economic Analysis» στο Articles on Aristotle τόμ. 2 σ. 156. Επίσης, ό Μ. W h e e l e r , μέ στέρεα επιχειρήματα, διατυπώνει τήν άποψη ότι είναι αθέμιτο νά ισχυρίζεται κανείς ότι ό 'Αριστοτέλης αναφέρεται στην «ταξική πάλη» μέ τή σύγχρονη έννοια­ υπάρχει, βέβαια, ενα στοιχείο οικονομικό (έχοντες καί μή έχοντες) άλλα μελετάται ύπό τό φως τοΰ πολιτικού καί ηθικού στοιχείου: πβλ. ((Aristotele's Analysis of the nature of Political struggle» στο Articles on Aristotle τόμ. 2 σ. 168.

9. Καί ό G. Bien , 305 βλέπει τή διαφορά άνθρώπου­οίκίας­πόλης σαν διαφορά αυ­

τάρκειας.

Page 116: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

634 'Αναστασίου Ε. Κούκη

όποιος παρήγαγε την πρώτη προκείμενη και πού είναι άμεμπτος, με την έννοια ότι παραμένει καθ' όλα ποσοτικός:

1. Ή πόλη είναι άπό τη φύση της πλήθος. 2. Μονάδα είναι ό άνθρωπος και λιγότερο μονάδα, βέβαια, ή οΐκία,

πολύ πιο λιγότερο ή πόλη. 3. "Αρα, αν κανείς επιχειρήσει να καταστήσει μία τήν πόλη, θα τήν

καταστρέψει. Ωστόσο, για να αποφανθούμε με βεβαιότητα ότι ό αριστοτελικός συλ­

λογισμός είναι αντιφατικός, πρέπει να αποδείξουμε δύο στοιχεία: πρώτα, ότι ή πρώτη προκείμενη είναι ποσοτική, ότι πρόκειται δηλαδή για τό "Ενα σαν αριθμητικό δεδομένο. Καί δεύτερο ότι ό μέσος συλλογισμός είναι ποιοτικός — ή, τουλάχιστο, όχι ποσοτικός (τό ότι αυτός σαν αξίωμα είναι, βέβαια, άναπόδεικτος δεν έχει, στην προκειμένη περίπτωση, καμιά σημασία καί, άλλωστε, έγινε παραδεκτό καί άπό τον ϊδιο τον Αριστοτέλη)10. Στην προσπάθεια μας αυτή θα στηριχτούμε, όσο γίνεται, στα ϊδια τα αριστοτελικά κείμενα.

Είναι αλήθεια ότι, γιά τον 'Αριστοτέλη, ό αριθμός δεν είναι, ασφαλώς, ουσία­ ένα μεγάλο μέρος της κριτικής του προς τήν πλατωνική θεωρία έχει σαν σκοπό να αποδείξει ότι οί εΐδητικοί αριθμοί δεν κατέχουν θέση ουσίας (Μεταφ. βιβ. Μ.). Τό γεγονός ότι πολλοί εκλαμβάνουν τον αριθμό γιά ουσία καί, πολύ περισσότερο, γιά πρώτη αρχή στηρίζεται σε μια παρερμηνεία. Επειδή δηλαδή ή μονάδα θεωρείται αδιαίρετη, γι' αυτό χρησιμοποιείται καί ώς μέτρο αριθμού. Τό ενα, όμως, αυτό δε χρησιμοποιείται με τήν έννοια ότι υπάρχει κάτι τό κοινό επάνω σε όλα, άλλα είναι άπλα αριθμητικό. Συλ­

λαμβάνουμε, πολλές φορές, κάποιο στοιχείο ώς ενα (μέσω της αίσθησης), άλλα αυτό, στο βάθος, είναι περισσότερα άπό ενα, όπως λ.χ. οί φθόγγοι ή ή περίπτωση του ποδιού, τό όποιο μας φαίνεται αδιαίρετο. (Μετφ. II, 1053α­

1­35). 'Αλλά ό αριθμός δεν είναι ούτε ποιότητα, γιατί δεν παθαίνει αλλοίωση (Μετφ. Μ8 1083α 9,10). Μόνον σέ μια περίπτωση, κατά τον 'Αριστοτέλη, ποιότητες μπορούν να είναι καί οί αριθμοί: όταν θεωρήσει κανείς τον αριθμό άπό τήν άποψη της ουσίας του, ή οποία βρίσκεται πέρα άπό τήν ποσότητα* καί ουσία τοΰ αριθμού είναι να χωράει στον εαυτό του ό ίδιος μια φορά: τό εξι λ.χ. δέ χαρακτηρίζεται άπό τό γεγονός ότι δέχεται μέσα του δυο φορές τό τρία, άλλα ή ουσία του είναι τό γεγονός ότι τό ϊδιο τό εξι είναι μια φορά εξι. (Μετφ. ΔΙ4 1020Β 5). 'Αλλά είναι φανερό ότι ή περίπτωση αυτή ανήκει

10. Πβλ. τα λόγια τοΰ 'Αριστοτέλη: όταν χρησιμοποιείς σαν αξίωμα κάποια αρχή εγκυρότερη άπό τήν αποδεικτέα, τότε ό συλλογισμός δεν είναι, βέβαια, τέλειος· άλλα καί για να είναι τέλειος ό συλλογισμός χρειάζεται μια τέτοια αρχή. (Μετφ. Κ5 1062α 3­5).

Page 117: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική του Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 635

στη «φιλοσοφία» τοϋ άριθμοϋ και όχι στη χρήση του, ή οποία μας άφορα εδώ. 'Υπάρχει, τέλος, ή ίδια ή μαρτυρία τοϋ 'Αριστοτέλη ότι, ό μόνος αριθμός τον όποιο μπορούμε να δεχτούμε είναι ό μαθηματικός: «ει μέν ούν οΰτως έχει τα περί τον αριθμόν και θήσει τις είναι τον μαθηματικόν μόνον, ούκ εστί τό εν αρχή...». (Μετφ. Μ8 1083α 27­29). Ή μονάδα, λοιπόν, ανήκει στο ποσόν και σημαίνει αυτό τό όποιο κατά τό ποσόν είναι αδιαίρετο­ δέν ανήκει στο ποσόν μόνο στην περίπτωση πού σημαίνει μέτρο (Μετφ. Ν2 1089Β 6,7). 'Αλλά, και σ' αύτη την περίπτωση, δεν είναι ούτε θυσία ούτε ποιόν: ή αντίθε­

ση τοϋ Ένός­Πολλά, κατά τον 'Αριστοτέλη, εγκυμονεί πολλούς κινδύνους και γι' αυτό ό ϊδιος τη χειρίζεται προσεκτικά, αν και δέν επιλύει αρκετά ικα­

νοποιητικά τό πρόβλημα. 'Αποφεύγει να χρησιμοποιεί τό Ένα σέ αντίθεση με τα πολλά, γιατί αύτη ή χρήση θα σήμαινε ότι, άφοΰ αντίθετο τοϋ Πολλά είναι τά 'Ολίγα, τότε τό Ένα θα ήταν 'Ολίγα, δηλαδή κάποιο πλήθος. Δυο είναι λοιπόν οί θεμιτές χρήσεις τοϋ αντιθετικού αύτοΰ σχήματος: (α) όταν τό "Ενα και τά πολλά έννοοΰνται με τή σημασία τοϋ άριθμοϋ και (β) όταν χρησιμοποιοΰμε τά πολλά όπως θα λέγαμε τό ενα στον ενικό και τό ενα στον πληθυντικό (τό ενα, τά ενα κλπ.)· έτσι, ή αντίθεση Ένα­Πολλά είναι «αντί­

θεση μέτρου και μετρητού» και ή αντίθεση τους ανήκει στην κατηγορία τοϋ «προς τι» (Μετφ. 16 1056Β 15­27). "Ομως, ή κατηγορία τοϋ «προς τι» είναι πάθος τοϋ ποσοΰ και δέν είναι ούτε φύση ούτε ουσία (Μετφ. NI 1088α 23­25).

"Αλλα στοιχεία τά όποια συνηγορούν υπέρ τοϋ ότι ή πρώτη προκείμενη είναι ποσοτική είναι τά ακόλουθα: (α) τό γεγονός ότι χρησιμοποιείται ή λέξη πλήθος. Τό πλήθος, βέβαια, είναι είδος τοϋ ποσοϋ (Μετφ. ΔΙ 3 1020α 10 κ.κ.), (β) τό γεγονός ότι ό Αριστοτέλης δέν αντιτάσσει τό — περισσότερο εύλογο — επιχείρημα πώς, αν ή πλατωνική ενότητα επιτευχθεί, ή πόλη θα είναι ελάχιστα αυτάρκης, όσο λ.χ. ένας άνθρωπος, αλλά ότι ή πόλη θα μηδενιστεί ( αναιρέσει τήν πόλη), θά μπορούσε, ασφαλώς, κανείς να ισχυ­

ριστεί ότι ό 'Αριστοτέλης επιχειρεί μια μεταφορική χρήση τοϋ ποσοϋ, σύμφωνη μέ τή θεωρία του: όπως λ.χ. λέμε κάποτε τήν έννοια «μορφωμένος» μέ (περιστασιακά) ποσοτική σημασία (Μετφ. ΔΙ3 1020α 10­30). Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δέν είναι θεμιτό" γιατί, αν σχετικά μέ τήν ενότητα της πολιτείας ό 'Αριστοτέλης κάνει μεταφορική χρήση τοϋ ποσοΰ ή κριτική του είναι τόσο αβάσιμη όσο και ή πλατωνική θεωρία, πού κάνει χρήση μεταφορική τοϋ ποιου. 'Αλλά για τό πρόβλημα της μεταφορικής χρήσης θά επανέλθουμε.

Τό γεγονός ότι ή έννοια της αυτάρκειας κατέχει τή θέση τοϋ μέσου συλλογισμού είναι ήδη στοιχείο αρκετά καθοδηγητικό. Κατά τήν αριστο­

τελική μαρτυρία, οί συλλογισμοί ξεκινοΰν άπό τό «τί εστί», για νά στηρί­

ξουν τον μέσο όρο: «ώσπερ έν τοις συλλογισμοΐς, πάντων αρχή ή ουσία· εκ γαρ τοϋ τί έστιν οί συλλογισμοί είσίν...» (Μετφ. Ζ9 1034α 30). Και σέ άλλο

Page 118: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

636 'Αναστασίου Ε. Κούκη

σημείο ό 'Αριστοτέλης έχει τονίσει ότι μια απόδειξη επιτελεί τις ακόλουθες λειτουργίες: (α) ξεκινά άπό ορισμένες προκείμενες, (β) αποβλέπει σε ορι­

σμένη ούσιαστικότητα και (γ) αποδείχνει ορισμένες ιδιότητες (Μετφ. Β2 997ας)· γιά την ούσιαστικότητα όμως δεν υπάρχει απόδειξη (Μετφ. Β2 997α 30). Υπάρχει, εντούτοις, επιπλέον και σχέση της ουσίας με την ποιό­

τητα: ή ουσία καθορίζεται άπό τό ποιόν, τό όποιο ανήκει σε ορισμένη φύση, και όχι άπό τό ποσόν, τό όποιο είναι αόριστο (Μετφ. Κ6 1063α 27­20). Τό ποιόν, βέβαια, της ουσίας είναι διαφορετικό άπό τό ποιόν λ.χ. με την έννοια του άπλοϋ πάθους (Μετφ. Κ12 1068Β 18­19). Τί είναι, λοιπόν, ή αυτάρκεια; ουσία ή ποιόν; "Ας δούμε τί είναι ουσία: Ουσία μπορεί να εϊναι: (α) τα άπλα σώματα (νερό, γη, φωτιά κλπ.), τα όποια δεν αποδίδονται ως κατηγορήματα, (β) ή αιτία της ύπαρξης τών πραγμάτων αυτών λ.χ. ή ψυχή στα ζώα. (γ) ή ουσιαστική ύπαρξη ενός πράγματος. Γενικά, δυο έννοιες έχει ή ουσία: (α) του εσχάτου υποκειμένου, πού δέν μπορεί να αποδοθεί σαν γνώρισμα σε άλλο και (β) αύτοϋ πού έχει μια ατομική και ξεχωριστή ύπαρξη. (Μετφ. Δ8 1017Β 10­25). Ή διαφορά της ουσίας και της ποιότητας είναι ή έξης: σχετικά με τήν ουσία: όταν γεννιέται μια χάλκινη σφαίρα λέμε ότι δημιουργείται μια χάλκινη σφαίρα και όχι μια σφαίρα ή χαλκός ή γεννιέται ενα ξύλο με μια ορισμένη ποιότητα* σχετικά όμως με τήν ουσία, πρέπει να προϋπάρχει κατ' εντελέχεια μια άλλη ουσία ικανή να παράγει άλλη ουσία, λ.χ. ενα ζώο, αν πρόκειται να γεννηθεί ένα ζώο (Μετφ. Ζ9 1034Β 10­15). Όμως μέ όλα αυτά δέν εξηγείται τό έξης: τό γεγονός δηλαδή ότι τό ((τί ήν είναι» (ουσία) υπάρχει κατά κάποιο τρόπο και στις κατηγορίες (χωρίς βέβαια να είναι αυτές ουσίες καθ' εαυτές): υπάρχει λ.χ. ενα ποιοτικό τί ήν είναι, ενα ποσοτι­

κό κοκ. (Μετφ. Ζ4 1030α 20­25). Είναι, λοιπόν, μήπως ή αυτάρκεια ενα τί ή ν εϊναι ποσοτικό, μια ουσία δηλαδή ποσοτική; Τό ερώτημα αυτό, ασφαλώς, παραμένει αναπάντητο. Ωστόσο εκείνο πού έχει σημασία είναι ότι ό'Αρι­

στοτέλης δέ φαίνεται ότι χρησιμοποιεί αυτό τό επιχείρημα γιά να διασώσει τό συλλογισμό του, άλλα καταφεύγει και πάλι σε μια μεταφορική χρήση, θεωρώντας μάλλον τήν αυτάρκεια σαν φύση. Γράφει: ή φύση μεταφορικά είναι ουσία κι αυτή είναι ή κυριότερη σημασία της έννοιας της φύσης (Μετφ. Δ4 1015α 10). Συνεπώς, ή αυτάρκεια δέ φαίνεται να είναι ποσοτικό χαρακτηριστικό· ανήκει στην κατηγορία τοΰ ποιου, άλλα όχι μόνο· περισ­

σότερο είναι ουσία­ ούτε όμως είναι απλώς ουσία, άλλα, πάνω άπ' όλα, «φύ­

ση». Και γιά τον αποφασιστικό ρόλο της «φύσης» στην αριστοτελική φιλο­

σοφία θα επανέλθουμε προς τό τέλος τοΰ δοκιμίου. 'Αλλά και άπό λογική άποψη ό αριστοτελικός συλλογισμός πού επι­

χειρεί νά αναιρέσει τήν πλατωνική κοινοκτημοσύνη οδηγεί σέ αδιέξοδα: είναι πολύ εύλογο νά σκεφτεί κανείς ότι, αν ή αυτάρκεια σημαίνει απλή αριθμητική υπεροχή, μέ τήν έννοια λ.χ. ότι τό δύο είναι ανώτερο άπό τό

Page 119: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική τοϋ Ένας στην κριτική τής πλατών, κοινοκτημοσύνης 637

ενα, τότε το αριστοτελικό επιχείρημα δεν έχει καμιά σχέση με το πλατωνικό «εν», γιατί είναι βέβαιο ότι ό Πλάτων δεν επιθυμεί να καταστήσει την πόλη «μία» άπό ποσοτική άποψη παραβιάζοντας έναν στοιχειώδη λογικό κανόνα, άλλα νά της προσδώσει μια νέα ποιοτική μορφή, τήν ενότητα, πού δηλώνεται μέ τό «εν». Τό πιθανότερο και το περισσότερο, άλλωστε, σύμφωνο με τήν αριστοτελική φιλοσοφία είναι ότι ό 'Αριστοτέλης βλέπει τήν αυτάρκεια μέ όρους ίδιωτικοϋ­πολιτικοϋ: ό άνθρωπος είναι λιγότερο αυτάρκης από τήν οικία, γιατί, μόνος του, αδυνατεί νά συνάψει σχέσεις διαπροσωπικές — κοινωνικές — πράγμα πού αναιρεί τήν ουσία του (άφοϋ ό άνθρωπος είναι πρώτα «ζώον πολιτικόν»)· και ή οικία είναι λιγότερο άπό τήν αυτάρκης πόλη, γιατί περικλείει, βέβαια, και καλλιεργεί σχέσεις πολιτικές, αλλά, σέ σχέση μέ τήν πόλη, ή οποία σαν «πρότερη» αποτελεί τήν κεντρική αναφορά όλων (Πολιτ. Α2 1253α 4 και Α2 1253α 20), δεν είναι παρά ετερόφωτος ορ­

γανισμός. 'Αλλά και τό επιχείρημα αυτό είναι αβάσιμο, άφοϋ ή πλατωνική κοινοκτημοσύνη δέν αποβλέπει στο νά καταστήσει τήν πόλη μία­ίδιωτική, άλλα μία­πολιτική. Ό R. G. Mulgan παρατηρεί εύστοχα ότι: (α) κι αν ακόμη ή αριστοτελική αναδρομή σέ άνθρωπο­οίκία­πόλη είναι ιστορικά ακριβής, αυτό δέν αποδεικνύει ότι ή ανάπτυξη αυτή έχει και παγκόσμια σημασία ή ότι μας αποκαλύπτει κάτι για τήν ανθρώπινη φύση11, (β) ό 'Αριστοτέλης επιθυμεί νά στηρίξει τή φυσικότητα της πόλης σέ βιολογικά γεγονότα, άλλα αποτυγχάνει, γιατί τα επιχειρήματα του δέ στηρίζονται σέ βιολογικά επίσης γεγονότα άλλα σέ ηθικές (δηλ. ποιοτικές) κρίσεις12, (γ) ή κριτική στην πλατωνική κοινοκτημοσύνη πολύ λίγο προσφέρει, γιατί ό Πλάτων δέν επι­

διώκει νά ισοπεδώσει κάθε διαφοροποίηση, άλλα μόνον όσες δέν είναι λειτουργικές για τήν πολιτεία13, (δ) τό γεγονός, τέλος, ότι ό 'Αριστοτέλης επιχειρεί τους παραπάνω αναβαθμούς (άνθρωπος­οίκία­πόλη) προϋποθέτει τήν υποταγή του ατομικού στο γενικό, πράγμα πού εγκυμονεί κινδύνους ολοκληρωτισμού ή αύταρχισμοΰ14. Δέν είναι ό στόχος μας νά συζητήσουμε,

11. R. G. M u l g a n , ((Aristotle's Political Theory)) Clarendon Press, Oxford 1977 σ. 21. Tò ίδιο επισημαίνουν και οί Κ. V o n F r i t z ­ E . K a p p ((The Development of Aristotles Political Philosophy and the Concept of Nature)) στο Articles on Arist. τόμ. 2 σ. 125.

12. "Οπ. π. σ. 26. Για τήν πόλη, ωστόσο, σαν προϋπόθεση βιολογικής τελείωσης τοΰ άνθρωπου πβλ. Bien , 308, Β. Κύρκου: «Ό ανθρωπολογικός χαρακτήρας της πολιτικής φιλοσοφίας τοϋ Αριστοτέλη» (ανάτυπο) 'Αθήνα 1981, 216.

13. M u l g a n , 29. 14. Όπ. π. σ. 34. 'Αντίθετη γνώμη έχει ό D. J. A l l a n , ό όποιος πιστεύει ότι ή

σχέση ίδιωτικοϋ­γενικοϋ, ένώ θα μπορούσε νά οδηγήσει, βέβαια, στον ολοκληρωτισμό, στον 'Αριστοτέλη κατευθύνεται προς τον φιλελευθερισμό, γιατί πρόκειται για μια θέση όχι άκαμπτη άλλα ελαστική, βασισμένη στο γεγονός ότι ό άνθρωπος είναι ζώον κοινωνι­

Page 120: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

638 'Αναστασίου Ε. Κούκη

βέβαια, σε βάθος τα προβλήματα πού θέτει τόσο ό R. Mulgan όσο και άλλοι ερευνητές. Θα τονίσουμε μόνο ότι, κατά τη γνώμη μας, ό αναβαθμός σέ άνθρωπο­οΐκία­πόλη, έχει, ασφαλώς, βιολογικό έρεισμα, αλλά περισσότερο χρησιμοποιείται — τουλάχιστο στη συγκεκριμένη περίπτωση — σαν άρι­

θμητικό­ποσοτικό δεδομένο. Επίσης, τό πρόβλημα του άτομικοΰ­γενικοϋ δεν οφείλεται, βέβαια, στον αριστοτελικό αναβαθμό, οΰτε και ό κίνδυνος υποταγής του ατομικού στο γενικό είναι φανερός· δεν πρέπει ϊσως να ξε­

χνάμε ότι ό 'Αριστοτέλης μελέτα τήν πολιτική πράξη όχι με όρους τής σύγχρονης πολιτικής προβληματικής, άλλα μέ όρους ποιοτικούς, ηθικούς15.

θα συζητήσουμε, τώρα, τό δεύτερο επιχείρημα του 'Αριστοτέλη κατά τής πλατωνικής κοινοκτημοσύνης και θα δείξουμε τήν αντίφαση μάλλον πού προκύπτει σέ σύνδεση μέ τα προηγούμενα. Τό επιχείρημα στηρίζεται στην κριτική του όρου: «πάς», ό οποίος, για τον 'Αριστοτέλη, είναι ενα επίσης «πολλαχώς λεγόμενον». Πολύ σωστά λ.χ. τονίζει στα «Φυσικά» (Α2 185α 25) ότι: «επειδή πολλαχώς λέγεται τό όν, ΐδεΐν πώς λέγουσιν οι λέγοντες είναι εν τα πάντα, πότερον ούσίαν τα πάντα ή ποσά ή ποια, και πάλιν πότερον ούσίαν μίαν τα πάντα οίον άνθρωπον ενα ή ϊππον ενα ή ψυ­

κόν. Πβλ. ((Individuimi undStaat in the Ethic und Politic des Aristoteles» έκδ. Fritz­Peter Hager, Darmstadt 1972, σ. 432. Ό Bien, επίσης, έχει διατυπώσει τήν αντίληψη ότι ή αρι­

στοτελική φιλοσοφία είναι μια Gerechtsphilosophie, σέ αντίθεση μέ τήν πλατωνική πού αντανακλούσε τήν πόλη­κράτος. Και επαναλαμβάνει τα λόγια του Hegel ότι ό 'Αριστοτέ­

λης εκφράζει τήν ατομικότητα μέσω τής οποίας προοδεύει ενα κράτος (όχι, βέβαια, μέ βάση τήν ελευθερία όπως στον Hegel άλλα τήν ευτυχία), ένώ ό Πλάτων εκφράζει τήν εποχή, όπου ένας μόνον ήταν ελεύθερος. Ό 'Αριστοτέλης, λέγοντας άνθρωπος, εννοεί τό «πρόσωπο» μέ τή σύγχρονη δικαιακή σημασία, όπου όλοι είναι ελεύθεροι. Bien, 32, 52, 56. Εμείς, αν και δέν είναι στους στόχους αυτής τής εργασίας, οφείλουμε να επισημάνουμε τα έξης: ότι τό πρόβλημα άτομικοΰ­γενικοϋ είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο­ και οποιαδήποτε, συνεπώς, στάση πού, οχυρωμένη πίσω άπό οποιεσδήποτε σύγχρονες θεωρίες, θα επιχει­

ρούσε να καταρρίψει τις αριστοτελικές θέσεις, δέν πρέπει να είναι στάση κριτική. Τό θέμα ιδιωτικοϋ­γενικοϋ δέν μπόρεσε να τό επιλύσει οϋτε ό Hegel, πόσο, βέβαια, περισσότερο είναι θεμιτό να περιμένουμε κάτι τέτοιο άπό τον 'Αριστοτέλη. "Αλλη πιστεύουμε ότι είναι ή αντίφαση τής αριστοτελικής φιλοσοφίας: ό 'Αριστοτέλης πιστεύει ότι ό μεμονωμένος άνθρωπος είναι μια αφαίρεση (ή πόλη είναι πάντα φύσει πρότερη και τον περιέχει)· αλλά, άπό τό άλλο μέρος, στή φιλοσοφία του εϊναι φανερή ή προσπάθεια για τή διατήρηση τής ατομικής ιδιοκτησίας (εννοείται ότι δέν είναι άξιόμεμπτη ή ίδια ή προσπάθεια καθ' αυτή). Έτσι, όμως, συμβαίνει να προκύπτει μια γενικότητα σχετικά μέ τή θεωρία (ή πόλη πρότερη άπό τον άνθρωπο) καί μια ατομικότητα σχετικά μέ τήν πρακτική (διατήρηση ατομικής ιδιοκτησίας). Μια πιθανή λύση τής αντίφασης είναι ότι ό 'Αριστοτέλης πιστεύει στο γε­

νικό, αλλά αυτό είναι ή γενικότητα τής ατομικότητας. Γι' αυτό μάλλον έχουμε καί τήν αντίφαση σχετικά μέ τό ένας σάν τελευταία βαθμίδα καί τό καθένας χωριστά.

15. Μ. Ι. F i n l e y , 141.

Page 121: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική τοϋ 'Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 639

χήν μίαν, ή ποιον εν δε τοϋτο, οϊον λευκον ή θερμον ή των άλλων τι των τοιούτων». Έδώ δηλαδή το «πας» μπορεί να σημαίνει: α) ή ουσία β) ή ποσόν γ) ή ποιόν. 'Αντίθετα, στα ((Πολιτικά» παρουσιάζεται μια παρόμοια σχεδόν συλλογιστική, πού όμως αποτελεί μάλλον σόφισμα. Γράφει ό 'Αριστοτέ­

λης: «ότι μεν τοίνυν παραλογισμός τίς εστί τό λέγειν πάντας, φανερόν (τό γαρ πάντες και αμφότερα και περιττά και άρτια δια τό διττόν και εν τοις λόγοις εριστικούς ποιεί συλλογισμούς) Πολιτ. A3 1261 Β 30. Κατά τον 'Αρι­

στοτέλη, «τό γαρ πάντες διττόν» πράγμα πού σημαίνει ότι μπορεί να εκλη­

φθεί εϊτε α) ώς «πάντας τό αυτό λέγειν», σύσσωμοι, σαν ένας άνθρωπος, πράγμα πού αντιστοιχεί στην ποιότητα καί τό όποιο είναι ή πλατωνική αντί­

ληψη, εϊτε β) «πάντες ώς έκαστος» δηλαδή ο καθένας χωριστά. Ή πρώτη περίπτωση, για τον 'Αριστοτέλη είναι «ώδί μεν καλόν αλλ' ου δυνατόν», ενώ ή δεύτερη περίπτωση θα ήταν σωστότερη. (Πολιτ. A3 126IB 20­30). Ή αντί­

φαση των αριστοτελικών απόψεων δεν έγκειται στο ότι γίνεται χρήση κά­

ποιου ρητορικού σοφίσματος, τό όποιο, σε τελευταία ανάλυση, ϊσως δεν είναι σόφισμα, αλλά στηρίζεται στή βασική αντίληψη τοϋ 'Αριστοτέλη σχετικά με τό Ένα­Πολλά. Για τον 'Αριστοτέλη δηλαδή: «εστί δε του μεν ενός, ώσπερ εν τη διαιρέσει τών εναντίων διεγράψαμεν, τό ταυτόν καί όμοιον καί ϊσον, τοϋ δε πλήθους τό έτερον καί άνόμοιον καί άνισον» (Μετφ. 12 1054α 29­32). Μέσα στην έννοια του «πάς», συνεπώς, περιέχεται ή τό ένα δηλαδή ή ταυτότητα, ή ισότητα καί ή ομοιότητα, άλλα καί ή έννοια της ετερότητας, της ανομοιότητας καί της ανισότητας16. Ή αντίφαση, αντίθετα, έγκειται στο έξης: ενώ ό φιλόσοφος είχε υποστηρίξει τήν άποψη (στο πρώτο επιχεί­

ρημα) ότι τό «ένας» είναι ή τελευταία βαθμίδα αυτάρκειας, τώρα τείνει στο να θεωρήσει σωστό τό «ό καθένας χωριστά», δηλαδή καί πάλι μια μονάδα. Ό 'Αριστοτέλης θα εϊχε ϊσως νά αντιτάξει κάτι σ' αυτό, για να υπερασπίσει τήν αντίληψη του: Τό πιθανότερο είναι ότι θα μάς παρέπεμπε στή διαφορά τοϋ «πάς» καί «όλος». Θα μας έλεγε μάλλον ότι τό δικό του πάς είναι ποσο­

τικό, ενώ τοϋ Πλάτωνα ποιοτικό (καί, έτσι, πάλι θα αναγνώριζε, με άλλον τρόπο, τήν αντίφαση), πράγμα πού επιβεβαιώνουν καί τά ϊδια τά κείμενα: κατά τον 'Αριστοτέλη λ.χ. τό «όλος» προϋποθέτει σταθερότητα, σέ αντίθεση με τό «πάς» τό όποιο δεν μένει ποτέ ϊδιο (Μετφ. Δ20 1024α 1­5), γιατί, αντίστοιχα, ώς προς τό ποσό τίποτα δε μένει ϊδιο, ενώ ή ποιοτική μεταβολή έχει άπό τή φύση της μια σταθερότητα· καί, συνεπώς, τό «πάς» είναι ποσο­

τικό. (Μετφ. Γ5 1010α 20­25). Θά αντέτεινε, με λίγα μόγια, ότι είναι διαφο­

ρετικό πράγμα τό «ό καθένας χωριστά» άπό τό «όλοι μαζί σαν ένας» — για

16. Τα προβλήματα αυτά απαιτούν, βέβαια, ξεχωριστή διαπραγμάτευση, ή οποία, όσο γνωρίζω, δέν έχει επιχειρηθεί.

Page 122: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

640 'Αναστασίου Ε. Κούκη

το όποιο δέν έχει, βέβαια, κανείς αντίρρηση. "Ομως, και τότε ακόμη, ό 'Αριστοτέλης δε θα μπορούσε να αποσυνδεθεί εύκολα από τον ποιοτικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας του. Είναι εύλογο να σκεφτεί κανείς ότι ό 'Αρι­

στοτέλης δέν αναφέρεται, στη συγκεκριμένη περίπτωση, σέ φυσικά γεγο­

νότα, άλλα σέ πρακτικά· κι' αυτό σημαίνει ότι τό «ό καθένας χωριστά» ερμηνεύεται όχι σαν ποσοτικό χαρακτηριστικό (μονάδα, αριθμός), άλλα σαν ποιοτικό, δηλαδή σαν «ατομικότητα». Πραγματικά, λίγο πιο κάτω, γράφει: «ήκιστα γαρ επιμελείας τυγχάνει τό πλείστων κοινόν τών γαρ ιδίων μάλιστα φροντίζουσιν, τών δε κοινών ήττον, ή όσον έκάστφ επιβάλλει» (Πολιτ. A3 1261Β 35). 'Αξίζει να συγκρίνει κανείς τή συλλογιστική τοΰ 'Αριστοτέλη σχετικά μέ τό «πάς» με τον ακόλουθο κοινωνικό διαχωρισμό, ό όποιος άφορα στην ιδιοκτησία: ό 'Αριστοτέλης, τελικά, πιστεύει ότι α) οί κτήσεις πρέπει να εϊναι ιδιωτικές — προφανώς για να ικανοποιείται τό έμφυτο αί­

σθημα της ιδιοκτησίας — (Πολιτ. Β5 1263Β 5) και β) οί χρήσεις πρέπει να είναι κοινές, σύμφωνα μέ τό ρητό «τα τών φίλων κοινά» (Πολιτ. Β5 1263α 35). Και ή τελευταία διαφορά άπό τον Πλάτωνα: ή πόλη πρέπει να γίνει «μία^όχι σαν οικία, άλλα σαν πλήθος», πράγμα πού θα συμβεί «τοις εθεσι και τή φιλοσοφία και τοις νόμοις» (Πολιτ. Β5 1263Β 40). θ ά ήταν έτσι θεμιτό νά ισχυριστεί κανείς ότι ό 'Αριστοτέλης — άσχετα άπό τις κοινωνικές του πεποιθήσεις, οί όποιες είναι σεβαστές όπως και ό ρόλος πού διεδραμάτισαν μέχρι τον 19ο αιώνα17 — κρίνει τον Πλάτωνα μέ μια αθέμιτη τακτική18, ή οποία αναφέρεται σέ κάποιο σημείο του έργου του. Γράφει λ.χ. «εστί δέ διττόν τό 'ίσον τό μεν γαρ αριθμώ τό δέ κατ' άξίαν λέγω δέ αριθμώ μέν τω πλήθει ή μεγέθει ταύτό και ϊσον» και παρακάτω παρέχει τήν ακόλουθη συμ­

βουλή: «διό δει τα μέν (ενν. σχετικά μέ τα πολιτικά ζητήματα) αριθμητική ΐσότητι χρήσθαι, τά δέ (ένν. σχετικά μέ τήν περιουσία) τή κατ' άξίαν» (Πο­

λιτ. ΕΙ 1301Β και ΕΙ 1302α). CH ίδια αθέμιτη ϊσως τακτική χρησιμοποιείται και σχετικά μέ τή μετα­

φορική χρήση, όπως ήδη προαναφέραμε. Ό 'Αριστοτέλης λ.χ., συζητώντας τό πρόβλημα της χωρικής ταυτότητας, απορρίπτει τή δυνατότητα κυριολε­

κτικής ταύτισης δύο αντικειμένων. 'Ωστόσο, παραδέχεται τή μεταφορική ταύτιση, αν καί, βέβαια, επιφυλάσσεται για τό απόλυτα ορθό κύρος της. (Φυσικά Δ3 210α 210Β 5 κ.κ.). Μεταφορικά μπορούν νά ταυτισθούν δύο πράγματα και τότε λέμε ότι αποτελούν μέρη (μόρια) ενός όλου. Όποτε τό όλον βρίσκεται μέσα στον εαυτό του: ό αμφορέας π.χ. και τό κρασί βρί­

17. G. Bien , 46 κ.κ. 18. Βλ. καί Κ. Ρ ο ρ ρ e r: «The open society and its enemies» έλλ. μετφ. «Ή ανοιχτή

κοινωνία και οί εχθροί της» Είρ. Παπαδάκη, Δωδώνη, 'Αθήνα 1980, τόμ. Ι, σ. 163.

Page 123: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική τοΰ Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 641

σκονται μαζί, άλλα αυτά τα δύο εϊδη, σαν ξεχωριστές οντότητες, είναι αδύνατον να ταυτισθούν κυριολεκτικά. "Αν, λοιπόν, ή μεταφορική ταύτιση μπορεί να γίνει αποδεκτή και με τήν προϋπόθεση ότι ό Πλάτων, αναφερό­

μενος στην ιδέα της κοινοκτημοσύνης, δέν εννοεί τήν κυριολεκτική ταύτιση (γιατί, τότε, θα έπρεπε να του καταλογίσουμε και πάλι παραβίαση στοιχειω­

δών λογικών κανόνων), μέ ποιο δικαίωμα ό 'Αριστοτέλης ασκεί «κυριολε­

κτική» (μαθηματική, αριθμητική) κριτική στον Πλάτωνα; Μπορούμε να συνοψίσουμε τήν πορεία της εργασίας μας μέχρι εδώ : ό

'Αριστοτέλης, για να αναιρέσει τήν πλατωνική θεωρία περί κοινοκτημοσύ­

νης, εκτός από τα καθαρά συγκινησιακά του επιχειρήματα19, χρησιμοποιεί και δύο, κυρίως, λογικά: α) τό επιχείρημα (ας δώσουμε αυτές τις ονομασίες σχηματικά) της άναβαθμικής σχέσης "Ανθρωπος­οίκία­πόλη και β) τό επιχείρημα της δισημίας του «πάς». Δείξαμε ότι και τα δύο επιχειρήματα έχουν ποσοτικό (ή μαθηματικό, αριθμητικό) χαρακτήρα. 'Επειδή, όμως, ή όλη αριστοτελική φιλοσοφία έχει ποιοτικό χαρακτήρα (ακόμη καί όροι πού εμείς σήμερα ερμηνεύουμε οικονομικά κλπ. για τον 'Αριστοτέλη έχουν ποιοτικό­ήθικό χαρακτήρα, βλ. λ.χ. Πολιτ. Δ12 1296Β: «λέγω δέ ποιόν μεν έλευθερίαν πλοϋτον παιδείαν εύγένειαν, ποσόν δέ τήν τοΰ πλήθους ύπερο­

χήν) και επειδή ό Πλάτων, αναφερόμενος στην κοινοκτημοσύνη, δέν εννοεί αυτή σαν αριθμητική ταύτιση (κάτι, άλλωστε, τό παράλογο), άλλα ποιοτικά, αντιστρέψαμε τους όρους καί εντάξαμε τα λογικά­ποσοτικά επιχειρήματα του 'Αριστοτέλη μέσα στην ϊδια τήν ποιοτική του φιλοσοφία­ πιο συγκεκρι­

μένα τήν αντιτάξαμε στην ΐδέα της αυτάρκειας καί σχηματίσαμε τον πρα­

γματικό αριστοτελικό συλλογισμό, τό συλλογισμό δηλαδή πού πηγάζει από τήν όλη προβληματική της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Φυσικά, μέ μια προκείμενη ποσοτική καί μέ μέσο συλλογισμό ποιοτικό (αυτάρκεια), ό συλλογισμός αντιφάσκει. Τό ερώτημα, ωστόσο, είναι: αν καί υπάρχουν σα­

φείς ενδείξεις (όπως προαναφέρθηκε) ότι ό 'Αριστοτέλης, πολλές φορές, χρησιμοποιεί αθέμιτα μέσα κατά της πλατωνικής κοινοκτημοσύνης, μάλι­

στα αναιρώντας πολλές δικές του αρχές, πρόκειται πράγματι για αντίφαση;

19. Ώς συγκινησιακά χαρακτηρίζουμε τά έξης αριστοτελικά επιχειρήματα: (α) ότι, κατά τήν κοινοκτημοσύνη, ό έρωτας θα γίνεται μεταξύ συγγενών (Πολιτ. Β4 1262α 40), (β) ότι θα εγκαταλειφθούν εκφράσεις όπως «ό πατήρ μου» καί «ό υιός μου» (Β4 1262Β 15), (γ) ότι θα καταργηθεί ή σωφροσύνη (αποχή άπο τις γυναίκες) καί ή ελευθεριότητα (Β5 1263Β 10), (δ) ότι οί άνθρωποι δέ θα γνωρίζουν τους δικούς τους καί, έτσι, θα δημιουργηθούν εγκλήματα (Β4 1262α 30) καθώς επίσης και ότι ό 'Αριστοτέλης άσκεΐ κριτική κυρίως στην κοινοκτημοσύνη των γυναικών (Β3 1262α 20, Β1 1261α 5 κ.ά.). Για μια κατάταξη των επι­

χειρημάτων πβλ. R a y m. W e i l : «Politique (ΓAristote» Armand Colin, Paris 1966, 86 K.K.

Page 124: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

642 'Αναστασίου Ε. Κούκη

είναι δυνατόν (γιατί αύτη είναι ή συνέπεια) το αριστοτελικό έργο να είναι ολόκληρο, άπό συλλογιστική άποψη, μια αντινομία; και ό 'Αριστοτέλης, υπέρμαχος της Λογικής, νά μήν το παρατηρεί; γιατί το να το παραβλέπει δεν πρέπει μάλλον να είναι θεμιτό να του καταλογισθεί: μια τέτοια αντίληψη προϋποθέτει έναν 'Αριστοτέλη, παρά τίς αθέμιτες, πολλές φορές, επιθέσεις του, διανοητικό «ιμπεριαλιστή», ιδέα ξένη ϊσως στον αρχαίο κλασικό κόσμο.

Οί μελετητές έχουν προσεγγίσει μέ διάφορους τρόπους τήν αριστοτε­

λική αυτή τακτική. Ό Ε. Weil έχει ϊσως μια δόση αλήθειας, όταν ισχυρίζεται ότι ό 'Αριστοτέλης εφαρμόζει τήν τεχνική των «Τοπικών» στις τρέχουσες ιδεολογίες, καί, σέ αντίθεση μέ τον σύγχρονο ιστορικό, δεν αναρωτιέται τί αντιπροσωπεύουν αυτές για τους αντιπάλους του20. Κατηγορείται, συνεπώς, ό 'Αριστοτέλης για μια προκρούστεια τακτική πού αποβλέπει στην επιβολή ενός μαθηματικού μοντέλου στα πρακτικά ζητήματα (καί, έτσι, καταπίπτει, μπορούμε νά πούμε κάθε αντίληψη πού θα θεωρούσε, στή συγκεκριμένη περί­

πτωση, τον 'Αριστοτέλη σαν πολιτικό ρεαλιστή). Ό W. Wieland τονίζει κάτι πού δικαιολογεί κάπως τον 'Αριστοτέλη: ότι ή μέθοδος του αρχαίου φιλοσόφου είναι αναλυτική, όχι συνθετική καί σκοπό έχει νά αναλύσει ενα αντικείμενο στα συνθετικά του παρά νά δημιουργήσει μια σύνθεση· καθώς επίσης καί το γεγονός ότι ό 'Αριστοτέλης ώς great original thinker δικαιολογείται νά μήν έχει πάντα επίγνωση τών μεθόδων πού χρησιμοποιεί καί τών συνεπειών τους, γιατί ό αντικειμενικός στόχος τά υπερβαίνει21. Βέβαια, ή άποψη του W. Wieland είναι αρκετά απλουστευτική. Κάτω άπο το πρόσχημα τοΰ δημιουργού, θα μπορούσε λ.χ. κανείς νά προβάλλει οποιαδήποτε αντίληψη επιθυμεί άναπόδεικτα (καί μάλιστα, στην περίπτωση τοΰ 'Αριστοτέλη, παρόλο δτι ισχυρίζεται πώς ακολουθεί τον αποδεικτικό συλλογισμό). 'Αντίθετα, ό W. Wieland τοποθετεί σέ διαφορετικό σημείο τήν ασυνέπεια τοΰ 'Αριστοτέλη: ό φιλόσοφος, γι' αυτόν, χρησιμοποιεί γλωσσο­

λογικές φόρμες για τήν κριτική άλλων απόψεων, χωρίς νά προσεγγίζει τήν ουσία. "Αν ή ελληνική γλώσσα, όπως είχε επισημάνει ό Br. Snell, έχει μια τάση για γενίκευση, πράγμα πού οφείλεται στο οριστικό άρθρο (το δίκαιον, το αγαθόν κλπ.), ό 'Αριστοτέλης οδήγησε τήν τάση αυτή στα άκρα μέσω τήζ ΧΡήσΤΊζ επιρρημάτων, αντωνυμιών, προθέσεων κ.ά. 'Ανάγει, για παρά­

δειγμα, τίς ερωτηματικές αντωνυμίες σέ ποσότητα ή ποιότητα (πόσο; = ποσότητα, τί είδους; = ποιότητα). Ό 'Αριστοτέλης, μέ τά λόγια τοΰ W. Wieland, χρησιμοποιεί ενα συγκριτικά μικρό λεξιλόγιο καί πολλές μεταφο­

20. Ε. W e i l : «The place of Logic...», 93. 21. W. W i e 1 a n d: «Aristotle's Physiks and the problem of inquiry into principles»

στο Art. on Ar., τόμ. I, 128, 135.

Page 125: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική του Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 643

ρές, χρησιμοποιεί δηλαδή άσχημα ελληνικά22. Ό G. Ε. L. Owen τονίζει κάποια μοντέλα, τα όποια παίζουν δομικό ρόλο στην αριστοτελική φιλοσο­

φία. Έκτος άπό τό «πολλαχώς λεγόμενα» ό Αριστοτέλης κάνει χρήση δύο ακόμα μοντέλων: της ταυτότητας ­ ετερότητας (univocal ­ multivocal) καθώς επίσης και του «όμωνύμου­συνωνύμου»23. Αυτά είναι αφετηριακά σημεία ή προοπτικές (starting points ή viewpoints), στα όποια ό 'Αριστο­

τέλης στηρίζεται καί, στή συνέχεια, επιχειρεί να προσαρμόσει σ' αυτά ισοπεδωτικά κάθε ιδεολογία24.

Οί παρατηρήσεις αυτές των μελετητών έχουν αρκετή δόση αλήθειας. Δε νομίζουμε όμως ότι τό μοντέλο ταυτότητας­έτερότητας, όμώνυμου­συνώ­

νυμου ή οποιοδήποτε άλλο μοντέλο υπάρχει στην αριστοτελική φιλοσοφία είναι άπό μόνο του αρκετό να στηρίξει τήν — βαθύτερη καί πλατύτερη — αριστοτελική φιλοσοφία ή να μας οδηγήσει σε μια ορθότερη κατανόηση αυτής. Γιατί, σε μια τέτοια περίπτωση, θα έπρεπε να υποθέσουμε α) ή ότι ό 'Αριστοτέλης σκόπιμα εφαρμόζει τα παραπάνω μοντέλα, πράγμα πού, λίγο ή πολύ, προϋποθέτει τήν αντίληψη ότι ό φιλόσοφος ήταν φορέας ενός πανούργου σχεδίου ή κάποιου κακού πνεύματος, αντίληψη μάλλον μυθώδης, β) ή ότι ό 'Αριστοτέλης, πού διατεινόταν ότι εφαρμόζει τή λο­

γική, έκανε στοιχειώδη λογικά λάθη — πράγμα παράλογο, γ) ή ότι ό 'Αρι­

στοτέλης υποτάσσει τή συλλογιστική του στην κοινωνική του ιδεολογία, πράγμα πού ϊσως έχει κάποια αλήθεια, γενικά όμως προϋποθέτει μιαν αντίληψη ξένη μάλλον στον αρχαίο κόσμο. Υπάρχουν όμως καί κάποια άλλα στοιχεία, τα όποια αποδεικνύουν ϊσως ότι τα «μοντέλα» αυτά δεν παίζουν τόσο πρωταρχικό ρόλο. Ό 'Αριστοτέλης λ.χ. θα μπορούσε με ευκο­

λία να αναιρέσει τήν αντίληψη της πλατωνικής κοινοκτημοσύνης με βά­

ση τήν απλή «αρχή της ταυτότητας» (βλ. Μετφ. Γ4 1006α 5 κ.κ.), λέγον­

τας ότι: αν ή πόλις γίνει «μία», τότε ταυτίζονται διαφορετικές καταστάσεις, όπως ουσίες (άνθρωποι), ποιότητες (μορφωμένοι, αμόρφωτοι) κλπ., πράγμα πού, άλλωστε, τό έχει αναφέρει: «ου μόνον δ' έκ πλειόνων ανθρώπων έστιν ή πόλις, άλλα καί εξ εϊδει διαφερόντων» (Πολιτ. Β2 1261α 23­24). Γιατί, λοιπόν, εφαρμόζει εκείνον τον παράξενο «ποσοτικό» συλλογισμό; Καί μέ βάση τό ϊδιο τό μοντέλο ταυτότητας­έτερότητας θα μπορούσε να αναιρέσει

22. W. W i e l a n d , 138. 23. G. Ε. L. O w e n : «The Platonism of Aristotle)) στο Art. on Ar. τόμ. I, 31 κ.κ. 24. Τό ϊδιο υποστηρίζουν καί οί E. W e i l , 93, W. W i e 1 a n d, 137 καί ό H. F 1 a­

s h a r, πού ισχυρίζεται ότι ό 'Αριστοτέλης εκμεταλλεύεται αρκετά σημεία άπό τήν πλα­

τωνική φιλοσοφία, υποτάσσοντας τα σέ ενα απλουστευτικό δυαδικό σχήμα για να τα καταρρίψει: «The critique of plulo's theory of ideas in Aristotle's Ethics» στο Art. on Ar. τόμ. 2, 8 κ.κ.

Page 126: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

644 'Αναστασίου Ε. Κούκη

τήν πλατωνική αντίληψη, αν λ.χ. ισχυριζόταν ότι α) για να υπάρξει ταυτότη­

τα απαιτείται ομοιότητα ύλης, μορφής, ουσίας κλπ., β) άλλα ή ατομικότητα είναι κάτι το έτερον και γ) συνεπώς, ή πόλη, άφοϋ αποτελείται άπό άτομι­

κότητες, δέν μπορεί να είναι μία. "Αν ό 'Αριστοτέλης δεν το έκανε αυτό δε νομίζουμε ότι οφείλεται σέ λόγους συγκυριακούς (ότι λ.χ. εκείνη τή στιγμή δέν το σκέφτηκε ή θέλησε να χρησιμοποιήσει κάποιο άλλο νεώτερο στοι­

χείο κοκ.) άλλα σέ λόγους ουσιαστικότερους: ό Αριστοτέλης δηλαδή το πρόβλημα "Ενα­Πολλά τό χειρίστηκε μέ μεγάλη σοβαρότητα καί, τελικά, μάλλον δέν μπόρεσε νά δώσει κάποια λύση αρκετά ικανοποιητική. Ό κίν­

δυνος πού πρόβαλλε πάντα ήταν ότι, αν τά πολλά είναι αντίθετα στο "Ενα, τότε και τό «πολύ» (έπίρ. του πολλά) θα είναι αντίθετο στο "Ενα* άλλα τό πολύ έχει και σαν αντίθετο τό «ολίγο». "Αρα, μ' αυτόν τον τρόπο, τό "Ενα δέν είναι ένα άλλα ολίγα. (Βλ. Μετφ. 16 1056Β 1­15).

Αντίθετα, πιστεύουμε ότι κάποια λύση του προβλήματος είναι δυνατόν νά βρεθεί μέσα άπό τον ϊδιο τό χαρακτήρα της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Ή φιλοσοφία αυτή είναι, βέβαια, ποιοτική καί, συνεπώς, σχετικά μέ τήν αυτάρκεια πρόκειται, κατά πρώτο λόγο, για μια ποιότητα. Είναι, ωστόσο, γνωστό ότι, κατά τον 'Αριστοτέλη, τό ποιοτικό ταυτίζεται σχεδόν μέ τό άπειρο καί, αν δέν αποδοθεί σέ κάποια ποσότητα είναι μάλλον αδύνατο νά υπάρξει. Ποσόν καί ποιόν μαζί δέν μπορούν νά εννοηθούν χωρίς κάποια ουσία, γιατί όλα αποδίδονται προς κάποια ουσία. "Ας θυμηθούμε λ.χ. τό αντίστοιχο χωρίο άπό τά «Φυσικά», πού εξετάζει τί εννοούν ό Μέλησσος καί ό Παρμενίδης μέ τό «πας». Ό αριστοτελικός συλλογισμός έχει ως έξης:

1. Τό Ό ν θά είναι ή ουσία ή ποιόν ή ποσόν. 2. 'Αλλά είναι σίγουρα ουσία, γιατί όλα εκφωνούνται προς κάποια

ουσία. 3. Ό Μέλησσος, όμως, ισχυρίζεται ότι είναι άπειρο. 4. Τό άπειρο, ωστόσο, εντάσσεται στην ποσότητα. 5. Συνεπώς, τό ον δέν είναι ένα άλλα τουλάχιστο δύο (ουσία, ποσόν).

(Φυσ. Α2 185α 25­185Β5). Είναι εύλογο νά σκεφτούμε ότι, παρόλα αυτά, στην προκειμένη περί­

πτωση, δέν έχουμε κάποια ποιότητα πού αποδίδεται αναγκαστικά σέ μια ποσότητα, άλλα μια ποσοτική συλλογιστική ή οποία όχι μόνο προσπαθεί νά αναιρέσει κάτι ποιοτικό (πλατωνική κοινοκτημοσύνη) άλλα εντάσσεται κι' αυτό μέσα σέ μια φιλοσοφία κυρίως ποιοτική. Είναι, επίσης, φανερό ότι ό 'Αριστοτέλης δέ θεωρεί τό ζήτημα καθόλου σαν αντίφαση. Ή έννοια πού συγκαλύπτει όλα αυτά είναι ή «φύση». Κατά τον 'Αριστοτέλη, οι οριακές ψυχικές έξεις, ή αρετή καί ή κακία δέν υπόκεινται σέ αλλοίωση, δέν είναι δηλαδή ποιότητες μέ τήν απλή έννοια. Αυτό συμβαίνει γιατί αποτελούν ακραίες καταστάσεις, θετικά ή αρνητικά: ή αρετή είναι τελείωση, ή κακία

Page 127: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Ή άριστοτ. συλλογιστική του Ενός στην κριτική της πλατών, κοινοκτημοσύνης 645

φθορά. "Ετσι, και ή αυτάρκεια είναι μάλλον ενα είδος τελείωσης. Το γιατί ή, αρνητική ή θετική, τελειότητα δεν αποτελεί ποιοτικό χαρακτηριστικό οφείλεται στή φύση: ή αρετή είναι προσέγγιση στή φύση, ή κακία απομά­

κρυνση. (Φυσ. Η3 246α 246Β5). "Αν, λοιπόν, ή πόλη σαν «φύσει» οργανισμός δέν υπόκειται σε ποιοτικούς ή ποσοτικούς προσδιορισμούς, ό 'Αριστοτέ­

λης δε θεωρεί ώς αντιφάσεις όσα προσπαθήσαμε να συζητήσουμε. Το να υποθέσουμε, πάλι, ότι, παρόλα αυτά, προκύπτει και πάλι μια ποιότητα: ή τελειότητα είναι σαν να αρχίζαμε και πάλι άπό τήν αρχή, άφοΰ άλλωστε ή αριστοτελική απάντηση είναι γνωστή: ή τελειότητα δέν είναι ποιότητα, άλλα «φύση»25. Συνεπώς, το μόνο πού μπορούμε να επιδικάσουμε στον 'Αριστοτέλη είναι το γεγονός ότι προβάλλει και ό ϊδιος ενα άλλο «πράγμα καθ' εαυτό» μέσω της «φύσης», περισσότερο 'ίσως ακατανόητο άπό το πλα­

τωνικό 'Αγαθόν26, πού του αφαιρεί μάλλον το δικαίωμα να κριτικάρει, μ' αυτόν τον τρόπο, τον Πλάτωνα. Έκεΐ, άλλωστε, έγκειται μάλλον και κάποιος παραλογισμός: στο δτι και ό Πλάτων αναφέρεται σέ μια τελειό­

τητα, παρά σέ μια πρακτική διαδικασία πού θά «αναιρέσει» τήν πόλη. Καί ό 'Αριστοτέλης, μέ βάση όσα έχει αναπτύξει περί τελειότητας (Μετφ. ΔΙ6 102IB 10­30) θά μπορούσε αν ήθελε, να καταλάβει τον Πλάτωνα27.

25. Οί Κ. V o n F r i t z καί Ε. Κ a ρ ρ, 117 παρατηρούν, εύστοχα, ότι, κατά τον 'Αριστοτέλη, ό νομοθέτης, εφόσον θεσπίζει νόμους για μια τελειότητα (τήν πόλη) δέν επιτρέπεται νά ξεφεύγει άπό τη φύση (δικαιοσύνη, ισότητα κλπ.), αντίθετα, σέ περιπτώσεις ανθρώπινες, εξατομικευμένες, επιδέχεται να γίνει κάποια απομάκρυνση.Ό J. L. A e k r i 11, 23 θέτει στον 'Αριστοτέλη τό έξυπνο ερώτημα: πώς «κατηγορείται» ή ουσία (δέκατη κα­

τηγορία), εφόσον μόνον μέ βάση τις δέκα κατηγορίες έχουμε κατηγορήματα. Καί δέ βλέπει τή λύση παρά μόνο στο ότι ή ουσία είναι τελειότητα, όπως λ.χ. ή ευδαιμονία: τό να πεις «ή ευδαιμονία είναι καλό» δέν είναι τό ίδιο μέ τό νά πεις «ή υγεία είναι καλό», υπάρχει, συνεπώς, στην αριστοτελική φιλοσοφία ενα standards.

26. Τό γεγονός δτι ή αριστοτελική «φύση» είναι τουλάχιστο τόσο αόριστη όσο καί οί πλατωνικές ιδέες τις όποιες καταδικάζει φαίνεται άπό τις διάφορες ερμηνευτικές προσ­

εγγίσεις πού επιχειρούνται προς αυτή. Για τήν πολυσημία του όρου βλ. πολύ γενικά Α. Le s ky : «'Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Λογοτεχνίας» έλλ. μετφ. Α. Τσοπανάκη, 5η εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1981 σ. 772. Οί ακραίες ερμηνείες, βέβαια, δέν έλειψαν: πβλ. λ.χ. M. H e i d e g g e r : «Vom Wesen und begriff der φύσις: Aristotles Physik In στο έργο Vegmarken έκδ. V. Klostermann, Frankfurt α. M. 1967 σσ. 314, 315, 322 κ.ά. Ή καλύτερη ίσως ερμηνεία είναι εκείνη πού διατείνεται δτι ό όρος «φύση» στον 'Αριστοτέλη είναι περισσότερο θέμα πού άφορα στή μέθοδο έρευνας καί, τελικά, «Φύσει» σημαίνει «δυνά­

μει»: ό άνθρωπος είναι δυνάμει πολιτικόν δν, γιατί μέσα στην πόλη θά ολοκληρωθεί. Πβλ. Β. Κ ύ ρ κ ο ς , 216, 218.

27. Εύστοχα οίΚ. V o n F r i t z ­ E. K a p ρ, 118 παρατηρούν: «It is also true that he (ό Άριστοτ.) uses «Nature» in almost exactly the same way as Plato uses the Idea of the just and the good».

Page 128: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΒΑΣ. Δ. ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑ 'Επιτίμου Επιθεωρητού Σχολ. Μ.Ε.

ΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΩΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ

Άπο της μυθολογικής περιόδου το πολίτευμα των 'Αθηνών και τών άλλων πόλεων της Ελλάδος ήτο ή Βασιλεία, έξελικτικώς δε διεμορφώθη­

σαν ως πολιτειακά καθεστώτα: ή βασιλεία, ή αριστοκρατία ή ολιγαρχία, ή τυραννία, ή δημοκρατία.

1. Ή Βασιλεία δεν ήτο απόλυτος μοναρχία. Ό βασιλεύς διακρίνεται δια την κληρονομικήν καταγωγήν τοϋ γένους του, άλλα και δια την άτομι­

κήν άξίαν και ύπεροχήν του. Κυβέρνα συνήθως με «Συμβούλιον γερόντων», τήν «Βουλήν» και ((τον λαόν». Κατά τον Τρωϊκόν πόλεμον (12ος αιών π. Χ.) ό όποιος είναι πανελλήνιος συναγερμός ομοψυχίας δια τήν προσβολήν απα­

ράγραπτων κανόνων οικογενειακού δικαίου και φιλοτιμίας τοϋ φιλοξενουμέ­

νου, παραβιάσαντος την οϊκογενειακην τιμήν. Μεταξύ τών πολεμικών συγκρο­

τημάτων τών Ελληνικών πόλεων, τών κρατών της εποχής εκείνης, πού αποτε­

λούν ίδια κράτη, άλλα υπάρχει ένότης θρησκείας, γλώσσης, εθνικών αρετών, ηθών και εθίμων, και κατονομάζονται εις τήν Ίλιάδα του Όμηρου, συνεκ­

στρατεύει και ό βασιλεύς των. Ό βασιλεύς έχει τήν πρωτοκαθεδρίαν εις τάς αποφάσεις τοΰ στρατιωτικού τμήματος του, διακρίνεται δια ϊδια προσόντα (άνδρείαν, σύνεσιν κλπ.), ό ισχυρότερος δέ εξ αυτών αναγνωρίζεται και γενι­

κός αρχιστράτηγος. Εις προκύψασαν διάστασιν και προ τοΰ κινδύνου δια­

σπάσεως τής ένότητος και ομοψυχίας τών συνεκστρατευσάντων εκ τής αυτής αφορμής, εξ ύβρεως προς τα κοινώς παραδεδεγμένα ήθη και προσβολής τοϋ «Ελληνικού 'Εγώ και τής φιλοτιμίας» αναγνωρίζεται ηγέτης, βασιλεύς τών βασιλέων, ό 'Αγαμέμνων βασιλεύς τών χρυσοφόρων Μυκηνών, χωρίς να εχη προσβληθή ό ίδιος είς άτομικήν ύπόθεσιν, ως γνωστόν, διότι έθίγη ή οικογενειακή τιμή τοΰ Μενελάου τής Σπάρτης, δια τής αρπαγής και φυγα­

δεύσεως τής ωραίας Ελένης συζύγου του ύπό τοΰ Πάριδος, υίοΰ τοΰ βασι­

λέως τής Τροίας Πριάμου, μολύναντος δια μοιχείας τήν οϊκογενειακην του ύπόστασιν και εξεδόθη άνευ άντιλογίας το κοινον ψήφισμα, τής πανελληνίου

Page 129: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τα πολιτεύματα εις τήν αρχαίαν Ελλάδα 647

εκστρατείας προς τιμωρίαν και εκδίκησιν. Και εξ άναφυείσης μήνιος του Άχιλλέως μετά τοϋ 'Αγαμέμνονος απεφασίσθη εν Συμβουλίω εν Τροία:

«Ουκ αγαθόν πολυκοιρανίη' εις κοίρανος έστω, εις βασιλεύς, ω έδωκε Κρόνου παις άγκνλομήτεω σκηπτρον τ' ήδε θέμιστας, Ινα σφίσι βασιλεύη»

(Ίλ. Β. 204 κ.έξ.)

'Αντί της αναρχίας αναγνωρίζεται ή έννομος εξουσία δια κοινής συγκαταθέσεως απάντων τών ήγετών­βασιλέων με έναν άρχιστράτηγον.

Κατά τους ιστορικούς ελληνικούς χρόνους εύρίσκομεν τήν όμοψυχίαν επίσης κατά τα Μηδικά (5ος αιών π. Χ.), εξαιρέσει εκτροπής Θεσσαλικών τινών πόλεων πού έμήδισαν, άλλα και κατά τους χρόνους τοϋ Μ. 'Αλεξάν­

δρου δτε εν Κορίνθφ τω 335 άνηγορεύθη γενικός αρχιστράτηγος τών Ελ­

λήνων περιβεβλημένος ό,τι καλύτερον είχεν ή Ελλάς τότε ε'ις άνδρας και τοϋ πνεύματος, ύποτάξας δε τά βορείως τής Μακεδονίας βάρβαρα έθνη (Τρι­

βαλλούς, Γέτας και Ιλλυριούς) επεχείρησε τήν κοσμοπολιτικήν και εκπο­

λιτιστική ν έκστρατείαν εις Άσίαν καί Αϊγυπτον. Εΐχεν όδηγόν παρά τό προσκεφάλαιόν του τον «έν νάρθηκι Όμηρον» καί ώδηγεΐτο με το πνεϋμα τοϋ οικοδιδασκάλου του φιλοσόφου 'Αριστοτέλους. Τά πρώτα λάφυρα τών νικών του άπό τους βαρβάρους τής 'Ασίας άφιέρωσεν εις τήν μεγαλόχαριν Παρθένον Άθηναν εν τή Άκροπόλει τών 'Αθηνών άναγράψας έν άσπίδι το πικρόχολον αφιέρωμα, λιτόν δέ καί σεμνόν δι' εαυτόν, άλλα μετά μομ­

φής κατά τών Λακεδαιμονίων, οϊτινες μόνοι κατ' έξαίρεσιν εκ πάντων τών Ελλήνων δεν τον ήκολούθησαν πειθόμενοι εις πάτριον κέλευσμα να ήγοΰν­

ται αυτοί καί ουχί να επωνται:

(('Αλέξανδρος ο Φιλίππου καί οι "Ελληνες πάντες πλην Λακεδαιμονίων // εκ τών βαρβάρων τών την 'Ασίαν ενοικούντων».

Όμοψυχίαν τών Πανελλήνων συναντώμεν επίσης κατά τό 1821, δτε σύμπας ό ελληνικός λαός έξηγέρθη, έπανεστάτησε, διαμορφωθείσης εθνι­

κής συνειδήσεως κατά τήν Τουρκοκρατίαν ύπό τών λογάδων του Γένους, τής 'Εκκλησίας, τοϋ πνεύματος τοϋ αρχαίου μεγαλείου τών προγόνων, καί μετέσχον άνδρες, γυναίκες, κληρικοί, πρόκριτοι ανεξαρτήτως θέσεως, τά­

ξεως καί ηλικίας δια να αποτινάξουν ώς έθνεγέρται τον ζυγόν τής δουλείας. Αί συνταχθεΐσαι προκηρύξεις καί μάλιστα αί κύριαι τοϋ 'Αλεξάνδρου

Ύψηλάντου έν Ίασίω 22 Φεβρουαρίου 1821 πού εγραψεν ό νεαρός τότε ιερολοχίτης γραμματεύς του Γεώργιος Λασσάνης (1796­1870), ή τής Καλα­

μάτας τήν 23ην Μαρτίου 1821 πού εγραψεν ό λόγιος γραμματεύς τοϋ Πετρό­

μπεη 'Ιωάννης Αογοθέτης καί ή τής 'Εθνικής Συνελεύσεως τής 'Επιδαύρου (Δεκέμβριος 1821 ­ 'Ιανουάριος 1822) εμφορούνται πασαι άπό τό καθολικόν

Page 130: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

648 Βασ. Δ. Πατριαρχέα

νόημα της Εθνεγερσίας πού είχε προπαρασκευάσει ιδία ή Φιλική Εταιρεία, καθορίζουσα ώς Ήμερομηνίαν της 'Εθνεγερσίας την 25ην Μαρτίου 1821, ώς συμβολίζουσαν ενότητα της Χριστιανικής Θρησκείας και του Ελληνι­

κού λαοΰ τοΰ ύπό την τυραννίαν των Τούρκων διατελούντων (Χριστιανισμός, Εύαγγελισμός­Έλληνισμός, άπελευθέρωσις).

Εις τον "Ομηρον Κοίρανος νοείται ό κύριος, ό αρχηγός, ό εξουσιαστής, ό έχων τό γενικόν πρόσταγμα της συνδιαλλαγής και συνενώσεως προς τον αυτόν σκοπόν τής ηρωικής εκείνης εκστρατείας εκ ρήματος κοιρανέω = βασιλεύω, εξουσιάζω.

2. Ή 'Αριστοκρατία ή 'Ολιγαρχία επεκράτησε μετά τήν κάθοδον τών Δωριέων περί τό 1100 π. Χ. Τότε οί ευγενείς, οί άριστοι ή ολίγοι επιβάλλον­

ται δια τοΰ πλούτου των, κρατούν τήν έξουσίαν και κατά τύπους διατηρείται ό βασιλεύς, με περιωρισμένα όμως δικαιώματα ώς λ.χ. εις τάς Αθήνας, τήν Σπάρτην, Δωρίδα και άλλαχοϋ ή καταλύεται τύποις και ουσία.

3. Ή Τυραννία, εΐναι μορφή εκτροπής τοΰ πολιτεύματος. Επειδή ή ιθύνουσα τάξις, οί άριστοκράται κατεπίεζαν τον λαόν, άνδρες ισχυροί έπωφελήθησαν περιστάσεων και κατέλαβον τήν 'Αρχήν, τήν έξουσίαν και έκυβέρνησαν χωρίς Βουλήν. Μερικοί άπό αυτούς άνεδείχθησαν και άξιοι ήγέται και απέβησαν ωφέλιμοι, ενώ άλλοι ώς άρχοντες (τύραννοι) υπήρξαν κακοί, βίαιοι, αυθαίρετοι και τό όνομα τύραννος έξέπεσεν άπό τής αγαθής σημασίας είς τήν βιαίαν και άνέλεγκτον άσκησιν τής εξουσίας.

4. Ή Δημοκρατία. Τό πολίτευμα τοΰτο διαμορφώνεται, όταν ήλαττώθη ή κατελύθη ή εξουσία τών ολίγων και ό λαός εξέφραζε με τήν ψήφόν του ελευθέρως τήν γνώμην του, χωρίς βίαν, και έξέλεγεν αυτός τους άρχοντας του με ώρισμένους κανόνας και διατάξεις. Προήλθεν ή Δημοκρατία με ού­

σιαστικήν σημασίαν εκ τών λέξεων «ό δήμος ήτο ό κρατών». Γενικώτερον πρέπει να γνωρίζωμεν ότι είς τό Έλληνικόν έθνος τό πολίτευμα εντός πέντε εως εξ περίπου αιώνων άπό τών ηρωικών μέχρι τών ιστορικών χρόνων μετέ­

βαλε μορφάς και είχε τάς εξελίξεις του διαδοχικώς. Αι πατρικαί τών Όμηρι­

κών έπων βασιλεΐαι ή έμαράνθησαν ή έξηφανίσθησαν ή κατελύθησαν και κατέρρευσαν ή ανετράπησαν δια τής βίας. Τάς βασιλείας διεδέχθησαν αί όλιγαρχίαι, αλλά μέ τήν δημαγωγίαν και τήν άχαλίνωτον όχλοκρατίαν έφθά­

σαμεν είς τήν τυραννίδα, ή οποία υπεχώρησε πάλιν είς τήν έξελικτικήν δη­

μοκρατίαν δια να φθάσωμεν είς τήν ώριμον δημοκρατίαν τοΰ Περικλέους τοΰ Ε' π. Χ. αιώνος, ή οποία εξαίρεται ώς ιδεώδης μορφή πολιτεύματος, δια τοΰτο και άπεκλήθη «ό χρυσούς αιών τής Δημοκρατίας)). 'Εξαίρεται και προβάλλεται έκτοτε, και μέχρι σήμερον, ώς άριστον πολίτευμα τής λαϊκής κυριαρχίας, τής εύψυχίας, τής ελευθερίας τοΰ λόγου, τής ισονομίας, τής δικαιοσύνης, τής αναγνωρίσεως ανθρωπίνων δικαιωμάτων τοΰ πολίτου, τής αποδόσεως ευθύνης τών αρχόντων και τής ευδαιμονίας τοΰ πολλοΰ λαοΰ

Page 131: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τα πολιτεύματα εις την άρχαίαν Ελλάδα 649

«με ένωνα τα αγαθά της καθ' ήμεραν διαβιώσεως», μέ έορτάς και πανηγύρεις θρησκευτικού και χαρμόσυνου διαφέροντος υπό την έποπτείαν του Κρά­

τους, με το Θέατρον πού εφθασεν εις ΰψος τέχνης, διδασκαλίας, μορφώσεως και διαπαιδαγωγήσεως του λαού, με λαμπρά δημόσια οικοδομήματα και ναούς λατρείας, ώστε ό καθόλου βίος του 'Αθηναίου πολίτου και του ξένου έπισκέπτου ήτο χαρμόσυνος ώς μία διαρκής πανήγυρις. Ή αυτοθυσία υπέρ Πατρίδος ήτο ένσυνείδητον καθήκον, άλλα και αξιοκρατική άναγνώρισις του καλού κάγαθοΰ. Ό πλούτος ήλέγχετο καί ή προσφορά του υπέρ τοΰ κοινού συμφέροντος της Πατρίδος ήτο υποχρεωτική μέ τακτάς καί εκτά­

κτους εισφοράς, φορολογικάς καταβολάς μέ τάς λειτουργίας κλπ. Εις τήν άρχαίαν Ελλάδα, ώς εϊπομεν, δέν έπεκράτησεν ή εθνική συνείδησις της ένότητος, παρά το σχεδόν όμόγλωσσον (διάλεκτοι τοπικαί υπήρξαν, άλλα ό Λόγος καί δή ό 'Αττικός ήτο επικρατέστερος καί κατανοητός), δέν ώμί­

λουν ούτε όλοι οί 'Αθηναίοι ώς οι τραγικοί ποιηταί (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης ή ό Αριστοφάνης), ούτε όλοι οί ρήτορες ώς εις τήν Έκκλησίαν τοΰ Δήμου ή τάς αγορεύσεις, άλλα οί λόγοι των ήσαν κατανοητοί καί άπό τον πολύν λαόν, άλλως ούτε θα ί'σχυον ώς όργανα διανοήσεως καί επικοινω­

νίας, ούτε θα διετήροΰντο καί μέχρι σήμερον. "Εκαστος πολίτης αισθάνεται τό άτομόν του ότι ήτο τέκνον της ιδιαιτέρας του πόλεως, ώς πατρίδος, ή οποία ήτο κεχωρισμένη καί περιεκλείετο άπό στενά γεωγραφικά όρια. Εύρί­

σκομεν όμως στοιχεία ομοψυχίας καί ένότητος, εκτός τοΰ Τρωϊκοΰ πολέμου καί κατά τά Μηδικά, εις θρησκευτικός έορτάς καί τους πανελληνίους αθλη­

τικούς αγώνας ('Ολύμπια, "Ισθμια, Νέμεα, Πύθια) ή τοπικάς έορτάς (Παναθή­

ναια, Πανιώνια κλπ.) ή καί εις τάς ύστερον ιδρυθείσας Συμπολιτείας.

Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΠΟΑΙΤΕΙΑ ΕΙΔΙΚΩΤΕΡΟΝ

Θα ήτο δυνατόν να έξετάσωμεν ειδικώς δια τάς 'Αθήνας τό πολίτευμα καί τήν έξέλιξίν του, τους κατοίκους, τάς αρχάς καί τους άρχοντας της 'Αθη­

ναϊκής πολιτείας, τους μεγάλους πολιτικούς άνδρας αυτής, τά της Διοική­

σεως, δηλ. τους δημοσίους λειτουργούς, τους άρχοντας καί τάς εξουσίας εκάστου, τά στρατιωτικά, τά οικονομικά, τάς νομοθετικός καί δικαστικάς ε­

ξουσίας, δηλ. τά ύπάρξαντα δικαστήρια, τάς προσόδους, τάς λειτουργίας (τα­

κτικάς καί εκτάκτους), τάς 'Αθηναϊκός έορτάς (25 εν συνόλφ ετησίως) πού διηύθυνεν ή Πολιτεία, άλλα τό τοιοΰτο θά άπήτει καί χώρον καί χρόνον πολύν, ώς επίσης σπουδαΐον ανάγνωσμα θά ήτο καί εις τήν σύγχρονον έποχήν μας ή άνάλυσις τοΰ 'Επιταφίου λόγου τοΰ Περικλέους εις τους πε­

σόντας κατά τό πρώτον έτος τοΰ φθοροποιού Πελοποννησιακοΰ πολέμου. Έκεϊ ευρίσκεται ό αληθής καί πραγματικός "Υμνος τοΰ Δημοκρατικού πολι­

τεύματος, της προτύπου Δημοκρατίας καί διαλάμπει έναργώς ψυχογράφημα

Page 132: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

650 Βασ. Δ. Πατριαρχέα

του 'Αθηναίου πολίτου και του νοήματος εν τη εφαρμογή της αληθινής Δη­

μοκρατίας. Περιορίζω το μελέτημα μου εις το θέμα περί Βασιλείας και τίνες υπήρ­

ξαν οι σπουδαιότεροι βασιλείς. Κατά τήν άρχαιοτάτην περίοδον της βασι­

λείας εις τάς 'Αθήνας συνήδρευον και 4 φυλοβασιλεΐς, οι όποιοι ήσαν προ­

στάται τών κατοίκων τής 'Αττικής, πού ήτο διηρημένη εις 4 φυλάς. Ύπήρ­

χον 12 κώμαι αυτόνομοι αί όποΐαι ήνώθησαν επί τής εποχής του Θησέως. 'Αναφέρονται πολλά ονόματα βασιλέων τών 'Αθηνών άπό τής μυθολογικής εποχής, περιοριζόμεθα εις τους πλέον ονομαστούς.

Ό Άκταΐος, μυθικός βασιλεύς τής 'Αττικής, από τό όνομα τοϋ οποίου και ή χώρα ώνομάσθη Άκταΐα ή Άκτική­Άττική, κατ' άλλην όμως γνώμην τό όνομα ελαβεν ή χώρα άπό τήν θυγατέρα τοϋ Βασιλέως Κραναού 'Ατθίδα. Ό Άφείδας, ό αρχαιότατος βασιλεύς τών 'Αθηνών και άρχηγέτης τής φυλής τών Άφειδαντίδων. Ό Κέκροψ, σύνοικος με τήν θυγατέρα Άκταίου ανα­

λαμβάνει τήν αρχήν. Είναι ό μυθικός ήρως τών 'Αθηνών, υιός τής Γαίας, αυτόχθων, εθεωρείτο δε ότι είχε τα κάτω άκρα «όφεια» = φιδίσια. Θεμελιω­

τής τοϋ άττικοΰ πολιτισμού, ετιματο ώς γενάρχης τών 'Αθηνών καί μία άπό τάς 10 φυλάς τής 'Αττικής, μετά τήν μεταρρύθμισιν τοϋ πολιτεύματος τών 'Αθηνών προς τήν Δημοκρατίαν υπό τοϋ Κλεισθένους (510­508 π. Χ.) ώνομά­

σθη τιμητικώς Κεκροπίς. Ούτος άντεπάλαισε προς τήν τυραννίδα τών Πει­

σιστρατιδών. Δια να συμπληρωθή ή είκών τοϋ βασιλέως Κέκροπος πρέπει να προστεθή ότι εις αυτόν αποδίδεται ότι έκτισεν επί τοϋ βράχου τής 'Ακρο­

πόλεως τήν Κεκροπίαν, ή οποία μετωνομάσθη ύστερον άπό τό όνομα τής προστάτιδος τής πόλεως θεάς 'Αθηνάς. Ό Κλεισθένης, σπουδαίος πολιτικός άνήρ, εξελέγη ύπό τοϋ Άθηναϊκοΰ λαοϋ και μετερρύθμισεν επί τό δημοκρα­

τικώτερον τό πολίτευμα, διήρεσε τους πολίτας εις 10 φυλάς, έθέσπισε τήν Βουλήν τών πεντακοσίων και εισήγαγε, τό πρώτον, τον εξοστρακισμόν, με τον όποιον ό λαός έδικαιοϋτο ν' άποφασίζη διά ψηφοφορίας τήν έκ τοϋ τόπου άπομάκρυνσιν πολιτικού τίνος ανδρός, εφ' όσον δι' οιονδήποτε λόγον έθεώ­

ρει τήν παρουσίαν αύτοϋ εις 'Αθήνας έπικίνδυνον. Ή ψηφοφορία έγίνετο μέ όστρακα επάνω εις τα όποια εγραφον τό όνομα τοϋ άποπεμπομένου επί 5 ή 10 ετη, ήτο όμως δυνατόν να άνακληθή ό έξωστρακισμένος μέ όμοίαν ψηφοφορίαν ένωρίτερον.

Ό Κραναός, διάδοχος τοϋ Κέκροπος, «προΰχων τη δυνάμει Αθηναίων», συμπίπτει μέ τους χρόνους τοϋ Δευκαλίωνος.

Μνημονευτέοι δ' επίσης ό Άμφικτύων, υιός τοϋ Δευκαλίωνος και τής Πύρρας, γαμβρός τοϋ βασιλέως Κραναού, τον όποιον έξεθρόνισεν. Εισήγαγε τήν λατρείαν τοϋ θεοΰ Διονύσου. Ό Έριχθόνιος, έξεθρόνισε τον Άμφι­

κτύονα. Παριστάνετο ώς όφις τοϋ ναοΰ τής 'Αθηνάς εις τήν Άκρόπολιν, υιός τής 'Ατθίδος ή τής Γής τοϋ 'Ηφαίστου. Εις τα αγάλματα τής 'Αθηνάς

Page 133: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Τα πολιτεύματα εις τήν άρχαίαν Ελλάδα 651

άπεικονίζετο ώς όφις διπλωμένος παρά τήν ασπίδα αυτής. Ό Πανδίων, μνη­

μονευτέος ώς βασιλεύς, ώς και ό Έρεχθενς, περίφημος αττικός ήρως υιός τής Γής, άνετράφη άπο τήν Άθηναν εις τον εν Αθήναις ναόν της. Λέγεται ότι ετέθη εντός κίστης και παρεδόθη εις τήν Πάνδροσον, κατά δε το άνοιγμα τής κίστης ευρέθη περιτυλιγμένος από οφεις. "Οταν ήνδρώθη ό Έρεχθεύς εγκαινίασε τήν λατρείαν τής 'Αθηνάς και 'ίδρυσε το Έρέχθειον επί του βράχου τής Ακροπόλεως και ώρισε τα τής εορτής των Παναθηναίων. Ό ΑΙγενς, θρυλικός βασιλεύς των 'Αθηνών, ένικήθη υπό του Μίνωος, ό όποιος εξεστράτευσε κατά τών Αθηνών, επειδή οί Αθηναίοι είχαν φονεύσει τον υίόν του Άνδρόγεων καί ύπεχρεώθησαν οί 'Αθηναίοι να στέλλουν εις Κρή­

την κάθε ενατον έτος 7 παίδας καί 7 παρθένους ώς βοράν του Μινώταυρου. 'Από τον φόρον αυτόν του αίματος άπήλλαξε τους 'Αθηναίους ό Θησενς. 'Ατυχώς ό πατήρ Αίγεύς, μετά τον άθλον τοΰ υίοϋ Θησέως, τον όποιον δεν έγνώριζε τί απέγινε κατά τό ευφυές ταξίδιόν του, άπωλέσθη ριφθείς άπό άπελπισίαν όταν εΐδεν έπανερχομένην τήν ιεραν ναϋν τής αποστολής να έχη μέλανα τα ιστία (πανιά) τοΰ πλοίου, τά όποια έλησμόνησαν να μεταλλάξουν κατά τήν έπιστροφήν καί ένόμισεν ότι κατεσπαράχθη καί ό ήρως υίός του Θησεύς ύπό του Μινώταυρου κατά τήν άποστολήν έκείνην. Τό πέλαγος ώνομάσθη έκτοτε Αιγαίον καί είναι συνδεδεμένον με τους ηρωι­

κούς αγώνας τής Ελληνικής φυλής άπό τεσσάρων χιλιετηρίδων, επειδή υπό τον μϋθον λανθάνει ή ναυτική υπεροπλία τών 'Αθηναίων έναντι τών πολεμίων τότε Κρητών επί τής κυριαρχίας τών νήσων του Αιγαίου πελά­

γους, πού περιήλθον εις τήν Άθηναϊκήν ήγεμονίαν. Ό Θησενς, υιός τοΰ ανωτέρω ΑΙγέως καί τής Αίθρας άνετράφη εις τήν

Τροιζήνα πλησίον τής μητρός του καί τοΰ πάππου του βασιλέως Πιθέως. "Οταν έγινε 16 ετών έκύλισε μέγαν λίθον με τάς άθλητικάς του δυνάμεις, κάτωθι τοΰ οποίου ό πατήρ του εΐχε κρύψει τό ξίφος καί τά σανδάλια του, έκτελέσας δε τήν παραγγελίαν καί άφοΰ έλαβε ταΰτα έπορεύθη δια ξηράς εις τάς 'Αθήνας έκκαθαρίζων διά τής ανδρείας καί ευφυΐας του τήν όδόν προς 'Αθήνας, μαστιζομένην άπό τους περίφημους κακοποιούς καί κατά τόπους ληστάς. "Ετσι έπετέλεσε τους πρώτους άθλους του. Έφόνευσε τον Περιφήτην ­ Κορννήτην, τον Σίνιν τον πιτυοκάμπτην, τήν Κρομμυνίαν ύν (άγριόχοιρον), τον Σκείρωνα, τον Κερκνονα καί τον Δαμάστην προκρού­

στην. Ό Θησενς εΐναι ό πλέον ονομαστός καί κυριώτερος ήρως βασιλεύς τής αρχαίας Ελλάδος, ισάξιος τοΰ 'Ηρακλέους. Κατεπολέμησε τάς 'Αμαζό­

νας καί απήγαγε τήν βασίλισσαν αυτών Άντιόπην, άπό τήν οποίαν απέκτησε τον "Ιππόλυτον, ένίκησε τους Κενταύρους καί πολλοί άλλοι άθλοι μνημο­

νεύονται κατά τήν ήρωικήν δράσίν του. Τελευταίος βασιλεύς τών 'Αθηνών, διά να συντομεύσωμεν, είναι ό Κόδρος (11 π. Χ. αιών) τό γένος Νηλείδης. Έθυσιάσθη υπέρ πατρίδος, έφονεύθη δε θεληματικώς χάριν τής σωτηρίας

Page 134: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

652 Βασ. Δ. Πατριαρχέα

τών 'Αθηνών, ύπακούσας εις δοθέντα χρησμον κατά τον όποιον θά ένίκων οι 'Αθηναίοι εναντίον τών έπελθόντων εις τήν Άττικήν Δωριέων, εάν εφο­

νενετο 6 βασιλεύς τών αντιμαχομένων. Ώ,ς γνωστόν και ό είς εκ των δύο βασιλέων της Σπάρτης ήγεΐτο πάσης εκστρατείας. Ό Κόδρος είσήλθεν άγνωστος, μετημφιεσμένος είς πτωχόν γέροντα, εις το στρατόπεδον των εχθρών και εύρεν εκουσίως τον θάνατον χάριν της σωτηρίας της πατρίδος του. Οί Δωριείς, μετά τον φόνον του βασιλέως, αναγνωρισθέντος, έλυσαν τήν πολιορκίαν. Οί 'Αθηναίοι μετά τήν παραδειγματική ν αύτοθυσίαν υπέρ πατρίδος του βασιλέως των Κόδρου κατήργησαν τήν βασιλείαν πιστεύοντες δτι δεν θα ευρισκον άντάξιον του Κόδρου βασιλέα (1063 π. Χ.). Μνημο­

νευτέα ως σπουδαία πολιτική πραξις δια τάς 'Αθήνας δτι ô Θησεύς, ώς βασι­

λεύς, συνφκισε τάς κώμας της 'Αττικής με κέντρον το κυρίως "Αστυ. Είς άνάμνησιν δε έτελοϋντο αί μεγαλύτεραι έθνικαί έορταί «7α Συνοικία» και τα (.(Παναθήναια». Ό αυτός Θησεύς διεμόρφωσε τό πολίτευμα της βασιλείας επί τό δημοκρατικώτερον. Τήν βασιλείαν ώς πολίτευμα διετήρησαν συνε­

χώς εξ όλων τών Ελλήνων μόνοι οί Σπαρτιάται και οί Μακεδόνες.

Page 135: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΑΝΝΑΣ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ­ΜΠΟΥΡΛΟΠΑΝΝΗ

Β' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Το Β' Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας οργανώθηκε από την «Ελλη­

νική Φιλοσοφική Εταιρεία», σε συνεργασία με τή «Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου», κάτω από τήν προστασία τών Προέδρων της Ελληνικής και Κυπριακής Κυβερνήσεως καθώς και κάτω από τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών Ελλάδος και του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου, με θέμα : «Ή Φιλοσοφία σήμερα».

Το Συνέδριο αυτό πού διήρκεσε άπο 26 εως 28 Σεπτεμβρίου 1983, κα­

τόρθωσε να δώσει αντιπροσωπευτική εικόνα τοΰ σύγχρονου ελληνικού φι­

λοσοφικού προβληματισμού πού εϊτε αντλεί τις ρίζες του άμεσα από τήν ελληνική φιλοσοφική παράδοση, είτε συνδέεται με τήν παγκοσμιότητα της σκέψης.

Κύριο χαρακτηριστικό, ότι έγιναν άπό μέρους τών ομιλητών προσπά­

θειες οριοθέτησης τών βασικών στόχων της σύγχρονης φιλοσοφίας, σύμ­

φωνα άλλωστε μέ τή γενική γραμμή του θέματος «Ή Φιλοσοφία σήμερα», καθώς και κριτική περιγραφή τών μεθόδων πού χρησιμοποιούνται. 'Ακόμα τέθηκαν ερωτήματα σχετικά μέ τή νομιμότητα της φιλοσοφίας ώς επιστη­

μολογικής κριτικής, σέ συνάρτηση φυσικά ώς προς τις σχέσεις της μέ τήν επιστήμη και τις μεθόδους της.

Τους ομιλητές τοΰ Συνεδρίου απασχόλησε επίσης σοβαρά ή σημερινή κατάσταση της φιλοσοφίας, τόσο σέ σχέση μέ τό φορέα της — φιλόσοφο, διανοητή — όσο και σέ σχέση μέ τον άνθρωπο. Γενικά, σημείο κοινού ενδια­

φέροντος αποτέλεσε ή κρίση πού παρουσιάζει σήμερα ή φιλοσοφία, καθώς βρίσκεται πολωμένη ανάμεσα σέ δύο αντιθετικά άκρα: άπό τό ενα μέρος ή σοβαρότερη αμφισβήτηση τοΰ ρόλου της, πού έχει συναντήσει στην μέχρι τώρα ιστορική της πορεία, και άπό τό άλλο μέρος, ή ευθύνη πού φαίνεται να έχει επωμισθεί — παρά τα λεγόμενα για κατάργηση ή αυτοκατάργηση της — ώς προς τή διατύπωση α) θεμελιωδών ανθρωπολογικών έρωτήσεων­

άπαντήσεων, β) κριτική τών επιστημονικών μεθόδων, γ) διαμόρφωση μιας σύγχρονης κοσμοεικόνας.

Page 136: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

654 Άννας Άραβαντινοϋ­Μπουρλογιάννη

Σέ γενικές γραμμές το Β' Πανελλήνιο Συνέδριο μπορεί να θεωρηθεί πολύ επιτυχημένο, γιατί έκτος άπο την υψηλού επιπέδου και υπεύθυνη κα­

τάρτιση των περισσότερων ομιλητών, κίνησε το ενδιαφέρον των ακροατών, πράγμα άλλωστε πού αποτελεί και βασικό στόχο του.

Ή συμμετοχή νέων φιλοσόφων στο Συνέδριο αυτό αποτέλεσε έναν ακό­

μη πόλο έλξης τών ακροατών πιθανόν ή μεγαλύτερη συμμετοχή τους στο μέλλον, θα συντελοΰσε στην απάλειψη της εικόνας της φιλοσοφίας ώς του άγαθου τών ολίγων, ώριμων, ή από καθέδρας μόνο φιλοσοφικών διδασκάλων.

Page 137: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χ ρ ο ν ι κ ά

Β' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (1984)

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟΣ ΟΜΙΛΙΑ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΛΟΥΡΟΣ: Επίτιμος Πρόεδρος 'Ελληνικής 'Εταιρείας 'Ιστορίας της 'Ιατρικής.

Ή σημασία τής 'Ιστορίας της Ιατρικής

(Περίληψις)

"Ολος ό κόσμος πιστεύει πώς ό καθένας γεννιέται γιά να βαδίζει προς τό μέλλον. Αυ­

τή όμως ή λέξη δέν θα είχε νόημα πραγματικό αν δέν συνοδεύονταν από εκείνη πού τήν διαφοροποιεί και πού ονομάστηκε τό παρελθόν. Αυτό τό άντιδιασταλτικό νόημα δέν είναι παράξενο ότι δημιουργεί κάποια μειωμένη υπόσταση στο παρελθόν, απέναντι στην ορμή τοϋ ξεκινήματος. Όλη ή ζωή αρχίζει και συνεχίζεται προς τα εμπρός ενώ τό παρελθόν παίρνει τό χαρακτήρα τής άρνησης πού δέν ενδιαφέρει πια άφοΰ πέρασε. "Αν στην ιεραρ­

χία τοϋ πεπρωμένου υπερτερεί βέβαια ή προωθητική εξόρμηση, δέν πρέπει να ξεχνιέται πώς αυτό πού αφήνει πίσω της είναι εκείνο πού τή γέννησε και πού ό άνθρωπος ονόμασε ι σ τ ο ρ ί α , και τα έξαπτέρυγά της τις αναμνήσεις.

'Από τήν 'Ιστορία λοιπόν διεκδικείται ή πρωτεύουσα στατική θέση τοΰ παρελθόντος, πού αδιάκοπα γεννά τό κινούμενο μέλλον και πού αν δέν υπήρχε εκείνη δέ θα υπήρχε και αυτό. Αυτή τή σημασία απόδωσαν οί άνθρωποι στην ιστορία άπό τότε πού αναπτύχθηκε ή συνείδηση τους. Άπα τότε δηλαδή πού κατάλαβαν τήν σημασία τής καταγωγής τους, πού επισημαίνεται ίσως άπό τα πρώτα ορμητικά βήματα τής ζωής, άλλα πού αργότερα οδηγούν στο καταφύγιο τους, τήν αμπάριζα τής μοίρας τους. Ό πλούτος τής ανθρώπινης διάνοιας δημιούργησε τήν διασταλτική ανάγκη τών χαρακτηρισμών και τών διαφοροποιή­

σεων. Ή ανθρώπινη παρατηρητικότητα κατάλαβε τήν φυσική κατανομή τοΰ χρόνου και έτσι τοποθέτησε τήν ιστορία στην κορυφή τής εξελικτικής διεργασίας. Μέ τό νόημα τοΰ συμφέροντος πού δημιουργήθηκε άπό τήν ανάγκη τής αυτοάμυνας, ή ιστορία τής σωμα­

τικής ακεραιότητας ξεκινά άπό τήν αναζήτηση τών μέτρων εκείνων πού επέβαλε ή παρα­

τηρητικότητα και πού θα συνθέσουν τήν ατέρμονη αλυσίδα τών γνώσεων τών δημιουργών τής ιστορίας τής ιατρικής.

Page 138: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

656 Χρονικά

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΙΣ 1η

(Περίληψις)

1) ΣΠΥΡΟΣ Γ. ΜΑΡΚΕΤΟΣ: Καθηγητής 'Αλέξανδρος Καββαδίας (1884­1971): 100 χρόνια από την γέννηση ενός στυλοβάτη της 'Ιστορίας της 'Ιατρικής στην Ευρώπη.

Με αφορμή τή συμπλήρωση 100 χρόνων άπό τή γέννηση τοΰ καθηγητού και ακαδη­

μαϊκού 'Αλέξανδρου Καββαδία αναλύεται ή πνευματική φυσιογνωμία και τό πολύπλευρο και επιβλητικό επιστημονικό του έργο. 'Ιδιαίτερα επισημαίνεται ή συμβολή του στην αναβίωση τοϋ Νεοϊπποκρατισμοΰ καί ή πολυσήμαντη προσφορά του στην ανάπτυξη τής Ιστορίας της 'Ιατρικής και στην καλλιέργεια τής ιατρικής σκέψεως στον ευρωπαϊκό χώρο.

ΕΙΣΗΓΗΣΙΣ 2α (Περίληψις)

2) ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Οι Διδάσκαλοι μας. 1. Κωνσταντίνος Μέρ­

μηγκας* τούπίκλην** Κ. Μ. Γερήνιος***.

Χαρακτηρισμός τοϋ καθηγητού Κωνσταντίνου Μέρμηγκα ώς χειρουργού, ώς άνθρω­

που τών γραμμάτων, ώς βουλευτού, ώς γερουσιαστοΰ, ώς δημάρχου 'Αθηναίων, ώς φιλο­

σόφου, ώς ...υποψηφίου Πρυτάνεως, ώς...υποψηφίου 'Ακαδημαϊκού κ.λπ. Ή εργασία συμ­

πληροΰται δια Ραδιοφωνήματος γερμανιστί κατά τήν Γερμανικήν Έκπομπήν τοΰ Ελλη­

νικού Ραδιοφώνου κατά τήν 16­12­1940.

ΕΙΣΗΓΗΣΙΣ 3 η

(Περίληψις) 3) ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Σ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ: Φακού έγκώμιον ­ Κοσμοφανέρωσις.

Γνωστός άπό τήν αρχαιότητα ό φακός, απέκτησε πολύ αργότερα, από τον 16ον μόλις αιώνα, τήν σημασία μέσου έρεύνης πού σήκωσε τήν αδιαπέραστη αυλαία τής φύσεως καί επέτρεψε στον άνθρωπο να δή τα μή ορατά, να γνωρίση τα μη νοητά, τα εξω τοΰ μέτρου του, τα μέγιστα όσο καί τα ελάχιστα.

* 1874­1941. ** Κατά τάς αρχάς τοΰ αιώνος δύο δεινοί μονομάχοι τοΰ λόγου καί τής πένας, ύφη­

γηταί τότε, οί Κωνσταντίνος Λούρος καί Νικόλαος Πετσάλης, έδωσαν σκληρούς αγώνας περί τοΰ αν άντισηπτικήν ή ασηπτικήν άγωγήν έπρεπε να εφαρμόζουν. Όργισθείς ό Κων­

στ. Λούρος άνέθεσεν είς τον έπιμελητήν του Έμμ. Πουλήν να απάντηση εϊς ένα λίβελλον τοΰ Πετσάλη. 'Αλλά καί αυτός θυμωθείς άνταπήντησε προσθέτων: «Άπάντησις είς Κων­

σταντΐνον Λοΰρον τούπίκλην 'Εμμανουήλ Πουλήν. 'Από Ύφηγητοΰ εαυτόν είς άπλοΰν διδάκτορα έξεκύλισεν;»! 'Ενταύθα προκειμένου να παραθέσωμεν τό προσωνύμιον (ψευ­

δώνυμον Γ) τοΰ Κ. Μέρμηγκα ένεθυμήθημεν τό «τούπίκλην» τοΰ Νικολάου Πετσάλη. *** Κ. Μ. Γερήνιος εκ τής Γερηνίας ή Γερήνης τής αρχαίας Λακωνικής όπου καί

«'Ιερόν "Αγιον» καί Μνήμα Μαχάονος υίοΰ τοΰ 'Ασκληπιού καί μαχητού τοΰ Τρωϊκοΰ Πολέμου, τοΰ οποίου φονευθέντος έν Τροία τα οστά μετέφερε καί εθαψεν έκεΐ ό Νέστωρ, ό επιλεγόμενος «Γερήνιος Τππότα». Είς τό ίερόν τοΰτο έγένοντο «ίάματα νόσων». Ευνόη­

τος όθεν ό λόγος εκλογής τοΰ ψευδωνύμου του άπό τον Μέρμηγκαν.

Page 139: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 657

Θα πρέπει, βέβαια, να στραφή ό νους πολλούς αιώνες πίσω για να φαντασθή το πώς θα ήταν σήμερα ή άνθρωπότης — σήμερα, δτε το γνωστό μας περιβάλλον έχει προεκταθεί στην κλίμακα όλων τών μεγεθών — χωρίς τις γνώσεις πού μας έχει προσφέρει ό φακός στον ύπεργήϊνο κόσμο και στον μικρόκοσμο.

Οι γνώσεις όμως αυτές δεν προέκυψαν βέβαια από τήν πρώτη χρήση φακών. Άπεκτή­

θησαν σέ χρονικό διάστημα μεγάλο, παράλληλα με τήν βελτίωση τής τεχνικής και μέ τον κατάλληλο συνδυασμό τών φακών εις άποτέλεσιν οργάνων οπτικών είδικών για ορι­

σμένο σκοπό, τηλεσκοπίων, μικροσκοπίων. Ή έπινόησις και ή κατασκευή του — και μάλιστα τών μικροσκοπίων πού κυρίως μας

ενδιαφέρουν—συνθέτει μέ τις διάφορες φάσεις της ίστορίαν πραγματικά θαυμαστήν. Είναι αλήθεια εντυπωσιακό τό ότι από τα τέλη ήδη του 16ου αιώνος, άνθρωποι επιτήδειοι μέ. φαντασία και επιμονή μεγάλη άλλα μέ στοιχειώδη καί πρωτόγονα μέσα (οί δύο Jensen, ό Fontana, ό Cornelius Drebbel, ό Marcello Malpighi, ό Robbert Hooke, ό van Leeuwen­

hoek και τόσοι άλλοι) κατώρθωσαν νά κατασκευάσουν όργανα οπτικά πού, παρά τήν ατέ­

λεια τους, επέτρεψαν νά είσδυση τό ανθρώπινο μάτι σέ χώρους πού τοϋ ήσαν λειτουργι­

κώς απρόσιτοι και πού θα παρέμεναν συνεπώς άγνωστοι καί εκ φύσεως άπηγορευμένοι. Καί τα όργανα αυτά, συνεχώς βελτιούμενα, έφθασαν ν' αποκαλύψουν τήν δομή τής ζώ­

σης ύλης, τό μορφικό υπόστρωμα κάθε στοιχείου πού ζεϊ καί νά προσφέρουν υλικό γνώ­

σεων επιστημών μεγάλης εύρύτητος. Τήν εξέλιξη αυτή τών μικροσκοπίων καί τις αντίστοιχες μέ αυτήν κατακτήσεις θα

έξετάση συνοπτικότατα ή προσεχής ομιλία.

ΕΙΣΗΓΗΣΓΣ 4η

(Περίληψις)

4) Π. Π. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ: Τα 'Ιατρικά καί Παραϊατρικά τοϋ Μεγάλου Φωτίου.

Στην Εκκλησιαστική Τστορία δέν λείπουν παραδείγματα ιερωμένων, πού, εκτός άπό τήν ειδική των λειτουργηματική ενασχόληση, έξέτειναν τα ενδιαφέροντα των και σέ άλ­

λους πνευματικούς τομείς, μέ επιδόσεις πραγματικά αξιοθαύμαστες. "Εχουμε ήδη μιλήσει σέ σχετική εργασία μας για τον Επίσκοπο Σεβίλλης 'Ισίδωρο καί τήν πολλαπλή εγκυ­

κλοπαιδική του μόρφωση, άντικατοπτριζόμενη στα πολυποίκιλα έργα, τα όποια μας έκλη­

ροδότησε. Στην καθ' ημάς 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία ανάλογο καί μεγαλύτερο παράδειγμα έχουμε στο πρόσωπο τοϋ Μεγάλου Πατριάρχη Φώτιου, τής Κωνσταντινουπόλεως (810­

891), γνωστού γενικά περισσότερο σαν κύριου παράγοντος τοϋ δογματικού θρησκευτικού σχίσματος μεταξύ 'Ανατολικής 'Ορθοδόξου καί Δυτικής Καθολικής 'Εκκλησίας, καί λι­

γώτερο για τήν τεράστια πνευματικότητα τους,όπως αυτή διαπιστώνεται στα έργα του «Μυ­

ριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη», «Λεξικόν» καί «Αμφιλοχία». Στο πρώτο, πού μας ενδιαφέρει είδικώτερα έδώ, ό Φώτιος, μέ ενάργεια όχι τυχοϋσα, συνοψίζει, σχολιάζει ή κρίνει έναν αριθμό έργων αρκετά σεβαστό για τήν εποχή του (περίπου 280), ιστορικών, λογοτεχνικών, θρησκευτικών, επιστημονικών, πού ό ίδιος είχε, μεταξύ άλλων, διαβάσει καί απομνημο­

νεύσει κατά μακρά ετη πολύμοχθης αφοσίωσης στή μόρφωση, παρακινούμενος άπό απέ­

ραντη πνευματική περιέργεια. Ή βαθειά γνώση τής Ελληνικής γλώσσας καί τής Ελλη­

νικής Γραμματείας τοϋ επιτρέπουν ν' ακριβολογεί στις αναλύσεις του, καί, μολονότι άντι­

κρύζει τα πράγματα άπό τή σκοπιά ενός ορθοδόξου, είναι απροκατάληπτος καί αβίαστος, κάπου­κάπου δέ καί εμφανώς συμπαθής προς συγγραφείς πού δέν έπρόφθασαν νά μεταλά­

Page 140: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

658 Χρονικά

βουν χριστιανικής παιδείας. Στη «Μυριόβιβλο» αναλύονται, έκτος των άλλων, και έργα καθαρώς ιατρικά, όπως τοϋ Θεοφράστου, του Γαληνού, τοΰ Όρειβάσιου, τοΰ Άέτιου τοϋ Άμιδηνοΰ, άλλα και σταχυολογούνται παρατηρήσεις ιατρικές και παραϊατρικές διάσπαρ­

τες σε πολλά άπο τά μή ιατρικά έργα. Αυτές τις παρατηρήσεις, πού έχουν ενδιαφέρον τόσο για τον ιστορικό της 'Ιατρικής, όσο και για τον ιατρό οποιασδήποτε ειδικότητος, κρίναμε σκόπιμο νά εκθέσουμε στην ύπό ανακοίνωση πραγματεία μας.

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ­ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ

5) ΓΕΡ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ­ ΚΩΝΣΤ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Δύο ιατροθεολόγοι θανα­

τωθέντες επί πύρας θύματα μισαλλοδοξίας.

α) ΓΕΡ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ: Βασίλειος ιατρός, αρχηγός των Βογομίλων τοϋ 12ου αιώνος.

Εις περιοχάς της Θράκης και της Μυσίας όπου έγκατεστάθησαν άπο τό 679 οι Βούλ­

γαροι, διεδόθη μία αϊρεσις χριστιανική ή οποία είχεν ώς αρχήν τήν της διαρχίας (Θεός τοΰ Καλοϋ και Θεός τοΰ Κακού) και ή οποία συνηνώθη μέ άλλους αναρχικούς καί προε­

κάλεσε ζητήματα εις τό Βυζάντιον. 'Υπάρχουν σκοτεινά σημεία, τά όποϊα ένεκα της ελ­

λείψεως λεπτομερειακών πηγών είναι δύσκολον νά διευκρινισθούν. Ή αϊρεσις τών Βογο­

μίλων (Βογόμιλος = Θεοφιλής ή Φιλόθεος) έφθασε μέχρι καί αυτής της Κωνσταντινου­

πόλεως, κατά δέ τον llov αιώνα έξηπλώθη εις τάς περί τον Αΐμον χώρας. Ένεκα τούτου ό 'Αλέξιος ό Κομνηνός επεχείρησε νά πληροφορηθή άκριβέστερον τά κατά τήν Α'ίρεσιν, άπό ενα Βασίλειον ίατρόν, ό όποιος φαίνεται ότι έτροποποίησε τήν α'ίρεσιν εις ώρισμένα σημεία. Ή άποκάλυψις τοϋ περιεχομένου τής αίρέσεως εις τον αυτοκράτορα καί ή εμμονή τοΰ ΐατροΰ Βασιλείου εις αυτήν συνετέλεσεν εις τό νά καταδικασθή ούτος εις τον δια πύρας θάνατον (1119). Τό γεγονός τοΰτο είναι άπό τά σπάνια εις τήν ίστορίαν τοΰ Βυζαντίου, δι' ο καί ορθώς κατέκρινεν αυτό καί ό Παπαρρηγόπουλος, διότι πρόκειται καθαρώς περί με­

σαιωνικής ποινής ένώ τό Βυζάντιον δέν έχει μεσαίωνα. Τό πρόβλημα τοΰ Βασιλείου είναι πώς δύναται νά έρμηνευθή ή εμμονή του εις τήν αϊρεσιν, ένώ ό Χριστιανισμός δίδει όρθήν λύσιν εις τό θέμα Θεός καί Κόσμος καί πτώσις ηθική τοΰ άνθρωπου, έχοντος τήν έλευ­

θερίαν. Πρέπει νά άναζητηθή ή εμμονή τοΰ Βασιλείου εις τήν μόρφωσιν τών ιατρών τής εποχής;

β) Κ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Ό ιατρός θεολόγος Miguel Servede (μέσα 16ου αιώνος). Ό Μιχαήλ Σερβέτος (Miguel Servede), ανατόμος ιατρός και θεολόγος (1505­1553)

άνεκάλυψε πρώτος τήν μικράν κυκλοφορίαν τοΰ αίματος, δια τών πνευμόνων. Δια λόγους προνοίας έναντι τής 'Ιεράς 'Εξετάσεως, ή οποία έθεώρει τον Γαληνόν ώς πρόσωπον ιερόν καί άπρόσβλητον («Αυτός έφα»), έτοποθέτησε τήν σπουδαιοτάτην άνακάλυψίν του, πού εις τήν πραγματικότητα έκλεινε τον κύκλον τοΰ προβλήματος τής κυκλοφορίας τοΰ αίματος, εις τό θεοσοφικόν του έργον «Christianismi Restitutio» (Άναστήλωσις τοΰ Χρι­

στιανισμού). 'Ιατρός τοΰ αρχιεπισκόπου Palmier εν Lyon δέν ήδυνήθη νά άποφύγη τήν μήνιν τοΰ

Καλβίνου, ό όποιος τον έμήνυσεν ώς αίρετικόν. Ό Σερβέτος ήψήφισε τήν δίωξιν ταύτην καί μετέβη εις Γενεύην. Συλληφθείς ύπό τής 'Ιεράς 'Εξετάσεως κατεδικάσθη εις τον δια πυρός θάνατον πού υπέστη δημοσίως εις Γενεύην τό 1553.

Ό Σερβέτος ύπήρξεν ό αληθής καί αναμφισβήτητος Πρόδρομος τοΰ Harvey. Παρέχονται βιογραφικά στοιχεία καί κρίσεις μεγάλων ίατροϊστορικών.

Page 141: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 659

6) ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ: Ό εισηγητής της νεωτέρας υγιεινής και της Μικρο­

βιολογίας εις τήν Ελλάδα ΚΩΝΣΤ. ΣΑΒΒΑΣ. Ό Κωνσταντίνος Γ. Σάββας γεννηθείς εις περιοχήν της Χαλκίδος ολίγον μετά τα

μέσα τοΰ 19ου αιώνος, διδάκτωρ τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών τοϋ 1881, εις ήλικίαν μόλις 20 ετών, το 1882 κατόπιν διαγωνισμού, έλθών πρώτος, ονομάζεται δόκιμος ιατρός τοϋ στρατού, διελθών έν συνεχεία τήν κλίμακα της ιεραρχίας μέχρι το 1900 δτε εκλέγεται Κα­

θηγητής τής 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, εις τήν τακτικήν εδραν τής Υγιεινής και Μικροβιολογίας. Μετά τήν ϊδρυσιν τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών εξελέγη μεταξύ τών πρώτων 'Ακαδημαϊκός. Περιγράφεται το επιστημονικόν και όργανωτικόν του έργον έν δυνατή συντομία.

7) ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΙΩ. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ: Ή Μαιευτική και Γυναικολογία έν Ελλάδι κατά τον 19ον αιώνα.

'Εκτίθεται ή ιστορία τής Μαιευτικής­Γυναικολογίας έν Ελλάδι κατά τον 19ον αιώνα από τής ιδρύσεως τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών μέχρι τών αρχών τοϋ Κ' αΙώνος. Εκτίθεται ό βίος και τό έργον τών πρώτων καθηγητών τοΰ κλάδου: Νικολάου Κωστή, Μιλτιάδου Βενιζέλου και Δημητρίου Κονσόλα και παρουσιάζεται ανάγλυφος περιγραφή τών πρώτων βημάτων τής έδρας.

8) Κ. Α. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ: Οί απόψεις τοϋ Ιπποκράτη στή λιθίαση τοϋ ουροποιητικού και στην τομή τής ουροδόχου κύστεως.

Ή μελέτη τών 'Ιπποκρατικών κειμένων εντυπωσιάζει άπό τό γεγονός ότι μέσα σ' αυτά: α) περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια ή κλινική συμπτωματολογία τών κλινικών εκδηλώ­

σεων τής νεφρολογίας, β) δίνονται για τό μηχανισμό τής δημιουργίας τών λίθων εξηγήσεις, πού είναι και σήμερα

αποδεκτές και γ) διατυπώνονται απόψεις για τή θεραπευτική αγωγή πού μπορεί να θεωρηθούν σύγχρονες.

'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ή μελέτη τής θέσης τοϋ 'Ιπποκράτη σχετικά μέ τήν τομή τής ουροδόχου κύστης, πού έχει δώσει αφορμή για αντιφατικές ερμηνείες. Άπό μερικούς θεωρήθηκε έτσι ό 'Ιπποκράτης ότι καθυστέρησε τήν εξέλιξη τής χειρουργικής ουρολογίας, ενώ αντίθετα άπό άλλους θεωρήθηκε ώς θεμελιωτής της.

9) ΜΙΑΤ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΛΤΙΑΔΗΣ: "Ελληνες ανατόμοι άπό τον Παρνασσόν.

Ή 'Ανατομική, τής οποίας άντικείμενον μελέτης είναι ή δομή τοϋ ανθρωπίνου σώ­

ματος, είναι παλαιά, όσον παλαιά είναι ή άνθρωπότης και ή περιέργεια της. 'Αξιόλογοι έρευνηταί έθεσαν τάς βάσεις τής επιστημονικής ανατομικής και έλάμ­

πρυναν τήν έπιστήμην τής αρχαιότητος μέ τό όνομα τους: 'Αριστοτέλης, 'Ερασίστρατος, 'Ηρόφιλος και πολλοί άλλοι μέχρι και τοΰ Γαληνού. Μετά τον θάνατον τοΰ τελευταίου έκαλύφθησαν υπό τοΰ σκότους πολλοί αιώνες.

Μέ τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως πολλοί "Ελληνες επιστήμονες εγκαταστα­

θέντες στην Εύρώπην συνέβαλον στην άφύπνισιν τών Ευρωπαίων και στην έφεσιν προς τήν ερευναν τής επιστήμης.

Ή ϊδρυσις όμως τοΰ Πανεπιστημίου στην 'Ελλάδα δίδει τάς πρώτας ευκαιρίας δια τήν καλλιέργειαν τής ανατομικής και ώς επιστήμης και ώς μαθήματος. 'Ιδιαιτέρως πρέπει να τονισθή ότι χάρις εις αυτό κυρίως δύο μεγάλοι ανατόμοι Καθηγηταί καλλιέργησαν τήν

Page 142: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

660 Χρονικά

έπιστημονικήν Άνατομικήν: ό Λουκάς Παπαϊωάννου άπό τήν Άράχωβα και ό Γεώργιος Σκλαβοΰνος άπό τήν άνω Τιθωρέαν (Βελίτσαν). 'Αμφότεροι ούτοι είναι οί πρώτοι πού έθε­

σαν τάς βάσεις στην Νεωτέραν Άνατομικήν και στην επιτυχή έπιστημονικήν ερευναν τής επιστημονικής 'Ανατομικής.

Λεπτομερώς θα δοθούν στοιχεία δι' αμφότερους στην όμιλίαν μας αυτήν.

10) Λ. ΚΑΤΣΙΛΑΜΠΡΟΣ: Ή παραμόρφωσις του "Όρκου τοΰ Ιπποκράτους εις ανατολι­

κός τινας χώρας.

Δια νόμου προσετέθη ιδιαιτέρα παράγραφος δια τους Ιατρούς «όπως όπερ εκτελούν είναι ένηρμονισμένον με τα συμφέροντα τοΰ Κράτους και τοΰ καθεστώτος».

Ή ομιλία ανάγεται επίσης εις τάς προσπάθειας έμοΰ και υμών οϊτινες και ήρξάμεθα διεγέρσεως, εν προκειμένω.

11) ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ­ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ: Ή «Κωμωδία τών Ψευτογιατρών» τοΰ Σαβόγια Ρούσμελη.

'Από τους πρώτους δραματικούς συγγραφείς τής Νεωτέρας Ελληνικής Λογοτεχνίας ό Σαβόγιας Ρούσμελης ανέπτυξε τήν πνευματική του δραστηριότητα στην Ζάκυνθο, κατά τον IH' αιώνα. Άντλησε τήν έμπνευση του άπό τήν κοινωνική ζωή τοΰ τόπου του και προσπάθησε να σατιρίση τήν κοινωνία και τα ελαττώματα τών συγχρόνων του κι ακόμη ν' απεικόνιση τα ήθη και τά έθιμα τοΰ λαοΰ, ανάμεσα στον όποιο ζοΰσε.

Άπό τήν αρκετά πλούσια συγγραφική του παραγωγή ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου­

σιάζει ή «Κωμωδία τών Ψευτογιατρών» (1745), αποτελούμενη άπό Πρόλογο και πέντε Πράξεις. Θέμα της είναι οί εμπειρικοί γιατροί, οί «Κομπογιαννϊτες», πού καταγόμενοι άπό τήν "Ηπειρο έφθαναν στην Ζάκυνθο για να ασκήσουν τήν δήθεν θαυματουργή τέχνη τους, πράγματι όμως για να θησαυρίσουν εις βάρος τών αφελών Ζακυνθινών, πού θα προσ­

έφευγαν σ' αυτούς μέ τήν ελπίδα ν' ανακτήσουν τήν υγεία τους. Στο πρόσωπο τους δια­

κωμωδείται ολόκληρη τάξις ανθρώπων, πού έλυμαίνοντο τότε τήν κοινωνία τής υπαίθρου και ό συγγραφεύς αποσκοπεί μέ τό καυστικό περιεχόμενο τοΰ έργου του στην θεραπεία μιας κοινωνικής πληγής.

Πρέπει πάντως νά τονισθή ότι σέ αντιπαράθεση προς τους κομπογιαννίτες αυτούς, μέ θαυμασμό και πολλούς επαίνους αναφέρονται στο κείμενο και διακεκριμένοι ιατροί τής εποχής, όπως ό Αθηναίος, ό Άλμπρόν, ό Αναστάσιος Στέλλας, ό Φρ. Κουερΐνος, ό Φρ. Ταγιαπέρας κ.ά.

Ή μνεία τών προσωπικοτήτων τής εποχής, κα'ι ή καταγραφή, συνήθως ειρωνική, ιατρικών συνταγών (γιατροσοφιών) είναι πρόσθετο στοιχείο ενδιαφέροντος τής «Κωμω­

δίας» τοΰ Σαβόγια Ρούσμελη. Ό μελετητής Φιλόλογος ενδιατρίβει κυρίως στα φιλολογικά στοιχεία (επιδράσεις,

τεχνική επεξεργασία, δραματική παρουσίασις τών διαφόρων τύπων κ.λπ.). Ό ιστορικός όμως τής ιατρικής επιστήμης έχει πολλά νά άντληση άπό τήν εμπειρία τοΰ δραματουργοΰ, πού αναπαριστά τήν έποχήν του, κατά τήν οποία φαίνεται καθαρά ότι μέ τήν άσκηση τοΰ ίατρικοΰ επαγγέλματος άπό πεπειραμένους επιστήμονας τίθενται σέ κατωτέρα μοίρα οί εμπειρικοί γιατροί, πού προκαλούν μόνον τά σατιρικά βέλη τών κωμωδιογράφων.

Page 143: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 661

12) ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΗΦΑΚΗ­ΒΑΣΙΛΑΚΗ, 'Αντισυνταγματάρχης (Ν'): Ή ιστορία της Στρατιωτικής 'Υγειονομικής 'Υπηρεσίας.

Mè σκοπον τήν πληροφόρησιν των συνέδρων τοϋ Β' Πανελληνίου Συνεδρίου 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής ή Συγγραφεύς εκθέτει τήν έξέλιξιν τής Στρατιωτικής 'Υγειονομικής Υπηρε­

σίας. Κύρια σημεία τής εργασίας της: Εισαγωγή. ­ Όργάνωσις τής 'Υγειονομικής 'Υπηρε­

σίας στο Στρατό άπο το 1821­1897. ­ 'Εξελίξεις τής Στρατιωτικής 'Υγειονομικής 'Υπηρε­

σίας στους διαφόρους πολέμους. ­ 'Ιστορία τής Σχολής 'Αξιωματικών 'Αδελφών Νοσο­

κόμων κ.λπ.

13) ΚΩΝΣΤ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Ή 'Ιατρική έπί Όθωνος. 'Από τα χειρόγραφα πρακτικά τής 'Ιατρικής 'Εταιρείας 'Αθηνών.

Έπί τή ευκαιρία τής επί θύραις συμπληρώσεως 150 ετών άπό τής ιδρύσεως τής 'Ιατρι­

κής 'Εταιρείας 'Αθηνών προβαίνομεν εις τήν άνακοίνωσιν ταύτην. Άπό τά αντίγραφα τών χειρογράφων πρακτικών τής 'Ιατρικής 'Εταιρείας 'Αθηνών τής Α' 'Εκατονταετίας αυτής πού ευρίσκονται εις τό Ίδιωτικόν Ίατροϊστορικόν Σπουδαστήριον Γεωργίου Πουρ­

ναροπούλου συνετέθη ή άνακοίνωσις. Περιλαμβάνει τήν έπίσημον έξέλιξιν τής 'Ιατρικής κατά τήν περίοδον τοϋ Βασιλέως "Οθωνος, κατά κλάδον καί ειδικότητα. Οΰτω περιγρά­

φεται ή κίνησις εν τή 'Ιατρική 'Εταιρεία 'Αθηνών, κατά τά ετη 1835­1862, τών κλάδων: 'Ιστορία 'Ιατρικής, 'Ανατομική, Βιολογία, Παθολογική Άνατομία­Φυσιολογία, Έπιδη­

μιολογία­Ύγιεινή, Θεραπευτική, Φαρμακολογία, Παθολογία, Παιδιατρική, Χειρουργική, 'Ορθοπεδική, Ουρολογία, Μαιευτική­Γυναικολογία, Νευρολογία­Ψυχιατρική, 'Οφθαλ­

μολογία, Ώτορρινολαρυγγολογία, Άφροδισιολογία­Δερματολογία, Ίατροδικαστική­Το­

ξικολογία, Στοματολογία κ.λπ.

14) Β. Π. ΡΟΖΟΣ: Σύμπαν καί "Ανθρωπος. ­ 'Ιπποκρατικές καί νεώτερες αντιλήψεις.

Ή παρομοίωσις τοϋ ανθρώπινου όργανισμοΰ με τό σύμπαν καί τή λειτουργία του έχει τις ρίζες της στην αρχαία μυθολογία καί φιλοσοφία. Ό άνθρωπος ώς μικρογραφία τοϋ σύμπαντος απασχολεί καί τους 'Ιπποκρατικούς. Τις απόψεις αυτές σέ συσχετισμό καί μέ τις νεώτερες αντιλήψεις τών αλχημιστών τής καββάλας καί τών μυστικιστών τοϋ Με­

σαίωνα εξετάζει ό συγγραφεύς στην ανακοίνωση αυτή.

15) ΣΠ. ΜΑΡΚΕΤΟΣ ­ Ι. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ: Σταυρός Μεταξάς (1823­1899). Ένας πανάξιος μαθητής τοϋ Φωτεινοΰ Πάνα.

Οι συγγραφείς αναφέρονται στο έργο τοϋ 'Οφθαλμιάτρου Σταύρου Μεταξά, πού ήταν μαθητής τοϋ διαπρεπή καθηγητή τής 'Οφθαλμολογίας στο Παρίσι Φωτεινού Πάνα. Ό Σταυρός Μεταξάς, μετά τήν ενεργό συμμετοχή του στο ριζοσπαστικό αγώνα, στα φοιτη­

τικά του χρόνια, αναγκάστηκε να καταφύγει στή Γαλλία, όπου συνέχισε τις σπουδές του καί ειδικεύτηκε στην 'Οφθαλμολογία. Οι συγγραφείς, έκτος τής επιστημονικής του δράσεως, αναφέρονται στην πλούσια φιλανθρωπική, κοινωνική καί κυρίως πατριωτική δράση πού ανέπτυξε στή δεύτερη του Πατρίδα, ακολουθώντας τό παράδειγμα τοϋ δα­

σκάλου του.

Page 144: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

662 Χρονικά

16) CATHERINE IMBERT­ΒΑΛΑΣΟΠΟΥΛΟΥ και ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ: Μια σχε­

τικά άγνωστη Ίατροϊστορική πραγματεία του 'Ιωάννη Βαλασοπούλου (1820­1888). Αναλύεται και σχολιάζεται το περιεχόμενο μιας εμπεριστατωμένης πραγματείας,

αφιερωμένης στη σημασία της 'Ιστορίας της 'Ιατρικής, πού έχει γραφεί άπό το γιατρό καί υπουργό Παιδείας στην περίοδο 1874­1875 'Ιωάννη Βαλασόπουλο. Ό διορατικός επι­

στήμονας καί πολιτικός στην μελέτη του αύτη, πού είδε το φως της δημοσιότητος το 1859, επισημαίνει τό γεγονός ότι ή Φιλοσοφία της ιατρικής καταξιώνει τήν επιστήμη απέναντι τής κοινωνίας.

17) Α. Χ. ΕΥΤΥΧΙΑΔΗΣ ­ ΣΠ. Γ. ΜΑΡΚΕΤΟΣ: 'Ιατρικές αντιλήψεις του Πέτρου Ήπίτη.

'Ερευνώνται οί σπουδαιότερες επιστημονικές απόψεις τοϋ ιατρού Πέτρου Ήπίτη επί τη βάσει τών εκδοθέντων έργων του, σχετικών δημοσιεύσεων τής εποχής, άλλα καί αυτο­

γράφου χειρογράφου του. Οί αντιλήψεις αυτές περιλαμβάνουν τήν έρευνα νοσημάτων καί τήν χορήγηση θεραπευτικής, φαρμακευτικής καί ύγιεινοδιαιτητικής αγωγής, αφορούν δε τα ακόλουθα θέματα: εγκεφαλικά επεισόδια, γηριατρική, βρογχικό άσθμα, σύφιλι, ψώρα, τυφοειδή πυρετό, λύσσα, ρινορραγία, ρύπανση τής ατμόσφαιρας, διαλείποντες πυρετούς τριταίο καί τεταρταΐο, τον κρυπτορχισμό, τήν υπερτροφία τής καρδιάς, ιδιαιτέ­

ρως δέ τήν πανώλη. 'Ακολούθως εκτίθεται ή επιστημονική ρήξη τοΰ Πέτρου Ήπίτη μέ τον Κάρολο Βίπμερ, ώς προς τήν αντιμετώπιση τής επιδημίας τής πανώλης στον Πόρο τό 1837, καί αναφέρεται ή υπέρ τοΰ Ήπίτη κριτική τοΰ Βασίλη Κιατίπη τό αυτό έτος. Περιλαμβάνονται ακόμη βιογραφικά στοιχεία τοΰ συγγραφέα καί επιχειρείται χαρακτη­

ρισμός τοΰ προσώπου του ώς προτύπου ανθρωπιστικής ιατρικής.

18) ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΙΔΗΣ: Κοραής καί ιατρική παιδεία. Ή συγγραφική προσφορά τοΰ Κοραή στην Τέχνη τοΰ Ιπποκράτη είναι σημαντική,

παρ' όλο πού δέν ασχολήθηκε για πολύ μέ ιατρικά θέματα. Τα ιατρικά του έργα μπορούμε να τα κατατάξουμε σέ 4 κατηγορίες: α) τις διδακτορικές του διατριβές, β) τις ιατρικές του μεταφράσεις άπό 'Αγγλικά καί Γερμανικά στα Γαλλικά, γ) τις κριτικές εκδόσεις τών έργων τών αρχαίων Ελλήνων ιατρών καί δ) τήν ιατρική ύλη πού περιέχεται στις διάφορες 'Επι­

στολές του. Ή όλη προσφορά του επαινέθηκε καί βραβεύτηκε άπό τους σοφούς τής Γαλλικής ιατρικής διανόησης. Ό Κοραής είναι ό μοναδικός "Ελληνας φιλόσοφος τής επο­

χής, πού τίμησε καί πρόβαλε τήν Ελλάδα σέ όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Ένας άνθρωπος γιά όλες τις εποχές πού πίστευε στην αξία καί στα πεπρωμένα τής φυλής καί οραματίστηκε για τήν Πατρίδα του ένα ηγετικό πνευματικό ρόλο σέ μια μελλοντική Εύρωκοινωνία.

19) ΧΑΡΗΣ ΜΑΣΟΥΡΑΣ καί Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Ή Ελληνική Μαιευτική­

Γυναικολογία τοΰ δευτέρου μ.Χ. αιώνος. Παρέχονται στοιχεία περί τής εξελίξεως τής Μαιευτικής άπό τής εποχής τών σπη­

λαίων, τής πρώτης επιστημονικής εμφανίσεως τής Μαιευτικής καί Γυναικολογίας εϊς τους αρχαίους Έλληνας ιατρούς καί κυρίως τον Ιπποκράτη. Παρέχεται μία περιεκτική είκών τοΰ κλάδου εις τον Β' μ.Χ. αιώνα μέ προβολήν τοΰ έργου τοΰ Medicorum Princeps (κατά Καίλιον τον Αύρηλιανόν) τής Σχολής τών Μεθοδικών τής εποχής : Σωρανοΰ τοΰ Έφε­

σίου. Εκτίθενται τινά περί τής Σχολής ταύτης. 'Αναφέρονται τα έργα του καί προς περισ­

σότερον παραστατικήν εικόνα σημειοΰνται χωρία άπό τό έργον του «Περί Γυναικείων». Παρουσιάζονται διαφάνειαι περί τής προβολής τοΰ εμβρύου κατά Σωρανόν.

Page 145: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 663

20) ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΙΩ. ΑΓΑΠΗΤΙΔΗΣ: Ή χρησιμοποίηση του 'Ιατρικού Λεξιλογίου άπό τήν Οικονομική 'Επιστήμη. Κάθε επιστήμη έχει τή δική της ορολογία και χρησιμοποιε· δικό της λεξιλόγιο. Ένα

όμως τμήμα των επιστημονικών όρων, και ακόμη περισσότερο, του επιστημονικού λεξι­

λογίου είναι κοινό για διαφόρους επιστημονικούς κλάδους. "Οπως είναι φυσικό, οι νεώτερες επιστήμες έχουν επηρεασθεί από τις παλαιότερες

και χρησιμοποιούν λέξεις, φράσεις και όρους άπό τήν δική τους περιοχή. Ή Οικονομική Επιστήμη, ή οποία αναπτύχθηκε τους δύο τελευταίους αιώνες, έχει

διαμορφώσει, βέβαια, δική της ορολογία και δικό της λεξιλόγιο. 'Υπέστη όμως αισθητή επίδραση άπό τους παλαιότερους επιστημονικούς κλάδους. Χρησιμοποιεί αρκετούς όρους και φραστικό άπ' αυτούς.

'Ανάμεσα στις επιστήμες, άπό τις όποιες ή Οικονομική άντλησε πολλούς όρους καί εξειδικευμένο λεξιλόγιο, είναι ή ιατρική καί, γενικώτερα, οί βιολογικές επιστήμες.

Επιχειρήσαμε μια πρώτη επισήμανση τών κοινών σημείων, στον τομέα αυτό, πού έχουν ή ιατρική καί ή οικονομική επιστήμη και βρήκαμε πάνω άπό 100 ιατρικούς όρους πού εισχώρησαν στην οικονομική ορολογία, ένώ ακόμη μεγαλύτερος αριθμός λέξεων καί φράσεων είναι κοινές σέ περισσότερους κλάδους, ανάμεσα στους οποίους οί δύο πού μας ενδιαφέρουν.

Οί σχέσεις όμως τών δύο αυτών επιστημών δεν περιορίζονται στο φραστικό. Είναι βαθύτερες. Δέν εΐναι λίγοι οί γιατροί πού ασχολήθηκαν μέ τήν οικονομία, άλλοι με τή θεωρητική της θεμελίωση καί άλλοι μέ πρακτικές δραστηριότητες. "Ενας, μάλιστα, για­

τρός, ό Γάλλος François Quesnay, είναι ιδρυτής καί αναγνωρισμένος αρχηγός της πρώτης Οικονομικής Σχολής. 'Αρκετοί γιατροί, εξάλλου, διακρίθηκαν ώς χαρισματικοί επιχει­

ρηματίες. 'Επίσης, χαρακτηριστικός για τήν συνάφεια τών σχέσεων της Βιολογίας μέ τήν Οικο­

νομία είναι ό παραλληλισμός πού γίνεται άπό πολλούς μεταξύ τοΰ εργαζομένου άνθρωπου καί της μηχανής στην υπηρεσία τής Οικονομίας.

Στο κείμενο πού ακολουθεί υπογραμμίζουμε ενα μέρος τών κοινών λέξεων πού χρη­

σιμοποιούνται σέ μερικά κεφάλαια τής Οικονομικής: 'Εθνική Οικονομία, οικονομική δράση καί ανάπτυξη, ανθρώπινο δυναμικό, πληθωρισμός, οικονομικές κρίσεις. Έκρίναμε όμως σκόπιμο νά προτάξουμε λίγα λόγια για τό οικονομικό έργο του Fr. Quesnay καί για τόν παραλληλισμό του άνθρωπου μέ τή μηχανή.

21) ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Π. ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΗΣ: Διάσημοι Έλληνες χειρουργοί. Γεράσιμος Φωκάς. Σέ συνέχεια τών σκιαγραφιών ύπό δύο συναδέλφων, τών αειμνήστων Γερουλάνου

καί Μακκα, ό συγγραφεύς παρουσιάζει εις τό Συνέδριον τόν άείμνηστον χειρουργόν καθηγητήν Γεράσιμον Φωκάν, μέ τήν πεποίθησιν πώς οί μεταγενέστεροι πρέπει νά μα­

θαίνουν τήν ιστορία τών παλαιοτέρων, νάχουν παραδείγματα προς μίμησιν κατά Θουκυ­

δίδην: «"Αρξομαι δέ άπό τών προγόνων πρώτον, διότι γαρ αύτοΐς καί πρέπον δ' άμα έν τω

τοιάδε τήν τιμήν ταύτην τής μνήμης διδόσθαι» (Επιτάφιος). 'Ιστορούνται αί σπουδαί, οί τίτλοι, αί διακρίσεις προς τόν Φωκά έν Γαλλία, 'Αγγλία,

Σκωτία, τα συγγράμματα του, ή διδασκαλία του εις Γαλλίαν καί 'Ελλάδα, αί χειρουργικαί επιδόσεις του, ή δράσις εις τό Πολιτικόν Νοσοκομεΐον αρχικώς καί εις τό Άρεταίειον μετά τήν άποχώρησιν του Μαγγίνα ώς καί εις τό Γαλλικόν Νοσοκομεΐον όπερ αυτός ό ίδιος ίδρυσε.

Page 146: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

664 Χρονικά

22) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Οί Πρόεδροι της Ιατρικής Εταιρείας 'Αθηνών κατά την πρώτην έκατονταετίαν αυτής (1835­1935).

Εις την ίστορίαν τών ιατρικών πραγμάτων του τόπου μας σπουδαιότατον ρόλον διεδραμάτισεν ή 'Ιατρική Εταιρεία 'Αθηνών, πρώτον ιδρυθέν έπιστημονικόν σώμα (1835) προ και αύτοϋ ακόμη τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, ίδρυθέντος, ώς γνωστόν, το 1837. Μάλιστα δέον να τονισθή ότι πλείστοι έκ τών πρωτεργατών τής 'Ιατρικής Εταιρείας 'Αθηνών έχρησιμοποιήθησαν ώς καθηγηταί τής 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου.

Δια να καταδειχθή πόσον σημαντικόν υπήρξε τό έργον τής 'Ιατρικής Εταιρείας 'Αθη­

νών, παρουσιάζομεν την έργασίαν ταύτην, αποτελούσαν πρόδρομον άνακοίνωσιν μεγαλυ­

τέρας και πληρεστέρας. Παρατίθεται ό πίναξ τών προέδρων τής 'Ιατρικής Εταιρείας 'Αθηνών κατά τήν πρώ­

την έκατονταετίαν και προβάλλονται τα πορτραίτα αυτών, κατά τό πλείστον έκ τής Πινα­

κοθήκης του Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Κατά τήν όριστικήν μεταγραφήν τής εργασίας θα παρατεθούν και στοιχεία περί τών

αντιπροέδρων και τών γενικών γραμματέων κατά τήν έξεταζομένην περίοδον. Πολλοί τών Προέδρων διετέλεσαν περισσότερος τής μιας ετησίας περιόδου, τινές δέ

περισσότερος (Βόθρος 6, 'Αναγνωστάκης 19, Γερουλάνος 9 και Μέρμηγκας 13).

23) ΣΗΦΗΣ Γ. ΚΟΛΛΙΑΣ: Πέντε επιφανείς Κορίνθιοι ιατροί.

Ό συγγραφεύς, τ. Δήμαρχος Κορίνθου, ήσχολήθη ιδιαιτέρως μέ τους πνευματικούς ανθρώπους τής περιοχής καί έπ' ευκαιρία τοϋ Συνεδρίου άνακοινοΐ έργασίαν του περί πέντε επιφανών ιατρών πού έγεννήθησαν εις τήν Κορινθίαν κατά τα τέλη τοϋ 19ου, έδρα­

σαν κατά τον 20όν αιώνα καί προσέφεραν πολύτιμους υπηρεσίας στο "Εθνος και τήν Έπιστήμην ώς έρευνηταί καί κατά τό πλείστον ώς 'Ακαδημαϊκοί Διδάσκαλοι. Ούτοι είναι: Ό Τρύφων Άνδριανδκος, ό 'Αναστάσιος Άραβαντινός, ό Γεώργιος Παμπούκης, ό Ευστάθιος Κ. Παπακωνσταντίνου καί ό ακαδημαϊκός καθηγητής Κωνσταντίνος Χω­

ρέμης.

24) ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Μία ιδιόχειρος αυτοβιογραφία τοϋ 'Ακαδη­

μαϊκού Καθηγητού Γερασίμου Ν. Φωκά. Κατά τό 1931, δημοσιεύων εκτενή Τστορίαν τής 'Ιατρικής Σχολής 'Αθηνών εις τό

περιοδικόν «Ελληνική Ιατρική» Θεσσαλονίκης, έζήτησα άπό τον διδάσκαλόν μου κα­

θηγητήν άκαδημαϊκόν Γεράσιμον Νικολάου Φωκδν στοιχεία προς συμπλήρωσιν τοϋ βιογραφικού καί τών έργων του κεφαλαίου. Ό αείμνηστος Φωκάς έμενε τότε έν Saint Germain­en Laye. Πρόθυμος καί ευγενικός, όπως ήτο πάντοτε, μοΰ άπέστειλεν αύτοβιο­

γραφίαν του πλήρη τών — κατ' αυτόν — θεωρουμένων αξίων μνείας. Μετά τίνα έτη καί δή κατά τάς αρχάς 'Ιανουαρίου 1937, ο Γερ. Ν. Φωκάς άπέθανεν εις Κεφαλληνίαν. Ό διευθυντής τοϋ περιοδικού «Κλινική» Δημήτριος 'Ορφανός μοΰ έζήτησε δια να δημοσίευ­

ση καί αυτός τήν Αύτοβιογραφίαν Φωκά εις τό περιοδικόν του, όπερ καί έγένετο, μέ ρητήν βεβαίως μνείαν τής προελεύσεως. Βραδύτερον ή 'Ακαδημία 'Αθηνών κατά τήν σύνταξιν τοϋ έργου «Οί εκλιπόντες ακαδημαϊκοί τής πεντηκονταετίας (1926­1976)» έδημοσίευσεν εις σελ. 22­26 στοιχεία άπό τήν Αύτοβιογραφίαν.

"Ηδη ένομίσαμεν σκόπιμον δια τους νεωτέρους συναδέλφους να άνακοινώσωμεν τό αύτούσιον κείμενον εις τό Συνέδριον τοΰτο.

Page 147: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 665

25) Β. Π. ΡΟΖΟΣ: Ή άναγέννησις της προσωκρατικής φυσιογνωσίας τον ΙΣτ'. αιώνα, Rob Fludd και Jer. Cardanus.

Οί περί κόσμου αντιλήψεις των προσωκρατικών φιλοσόφων έμειναν στο περιθώριο της φιλοσοφικής προβληματικής για πολλούς αιώνες, ιδίως μετά τον θρίαμβο τοΰ χρι­

στιανισμού. Μερικοί άπό τους πιο φωτισμένους φιλοσόφους τής φύσεως επιχειρούν κατά τον ΙΣτ'. αιώνα μια αναδιατύπωση τών αρχαίων αντιλήψεων, σύμφωνα και μέ τις νεώτερες κατακτήσεις, τών φυσικών επιστημών. Δύο άπ' αυτούς είναι ό Robert Fludd και ό Jerolamo Cardanus.

26) ΚΥΠΡΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ: 'Ιατρικά παράδοξα τής Κύπρου.

Κατά τήν άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος στην Κύπρο κατά τους τελευταίους αιώνες (18ος ­ 19ος ­ 20ός) παρατηρούνται μερικές παράδοξες συμπεριφορές και συμβάντα, πού έχουν βέβαια τήν εξήγηση τους και ταυτόχρονα δηλώνουν το κλίμα τών εποχών.

'Αναφέρουμε μερικά: α) Ό ιδιότυπος σ' όλα ιατρός Θρασύβουλος Ρώπας δημοσίευε σε εφημερίδα τής

Κύπρου ποιοί πελάτες του και άπό ποια νόσο είχαν πεθάνει τον περασμένο μήνα. Υπάρχει και παροιμιακή έκφραση «χρωστάς του Ρώπα», πού έχει διπλή σημασία. Ή επικρατέστερη είναι πώς χαραχτηρίζεται μέ αυτή τή φράση ό μισότρελλος ή πολύ ιδιότροπος.

β) Δυο μή κύπριοι ιατροί στην Λάρνακα υπέγραψαν συμβόλαιο ιατρικής συνεργασίας μέ ισχύ ταυτόχρονα προικοσυμφώνου. Ό Ζαμπάλλι παντρεύει τήν κόρη του μέ τον Πατριάρκα. Το συμβόλαιο ισχύει για δέκα χρόνια.

γ) Ό κύπριος ιατρός Γεώργιος Άρναούτης σέ «Αγγελία» του το 1820, τυπωμένη σε στυπόχαρτο, έκτος άπό τ' άλλα αναφέρει πώς ασχολήθηκε στην ίατροχειρουργική άπό τήν πρώτη ηλικία και δούλεψε στα νοσοκομεία τής πατρίδας του (προφανώς εννοώντας πατρίδα του τήν...Ευρώπη).

δ) Ένας φαρμακέμπορος στην Λάρνακα διαφήμιζε στις εφημερίδες τήν ορισμένη μάρκα κινίνο, πού διέθετε, σέ ομοιοκατάληκτους στίχους. (Σήμερα ή έμμετρη ομοιοκατά­

ληκτη διαφήμιση ποικίλων προϊόντων χρησιμοποιείται στις εκπομπές τοϋ Ραδιοφωνικού 'Ιδρύματος Κύπρου).

ε) Μερικοί Έλληνες ιατροί, πού έρχονταν από τήν Ελλάδα, χρησιμοποιούσαν ξενι­

κό όνομα για προσέλκυση πελατείας. στ) 'Οδοντίατρος σέ επαρχιακή πόλη κρεμούσε έξω άπό τό οίκημα του τά δόντια

πού έβγαζε. ζ) Σέ ετήσιες ιατρικές εκθέσεις τοΰ 'Ιατρικού Τμήματος έπί Άγγλοκρατίας υπάρχουν

παράδοξες... στατιστικές· π.χ. στην έκθεση τοΰ 1913 τό Τμήμα Χειρουργικών 'Επεμβά­

σεων αναφέρει 1 απόστημα δοντιών και 1 εξαγωγή δοντιοΰ. η) Σύμφωνα μέ τον περί 'Ιατρών Νόμο τής Κύπρου ή Βουλή τών 'Αντιπροσώπων ορίζει

το ποσόν τής ιατρικής εξέτασης. Σήμερα ή ιατρική εξέταση τιμάται μέ κατώτερο δριο λίρες επτά (δηλ. 1.400 δραχμές) χωρίς ή Βουλή τών 'Αντιπροσώπων νάχει ψηφίσει τίποτε.

θ) Ή διαφήμιση Ιατρού απαγορεύεται. Γι' αυτό χρησιμοποιούνται άλλοι τρόποι, όπως ευχαριστίες στις εφημερίδες άπό εύγνωμονοΰντες για τήν θεραπεία τους άγνωστους πο­

λίτες. Και πολλά άλλα χωρίς να γίνονται αναφορές στα τοΰ πολιτικού βίου τών ιατρών, οί

όποιοι είχαν έντονη ανάμιξη στά κομματικά, ώς τελευταίως.

Page 148: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

666 Χρονικά

27) ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΠ. ΜΠΑΡΤΣΟΚΑΣ: Ή Γενετική στην αρχαία ελληνική φιλολογία και Τέχνη. Ή Γενετική ώς κλάδος της 'Ιατρικής έχει πλέον πλήρως άναπτυχθή, έχει αποκτήσει

τις ύποειδικότητές της και έχει ανοίξει νέους ορίζοντες στην κλινική ιατρική, την διαγνω­

στική καί τήν θεραπευτική, και ιδιαιτέρως στην πρόληψη. 'Αντιθέτως μέ τα σήμερον κρατούντα ιδρυτής της δέν υπήρξε ό Mendel, αλλά ό 'Αρι­

στοτέλης. Ό Σταγειρίτης φιλόσοφος πρέπει να θεωρείται ώς ό πατήρ της Γενετικής, διότι πρώτος περιέγραψε τους χαρακτήρες της κληρονομικότητας. 'Αρκετά στοιχεία γενετικής μπορεί να άνευρη κανείς και στον Όμηρο, στα κείμενα της Τπποκρατικής Συλλογής, στον Γαληνό καί σ' άλλους αρχαίους συγγραφείς.

Παραλλήλως, ή αρχαία ελληνική τέχνη έχει αποτυπώσει είτε έπί αγγείων, είτε επί γλυπτών ή και αγαλμάτων, διάφορες παθολογικές κληρονομικές καταστάσεις, όπως τήν άχονδροπλασία, τήν συγγενή υπερπλασία τών επινεφριδίων, ερμαφρόδιτους, τήν πυκνο­

δυσόστωση, κ.λπ. Οί αρχαίοι έλληνες συγγραφείς, καθώς καί τα αρχαιολογικά μας ευρήματα πρέπει να

αποτελέσουν άντικείμενον έρεύνης για τήν ελληνική γενετική κληρονομιά.

28) ΣΠ. Κ. ΜΗΛΙΓΚΟΣ: Ή Ιστορία της τεχνητής διατροφής.

Ή σοβαρότητα τοϋ προβλήματος της τεχνητής διατροφής καταδεικνύεται άπό τό γεγονός ότι κάθε αρρώστια πού συνεπάγεται απώλεια περισσότερο άπό 30% τοϋ μή λιπώ­

δους όγκου τοΰ οργανισμού, καταλήγει σε θάνατο (Fisher 1976) Σ' αυτό φαίνεται ότι συμ­

βάλλει αποφασιστικά ό καταβολισμός καί τών πρωτεϊνών πού έχουν περισσότερο σημαν­

τική αποστολή, όπως οί πρωτεΐνες τών ενζύμων τοΰ ήπατος, τών νεφρικών σωληναρίων, καθώς καί τοϋ γαστρικού βλεννογόνου. Σέ ατελή διατροφή μειώνεται ή κυτταρική μάζα τοΰ οργανισμού ένώ παρουσιάζεται σχετική αύξηση της έξωκυτταρίου μάζας. Ή κυτταρι­

κή όμως μάζα αποτελεί καί τό ζωντανό τμήμα τοΰ σώματος, ή καταστροφή τοΰ οποίου δημιουργεί σοβαρά προβλήματα (Shizgal et al. 1973).

Τό ερώτημα, τί πρέπει να γίνει μέ τα άτομα εκείνα πού για διαφόρους λόγους δέν μπο­

ροΰν να σιτισθοΰν άπό τό στόμα, βασάνιζε τους γιατρούς άπό τους αρχαίους χρόνους καί ή ιδέα ότι ή ενδοφλέβια οδός θα μποροΰσε σέ κατάσταση ανάγκης να χρησιμοποιηθεί αντί για τή γαστρεντερική, είναι παλαιά.

Ή ιστορία τής ενδοφλέβιας διατροφής μπορεί να υπολογισθεί σέ μια ηλικία πάνω άπό 300 χρόνια μέ πρώτο τον sir Christopher Wren's, ό όποιος προσπάθησε να ένέσει ζΰθο, οίνο ή όπιο στις φλέβες σκύλων, χρησιμοποιώντας μια πρωτότυπη ύποδερμική σύριγγα, κατασκευασμένη άπό κύστη χοίρου καί φτερό χήνας.

Οί πρώτες σοβαρές προσπάθειες για τήν ενδοφλέβια διατροφή, ακολουθήθηκαν άπό τήν επιτυχημένη έγχυση διαλυμάτων ζάχαρης στις φλέβες ζώων άπό τον Claude Bernard, 200 περίπου χρόνια αργότερα, ένώ ό Hodder τό 1873 εφάρμοσε τεχνητή διατροφή δίνοντας ενδοφλεβίως γάλα σέ επιδημία χολέρας τό 1873.

Στο τέλος περίπου τοΰ 19ου αιώνα ή ενδοφλέβια έγχυση σακχαρούχων καί φυσιολο­

γικών διαλυμάτων στον άνθρωπο έγινε κάτι τό συνηθισμένο.

29) ΑΛΕΚΟΣ Α. ΜΑΡΑΣΛΗΣ: Ή πρώτη εγχείρηση καρδιάς στην Ελλάδα (Περικαρδιό­

λυση) άπό τους Πολύβιο Κορύλλο καί Α. Πορτοκάλη (1920).

Οί Πολύβιος Κορύλλος καί Α. Πορτοκάλης είναι οί πρώτοι στην Ελλάδα πού έφήρ­

Page 149: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 667

μοσαν την περικαρδιόλυση, «επί χρονιάς καρδίας εν άσυστολία», το 1920 στην χειρουρ­

γική Πανεπιστημιακή κλινική τοΰ Άρεταιείου Νοσοκομείου. Ή χειρουργική επέμβαση έγινε σε ασθενή πού έπασχε από γενική πανκαρδίτιδα με

συμφύσεις τοΰ περικαρδίου. Οί μέχρι τότε γνωστές θεραπευτικές μέθοδοι ήσαν ή έκτομή των πετάλων τοϋ περικαρδίου (καρδιόλυση) ή ή αφαίρεση τμήματος των πλευρών (περι­

καρδιόλυση). Πρώτος ό Γαληνός έξετέλεσε παρόμοια εγχείρηση μέ αφαίρεση τοΰ στέρνου. 'Αρκετές εγχειρήσεις περικαρδιόλυσης έχουν αναφερθεί στή διεθνή βιβλιογραφία.

Στον ελληνικό χώρο όμως για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε άπό τους Π. Κορύλλο και Α. Πορτοκάλη. Ή εγχείρηση αυτή είχε καί άλλη πρωτοτυπία, μοναδική διεθνώς στις καρδιακές εγχειρήσεις: ότι έγινε μέ ραχιαία αναισθησία μέ νοβοκαΐνη.

30) ΑΛΕΚΟΣ Α. ΜΑΡΑΣΛΗΣ: Ό Ιπποκράτης στο έργο τοϋ 'Αδαμάντιου Κοραή.

Ό Αδαμάντιος Κοραής δέν είναι μόνον ό κυριότερος εκπρόσωπος τοϋ διαφωτισμού, αλλά καί ό πρώτος άπό τους νεώτερους Έλληνες πού ασχολήθηκε μέ τον πατέρα τής 'Ια­

τρικής, τον Ιπποκράτη. Τό έργο τοϋ 'Ιπποκράτη μέ τις ηθικές διδαχές, συνέβαλε αποτελεσματικά στή δια­

μόρφωση τής ζωής τοϋ Κοραή καί τον πνευματικό του προσανατολισμό. Ή απόφαση του να μήν ασχοληθεί μέ τό ιατρικό επάγγελμα άλλα νά ανταποκριθεί στο Εθνικό προσκλη­

τήριο στάθηκε ευεργετικό στην πνευματική ανύψωση τοϋ υπόδουλου Ελληνισμού. Ξεκίνησε τήν πνευματική του προσφορά μέ τή μετάφραση στή Γαλλική Γλώσσα τοϋ

'Ιπποκρατικού έργου «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», εμπλούτισε τό κείμενο μέ κριτικές, παρατηρήσεις, ιατρικές καί ιστορικές σημειώσεις. Θεωροϋσε απαραίτητη τήν προπαιδεία «πρίν τις διδαχθή τήν Ίατρικήν», ακριβώς όπως καί τήν πνευματική καλλιέργεια, απαραί­

τητη προϋπόθεση για νά ελευθερωθεί τό "Εθνος. Τό έργο τοΰ Κοραή «Περί αέρων, υδάτων, τόπων» εκδόθηκε για πρώτη φορά τό 1800,

ενώ μεταφράστηκε στην Γερμανική, 'Ισπανική καί Νεοελληνική. Δέν ήταν όμως τό μόνο έργο τοΰ 'Ιπποκράτη πού ασχολήθηκε ό Κοραής. 'Αξίζει όμως νά σημειωθεί ότι τό πνευματικό του ξεκίνημα μέ τό 'Ιπποκρατικό έργο τοΰ έδωσε αφορμή νά συλλάβει τήν ιδέα τής έκδοσης τής «Ελληνικής Βιβλιοθήκης» μέ τα έργα τοΰ αρχαίου Έλληνικοΰ πολιτι­

σμού.

31) ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΡΑΔΕΛΛΗΣ: Ή υγειονομική κατάσταση τής 'Οθωνικής 'Ελλάδος κατά τα ετη 1838­39: Μια συγχρονική εικόνα.

Ή ανακοίνωση δίνει μια συνοπτική καί συγχρονική εικόνα τής όλης υγειονομικής κατάστασης τής 'Οθωνικής 'Ελλάδας τοϋ 1838­39 μέ βάση τις εκθέσεις των τότε διοικητι­

κών γιατρών τής χώρας. Συγκεκριμένα, αναφέρονται οί κύριες ασθένειες πού επικρατούσαν στις 20 άπό τις 24 διοικήσεις τής χώρας. Οί πραγματικές ή πιθανές αιτίες τών ασθενειών αυτών καί οί δυνατές θεραπευτικές λύσεις πού πρότειναν οί διοικητικοί γιατροί για τήν εξάλειψη ή τον περιορισμό τών ασθενειών. Στή συνέχεια παρέχονται στατιστικά στοιχεία για τό υγειονομικό δυναμικό εκείνης τής εποχής — δηλ. τους επιστημονικούς γιατρούς, τους εμπειρικούς γιατρούς, τους φαρμακοποιούς, τους έμβολιαστές, τους φλεβοτόμους καί τις μαίες — πού κατανέμονται καί χωροταξικά. Τέλος γίνεται αναφορά στις περιορισμένες υγειονομικές εγκαταστάσεις τής εποχής: τά υγειονομεία, λοιμοκαθαρτήρια, νοσοκομεία καί φαρμακοπωλεΐα.

Page 150: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

668 Χρονικά

32) ΠΤΣΑ ΣΟΥΤΖΟΓΛΟΥ­ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ: Στοιχεία παιδιατρικής σε σύγγραμμα των άρχων του 19ου αιώνα*.

Ή ανακοίνωση αυτή αναφέρεται στο σύγγραμμα τοΰ Μ. Ζαλλώνη, πού είναι ενα σύν­

τομο σύγγραμμα ιστορικού, πολιτικού, ιατρικού, φιλολογικού και επιστημονικού περιε­

χομένου. Στο βιβλίο πού γράφτηκε και εκδόθηκε στις αρχές τοΰ 19ου αΐώνα, αναφέρονται πολλά φαινόμενα σε μας ίσως άγνωστα καί παράδοξα, μέσα άπο τα όποια μαθαίνουμε ποια ήταν ή τότε κατάσταση τής Τήνου και εν γένει της Ελλάδας. Γι' αυτό και σαν ιστορία μόνο, είναι βιβλίο χρήσιμο, περίεργο καί άξιο παρουσιάσεως.

Βέβαια, έχουμε πλήθος διηγήσεων καί περιγραφών κυρίως από τους ξένους περιη­

γητές για τήν Ελλάδα τής εποχής εκείνης. Άλλα για να περιγράψει κανείς τους κατοίκους ενός τόπου επακριβώς πρέπει να βρίσκεται ανάμεσα τους, πρέπει να συμμετέχει στα έθιμα καί στα ήθη τους, πρέπει να τους συνανατραφεϊ καί να ζήσει μαζί τους ελεύθερα καί ανε­

νόχλητα. Ό Ζαλλώνης λοιπόν όντας Έλληνας (γιατρός) περιγράφει ενα λαό ελληνικό, το λαό τής πατρίδας του, τής Τήνου, μέ μεγαλύτερη ακρίβεια άπό κάθε ξένο περιηγητή. 'Απο­

δίδει το πνεύμα καί το χαρακτήρα τών κατοίκων προσπαθώντας να τηρήσει απόλυτη αμε­

ροληψία. Οί Έλληνες, σαν συμβιωτική κοινωνική μονάδα, είχαν μια δική τους, συνεκτική καί νομοτελιακά καθορισμένη κοινωνική ζωή. Ό βίος τών Ελλήνων είχε ενα πλούσιο υπόστρωμα παράδοσης πού δεν μπορούσε να αγνοήσει κανείς προκειμένου να μελετήσει καί να περιγράψει οποιοδήποτε τομέα τής ζωής τών Ελλήνων τής εποχής εκείνης. "Ας μήν ξεχνάμε, ότι οί λαοί παράλληλα μέ τήν πολιτική τους ιστορία παρουσιάζουν καί μια εσωτερική κοινωνική εξέλιξη, πού εκδηλώνεται κυρίως στους χώρους τής ανθρώπινης συμβίωσης καί πού ρυθμίζεται άπό τους τρόπους ζωής καί το στάδιο πολιτισμού πού δια­

νύει κάθε λαός.

* 'Ιστορία τής Τήνου, Μ. Ζαλλώνη (1809). Μετάφραση Δ. Μαυρομαρδ (1888), σελ. 112.

33) ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΑΚΡΥΩΝΙΤΗ: 1834­1920: Θέματα υγείας στα αναγνωστικά βιβλία τού Δημοτικού Σχολείου.

Μέ τήν ανακοίνωση αυτή γίνεται προσπάθεια να περιγραφούν διαχρονικά καί θεμα­

τολογικά οί έννοιες ύγεία­άρρώστεια, όπως συγκεκριμενοποιούνται στα 'Αναγνωστικά βι­

βλία τοΰ Δημοτικοΰ σχολείου. Τό περιεχόμενο των τελευταίων αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για τις επικρατούσες αντιλήψεις γύρω άπό τήν προέλευση τής άρρώστειας, τον ρόλο πού ό ασθενής οφείλει να υίοθετήσει,[τόν χαρακτήρα τής ίασης κ.λπ. Παράλ­

ληλα καθώς αντανακλά τις ευρύτερες κοινωνικές συνθήκες καί τα επιστημονικά ρεύματα τής εποχής, αποκαλύπτει τις δύο πρωταρχικές τάσεις πάνω σέ θέματα υγείας, (1) τήν θεο­

κρατική καί (2) τήν όρθολογιστική­έπιστημονική.

34) ΜΙΧΑΗΛ ΜΑΛΑΜΑΣ καί ΜΑΡΙΟΣ ΜΑΡΣΕΛΟΣ: Τα θεραπευτικά μέσα τών Βικο­

γιατρών. Εργαστήριο Φαρμακολογίας, 'Ιατρικό Τμήμα, Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων.

'Από αρχαιοτάτων χρόνων ό άνθρωπος αγωνίστηκε να καταπολεμήσει τα διάφορα δεινά πού άπειλοΰσαν τήν υγεία του μέ ποικίλους τρόπους. Τό ρόλο αυτό έπαιξε κύρια ό ιερεύς ή μάγος καί ταυτόχρονα θεραπευτής. Οί διάφορες παρατηρήσεις γύρω άπό τις άσθέ­

Page 151: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 669

νειες και τα θεραπευτικά μέσα εμπλουτίζονταν από τους απογόνους, ανάλογα μέ τις γνώ­

σεις κάθε εποχής, καί διαδίδονταν άπα γενιά σέ γενιά. Παράλληλα μέ τήν επίσημη ιατρική αναπτύχθηκε καί ή πρακτική Ιατρική. Στο Ζαγόρι της 'Ηπείρου άπό τον 17ο αιώνα μέχρι τέλους σχεδόν του 19ου αιώνα

άκμασαν οί εμπειρικοί Βικογιατροί. Τό δνομά τους έλαβαν άπό τή χαράδρα τοϋ Βίκου, όπου συνέλεγαν τα θεραπευτικά τους βότανα. Ήταν όλοι κάτοικοι χωριών τοϋ Ζαγορίου καί οί γνώσεις τους μεταδίδοντο άπό πατέρα σέ γυιό.

Ή θεραπεία πού χρησιμοποιούσαν οί Βικογιατροί ήταν: 1. συντηρητική, μέ: α) φυτικά μέσα

β) ζωικά μέσα γ) ορυκτά μέσα

καί 2. χειρουργική. Τα παραπάνω συνοδεύονταν συχνά μέ εξορκισμούς καί εφαρμόζονταν μόνα ή μέ συν­

δυασμούς. Εξετάζοντας τα γιατροσόφια κατά χρονολογική σειρά καί συγκρίνοντας τα μέ κείμενα

επίσημης ιατρικής, πολύ μικρές διαφορές βρίσκουμε δσο άφορα τα βότανα καί τά ορυκτά. Τα βότανα κατέχουν μεγάλο μέρος της θεραπευτικής τών Βικογιατρών. Τά περισσό­

τερα συλλέγονταν στή χαράδρα τοϋ Βίκου πού αποτελεί πλούσια συλλογή σπανίων βοτά­

νων. Ή βοτανοθεραπεία διατηρείται μέχρι τις αρχές τοϋ 20οΰ αιώνα καί στην επίσημη ια­

τρική. Τά θεραπευτικά μέσα ζωικής προέλευσης περιλάμβαναν μεγάλη ποικιλία ειδών ζώων.

Επίσης, μεγάλη ήταν ή ποικιλία τών μερών πού χρησιμοποιούνταν θεραπευτικά άπό ενα ζώο. Σέ γιατροσόφια, συχνά άπαντα ή χρήση «καστορίου», πού είναι τό έκκριμα τών γεν­

νητικών οργάνων τοΰ κάστορα. 'Αρκετά παράδοξα ζωικά φάρμακα συναντούμε καί σέ κεί­

μενα τής επίσημης ιατρικής, τής εποχής εκείνης. Για παράδειγμα, σέ Ουγγρικό ιατρικό σύγγραμμα τοϋ 1787, πού βρέθηκε σέ Ελληνική μετάφραση στο Ζαγόρι, αναφέρονται με­

ταξύ τών άλλων ή χρήση έλαφοκέρατου, αλκοολούχου εκχυλίσματος μυρμηγκιών κ.ά. Τά ορυκτά κατέχουν σημαντική θέση στή θεραπευτική φαρέτρα καί διατηρούνται τόσο

στα γιατροσόφια τών Βικογιατρών όσο καί στην επίσημη 'Ιατρική μέχρι τά μέσα τοΰ 19ου αιώνα (άλας άμμωνιακό, κοκκινόχωμα, νίτρο καθαρό, ρινίσματα σκουριασμένου σιδήρου).

Περί τής χειρουργικής τών Βικογιατρών δέν διασώζονται πολλά. 'Αναφέρονται περι­

πτώσεις ακρωτηριασμών πού έκτελοΰσαν, εγχείρηση κήλης, χειρουργικός καθαρισμός τραυμάτων καί αφαίρεση οδόντων μέ άπλα εργαλεία.

Στην Ελλάδα, λόγω μή ύπαρξης πολλών γιατρών, οί Βικογιατροί πρόσφεραν τις υπη­

ρεσίες τους μέχρι καί τέλη 19ου αιώνα, παρ' ότι ή ιατρική επιστήμη άπό τήν αρχή τοϋ 19ου αϊώνα εξελίσσεται ραγδαία.

Σέ γιατροσόφια πού γράφτηκαν στα τέλη τοϋ 19ου αιώνα υπάρχουν μεγάλες διαφορές άπό προηγούμενα καί άφθονοι εξορκισμοί. 'Ακόμη καί μετά τήν παρακμή τών Βικογιατρών, αναφέρονται περιπτώσεις μαθητείας εμπειρικών γιατρών κοντά σέ σπουδασμένους για­

τρούς, όπως ό Φραγκούλης άπό τό Σκαμνέλι, πού μαθήτευσε έπί δεκαπενταετία κοντά στον Α. Γοργίδα (ό όποιος ήταν γιατρός μέ πτυχίο τής Παδούης) καί αργότερα παρέμεινε για 10 χρόνια περίπου επίσημος κοινοτικός γιατρός.

Συμπερασματικά τά θεραπευτικά μέσα τών Βικογιατρών δέν διέφεραν πολύ άπό τής επίσημης 'Ιατρικής ειδικά κατά τον 17ο καί τον 18ο αιώνα. Ή διαφοροποίηση αρχίζει άπό τις αρχές τοϋ 19ου αίώνα καί ολοκληρώνεται στις αρχές τοΰ 20οϋ.

Μέ βάση τά παραπάνω μποροΰμε να ποϋμε ότι ή προσφορά τών Βικογιατρών στους σκλαβωμένους "Ελληνες υπήρξε περισσότερο πολύτιμη παρά επιζήμια.

Page 152: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

670 Χρονικά

35) Β.Π. ΡΟΖΟΣ: Περί της θεωρίας των αισθήσεων στους αρχαίους καί νεωτέρους χρόνους.

Ή πρώτη επιστημονική διατύπωση μιας ολοκληρωμένης θεωρίας για τή φύση των αισθήσεων καί τή λειτουργία των αισθητηρίων θα πρέπει να άναζητηθή στους προσωκρα­

τικούς φιλοσόφους καί φυσιολόγους, ιδιαίτερα δέ στον Εμπεδοκλή. Στους νεώτερους χρό­

νους οι φυσιολόγοι τοϋ 18ου καί 19ου αιώνα, επιχειρούν να θεμελιώσουν μια νέα θεω­

ρία, με βάση τις αντιλήψεις των αρχαίων καί τις νεώτερες προόδους τής φυσικής καί ια­

τρικής επιστήμης.

36) Κ. ΣΙΩΚΟΣ, Μ. ΚΟΥΒΑΡΗΣ, Δ. ΒΑΡΩΝΟΣ καί Β. ΡΟΖΟΣ: Ή συνταγολογία κατά τον 10' αιώνα.

Ή συνταγολογία μέ τήν κλασσική, τήν παραδοσιακή της μορφή, έχει αλλάξει εντε­

λώς μετά τον τελευταίο πόλεμο, ΐδίως λόγω τής οριστικής επικράτησης τών εμπορικών ιδιοσκευασμάτων. Ό κλάδος όμως αυτός τής Φαρμακολογίας διετήρησε έπί αιώνες τον αρχικό τύπο, μέ μικρές μόνο παραλλαγές, πού είχε προσλάβει άπό τήν εποχή τοϋ Γαληνού. Τα περίφημα Γαληνικά σκευάσματα χρησιμοποιούνται καθ' όλους τους νεωτέρους χρό­

νους, ιδιαίτερα κατά τον θαυμάσιο ΙΘ' αιώνα, τον προθάλαμο τής επιστημονικής ιατρικής. Δείγματα αυτής τής συνταγογραφίας, από ειδικά εγχειρίδια τής εποχής, παρουσιάζουμε στην εργασία αυτή.

37) Κ. ΝΤΕΡΟΣ, Κ. ΣΙΩΚΟΣ, Ι. ΚΑΡΑ­ΙΤΙΑΝΟΣ, Ε. ΚΑΑΟΚΑΙΡΙΝΟΣ καί Β. ΡΟΖΟΣ: Ουρολογικές επεμβάσεις κατά τον Ιθ ' αιώνα.

Ή ουρολογία είναι είδικότης σχετικά νέα. Τον 19ον αιώνα βρίσκεται ακόμα στα χέρια τών χειρουργών. Οί ουρολογικές επεμβάσεις πού άποτολμοΰνται είναι σχετικά λίγες. Ή λιθοθρυψία ακολουθεί τήν αρχαία παράδοση. 'Ωστόσο νέα εργαλεία (λιθοθρΰπτες) επι­

νοούνται καί νέες μέθοδοι (Nelaton, Civiale, Bigelow) εισάγονται. Ή κυστεοτομία γίνεται δυνατή προς τό τέλος τοΰ αιώνα, μετά τήν εισαγωγή τής αναισθησίας καί τήν αντισηψία. Οί επεμβάσεις στον προστάτη περιορίζονται αρχικά στον καθετηριασμό καί σιγά­σιγά επεκτείνονται στην μερική έκτομή καί πολύ αργότερα στην ολική. Τα στενώματα αντιμε­

τωπίζονται μέ συντηρητικώτερες (καθετηριασμοί, βίαιες, εγχύσεις, καυτηριάσεις) ή χει­

ρουργικές μεθόδους. Στις τελευταίες υπάγονται ή εσωτερική καί ή εξωτερική ούρηθρο­

τομία, τις όποιες περιγράφει ωραία ό πρώτος "Ελληνας χειρουργός πού έξειδικεύθη στην ουρολογία, ό υφηγητής τότε καί καθηγητής αργότερα Ευάγγελος Καλλιοντζής.

38) Ν. ΙΑΤΡΙΔΗΣ, Β. ΠΕΛΕΚΟΥΔΑΣ, Κ. ΝΤΕΡΟΣ, Β. ΡΟΖΟΣ: Οί αιμορραγίες στην ιπ­

ποκρατική σχολή.

Στην εργασία αυτή αναφερόμαστε στις αιμορραγίες, όπως περιγράφονται στα 'Ιππο­

κρατικά βιβλία. Ή εντόπιση, ή συμπτωματολογία, οί συνέπειες, ή προγνωστική αξία καθορίζονται

μέ ιδιαίτερη σαφήνεια, άπό τους Ιπποκρατικούς γιατρούς. Ώρισμένες μορφές, όπως οί ρινορραγίες, οί μητρορραγίες, οί αιμοπτύσεις, οί γαστρορραγίες απασχολούν ιδιαιτέρως τους αρχαίους γιατρούς. Οί αιμορραγίες γενικά συνδέονται μέ διάφορες άλλες παθήσεις, μέ τις ήμερες ή τις εποχές καί μέ διάφορα άλλα φαινόμενα (φάσεις σελήνης, τροπές ηλίου, κλπ.). Ή αντιμετώπιση είναι συντηρητική καί φαρμακευτική.

Page 153: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 671

39) Π. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Β. ΠΕΛΕΚΟΥΔΑΣ, Ν. ΙΑΤΡΙΔΗΣ καί Β. ΡΟΖΟΣ: Ή θεωρία τών ρευστών καί ό ρόλος του αίματος κατά τον IH' καί ΙΘ' αιώνα. Ό IH' καί ό Ιθ ' αιώνας θεωρούνται από τους ιστορικούς ώς ό προθάλαμος της επι­

στημονικής ιατρικής. Ή ανάπτυξη μεγάλων θεωριών και ή αλματώδης πρόοδος τών φυ­

σικών επιστημών καί του εργαστηρίου έδωσαν νέα ώθηση στην επιστημονική έρευνα καί δημιούργησαν καινούρια πεδία δράσεως τής ιατρικής. Έν τούτοις, παρατηρούμε ότι οί αρχαίες αντιλήψεις εξακολουθούν να υπάρχουν. Ή φυσιολογία δεν άπεμακρύνθη αισθη­

τώς από τή θεωρία τών χυμών καί ό ρόλος τών ρευστών καί του αίματος στή λειτουργία του οργανισμού καί τή διατήρηση τής υγείας λαμβάνεται σοβαρώς ύπ' όψη. Έν τω μεταξύ νέες ιδέες καί θεωρίες (ίατρομηχανικοί ­ ίατροχημικοί, ανακάλυψη κυκλοφορίας, οξυγό­

νου, μηχανισμού αναπνοής καί πέψεως) εισέρχονται στην ιατρική, διασταυρώνονται με τις παληές αντιλήψεις καί διαμορφώνουν τον ρουν τής νέας επιστήμης.

40) MIX. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ: Ή 'Ωτορινολαρυγγολογία τοΰ Γαληνού.

Ό Γαληνός ήταν, ώς γνωστό, συνεπέστερος συνεχιστής τής αρχαίας ιπποκρατικής παράδοσης. Στα ιπποκρατικά βιβλία, υπάρχουν στοιχεία πού αφορούν τα αισθητήρια όρ­

γανα καί τον λάρυγγα, όπως έδειξε ό καθηγητής Γ. Πουρναρόπουλος. 'Αλλά ή ΩΡΛ σαν ειδικότητα μπορεί να είπή κανείς ότι μορφοποιείται για πρώτη φορά άπό τον Γαληνό. Ό μεγάλος Περγαμηνός γιατρός περιγράφει άριστα κυριώτερες παθήσεις τών ώτων, τής στοματοφαρυγγικής κοιλότητας, τοΰ λάρυγγα καί τής ρινός. Τα κυριώτερα σημεία από τή νοσολογία τών οργάνων αυτών, όπως περιλαμβάνεται στα κείμενα τοΰ Γαληνού, πα­

ρουσιάζουμε στην πρόδρομη αυτή ανακοίνωση.

41) P.J.P. McGEORGE, Ε. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ, Β. ΡΟΖΟΣ: Ιωσήφ Χατζιδάκης, πρωτεργάτης τής αρχαιολογικής έρευνας στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη. Ό ιατρός 'Ιωσήφ Χατζιδάκης γεννήθηκε στή Μήλο άπό Κρητικούς γονείς, πού εγ­

κατέλειψαν τή μεγαλόνησο κατά τή διάρκεια τής επανάστασης τοΰ '21. Σπούδασε στή Γερ­

μανία καί τή Γαλλία καί στή συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο τής Κρήτης, ασκών­

τας το επάγγελμα τοΰ ιατρού. Ξεκινώντας άπό τον 'Ιπποκράτη, τό Γαληνό καί τό Διοσκου­

ρίδη επιδόθηκε στή μελέτη τών αρχαίων κλασσικών κι άρχισε ν' ασχολείται μέ τήν αρ­

χαιολογία. Σαν πρόεδρος τοΰ Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου (1883) κατόρθωσε να πετύχει άπό τό Σουλτάνο ειδικό φιρμάνι — ίραντέ — τό όποιο ανέθετε τήν προστασία τών ιστορικών καί αρχαιολογικών μνημείων τής Κρήτης, καθώς καί τήν περισυλλογή τών αρχαιοτήτων, στον ελληνικό αυτό σύλλογο, με στόχο τήν ίδρυση ενός αρχαιολογικού μουσείου στο νησί. Τά δικαιώματα αυτά, μάλιστα, ήταν απαραβίαστα γιά τις Τούρκικες τοπικές αρχές. Τά πρώτα αρχαία στεγάστηκαν στή Μητρόπολη τοΰ 'Αγίου Μηνά κι άπ' τό 1907 μεταφέρθηκαν σέ ιδιαίτερο κτίριο. Ό Χατζιδάκης υπήρξε ό πρώτος Διευθυντής τοΰ Μουσείου, θέση πού κράτησε ώς τό 1923, οπότε καί παραιτήθηκε. 'Από τις πρώτες ανασκαφικές του δραστηριότητες ήταν ή ανακάλυψη τοΰ δυσπρόσιτου καί δύσβατου — ακόμα καί σήμερα —Ίδαίου Άντρου καί τής σπηλιάς τής Είλειθυίας στην Αμνισό. Ανα­

κάλυψε τους λαξευτούς μέσο­ καί ύστερομινωικούς τάφους στο Γαζί καί τις Γούρνες, τό μεσομινωικό ιερό στις Γούρνες, τό ελληνιστικό ιερό τής Δήμητρας στή Γόρτυνα, τρία μινωικά μέγαρα στην Τύλισσο καί άλλες αρχαιολογικές θέσεις. Κατά τή διάρκεια τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1915) ανακάλυψε τό τρίτο στην Κρήτη Μινωικό Ανάκτορο στα Μάλια, τήν ανασκαφή τοΰ οποίου παρέδωσε αργότερα στή Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Οί δημοσιεύσεις του σέ επιστημονικά περιοδικά είναι πολυάριθμες. Τό 1927 εκδόθηκε ή

Page 154: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

672 Χρονικά

«'Ιστορία τής νήσου Μήλου» και το 1931 «Ή Τύλισσος κατά τή Μινωική Εποχή», στο Παρίσι, στα γαλλικά.

42) ΤΖΕΦΡΕ­Υ­ ΛΕΒΕΤ και Γ. ΑΝΩΓΕΙΑΝΑΚΗΣ: Ή αλληλεπίδραση άνθρωπου/μηχα­

νής στην 'Ιστορία της 'Ιατρικής.

Ή λεπτομερής εξέταση του σφυγμομέτρου τοϋ Σανκτόριους άπό τήν Πάδουα (1561­

1636) ανακαλύπτει πώς το όργανο αυτό είναι κάτι παραπάνω άπο τή πρώτη διάταξη μετρή­

σεως στην ίστορία τής {ατρικής: Είναι επίσης καί το πρώτο σύστημα άνθρωπου/μηχανής στην ιατρική. Χρησιμοποιών­

τας ανάλυση συστημάτων αποκαλύπτεται πώς ή αλληλεπίδραση σφυγμομέτρου και για­

τρού περιέχει σημαντικά δυναμικά χαρακτηριστικά. Ή διάταξη λειτουργεί μέ βάση τήν αρνητική ανατροφοδότηση, χρησιμοποιεί τήν αρχή τής ενεργειακής μετατροπής καί μετρά τον σφυγμό μέσω μιας άλλης διαστάσεως τοϋ μήκους. Πάνω άπο 100 χρόνια μετά τήν εφεύ­

ρεση του, το σφυγμόμετρο χρησιμοποιήθηκε μέ επιτυχία άπο τον Ντέ Λα Κρουά σέ με­

τρήσεις τής καρδιακής λειτουργίας κατά τήν διάρκεια «ηλεκτρίσεων». Ό Γαλιλαίος απέδιδε μεγάλη σημασία στην έννοια τής μετρήσεως όπως προκύπτει

άπο τις επιστημονικές του εργασίες κατά τήν περίοδο τής 'Αναγεννήσεως, καθώς κι' άπό τό δόγμα του «μέτρησε όλα όσα είναι μετρήσιμα καί κάνε μετρήσιμα αυτά πού μέχρι τώρα δεν μετριούνταν». Γεγονός είναι πώς ένας σύγχρονος τοϋ Γαλιλαίου, ό Σανκτόριους άπό τήν Πάδουα (1561­1636) εισήγαγε τήν πρώτη διάταξη μετρήσεων ακριβείας, τό σφυγμό­

μετρο.

43) ΠΑΝΟΣ Ν. ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: Ή ανατομική τοϋ άνθρωπου ώς παρατήρηση καί ώς επιστήμη άνά τους αιώνες. 1. Άπό τήν μελέτη τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής καί κατά τους 'Ιστορικούς 'Αριστοτέ­

λη Κούζην και Γεώργιον Πουρναρόπουλον οί ανατομικές γνώσεις είς τους προηγμένους ενωρίτερα τής αρχαίας 'Ελλάδας, ανατολικούς λαούς (Μεσοποτάμιους, 'Ινδούς, Αιγυπτίους) ήσαν πρωτόγονες, ανακριβείς καί φανταστικές μέ σαφή έλλειψη επιστημονικής παρατή­

ρησης. 2. Άπό τα γραπτά μνημεία τής πνευματικής καλλιέργειας των αρχαίων Ελλήνων

αποδεικνύεται ότι ή ανατομική ώς επιστημονική παρατήρηση άρχισε να ανατέλλει στην αρχαία Ελλάδα κατά τον 5ον π.Χ. αιώνα, μέ τήν εμφάνιση τοϋ 'Ιπποκράτη άλλα καί των προϊπποκρατικών 'Ιατρών καί φιλοσόφων (Εύρυφών ό Κνίδιος, 'Αναξαγόρας έκ Κλαζο­

μενών) κ.ά. 3. 'Αργότερα στην 'Αλεξανδρινή Σχολή οί μεγάλοι 'Ιατροί καί Διδάσκαλοι, 'Ηρόφι­

λος καί 'Ερασίστρατος προήγαγαν τήν 'Ανατομική δια ανατομών επί ανθρώπινων πτωμά­

των εις αληθή επιστήμη τήν οποίαν τελικώς διεμόρφωσε ό μεγάλος Έλληνας ανατόμος καί Πατέρας τής 'Ανατομικής Γαληνός.

4. Μετά τον Γαληνό ή ανατομική μέχρι τήν αναγέννηση δέν έσημείωσε καμμία ση­

μαντική πρόοδο καί μόνον οί "Αραβες διετήρησαν τήν δάδα μέ τόν "Αραβα 'Ιατρό Ραζή (Γαληνός τών Αράβων).

5. Κατά τους χρόνους τής 'Αναγέννησης καί λίγο προ αυτής ή 'Ανατομία εξελίσσεται σέ πραγματική 'Επιστήμη μέ τήν εμφάνιση σπουδαίων 'Ανατόμων (Sylvius, Servet, Vesa­

lius). Άπό αυτούς ό André Vesale αποτελεί μεγάλο σταθμό στην ίστορία τής 'Ανατομικής. Τό έργον τοϋ Vesale πολλοί σπουδαίοι ανατόμοι συνεχίζουν καί συμπληρώνουν συνδέοντες τό όνομα τους μέ πολλά όργανα τοϋ σώματος τα όποια πρώτοι περιέγραψαν.

Page 155: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 673

6. Στην Ελλάδα κατά τις αρχές και μέχρι τα μέσα τοΰ 20οϋ αιώνα τήν 'Ανατομική 'Επιστήμη υπηρετούν κορυφαίοι ανατόμοι και διδάσκαλοι (Λουκάς Παπαϊωάννου, Γεώρ­

γιος Σκλαβοϋνος, Γεώργιος 'Αποστολάκης και 'Αλέξανδρος Σάββας).

44) ΣΠΥΡ. ΝΑΟΥΜΙΔΗΣ και ΑΛΕΞ. ΧΙΩΛΟΣ: Ειρηνικές αιματοχυσίες με αφαιμάξεις.

Μια από τις επιστήμες πού γίνεται οίκειότερη γνωρίζοντας τήν ίστορία της, είναι ή ιατρική. Είναι ή επιστήμη μέ τις βαθύτερες καταβολές, τόσο πού ν' αγγίζουν τήν ηλικία τοϋ άνθρωπου.

Μέ τούτο το μελέτημα δίνεται μια γεύση από τήν ίατροζωή και τα καθημερινά δρώ­

μενα στις μεγάλες ιστορικές περιόδους. 'Αναζητώντας τις ρίζες των πολύμορφων αφαιμά­

ξεων, οί συγγραφείς πέρασαν άπό τον αρχέγονο άνθρωπο στην αρχαιότητα κι άπό τους μεσαιωνικούς στους σημερινούς καιρούς.

Τα πανάρχαια κείμενα των ανατολικών λαών, οί παλαιογραφικές μνείες, τα χειρόγρα­

φα τών Ελλήνων γιατρών, τα διάφορα γλυπτικά ή αγγειοπλαστικά ευρήματα, ανιστορούν τήν παλαιότητα τών αφαιμάξεων ή τις παράλογες ενδείξεις τους.

Ή αρχαιοελληνική θεωρία τών χυμών συνέχισε τή «δοξαστική» πορεία της σ' όλο το μάκρος τοϋ μυστικόπαθου Μεσαίωνα. Καί μέ βάση το κριτήριο της υπευθυνότητας τών «μοχθηρών χυμών» σέ κάθε αρρώστια, οί αφαιμάξεις πήραν το χρίσμα της ιδανικής αίμο­

κάθαρσης. Ή επικράτηση τών λατινοχριστιανικών αντιλήψεων στο Δυτικό Μεσαίωνα συνέπεσε

μέ τήν πτώση τής ιατρικής κι έτσι δόθηκαν οί ευκαιρίες γιά τή διάδοση και τήν εδραίωση τοΰ συρμού τών αφαιμάξεων. Όμως τό μεγάλο κατρακύλισμα τής ιατρικής συνέτυχε μέ τήν περίοδο τοΰ άποχωρισμοΰ τής χειρουργικής άπό τήν παθολογία. Κι ακριβώς αυτές τίς αντιθέσεις είναι πού εκμεταλλεύτηκαν οί κουρείς και πήραν στα χέρια τους τίς διάφο­

ρες μικροχειρουργικές εργασίες, μαζί μέ τίς αφαιμάξεις. "Ετσι διαμορφώθηκαν κάποια μέρα οί τύποι τών μπαρμπεροχειρουργών, πού έδρασαν επί αιώνες, πότε μέ τίς φλεβοτομίες και πότε μέ τίς κοφτές βεντοΰζες ή τις βδέλλες.

Πολλοί άπό αυτούς ξεκινώντας άπό τοΰτες τίς ειρηνικές αίματοχυσίες, έφτασαν να τιμηθοΰν μέ υψηλές διακρίσεις ή αξιώματα.

"Αν ό 11ος αιώνας θεωρήθηκε σημαδιακός είναι γιατί άπό τότε άρχισε μέ έπιταχυνό­

μενο ρυθμό ή ένταση τών αφαιμάξεων καί κυρίως μέ φλεβοτομίες. Τα σχεδιαγράμματα τοΰ πλανητικού άνθρωπου, οί αστρολογικές παρατηρήσεις καί τα κάθε είδους άγυρτικά προ­

γράμματα αφαιμάξεων, ώθοΰσαν τον κόσμο σέ παράλογο αίματοκύλισμα. 'Ακόμα και φη­

μισμένοι γιατροί ανέβασαν τίς αφαιμάξεις σέ επίπεδο λατρευτικό. Γι' αυτό και τίς χαρα­

κτήρισαν ώς τή «μεσαιωνικότερη πράξη».

45) Γ. ΜΕΣΣΑΡΗΣ, Ε. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ, Γ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ: Ή επιστημονική σταδιο­

διοδρομία, τό κοινωνικόν καί πνευματικό έργο τοΰ καθηγητή Γρηγορίου Ροσολύμου καί οί σχέσεις του μέ τήν Ελλάδα.

Ό Καθηγητής τής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Μόσχας Γρηγόριος Ροσόλυ­

μος ήταν ελληνικής καταγωγής, ό πατέρας του, μάλιστα, γεννήθηκε στην Κεφαλονιά κι άσχολεϊτο μέ τή Χημεία. Άπό τό τελευταίο κιόλας έτος τών σπουδών του στην 'Ιατρική Σχολή τοΰ Πανεπιστημίου τής Μόσχας παρουσίασε τήν πρώτη επιστημονική του εργασία καί μέχρι τό τέλος τής ζωής του δημοσίευσε άλλες 106. Ξεκίνησε σάν 'Επιμελητής τής Νευρολογικής Κλινικής πού διηύθυνε ό Α. Κοζέβνικωφ, καί μετά 4 χρόνια έγινε 'Υφηγη­

τής στο Πανεπιστήμιο τής Μόσχας μέχρι τό 1911 πού παραιτήθηκε, διαμαρτυρόμενος γιά

Page 156: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

674 Χρονικά

την αντιδραστική δραστηριότητα τοϋ τότε Υπουργού Παιδείας Α. Κάσσο. Κατά τη διάρ­

κεια της απομάκρυνσης του. άπό το Πανεπιστήμιο ίδρυσε με δικά του έξοδα τήν πρώτη στή Ρωσία κλινική των νευροπαθήσεων της παιδικής ηλικίας, όπου τέθηκαν οί βάσεις της επι­

στημονικής μελέτης των πνευματικά καθυστερημένων παιδιών. Τό 1917 έγινε Καθηγητής τής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Μόσχας, Διευθυντής τής Νευρολογικής Κλινικής «Κοζέβνικωφ» καί μέλος των Επιτροπών Υγείας, Παιδείας και τής 'Ανωτάτης Υγειονο­

μικής Διοίκησης τοϋ Κόκκινου Στράτου. Υπήρξε άπό τους οργανωτές τής Εταιρίας τών Ψυχιάτρων τής Μόσχας, στην οποία διατέλεσε πρόεδρος για 6 χρόνια. Ήταν μέλος τών αντίστοιχων εταιριών τοϋ Παρισιοϋ, τής Φιλαδέλφειας, τής Ρώμης, τής Γερμανίας και τής Εσθονίας. Τό 1902 δημοσίευσε, στα γαλλικά, για πρώτη φορά τις παρατηρήσεις του για τό αντανακλαστικό πού φέρει τό όνομα του, ένώ ή δεύτερη δημοσίευση έγινε άπό τον ίδιο τό 1908, στα γερμανικά. Επεξεργάστηκε, επίσης, μεθόδους ομαδικής πειραματικής ψυχο­

λογίας κατά κατηγορίες πληθυσμοΰ μέ στόχο τον επαγγελματικό προσανατολισμό τών παιδιών. Άγαποϋσε μέ πάθος τή μουσική, έπαιζε βιολί και ζωγράφιζε. Δημοσίευσε μελέτες για τή μουσική και τό θέατρο. Συμφοιτητής καί στενός φίλος τοϋ Τσέχωφ, μεσολάβησε για τήν πρώτη μετάφραση και παρουσίαση τοϋ μεγάλου συγγραφέα στο ελληνικό κοινό τό 1900, μέσα άπό τό περιοδικό «Παναθήναια». Στα 1904 επισκέφθηκε τήν Ελλάδα για πρώτη φορά κι εντυπωσιάστηκε άπό τ' αρχαία μνημεία της. Τοϋ ζητήθηκε, μάλιστα, ή συνδρομή για κάποιο νεαρό ασθενή κι έτσι ήρθε σ' επαφή μέ τις τότε συνθήκες νοσηλείας στή χώρα μας.

46) Γ. ΜΕΣΣΑΡΗΣ, Ε. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ καί Γ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ: Ή απαρχή τής πολι­

τικής σταδιοδρομίας τοϋ 'Ιωάννη Καποδίστρια άπό τήν Κεφαλλονιά.

Ό Ιωάννης Καποδίστριας, πρώτος Κυβερνήτης τής Νεώτερης Ελλάδας καί πρώην Υπουργός Εξωτερικών τής Ρωσσικής Αυτοκρατορίας, ξεκίνησε τήν πολιτική του στα­

διοδρομία άπό τήν Κεφαλλονιά, τό 1801. Μέχρι τότε άσκοΰσε τό επάγγελμα τοϋ ίατροϋ στην Κέρκυρα, έχοντας σπουδάσει στην 'Ιατρική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας. Μολονότι οί διπλωματικές του ικανότητες φανερώθηκαν ταυτόχρονα μέ τήν επιστροφή του άπό τήν 'Ιταλία, δεν εγκατέλειψε τήν ιατρική καί σέ ηλικία 22 ετών έγινε αρχίατρος τοϋ ρωσσοτουρκικοΰ στρατιωτικοΰ νοσοκομείου τής Κέρκυρας. Έχοντας οριστεί, όμως, αντικαταστάτης τοϋ πατέρα του στή Γερουσία τής 'Επτανησιακής Πολιτείας, στέλνεται από τήν κεντρική Κυβέρνηση στην Κεφαλλονιά, νά διευθύνει τήν καταστολή τής έκεϊ εξέγερσης. Ή στάση τοϋ Καποδίστρια στα γεγονότα τοϋ 'Αργοστολίου καί, κυρίως, τοϋ Ληξουρίου άτιοτελοϋν τήν απαρχή τής πολιτικής καί τον τερματισμό τής ιατρικής σταδιο­

δρομίας του. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται λεπτομερειακά ή εξέγερση τής Κεφαλλο­

νιάς σέ σχέση μέ τις παρεμβάσεις, τις αποφάσεις καί τις υπόλοιπες δραστηριότητες τοϋ Καποδίστρια στο νησί κατά τή διάρκεια τών γεγονότων.

47) Ε. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ, Γ. ΜΕΣΣΑΡΗΣ καί Ι. ΒΑΜΒΟΥΚΑΚΗΣ: «Ή επιδημία τής πανώ­

λης τήν άνοιξη τοϋ 1828 καί τα υγειονομικά μέτρα τοϋ 'Ιωάννη Καποδίτσρια».

Άπό τά στρατεύματα τοϋ 'Ιμπραήμ καί μέσω τών Ελλήνων αιχμαλώτων πού ανταλ­

λάσσονταν ή απελευθερώνονταν ξέσπασε στην Ελλάδα τήν άνοιξη τοϋ 1828 επιδημία πανώλης. 'Αναφέρονται κρούσματα στο Ναύπλιον, τό "Αργός, τήν Αίγινα, τήν Κέα, τά Μέγαρα, τήν Υδρα, τις Σπέτσες, τήν Εύβοια, τή Μεθώνη καί άλλες πόλεις. Χάρη στα υγειονομικά μέτρα πού πήρε ό νεοαφιχθείς τότε Κυβερνήτης Ί . Καποδίστριας ή επιδημία καταστάλθηκε. Στην παροϋσα εργασία εξετάζονται καί δικαιώνονται τά μέτρα αυτά, τόσο

Page 157: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 675

δεοντολογικά όσο και ποιοτικά, σέ σχέση, βέβαια, μέ τις επιστημονικές αντιλήψεις και τις θεραπευτικές δυνατότητες της εποχής. Γιατί θα πρέπει να σημειωθεί, ότι τα πολιτικά πάθη των καιρών έφτασαν τους αντιπολιτευόμενους τόν Καποδίστρια στο σημείο να αμφι­

σβητήσουν τήν ύπαρξη της επιδημίας ή τήν αναγκαιότητα των μέτρων, θεωρώντας τα υπερβολικά σκληρά ή πρόφαση για τήν ανεξέλεγκτη συνέχιση τής θητείας τοϋ Κυβερνήτη, λόγω τής διακοπής τής συγκοινωνίας ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις καί, συνεπώς, τής αδυναμίας σύγκλησης του κοινοβουλευτικού οργάνου τής εποχής. Ό ισχυρισμός αυτός πού διατυπώνεται έμμεσα κι άπό σύγχρονους, ακόμα, ιστορικούς καταρρίπτεται έδώ, μέ τή διασταύρωση πολυάριθμων κι άγνωστων μεταξύ τους πληροφοριών, χάρη στίς όποιες εξετάζεται ή συνολική πορεία τής επιδημίας, οί ιατρικές διαγνώσεις, αλλά καί ή δίχως ειδικούς όρους διατυπωμένη συμπτωματολογία τών ασθενών άπό άπομνημονευματογρά­

φους τής εποχής.

48) ΠΑΝΟΣ Δ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ: Ό 'Ιωάννης Κωλέττης ώς ιατρός καί ώς πολιτικός.

, Ό Ιωάννης Κωλέττης έγεννήθη τό 1774 στό Συρράκο τής Ηπείρου. Έσπούδασε τήν ίατρικήν στην Πίζαν τής 'Ιταλίας κι εξάσκησε τό ίατρικόν του επάγγελμα στά 'Ιωάννινα, όπου προσελήφθη καί στην ύπηρεσίαν τοϋ εκεί Άλή πασά. Τό 1919 έγινε μέλος τής Φιλικής Εταιρείας κι έκτοτε έφρόντισε δια τήν προετοιμασίαν τής άποδουλωτικής τών Ελλήνων εθνεγερσίας. Τό 1821, όταν έπληροφορήθη τήν κατά τόν Μάρτιον έξέγερσιν τών Πελοποννησίων, πρωτοστάτησε καί αυτός σέ μία έξέγερσι στα Βλαχοχώρια τής 'Η­

πείρου, άλλα τό κίνημα του απέτυχε. Μετά τήν άποτυχίαν τοΰ κινήματος ό Κωλέττης κα­

τέβη στην Πελοπόννησο, όπου διωρίσθη μέλος τής Εθνοσυνελεύσεως τής Επιδαύρου, ώς εκπρόσωπος τής 'Ηπείρου. Μετά τήν άπελευθέρωσι διωρίσθη πρεσβευτής στή Γαλλία. Διετέλεσε δ' επανειλημμένως υπουργός καί τό 1844 καί πρωθυπουργός. Τό όνομα τοΰ Κωλέττη συνδέεται μέ τήν «Μεγάλη Ιδέα» καί μέ νομοθετήματα του διοικητικής καί ίστο­

ριακής φύσεως, σέ μερικά τών οποίων γίνεται περιληπτική αναφορά.

49) ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΣ: Ιστορική εξέλιξη τής νεφρολιθίασης μέ σύντομη αναφορά καί στην ιαματική ύδρο­ποσι­κλιματοθεραπεία της.

Στό πρώτο μέρος τής εργασίας αυτής αναφέρονται οί επίσημες και επιστημονικά ανα­

γνωρισμένες άντιλήψεις­γνώσεις τοΰ 'Ιατρικού κόσμου σχετικά μέ τήν ν ε φ ρ ο λ ι θ ί α ­

σ η ώς προς τήν Παθογένεση, Διάγνωση καί Θεραπεία της, ι σ τ ο ρ ι κ ά τ ε κ μ η ρ ι ω ­

μ έ ν α άπό τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Πιο συγκεκριμένα εξιστορείται ό ατέ­

λειωτος αγώνας τοΰ θεράποντα γιατροΰ — πολλές ή μερικές φορές καί μέ τή βοήθεια «ψύ­

χραιμων» ασθενών — κατά τήν πορεία τών πιο πάνω χρόνων για επίτευξη π ρ ο ο δ ε υ ­

μ έ ν η ς ε π ο χ ι α κ ά άλλα καί ταυτόχρονα ανώδυνης θεραπευτικής αγωγής για τόν πά­

σχοντα. Στό δεύτερο μέρος γίνεται μία σύντομη αναφορά στην π ά ν τ ο τ ε ε π ί κ α ι ρ η κ α ί ε π ι θ υ μ η τ ή συντηρητική αντιμετώπιση τής νεφρολιθίασης, δηλ. τήν ι α μ α ­

τ ι κ ή ύ δ ρ ο­π ο σ ι ­ κ λ ι μ α τ ο θ ε ρ α π ε ί α τ η ς , άφ' ενός λόγω τής παρατηρούμε­

νης δ ι ε θ ν ώ ς α υ ξ η μ έ ν α στροφής τής σύγχρονης ιατρικής προς τήν Φυσιοθερα­

πεία καί άφ' έτερου λόγω τών σχετικά ανεκμετάλλευτων σήμερα — άπό θεραπευτικής πλευράς επιστημονικά εύστοχα — τών αξιόλογων ιαματικών θερμομεταλλικών πηγών τής πατρίδας μας οί όποιες αναμφίβολα μέ τ ή σ υ μ β ο λ ή κ ά θ ε α ρ μ ό δ ι ο υ για τή λειτουργία αυτών σέ εκσυγχρονισμένα ευρωπαϊκά επίπεδα (ιαματικών λουτροθεραπευ­

τικών Κέντρων Υγείας) θα ξεπεράσουν κάθε προηγούμενη φήμη τους.

Page 158: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

676 Χρονικά

Ή εργασία κλείνει με τήν απαρίθμηση μερικών ονομαστών, δηλαδή αξιόλογων προ­

σωπικοτήτων πού υπέφεραν από νεφρολιθίαση και τελειώνει με τή διαπίστσωη ότι, πέρα άπα τους έρευνητές­έπιστήμονες καί θεραπευτές γιατρούς, οί όποιοι δειγματοληπτικά ανα­

φέρθηκαν στην παρούσα μελέτη, ό αγώνας θεραπείας για τήν τελική νίκη της νεφρολιθία­

σης, μέ ένδοκλινικές επεμβάσεις, μέ φαρμακευτική αγωγή όπως καί ποσι­κλιματοθεραπείας — από ισάξιους καί εποχιακά «νεωτέρους» τους συνεχιστές — μπορούμε να πούμε ότι έφθασε στις μέρες μας μέ αξιόλογα βήματα πιο κοντά στην, άπό ιατρικής πλευράς εκτιμώ­

μενα, Ιδανική θεραπεία.

50) ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ καί ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΣ: Θεραπευτική «Λημνία Γη» (Terra Sigillata).

Ή περιοχή της φυσικής εμφανίσεως της θεραπευτικής Λημνίας Γης ή οποία έμελλε να διαδραματίση επί 2.500 χρόνια σημαντικό ρόλο στην ιατρική καί τήν φαρμακευτική, είναι πλούσια γαιολογικά υπεδάφη (θερμομεταλλικά) τα όποια έχουν σχέσι μέ εν ενεργεία ηφαίστεια ή αποτελούν τάς ενεργούς ρίζας έσβεσμένων ή έν άδρανεία τελούντων ηφαι­

στείων ή πλουτωνίων μαζών. Συνεπώς ή αναδρομή στο παρελθόν δικαιολογείται σήμερα απόλυτα λόγω της σπου­

δαιότητος και της μεγάλης σημασίας πού παίρνει σ' ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό χώρο ή ιαματική λασποθεραπεία. Τούτο καταδεικνύεται καί αποδεικνύεται και άπό τήν υπάρχουσα καί λειτουργούσα μέχρι σήμερα ιαματική πηγή συνδεδυασμένης χρησιμοποιήσεως νερού καί λάσπης στο ΒΔ τμήμα της νήσου Λήμνου καί σε γειτονικό εδαφικό χώρο άπ' όπου έξωρύσσετο ή Λημνία γη στην αρχαιότητα.

Γι' αυτό ξεκινώντας άπό τήν αρχαιότατη ιστορία καταλήγουμε να επαναφέρουμε σή­

μερα τήν αξία καί τήν μεγάλη σημασία τμημάτων εδάφους και υπογείων υδάτων της νήσου Λήμνου για μια πλατειά θεραπευτική εφαρμογή σέ σύγχρονες κατασκευαστικές εγκατα­

στάσεις ιαματικών λασπόλουτρων καί να τις συνδυάσουμε μέ τις υπάρχουσες ιαματικές πηγές.

51) ΝΕΑΡΧΟΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ, Φ. ΤΡΥΦΩΝΙΔΗΣ, ΕΥΣΤΡ. ΑΞΙΩΤΗΣ, Ι. ΛΑΣΚΑΡΗΣ καί ΑΝ. ΓΙΑΝΝΙΤΣΙΩΤΗΣ: Σταθμοί στην εξέλιξη τών φαρμακολογικών ανακαλύψεων άπό τον Παράκελσο στον Φλέμιγκ. Ή παρούσα μελέτη άφορα τα βήματα προόδου για τήν ανακάλυψη ουσιών μέ φαρμα­

κολογική δράση. 'Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στους πρωτεργάτες της Φαρμακολογικής Έρευνας μέ έμφαση στα στοιχεία εκείνα της προσωπικότητας τους πού επηρέασαν τήν όλη επιστημονική τους εξέλιξη όσο καί τις επιτυχίες καί αποτυχίες πού επηρέασαν άμεσα τή ζωή καί τον χαρακτήρα τους.

'Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στο πόσοι καί ποιοι άπό αυτούς έτυχαν υψηλών επιστη­

μονικών διακρίσεων (βραβεία Νόμπελ κ.λ.π.), καθώς καί εκείνων πού καταδικάστηκαν άπό τήν επιστημονική κοινή γνώμη τής εποχής τους.

Συνολικά θ' αναφερθούμε σέ 36 'Επιστήμονες τών οποίων τήν προσφορά θεωρούμε ώς πολύ σημαντική.

52) ΕΥΣ. ΑΞΙΩΤΗΣ, Φ. ΤΡΥΦΩΝΙΔΗΣ, Ν. ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ, Ι. ΛΑΣΚΑΡΗΣ καί ΑΝ. ΓΙΑΝΝΙΤΣΙΩΤΗΣ: Φαρμακευτικά ιδιοσκευάσματα («είδικοσκευασίαι») καί δραστικές ουσίες στην Ελλάδα πριν μισό αιώνα. Ή εργασία αυτή σκοπό έχει α) νά συγκεντρώσει στοιχεία σχετικά μέ νόμους καί νο­

μοθετικά διατάγματα πού αφορούν τον τρόπο κυκλοφορίας καί έλεγχου τών φαρμακευ­

Page 159: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

Χρονικά 677

τικών ιδιοσκευασμάτων πού κυκλοφορούσαν στη χώρα μας πριν μισό αιώνα, β) Να έρευ­

νήση τις δραστικές ουσίες πού περιείχαν τα σκευάσματα αυτά, ποια ήταν ή χώρα προέλευ­

σης και παραγωγής, ποια ήταν ή γνώμη διαπρεπών Ελλήνων γιατρών για τα σκευάσματα αυτά, ποιος ήταν ό τρόπος προβολής και διαφήμισης τους στον 'Ιατρικό τύπο τής εποχής.

Συνολικά κυκλοφορούσαν περίπου 340 ιδιοσκευάσματα ή «Είδικοσυσκευασίαι» όπως ονομάζονταν άπό τον 'Ιατρικό τύπο τής εποχής εκείνης. Κύριο χαρακτηριστικό είναι ή έλλειψη άπό τον κατάλογο φαρμάκων πού κατά κόρον χρησιμοποιούνται σήμερα, όπως τ' αντιβιοτικά, οι χημικές βιταμίνες, τά κορτιζονοΰχα, άντινεοπλασματικά, και ορμονικά σέ καθαρή μορφή σκευάσματα. 'Απεναντίας ή μεγάλη πλειονότητα τών κυκλοφορούντων τότε ιδιοσκευασμάτων είναι, αντισηπτικά (34), χημειοθεραπευτικά (ενώσεις μετάλλων για θεραπεία συφιλίδος) (41), τονωτικά (35), Άνθελονοσιακά (14), καταπραϋντικά ('Ιωδιούχα και βρωμιοΰχα) (19). Στον κατάλογο αυτό επισημάνθηκαν 9 ιδιοσκευάσματα πού κυκλο­

φορούν ακόμα ή κυκλοφορούσαν στο πρόσφατο παρελθόν. 'Επίσης επισημάνθηκαν δύο ονόματα πού σήμερα χρησιμοποιούνται για φάρμακα άλλων ενδείξεων.

53) ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ: Alfred de Musset και το σημείο Musset στην Καρ­

διολογία. 'Αναφέρονται μερικά χαρακτηριστικά άπό τή ζωή τοΰ Alfred de Musset, περιγράφον­

ται τά κλινικά συμπτώματα και σημεία τής ασθενείας του, ανάμεσα στα όποια το σημείο Musset και συσχετίζονται τά μέσα θεραπευτικής αγωγής τών θεραπόντων γιατρών τής τότε εποχής. Τελικά αναλύονται και υποδηλώνονται άπό τον συγγραφέα τά πιθανά αίτια τής νόσου, ή οποία και προκάλεσε τό θάνατο τοΰ ποιητοϋ.

54) Ν. ΜΑΡΜΑΡΑΣ, Σ. ΑΝΟΥΣΗΣ και Δ. ΜΑΡΙΝΟΣ: «Τσανάκι» ή «Πόνος τών Σπε­

τσών» ή Νόσος τοΰ Hodgkin: Μαρτυρίες περί ενδημικής εμφανίσεως στην "Υδρα και Σπέτσες (1882). Ύπό τό όνομα «τσανάκι» κοινώς περιλαμβάνονται όλες οί κατά τήν παιδική ηλικία

παρατηρούμενες καχεξίες. Είδικώτερα, «τσανάκι» καλείται πυρετική νόσος, χρονία, πού προσβάλλει τήν παι­

δική ηλικία και εμφανίζεται μέ τά συμπτώματα τής ψευδολευχαιμίας (πυρετός έκτικός ­

διόγκωση σπλήνας και λεμφαδένων ­ διατάραξη τοΰ γαστρεντερικοΰ σωλήνος ­ βαθμιαία καχεξία — αιμορραγική διάθεση ­ έξοίδηση τών άκρων και τέλος θάνατος μέ γενική κατά­

πτωση τοΰ οργανισμού). 'Εμφανίζεται υπό 2 κλινικές μορφές, τήν ήπία και τήν κακοήθη, προσομοιάζει δέ,

μέ τήν ψευδολευχαιμία κατά Munderlich, ή άδενία κατά Trousseau ή αναιμία σπληνική ή λεμφική κατά Pary και Wilks ή νόσο τοΰ Hodgkin ή κακόηθες λεμφοσάρκωμα κατά Lang­

hans. Στην παροΰσα εργασία αναφέρονται πολυάριθμες βιβλιογραφικές μαρτυρίες περί τής

ένδημικότητος τής νόσου στα νησιά "Υδρα και Σπέτσες καί διατυπώνονται υποθέσεις και ερωτηματικά σχετικά μέ τό λοιμώδες ή μή τής νόσου (επιδημιολογικά στοιχεία).

55) Ν. ΜΑΡΜΑΡΑΣ: Κοτσίκειο Νοσοκομείο 'Αλεξανδρείας Αιγύπτου. Ή συμβολή του εις τήν σύγχρονη Ελληνική Ιστορία τής 'Ιατρικής. Τό «Κοτσίκειο Νοσοκομείο» 'Αλεξανδρείας Αιγύπτου απετέλεσε τήν συνέχεια δύο

άλλων φημισμένων καί άρτια (οργανωμένων Νοσοκομείων τής Ελληνικής παροικίας 'Αλε­

ξανδρείας, τοΰ «Νοσοκομείου τών Γραικών» (1830­1882) καί τοΰ Νοσοκομείου «"Αγιος Σωφρόνιος» (1882­1938).

Page 160: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

678 Χρονικά

"Εργο τοϋ Γάλλου αρχιτέκτονα Βαλτέρ και τοϋ Έλληνα Γ. Λεζίνα, χτισμένο στους πρόποδες τοϋ λόφου της Έλευσΐνος (Χάντρα) από δωρεά τοϋ όμογενοΰς Θεοχάρη Κότσικα, προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες τόσο στον Ελληνισμό της Αιγύπτου όσο και στις κρίσιμες ώρες της δοκιμασίας τοϋ Ελληνικού λαοϋ κατά την Κατοχή. Στο Νοσοκομείο αυτό στε­γάστηκε ή Ελληνική 'Αεράμυνα, το Αυστραλιανό Νοσοκομείο (1941), τό Ελληνικό Ναυτικό Νοσοκομείο (1942­1945) μέ δύναμη 250 κρεβατιών και οργανώθηκε τό Σώμα Ελληνίδων Εθελοντριών Νοσοκόμων Αιγύπτου για τις ανάγκες τοϋ Ναυτικού Νοσο­κομείου αλλά και γενικώτερα τοϋ Ελληνικού Στράτου. Κατά τήν διάρκεια της λειτουργίας του έγένοντο πολλές ιατρικές ανακοινώσεις καθώς και ομαδικές επιστημονικές εκδηλώ­σεις των Ελλήνων ιατρών της Αιγύπτου.

56) Ν. ΜΑΡΜΑΡΑΣ: Νοσοκομείο «Άγιος Σωφρόνιος» 'Αλεξανδρείας Αιγύπτου. Ή συμβολή του εις τήν Ιστορία της 'Ιατρικής τοϋ 19ου­20οϋ αιώνος. Τό Νοσοκομείο «"Αγιος Σωφρόνιος» 'Αλεξανδρείας Αιγύπτου άρχισε να λειτουργεί

τό 1882. 'Απετέλεσε τήν συνέχεια τοϋ «Νοσοκομείου τών Γραικών» (1830­1882) και ή 'ίδρυση

του ώφείλετο άφ' ενός στις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες τής Ελληνικής Παροικίας τής 'Αλεξανδρείας και άφ' έτερου στις επιδημίες πού είχαν ξεσπάσει τα προηγούμενα χρόνια, κατά τις όποιες αποδείχτηκε ανεπαρκές τό «Νοσοκομείο τών Γραικών». Τα σχέδια έξε­πόνησε ό Έλλην αρχιτέκτων Πιλώτος και τό Νοσοκομείο ετέθη ύπό τήν διαχείριση τής Ελληνικής Κοινότητος 'Αλεξανδρείας όνομασθέν «Σωφρόνιος» προς τιμήν τοϋ Πατριάρ­χου 'Αλεξανδρείας Σωφρονίου (1794­1899).

Στον «"Αγιο Σωφρόνιο» υπηρέτησαν ιατροί παγκοσμίου φήμης όπως ό Γ. Ζαγκαρόλας καί ό Στ. Καρτούλης και αναπτύχθηκε περίλαμπρη επιστημονική δραστηριότητα πού συνέβαλε διεθνώς, κυρίως στην μελέτη τών Τροπικών Νόσων (χολέρας ­ άμοιβαδικής δυσεντερίας κλπ.). Στο Μικροβιολογικό 'Εργαστήριο τοϋ εν λόγω Νοσοκομείου έγένετο τό 1883 από τον Robert Koch ή ανακάλυψη τοϋ δονακίου τής χολέρας, ενώ κατά τα ετη 1915­1916 εϊχε τήν μεγάλη τιμή να δεχθή τήν εποπτεία καί τις υπηρεσίες τοϋ ίδρυτοΰ τής Νευροχειρουργικής sir Victor Horsley.

57) Α. Δ. ΓΟΥΛΙΑΜΟΣ: Υπολογιστική Τομογραφία στην Ελλάδα.

Στην ανακοίνωση αυτή γίνεται μια σύντομη αναφορά στο ιστορικό τής άνακαλύψεως τοϋ «άξονικοΰ» τομογράφου καί τών βασικών αρχών λειτουργίας τής επαναστατικής αυτής τεχνολογίας.

Στή συνέχεια περιγράφονται οί δυνατότητες τής «αξονικής» τομογραφίας στή διά­

γνωση παθολογικών καταστάσεων οργάνων καί ιστών τοϋ σώματος καθώς καί οί περιο­

ρισμοί στή χρησιμοποίηση της. 'Ακολουθεί τέλος τό ιστορικό τής εγκαταστάσεως καί λειτουργίας τών μηχανημά­

των αυτών στή χώρα μας, εκφράζονται ορισμένες παρατηρήσεις καί προτείνονται ορι­

σμένα μέτρα πού κατά τήν γνώμη μας θα βοηθήσουν στή καλύτερη λειτουργία, απόδοση καί αξιοποίηση τών συναλλαγματοβόρων αυτών διαγνωστικών συγκροτημάτων.

58) ΗΩ ΑΑΜΠΙΡΗ: Ελληνίδες ιατροί, ίάτραιναι καί θεραπεύτριαι είς τήν ίστορίαν. Εις τήν άνακοίνωσιν ταύτην γίνεται άνασκόπησις τών γυναικών ιατρών έν Ελλάδι

άπό τών αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τέλους τοϋ 19ου αιώνος. 'Από τήν προϊστορική ν έπο­

χήν (Όμηρικά επη: Άγαμήδη, Έκαμήδη κ.λπ.), άπό τήν Τερατικήν Ίατρικήν ('Αθηνά, "Ηρα, Άρτεμις κ.λπ.), από τους ιστορικούς χρόνους ή Θεανώ τοϋ Πυθαγόρου, ή Άγνοδίκη, ή 'Ολυμπιάς, ή Θηβαία, ή Σάλπη, ή Σώτειρα, ή Λαΐς, ή Έλεφαντίς, ή Άντιοχίς, ή Εύγε­

ρασία κ.λπ. Αναγραφή τών ΐατραινών τοϋ Βυζαντίου καί τοϋ 'Αγώνος τοϋ 21 κ.λπ.

Page 161: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΣΤ' ΤΟΜΟΥ (1984)

Σελ.

' Α ν τ ω ν ί ο υ Ί ω. Ά θ α v., Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη 394 Ά ρ α β α ν τ ι ν ο ΰ­Μ π ο υ ρ λ ο γ ι ά ν ν η " Α ν ν α , Β' Πανελλήνιο Συνέδριο

Φιλοσοφίας 653 Β ρ α ν ό π ο υ λ ο ς Δ. Έ π α μ., Γοδεφρεΐδος Βιλλεαρδουΐνος. Ό Πρίγκηπας του

Μορέως 60 Γ ρ ι τ σ ό π ο υ λ ο ς Ά θ. Τ ά σ ο ς , Ή Δούκισσα της Πλακεντίας. 'Ιστορικόν

μυθιστόρημα Πολ. Δημητρακοπούλου 248 Δ α λ μ ά τ η Μ α ρ γ α ρ ί τ α , Λώρης Μαργαρίτης (1895­1953) 47 Δ ε μ π ό ν ο ς Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η ς, Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφα­

λονιά (1837­1856) 482 Δ ρ ο σ ί ν η ς Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Στα σκαλοπάτια του Παρνασσού 5 Ζ ο ΰ μ π ο ς Ν. Α., Ό έν τή 'Ιστορία ειδολογικός χαρακτήρ της Αιτίας 31 Ζ ο ΰ μ π ο ς Ν. Α., Το πνεύμα των Ελλήνων ανά τους αιώνας 620 Κ α τ σ έ λ η ς Δ η μ . , "Ενας άγγελος στην Κατοχή. (Μια αληθινή ιστορία) 185

Κ ε λ ε σ ί δ ο υ­Γ α λ α ν ο ΰ " Α ν ν α , Σκέψεις για μια ζωή με ποιότητα σήμερα . . . 314 Κ ο ν ι δ ά ρ η ς Ι. Γ ε ρ ά σ ι μ ο ς , Περί τό πρόβλημα της Ενώσεως τών Εκκλησιών 521 Κ ο ύ κ η ς Ε. ' Α ν α σ τ ά σ ι ο ς , Ή αριστοτελική συλλογιστική τοΰ Ε ν ό ς στην

κριτική της πλατωνικής κοινοκτημοσύνης 630 Λ α ζ ο γ ι ώ ρ γ ο ς­Έ λ λ η ν ι κ ό ς Δ η μ ή τ ρ η ς , Μια «'Αρχέγονη Τραγωδία»

(της εποχής τοΰ Θέσπι, ή ακόμη παλαιότερη;) 39 M a r i o t t S c e v o l a , Appunti su un epigramma centonario dell'Antologia Palatina 131 Μ α ρ κ ά κ η ς Μ α ν ώ λ η ς , Ή ισχύς στην 'Αστική Κοινότητα. Δοκίμιο 'Αστικής

Κοινωνιολογίας 33 Μ α ρ κ ά κ η ς Μ α ν ώ λ η ς , Φιλοσοφικές δομές της κοινωνικής επιστήμης 355 Μ ά ρ τ η ς Ν ι κ ό λ α ο ς , Ή πλαστογράφηση της Ιστορίας τής Μακεδονίας 361 Μ ε ν ά ρ δ ο ς Σ ί μ ο υ Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Έπιστολαί τοΰ Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς

τον Σΐμον Μενάρδον 433 Μ ι ρ ά σ γ ε ζ η Δ. Μ α ρ ί α , Δημοτική ποίηση καί διδασκαλία 148 Μ ι χ α η λ ί δ η ς Σ ό λ ω ν , Αώρης Μαργαρίτης 55 Ο ί κ ο ν ο μ ά κ ο ς Ι. Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς , Περί τών τόνων καί τών πνευμάτων 402 Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Π. Π., 'Αρχαία επιτόκια επιγράμματα 201 Π α π α ζ α χ α ρ ί ο υ Κ. ' Ι ω ά ν ν η ς , Ή ειρηνική Άντίστασις τής «Ελληνικής

Επιστήμης» κατά τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 καί κατά τήν Κατοχήν 557 Π α π α ϊ ω ά ν ν ο υ Α. Ά γ γ ε λ ο ς , 'Αρχαιολογία καί Τέχνη 17 Π α τ ρ ι α ρ χ έ α ς Δ. Β., Κλασσικά Γράμματα, Φιλολογικοί έπιστάσεις 66 Π α τ ρ ι α ρ χ έ α ς Δ. Β α σ., Τά πολιτεύματα εις τήν άρχαίαν Ελλάδα 646

Page 162: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

680

Σελ. Π α υ λ ί δ η ς Κ ί μ ω ν , Το άποδεικτικόν μέσον των μαρτύρων εις τήν πολιτικήν

δίκην ., 602 Π ό τ α γ α "Αννα , 'Αναφορά στον Ζήνωνα τον Κιτιέα 384 Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς Κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Νεώτερα προφητικά κείμενα (1923­1924) 230 Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς Γ. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς , Ό Στρατός τής Ελληνικής

Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας και ή ιατρική υπηρεσία του 538 Σ ε ρ ε π ί σ ο ς Γ. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς , Στρατάρχης 'Αλέξανδρος Παπάγος 321 Σ τ α θ ά τ ο ς Γ. Ν ι κ., Ή ελευθερία του Τύπου 137 Τ ά γ α ρ η ς Ά χ ι λ λ ε ύ ς , Μακάρων εύθανασίαι 281 Τ ά γ α ρ η ς Ά χ ι λ λ ε ύ ς , Ή άλλη οψις τοΟ Σολωμού 617 Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο ς Δ. Ν ι κ ό λ α ο ς , Οί αγώνες τοΰ Ριζοσπαστισμού για τήν ένωση

της Επτανήσου 284 T i b e r i C l a u d i o , Osservazioni sulla cosiddetta pinacoteca dell'Acropoli di Atene 105 Τ σ ι ν ό ρ ε μ α Φ. Σ τ α υ ρ ο ύ λ α , 'Ελευθερία, Λογικότητα καί το Νόημα τοΰ

Ήθικοϋ Λόγου 463 Τ σ ο υ κ ν ί δ α ς Ι. Γ ι ώ ρ γ ο ς , Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλή­

νων επαγγελματιών 414 Τ ω μ α δ ά κ η ς Β. Ν ι κ ό λ α ο ς , Τριάκοντα επτά Έλληνες ιατροφιλόσοφοι σπου­

δάσαντες έν Πίση (Pisa) της 'Ιταλίας (1790­1821) 212 Χ α ρ α λ α μ π ό π ο υ λ ο ς Β., Ή σημασία της θυσίας τοΰ Γρηγορίου τοΰ Ε' 448 Χ α ρ α κ ό π ο ς Ν. ' Α ν τ ώ ν ι ο ς , Ή μακροβιότητα κατά τον Ψευδο­Λουκιανό .. 580 Χ ρ ο ν ό π ο υ λ ο ς Κ., Είναι απαραίτητη ή σκηνή μέ τον Τειρεσία στον Οιδίποδα

Τύραννο; 337

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ή κίνησις τοΰ Παρνασσοΰ (Περίοδος 1­4­1983 εως 31­12­1983) 194 Ή κίνησις τοΰ Παρνασσοΰ (Ή Κύπρος εις τον Παρνασσόν προ 83 ετών) 356 Β' Πανελλήνιον Συνέδριον 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής τής Ελληνικής Εταιρείας Ιστο­

ρίας τής 'Ιατρικής καί τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου Παρνασσός. 'Εναρκτήριος Όμιλία. Εισηγήσεις. Περιλήψεις 'Ανακοινώσεων 655

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

Μ α λ ά ν ο ς Τ ί μ ο ς , Ί . Βασιλείου, Στή Σικελία αναζητώντας τή Μεγάλη Ελλάδα 360 Τ σ ο υ κ ν ί δ α ς Ι. Γ ι ώ ρ γ ο ς , Στυλιανοΰ 'Αλεξίου, Γλωσσικά μελετήματα,

'Αθήνα 1981 516 Χ ρ υ σ ο γ έ λ ο υ­Κ ά τ σ η "Αννα, Γ. Δροσίνη, Σκόρπια Φύλλα τής Ζωής μου,

Τόμος Β' καί Τόμος Γ' 197

Page 163: ΦΙΛνΛνΝΚό? *ΥΛΑΦΓν? PAfrNAS?6$ PAWA**0* · 2017. 8. 30. · 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933 ... ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικών περιοδικών κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 640—Ετησία συνδρομή: δρχ. 500.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί ΣοΟτσοι καί ή πολιτική ποίησις esci Όθωνος,

Αθήναι 1970. 4. θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. 'Ιωάννου Ζερβό0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971. 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί 6 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ως διηγηματο­γράφος, 'Αθήναι 1972.

8. Ά ρ ί σ τ σ ί ) Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, 'Αθήναι 1973.

10. Ά. Μάτεση, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. ΊΕκαστον τεΟχος δρχ. 100.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μ α ν.τ ο υ β ό λ ο υ, Τά έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τώ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 500. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 500. 3. Έπα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 500. 4. Εΰγ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων δρ­,

γων τυπωθέντων με ελληνικά στοιχεία, F, 1866 ­1900. Έργον βραβευθεν οπό τής 'Ακαδημίας Αθηνών, 'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 500.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά των Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοΟ Γ είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 500.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοΟ Ίακωβάτου συντεθείσα παρ' αύτοΟ τοΟ Ιδίου, Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154, Δρχ. 500.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ.554. Δρχ. 1000. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν­

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 500.