Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...

Μετανάστες και συστήματα υγείας

στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα

Ποιότητα ζωής ασθενών με καρκίνο (Μέρος Ι):

Έννοια και περιεχόμενο

Μελέτη της γνώσης και της συμπεριφοράς των εφήβων

σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία

και τις επιδράσεις της στην υγεία - Επιδημιολογική μελέτη σε

εφήβους-Ερευνητικό Πρωτόκολλο

Βασικές αρχές ψυχοπροφυλακτικής μεθόδου

κατά Lamaze σε φυσιολογικό τοκετό

Immunization in health care workers

“Nurse manager” and “nurse leader”-

Synonyms or complementary terms?

ΤΤοο ΕΕππιισσττηημμοοννιικκόό ΠΠεερριιοοδδιικκόό ττηηςς ΈΈννωωσσηηςς ΝΝοοσσηηλλεευυττώώνν ΕΕλλλλάάδδοοςς

TThhee SScciieennttiiffiicc JJoouurrnnaall ooff tthhee HHeelllleenniicc RReegguullaattoorryy BBooddyy ooff NNuurrsseess

TTOO

MMOO

ΣΣ 55

,, ΤΤ

ΕΕΥΥ

ΧΧΟΟ

ΣΣ 33

,, ΙΙΟΟ

ΥΥΛΛ

ΙΙΟΟΣΣ

-- ΑΑ

ΥΥΓΓ

ΟΟΥΥ

ΣΣΤΤ

ΟΟΣΣ

-- ΣΣ

ΕΕΠΠ

ΤΤΕΕ

ΜΜΒΒ

ΡΡΙΙΟΟ

ΣΣ 22

0011

22 //

VVOO

LLUU

MMEE

55,,

IISSSS

UUEE

11,,

JJUULL

YY --

AAUU

GGUU

SSTT

-- SS

EEPP

TTEE

RRMM

BBEE

RR 22

0011

22

VV oo ll uu mm ee 55 ,, NN uu mm bb ee rr 11 ,, JJ uu ll yy -- AA uu gg uu ss tt -- SS ee pp tt ee mm bb ee rr 22 00 11 22ΤΤ όό μμ οο ςς 55 ,, ΤΤ εε ύύ χχ οο ςς 33 ,, II οο ύύ λλ ιι οο ςς -- ΑΑ ύύ γγ οο υυ σσ ττ οο ςς -- ΣΣ εε ππ ττ έέ μμ ββ ρρ ιι οο ςς 22 00 11 22

www.enne.gr

Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής ΕπιστήμηςH e l l e n i c j o u r n a l o f Ν u r s i n g S c i e n c e

Tomos5_t3_exo 10/10/13 10:23 AM

Guenter B. Risse

Σελίδες 1.094Λιανική τιμή: 90 f

Το βιβλίο αυτό, απεικονίζοντας το χρονικό της μεταμόρφωσης των νοσοκομείων από οίκους ελέους σε δομές εγκλεισμού ασθενών, από χώρους αποκατάστασης σε χώρουςκλινικής διδασκαλίας και έρευνας και από δωμάτια τοκετών και θανάτων σε ιδρύματα επιστήμης και τεχνολογίας, μας προσφέρει μια ιστορική οπτική στην κατανόηση των

νοσοκομείων της εποχής μας. Η ιστορία ξετυλίγεται σε δώδεκα επεισόδια τα οποία απεικονίζουν τα νοσοκομεία σε συγκεκριμένα μέρη και χρονικές περιόδους, καλύπτονταςσημαντικά θέματα και εξελίξεις στην ιστορία της ιατρικής και της θεραπευτικής, από την αρχαία Ελλάδα ως την εποχή του AIDS. Το βιβλίο αυτό προσφέρει μια μοναδική καιεκ των έσω ματιά στον κόσμο των νοημάτων και των συναισθημάτων που συσχετίζονται με τη ζωή στα νοσοκομεία και την περίθαλψη των ασθενών, περιλαμβάνοντας αφηγήσειςτόσο των ασθενών, όσο και των θεραπευτών τους. Εάν θεωρήσουμε τα νοσοκομεία οίκους «αποκατάστασης της τάξης», ικανούς να δαμάσουν το χάος που συσχετίζεται με ταδεινά, τις ασθένειες και το θάνατο των ανθρώπων, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα και τη σημασία των τελετουργικών τους ρουτινών και κανόνων. Από τις απαρχές τους,τα νοσοκομεία αποτέλεσαν μέρη πνευματικής και σωματικής ανάρρωσης. Θα πρέπει να συνεχίσουν να ανταποκρίνονται σε κάθε ανθρώπινη ανάγκη. Ως παραδοσιακοί μάρτυρεςτης ανθρώπινης συμπόνιας και φιλανθρωπίας, τα νοσοκομεία πρέπει να συνεχίσουν να αποτελούν χώρους ίασης.

Η Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος, στοχεύοντας στη συνεχή επιμόρφωση των Νοσηλευτώνθα διαθέσει ΔΩΡΕΑΝ το βιβλίο «Η Ιστορία των Νοσοκομείων»

σε όλους τους επί πτυχίω φοιτητές της Νοσηλευτικής.

Όλοι οι υπόλοιποι Νοσηλευτές μπορούν να προμηθευτούν το βιβλίο στην ειδική τιμή των 45 h.

ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ Ε.Ν.Ε.

Tomos5_t3_exo 10/10/13 10:23 AM

ΕΚΔΟΤΗΣ: ΔΔΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΗΗΣΣ ΣΣΚΚΟΟΥΥΤΤΕΕΛΛΗΗΣΣ**

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΕΕΙΙΔΔΗΗΣΣ ΔΔΑΑΓΓΛΛΑΑΣΣ**

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΜΜΙΙΧΧΑΑΛΛΗΗΣΣ ΠΠΙΙΤΤΣΣΙΙΛΛΙΙΔΔΗΗΣΣ

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΔΔρρ.. ΑΑΘΘΗΗΝΝΑΑ ΚΚΑΑΛΛΟΟΚΚΑΑΙΙΡΡΙΙΝΝΟΟΥΥ Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ

ΑΝΑΠΛΗΡΩΤEΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤEΣ ΣYΝΤΑΞΗΣ: ΔΔρρ.. ΡΡOOΚΚΚΚΑΑ ΒΒΑΑΣΣΙΙΛΛΙΙΚΚHH,, ΔΔρρ.. ΣΣΑΑΡΡIIΔΔΗΗ ΜΜΑΑΡΡIIΑΑ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΛΛΑΑΜΜΠΠΡΡΟΟΣΣ ΜΜΠΠΙΙΖΖΑΑΣΣ**,, ΔΔΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΗΗΣΣ ΠΠΙΙΣΣΤΤΟΟΛΛΑΑΣΣ**

ΥΠΕΥΘΥΝOI ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ: ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΑΑ ΜΜΠΠΕΕΛΛΑΑΛΛΗΗ**

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΕΝΤΥΠΟΥ: ΓΓΕΕΩΩΡΡΓΓΙΙΟΟΣΣ ΑΑΒΒΡΡΑΑΜΜΙΙΔΔΗΗΣΣ**

Το ΔΣ της ΕΝΕ*:

ΔΔηημμήήττρριιοοςς ΣΣκκοουυττέέλληηςς:: Πρόεδρος, ΑΑρριισσττεείίδδηηςς ΔΔάάγγλλααςς:: Γενικός Γραμματέας, ΝΝιικκόόλλααοοςς ΟΟρρφφααννόόςς:: Α΄ Αντιπρόεδρος,

ΓΓεεώώρργγιιοοςς ΔΔόόννττσσιιοοςς:: Β΄ Αντιπρόεδρος, ΛΛάάμμππρροοςς ΜΜππίίζζααςς:: Ταμίας, ΑΑββρρααμμίίδδηηςς ΓΓεεώώρργγιιοοςς:: Οργανωτικός Γραμματέας,

ΚΚωωννσσττααννττίίαα ΜΜππεελλααλλήή:: Αναπληρωτής Γραμματέας

Μέλη ΔΣ:

Πιστόλας Δημήτριος, Αρβανίτης Γεώργιος, Ποντισίδης Γεώργιος, Κωτσής Απόστολος, Ριζόπουλος Ρίζος,

Δημητρέλης Δημήτριος, Γιάκης Νικόλαος, Σπυράτος Φώτιος

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΔΔρρ.. ΚΚΩΩΝΝ//ΝΝΟΟΣΣ ΑΑΘΘΑΑΝΝΑΑΣΣΑΑΚΚΗΗΣΣ Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΣΔΥ

ΔΔρρ.. ΣΣΟΟΦΦΙΙΑΑ ΖΖΥΥΓΓΑΑ Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

ΔΔρρ.. ΕΕΥΥΜΜΟΟΡΡΦΦΙΙΑΑ ΚΚΟΟΥΥΚΚΙΙΑΑ Λέκτορας Τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ

ΘΘΕΕΟΟΧΧΑΑΡΡΗΗΣΣ ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΝΝΙΙΔΔΗΗΣΣ MSc Καθηγητής Εφαρμογών ΑΤΕΙ Κρήτης

ΔΔρρ.. ΘΘΑΑΛΛΕΕΙΙΑΑ ΜΜΠΠΕΕΛΛΑΑΛΛΗΗ Επίκουρη Καθηγήτρια ΤΕΙ Θεσσαλονίκης

ΜΕΛΗ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

DDrr.. KKoouuttrroouubbaass TThheeooddoorrooss, Professor, UC Louvain.

DDrr.. EEhhrreennffeelldd MMaallllyy,, RN, PhD, Head of Nursing dep. Associate Professor Tel-Aviv University, Dep of Nursing, Israel.

DDrr.. PPaappaaddooppoouullooss IIrreennaa,, PhD, MA(Ed), BA, DipNEd, DipN, NDNCert, RGN, RM Professor of Transcultural Health and

Nursing and Head of Research Centre for Transcultural Studies in Health Middlesex University, London UK.

DDrr.. PPaappaassttaavvrroouu EEvvrriiddiikkii,, Lecturer Department of Nursing, Cyprus University of Technology.President of the Council of

Nursing and Midwifery.

SSiirroonnii CCeecciilliiaa RN, BSc, MSc Universita degli Studi dell’ Insubria-Varese Italy.

SSaassssoo LLoorreennddaannaa,, Professore Associato,Università degli Studi di Genova.

GGeennnnaarroo RRooccccoo,, Vice Presidente IPASVI.

ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ:

11.. ΙΙΩΩΑΑΝΝΝΝΗΗΣΣ ΚΚΥΥΡΡΙΙΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΣΣ,, Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας, Κοσμήτωρ ΕΣΔΥ

22.. ΑΑΛΛΕΕΞΞΙΙΟΟΣΣ ΠΠΑΑΡΡΑΑΡΡΑΑΣΣ,, Δικηγόρος Δημοσιολόγος, Νομικός Σύμβουλος ΕΝΕ

33.. ΦΦΩΩΤΤΙΙΟΟΣΣ ΛΛΕΕΠΠΙΙΔΔΑΑΣΣ,, Νομικός Σύμβουλος της 6ης ΥΠΕ, DEA, Διοικητικό Δίκαιο, Montpellier France

44.. ΦΦΩΩΤΤΕΕΙΙΝΝΗΗ ΕΕΛΛΕΕΝΝΗΗ ΚΚΑΑΡΡΑΑΧΧΑΑΛΛΙΙΟΟΥΥ,, Παιδίατρος Ενδοκρινολόγος, Διευθύντρια Τμήματος Άθλησης και Ανάπτυξης Ν.Π. Αγλαϊ’α

Κυριακού

Ε λ λ η ν ι κ όπ ε ρ ι ο δ ι κ ό τ η ςΝοσηλευτικήςΕ π ι σ τ ή μ η ς

IIΔΔΙΙΟΟΚΚΤΤΗΗΣΣΙΙΑΑ:: ΕΝΩΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ

Βασιλίσσης Σοφίας 47, 10676 Αθήνα, Τηλ.: 210 3648 044

Fax: 210 3648 049, e-mail: [email protected], www.enne.gr

ΕΕΠΠΙΙΜΜΕΕΛΛΕΕΙΙΑΑ ΕΕΚΚΔΔΟΟΣΣΗΗΣΣ--ΔΔΙΙΑΑΦΦΗΗΜΜΙΙΣΣΕΕΙΙΣΣ:: Μ. ΠΙΤΣΙΛΙΔΗΣ Α.Ε.

Αγ. Νικολάου 102, 16674 Γλυφάδα,

Τηλ.: 210-8947 002, Fax: 210 8941 551

e-mail: [email protected], www.pitsilidis.gr

ISSN 1791-9002

Tomos5_t3_soma_FINAL 10/10/13 1:48 PM Page 1

Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης

ΣΣΑΑΡΡIIΔΔΗΗ ΜΜΑΑΡΡIIΑΑ

Μετανάστες και συστήματα υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα ....................................................................................3

ΘΘΕΕΟΟΔΔΟΟYYΛΛΑΑ ΑΑΔΔΑΑΜΜΑΑΚΚIIΔΔΟΟΥΥ,, ΑΑΘΘΗΗΝΝAA ΚΚΑΑΛΛΟΟΚΚΑΑΙΙΡΡΙΙΝΝΟΟYY

Ποιότητα ζωής ασθενών με καρκίνο (Μέρος Ι): Έννοια και περιεχόμενο

Quality of Life and cancer patient (Part I): meaning and concept ....................................................................................................7

ΣΣΑΑΡΡIIΔΔΗΗ ΜΜΑΑΡΡIIΑΑ,, ΡΡΕΕΚΚΛΛΕΕIIΤΤΗΗ ΜΜΑΑΡΡIIΑΑ,, ΜΜΠΠIIΡΡΜΜΠΠΑΑΣΣ ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤIIΝΝΟΟΣΣ

Μελέτη της γνώσης και της συμπεριφοράς των εφήβων σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία

και τις επιδράσεις της στην υγεία - Επιδημιολογική μελέτη σε εφήβους-Ερευνητικό Πρωτόκολλο

Sun exposure and health effects: Knowledge and behaviours of adolescents.

An epidemiological study on adolescents - Research Protocol........................................................................................................16

ΔΔΡΡΙΙΤΤΣΣAAΚΚΟΟΥΥ ΚΚΑΑΛΛΛΛΙΙOOΠΠΗΗ,, ΤΤΖΖΏΏΡΡΤΤΖΖΗΗ ΑΑΛΛΕΕΞΞAAΝΝΔΔΡΡΑΑ

Βασικές αρχές ψυχοπροφυλακτικής μεθόδου κατά Lamaze σε φυσιολογικό τοκετό

Basic principles of Lamaze theory in natural birth ..........................................................................................................................26

TTOOSSKKAA AAIIKKAATTEERRIINNII,, PPAAPPAAGGEEOORRGGIIOOUU GGEEOORRGGIIAA,, SSAARRIIDDII MMAARRIIAA

Immunization in health care workers................................................................................................................................................34

AATTHHIINNAA EE.. PPAATTEELLAARROOUU,, KKOONNSSTTAANNTTIINNOOSS VVLLAASSIIAADDIISS

“Nurse manager” and “nurse leader”- Synonyms or complementary terms?................................................................................42

Περιεχομενα

1. ΑΔΑΜΟΠΟYΛΟΥ ΘΕΟΔΟYΛΗ2. ΑΠΟΣΤΟΛΑΡΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ3. ΒΕΛΟΝΑΚΗ ΒΕΝΕΤΙΑ-ΣΟΦΙΑ4. ΒΕΝEΤΗ ΑΙΚΑΤΕΡIΝΗ5. ΓΕΡΑΛΗ ΜΑΡΙΑ6. ΓΙΑΚΟΥΜAΚΗ ΕΙΡHΝΗ7. ΓΚΟΛΦΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΣΣΙΑΝΗ 8. ΓΛΟYΦΤΣΗ ΕΛEΝΗ9. ΔΑΛΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ10. ΔΡΑΚΟΠΟYΛΟΥ ΜΑΡΙAΝΑ

11. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ ΕΥΤΥΧΙΑ12. ΕΥΓΕΝIΔΟΥ ΕΛEΝΗ13. EΥΛΑΒHΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ14. ΙΩΑΝΝΙΔΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ15. ΚΑΝEΛΗ ΣΤΑΜΑΤIΑ16. ΚΑΠΕΛΛΑ ΜΑΡΙΑ17. ΚΑΡΑΙΣΚΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ18. ΚΑΡΑΛH ΝΕΚΤΑΡIΑ19. ΚΑΥΚΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ20. ΚΟΛΟΒΟΣ ΠΕΤΡΟΣ

21. ΚΟΥΡAΚΟΣ ΜΙΧΑHΛ22. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΚAΚΗ ΒΑIΑ23. ΜΑΓΓΟΥΛΙΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗ24. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ ΜΑΡΙΑ25. ΜΕΛΛΟΥ ΚΑΣΣΙΑΝΗ26. ΜΟΥΓΙΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ 27. ΜΠΑΛAΣΚΑ ΑΙΚΑΤΕΡIΝΗ28. ΜΠΑΡE ΕΛΠIΔΑ29. ΜΠΑΡΟΥΞHΣ ΔΗΜHΤΡΙΟΣ

30. ΜΠIΖΑΣ ΛAΜΠΡΟΣ31. ΜΩYΣΟΓΛΟΥ ΓΙAΝΝΗΣ32. ΝΤΑΒΩΝΗ ΓΙΑΝΝΟYΛΑ33. ΝΤΑΦΟΓΙΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ34. ΝΤΙΟYΔΗ ΠΑΓΩΝΑ35. ΠΑΛΗΤΖHΚΑ ΔHΜΗΤΡΑ36. ΠΑΝΤΑΖH ΚΥΡΙΑΚΟYΛΑ37. ΠΑΥΛΑΤΟΥ ΝΙΚΗ38. ΡΕΚΛΕIΤΗ ΜΑΡIΑ

39. ΣΤΑΘΑΡΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

40. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

41. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑ

42. ΣΤΟΥΦHΣ ΝΙΚOΛΑΟΣ

43. ΤAΝΗ ΣΟΦIΑ

44. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ ΑΛEΞΑΝΔΡΑ

45. ΧΑΤΖIΚΑ ΚΑΛΛΙOΠΗ

46. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ

ΚΡΙΤΕΣ EΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΤΗΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Tomos5_t3_soma_FINAL 10/10/13 10:26 AM Page 2

Τόμος 5 - Τεύχος 3 [3]

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ



ΣΣααρρίίδδηη ΜΜααρρίίαα,, PPhhDD,,

ΔΔιιεευυθθύύννττρριιαα ΝΝοοσσηηλλεευυττιικκήήςς ΥΥππηηρρεεσσίίααςς,,

ΓΓ..ΝΝ.. ΚΚοορρίίννθθοουυ

Hσυνεχιζόμενη ροή πληροφοριών, χρημάτων,

ανθρώπων και πολιτισμών που χαρακτηρίζει τον

σύγχρονο κόσμο και αποτελεί συνέπεια της

παγκοσμιοποίησης, έχει δημιουργήσει πολυμορφία

στους πληθυσμούς πολλών χωρών και κυρίως στην

Ευρώπη, έναν προορισμό που βρίσκεται ψηλά στις

προτιμήσεις των μεταναστών. H μετανάστευση ιστο-

ρικά έχει παίξει έναν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφω-

ση των κοινωνιών, επηρεάζοντας τη δημογραφική

κατανομή, την ανθρωπογεωγραφία και το επιδημιο-

λογικό προφίλ του πληθυσμού υποδοχής.

Ως μετανάστης, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, ορίζεται

κάθε άτομο που ζει προσωρινά ή μόνιμα σε μία χώρα,

χωρίς να έχει γεννηθεί σε αυτήν και να έχει αποκτή-

σει σημαντικούς κοινωνικούς δεσμούς μέσα σε αυτήν.

Σήμερα, πάνω από το 70% των 25 εκατομμυρίων αλλο-

δαπών που ζουν στις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένω-

σης (ΕΕ), προέρχονται κυρίως από την Ανατολική και

Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική. Αυξη-

τική τάση φαίνεται όμως να εμφανίζουν χώρες προ-

έλευσης όπως η Λατινική Αμερική, η Ασία και οι Αρα-

βικές χώρες. Χαρακτηριστικό της τάσης μετανάστευσης

σκιαγραφείται από το γεγονός ότι το 2006, 1.8 εκα-

τομμύρια άτομα από χώρα προέλευσης εκτός ΕΕ εγκα-

ταστάθηκαν σε μια Ευρωπαϊκή χώρα και το 50% περί-

που αυτών ήταν ηλικίας κάτω των 29 ετών.

Οι μετανάστες, διαθέτουν ένα χαρακτηριστικό που

παρουσιάζει κοινά στοιχεία σε πολλές χώρες του σύγ-

χρονου κόσμου. Λόγω των συνθηκών διαβίωσης και

του συστήματος υγείας που επικρατεί στη χώρα τους,

αλλά και των συνθηκών του ταξιδιού από τη χώρα προ-

έλευσης και τους ενδιάμεσους σταθμούς, παρουσιά-

ζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στο επιδημιολογι-

κό προφίλ τους από τους γηγενείς πληθυσμούς της

χώρας υποδοχής. Θα πρέπει όμως να επισημανθεί

πως οι ανάγκες υγείας μπορεί να σχετίζονται με νοσή-

ματα που αντανακλούν τόσο στο επιδημιολογικό προ-

φίλ της χώρας προέλευσης ή τη διαδικασία του ταξι-

διού και τις συνέπειές της όσο και στη διαδικασία

προσαρμογής στις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας

της χώρας που διαμένουν.

Στην ΕΕ η κατάσταση που αφορά τα λοιμώδη νοσή-

ματα σε μεταναστευτικό πληθυσμό έχει βελτιωθεί,

αλλά αυτή η βελτίωση δεν είναι καθολική, και αφορά

κυρίως χώρες που έχουν ισχυρούς ελεγκτικούς μηχα-

νισμούς εισροής και κινητικότητας των μεταναστών.

Η επίπτωση φυματίωσης μεταξύ των μεταναστών παρα-

μένει όμως υψηλή σε αρκετές χώρες (κυρίως στις υπό

ένταξη) και το ίδιο συμβαίνει και με την ηπατίτιδα Α

και Β. Το 2007, το 21% των δηλωμένων κρουσμάτων

φυματίωσης στην ΕΕ καταγράφηκε σε αλλοδαπούς,

ενώ σε 17 συνολικά χώρες το ποσοστό αυτό κυμάν-

θηκε από 29% έως 79%. Από τις 27 χώρες της ΕΕ,

όλες ανεξαιρέτως αναφέρουν περιστατικά φυματίω-

σης σε μετανάστες, με το 32% των περιστατικών αυτών

να προέρχονται από την Ασία, το 26% από την Αφρι-

κή, 10% από χώρες της ΕΕ (κυρίως χώρες της πρώ-

ην Σοβιετικής Ένωσης) και 11% από άλλες χώρες

εκτός Ευρώπης. Στη Μεγάλη Βρετανία, περίπου το

70% των νεοδιαγνωσθέντων περιστατικών φυματίω-

σης και HIV καταγράφηκε σε άτομα που είχαν γεννη-

θεί εκτός της χώρας αυτής, τεκμηριώνοντας παράγο-

ντες κινδύνου όπως κοινωνικοοικονομικούς και

πολιτιστικούς παράγοντες, κακές συνθήκες διαβίω-

σης και εργασίας αλλά και ελλειμματική συντονισμέ-

νη διαχείριση από το σύστημα δημόσιας υγείας της

χώρας διαμονής.

Η μετανάστευση είναι ένας παράγοντας που φαί-

νεται ότι επηρεάζει την επίπτωση του HIV σε κάθε

χώρα, η οποία σε μεγάλο βαθμό σχετίζεται με τη λήψη

μη ασφαλών σεξουαλικών πρακτικών αλλά και τη χρή-

ση κοινής σύριγγας κατά τη χορήγηση ενδοφλέβιων

ναρκωτικών ουσιών. Στην Ισπανία παρατηρήθηκε αύξη-

ση του HIV μεταξύ γυναικών μεταναστριών, στη Μεγά-

λη Βρετανία το μεγαλύτερο ποσοστό καταγράφηκε

μεταξύ μεταναστών από της υποσαχάριας Αφρικής και

στη Γαλλία εμφανίστηκε αύξηση της επίπτωσης μετα-

ξύ των μεταναστών πάνω από 20%.

Κρούσματα της ηπατίτιδας Α έχουν δηλωθεί την

τελευταία δεκαετία και σε χώρες με υψηλό επίπεδο

δημόσιας υγείας, όπως το Λουξεμβούργο, η Ιταλία, η

Βρετανία, η Δανία και η Γερμανία. Όμως αυτά τα περι-

στατικά δεν αφορούν στην πλειοψηφία τους μετανά-

στες, αλλά ταξιδιώτες που είχαν επισκεφτεί χώρες,

όπως το Μαρόκο και τη Τουρκία. Τα περιστατικά όμως

που αφορούσαν μετανάστες καταγράφηκαν κυρίως σε

παιδιά που είχαν πρόσφατα μετακινηθεί από τη χώρα

τους. Η συχνότητα εμφάνισης της ηπατίτιδας Β έχει

μειωθεί τα τελευταία δέκα χρόνια στην ΕΕ, ωστόσο


[4] Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης


σε μερικές χώρες φαίνεται ότι ενδημεί η νόσος μετα-

ξύ των μεταναστών που διαβιούν εκεί, με υψηλότερα

ποσοστά να εμφανίζει η Ρουμανία (6%), η Λετονία

(2%) και η Βουλγαρία (4%).

Τα λοιμώδη παιδικά νοσήματα, κυρίως σε πρό-

σφατους μετανάστες, εμφανίζουν επιδημικές εκρή-

ξεις με πιο συχνά εμφανιζόμενο το νόσημα της ιλα-

ράς και σπανιότερα της ερυθράς. Υψηλό ποσοστό

επίσης εμφανίζουν τα ατυχήματα στο σπίτι ειδικά σε

παιδιά μεταναστών με κακές συνθήκες στέγασης, αλλά

και τα εργατικά ατυχήματα κυρίως στον οικοδομικό

και γεωργικό τομέα, λόγω της μη επαρκούς κατάρτι-

σης του εξοπλισμού χρήσης. Η ψυχολογική κατάστα-

ση των μεταναστών φαίνεται ότι μπορεί να επηρεα-

στεί σοβαρά από παράγοντες όπως η εργασιακή

ανασφάλεια, η διαβίωση, η περιθωριοποίηση, η κοι-

νωνική απόρριψη και η αντικειμενική δυσκολία πρό-

σβασης στις υπηρεσίες υγείας.

Τα παραπάνω αποτελέσματα τεκμαίρονται από διε-

θνείς μελέτες και αιτιολογούνται κυρίως από την ανε-

παρκή ή ελλειμματική εμβολιαστική κάλυψη των μετα-

ναστών από τη χώρα προέλευσης, ενώ συνεπικουρείται

από τις κακές συνθήκες διαβίωσης στη χώρα διαμο-

νής. Βέβαια σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και η

διαμονή πολλές φορές των μεταναστών σε χώρους

όπως στρατόπεδα ή ξενώνες, κάτι που επιβαρύνει την

επίπτωση λοιμωδών κυρίως νοσημάτων.

Στην Ελλάδα το σύστημα καταγραφής και επιτή-

ρησης λοιμωδών νοσημάτων τα τελευταία χρόνια έχει

βεβαίως αναβαθμιστεί, αλλά και πάλι είναι δύσκολο

να θεωρήσουμε ότι τα στατιστικά δεδομένα μπορούν

να αποδώσουν το πραγματικό επιδημιολογικό προφίλ

της υγείας των μεταναστών που διαμένουν στη χώρα

μας. Η παράνομη μετανάστευση στην Ελλάδα δημι-

ουργεί σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα ορθής διαχεί-

ρισης των λοιμωδών νοσημάτων, αλλά και τα στρατό-

πεδα παραμονής μεταναστών, τα οποία προσφάτως

δημιουργήθηκαν σε διάφορες περιοχές, δεν φαίνε-

ται ότι μπορούν ακόμα να εναρμονιστούν και να συνερ-

γαστούν με το σύστημα υγείας της χώρας. Προσθέ-

τοντας σε όλα αυτά και τα προβλήματα στον τομέα

υγείας από την οικονομική κρίση, καθίσταται αντιλη-

πτή η μεγιστοποίηση και η πολυπλοκότητα των προ-

βλημάτων που προκύπτουν, ιδιαίτερα εάν ο μετανά-

στης δεν είναι ασφαλισμένος.

Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Μεταναστευ-

τικής Πολιτικής, το 2005 οι ασφαλισμένοι μετανάστες

στο ΙΚΑ ήταν 242.142 και καταλάμβαναν το 13% του

συνόλου των ασφαλισμένων του Οργανισμού, στον

ΟΑΕΕ ήταν 9.705 ποσοστό που αντιστοιχεί στο 1,7%

και στον ΟΓΑ 44.689, ποσοστό που αντιστοιχεί στο

6,1%. Για μικρό ποσοστό μεταναστών που διαθέτουν

νομιμοποιητικά έγραφα αλλά είναι ανασφάλιστοι, προ-

βλέπεται η δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη,

αφού λάβουν το πιστοποιητικό κοινωνικής προστα-

σίας. Ειδικά για πρόσφυγες αιτούντες πολιτικό άσυ-

λο, υπάρχει το Προεδρικό Διάταγμα 68/18.5.2005 που

προβλέπει τη δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλ-

ψη, η οποία περιλαμβάνει δωρεάν νοσηλεία σε δημό-

σιο νοσοκομείο και δωρεάν χορήγηση φαρμάκων από

τα δημόσια νοσοκομεία. Εξαιρέσεις από τις παραπά-

νω προϋποθέσεις προβλέπονται για ειδικές κατηγο-

ρίες ατόμων που χρήζουν προστασίας (θύματα παρά-

νομης διακίνησης, τα θύματα νάρκης και όσους έχουν

μολυνθεί από τον ιό HIV/AIDS ή άλλα λοιμώδη νοσή-

ματα), στους οποίους παρέχεται ιατρική, φαρμακευ-

τική και νοσηλευτική περίθαλψη. Σε γενικές γραμ-

μές, με βάση αυτούς τους κανονισμούς, η παροχή

περίθαλψης σε μετανάστες χωρίς χαρτιά επιτρέπεται

μόνο σε επείγοντα περιστατικά και μέχρι σταθεροποί-

ησης της κατάστασής τους, γι’ αυτό και η πλειοψηφία

των μεταναστών επισκέπτονται τα νοσοκομεία μόνο

στις εφημερίες.

Στην έκθεση υγείας των μεταναστών για την Ελλά-

δα για το έτος 2009, φαίνεται ότι η Ελλάδα κατέχει την

πρώτη θέση στην Ευρώπη με τον μεγαλύτερο αριθμό

μεταναστών αναλογικά με τον πληθυσμό της, αφού απο-

τελεί πύλη εισόδου των ανατολικών χωρών στην Ευρώ-

πη. Στη χώρα μας υπολογίζεται ότι ζουν πάνω από περί-

που 1.000.000 μετανάστες (7,3% του πληθυσμού) και

μεγάλος αριθμός αυτών δεν έχει τα απαιτούμενα έγγρα-

φα παραμονής στη χώρα. Οι πέντε χώρες προέλευσης

που δίνουν τον μεγαλύτερο όγκο είναι με τη σειρά η

Αλβανία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Ουκρανία και το

Πακιστάν. Η πλειοψηφία τους εργάζεται στις κατασκευ-

ές, τη γεωργία τη μεταποίηση και ποικίλες χαμηλής

ειδίκευσης εργασίες, με μεγάλο ποσοστό των μετανα-

στών να απασχολείται στην ανεπίσημη οικονομία.

Το επιδημιολογικό προφίλ των μεταναστών αυτών

παρουσιάζει ανοδική τάση επίπτωσης της φυματίω-

σης και μείωση της ηπατίτιδας Β. Σχετικά με τους

μετανάστες φορείς του HIV αγγίζουν το 11,9% του

συνολικού αριθμού φορέων του ιού. Μεγάλο ποσοστό

των μεταναστών παρουσιάζουν κάποιο εργατικό ατύ-

χημα. Συγκεκριμένα το 2005, σύμφωνα με στοιχεία

του ΙΚΑ, 11/1000 μετανάστες είχαν κάποιο εργατικό

ατύχημα σε σχέση με 7/1000 που αντιστοιχεί στον

Ελληνικό πληθυσμό. Η ψυχοπαθολογία των μετανα-

στών, όπως καταγράφεται μέσα από λίγες μελέτες που

έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια, εμφανίζει αυξη-

μένα ψυχολογικά συμπτώματα, χωρίς κατ΄ ανάγκη

νοσηρότητα, όπως κατάθλιψη, δυσθυμία, ματαίωση

και αποθάρρυνση. Στοιχεία από το Ελληνικό Ιατρείο

Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής του Αιγινήτειου Νοσο-

κομείου, για το διάστημα 2000 έως 2004 έδειξαν ότι

«το 33% όσων κατέφυγαν για βοήθεια έπασχε από

συναισθηματικές διαταραχές, το 31% από ψυχωσικές

καταστάσεις, το 28% από άγχος και σωματοποίηση».

Η προσέγγιση των μεταναστών στις υπηρεσίες υγεί-

ας σύμφωνα με τη μελέτη EU-SILC (2005), είναι μικρό-




τερη από εκείνη των Ελλήνων χρηστών (31.3% έναντι

45,4%). Τα παιδιά και οι γυναίκες μετανάστες είναι

οι πιο συχνοί επισκέπτες στα Ελληνικά νοσοκομεία

και στα Κέντρα Υγείας.

Βέβαια, τα συστήματα επιτήρησης και οι μέθοδοι

συλλογής των δεδομένων κάθε χώρας διαφέρουν σημα-

ντικά, οπότε πιθανότατα υπάρχει απόκλιση από την πραγ-

ματικότητα και η σύγκριση των δεδομένων μεταξύ των

χωρών δεν είναι αξιόπιστη. Επιπλέον, πολλές φορές η

μετανάστευση είναι παράνομη και αυτό αποτελεί σημα-

ντικό στοιχείο που δυσχεραίνει την ουσιαστική σκιαγρά-

φηση του προβλήματος. H διασύνδεση και η επικοινω-

νία των υπηρεσιών υγείας με τους μετανάστες είναι

δύσκολη και αυτή η δυσκολία, κυρίως από την αδυναμία

γλωσσικής κατανόησης, αποτελεί βασικό θέμα συζήτη-

σης επιτροπών της ΕΕ, με σκοπό την άμεση παρέμβαση

όπου χρειάζεται. Σύμφωνα με μελέτες, το κόστος των

διαγνωστικών εξετάσεων επιβαρύνεται σημαντικά από

την μη κατανόηση των ασθενών. Η διαφορετική προσέγ-

γιση της ασθένειας και της θεραπείας ανάλογα με την

κουλτούρα κάθε χώρας διαφοροποιεί επίσης την συμ-

μόρφωση με τη φαρμακευτική αγωγή.

Η επάρκεια κάλυψης των αναγκών των μετανα-

στών μετά από την λεπτομερή χαρτογράφηση στοιχεί-

ων που τους αφορούν αλλά και η κατάρτιση των επαγ-

γελματιών υγείας σχετικά με τη διαφοροποιημένη

προσέγγιση που χρήζει η αντιμετώπιση τέτοιων ομά-

δων, μαζί με τα γλωσσικά εμπόδια, αποτελούν έναν

σημαντικό στόχο της δημόσιας υγείας στην ΕΕ. Η ενδυ-

νάμωση των μεταναστών και η συμμετοχή τους στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν την υγεία

τους θα βοηθήσει το σύστημα υγείας κάθε χώρας στην

καλύτερη αντιμετώπιση τέτοιων ομάδων ασθενών. Η

υγειονομική κάλυψη των ασθενών αυτών θα αναβαθ-

μίσει την παρεχόμενη ποιότητα φροντίδας και η επι-

τήρηση και καταγραφή των αναδυόμενων προβλημά-

των υγείας θα προστατέψει το σύστημα υγείας, το οποίο

θα είναι καλύτερα προετοιμασμένο και έτσι θα υπάρ-

χει έγκαιρη και άμεση παρέμβαση. Είναι τεκμηριω-

μένο διεθνώς ότι οι μετανάστες προσεγγίζουν λιγότε-

ρο συχνά τις νοσοκομειακές υπηρεσίες υγείας και όταν

συμβαίνει αυτό αφορά κυρίως επείγοντα περιστατικά.

Οι επαγγελματίες υγείας οφείλουν να εξειδικευτούν

στην διαπολιτισμική προσέγγιση των μεταναστών και να

προσδιορίσουν την παροχή φροντίδας ανάλογα με τη

χώρα εισαγωγής, το κοινωνικοπολιτικό και πολιτιστικό

υπόβαθρο, τη θρησκεία, τις συνθήκες διαβίωσης και

γενικότερα τις ιδιαιτερότητες του κάθε μετανάστη.

Η διεξαγωγή στοχευμένων επιδημιολογικών μελε-

τών με στόχο τη διερεύνηση του επιδημιολογικού προ-

φίλ, των προβλημάτων υγείας αλλά και των αναγκών

των μεταναστών σε κάθε χώρα θα συμβάλλει στην έγκυ-

ρη καταγραφή των στοιχείων εκείνων στα οποία θα

βασιστεί η πολιτική δράσης του τομέα δημόσιας υγεί-

ας και όχι μόνο θα σκιαγραφηθούν οι ανάγκες, αλλά

παράλληλα και ουσιαστικά θα εφαρμοστούν εκείνες

οι δράσεις, οι οποίες θα ενσωματώσουν τους μετανά-

στες στη φροντίδα και τις υπηρεσίες υγείας.

Η μεταναστευτική πολιτική οφείλει να εντάσσεται

σε ένα ενιαίο πλαίσιο στην ΕΕ, να χαρακτηρίζεται από

διακρατική συνεργασία και, παρόλο που στην Ελλάδα

οι αντικειμενικές δυσκολίες υφίστανται (μορφολογία,

γειτνίαση με χώρες αποστολής, πολλές πύλες εισό-

δου, οικονομική κρίση κ.λ.π.), ωστόσο η συντονισμέ-

νη πολιτική δράση πρέπει να είναι πολύπλευρη και

να αποβλέπει στην ορθολογική διαχείριση των μετα-

ναστών σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής .

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Belza, M.J. (2004) “Prevalence of HIV, HTLV-1 and HTLV-11 among

female sex workers in Spain, 2000–2001” Eur J. Epidemiol 3 279–282.

Clark, R.C., Mytton, J. (2007) “Estimating infectious disease in UK

asylum seekers and refugees: a systematic review of prevalence

studies” J Public Health 29(4) 420–28.

Coughlan, S., Connell, J., Cohen, B., Jin, L., Hall, W.W. (2002) “Sub-

optimal measles-mumps-rubella vaccination coverage facilitates

an imported measles outbreak in Ireland” Clin Infect Dis 35 84–6.

De Jong, J., Wesenbeek, R. (Eds.) (1997) “Migration and health in

the Netherlands” Bonn: Country reports on migration and health

in Europe.

EuroHIV (2006) “HIV/AIDS surveillance in Europe. End-year report

2005” Saint-Maurice: Institut de veille sanitaire. No 73.

Eurostat (2008) Recent migration trends: Citizens of EU-27 Member

States become ever more mobile while EU remains attractive to

non-EU citizens.

Falzon, D., van Cauetern, D. (2008) “Surveillance and outbreak

reports: Demographic features and trends in tuberculosis cases

in the European Region, 1995–2005” Euro Surveill 13 1-3.

Hamers, F.F., Devaux, I., Alix, J., Nardone, A. (2006) “HIV/AIDS in

Europe: Trends and EU-wide priorities” Euro Surveill 11(47) pii=3083.

Available at: http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=3083

[Retrieved October 21, 2008]

Health Protection Agency UK (HPA) (2006). “Migrant health: Infectious

diseases in non-UK born populations in England, Wales and Northern

Ireland. A baseline report 2006” HPA: London. Available at:

http://www.hpa.org.uk/web/HPAwebFile/HPAweb_C/1201767922096

[Retrieved October 10, 2008]

Jakubowiak, W.M., Bogorodskaya, E.M., Borisov, E.S., Danilova,

D.I., Kourbatova, E.K. (2007) “Risk factors associated with default

among new pulmonary TB patients and social support in six Russian

regions” Int J Tuberc Lung Dis 11(1) 46–53.

Lee, E.D., Rosenberg, C.R., Sixsmith, D.M., Pang, D., Abularrage,

J. (1998) “Does a physicianpatient language difference increase

the probability of hospital admission?” Acad Emerg Med 5 86-89.

Llach-Berne, M., Panella, H., Dominguez, A., Cayla, J.A., Godoy,

P., Alvarez, J., et al and Grupo de Estudio de Hepatitis A. (2006)

“Estudio descriptivo de los brotes de hepatitis A. Investigados en

Cataluna (1999-2003)” Enferm Infecc Micriobiol Clin 24(7) 431–6.

Manzardo, C., Trevi•o, B., G½mezi Prat, J., Cabezos, J., Mongu£,

E., Claver£a, I., et al (2008) “Communicable diseases in the immigrant




population attended to in a tropical medicine unit: Epidemiological

aspects and public health issues” Travel Med Infect Dis 6(1-2):4–11.

Mazick, A., Howetz, M., Rex, S., Jensen, I.P., Weis, N., Katzenstein,

T.L., Haff, J., Molbak, K. (2005) “Hepatitis A outbreak among MSM

linked to casual sex and gay saunas in Copenhagen, Denmark”

Euro Surveill 10(5) 111–114.

Migliori, G.B., Centis, R. (2002) “Problems to control TB in Eastern

Europe and consequences in low incidence countries” Monaldi

Arch Chest Dis 57(5-6) 285–90.

Nikolopoulos, G., Arvanitis, M., Masgala, A. Paraskeva, D. (2005)

“Migration and HIV epidemic in Greece” European Journal of Public

Health 15(3) 296-299.

Rantala, M., van de Laar, M.J.W. (2008) “Surveillance and epidemiology

of hepatitis B and C in Europe – A review” Euro Surveill 13(21)

pii=18880. Available at:

http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=18880

[Retrieved January 28, 2013]

Rieder Nakhile, A., Morabia, A., Humair, J.P., Antonini, S., Stalder,

H. (2001) “Utilisation de l'hormonothérapie substitutive: comparaison

entre une consultation de premier recours et la population générale”

Médecine Communautaire HUG, Genève.

Schenkel, K., Bremer, V., Grabe, C., van Treeck, U., Schreier, E.,

Hohne, M., et al. (2006) “Outbreak of hepatitis A in two federal

states of Germany: bakery products as vehicle of Infection” Epidemiol

Infect 134(6) 1292–1298.

Waxman, M., Levitt M. (2000) “Are diagnostic testing and admission

rates higher in Non-English-speaking versus English-speaking

patients in the emergency department?” Annals of Emergency

Medicine 36(5) 456-461.

Γκιωνάκης, Ν. (επιμ.) (2008) “Διασχίζοντας Σύνορα: Διαιώνιση ή φρο-

ντίδα τραύματος;” Συν-ειρμός – Κέντρο Ημέρας Βαβέλ, Αθήνα.

Έκθεση για την υγεία των μεταναστών στην Ελλάδα - MIGHEALTHNET,

2009. Διαθέσιμο σε: www.mighealth.net/el. [Ανάκτηση 6 Μαρτίου

2013]

Καναβάκη, Σ., Καράμπελα, Σ., Τσαγκαράκης, Ν., Κωνσταντινίδου, Ε.,

Ιωαννίδης, Π., Πεφάνης, Α., Νικολάου, Σ. (2007) “Η αντοχή του μυκο-

βακτηριδίου της φυματιώσεως στα αντιφυματικά φάρμακα. Ελληνι-

κά δεδομένα για τη δεκαετία 1997-2006” Ιατρική 92(5) 414-420.

Μαράτου-Αλιπράντη, Λ., Γκαζόν, Ε. (2005) “Μετανάστευση και Κοι-

νωνική Ασφάλιση: Μια προσέγγιση με βάση δεδομένα της έρευνας

EU-SLIC και των Ασφαλιστικών Ταμείων” ΕΚΚΕ, Αθήνα.

Παπαβασιλείου, Δ. (2005) “Η ψυχική υγεία και η επίδραση της μετα-

νάστευσης στην ελληνική πραγματικότητα” Διπλωματική εργασία,

Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών, Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο

Μακεδονίας.

Παπαδάκης, Μ., Κογεβίνας, Μ., Τριχόπουλος, Δ. (2012) “Ο πληθυ-

σμός της Ελλάδας. Θεωρήσεις- προοπτικές- προσανατολισμοί” EΣΔΥ,

Αθήνα. Διαθέσιμο σε:

http://www.nsph.gr/files/017_Grammateia/02_Ekpaideysi/FORUM/Report%

20to%20Parliament.pdf. διαθέσιμο [Ανακτήθηκε 6 Μαρτίου 2013]

Ρούσσος, Α., Γκορίτσας, Κ., Παππάς, Θ., Παπαδάκη, Μ., Σπανάκη, Π,

Φέρτη, Α. (2001) “Επιπολασμός δεικτών ηπατίτιδας Β και C σε αλλο-

δαπούς μετανάστες των Αθηνών” Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνά-

μεων 35 161-165.




ΘΘεεοοδδοούύλλαα ΑΑδδααμμαακκίίδδοουυ11,, ΑΑθθηηννάά ΚΚααλλοοκκααιιρριιννοούύ22

1. Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Νοσοκομείο ΑΟΝΑ Αγ. Σάββας, [email protected]. Καθηγήτρια Κοινοτικής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, [email protected]

Εργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ

Το παρόν άρθρο αποτελεί αναδημοσίευση στην ελληνική γλώσσα του άρθρου Adamakidou T & KalokerinouA (2011) Quality of Life and cancer patient (Part I): meaning and concept. ΒΜΜR 14(4): 289-302.

ΠΕΡIΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή.. Η ΠΖ είναι πολυδιάστατη έννοια η οποία αντικατοπτρίζει την αίσθηση της ευεξίας του ατόμου και

την ικανοποίησή του από τη ζωή. Η παρούσα βιβλιογραφική ανασκόπηση αποτελεί το πρώτο άρθρο μιας σει-

ρά άρθρων που επιδιώκουν να προσφέρουν ερεθίσματα, να προβληματίσουν και να καθοδηγήσουν τους ανα-

γνώστες σε θέματα που σχετίζονται με την κατανόηση της έννοιας της ΠΖ, την ανάδειξη των προβλημάτων

που τη διέπουν, την αξιολόγηση της, με τη ματιά του κλινικού νοσηλευτή και ερευνητή νοσηλευτή με συγκε-

κριμένο πεδίο ενδιαφέροντος τον ογκολογικό ασθενή.

ΣΣκκοοππόόςς της παρούσας ανασκόπησης είναι να περιγράψει την έννοια και το περιεχόμενο της έννοιας της ΠΖ.

Επιμέρους στόχοι είναι να περιγράψει τα χαρακτηριστικά της έννοιας, να αναδείξει τη σημασία της αξιολό-

γησής της και να προβληματίσει στις διαστάσεις αξιολόγησης της ΠΖ στον ασθενή με καρκίνο.

ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφιικκήή αανναασσκκόόππηησσηη.. Η συγγραφή του άρθρου πραγματοποιήθηκε μετά από ανασκόπηση της διε-

θνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας, της τελευταίας εικοσαετίας, που διαπραγματεύονται την έννοια και το

περιεχόμενο της ΠΖ των ασθενών με καρκίνο.

ΑΑπποοττεελλέέσσμμαατταα--ΣΣυυμμππεερράάσσμμαατταα.. Η πολυδιάστατη έννοια της ΠΖ έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη νοσηλευτική

κοινότητα διότι χαρακτηρίζεται μέτρο έκβασης της παρεχόμενης νοσηλευτικής φροντίδας. Διατυπώθηκαν

ορισμοί και θεωρίες που τη συσχετίζουν με τη νοσηλευτική και διενεργήθηκαν μελέτες που αναδεικνύουν τη

αναγκαιότητα αξιολόγησή της σε διαφορετικές φάσεις της πορείας της φροντίδας του ασθενούς με καρκίνο.

ΛΛέέξξεειιςς κκλλεειιδδιιάά:: ποιότητα ζωής, καρκίνος, ογκολογική νοσηλευτική


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ




Quality of Life and cancer patient (Part I):

meaning and concept

TThheeooddoouullaa AAddaammaakkiiddoouu11,, AAtthheennaa KKaallookkeerriinnoouu22

1. Nurse, RN, MSc, PhD, St. Savvas Anticancer Hospital2. Professor of Community Nursing, Faculty of Nursing, University of Athens

ABSTRACT

IInnttrroodduuccttiioonn:: Quality of life is a multidimentional concept which reflects an individual’s overall sense of

wellbeing and life satisfaction. The present review is the first part of a series of articles which aim to

make the reader think and provide them with a direction through the concept of quality of life, the problems

which emerged and the assessment of it. All from the point of view of clinical nurse and nurse researcher

focusing on the cancer patient.

TThhee aaiimm of the present review is to describe the meaning and the concept of quality of life. Other objectives

are to describe its characteristics, to point out the importance of its assessment and to discuss its

dimensions for the cancer patient.

LLiitteerraattuurree rreevviieeww.. The article was prepared and written using Greek and international sources, of the

last 20 years, referring to the QoL concept. Nursing researchers show growing interesting on the

multidimensional concept of QoL because it is considered as an outcome of nursing care.

CCoonncclluussiioonn.. In nursing bibliography, nursing definitions and theories are formulated and nursing studies

are conducted in order to promote QoL assessment in all phases of the cancer patient care.

KKeeyy--wwoorrddss:: quality of life, cancer, oncology nursing



ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Oι πρώτες αναφορές για την Ποιότητα Ζωής (ΠΖ) γίνο-

νται από το φιλόσοφο Αριστοτέλη, ο οποίος δίνει

στην έννοια «ευδαιμονία» ευτυχίας, ικανοποίησης

και της ψυχικής ευχαρίστησης. Τις τελευταίες δεκαετίες

η έννοια της Ποιότητας Ζωής αποτέλεσε αντικείμενο μελέ-

της πολλών ερευνών, προκειμένου να αξιολογηθεί με τρό-

πο επιστημονικό και “αντικειμενικό” η επίδραση των δια-

φορετικών-δύσκολων καταστάσεων, όπως είναι η ασθένεια,

στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων που τις βιώνουν.

Αξιόπιστες μετρήσεις της μπορούν να συνεισφέρουν στη

διαμόρφωση κατάλληλων πολιτικών και δράσεων με σκο-

πό τη συνεχή βελτίωση της ζωής του πολίτη.

Σύμφωνα με τον Macduff (2000) το ενδιαφέρον για την

ΠΖ μπορεί να πηγάζει από την ανάγκη εκτίμησης της

έκβασης της παρεχόμενης φροντίδας λόγω των περιο-

ρισμένων πόρων αλλά και της έλευσης της επιστημονι-

κά τεκμηριωμένης φροντίδας. Ένας άλλος λόγος θεω-

ρείται η ηθική αντίληψη και στροφή προς μια περισσότερο

ολιστική και λιγότερο πατερναλιστική θεώρηση του ασθε-

νή, κατά την οποία η αυτοαξιολόγησή της κατάστασης

του αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συμμετοχή

του στη θεραπεία και την αυτονομία του (Ganz 1994;

Nordenfelt 1999). Επίσης, η μετατόπιση του ενδιαφέ-

ροντος, τα τελευταία χρόνια, από το ‘μηχανιστικό μοντέ-

λο’ που έχει κύριο στόχο την εξάλειψη της νόσου και των

συμπτωμάτων της, στην ‘ανθρωποκεντρική προσέγγιση’

είχε ως αποτέλεσμα η περίθαλψη να θεωρείται ότι απο-

τελεί μια ανθρωπιστική πράξη και συναλλαγή που απο-

σκοπεί όχι μόνο στην διασφάλιση της ανθρώπινης ζωής

αλλά και στην εξασφάλιση και βελτίωση του ‘ευ ζην’ του

ασθενούς (Nordenfelt 1999; Κάβουρα και συν., 2003).

Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι να περι-

γράψει την έννοια και το περιεχόμενο της έννοιας της

ΠΖ. Επιμέρους στόχοι είναι να περιγράψει τα χαρακτη-

ριστικά της έννοιας, να αναδείξει τη σημασία της αξιο-

λόγησής της και να προβληματίσει στις διαστάσεις αξιο-

λόγησης της ΠΖ στον ασθενή με καρκίνο.

Η EΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΟΙOΤΗΤΑΣ ΖΩHΣ

Στη ζωή, αλλά και στον τομέα της υγείας, η έννοια της

ΠΖ λαμβάνει διαφορετικό περιεχόμενο για διαφορετι-

κούς ανθρώπους αλλά και διαφορετικές επιστήμες. Για

το λόγο αυτό έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διαφορε-

τικοί ορισμοί από διαφορετικούς επιστήμονες, οι οποί-

οι εξυπηρετούν το σκοπό των μελετών για τις οποίες

διατυπώθηκαν (Πίνακας 1).

Σύμφωνα με τον WHO, η ΠΖ ορίζεται ως «η υποκειμε-

νική αντίληψη του ατόμου, που αφορά την κατάσταση της

ζωής του στα πολιτισμικά πλαίσια και στα πλαίσια του συστή-

ματος αξιών, εντός των οποίων ζει και σε σχέση με τις επι-

διώξεις, προσδοκίες, πρότυπα, ενδιαφέροντα και στόχους

που το άτομο αυτό θέτει» (WHO, 1996). Ο ορισμός περιλαμ-

βάνει έξι ευρείες περιοχές αναφοράς: τη σωματική υγεία,

την ψυχολογική κατάσταση, το επίπεδο ανεξαρτησίας, τις

κοινωνικές σχέσεις, τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος

και τα πνευματικά ενδιαφέροντα (Grant & Rivera 1998).

Για την προσέγγιση συγκεκριμένα της επίδρασης της

ασθένειας στην ποιότητα ζωής ενός ατόμου, εντάσσεται

η έννοια της Ποιότητας Ζωής που σχετίζεται με την Υγεία

(Health Related Quality of Life, HRQOL) και η εκτίμησή

της έχει σκοπό να απεικονίσει το πολυπαραγοντικό φορ-

τίο που επωμίζεται ο ασθενής λόγω της κλινικής του κατά-

στασης (Lindbland et al, 2002; Κάβουρα και συν., 2003).

Η έννοια της περίθαλψης διευρύνεται για να συμπεριλά-

βει όχι μόνο τη διασφάλιση της ανθρώπινης ζωής αλλά

και την εξασφάλιση του «ευ ζην» του ασθενούς (Κάβου-

ρα και συν., 2003). Στην παρούσα ανασκόπηση χρησιμο-

ποιείται, χάριν συντομίας, η έννοια της ΠΖ, υποδηλώνο-

ντας την έννοια της ΠΖ που σχετίζεται με την Υγεία.

Η απάντηση ενός ατόμου στην ερώτηση «Τι σημαίνει

η έννοια της ΠΖ για σένα;» είναι εξαιρετικά υποκειμενι-

κή και προσωπική και μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τη

διάθεση, το χρόνο, τον τόπο, τη δυναμική της οικογένει-

ας, τις κοινωνικο-πολιτισμικές αξίες καθώς και πολλές

άλλες καταστάσεις (Meeberg 1993; Leigh & Stovall 1998;

Birnbacher 1999). Οι επαγγελματίες υγείας οφείλουν να

τη θεωρούν ως μια κρίση για το πώς το άτομο βιώνει τη

ζωή του. Χαμηλή ΠΖ δεν σημαίνει ότι το άτομο υποτιμά

τη ζωή του ή ότι υποτιμά τον εαυτό του, αλλά περιγράφει

πως το άτομο εκτιμά τη ζωή του τη συγκεκριμένη στιγμή

(Birnbacher 1999).

Για τον εννοιολογικό προσδιορισμό της ΠΖ έχουν ανα-

πτυχθεί μέχρι σήμερα πολλά θεωρητικά μοντέλα και από-

ψεις. Ευρέως χρησιμοποιούνται στην έρευνα και στη νοση-

λευτική κλινική πρακτική το μοντέλο των Ferrell Grant,

Padilla, Vemury &Rhiner, των Wilson & Clearly και το

μοντέλο των Ferrans & Power (Vellerand et al, 1998). Και

τα τρία θεωρούν την ΠΖ πολυδιάστατη και με υποκειμε-

νική φύση έννοια, βασίζονται στην ατομική-προσωπική

θεώρηση και ιδεολογία του ατόμου ως μοναδική-σύνθε-

τη προσωπικότητα, η υγεία θεωρείται πολυδιάστατη έννοια

και η ΠΖ εξαρτάται από τις μοναδικές εμπειρίες κάθε ατό-

μου. Φυσικά κάθε μοντέλο αντανακλά την θεώρηση και

τον ορισμό της ΠΖ που δόθηκε από τους ερευνητές.

Ενδεικτικά, οι Ferrell, Grant, Padilla, Vemury &Rhiner

(1991) δίνουν έμφαση στην ανάγκη της πολυδιάστατης

προσέγγισης της έννοιας, όπου κάθε διάσταση αποτε-

λείται από γενικού περιεχομένου προσεγγίσεις που ισχύ-

ουν για όλο τον πληθυσμό των ασθενών με καρκίνο αλλά

και από ειδικές προσεγγίσεις για κάθε τύπο καρκίνου

και κάθε θεραπεία (Grant & Rivera 1998). Οι ερευνη-

τές διακρίνουν τις τέσσερις διαστάσεις-πεδία της ΠΖ

(Ferrel, Hassey-Dow et al, 1995) (Εικόνα 1).

Ένα γενικό συμπέρασμα θα μπορούσε να είναι ότι όλοι

οι ορισμοί και τα μοντέλα της ΠΖ περιλαμβάνουν όλες τις

διαστάσεις της ζωής οι οποίες επηρεάζουν την αντίληψη

του ‘ευ ζην’, την αίσθηση της ικανοποίησης και της ευτυ-

χίας από τους ανθρώπους (Ferrans 1990; Farquhar 1995;

Wood-Dauphinee, 1999).





ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚA ΤΗΣ EΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙOΤΗΤΑΣ

ΖΩHΣ

Η αδυναμία συναίνεσης των ερευνητών σε ένα μόνο ορι-

σμό για την ΠΖ, είναι στην ουσία αποτέλεσμα της ομο-

φωνίας τους ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά της.

Η ΠΖ είναι έννοια υποκειμενική (Meeberg 1993;

Carr & Higginson 2001; Carr et al, 2001). Πρόκειται

για μια κρίση-άποψη από τη μοναδική υποκειμενική

θεώρηση του ατόμου η οποία καθορίζεται από αυτά που

βιώνει το άτομο ‘εδώ και τώρα’ (Birnbacher 1999).

Η ποιότητα της ζωής είναι μία δυναμική θεώρηση

της ζωής και μεταβάλλεται και οικοδομείται σε απά-

ντηση προς την ασθένεια. Οι Allison, Locker & Feine

(1997) σε άρθρο τους σχετικά με τη δυναμική θεώρη-

ση της ΠΖ αναφέρονται σε έννοιες όπως η προσαρμο-

γή, η διαχείριση των καταστάσεων, η αβεβαιότητα, ο

αυτοέλεγχος και η εικόνα εαυτού, η αισιοδοξία, οι προσ-

δοκίες και η αυτεπάρκεια. Σύμφωνα με το Norman

(2003) οι εκτιμήσεις της ΠΖ πάντα θα επηρεάζονται από

παράγοντες που σχετίζονται με τη νόσο. Αυτό αποτελεί

την καλλιέπεια αλλά και την Αχίλλειο πτέρνα της.

Δεν υπάρχει ένα ‘εργαλείο πρότυπο’ (gold standard)

Πίνακας 1.

Ενδεικτικοί ορισμοί της Ποιότητας Ζωής

«…είναι το αίσθημα ευεξίας ενός ατόμου, η ικανοποίηση ή η δυσαρέσκεια από τη ζωή, η ευτυχία ή η δυστυχία»

(Dalkey & Rourke 1973)

«…είναι η εκτίμηση του ασθενούς και η ικανοποίησή του από το παρόν επίπεδο λειτουργικότητας του σε σύγκρι-

ση με αυτό που ο ίδιος θεωρεί εφικτό ή ιδεατό» (Cella & Cherin 1988)

«…είναι η ικανοποίηση των αναγκών» (Ferrans & Powers 1990)

«…είναι η συνολική εικόνα από την εκτίμηση 1)της λειτουργικής κατάστασης, 2)τα συμπτώματα που σχετίζονται

με τη νόσο και τη θεραπεία, 3)την ψυχολογική λειτουργικότητα, 4)την κοινωνική λειτουργικότητα, 5)την ικανοποί-

ηση από την παρεχόμενη φροντίδα, 6)τα οικονομικά προβλήματα, 7)την επίδραση της ασθένειας στην εικόνα

σώματος και τη σεξουαλική λειτουργία, 8)ντα πνευματικά και υπαρξιακά ενδιαφέροντα» (Ganz 1993).

Εικόνα 1. Το μοντέλο ποιότητας ζωής ασθενών με καρκίνο των Ferrell Β, Padilla G Padilla G, Vemury S

& Rhiner M (Πηγή: Grand MM & Rivera LM, 1998)

Ποιότητα Ζωής

Σωματική ευεξία και Συμπτώματα

Λειτουργική ικανότητα

Δυναμηκότητα/κόπωση

Ύπνος και ανάπαυση

Ολική σωματική υγεία

Γονιμότητα

Ψυχολογική ευεξία

Έλεγχος

Άγχος

Κατάθλιψη

Ψυχαγωγία/Απασχόληση

Φόβος υποτροπής

Ικανότητα προσοχής

Καταπόνηση από τη διάγνωση

και έλεγχος θεραπείας

Κοινωνική ευεξία

Καταπόνηση οικογένειας

Ρόλοι και σχέσεις

Αγάπη /Σεξουαλικότητα

Εξωτερική εμφάνιση

Ψυχαγωγία

Απομόνωση

Οικονομική κατάσταση

Εργασία

Πνευματική ευεξία

Νόημα της νόσου

Θρησκευτικότητα

Υπερβατικότητα

Ελπίδα

Αβεβαιότητα

Εσωτερική δύναμη




Εικόνα 2. (1)Λειτουργική Κατάσταση, (2) Χαρακτηριστικά της Νόσου, (3). Ψυχολογική Συνιστώσα, (4)

Κοινωνική Συνιστώσα. Ο ασθενής Α και ο ασθενής Β έχουν ισοδύναμη εκτίμηση της ΠΖ γενικά. Όμως

εκτιμούν διαφορετικά τις διάφορες συνιστώσες της ΠΖ. Η εκτίμηση γενικά της ΠΖ αλλά και ειδικά των

συνιστωσών της, δίνει διαφορετικές πληροφορίες και είναι πολύ σημαντική. Πηγή: Ganz PA (1994).

µ

µ

µ

µ

/

Εικόνα 3. Το μοντέλο των Padilla and Grant για τη σχέση της νοσηλευτικής διεργασίας με τις διαστάσεις

της Ποιότητας Ζωής Πηγή: Padilla G & Padilla G (1985)




για την εκτίμηση της ΠΖ, για το λόγο αυτό κάθε ερευ-

νητής πρέπει να εξετάζει προσεκτικά το θεωρητικό υπό-

βαθρο που υποστηρίζει κάθε εργαλείο και σε δεύτερο

χρόνο να επιλέγει το πλέον κατάλληλο για τους σκοπούς

της μελέτης του (Aaronson et al 1991; Ganz 1994;

Haberman & Bush 1998).

Είναι έννοια πολυδιάστατη, η οποία εμπεριέχει όλα τα

θετικά και αρνητικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη ζωή

ενός ατόμου σε διαφορετικούς τομείς (σωματικό, ψυχο-

λογικό, κοινωνικό, πνευματικό) (Jalowien 1990; Meeberg

1993; Ganz 1994; Haberman & Bush 1998). (Εικόνα 4).

Συνοψίζοντας, η ΠΖ μπορεί να αναφέρεται σε όλα τα

στάδια της νόσου, από τη διάγνωση, τη θεραπεία μέχρι

και τον επικείμενο θάνατο, και φυσικά οι διαστάσεις της

είναι πολλαπλές. Εξαρτάται από πλήθος παραγόντων που

σχετίζονται με τη νόσο (συμπτώματα της νόσου, επιτυχία

αντιμετώπισης τους, κ.α), τη θεραπεία (το είδος, την έκτα-

ση, τις παρενέργειες της υποστηρικτικής θεραπείας), την

προσωπικότητα και ψυχολογία του πάσχοντος, την οικο-

γενειακή στήριξη, την επαγγελματική ζωή, την κοινωνι-

κή αποδοχή, την γνωστική, συμπεριφορική και πνευμα-

τική του καλλιέργεια και υπόσταση (Ρηγάτος, 2000).

Η ΣΗΜΑΣIΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛOΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙOΤΗΤΑΣ ΖΩHΣ

ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ

Η επίδραση του καρκίνου και της μακροχρόνιας θεραπεί-

ας δεν μπορεί επαρκώς να μετρηθεί με τους δείκτες θνη-

σιμότητας, επίπτωσης και επικράτησης ή το μέσο χρόνο

διαμονής στο νοσοκομείο καθώς ο καρκίνος επηρεάζει

όλες τις διαστάσεις της ζωής και του ‘ευ ζην’(King 1998).

Τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από την αξιολό-

γηση της ΠΖ των ασθενών με καρκίνο αφορούν στα τρία

επίπεδα φροντίδας, το μίκρο-επίπεδο, το μεσαίο επί-

πεδο και το μάκρο-επίπεδο. Στο μίκρο-επίπεδο, πλη-

θυσμός στόχος είναι ο ίδιος ο ασθενής και ο σκοπός της

αξιολόγησης είναι η διασφάλιση των πλεονεκτημάτων

για την υγεία του σε ατομικό επίπεδο όπως για παρά-

δειγμα η περιγραφή και εκτίμηση της φύσης και της

έκτασης των λειτουργικών και ψυχολογικών προβλημά-

των με αποτέλεσμα την καλύτερη προσέγγιση και αντι-

μετώπισή τους στα διάφορα στάδια κατά την πορεία της

νόσου (Higginson & Carr 2001; Κάβουρα και συν., 2003;

Sprangers & Sprangers 2002), η εκτίμηση της αποτε-

λεσματικότητας των παρεμβάσεων (ιατρικών, νοσηλευ-

τικών, ψυχολογικών) (Aaronson 1991; Osoba 1999; Grant

& Sun 2010), η πληροφορημένη και αυτόνομη λήψη

αποφάσεων (Ganz 1994), η ανακάλυψη των άδηλων-

κρυφών προβλημάτων, ιδιαίτερα των ψυχολογικών και

των κοινωνικών που συνήθως αγνοούνται (Sprangers

2002; Grant & Sun 2010), η βελτίωση της επικοινωνίας

μεταξύ του ασθενή και των επαγγελματιών υγείας για

την ανάπτυξη θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης

(Detmar et al 2000; Velikova et al 2004), η διαπίστωση

και καταγραφή των αλλαγών ή των απαντήσεων στο θερα-

πευτικό σχήμα (Haberman & Bush 1998).

Στο μεσαίο επίπεδο φροντίδας, ο πληθυσμός στόχος

είναι οι ομάδες των ασθενών, τα οφέλη είναι ομαδικά

και ενεργοποιούνται σε επίπεδο θεσμών και οργανισμών.

Για παράδειγμα η αξιολόγηση της ΠΖ στις κλινικές δοκι-

μές είναι εξαιρετική δεδομένου των αλλαγών που δια-

πιστώνονται και προτείνονται στη θεραπεία, την επιβίω-

ση και τις ανάγκες αποκατάστασης (Moinpour et al 1989;

Osoba1999), η διατύπωση οδηγιών/πρωτοκόλλων για

την καλύτερη προσέγγιση των προβλημάτων ασθενών

που ανήκουν σε ειδικές ομάδες (Aaronson, 1991; Sprangers

& Sprangers 2002), η παρακολούθηση και καταγραφή

της ποιότητας της παρεχόμενης φροντίδας με στόχο τη

συνεχή βελτίωσή της (Aaronson, 1991; Haberman &

Bush 1998; Higginson & Carr 2001; Grant & Sun 2010),

η εστίαση του ενδιαφέροντος των επαγγελματιών υγεί-

ας από τα κλινικά συμπτώματα σε μια περισσότερο ευρύ-

τερη προσέγγιση (Velikova et al 2004).

Τέλος, το μάκρο-επίπεδο, έχει πληθυσμό στόχο μεγά-

λες κοινότητες, από τους δήμους έως ολόκληρη τη χώρα,

τα πλεονεκτήματα ενεργοποιούνται σε κυβερνητικό επί-

πεδο και διανέμονται σε όλο τον πληθυσμό (Sutherland

& Till 1993; Osoba 2002; Sprangers & Sprangers 2002).

Σε επίπεδο πολιτικής και σχεδιασμού για την υγεία, τα

αποτελέσματα των ερευνητικών μελετών επιβάλλεται

να συμβάλουν στην επιτήρηση της κατάσταση της υγεί-

ας του πληθυσμού, στον καθορισμό και την παρακολού-

θηση της κατανομής των πόρων της δημόσιας υγείας

(Drummond 1987), στο σχεδιασμό και συντονισμό των

προγραμμάτων φροντίδας υγείας και στην αξιολόγηση

των επιπτώσεων που οφείλονται στην εφαρμογή της

εκάστοτε πολιτικής υγείας (Dean 1990; Κάβουρα και

συν. 2003; Nordenfelt 1999; Kaplan 2003; Sprangers

& Sprangers 2002).

ΟΙ ΔΙΑΣΤAΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΚΤIΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙOΤΗΤΑΣ ΖΩHΣ

ΣΤΗΝ ΟΓΚΟΛΟΓΙΚH ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚH

Ποια είναι όμως η σχέση της ΠΖ με την παρεχόμενη

φροντίδα στην ογκολογική νοσηλευτική; Σύμφωνα με

τους Grant & Rivera (1998) η έννοια της ΠΖ αναφέρε-

ται σε «αυτό που δίνει αξία και νόημα στη ζωή και συν-

δυάζεται με τις απόψεις της νοσηλευτικής διαδικασίας

και φροντίδας, διότι η νοσηλευτική δεν ενδιαφέρεται

μόνο για την επιβίωση και τη μείωση της θνησιμότητας

αλλά ενδιαφέρεται για τον ασθενή σαν ολότητα». Η νοση-

λευτική περιλαμβάνει την προαγωγή και διατήρηση της

υγείας και την αποκατάσταση της λειτουργικότητας του

ασθενούς ενώ οι νοσηλευτικές παρεμβάσεις έχουν σκο-

πό να προάγουν την αίσθηση της ευεξίας του ατόμου

και άρα την ποιότητα στη ζωή του.

Οι Padilla & Grand διατύπωσαν ένα μοντέλο (Εικό-

να 3) το οποίο αναγνωρίζει τη σχέση της νοσηλευτικής

διεργασίας με την ΠΖ, και την παρουσιάζει ως το αποτέ-

λεσμα θετικών και αρνητικών παραγόντων που επηρεά-

ζουν τη ζωή του ατόμου (Padilla & Grant, 1985; Vellerand,

Breckenridge &Hodgson 1998; Πατηράκη 2003).




Το μοντέλο ομαδοποιεί τις συνιστώσες της ΠΖ σε

πέντε κατηγορίες, την ψυχολογική ευεξία, το κοινωνι-

κό ενδιαφέρον, την αντίληψη της εικόνας σώματος, την

οργανική ευεξία και ανταπόκριση στην διάγνωση και

θεραπεία. Οι παρεμβάσεις της νοσηλευτικής διεργα-

σίας θεωρούνται ανεξάρτητες μεταβλητές ικανές να τρο-

ποποιηθούν από το νοσηλευτή-ερευνητή. Οι ενδιάμε-

σες μεταβλητές που επηρεάζουν την ΠΖ αφορούν αλλαγές

γνωστικής/συναισθηματικής φύσεως, οι οποίες προά-

γουν την αυτοαντίληψη και μπορούν να τροποποιηθούν

από την νοσηλευτική πράξη. Οι εξωτερικές παράμετροι

δεν μπορούν να ελεγχθούν από τον νοσηλευτή-ερευνη-

τή αλλά επηρεάζουν την έκβαση (Padilla & Grant, 1985).

Σύμφωνα με τους ερευνητές η ΠΖ των ασθενών επηρε-

άζεται από την ικανότητα των νοσηλευτών να τους βοη-

θούν να αντιμετωπίζουν και να διαχειρίζονται τις αλλα-

γές που επιφέρει στη ζωή τους ο καρκίνος και η θεραπεία

του (Padilla & Grant 1985). Οι νοσηλευτές με τις παρεμ-

βάσεις τους μπορούν να βοηθήσουν τον ασθενή με καρ-

κίνο να κάνει τις απαραίτητες αλλαγές στη ζωή του προ-

κειμένου να προσαρμοστεί σε κάθε φάση της ασθενείας

(διάγνωση, θεραπεία, επιβίωση, υποτροπή, τελικό στά-

διο, το στάδιο της απώλειας και του θρήνου της οικο-

γένειας) και να ανακαλύψει νέες διαστάσεις στη ζωή

του μέσα από αυτή την εμπειρία του (Jocham et al 2006).

Η άρρητη σχέση της νοσηλευτικής επιστήμης και

πράξης με την ΠΖ, λειτουργεί ως πρόκληση για τους

νοσηλευτές-επαγγελματίες υγείας προκειμένου να επι-

διώξουν να διατηρήσουν ή/και να προάγουν την ΠΖ στα

άτομα με καρκίνο, παρά το μεγάλο εύρος των προβλη-

μάτων τους (Holmes et al 1989). Οι μελέτες σχετικά με

την ΠΖ στην ουσία εξυπηρετούν, διευκρινίζουν και προ-

σανατολίζουν αυτή την πρόκληση. Δεν είναι τυχαίο το

γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της έρευνας σχετικά με

την ΠΖ των ασθενών διεξάγεται από νοσηλευτές και ανα-

φέρεται στον τρόπο που η παρεχόμενη νοσηλευτική φρο-

ντίδα μπορεί να βελτιώσει την ΠΖ των ασθενών.

Η αξιολόγηση της ΠΖ βρίσκει εφαρμογή στη διαχεί-

ριση των συμπτωμάτων των ογκολογικών ασθενών. Τα

συμπτώματα, πολυδιάστατα στη φύση τους, αντιμετω-

πίζονται επαρκώς με τα πολυδιάστατα μοντέλα φροντί-

δας (Jocham et al, 2006). Η ΠΖ ως έκβαση της παρε-

χόμενης νοσηλευτικής φροντίδας, μπορεί να αποτελέσει

έναν από τους πιο σημαντικούς και ενδεικτικούς δεί-

κτες της ποιότητας της παρεχόμενης φροντίδας υγείας

(Grant & Sun 2010; Mager & Andrykowski, 2004).

Η βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών και των

οικογενειών τους και η ολιστική αντιμετώπιση των ασθε-

νών με καταληκτική για τη ζωή τους νόσο αποτελούν το

στόχο και τη φιλοσοφία της ανακουφιστικής φροντίδας

στο περιβάλλον του σπιτιού και των hospices (Ferrell &

Coyle, 2002; Jocham et al, 2006). Ιδιαίτερη μέριμνα λαμ-

βάνουν η ανακούφιση από τον πόνο και ο έλεγχος των

συμπτωμάτων, η αποφυγή παράτασης του θανάτου, η καλ-

λιέργεια αισθήματος ελέγχου, η ανακούφιση από τη z

καταπόνηση και η ενδυνάμωση-ενίσχυση των σχέσεων

μεταξύ αγαπημένων προσώπων (Jocham et al, 2006;

Diehr 2007; Grant & Sun 2010). Ανάλογες είναι οι δια-

στάσεις που αποτελούν τις θεματικές ενότητες στο αντι-

κείμενο εκπαίδευσης των νοσηλευτών από την End of life

Nursing Education Consortium (http://www.aacn.nche.edu/

elnec/about/factsheet).

Η γρήγορη αλλά ασφαλής έξοδος των ασθενών από

το νοσοκομείο και η παρακολούθησή τους ως εξωτερι-

κούς, αποτελεί τη νέα τάση στην παροχή φροντίδας. Κρι-

τήρια ποιότητας ζωής χρησιμοποιούνται αφενός για να

καθορίσουν την ασφάλεια της εξόδου από την ιδρυμα-

τική φροντίδα και αφετέρου για την προαγωγή της αυτο-

φροντίδας και τη διδασκαλία της οικογένειας για την

παροχή φροντίδας (Ferrell et al1998; Jocham et al 2006).

Ο άξονας που κατευθύνει τη φροντίδα στο σπίτι των

ογκολογικών ασθενών είναι η σχέση νοσηλευτή/ασθενούς/οικο-

γένειας-φροντιστή. Αυτή η σχέση θα αποτελέσει το σημείο

αναφοράς για να ‘χτιστεί’ και να ‘βιωθεί’ η ευεξία από τα

μέλη της (Hughes et al 2000;Melin-Johansson et al 2008).

Η οικογένεια αποτελεί εστία παροχής φροντίδας σε

ασθενείς με καρκίνο αλλά και πηγή ενδιαφέροντος για τους

νοσηλευτές-επαγγελματίες υγείας (Stetz 1998). Ο ρόλος

της οικογένειας στη φροντίδα των ασθενών με καρκίνο

είναι σήμερα ιδιαίτερα έντονος λόγω της αύξησης της επι-

βίωσης των ασθενών, της μείωσης του χρόνου νοσηλείας,

της προσαρμογής των διαδικασιών και των θεραπειών για

τους εξωτερικούς ασθενείς και φυσικά λόγω της βελτίω-

σης και εύκολης χρήσης της ιατρικής τεχνολογίας (Grant

& Sun 2010). Οι νοσηλευτικές παρεμβάσεις πρέπει να είναι

πολυπαραγοντικές, άμεσες και σε συνάρτηση με τις ανά-

γκες του κάθε μέλους της οικογένειας αλλά και της οικο-

γένειας ως μονάδα. Επίσης, οι παρεμβάσεις πρέπει να

λαμβάνουν υπόψη τη δομή και της λειτουργικές αλλαγές

της οικογένειας και να είναι σύμφωνες με το αναπτυξια-

κό στάδιο κάθε μέλους. Είναι αναγκαίο να εστιάζονται σε

αυτό που η οικογένεια αντιλαμβάνεται ως τη μεγαλύτερη

πρόκληση-πρόβλημα (Stetz, 1998).

ΣΥΜΠEΡΑΣΜΑ

Η παρούσα ανασκόπηση δίνει την ευκαιρία της ‘πανο-

ραμικής’ διερεύνησης της ΠΖ από το παρελθόν και στο

μέλλον, διαπιστώνοντας ότι το έντονο ενδιαφέρον γι’αυ-

τήν τις περασμένες δεκαετίες αποτελεί ένα αισιόδοξο

μήνυμα ελπίδας και προσδοκίας για το μέλλον. Αναφέρ-

θηκε ότι η ΠΖ είναι έννοια υποκειμενική, δύσκολα ορι-

ζόμενη και απουσιάζει το «χρυσό εργαλείο» για την

εκτίμησή της εντούτοις ο ρόλος της παρεχόμενης νοση-

λευτικής φροντίδας είναι καθοριστικός για τη βελτίω-

ση και διασφάλισή της σε κάθε φάση της ζωής και σε

κάθε φάση της νόσου. Η νοσηλευτική φροντίδα καθο-

δηγούμενη από την ολιστική και ανθρώπινη προσέγγι-

ση, επηρεάζει και επηρεάζεται, συμπληρώνει και συμπλη-

ρώνεται, τροποποιεί και τροποποιείται, μέσα στο πλαίσιο

της θεραπευτικής σχέσης ασθενούς/οικογένειας/νοση-




λευτή-επαγγελματία υγείας. Η προσέγγιση του Dow

(1990) καταδεικνύει ακριβώς το ρόλο του νοσηλευτή

γενικότερα στη ογκολογία αλλά και στη διασφάλιση της

ΠΖ, αναφέρει «..ότι ο ρόλος του νοσηλευτή δεν έγκει-

ται στο να αποβάλλει την αβεβαιότητα από τον ασθενή

αλλά στο να τον καθοδηγήσει μέσα στο άγνωστο».

References

Aaronson NK, (1991). Methodologic issues in assessing the quality

of life of cancer patients. Cancer, 67(3):844-850

Allison PJ, Locker D & Feine JS (1997). Quality of life: a dynamic

construct. Soc Sci Med., 45(2): 221-230

Axelsson B, Sjoden P (1999). Assessment quality of life in palliative

care. Acta Oncol, 38:229-37

Birnbacher D (1999). Quality of life- evaluation or description?

Ethical Theory and Moral Practice, 2: 25-36

Carr AJ & Higginson IJ (2001). Measuring quality of life. Are quality

of life measures patient centered? BMJ, 322: 1357-1360

Carr AJ, Gibson B & Robinson PG (2001). Measuring quality of

life. Is quality of life determined by expectations or experience?

BMJ, 322: 1240-1243

Cella DF. & Cherin EA (1988). Quality of life during and after

cancer treatment. Comprehensive Therapy, 14(5): 69-75

Cohen SR, Mount BM (1992). Quality of life in terminall illness:

defining and measuring subjective well-being in the dying. J

Palliat Care, 8: 40-45

Dalkey N & Rourke D (1973). The delphi procedure and rating

quality of life factors. In The quality of life. Washington DC:

Environmental Protection Agency (page 210)

Dean HE (1990). Political and ethical implications of using quality

of life as an outcome measure. Sem Oncol Nurs, 6: 303-308

Detmar SB, Aaronson NK, Wever LD, Muller M, Schornagel JH

(2000). How are you feeling? Who wants to know? Patients and

oncologists preferences for discussing health related quality of

life issues. J Clin Oncol, 18: 3295-301

Diehr P., Lafferty W., Patrick D., et al. (2007) Quality of life at the

end of life. Health and Quality of Life Outcomes. 5(1): 51-62

Dow KH (1990). The onduring seasons in survival. Oncol Nurs

Forum, 17: 511-516

Drummond MF (1987). Resources allocation decisions in health

care : A role for quality of life assessment? J Chron Dis, 40: 605-

616

End of life Nursing Education Consortium [online] available from

http://www.aacn.nche.edu/elnec/about/factsheet (January 2012)

Farquhar M (1995). Definitions of quality of life: a taxonomy. J

Adv Nurs, 22: 502-8

Ferrans CE (1990). Quality of life: Conceptual issues. Seminars

in Oncology Nursing, 6(4): 248-254

Ferrel B, Hassey Dow K, Leigh S, Ly J & Gulasekaram P (1995).

Quality of life in long term cancer survivors. Oncology Nursing

Forum, 22(6): 915-922

Ferrell BR & Coyle N (2002). An overview of palliative nursing

care. AJN, 102(5): 26-31

Ferrell et all, (1992). The meaning of QoL for bone marrow

transplant survivors. Part 2. Improving QoL for bone marrow

transplant survivors. Cancer Nursing, 15(4): 247-253

Ferrell Β, Grant Μ, Padilla G, Vemury S &Rhiner M (1991). The

experiences of pain and perceptions of QoL: Validation of a

conceptual model. The Hospice Journal, 7(3): 9-24

Ganz PA (1994). Quality of life and the patient with cancer. Cancer,

74: 1445-1452

Grant MM & Rivera (1998). Evolution of quality of life in oncology

and oncology nursing. In King CR & Hinds PS (eds). Quality of

life: From nursing and patient perspectives. Theory-Research–Practice.

Jones and Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.3-

22)

Grant MM & Sun V (2010) Advances in quality of life at the end of

life. Seminars in Oncology Nursing, 26(1): 26-35

Haberman MR & Bush N (1998). Quality of Life: Methodological

and Measurement Issues. In King CR & Hinds PS (eds). Quality

of life: From nursing and patient perspectives. Theory-Research–Practice.

Jones and Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.117-

139)

Higginson IJ & Carr AJ (2001). Using quality of life measures in

the clinical setting. BMJ, 322: 1297-1300

Hughes SL, Weaver F, Giobbie-Hurde A, et al (2000). Effectiveness

of team-managed home based primary care: A randomized

multicenter trial. JAMA, 284: 2877-2885

Jalowien A (1990). Issues in using multiple measures of quality

of life. Sem Oncol Nurs., 6: 271-277

Jocham H, Dassen T, Widdershoven G & Halfens R (2006). Quality

of life in palliative care cancer patients: literature review. J Clin

Nurs., 15(9): 1188-1195

Kaplan RM (2003) The significance of quality of life in health care.

Quality of life Research, 12: 3-16

King CR, (1998). Clinical implications of quality of life. In King CR

& Hinds PS (eds). Quality of life: From nursing and patient

perspectives. Theory-Research–Practice. Jones and Bartlett

Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.197 -203)

Kristjanson LJ & Ashcroft T (1994). The family’s cancer journey:

A literature review. Cancer Nursing, 17(1): 1-17

Kάβουρα Μ, Γείτονα Μ, Βανδώρου Χ & Κυριόπουλος Γ (2003). Ποι-

ότητα ζωής. Εκδ. Janssen – Cilag, Αθήνα

Leigh SA & Stovall EL (1998). Cancer survivorship quality of life.

In King CR & Hinds PS (eds). Quality of life: From nursing and

patient perspectives. Theory-Research–Practice. Jones and

Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.287-300)

Lindbland AK, Ring L, Glimelius B & Hansson MG (2002). Focus

on the individual. Quality of life assessments in oncology. Acta

Oncologica. 41(6): 507-516

Macduff C (2000). Responded generated quality of life measures:

useful tools for nursing or more fool’s gold? J Adv Nurs, 32: 375-

82

Mager WM, Andrykowski MA (2004). Communication in the cancer

“bad news” consultation: patient perceptions and psychological

adjustment. Psycho-Oncology, 11: 35-46

Meeberg GA (1993). Quality of life: a concept analysis. J Adv Nurs,

18:32-38

Melin-Johansson C, Odling G, Axelsson B, Danielson E (2008).

The meaning of quality of life: narrations by patients with incurable

cancer in palliative home care. Palliat Support Care, 6: 231-238

Moinpour CM, Feigl P, Metch B, Hayden KA, Meyskens FL &

Crowley J (1989). Quality of life endpoints in cancer clinical trials:

Review and recommendations. Journal of the national Cancer




Institute, 81:485-495

Nordenfelt L (1999). Quality of life: the concept and the application

in health care. Introduction. Ethic Theory Moral Pract, 2: 3-10

Norman G (2003). Hi! How are you? Response shift, implicit

theories and differing epistemologies. Qual Life Res, 12: 239-249

Osoba D (1999). What has been learned from measuring health

related quality of life in clinical oncology? Eur J Cancer, 35(11):

1565-1570

Padilla GV& Grant MM (1985). Quality of life as a cancer nursing

outcome variable. Adv Nurs Science, 8:45-60

Πατηράκη (2003) Ογκολογική Νοσηλευτική. Πανεπιστημιακές παρα-

δόσεις. Αθήνα, ΕΚΠΑ

Ρηγάτος Γ. (2000) Ψυχοκοινωνική ογκολογία. Εκδόσεις Ascent,

Αθήνα, (σελ 75-86)

Sprangers MA & Sprangers M (2002) An introduction to quality

of life assessment in oncology:the value of measuring patient

reported outcomes. Am J Manag Care, 8:550-559 suppl

Sprangers MA (2002). Quality of life assessment in oncology.

Achievements and challenges. Acta Oncol, 41(3): 229-237

Stetz KM (1998). Quality of life in families experiencing cancer.



Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.157 -175)

Sutherland H, Till J (1993). Quality of life assessments and levels

of decision making: differentiating objectives. Qual Life Res, 2:

297-303

Velikova G, Stark D & Selby P (1999). Quality of life instruments

in oncology. Eur J Cancer, 13(11):1571-1580

Vellerand AH, Breckenridge NA &Hodgson NA, (1998). Theories

and conceptual models to guide quality of life related research.



Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts, (pp.37-53)

WHO (1996) WHOQOL-BREF. Geneva, WHO (pp 5)

Wood-Dauphinee S (1999). Assessing quality of life in clinical

research: from where have we come and where are we going? J

Clin Epidemiol, 52(4): 355-363




Μελέτη της γνώσης και της συμπεριφοράς των

εφήβων σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή

ακτινοβολία και τις επιδράσεις της στην υγεία

Επιδημιολογική μελέτη σε εφήβους-Ερευνητικό Πρωτόκολλο

ΣΣααρρίίδδηη ΜΜααρρίίαα11,, ΡΡεεκκλλεείίττηη ΜΜααρρίίαα22,, ΜΜππίίρρμμππααςς ΚΚωωννσσττααννττίίννοοςς44

1. Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc. PhD, Διευθύντρια ΝΥ, Γ.Ν. Κορίνθου, e-mail: [email protected]. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc, PhD©, Γ.Ν. Κορίνθου e-mail: [email protected] 3. Επίκουρος Καθηγητής Χειρουργικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό ΠανεπιστήμιοΑθήνας e-mail: [email protected]

Ημερομηνία υποβολής άρθρου 10/08/2012

ΠΕΡIΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Η δραματική αύξηση της επίπτωσης καρκίνου του δέρματος και η μείωση της μέσης ηλικίας

εμφάνισής του, έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

Έχει τεκμηριωθεί βιβλιογραφικά ότι η παρατεταμένη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία στην παιδική και εφη-

βική ηλικία, αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του δέρματος στην ενήλικο ζωή.

ΥΥλλιικκόό κκααιι μμέέθθοοδδοοςς:: Αναπτύχθηκε το ερευνητικό πρωτόκολλο στο οποίο θα βασιστεί η επιδημιολογική μελέ-

τη. Ο σκοπός της μελέτης είναι η καταγραφή και η μελέτη της γνώσης, της στάσης, των συμπεριφορών και

των πεποιθήσεων εφήβων, σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία και τις επιδράσεις της στην υγεία.

ΑΑνναασσκκόόππηησσηη ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφίίααςς:: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στηρίχθηκε σε ανασκοπικές και ερευνητι-

κές μελέτες οι οποίες αντλήθηκαν από διεθνείς και ελληνικές βάσεις δεδομένων (PubMed, Cinahl, Scopus)

και (Ιatrotek) την τελευταία εικοσαετία τουλάχιστον με λέξεις κλειδιά όπως αντηλιακή προστασία, μελάνω-

μα, έφηβοι, αντηλιακό, ηλιακή ακτινοβολία. Από την ανασκόπηση τεκμηριώθηκαν τα διεθνή δεδομένα από

παρόμοιες μελέτες και συντάχθηκε το εργαλείο της μελέτης(ερωτηματολόγιο), σύμφωνα με τα δεδομένα πρό-

ληψης που δίνει ο WHO.Το ερευνητικό πρωτόκολλο υποβλήθηκε προς έγκριση στο υπουργείο Παιδείας.

ΣΣυυμμππεερράάσσμμαατταα:: Η μελέτη προσδοκά να δώσει πληροφορίες για τη γνώση, τη στάση και τις πεποιθήσεις εφή-

βων από την Ελλάδα σχετικά με τους κινδύνους από την ηλιακή ακτινοβολία καθώς και των μέτρα πρόληψης.

Τα αποτελέσματα από τη μελέτη αναμένονται να δημοσιευτούν και να εμπλουτίσουν την επιστημονική γνώση

αλλά και να ενεργοποιήσουν μελλοντικά προγράμματα αγωγής υγείας σχετικά με την αντηλιακή προστασία.

ΛΛέέξξεειιςς κκλλεειιδδιιάά:: αντηλιακή προστασία, μελάνωμα, έφηβοι, αντηλιακό, ηλιακή ακτινοβολία




Sun exposure and health effects:

Knowledge and behaviours of adolescents.

An epidemiological study on adolescents - Research Protocol

SSaarriiddii MMaarriiaa11,, RReekklleeiittii MMaarriiaa22,, BBiirrbbaass KKoonnssttaannttiinnooss33

1. RN, MSc, PhD, Director of Nursing, General Hospital of Korinthos, Greece2. RN, MSc, PhD©, General Hospital of Korinthos, Greece3. Associate Professor, Faculty of Nursing National and Kapodistrian University of Athens, Greece

ABSTRACT

IInnttrroodduuccttiioonn:: The dramatic rise of skin cancer incidence and the fact that it appears in younger ages, has

attracted interest from many researchers and the World Health Organization. It has been documented

that prolonged sun exposure during childhood and adolescence is an important risk factor for developing

skin cancer as an adult.

MMaatteerriiaallss aanndd MMeetthhooddss:: The epidemiological study will be based on the research protocol. This study is

aimed at documenting knowledge, attitudes and behaviours of adolescents regarding sun exposure and

related health effects.

LLiitteerraattuurree RReevviieeww:: The methology followed, included the search for review and research studies, in

electronic databases as well as (PubMed, Cinahl, Scopus) and Iatrotek the last twenty years, using key

words as sun protection, melanoma, adolescents, sunscreen, sun radiation. From the literature review

international data were found from simiral studies and survey tool ( questionnaire) was drafted, according

to sun prevention data giving by WHO. The research protocol was submitted for approval to the Ministry

of Education in Greece. The results from this study will be published and enrich the scientific knowledge.

They also intend to increase future health education on sun protection in schoolchildren.

CCoonncclluussiioonnss:: This study aims at giving information about adolescents’ knowledge, attitudes and beliefs

regarding sun-related risks and prevention measures as well. The results (in press) will enrich scientific

knowledge and will also activate health education programmes regarding sun protection in the future.

KKeeyy WWoorrddss:: sun protection, melanoma, adolescents, sunscreen, sun radiation

Corresponding Author:

Saridi Maria

Sina 33 Korinthos, Greece

PK.20100

Tel.+2741084146




ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Tο θέμα της βλαπτικής επίδρασης της ηλικιακής

ακτινοβολίας κατέχει σημαντική θέση στην διε-

θνή βιβλιογραφία (Gies PH,1998). Η δραματική

αύξηση της επίπτωσης καρκίνου του δέρματος και η

μείωση της μέσης ηλικίας εμφάνισής του, έχει προκα-

λέσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών και του Παγκό-

σμιου Οργανισμού Υγείας (WHO,2002). Έχει τεκμηριω-

θεί βιβλιογραφικά ότι η παρατεταμένη έκθεση στην

ηλιακή ακτινοβολία στην παιδική και εφηβική ηλικία,

αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου εμφάνισης

καρκίνου του δέρματος στην ενήλικο ζωή (Zepp RG,2011).

Η διερεύνηση της γνώσης των εφήβων σχετικά με

την έκθεσή στην ηλιακή ακτινοβολία και της στάσης

τους απέναντι στα μέτρα αντηλιακής ακτινοβολίας που

λαμβάνουν θα αποτελέσει τη βάση στην οποία θα σχε-

διαστεί πρόγραμμα παρέμβασης σε αυτήν την ηλικιακή

ομάδα (Downard CD,2007).

Η γνώση, η αντίληψη και η συμπεριφορά των εφή-

βων, έχουν ήδη μελετηθεί και τα αποτελέσματα από

αυτές τις μελέτες έχουν δημοσιευθεί από ερευνητικές

ομάδες σε χώρες που βρίσκονται υπό παρόμοιες με την

Ελλάδα κλιματολογικές συνθήκες. Είναι σημαντικό ότι

η Ελληνική βιβλιογραφία για το θέμα είναι εξαιρετικά

φτωχή. Ουσιαστικά απουσιάζουν στοιχεία σχετικά με

την γνώση και την συμπεριφορά της συγκεκριμένης ηλι-

κιακής ομάδας σε σχέση με την ηλιακή ακτινοβολία και

τους πιθανούς κινδύνους της. Oι διαθέσιμες μελέτες

σχετικές με τον Ελληνικό πληθυσμό γενικότερα είναι

σχετικά λίγες συγκρινόμενες με αντίστοιχες μελέτες

από όλον τον κόσμο και πραγματεύονται κυρίως ομά-

δες ενήλικου πληθυσμού. Η διεθνής βιβλιογραφία είναι

πλούσια σε μελέτες που πραγματεύονται το συγκεκρι-

μένο θέμα, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Αυστραλία, η Νέα

Ζηλανδία αλλά και οι ΗΠΑ, στις οποίες η επίπτωση μελα-

νώματος είναι αρκετά αυξημένη (Jen M,2009,AMA 2010).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΉ ΑΝΑΣΚOΠΗΣΗ (ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΈΣ ΣΥΝΑ-

ΦΕΊΣ ΜΕΛEΤΕΣ)

Ελληνικές μελέτες

• Οι Argyriadou S, Makridis D,et al, κατέγραψαν τις

γνώσεις και τις συμπεριφορές των τουριστών που επι-

σκέφτηκαν την Βόρεια Ελλάδα κατά τους μήνες Αύγου-

στο έως Σεπτέμβριο του 2004. Οι τουρίστες που συμ-

μετείχαν στη μελέτη προέρχονται κυρίως από Ευρωπαϊκές

χώρες . Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες είναι

περισσότερο εκτεθειμένες σε ηλιακά εγκαύματα και

χρησιμοποιούν περισσότερο αντηλιακή προστασία από

τους άνδρες. Η πλειοψηφία του δείγματος υποστήρι-

ξε ότι έχει εκτεθεί στον ήλιο μεταξύ 13.00 και 16.00

και σημαντικός παράγοντας ο οποίος συνετέλεσε σε

αυτό είναι η πεποίθηση ότι εκείνη την ώρα της ημέ-

ρας μπορεί κανείς να πετύχει καλύτερο και γρηγορό-

τερο μαύρισμα. Επίσης το ανοιχτόχρωμο δέρμα και οι

φακίδες, καταγράφηκε σε υψηλό ποσοστό του δείγ-

ματος. Τέλος τα ποσοστά για το επίπεδο των γνώσε-

ων σχετικά με τις βλαβερές επιδράσεις της ηλιακής

ακτινοβολίας δείχνουν ότι είναι απαραίτητη η συστη-

ματική ενημέρωση των πολιτών(Argyriadou S,2005).

• Οι Kakourou T, Bakoula C, et al, με τη μελέτη τους το

1995, έκαναν προσπάθεια να υπολογίσουν το επίπε-

δο γνώσης των Ελληνίδων μητέρων, σχετικά με τα επι-

βλαβή αποτελέσματα της ηλιακής ακτινοβολίας και να

διερευνήσουν εάν αυτή η γνώση οδήγησε στη λήψη

προστατευτικών μέτρων για τις ίδιες και τα παιδιά τους.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η γνώση των μητέρων σε

ποσοστό περίπου 70% χαρακτηρίζεται από ανύπαρκτη

έως μέτρια, 16% καλή και μόνο 6% ως πολύ καλή. Επί-

σης υπήρξε θετική συσχέτιση με την εκπαίδευση γονέ-

ων, την αστική κατοικία, την εργασία της μητέρας -σχε-

τική με τη βιομηχανία καλλυντικών- ή τα μέσα μαζικής

επικοινωνίας, και την ιστορία του ηλιακού εγκαύματος

στον έναν ή και τους δύο γονείς (Kakourou T ,1995).

• Οι Αnthouli et al ,το 2004, μελέτησαν τις γνώσεις και

τις συμπεριφορές σπουδαστών των Τ.Ε.Ι., και μάλι-

στα σχολής επαγγελμάτων υγείας σχετικά με τους κιν-

δύνους από την ηλιακή ακτινοβολία. Το επίπεδο γνώ-

σης για το κακόηθες μελάνωμα το οποίο καταγράφηκε

στη μελέτη ήταν εξαιρετικά χαμηλό, ενώ αντίθετα το

επίπεδο γνώσης των μέτρων πρόληψης του κακοή-

θους μελανώματος κυμάνθηκε μεταξύ 68% και 72%.

Η γνώση των παραγόντων κινδύνου τέλος εμφανίζει

υψηλά ποσοστά 53%-61% και ο τρόπος διάγνωσης του

μελανώματος 42%-54% (Anthouli, 2004).

Διεθνείς μελέτες

Οι Η.Π.Α., ο Καναδάς, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία

εμφανίζουν τις περισσότερες δημοσιευμένες μελέτες

και ακολουθούν μελέτες από την Ευρώπη, το Ισραήλ και

άλλες χώρες, καταδεικνύοντας την σπουδαιότητα του

αντικειμένου. Οι κυριότερες από αυτές είναι:

• Σε μελέτες των (Lowe JB,1993, Lange JR, 2007,Livingston

PM, 2007, Dixon Η,1999, Lowe JB, 1993) κυρίως από

την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία καταγράφονται οι

γνώσεις και οι συμπεριφορές παιδιών σχετικά με την

αντηλιακή προστασία και δεν παρουσιάζονται μεγά-

λες διαφοροποιήσεις στα αποτελέσματά τους. Μικρό

ποσοστό των Αυστραλών εφήβων- όπως προκύπτει

από τις παραπάνω μελέτες-χρησιμοποιούν κάποια

αντηλιακή προστασία, ενώ τα ΜΜΕ φαίνεται ότι απο-

τελούν τον σημαντικότερο παράγοντα ενημέρωσης των

νέων. Οι γυναίκες αναφέρουν ότι περνούν περισσότε-

ρη ώρα στον ήλιο με σκοπό να μαυρίσουν διότι θεω-

ρούν ότι το μαύρισμα τις κάνει περισσότερο ελκυστι-

κές. Σχετικά με την γνώση των νέων για τους κινδύνους

από την ηλιακή ακτινοβολία, μετά από την εφαρμογή

εκστρατείας ενημέρωσης η γνώση αυξήθηκε σημα-

ντικά. Επίσης σημαντική επισήμανση είναι ότι παρα-




τηρήθηκε μείωση της χρήσης αντηλιακής προστασίας

από την παιδική στην εφηβική ηλικία.

• Οι (Geller AC,2002, Cokkinides VE, 2002, Buller DB,2006,

La Bat K,2005) αναφέρονται σε πρόσφατες μελέτες από

τις Η.Π.Α. και τον Καναδά. Τα σημαντικότερα συμπερά-

σματα από αυτές είναι ότι μικρό ποσοστό των νέων συνη-

θίζουν να χρησιμοποιούν αντηλιακή προστασία με τα κορί-

τσια να υπερτερούν σε ποσοστό. Σε ότι αφορά τη γνώση,

τα κορίτσια γνωρίζουν περισσότερο τα μέτρα πρόληψης

ενώ τα αγόρια υπερτερούν στις γνώσεις των βλαβών που

προκαλεί η υπεριώδης ακτινοβολία. Επίσης σημαντικά

ποσοστά νέων, που αγγίζουν το 70% κάνουν ηλιοθεραπεία

κάθε χρόνο και υπάρχει σημαντική αύξηση στη επίπτω-

ση εγκαυμάτων στις ηλικίες 16-18 ετών. Το ποσοστό των

νέων που χρησιμοποιεί αντηλιακό μετά την εφαρμογή ενη-

μερωτικών προγραμμάτων παρουσιάζει αύξηση 2-3 ποσο-

στιαίων μονάδων. Άλλη μια ανησυχητική αναφορά από

αυτές τις μελέτες είναι ότι 33% των κοριτσιών και 16%

των αγοριών στις Η.Π.Α. έχουν κάνει τουλάχιστον μια φορά

σολάριουμ. Στην μελέτη των La Bat K,et al 2005, υπάρχει

σημαντική διαφορά στα αποτελέσματα, μετά την εφαρμο-

γή ενημερωτικής εκστρατείας «Sun Smart» (SunSmart

Program 2003-2006). Η γνώση μετά το πρόγραμμα εμφα-

νίζει σημαντική αύξηση, όμως οι συμπεριφορές των νέων

διαφοροποιούνται ελάχιστα έως και καθόλου.

• Οι Horsley L,2002, (England), Zaborskis A,2004,(Lithuania),

Devos S, 2003,(Belgium), Aquilina S,2004,(Malta),

Branstrom R,2003, (Sweden), Ergul S,2011, (Turkey),

Balzi D,1997,(Italy), έχουν δημοσιεύσει σημαντικές

μελέτες την τελευταία δεκαετία κυρίως από την Ευρώ-

πη. Ως σημαντικές παρατηρήσεις από τα αποτελέσμα-

τα αυτών των μελετών αξίζει να γίνει αναφορά στο ότι

οι μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Αγγλία

είναι πιο επιρρεπείς στην επίπτωση εγκαύματος κατά

τη διάρκεια των διαλειμμάτων στο σχολείο με ποσο-

στό27% έναντι του αντίστοιχου ποσοστού στα παιδιά

γυμνασίου που φτάνει το 2,7%. Σημαντικό είναι επί-

σης το ποσοστό(30%) των μαθητών που δήλωσαν ότι

δεν έβαλαν καθόλου αντηλιακό γιατί ήθελαν να μαυ-

ρίσουν. Στη μελέτη από τη Σουηδία επισημαίνεται η

δυσκολία αλλαγής της συμπεριφοράς στην ηλικιακή

ομάδα των εφήβων. Οι μελέτες από τη Λιθουανία και

το Βέλγιο συμφωνούν στους φωτοτύπους που χαρα-

κτηρίζουν τον πληθυσμό αυτών των χωρών και είναι

κυρίως οι τύποι ΙΙ και ΙΙΙ, αλλά και στο παράδοξο των

αυξημένων ποσοστών γνώσης των παραγόντων κινδύ-

νου του καρκίνου του δέρματος περί το 70% σε αντί-

θεση με τη μέση διάρκεια παραμονής στον ήλιο (πάνω

από 3,8ώρες ημερησίως για τους ενήλικες και αυτό το

ποσοστό αυξάνεται σε 4,6 ώρες σε έφηβους και σε

παιδιά). Στην Ιταλία, στην αντίστοιχη μελέτη, τα απο-

τελέσματα έδειξαν πως μεγαλύτερο κίνδυνο για πρό-

κληση εγκαύματος έχουν τα αγόρια, κάτι που δεν συμ-

φωνεί με την πλειοψηφία πολλών από τις άλλες μελέτες,

επίσης μόνο 2% του δείγματος φορούσε γυαλιά ηλίου,

5% φορούσε μπλούζα αποτελέσματα που συμπίπτουν

με εκείνα αντίστοιχης μελέτης από τη Γαλλία. Σημα-

ντικό σημείο συμφωνίας μελετών από πολλές χώρες

είναι πως όσο αυξάνεται η ηλικία, τόσο παρατείνεται

η παραμονή στον ήλιο και όσο ανοιχτότερο τύπο δέρ-

ματος έχει κάποιος, τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο για έγκαυ-

μα διατρέχει. Η έρευνα από την Μάλτα δείχνει ότι τα

κορίτσια θεωρούν ότι το μαύρισμα τα ομορφαίνει, ενώ

τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια συμφωνούν ότι πρέ-

πει να ανησυχούν για τις ελιές που έχουν στο σώμα

τους. Η γνώση και εδώ αγγίζει ποσοστά πάνω από 70%

τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια αλλά τα κορί-

τσια παρέμενα στον ήλιο τις επικίνδυνες ώρες περισ-

σότερο από τα αγόρια.

• Σε μια μελέτη 100 ατόμων ηλικίας 11-14 ετών, (Murray

BH 2001), αναφέρεται ότι οι νέοι σε ποσοστό 24% χρη-

σιμοποιούσαν αντηλιακό κατά το μεγαλύτερο μέρος

της διάρκειας της έκθεσής τους στον ήλιο. Επίσης 83%

από τους συμμετέχοντες δηλώνουν ότι όταν χρησιμο-

ποιούσαν αντηλιακό ο δείκτης προστασίας (SFP) ήταν

πάνω από 15. Η αναφορά για την ύπαρξη τουλάχιστον

ενός εγκαύματος τον προηγούμενο μήνα κυμάνθηκε

στο 75%, ενώ 92% των ερωτηθέντων ανέφερε τουλά-

χιστον ένα ηλιακό έγκαυμα κατά το προηγούμενο έτος.

Τέλος οι γυναίκες φαίνονται να χρησιμοποιούν αντη-

λιακό από τους άνδρες αλλά και να αφιερώνουν περισ-

σότερο χρόνο στην ηλιοθεραπεία.

• Οι μελέτες των Dov Tamir,2002 και Fouad El Sayed

2006, από το Ισραήλ, έχουν ιδιαίτερη σημασία διότι

στο Ισραήλ η ηλιακή ακτινοβολία από ειδικές μετρή-

σεις και λόγω του γεωγραφικού πλάτους φαίνεται ότι

είναι ισχυρή (ο ήλιος λάμπει καθημερινά από 6 -11,9

ώρες την ημέρα) ( Lemus-Deschamps L,2011). Η επί-

πτωση του μελανώματος παρουσιάζεται αυξημένη

κυρίως στους μετανάστες οι οποίοι έχουν ανοιχτόχρω-

μη επιδερμίδα ενώ αντίθετα στον γηγενή πληθυσμό η

αντίστοιχη επίπτωση μελανώματος είναι μικρότερη και

αυτό αποδίδεται στην ενδυμασία αυτού του πληθυσμού.

Παρά το αυξημένο ποσοστό ατόμων που χρησιμοποι-

ούν αντηλιακό η επίπτωση των εγκαυμάτων μεταξύ

αυτών που έβαλαν αντηλιακό και εκείνων που δεν έβα-

λαν, δεν εμφανίζει διαφορές.

• Οι Benvenuto-Andrade C, 2005, και Cestari T,2009,

από τη Βραζιλία,μια χώρα στην οποία η κουλτούρα του

πληθυσμού από μόνη της παρακινεί στην εμφάνιση

ηλιοκαμένου δέρματος. Παρ΄όλα αυτά τόσο η γνώση

όσο και η εφαρμογή προστατευτικών μέτρων όπως

ρούχα, γυαλιά και αντηλιακό εμφανίζουν αυξημένα

ποσοστά στην ηλικιακή ομάδα των εφήβων .

ΣΣκκοοππόόςς:: Ο κύριος σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν

η καταγραφή και η μελέτη της γνώσης, της στάσης, των

συμπεριφορών και των πεποιθήσεων εφήβων, μαθη-

τών Λυκείων, σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή ακτι-

νοβολία και τις επιδράσεις της στην υγεία.




ΕΠΙΜEΡΟΥΣ ΣΤOΧΟΙ

1.Η διερεύνηση της γνώσης των εφήβων σχετικά με τις

βλάβες που προκαλεί η έκθεση στην ηλιακή ακτινο-

βολία.

2.Η διερεύνηση των ανεξάρτητων μεταβλητών που αφο-

ρούν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (φύλο, ηλικία,

εθνικότητα, τόπος διαμονής, τάξη φοίτησης και χρώμα

μαλλιών) και το πώς αυτά τα χαρακτηριστικά επιδρούν

στη διαμόρφωση της στάσης και στο επίπεδο γνώσης

σχετικά με την ηλιακή ακτινοβολία και τους κινδύνους

που απορρέουν από την παρατεταμένη έκθεση σε αυτήν.

3.Η διερεύνηση των αντιλήψεων και των συμπεριφορών

των εφήβων σχετικά με τα προληπτικά μέτρα που λαμ-

βάνουν τους καλοκαιρινούς κυρίως μήνες για την προ-

στασία τους από την ηλιακή ακτινοβολία.

4. Η αξιολόγηση των συμπεριφορών των εφήβων σχε-

τικά με την έκθεσή τους στην ηλιακή ακτινοβολία σύμ-

φωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες του WHO.

5. Η αξιολόγηση του βαθμού και του μέσου ενημέρω-

σης των εφήβων για την αναγκαιότητα λήψης προ-

ληπτικών μέτρων από τον ήλιο.

6. Η καταγραφή των αναγκών ενημέρωσης των εφήβων

σχετικά με την έκθεση στην ηλικιακή ακτινοβολία και

η εκτίμηση του προσφορότερου μέσου.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚEΣ ΥΠΟΘEΣΕΙΣ

Με βάση τα βιβλιογραφικά δεδομένα διαμορφώθηκαν

οι παρακάτω υποθέσεις:

1. Ποιο είναι το επίπεδο γνώσης των εφήβων στην Ελλά-

δα σχετικά με τις βλάβες που προκαλεί η έκθεση στην

ηλιακή ακτινοβολία σε σχέση με το αντίστοιχο άλλων

χωρών όπως αυτό έχει καταγραφεί βιβλιογραφικά;

2. Ποιες είναι οι συμπεριφορές των εφήβων σχετικά με

την έκθεσή τους στην ηλιακή ακτινοβολία;

3. Συμβαδίζουν οι γνώσεις με τις συμπεριφορά των εφή-

βων;

4. Ποιοι είναι οι βασικότεροι παράγοντες – φορείς ενη-

μέρωσης των εφήβων οι οποίοι επηρεάζουν τις πεποι-

θήσεις των εφήβων;

ΘΕΩΡΗΤΙΚO ΠΛΑIΣΙΟ

Με βάση τη βιβλιογραφική ανασκόπηση έγινε η σύντα-

ξη του θεωρητικού πλαισίου που απεικονίζεται σχημα-

τικά στο σχήμα 1. Υπάρχει μια σχέση συσχέτισης ανάμε-

σα στη γνώση των παραγόντων κινδύνου επίπτωσης βλάβης

από την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία(ανεξάρτητη

μεταβλητή) και της επίπτωσης ηλιακού εγκαύματος(εξαρ-

τημένη μεταβλητή). Οι αιτιακές σχέσεις του θεωρητικού

πλαισίου παρουσιάζουν μια ακολουθία. Οι γνώσεις και

ΣΣχχήήμμαα 11:: Γραφική παράσταση θεωρητικού πλαισίου




οι στάσεις των εφήβων, καθώς και τα ατομικά χαρακτη-

ριστικά παρουσιάζουν ισχυρή αιτιακή σχέση με την επί-

πτωση ηλιακού εγκαύματος. Επίσης την ίδια ισχυρή σχέ-

ση παρουσιάζει και η χρήση μέτρων αντηλιακής προστασίας

με την ίδια μεταβλητή(επίπτωση εγκαύματος). Τέλος οι

πεποιθήσεις των εφήβων (εξαρτημένη μεταβλητή) εμφα-

νίζουν αιτιακή σχέση με μεταβλητές όπως η οικογένεια,

το σχολείο, οι φίλοι(συμβολή παραγόντων στην απόκτη-

ση σκουρόχρωμης επιδερμίδας).

Συγχυτικές μεταβλητές της μελέτης υπολογίζεται

ότι μπορεί να είναι το φύλο, η ηλικία, η εθνικότητα, η

περιοχή κατοικίας, το είδος του σχολείου, ο φωτότυπος

του δέρματος κ.λ.π., μεταβλητές τις οποίες και θα γίνει

προσπάθεια ελέγχου μέσω στατιστικών μεθόδων (λογα-

ριθμιστική παλινδρόμηση).

Η ΣΗΜΑΣΊΑ ΤΗΣ ΜΕΛEΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΠΟΥΔΑΙOΤΗΤΆ ΤΗΣ

Η μείωση του στρώματος του όζοντος (η οποία κατε-

γράφη στα υψηλότερα ιστορικά επίπεδα κατά το τρέχον

έτος διενέργειας της μελέτης,2007) προκαλεί αύξηση

της έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας. Η αύξηση αυτή

συσχετίζεται άμεσα με την δραματική αύξηση της επί-

πτωσης των δερματικών καρκίνων σε όλον τον κόσμο.

Η παρατηρούμενη αύξηση της επίπτωσης του κακοή-

θους μελανώματος αφορά σε όλες τις ηλικιακές ομά-

δες, και στα δύο φύλα. Ωστόσο, η αύξηση φαίνεται να

είναι μεγαλύτερη μεταξύ ατόμων ηλικίας 20 έως 40 ετών.

Οι κυριότεροι παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη

κακοήθους μελανώματος σύμφωνα με τα μέχρι τώρα

διαθέσιμα στοιχεία είναι: το ανοιχτόχρωμο δέρμα, η

ύπαρξη αυξημένου αριθμού σπίλων και η συσσωρευ-

μένη και αλόγιστη έκθεση στον ήλιο. Ιδιαίτερα σχετι-

κά με την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία, σημαντικό

γενεσιουργό ρόλο διαδραματίζουν (α) τα ηλιακά εγκαύ-

ματα και (β) η παρατεταμένη έκθεση στην ηλιακή ακτι-

νοβολία κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία.

Στα παιδιά και στους έφηβους, η επίπτωση του μελα-

νώματος παρουσιάζει την μεγαλύτερη αύξηση σε σύγκρι-

ση με άλλους καρκίνους της παιδικής ηλικίας: ενώ το

1982 προσβάλλονταν 3 παιδιά ανά 1.000.000 παιδιών,

το 2002 οι επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν ότι η επί-

πτωση ανήλθε στα 7 παιδιά ανά 1.000.000 παιδιών. Οι

υπάρχουσες ενδείξεις συνηγορούν για ακόμη μεγαλύ-

τερη αύξηση της επίπτωσης της νόσου τα προσεχή έτη.

Με βάση τα παραπάνω και λαμβάνοντας υπόψη (α)

τις κλιματικές ιδιαιτερότητες της χώρας μας (έντονη και

μεγάλης διάρκειας ηλιοφάνεια για μεγάλο διάστημα του

έτους), (β) την μορφολογία της (εκτεταμένες ακτές) που

ευνοεί την παραμονή και δραστηριότητα στις ακτές για

αρκετούς μήνες, και (γ) την διαμορφωμένη κουλτούρα

των εφήβων σχετικά με τον ήλιο και την θάλασσα, καθί-

σταται επιτακτική η ανάγκη διερεύνησης του σχετικού

κινδύνου, του επιπέδου της γνώσης και της στάσης των

εφήβων σχετικά με αυτόν. Αν και από την ανασκόπηση

της βιβλιογραφίας στον διεθνή χώρο προκύπτει πως το

θέμα έχει μελετηθεί αρκετά, στην Ελλάδα απουσιάζουν

παρόμοιες μελέτες για το πιο ευαίσθητο τμήμα του ελλη-

νικού πληθυσμού.

Η παρούσα μελέτη θα καταγράψει με ακρίβεια το

μέγεθος του προβλήματος και θα υποδείξει τα κατάλ-

ληλα εργαλεία για την εφαρμογή παρεμβάσεων (προ-

γράμματα ενημέρωσης και πρόληψης) τόσο από τους

επαγγελματίες υγείας όσο και από τους διαχειριστές

του προβλήματος που λαμβάνουν τις πολιτικές αποφά-

σεις (decision makers). Ως επιστημονικό έργο, η δημο-

σιευμένη αυτή μελέτη, ευελπιστούμε πως θα εμπλου-

τίσει, τη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία.

Β. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

Μεθοδολογία της έρευνας

Ερευνητικός σχεδιασμός

Ο τύπος της μελέτης που επιλέχθηκε είναι μη πειρα-

ματικός, περιγραφικός με χαρακτήρα επισκόπησης και

συγχρονικό σχεδιασμό. Ο συγκεκριμένος τύπος μελέτης

θεωρείται κατάλληλος για τη μέτρηση της στάσης και

πρόσφορος για τα περιορισμένα χρονικά περιθώρια εκπό-

νησης της διπλωματικής εργασίας. Η περιγραφική μελέ-

τη ή η μελέτη συσχέτισης, σχεδιάζεται με σκοπό την

απόκτηση πληροφοριών από πληθυσμούς, οι οποίες

αφορούν στην επικράτηση (επιπολασμός-prevalence),

στην κατανομή (distribution) και στη συσχέτιση (interrelation)

μεταβλητών εντός αυτών των πληθυσμών και ο όρος

μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάθε μελέτη στην οποία

ο ερευνητής συλλέγει δεδομένα με σκοπό τη διερεύνη-

ση χαρακτηριστικών, γνώσεων, απόψεων, στάσεων και

αξιών. Η συγχρονική περιγραφική μελέτη μπορεί να

θεωρηθεί ιδιαίτερα κατάλληλη για να περιγράψει σχέ-

σεις μεταξύ μεταβλητών σε μια ορισμένη στιγμή, προσ-

δίδοντας αδρά την εικόνα του φαινομένου τη συγκεκρι-

μένη χρονική περίοδο (Sproull NL,1998).

ΧΩΡΟΣ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

Η μελέτη θα διεξαχθεί σε μαθητές Ενιαίων Λυκείων

και Ημερησίων ΤΕΕ του Νομού Κορινθίας.

ΔΕΊΓΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ

Το δείγμα θα αποτελέσουν σχολικές τάξεις των παρα-

πάνω τύπων σχολείων που λειτουργούν στη συγκεκρι-

μένη περιφέρεια και θα ορισθούν με τη μέθοδο της

τυχαίας δειγματοληψίας(δείγμα ευκολίας) (Ames, C.

1992a).Το μέγεθος του δείγματος που χρειάζεται για να

δείξουμε σχέση, εφόσον διεξαχθεί αμφίπλευρος στα-

τιστικός έλεγχος με επίπεδο σημαντικότητας 0,05 και

ισχύ 80%, θα υπολογιστεί σύμφωνα με τους πίνακες

ισχύος του Cohen. Παράλληλα θα ληφθεί υπόψη το ποσο-

στό των απωλειών που ενδέχεται να υπάρξουν και γι’

αυτό το λόγο η μελέτη θα προβλέπει αύξηση του αρχι-

κά υπολογιζόμενου δείγματος. Το συνολικό δείγμα που

αναμένεται να συμπεριληφθεί στη μελέτη υπολογίστη-




κε περίπου στα 500 άτομα.

Η επιλογή των σχολείων θα γίνει μετά από κατηγο-

ριοποίησή τους με βάση χαρακτηριστικά όπως ενιαίο-

επαγγελματικό, αστική- ημιαστική περιοχή. Μετά από

αυτή τη διαδικασία θα γίνει η τυχαιοποίηση των σχολεί-

ων με σκεπτικό τόσο την αναλογική εκπροσώπηση των

προηγούμενων βασικών χαρακτηριστικών όσο και τη

ισάριθμης εκπροσώπησης.Τα σχολεία που επιλέχθη-

καν μετά από την προαναφερθείσα διαδικασία έχουν

συνολικό αριθμό μαθητών 925.

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟY

Από τη μελέτη θα αποκλειστούν:

1. Οι μαθητές (άνω των 18 ετών) που δεν θα δεχθούν να

συμμετάσχουν στη μελέτη και δεν θα υπογράψουν την

πληροφορημένη συγκατάθεση.

2. Οι μαθητές (κάτω των 18 ετών) που δεν θα έχουν φέρει

συμπληρωμένη την πληροφορημένη συγκατάθεση

από τον γονέα τους.

3. Οι μαθητές που δεν γνωρίζουν πολύ καλά την Ελλη-

νική γλώσσα.

4. Οι μαθητές που κατά τη διάρκεια της διαδικασίας

απουσιάζουν από το σχολείο τους.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Τα δεδομένα της μελέτης επιλέχθηκε να συλλεχθούν

με τη διαδικασία των ανώνυμων ερωτηματολογίων (μέθο-

δος αυτοαναφοράς), η οποία θεωρείται ως η καταλλη-

λότερη για τη συλλογή δεδομένων που αναφέρονται σε

απόψεις, στάσεις, πεποιθήσεις και αξίες.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΊΜΗΣΗ ΤΩΝ ΩΡΩΝ ΠΟΥ ΘΑ

ΑΠΑΙΤΗΘΟΥΝ

Οι μαθητές θα απασχοληθούν μόνο μια (1) διδακτική

ώρα κατά την οποία θα κληθούν να συμπληρώσουν οικει-

οθελώς και ανωνύμως, το ερωτηματολόγιο. Κατά την

ώρα της επίδοσης του ερωτηματολογίου, ο ερευνητής

θα είναι παρών για την αποσαφήνιση πιθανών αποριών.

Η παρουσία ή μη μέλους του διδακτικού προσωπικού

κατά την συμπλήρωση του ερωτηματολογίου επαφίεται

στην σχολική κοινότητα, χωρίς αυτό να επηρεάζει την

όλη διαδικασία. Ο προγραμματισμός και το χρονοδιά-

γραμμα των επισκέψεων του ερευνητή στα σχολεία,

θα γίνει ανάλογα με το ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθη-

τών κάθε σχολείου και τις ιδιαιτερότητες κάθε τάξης.

Σε όλους τους μαθητές και στους γονείς τους θα δοθούν

πληροφορημένες συγκαταθέσεις για την αποδοχή ή όχι

της συμμετοχής των μαθητών στη μελέτη.

ΕΡΓΑΛΕIΟ ΜEΤΡΗΣΗΣ- ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛOΓΙΟ

Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές ποσοτικές

μελέτες που ασχολήθηκαν με τη στάση, τις γνώσεις και

τις συμπεριφορές των εφήβων, αλλά και άλλων ηλικια-

κών ομάδων, σχετικά με την ηλιακή ακτινοβολία και τις

επιπτώσεις της στον ανθρώπινο οργανισμό.

To ερωτηματολόγιο που επιλέχθηκε γι’ αυτήν την μελέ-

τη ως εργαλείο μέτρησης της στάσης, της γνώσης και

των πεποιθήσεων των εφήβων σχετικά με την ηλιακή

ακτινοβολία και τις επιβλαβείς συνέπειες που μπορεί

να επιφέρει στον ανθρώπινο οργανισμό, έχει χρησιμο-

ποιηθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος του σε παρόμοια

μελέτη (La Bat K,2005). από το Πανεπιστήμιο της Μινε-

σότα, τον Μάρτιο του 2005. Το θέμα της μελέτης ήταν

«Διαχρονική μελέτη της στάσης και της συμπεριφοράς

σχετικά με την λήψη αντηλιακής προστασίας». Η μελέ-

τη πραγματοποιήθηκε σε εφήβους. Ζητήθηκε η άδεια

του συγγραφέως του ερωτηματολογίου, για τη χρήση και

την τροποποίησή του, ανάλογα με τις ανάγκες της παρού-

σας μελέτης, η οποία και εδόθη.

Το αρχικό ερωτηματολόγιο περιελάμβανε 15 ερωτή-

σεις. Από αυτές αφαιρέθηκαν δύο που αφορούσαν τα

ινστιτούτα τεχνητού μαυρίσματος και χρησιμοποιήθη-

καν οι υπόλοιπες δεκατρείς (13). Σε αυτές προστέθη-

καν οι ερωτήσεις που αφορούν τα δημογραφικά στοι-

χεία και τα προσωπικά χαρακτηριστικά, συνολικά δέκα

ακόμα ερωτήματα, καθώς και ερωτήσεις που διερευ-

νούν τη γνώση του πληθυσμού μελέτης σχετικά με την

ηλιακή ακτινοβολία, τους κινδύνους από την υπερβολι-

κή έκθεση σε αυτήν καθώς και τη γνώση σχετικά με τα

απαιτούμενα μέτρα αντηλιακής προστασίας. Όλες οι

ερωτήσεις που προστέθηκαν βασίστηκαν σε ερωτημα-

τολόγιο τα οποίο δημοσιεύει ο WHO, με τη μορφή ερω-

ταπαντήσεων, σχετικές με το θέμα που μελετάται.

ΣΤΆΘΜΙΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ

Μετά την ολοκλήρωσή του, το ερωτηματολόγιο δόθηκε

για πιλοτική στάθμιση σε 30 παιδιά ίδιας ηλικίας που

δεν πήγαιναν στα σχολεία που είχαν επιλεγεί αλλά σε

άλλο σχολείο γειτονικής πόλης. Αφού συμπληρώθηκαν,

μελετήθηκαν και διαπιστώθηκε πως σε αρκετές ερω-

τήσεις στις οποίες διερευνούνταν η γνώση, δεν υπήρ-

χε σαφήνεια στην απάντηση και αυτές οι ερωτήσεις ανα-

προσαρμόστηκαν με την εφαρμογή απαντήσεων πολλαπλής

επιλογής. Στις απαντήσεις αυτών των ερωτήσεων συμπε-

ριελήφθησαν και παραπλανητικά στοιχεία με σκοπό την

μεγαλύτερη αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Το ερωτη-

ματολόγιο δόθηκε πάλι στα ίδια άτομα για δεύτερη πιλο-

τική στάθμιση και κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικα-

σίας δεν παρατηρήθηκαν δυσκολίες τόσο κατά τη

συμπλήρωση, όσο και κατά την ανάγνωση και επεξερ-

γασία των αποτελεσμάτων.

ΤΕΛΙΚO ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛOΓΙΟ

Το τελικό ερωτηματολόγιο όπως αυτό παρατίθεται στο

παράρτημα, αποτελείται από τέσσερις ενότητες:

• Στην πρώτη ενότητα, περιλαμβάνονται ερωτήσεις οι

οποίες αφορούν δημογραφικά στοιχεία (φύλο, ηλικία,

εθνικότητα, τόπος κατοικίας) εκπαιδευτικά (τάξη Λυκεί-

ου) και προσωπικά χαρακτηριστικά (χρώμα μαλλιών,

αριθμός σπίλων και κατανομή αυτών στο σώμα και τρό-




ποι παρακολούθησης της εξέλιξης των σπίλων-ιατρι-

κή ή ατομική παρακολούθηση χρώματος και μεγέθους).

• Στη δεύτερη ενότητα, περιλαμβάνονται ερωτήσεις οι

οποίες αφορούν τη διερεύνηση τη γνώσης των εφή-

βων για το μελάνωμα του δέρματος, την υπεριώδη

ακτινοβολία, τα μέτρα αντηλιακής προστασίας, τους

επιβαρυντικούς παράγοντες εμφάνισης δερματικού

καρκίνου και δερματικής βλάβης γενικότερα.

• Στην τρίτη ενότητα, περιλαμβάνονται ερωτήσεις οι

οποίες αφορούν την καταγραφή των συμπεριφορών

και των συνηθειών των νέων και συγκεκριμένα, τον

αριθμό των θαλάσσιων μπάνιων το προηγούμενο καλο-

καίρι, τις συνήθεις ώρες, τη λήψη μέτρων για αντη-

λιακή προστασία, τον ορθό ή όχι τρόπο χρήσης των

παραπάνω μέτρων, το ιστορικό και το είδος του ηλια-

κού εγκαύματος που τυχόν υπέστησαν.

• Στην τέταρτη ενότητα, περιλαμβάνονται ερωτήσεις οι

οποίες αφορούν την καταγραφή των πεποιθήσεων των

εφήβων σχετικά με το επιθυμητό χρώμα δέρματος,

για ποιο λόγο χρησιμοποιούν αντηλιακά μέτρα προ-

στασίας και από ποιους παράγοντες έχουν επηρεα-

στεί ή παροτρυνθεί για τη λήψη ή όχι αυτών των μέτρων.

ΑΞΙΟΠΙΣΤIΑ ΚΑΙ ΕΓΚΥΡOΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ

Η αξιοπιστία ομοιογένειας ή εσωτερικής συνοχής

(homogeneity-internal consistency), είναι μια μορφή

αξιοπιστίας για την οποία μπορεί να γίνει έλεγχος στη

συγκεκριμένη μελέτη. Η ομοιογένεια ή εσωτερική συνο-

χή αφορά στις προτάσεις του ερωτηματολογίου αλλά και

στη μεταξύ τους συσχέτιση, δηλαδή στο βαθμό στον οποίο

όλα τα επιμέρους τμήματα του εργαλείου μετρούν το ίδιο

χαρακτηριστικό. Η αξιοπιστία εσωτερικής συνοχής στη

μελέτη μας, ελέγχθηκε με το συντελεστή συσχέτισης άλφα

(Cronbach’s a), ο οποίος βρέθηκε ίσος με 0.76. Εφόσον

ο δείκτης είναι μεγαλύτερος του 0.70, η αξιοπιστία του

ερωτηματολογίου θεωρείται επαρκής (Cronbach LJ,1990).

Η εγκυρότητα μιας μελέτης δείχνει κατά πόσο το

ψυχομετρικό μέσο- εργαλείο, και κατά συνέπεια οι μετρή-

σεις που μας δίνει , μετράει αυτό το οποίο προορίζεται

να μετρήσει. Η ικανοποιητική συσχέτιση των περισσό-

τερων ερωτήσεων της κλίμακας στη μελέτη μας με το

συνολικό τους άθροισμα μέσω του συντελεστή Spearman(rs),

αποτελεί ένδειξη εγκυρότητας. Η αξιοπιστία άλφα των

προτάσεων της κλίμακας στάσεων στη μελέτη μας βρέ-

θηκε να είναι rs= 0.78. Τιμές του rs κοντά στα άκρα(-

1έως 1), δηλώνουν έναν υψηλό βαθμό συσχέτισης μετα-

ξύ μεταβλητών και έτσι και η εγκυρότητα του ερωτηματολογίου

μας κρίνεται επαρκής (Polit DF,1991).

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΔΕΔΟΜEΝΩΝ-ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΉ ΑΝAΛΥΣΗ

Οι ποιοτικές μεταβλητές θα περιγραφούν με την απόλυ-

τη και σχετική συχνότητα. Για την σύγκριση αναλογιών

(π.χ. γνώση των μαθητών για κινδύνους από την ηλιακή

ακτινοβολία και δημογραφικά στοιχεία) θα χρησιμοποι-

ηθεί ο έλεγχος χ2 test. Οι μέσες τιμή (mean) και η τυπι-

κή απόκλιση (SD) θα χρησιμοποιηθούν επίσης για την

περιγραφή της συνολικής βαθμολογίας γνώσης των μαθη-

τών. Για τη σύγκριση της συνολικής βαθμολογίας γνώ-

σης των μαθητών ως ποσοτική μεταβλητή μεταξύ τριών

ή παραπάνω διαφορετικών ομάδων θα χρησιμοποιηθεί

o παραμετρικός έλεγχος ανάλυσης διασποράς (ANOVA),

ενώ για τη σύγκριση της συνολικής βαθμολογία μεταξύ

δυο ομάδων o παραμετρικός έλεγχος Student’s t-test.

Τα επίπεδα σημαντικότητας είναι αμφίπλευρα και η

στατιστική σημαντικότητα θα τεθεί στο 0,05. Για την ανά-

λυση θα χρησιμοποιηθεί το στατιστικό πρόγραμμα SPSS

(Levesque R,2007).

Η διασφάλιση ικανοποιητικού ποσοστού ανταπό-

κρισης (response rate) θα επιτευχθεί με την συνεχή

επίβλεψη του ερευνητή σε ότι αφορά τη συλλογή των

δεδομένων και τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων.

ΗΘΙΚA ΖΗΤHΜΑΤΑ

Στην παρούσα μελέτη δεν υπάρχουν πιθανοί κίνδυνοι. Το

ερωτηματολόγιο που θα χρησιμοποιηθεί θα είναι ανώνυ-

μο και σε κανένα σημείο δεν θα περικλείει ερωτήματα

που θα μπορούσαν υπό οποιεσδήποτε συνθήκες να οδη-

γήσουν στην ταυτοποίηση του ερωτώμενου. Θα ληφθούν

μέτρα διασφάλισης του απορρήτου και των άλλων δικαι-

ωμάτων σύμφωνα με τη διακήρυξη του Ελσίνκι και όπως

Χρονοδιάγραμμα: Η έρευνα θα αρχίσει αμέσως μετά την έκδοση της σχετικής έγκρισης από το

Υπουργείο Παιδείας και ακολουθήσει τα εξής στάδια: ίας

Μήνες 1-5 Το πρωτόκολλο έρευνας θα αποσταλεί στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο για έγκριση

Τελειοποίηση της βιβλιογραφικής ανασκόπησης και ανάπτυξη του ερωτηματολογίου

που θα χρησιμοποιηθεί. Πιλοτική μελέτη και στάθμιση του ερωτηματολογίου.

Τελειοποίηση του ερωτηματολογίου. Συγγραφή γενικού μέρους.

Μήνες 6-10 Μετά την λήψη της γραπτής αδείας για την διεξαγωγή της μελέτης στα σχολεία, θα

ενημερωθούν οι διευθυντές των σχολείων.

Θα ορισθούν οι ημερομηνίες που θα επισκεφθεί η ερευνήτρια στα σχολεία.

Συλλογή ερωτηματολογίων, κωδικοποίηση

Μήνες 10-12 Στατιστική ανάλυση των δεδομένων. Συγγραφή μελέτης.




αυτή τροποποιήθηκε στο Τόκυο το 2004 (WMA Declaration

of Helsinki,Tokyo 2004). Αδύνατη θα είναι επίσης η ταυ-

τοποίηση της δομής (σχολεία) στην οποία συμπληρώθη-

κε το ερωτηματολόγιο και θα υπόκειται σε άμεση κωδι-

κοποίηση. Τα στοιχεία αυτά θα παραμείνουν αυστηρά προς

χρήση της στατιστικής επεξεργασίας των δεδομένων.

Πριν την έναρξη της συμπλήρωσης του ερωτηματο-

λογίου θα ενημερώνεται ο μαθητής και θα ζητείται η

συγκατάθεσή του. Ο συμμετέχων θα έχει τη δυνατότη-

τα να μην απαντήσει σε οποιαδήποτε ερώτηση και για

τον οποιονδήποτε λόγο. Το πρωτογενές υλικό (συμπλη-

ρωμένα ερωτηματολόγια) που θα προκύψει, θα παρα-

μείνει αυστηρά σε χρήση του ερευνητή και του επιβλέ-

ποντος καθηγητή και δεν θα παραχωρηθεί για οποιονδήποτε

σκοπό σε τρίτο πρόσωπο, καθ’όλη τη διάρκεια αλλά και

μετά το πέρας της ερευνητικής μελέτης.

Το ερευνητικό πρωτόκολλο θα λάβει έγκριση από το

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

ΒIBΛΙΟΓΡΑΦIΑ

AMA. American Medical Association. (2010).available at:

http://www.amaassn.org/ama/pub/news/news/2010-new-policies.shtml

Ames C. Achievement goals and classroom motivational climate. In

J. Meece & D. Schrunk (Eds.). Students’ perceptions in the classroom.

1992a; (327-340).

Anthouli F, Parava M, Stoikidou M, Plessa H, Dessou D, Anagnostopoulou

et al. Knowledge et attitude of young adults regarding Cutaneous

Malignant Melanoma. A study of two hundred students of the Faculty

of Health and Caring Professions . Rev. Clin.Phar. Pharmakokinetics(Int.

Ed) 2005;19: 77-86.

Aquilina S, Gauci A, Ellul M, Scerri L. Sun awareness in Maltese

secondary school students. JEADV 2004; 18, 670–675.

Argyriadou S, Makridis D, Lygidakis H, Apazidis G, Gagalis G. Knowledge

and behaviour of tourists towards the sun, as studied in a region of

northern Greece. Rural Remote Health. 2005; Oct-Dec;5(4):367.

Balzi D, Carli P, Geddes M. Malignant melanoma in Europe: changes

in mortality rates (1970-90) in European Community countries.

J.Cancer Causes and control,1997; 8 (1).

Benvenuto-Andrade C, Zen B, Fonseca G, De Villa D, Cestari T. Sun

exposure and sun protection habits among high-school adolescents

in Porto Alegre, Brazil. Photochem Photobiol. 2005;81(3):630-5.

Branstrom R, Ullen Y, Brandberg H. A randomised population-based

intervention to examine the effects of the ultraviolet index on tanning

behaviour. European Journal of Cancer 39. 2003; 968–974.

Buller DB, Buller MK, Reynolds KD. A survey of sun protection

policy and education in secondary schools. J Am Acad Dermatol.

2006 ; 54 (3):427-32.

Cestari T, Arellano I, Hexsel D, Ortonne JP. Latin American Pigmentary

Disorders Academy. Melasma in Latin America: options for therapy

and treatment algorithm. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2009;23(7):760-

72.

Cokkinides VE, Weinstock MA, O'Connell MC, Thun MJ. Use of indoor

tanning sunlamps by US youth, ages 11-18 years, and by their parent

or guardian caregivers: prevalence and correlates. Pediatrics.

2002;109(6):1124-30.

Cronbach LJ (1990). Essentials of Psychological Testing, 5th edn.

Harper Collins, New York.

Devos Steven A, Katrien B, Lien Van H. Sunscreuse and skin protection

behaenvior on the Belgian beach, International Journal of Dermatology.

2003;42, 352–356.

Dixon H, Borland R, Hill D. Sun Protection and Sunburn in Primary

School Children: The Influence of Age, Gender, and Coloring. Preventive

Medicine.1999; 28, 119–130 .

Downard CD, Rapkin LB, Gow KW. Melanoma in children and

adolescents. Surg. Oncol. 2007;16(3), 215–220 .

El Sayed F, Ammoury A, Nakhle F, Dhaybi R, Marguery MC. Photoprotection

in teenagers. Photodermatol Photoimmunol Photomed. 2006 ;22(1):18-

21.

Ergul S, Ozeren E. Sun protection behavior and individual risk factors

of Turkish Primary School Studentsassociated with skin cancer: a

questionnaire-based study. Asian Pac J Cancer Prev. 2011;12(3):765-

70.

Geller AC, Cantor M, Miller DR, Kenausis K, Rosseel K, Rutsch L, et

al. The Environmental Protection Agency's NationalSun Wise School

Program: sunprotection education in US schools (1999-2000). Am

Acad Dermatol. 2002;46(5):683-9.

Gies PH, Roy CR, Toomey S, Mc Lennan A. Protection against solar

UV radiation. Mutat Res 1998; 422(1):15–22.

Horsley L, Charlton and Waterman, C. Current action for skin cancer

risk reduction in English schools: pupils’ behaviour in relation to

sunburn. Health Education Research.2002;17: 715–731.

Jen M, Murphy M, Grant-Kels JM. Childhood melanoma. Clin.

Dermatol.2009; 27(6) 529–536 .

Kakourou T, Bakoula C, Kavadias G, Gatos A, Bilalis L, Krikos X, et

al. Mothers' knowledge and practices related to sun protection in

Greece. Pediatr Dermatol. 1995;12(3):207-10.

Lange JR, Palis BE, Chang DC, Soong SJ, Balch CM. Melanoma in

children and teenagers: an analysis of patients from the National

Cancer Data Base. J. Clin. Oncol. 2007;25(11)1363–1368.

Lemus-Deschamps L, Makin JK. Fifty years of changes in UV Index

and implications for skin cancer in Australia. 2011;Int J

Biometeorol.2011;56(4):727-35.

Levesque R. SPSS Programming and Data Management: A Guide

for SPSS and SAS Users, Fourth Edition .2007, SPSS Inc., Chicago

Ill.

Lowe JB, Balanda KP, Gillespie AM, Del Mar CB, Gentle AF. Sun-

related attitudes and beliefs among Queensland school children:

the role of gender and age. Aust J Public Health 1993;17:202– 8.

Murray, Billie Hill. Attitudes and Behaviors of Adolescents Toward

Sunbathing and Sunscreen Use. 2001

Polit DF &Hungler BP. Nursing Research-Principles and Methods.

4th Edition.JB Lippincott Company, Philadelphia.1991

Sproull NL. Handbook of Research Methods. Scarecrow Press,

Metuchen, NJ,London. 1998.

Sun Smart Program 2003-2006. Anti-Cancer Council of Victoria 2002:

1-48.




Tamir D, Tamir J, Dayan I, Josef H, Orenstein A, Shafir R. Positive

changes in sun-related behavior in Israel (1994-1998).Prev Med.

2002;35(4):369-75.

WHO.Global solar index: a practical guide. World Health Organization

/ World Meteorological Organization / United Nations Environment

Programme/ International Commission on Non- Ionizing Radiation

Protection. Geneva, World Health Organization, 2002.

WMA Declaration of Helsinki - Ethical Principles for Medical Research

Involving Human Subjects. Adopted by the 55th WMA General Assembly,

Tokyo, Japan, October 2004 Available at: http://www.wma.net/en/

30publications/10policies/b3/

Zaborskis A, Petrauskien‰ A, Valiukevi΄ien‰ S. Skin cancer

prevention: children’s health education on protection from sun

exposure and assessment of its efficiency. Medicina 2004; 40 (4) 386-

393.

Zepp RG, Erickson DJ , Paul ND, Sulzberger B. Effects of solar UV

radiation and climate change on biogeochemical cycling: interactionsand

feedbacks. Photochem Photobiol Sci.2011; 10(2):261-79.






ΔΔρριιττσσάάκκοουυ ΚΚααλλλλιιόόππηη 11 ,, ΤΤζζώώρρττζζηη ΑΑλλεεξξάάννδδρραα 22

1. Μαία, Νοσηλεύτρια Πε, MSc, Γραφείο Εκπαίδευσης & Ψυχοπροφυλακτικής, Νοσοκομείο “Έλενα Βενιζέλου”,[email protected] 2. Μαία, Νοσηλεύτρια Πε, MSc, Υπεύθυνη Επιτροπής Ποιότητας, Γραφείο Εκπαίδευσης & Ψυχοπροφυλακτικής,Νοσοκομείο “Έλενα Βενιζέλου”, [email protected]

Ημερ.Υποβολής : 27-03-2012

ΠΕΡIΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Τα μαθήματα ψυχοπροφυλακτικής έχουν σα σκοπό να ενημερώσουν και να προετοιμάσουν το ζευ-

γάρι και κυρίως την έγκυο για τον τοκετό. Η ψυχοπροφυλακτική μέθοδος κατά Lamaze αποτελεί κλασσική

προετοιμασία τοκετού που επινοήθηκε στη Ρωσία από τον Pr.Nikolaiev και εφαρμόσθηκε τη δεκαετία του

50 στη Γαλλία από τον Lamaze. Αφορά στη σύνθεση της πληροφόρησης, της αναπνοής, της γυμναστικής και

της χαλάρωσης ενώ βασίζεται στη θεωρία των εξαρτημένων αντανακλαστικών του Pavlov.

ΣΣκκοοππόόςς:: Κύριος σκοπός της εργασίας είναι να αναλυθούν οι έξι βασικές αρχές που αφορούν στη σύσταση

της ψυχοπροφυλακτικής μεθόδου κατά Lamaze.

ΑΑνναασσκκόόππηησσηη ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφίίααςς:: Έγινε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σε διεθνείς βάσεις με λέξεις κλειδιά:

Lamaze method, natural birth, psycho prophylaxis για αρθρογραφία της τελευταίας δεκαετίας, από όπου

βρέθηκαν 32 ανασκοπικές και 20 ερευνητικές μελέτες.

ΑΑπποοττεελλέέσσμμαατταα:: Οι βασικές αρχές της ψυχοπροφυλακτικής μεθόδου κατά Lamaze είναι οι ακόλουθες : 1.

Αφήστε τον τοκετό να ξεκινήσει μόνος του 2. Περπατήστε, κινηθείτε και αλλάζετε θέσεις κατά τη διάρκεια

του τοκετού 3. Φέρετε μαζί σας στον τοκετό σας ένα αγαπημένο πρόσωπο, φίλο είτε αδερφό για να έχετε

συνεχή υποστήριξη 4. Αποφύγετε παρεμβάσεις που δεν είναι ιατρικώς αναγκαίες 5. Αποφύγετε να γεννή-

σετε ξαπλωμένη σε ύπτια θέση και εξωθήστε όπως σας βοηθάει καλύτερα το σώμα σας και 6. Βάλετε τη

μητέρα με το νεογνό μαζί αμέσως μετά τον τοκετό. Είναι ότι καλύτερο μπορείτε να κάνετε για τη μητέρα, το

νεογνό και το θηλασμό.

ΣΣυυμμππεερράάσσμμαατταα:: Η ψυχοπροφυλακτική μέθοδος κατά Lamaze αποτελεί εδώ και δεκαετίες την πλέον χρη-

σιμοποιούμενη μέθοδο σε φυσιολογικό τοκετό με τα υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας και ικανοποίησης των

επιτόκων (85-92 %) ενώ χαίρει υψηλής εκτίμησης και αποδοχής από όλους τους μαιευτές και μαιευτήρες.

ΛΛέέξξεειιςς--ΚΚλλεειιδδιιάά:: Μέθοδος Lamaze, φυσιολογικός τοκετός, ψυχοπροφύλαξη




Basic principles of

Lamaze theory in natural birth

DDrriittssaakkoouu KKaalllliiooppii11,, TTzzoorrttzzii AAlleexxaannddrraa22

1 Midwife, Registered Nurse, MSc, Educational & Parenhood Classes Department “Elena Venizelou MaternityHospital”, [email protected] 2 Midwife, Registered Nurse, MSc, Hospital΄s Quality Office, Educational & Parenhood Classes Department“Elena Venizelou Maternity Hospital”, [email protected]

ABSTRACT

IInnttrroodduuccttiioonn:: Lamaze parenhood classes have a specific purpose in consulting and preparing young

couples in order to become parents. It is a classic method of preparing women to give birth naturally that

was first used in Russia by Pr.Nikolaiev and was applied to women early in 50s in France by Lamaze. It

contains information about labor, breathing exercises, muscle exercises and relaxation while it is based

οn the theory of Pavlov for contingent reflex actions.

AAiimm:: The main purpose of this study was to analyze the six basic principles that are the main views of

Lamaze method.

RReevviieeww MMeetthhoodd:: A review of literature was done in international data bases with key words such as:

Lamaze method, natural birth, psycho prophylaxis in order to find papers of the last decade, of which 32

retrospective και 20 research papers were found.

RReessuullttss:: The six basic principles of Lamaze theory are the followings: 1.Let labor begins on its own 2.Walk,

move and change places during labor 3. Bring someone who is close to you, a doula, a brother or your

husband to labor for continuous support 4. Avoid interventions that are not medically necessary 5. Avoid

giving birth lying on your back and push in order to give birth in a way as your body commands and 6.

Bring mother and neonate together immediately after birth. It is the best you can do for mother, neonate

and breastfeeding.

CCoonncclluussiioonnss:: Lamaze method has been for many years the most common used method for natural birth

with the highest rates of success and patients΄ satisfaction (85-92%) while it is highly appreciated and

accepted by midwives and doctors.

KKeeyy WWoorrddss:: Lamaze Method, natural birth, psycho prophylaxis




ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Tα μαθήματα ψυχοπροφυλακτικής έχουν σα σκοπό

να ενημερώσουν και να προετοιμάσουν το ζευγά-

ρι και κυρίως την έγκυο για τον τοκετό. Αποτελούν

την πιο ευρεία χρησιμοποιούμενη μέθοδο προετοιμα-

σίας για τον φυσιολογικό τοκετό αφού συνδυάζουν όλα

τα στοιχεία που είναι αναγκαία για την εύρυθμη αποπε-

ράτωση του. Η μέθοδος κατά Lamaze αποτελεί κλασ-

σική προετοιμασία τοκετού που επινοήθηκε στη Ρωσία

από τον Pr.Nikolaiev και εφαρμόσθηκε τη δεκαετία του

50 στη Γαλλία από τον Lamaze.(Adachi et al, 2003;

Condon et al, 2004; ACOG et al, 2004) Αφορά στη σύν-

θεση της πληροφόρησης, της αναπνοής, της γυμναστι-

κής και της χαλάρωσης ενώ βασίζεται στη θεωρία των

εξαρτημένων αντανακλαστικών του Pavlov. Τα μαθήμα-

τα ψυχοπροφύλαξης και προετοιμασίας για γονεϊκότη-

τα πρέπει να γίνονται μετά το πέρας της 32ης εβδομά-

δας κύησης, ώστε να δίνουν στην κυοφορούσα τη

δυνατότητα να εξασκηθεί στις βασικές μεθόδους χαλά-

ρωσης και αναπνοών, που πρέπει να χρησιμοποιήσει

κατά τη διάρκεια του τοκετού. Σε πρώτη φάση στόχος

των μαθημάτων είναι η πληροφόρηση ενώ σε δεύτερη

φάση ακολουθεί η εκμάθηση ασκήσεων γυμναστικής

και τριών τύπων αναπνοών. (Adachi et al, 2003) Η πλη-

ροφόρηση περιλαμβάνει βασικές γνώσεις γύρω από την

ανατομία και τη φυσιολογία του γεννητικού συστήματος

της γυναίκας, τη φυσιολογία της σύλληψης, την εμφύ-

τευση, την πορεία και την πρόοδο της εγκυμοσύνης αλλά

και το μηχανισμό με τα στάδια του τοκετού. Είναι απο-

λύτως αναγκαίο μια κυοφορούσα να γνωρίσει τις βασι-

κές αρχές λειτουργίας του γεννητικού συστήματος της

αλλά και το μηχανισμό του φυσιολογικού τοκετού, για

να μπορέσει να συνεργαστεί κατά τη διάρκεια των συστο-

λών.( Ben-Haroush et al , 2004; Storton et al, 2007) Η

γνώση του μηχανισμού της διαστολής του τραχηλικού

στομίου ως διαδικασία ανατομική αλλά ορμονική βοη-

θά την επίτοκο να χειριστεί τις συστολές της μήτρας και

να ανταπεξέλθει στο σύμπτωμα του πόνου ή άλλως ωδί-

νας, όπως χαρακτηρίζεται από πολλούς. Η επιτυχής

εφαρμογή της μεθόδου των αναπνοών και της τεχνικής

της χαλάρωσης προϋποθέτει τη διαρκή επανάληψη και

την εξάσκηση έως ότου καταστεί εξαρτημένο αντανα-

κλαστικό για την επίτοκο.(Storton et al,2007) Ο Lamaze

περιέγραφε το εξαρτημένο αντανακλαστικό συστολής ̈́

ωδίνας § και αναπνοής όπως ακριβώς ο Pavlov το κου-

δούνι σε συνδυασμό με τη σιελόρροια του σκύλου στο

γνωστό πείραμα του. Η εκμάθηση της κοιλιακής- δια-

φραγματικής αναπνοής αλλά και της γρήγορης- υπό

τύπου λαχανιάσματος αναπνοής καθίσταται εύκολη για

τις περισσότερες επιτόκους, που μπορούν με διαρκή

εξάσκηση να μετατρέψουν σε αντανακλαστικό τις ανα-

πνοές σε συνδυασμό με τη συστολή. Η επιτυχία της μεθό-

δου συνίσταται στο να μετατρέψουν οι επίτοκες σε εργα-

λείο τους τη μέθοδο των αναπνοών και της χαλάρωσης,

για να μπορέσουν να ελέγξουν με επιτυχία τον τοκετό

τους. Δε θα πρέπει να παραλείπεται και η συμμετοχή

του πατέρα, που έχει κυρίαρχο ρόλο στην εκπαίδευση

παράλληλα με τη μητέρα αφού μαθαίνει να συνοδεύει

την επίτοκο στον τοκετό με επιτυχία κατά τη διάρκεια

των συστολών εξασκώντας και ο ίδιος την πρακτική των

αναπνοών. Η παρουσία του πατέρα στον τοκετό είναι

αναντικατάστατη και συμβάλλει τα μέγιστα στην διαδι-

κασία. Ο Lamaze, που πρώτος δίδαξε τη μέθοδο αυτή

έχει διατυπώσει έξι βασικές αρχές που την διέπουν και

εξασφαλίζουν την επιτυχία της (Munro et al,2002).

ΣΚΟΠOΣ

Κύριος σκοπός της εργασίας είναι να αναλύσει τις έξι

βασικές αρχές που αφορούν στη σύσταση της ψυχοπρο-

φυλακτικής μεθόδου κατά Lamaze.

ΥΛΙΚO ΚΑΙ ΜEΘΟΔΟΣ

Έγινε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σε διεθνείς βάσεις

με λέξεις κλειδιά: Lamaze method, natural birth, psycho

prophylaxis για αρθρογραφία της τελευταίας δεκαετίας,

από όπου βρέθηκαν 32 ανασκοπικές και 20 ερευνητι-

κές μελέτες. Τα κριτήρια αποκλεισμού από την ανασκό-

πηση ήταν οι μελέτες που αναφέρονταν στη συνύπαρ-

ξη άλλων παραγόντων (π.χ. κοινωνικούς). Ως αποδεκτές

για την ανασκόπηση κρίθηκαν τελικά σύνολο από 13

ανασκοπικές και 12 ερευνητικές μελέτες που σχετίζο-

νταν με τις βασικές αρχές της ψυχοπροφυλακτικής μεθό-

δου κατά Lamaze και ήταν δημοσιευμένες σε έγκυρα

εξειδικευμένα περιοδικά στο χώρο της μαιευτικής. Πηγή

συλλογής υλικού ήταν η βάση δεδομένων Medline,

Google και Pubmed ενώ έγινε κριτική ανάλυση των

ανευρεθέντων άρθρων, τα οποία αφορούσαν κυρίως στα

έτη 2001-2012, με έμφαση στην τελευταία πενταετία.

ΑΠΟΤΕΛEΣΜΑΤΑ

Οι βασικές αρχές της ψυχοπροφυλακτικής μεθόδου κατά

Lamaze είναι οι ακόλουθες :

11ηη ααρρχχήή:: ΑΑφφήήσσττεε ττοονν ττοοκκεεττόό νναα ξξεεκκιιννήήσσεειι μμόόννοοςς ττοουυ.. Σε

όλη την υφήλιο οι γυναίκες που περιμένουν να γεννήσουν

έχουν όλες την ίδια αγωνία για την έναρξη αλλά και την

εξέλιξη του τοκετού τους. Η αυτόματη έναρξη ή η πρό-

κληση του φυσιολογικού τοκετού είναι ένα από τα πλέον

αμφιλεγόμενα θέματα στη μαιευτική σήμερα. Στα περισ-

σότερα νοσοκομεία ο τοκετός προκαλείται με τεχνητά

μέσα μόνο επί ιατρικών ενδείξεων και πάντα σε αυτή την

περίπτωση οι επαγγελματίες υγείας ακολουθούν αυστη-

ρά πρωτόκολλα που αφορούν στην πρόκληση τοκετού.

(Simkin et al,2002; Storton et al,2007) Εντούτοις όμως

παρατηρείται ενίοτε να αναφέρονται <<ειδικές>> ενδεί-

ξεις πρόκλησης τοκετού από κάποιους περιγενετιστές

που περισσότερο θα μπορούσε κάποιος να πει ότι διευ-

κολύνουν τις επιθυμίες των επιτόκων παρά τα ιατρικά

πρωτόκολλα. Είναι αρκετές οι κυοφορούσες που έχουν

σύγχυση για τις πραγματικές ενδείξεις πρόκλησης τοκε-




τού. Τα πιο σημαντικά ερωτήματα των περισσότερων επι-

τόκων είναι εάν προκαλούνται επιπλοκές από την πρό-

κληση τοκετού με τεχνητά μέσα, εάν υπάρχουν οφέλη

από την αυτόματη έναρξη του τοκετού χωρίς να παρέμ-

βει κανένας, πότε πρέπει να γίνεται πρόκληση και πότε

είναι καλύτερα κάποιος να περιμένει την αυτόματη έναρ-

ξη του τοκετού. (Munro et al, 2002) Το πιο σημαντικό που

φαίνεται να απασχολεί είναι ποιες είναι οι ασφαλέστε-

ρες συνθήκες για το έμβρυο αλλά και για τη μητέρα. Αυτό

που κυρίως χρειάζεται είναι οι μέλλοντες γονείς αλλά και

οι περιγενετιστές να καταλάβουν ότι όλες οι πρακτικές

που θα ακολουθηθούν θα πρέπει να διασφαλίζουν μια

υγιή, ασφαλή αλλά και ικανοποιητική εμπειρία φυσιολο-

γικού τοκετού. Παρότι ο τοκετός μοιάζει στις γυναίκες

να είναι ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στο να αποκτήσουν

ένα παιδί η προσέγγιση της μεθόδου των <<αναπνοών>>

κατά Lamaze κάνει τη διαδικασία να μοιάζει όλο και πιο

εύκολη σαν ένας κώδικας αποκρυπτογράφησης του

τοκετού.(Storton et al, 2007) Το γυναικείο σώμα είναι

άψογα σχεδιασμένο για να γεννήσει φυσιολογικά. Εκ των

πραγμάτων τις τελευταίες εβδομάδες κύησης το σώμα

μιας γυναίκας και το έμβρυο προετοιμάζονται για τον

επερχόμενο τοκετό. Για μια πρωτότοκο γυναίκα το έμβρυο

συχνά κατεβαίνει μέσα στην πύελο για να πάρει την ορι-

στική του θέση λίγες εβδομάδες πριν την έναρξη του

τοκετού(συνήθως από τις 36 εβδομάδες κύησης και μετά).

Ο τράχηλος αρχίζει να ωριμάζει, να γίνεται πιο λεπτός

και να χάνει το μήκος του σταδιακά λίγο πριν την έναρξη

του τοκετού. Έτσι μια γυναίκα αρχίζει να αισθάνεται τις

πρώτες συστολές, που είναι προπαρασκευαστικές και

βοηθούν στην εξάλειψη του τραχήλου της μήτρας αρκε-

τές εβδομάδες πριν τον τοκετό της. Μέχρι και τις 42 εβδο-

μάδες κύησης, όπως αναγράφεται στη σύγχρονη βιβλιο-

γραφία είναι θεμιτό να περιμένουμε την αυτόματη έναρξη

του τοκετού πάντα όμως υπό το άγρυπνο βλέμμα της παρα-

κολούθησης των μαιευτήρων και μαιών, που είναι σε θέση

να αξιολογήσουν την αναμονή, διασφαλίζοντας παράλ-

ληλα τη μητρική αλλά και την εμβρυϊκή ακεραιότητα και

υγεία. Κατά τις τελευταίες βδομάδες της εγκυμοσύνης

τα πνευμόνια του εμβρύου ωριμάζουν και αυτά, το έμβρυο

αποκτά ένα προστατευτικό έξτρα στρώμα από λίπος στο

σώμα του ενώ παράλληλα ο εγκέφαλος του συνεχίζει να

αναπτύσσεται έως και τις 41 εβδομάδες κύησης. Αύξη-

ση της λευκής ουσίας παρατηρείται στον εμβρυϊκό εγκέ-

φαλο από την 35η έως και την 41η εβδομάδα της εγκυ-

μοσύνης. Το πώς ένας εμβρυϊκός εγκέφαλος αναπτύσσεται

ενδομήτρια σε σύγκριση με την εξωμήτρια ανάπτυξη έχει

κατά καιρούς αποτελέσει αντικείμενο μελέτης. Όταν πλέ-

ον τα εμβρυϊκά όργανα έχουν πλήρως ωριμάσει τότε το

έμβρυο είναι έτοιμο για την εξωμήτριο ζωή και δίνει το

δικό του σήμα εκκρίνοντας ορμόνες που πυροδοτούν τον

τοκετό. Παράλληλα οι ορμόνες της μητέρας στο τέλος

μιας εγκυμοσύνης σηματοδοτούν την έναρξη ενός τοκε-

τού. Η μετάβαση από την ενδομήτρια στην εξωμήτρια ζωή

μέσα από ένα φυσιολογικό τοκετό και τη δίοδο μέσα από

το γεννητικό σωλήνα της μητέρας είναι το πρώτο ερέθι-

σμα για την πρώτη έκπτυξη των πνευμόνων. Ακόμα και

στις περιπτώσεις που ένα νεογνό πρέπει να γεννηθεί με

καισαρική τομή είναι πολύ πιο επισφαλές για ένα έμβρυο

να περιμένουμε να ξεκινήσει μόνο του τον τοκετό, να μας

δείξει ότι είναι έτοιμο για τη ζωή και μετά να κάνουμε

την καισαρική τομή. Μια φυσιολογική εγκυμοσύνη χρο-

νικά έχει διάρκεια από 38-42 εβδομάδες. Από την 41η

μέχρι την 42η εβδομάδα κύησης είναι αμφίβολο πόσο

πρέπει κάποιος να περιμένει την έναρξη του τοκετού και

υπό ποιές συνθήκες. Μελέτες που πραγματοποιήθηκαν

έδειξαν ότι το να περιμένει κανείς έως την 42η εβδομά-

δα δεν είχε στατιστικά σημαντική διαφορά ως προς την

περιγεννητική θνησιμότητα.(Hoffman et al, 2003; Engle

et al, 2006) Υπό την προϋπόθεση ότι δεν συντρέχουν ιατρι-

κοί λόγοι να αποπερατωθεί ένας τοκετός εάν περιμένου-

με έως την 42η εβδομάδα κύησης τότε θα έχουμε ετη-

σίως περίπου 500.000 λιγότερες επίτοκες στις οποίες θα

έχει γίνει κάποια αδικαιολόγητη ιατρική επέμβαση, πράγ-

μα πολύ σημαντικό για την περιγεννητική εμβρυϊκή και

μητρική νοσηρότητα καθώς και για το κόστος που απορ-

ρέει από αυτά.( Goer et al , 2007) Δεν χρειάζεται να γίνει

πρόκληση τοκετού παρά μόνο όταν υπάρχει απόλυτη ένδει-

ξη. Συνήθως η υποψία ενός μεγαλόσωμου νεογνού απο-

τελεί αιτία πρόκλησης τοκετού ενώ ουσιαστικά δεν είναι,

αφού η αυτόματη έναρξη τοκετού είναι ο καλύτερος τρό-

πος να σου πει από μόνο του ένα έμβρυο πότε είναι έτοι-

μο να γεννηθεί. (Simkin et al, 2002; Lantz et al, 2005;

Storton et al, 2007; Sakala et al, 2008) Ο φυσιολογικός

τοκετός είναι ίσως ο μόνος δρόμος για να έχει την ελευ-

θερία κινήσεων που επιθυμεί μια γυναίκα κατά τη διάρ-

κεια του τοκετού της και να αποφύγει τις περισσές ιατρι-

κές επεμβάσεις. Η δυνατότητα της ελευθερίας των κινήσεων

και της φυσικής έκκρισης των ορμονών κατά τον τοκετό

είναι αυτά που χαρίζουν σε μια γυναίκα την εμπειρία του

φυσιολογικού τοκετού έτσι όπως πρέπει να είναι.(Hofmeyr

et al, 2008)

22ηη ααρρχχήή:: ΠΠεερρππααττήήσσττεε,, κκιιννηηθθεείίττεε κκααιι ααλλλλάάζζεεττεε θθέέσσεειιςς κκααττάά

ττηη δδιιάάρρκκεειιαα ττοουυ ττοοκκεεττοούύ.. Το περπάτημα, η κίνηση και η

εναλλαγή θέσεων της επιτόκου κατά τη διάρκεια του τοκε-

τού κάνουν τον τοκετό ως διαδικασία ευκολότερη. Είναι

πολύ χρήσιμο και μάλλον το βέλτιστο για μια γυναίκα να

χρησιμοποιεί τη βαρύτητα για να βοηθήσει το παιδί της

να κατέλθει στον πυελογεννητικό σωλήνα. (Simkin et

al,2002; Lawrence et al, 2009) Η βαρύτητα είναι καθο-

ριστικός παράγων για την κάθοδο του εμβρύου και την

περιστροφική κίνηση της κεφαλής μέσα στον πυελογεν-

νητικό σωλήνα όσον αφορά στο μηχανισμό εξέλιξης του

τοκετού ενώ αποτελεί βοηθό και υποκινητή και για την

αύξηση του μεγέθους και των διαστάσεων της λεκάνης.

Η κίνηση συμβάλλει στην καλύτερη ανταπόκριση στον

πόνο και μειώνει τη διάρκεια του πρώτου σταδίου του

τοκετού. (Hodnett et al, 2009) Πολλές είναι οι εικόνες

που κάθε φορά βλέπει κάποιος για τις στάσεις και τις




θέσεις που παίρνει μια γυναίκα στον τοκετό. Τα πιο πολ-

λά μαιευτήρια ανά τον κόσμο σήμερα παρέχουν την υλι-

κοτεχνική δομή για να γεννήσουν οι γυναίκες σε διάφο-

ρες θέσεις και με διάφορες στάσεις με ειδικότερη έμφαση

στην τελική θέση του σώματος κατά την εξώθηση. Η μεί-

ωση του χρόνου διάρκειας του πρώτου σταδίου του τοκε-

τού μπορεί να είναι έως και 50% όταν μια γυναίκα έχει

τη δυνατότητα να αλλάζει θέσεις κατά τη διάρκεια του

τοκετού, εύρημα μεγάλης πολυκεντρικής μελέτης στις

ΗΠΑ.(Roberts et al, 2004) Όταν μια επίτοκος περπατάει

ή κινείται κατά τη διάρκεια του τοκετού, η μήτρα αλλά και

οι μύες που την περιβάλλουν και την στηρίζουν εργάζο-

νται πολύ πιο αποτελεσματικά. Η συχνή εναλλαγή θέσε-

ων μετακινεί το οστέινο κομμάτι της λεκάνης, βοηθά το

έμβρυο να προσαρμοστεί καλύτερα με κατακόρυφες

θέσεις ενώ απελευθερώνει το κεφάλι μέσα στο γεννητι-

κό κανάλι. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εσωτερικές αλλά

και οι εξωτερικοί διάμετροι της λεκάνης προσαρμόζο-

νται, αυξάνουν και αλλάζουν σύμφωνα με την κίνηση και

την εναλλαγή θέσεων της επιτόκου κατά τον τοκετό. Πολ-

λές φορές ακόμα και εάν για άγνωστους λόγους φαίνε-

ται να επιβραδύνεται η εξέλιξη του τοκετού, η εναλλαγή

κινήσεων συμβάλλει στο να επανακτήσει ο τοκετός πάλι

τους γρήγορους ρυθμούς του. Συνάμα δε θα πρέπει να

παραλείπεται το γεγονός ότι ο πόνος στην οσφύ επαυξά-

νεται όσο μια γυναίκα βρίσκεται σε ύπτια θέση. (Sakala

et al, 2008; Lawrence et al, 2009)

33ηη ααρρχχήή:: ΦΦέέρρεεττεε μμααζζίί σσααςς σσττοονν ττοοκκεεττόό σσααςς έένναα ααγγααππηη--

μμέέννοο ππρρόόσσωωπποο,, φφίίλλοο εείίττεε ααδδεερρφφόό γγιιαα νναα έέχχεεττεε σσυυννεεχχήή

υυπποοσσττήήρριιξξηη. Στο παρελθόν η ενημέρωση για τον τοκετό

ήταν κάτι που γινόταν από τις μητέρες και τις αδερφές.

Οι ιστορίες και οι οικογενειακές παραδόσεις βοήθησαν

τις γυναίκες να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση στο δύσκο-

λο έργο του να φέρουν εις πέρας τον τοκετό τους. Κατά

παράδοση οι μητέρες, οι αδερφές και οι πρώτου βαθ-

μού συγγενείς μαζεύονταν γύρω από την επίτοκο και

προσπαθούσαν να την ενισχύσουν ψυχολογικά για να γεν-

νήσει. Βοηθούσαν τη μαία ενώ έκαναν ότι τους υποδεί-

κνυε προκειμένου να συμμετέχουν σε όλη αυτή τη δια-

δικασία του τοκετού και του ερχομού ενός νέου

ανθρώπου.(Hodnett et al, 2007) Αργότερα και κυρίως

κατά τις αρχές του 20ου αιώνα ο τοκετός μεταφέρθηκε

στο νοσοκομείο, εκεί όπου η επίτοκος απομονώθηκε

μόνη της στην αίθουσα τοκετών με τους συγγενείς να

περιμένουν απέξω.(Hodnett et al, 2009) Οι μαίες και οι

γιατροί προσφέρουν μεν υποστήριξη αλλά από την άλλη

έχουν να φροντίσουν πολλές γυναίκες ταυτόχρονα. Οι

ευθύνες των μαιών και των γιατρών πρέπει να επιμερί-

ζονται ταυτόχρονα σε πολλές επίτοκες. Το 1960 η διε-

θνής οργάνωση του Lamaze αλλά και των άλλων περι-

γενετιστών πέτυχε στο να αλλάξουν οι όροι, αφού κατάφερε

να αλλάξει τις συνθήκες μέσα στην αίθουσα τοκετών,

έτσι ώστε οι πατεράδες να έχουν τη δυνατότητα να παρευ-

ρίσκονται μέσα στην αίθουσα τοκετών.(Campbell et al,

2007; Mottl-Santiago et al, 2008) Σύμφωνα με τη δια-

κήρυξη του Lamaze oι πατεράδες των νεογνών δίνουν

την απόλυτη αγάπη τους και φυσικά δικαιούνται να παρευ-

ρίσκονται στην γέννηση του παιδιού τους, ενώ οι γυναί-

κες δεν είναι υποχρεωμένες να γεννούν μόνες τους.

(Chalmers et al , 2001) Πρόσφατα, οι γυναίκες ανακά-

λυψαν και πάλι την αξία του να παρίσταται και να συμπα-

ρίσταται ο πατέρας στον τοκετό. Πέραν του πατέρα για

πολλές γυναίκες η επιπρόσθετη φυσική παρουσία κάποι-

ων εκ των αγαπημένων τους προσώπων είναι απαραίτη-

τη σε αυτή την εμπειρία που βιώνουν. Η έλλειψη νοση-

λευτικού προσωπικού από τα νοσοκομεία σε συνδυασμό

με τον υπέρογκο φόρτο εργασίας πολλές φορές δε δίνει

τη δυνατότητα σε μια μαία να αναλογεί σε μια γυναίκα,

πράγμα που δυσαρεστεί τις περισσότερες γυναίκες.(Lantz

et al, 2005; Hodnett et al, 2007) Ως αποτέλεσμα αυτού

έχει αναπτυχθεί η τάση οι περισσότερες γυναίκες να ανα-

ζητούν και να έχουν κάποια μαία προσωπικά υπεύθυνη

για αυτές, που θα τους έχει διδάξει τη μέθοδο της ψυχο-

προφύλαξης και θα τις συνοδεύει στον τοκετό τους. Η

εναλλακτική λύση που προτείνεται από κάποιους είναι

το πρόσωπο της μαίας να αντικαθίσταται από αυτό του

πατέρα, ο οποίος έχει εκπαιδευτεί παράλληλα και αυτός

με τη μέθοδο της ψυχοπροφύλαξης και μπορεί να αντα-

πεξέλθει στην κρίσιμη φάση του τοκετού με τον ίδιο τρό-

πο όπως και η μαία. Ο τοκετός προκαλεί ένα ιδιαίτερα

αυξημένο συγκινησιακό φορτίο τόσο στην επίτοκο όσο

και στον πατέρα του παιδιού με τη μοναδικότητα και την

ένταση που απορρέει. Πρόκειται για έντονα συγκινησια-

κές και φορτισμένες στιγμές που μπορεί να φοβίσουν

και να προκαλέσουν ακαθόριστα συναισθήματα σε μια

επίτοκο εάν τα βιώσει μόνη της χωρίς υποστηρικτικό

περιβάλλον, χωρίς τον πατέρα του παιδιού ή και κάποια

από τα αγαπημένα της πρόσωπα. Από μελέτες έχει εξα-

χθεί το συμπέρασμα ότι χρήσιμο για μια επίτοκο είναι

να έχει μαζί της ένα πρόσωπο φιλικό, το οποίο να έχει

ήδη βιώσει στο παρελθόν την εμπειρία της ψυχοπροφυ-

λακτικής μεθόδου κατά Lamaze, με την οποία να έχει

φέρει εις πέρας ένα φυσιολογικό τοκετό.(McGrath et al,

2008) Οι επίτοκες λαμβάνουν την πλήρη οικειότητα από

αδερφικά πρόσωπα και ξεπερνούν με αυτόν τον τρόπο

όλα τους τα συναισθηματικά συμπλέγματα αλλά και τις

ανασφάλειες που πηγάζουν από τον πόνο που προέρχε-

ται από τις συστολές του τοκετού. (Hodnett et al, 2007;

Leslie et al, 2007; Sakala et al, 2008)

44ηη ααρρχχήή:: ΑΑπποοφφύύγγεεττεε ιιααττρριικκέέςς ππααρρεεμμββάάσσεειιςς πποουυ δδεενν εείίννααιι

ιιααττρριικκώώςς ααννααγγκκααίίεεςς.. Η πρόοδος της ιατρικής επιστήμης

έχει κάνει τον τοκετό ασφαλέστερο ακόμα και για κυο-

φορούσες που είναι υψηλού κινδύνου ενώ ταυτόχρονα

έχει αποδειχτεί ευεργετική ως προς τη διαχείριση των

πρόωρων τοκετών. Είναι δυστυχώς όμως πολλά τα νοσο-

κομεία που χρησιμοποιούν τεχνολογικά μέσα για καθα-

ρά προληπτικούς λόγους ενώ δεν υπάρχει πραγματικά

ένδειξη, με αποτέλεσμα την κατάχρηση της ιατρικής




τεχνολογίας σε βάρος της φυσιολογίας του τοκετού. Οι

επίτοκες αισθάνονται καλωδιωμένες και δικτυωμένες

όταν πολλά μηχανήματα και τεχνολογικά μέσα χρησιμο-

ποιούνται παρεμβαίνοντας στη φυσιολογία και την πορεία

του τοκετού. (Simkin et al, 2002; Hodnett et al, 2009) Ο

Lamaze προτείνει όλες οι επεμβατικές ενέργειες να

πραγματοποιούνται αυστηρά μόνο επί ιατρικής ένδει-

ξης. (Gourounti et al, 2007) Είναι ευρέως γνωστό ότι η

ενδοφλέβια χορήγηση υγρών έχει μετατραπεί σε πρω-

τόκολλο στα περισσότερα μαιευτήρια ενώ απαγορεύεται

η λήψη από του στόματος τροφής και υγρών. Η τοποθέ-

τηση ενδοφλέβιας γραμμής είναι ίσως αναγκαία για

κάποιους περιγενετιστές προκειμένου να καλυφθεί η

πιθανότητα ενός οξέος συμβάντος και το ενδεχόμενο της

αναγκαιότητας μιας άμεσης ενδοφλέβιας πρόσβασης για

χορήγηση φαρμάκων. Σε γυναίκες που δεν έχουν αυξη-

μένο κίνδυνο να τύχουν κάποιου ανεπιθύμητου συμβά-

ντος στον τοκετό τους η τοποθέτηση ενδοφλέβιας γραμ-

μής δεν είναι αναγκαία. Τα ενδοφλέβια υγρά δεν παρέχουν

το ιδεώδες διατροφικό ισοζύγιο ούτε και την αναγκαία

ηλεκτρολυτική ισορροπία. Από την άλλη η τοποθέτηση

ενός φλεβοκαθετήρα είναι οδυνηρή και στρεσσογόνος

ενώ κάποιες φορές δυσκολεύει τις γυναίκες να αλλά-

ζουν θέση και να κινούνται κατά τη διάρκεια του τοκε-

τού. Τα περισσά υγρά που ενδέχεται να χορηγηθούν ενδο-

φλέβια δύναται να δράσουν τοξικά στον οργανισμό της

επιτόκου αλλά και στο έμβρυο. Μελέτες έχουν δείξει ότι

η χορήγηση ενδοφλέβιων υγρών επιβραδύνει τον τοκε-

τό, παρατείνει την φάση της εξώθησης και αυξάνει τον

κίνδυνο επεμβατικών πράξεων. Επιπροσθέτως καμία

μελέτη δεν έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι σε οξέα

συμβάματα υψηλού κινδύνου σε τοκετό, η τοποθέτηση

ενδοφλέβιας γραμμής βελτίωσε το αποτέλεσμα. Η ύπαρ-

ξη ανοιχτής ενδοφλέβιας γραμμής καθίσταται απόλυτα

αναγκαία εφόσον ο τοκετός έχει προκληθεί με τεχνητά

μέσα, σε περίπτωση επισκληριδίου αναισθησίας, εάν

είναι απαραίτητο να χορηγηθούν φάρμακα και αντιβιο-

τικά είτε εάν για οποιοδήποτε λόγο οι επίτοκες δε μπο-

ρούν να λάβουν από του στόματος τροφή και υγρά. Άσχε-

τα με το χώρο που επιλέγει η κάθε γυναίκα για να γεννήσει,

η καρδιακή λειτουργία του εμβρύου κατά τη διάρκεια

του τοκετού θα πρέπει να παρακολουθείται ανά τακτά

χρονικά διαστήματα είτε σποραδικά με όποιο τεχνολο-

γικό μέσο διατίθεται. Μια τακτική που είθισται είναι να

παρακολουθείται η καρδιακή λειτουργία για τα 20 λεπτά

της ώρας και τα υπόλοιπα 40 λεπτά να είναι ελεύθερα

παρακολούθησης.(Simkin et al, 2002) Όσο η γυναίκα

δεν παρακολουθείται με τη χρήση καρδιοτοκογράφου

μπορεί με μεγαλύτερη άνεση να κινείται και να διαθέτει

τον εαυτό της όπως θέλει. Το χρονικό διάστημα που η

επίτοκος δεν παρακολουθείται μπορεί να κάνει ένα μπά-

νιο είτε ένα χαλαρωτικό μασάζ. Έχει αποδειχτεί από

μελέτες ότι η συνεχής ακρόαση της καρδιακής λειτουρ-

γίας είναι κάτι που αποσπά την προσοχή της επιτόκου

και την αποσυντονίζει από το ρυθμό των αναπνοών και

τη χαλάρωση της. ( Hodnett et al, 2009) Ακόμα πιο πρό-

σφατες μελέτες έδειξαν ότι ο θόρυβος των μόνιτορ ωθεί

τις μαίες να προβαίνουν σε περισσότερες επεμβατικές

ενέργειες. Η ηλεκτρονική παρακολούθηση της καρδια-

κής λειτουργίας του εμβρύου εφαρμόστηκε όταν ακόμα

δεν ήταν γνωστή η ακριβής της δράση γύρω στο 1970.

Δεν έχει σαφέστατα αποδειχτεί εάν έχει αρνητική ή θετι-

κή δράση αλλά σίγουρα πάντως έχει δράση αποσυντο-

νισμού της επιτόκου στο έργο του τοκετού. Ειδικά για τις

γυναίκες που είναι χαμηλού κινδύνου για κάποια επι-

πλοκή στον τοκετό η συνεχής χρήση καρδιοτοκογραφίας

δεν συνίσταται. Η άμεση ακρόαση με πιο απλά μέσα (ένα

απλό στηθοσκόπιο ή μια συσκευή Doppler) της καρδιάς

του εμβρύου είναι πιο χρήσιμη και λιγότερο στρεσσογό-

νος τόσο για τη γυναίκα, το έμβρυο αλλά και τη μαία. Ένα

άλλο θέμα που μοιάζει να απασχολεί τους περισσότε-

ρους μαιευτήρες είναι η επιτάχυνση ενός φυσιολογικού

τοκετού με διάφορα τεχνητά μέσα, που μοιάζει μεν να

είναι πρόκληση αλλά από την άλλη το να προβαίνει κανείς

σε περισσές επεμβατικές ενέργειες στον τοκετό μπορεί

να γίνει εξαιρετικά επιβλαβές. Κάθε τοκετός είναι μονα-

δικός και επηρεάζεται από πολλούς και διάφορους παρά-

γοντες, όπως το μέγεθος και η θέση του εμβρύου ενδο-

μήτρια, η δυνατότητα της επιτόκου να κινείται άνετα, η

αυτοπεποίθηση που αισθάνεται η επίτοκος και η βοή-

θεια που παρέχεται στην επίτοκο. (Simkin et al, 2002)

Η τεχνητή ρήξη θυλακίου, ως μέθοδος πρόκλησης τοκε-

τού πιστεύεται ότι επιταχύνει τον τοκετό αλλά ουσιαστι-

κά δεν παρέχει καμία ιδιαίτερα ευεργετική δράση στην

εξέλιξη του.( Hodnett et al, 2009) Αντιθέτως έχει συσχε-

τιστεί από μελέτες ότι αυξάνει την επίπτωση των καισα-

ρικών τομών. ( Hodnett et al, 2009) Ένα άλλο ζήτημα

που πρέπει κάθε επίτοκος να σκέφτεται πολύ προσεκτι-

κά πριν αποφασίσει να κάνει μια επισκληρίδιο αναισθη-

σία είναι όλες οι πιθανές επιπλοκές της. (Simkin et al,

2002) Εάν ένα έμβρυο είναι μεγαλόσωμο και καθυστε-

ρεί να κατέλθει μέσα στον πυελογεννητικό σωλήνα της

μητέρας του τότε η επίτοκος απολαμβάνει το πλεονέ-

κτημα ότι μπορεί να ξεκουραστεί με τη βοήθεια της επι-

σκληριδίου έως ότου εξελιχθεί φυσιολογικά ο τοκετός

της. Είναι γνωστό ότι με την επισκληρίδιο αναισθησία οι

πυελικοί μύες χαλαρώνουν και ο τοκετός επιβραδύνε-

ται χρονικά αφού ο μυς της μήτρας χαλαρώνει υπό την

επιρροή των φαρμάκων και γίνεται ίσως και αναποτελε-

σματικός σε ένα βαθμό στη λειτουργία του. Συνεπώς η

εφαρμογή επισκληριδίου δεν αρμόζει σε ένα καλά οργα-

νωμένο και αποτελεσματικό τοκετό. Ένα ακόμα ζήτημα

που προκύπτει είναι η εκτέλεση της περινεοτομίας κατά

την τελική φάση της εξώθησης, αφού μέχρι πρόσφατα

η περινεοτομία (χειρουργικά η τομή της περιοχής ανά-

μεσα στον κόλπο και τον πρωκτό με στόχο να διευρυν-

θεί το άνοιγμα του κόλπου και να διευκολυνθεί ο τοκε-

τός) γινόταν συστηματικά στις ΗΠΑ.( Hartmann et al,

2005) Δεν υπάρχει καμία σαφής ένδειξη ότι η περινεο-

τομία μειώνει τον κίνδυνο περιγεννητικού τραύματος,




βελτιώνει την επούλωση του τραυματισμένου περινέου,

μειώνει τον κίνδυνο για περιγεννητική βλάβη στο νεο-

γνό είτε μειώνει τον κίνδυνο μελλοντικής ακράτειας από

χαλάρωση του ουροποιητικού ή του γαστρεντερικού σωλή-

να. Η περινεοτομία συνδέεται με περισσότερο πόνο,

ράμματα στην περιοχή και προβλήματα κατά την επάνο-

δο στην σεξουαλική ζωή του ζεύγους.

55ηη ααρρχχήή:: ΑΑπποοφφύύγγεεττεε νναα γγεεννννήήσσεεττεε ξξααππλλωωμμέέννηη σσεε ύύππττιιαα

θθέέσσηη κκααιι εεξξωωθθήήσσττεε όόππωωςς σσααςς ββοοηηθθάάεειι κκααλλύύττεερραα ττοο

σσώώμμαα σσααςς.. Καθόλη τη διάρκεια των ετών έχουμε αντι-

κρίσει μπροστά μας διάφορες εικόνες που απεικονίζουν

γυναίκες να χρησιμοποιούν διάφορες θέσεις και στά-

σεις για να γεννήσουν. Άλλες γεννούν όρθιες, άλλες καθι-

στές, σε ύπτια θέση, γονατιστές αλλά και στο πλάι με το

ένα πόδι σε ανάταση.(Hodnett et al, 2007; Leslie et al,

2007) Είναι στατιστικά αποδεδειγμένο ότι όσες γυναίκες

χρησιμοποίησαν τη βαρύτητα και την κατακόρυφη ροπή

για να γεννήσουν είχαν και ευκολότερο τοκετό. Σύμφω-

να με πρόσφατη μελέτη το 2005 το 57% των γυναικών

που γέννησαν ήταν σε ύπτια θέση ενώ μόλις το 35% γέν-

νησαν σε μια ημικαθιστική θέση. Μόνο το 21% των γυναι-

κών της μελέτης ανέφεραν ότι οι μαίες τους υπέδειξαν

ένα συγκεκριμένο τρόπο για να εξωθήσουν.( Jordan et

al , 2005) Συνήθως εξωθούσαν με όποιο τρόπο επιθυ-

μούσαν. Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες μελέτες η

όρθια θέση, η γονατιστή θέση < στα τέσσερα - χέρια /

πόδια > είτε στο πλάι εξωθούσα με το ένα πόδι σε κάμ-

ψη αποτελούν τις θέσεις που είναι καλύτερες για τον

τοκετό. Όλες οι επίτοκες θα πρέπει να ενημερώνονται

εγκαίρως για τις πλέον κατάλληλες και ευεργετικές

θέσεις του τοκετού, να αφήνονται να εξωθήσουν στο δικό

τους ρυθμό και να μην πιέζονται για βίαιη εξώθηση.

(Lantz et al, 2005;Lawrence et al, 2009)

66ηη ααρρχχήή:: ΒΒάάλλεεττεε ττηη μμηηττέέρραα μμεε ττοο ννεεοογγννόό μμααζζίί ααμμέέσσωωςς

μμεεττάά ττοονν ττοοκκεεττόό.. Είναι ότι καλύτερο μπορείτε να κάνε-

τε για τη μητέρα, το νεογνό και το θηλασμό. Εδώ και πολ-

λά χρόνια, από όταν ο τοκετός μετακόμισε από το σπίτι

στο μαιευτήριο τα περισσότερα νεογέννητα απομακρύ-

νονται για κάποιες ώρες, αρκετές σε κάποιες περιπτώ-

σεις, από τις μητέρες τους. Η μητέρα είθισται να πηγαί-

νει σε ένα δωμάτιο για να κοιμηθεί ενώ το νεογνό σε ένα

θάλαμο νεογνών για να είναι υπό την επίβλεψη των μαι-

ών για κάποιες ώρες ενώ θα επιστρέφει στη μητέρα του

κάθε φορά που πρόκειται να φάει. Η ιατρονοσηλευτική

κοινότητα συνήθιζε να πιστεύει ότι ήταν καλύτερα και

ασφαλέστερα για το νεογνό ενώ και η μητέρα είχε από-

λυτη ανάγκη για ξεκούραση. Από αρχής δημιουργίας του

κόσμου οι μητέρες περίμεναν τα νεογνά τους όταν γεν-

νηθούν να τα κρατήσουν στην αγκαλιά τους. Όλες οι γυναί-

κες προτιμούν να κρατούν τα νεογνά τους ακόμα και όταν

κοιμούνται, προκειμένου να τα κρατούν ασφαλή και ζεστά,

ήρεμα και ανακουφισμένα. Σε πρόσφατες μελέτες φάνη-

κε ότι ήταν καλύτερο τα νεογνά να παραμένουν με τις

μητέρες τους. (Hodnett et al, 2007) Η απομάκρυνση του

νεογνού από τη μητέρα μπορεί να είναι ιδιαίτερα επι-

βλαβής όταν ειδικά διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστη-

μα μετά τον τοκετό. Τα νεογνά παραμένουν ζεστά και

κλαίνε λιγότερο, θηλάζουν καλύτερα και πιο εύκολα όταν

παραμένουν από τη πρώτη στιγμή κοντά στη μητέρα τους.

(Sakala et al, 2008; Lawrence et al , 2009)

Συζήτηση

Η πρόκληση τοκετού με τεχνητά μέσα δεν είναι ακίνδυ-

νη. Από αυτήν ενέχεται σοβαρός κίνδυνος ενός οξέως

αλλά και βίαιου-εργώδους τοκετού. Η καισαρική τομή

ακολουθεί ως συνέπεια στις περισσότερες περιπτώσεις

πρόκλησης τοκετού ενώ υπάρχει αυξημένη συχνότητα

περιστατικών δυστοκίας στα νεογνά. Αρκετές φορές παρου-

σιάζονται μετεγχειρητικές επιπλοκές όπως πυρετός και

αλλοίωση καρδιακών παλμών. Επιπροσθέτως τις περισ-

σότερες φορές σε περίπτωση πρόκλησης τοκετού γίνε-

ται αναγκαία η χρήση επισκληριδίου αναισθησίας ή άλλων

μέσων αναισθησίας. Αυτές είναι μόνο μερικές από τις επι-

πλοκές της πρόκλησης τοκετού και της χρήσης περισσών

ιατρικών επεμβάσεων. Το αποτέλεσμα βίαιης πρόκλησης

του τοκετού είναι η αύξηση της μετεγχειρητικής νοσηλεί-

ας του νεογνού και της μητέρας. Η δυνατότητα να μπορεί

μια επίτοκος να διαθέτει τον εαυτό της και τον τοκετό της

όπως εκείνη επιθυμεί είναι και το πλέον ζητούμενο από

τις περισσότερες επίτοκες, που το μόνο που επιθυμούν

είναι ελευθερία κινήσεων και άνεση στον τοκετό τους. Ο

τοκετός με φυσικά μέσα και με την παρουσία αγαπημέ-

νων προσώπων είναι ο ιδεώδης και πλέον επιθυμητός

τρόπος να φέρει μια γυναίκα στον κόσμο το νεογνό της.

Συμπεράσματα

Η ψυχοπροφυλακτική μέθοδος κατά Lamaze αποτελεί

εδώ και πολλές δεκαετίες την πλέον χρησιμοποιούμενη

μέθοδο σε φυσιολογικό τοκετό με τα υψηλότερα ποσοστά

επιτυχίας και ικανοποίησης των επιτόκων (85-92 %) ενώ

χαίρει υψηλής εκτίμησης και αποδοχής από όλους τους

μαιευτές και μαιευτήρες. (Simkin et al, 2002) Οι έξι βασι-

κές αρχές που την διέπουν έχουν ως στόχο την ελαχιστο-

ποίηση των ιατρικών παρεμβάσεων, την επίτευξη ενός

φυσιολογικού τοκετού που θα ξεκινήσει μόνος του, τη

δυνατότητα εξέλιξης του τοκετού με απόλυτα φυσιολογι-

κό τρόπο, την παρουσία των ανθρώπων που μπορούν να

παρέχουν στήριξη στην επίτοκο καθόλη τη διάρκεια του

τοκετού αλλά και το τελικό δέσιμο μητέρας-νεογνού μετά

την αποπεράτωση του τοκετού. (Sakala et al, 2008;

Lawrence et al, 2009) Ο φυσιολογικός τοκετός είναι μια

μοναδική εμπειρία που κάθε γυναίκα δικαιούται να απο-

λαύσει στη ζωή της και να βιώσει έχοντας δίπλα της μόνο

τους ανθρώπους που έχει επιλέξει αλλά και τον πατέρα

του παιδιού της. Οι περισσές επεμβατικές ενέργειες του

ιατρονοσηλευτικού προσωπικού φαίνεται να μην ικανο-

ποιούν τις επιτόκους αφού τους στερούν τη δυνατότητα

να έχουν τον απόλυτο έλεγχο του τοκετού τους. Συμπερα-




σματικά, σύμφωνα και με τις διεθνείς συστάσεις του

Lamaze, ο τοκετός είναι προσωπική εμπειρία της επιτό-

κου που μόνο εκείνη ξέρει και μπορεί να χειριστεί με τον

πλέον κατάλληλο τρόπο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

Adachi, K., Shimada, M., & Usai, A. (2003). The relationship

between the parturient’s positions and perceptions of labor pain

intensity. Nursing Research, 52(1), 47–51

American College of Obstetricians and Gynecologists [ACOG].

(2004). ACOG Practice Bulletin No. 55: Management of post term

pregnancy. Obstetrics and Gynecology, 104(3), 639–646

Ben-Haroush, A., Yogev, Y., Bar, J., Glickman, H., Kaplan, B., &

Hod, M. (2004). Indicated labor induction with vaginal prostaglandin

E2 increases the risk of cesarean section even in multiparous

women with no previous cesarean section. Journal of Perinatal

Medicine, 32(1), 31–36.

Campbell, D., Scott, K. D., Klaus, M. H., & Falk, M.(2007). Female

relatives or friends trained as labor doulas: Outcomes at 6 to 8

weeks postpartum. Birth, 34(3), 220–227

Chalmers, B., & Porter, R. (2001). Assessing effective care in

normal labor: The Bologna Score. Birth, 28(2), 79–83

Condon, J. C., Pancharatnam, J., Faust, J. M., & Mendelson, C.

R. (2004). Surfactant protein secreted by the maturing mouse

fetal lung acts as a hormone that signals the initiation of parturition.

Proceedings of the National Academy of Sciences of the United

States of America, 101(14), 4978–4983

Engle, W. A. (2006). A recommendation for the definition of “late-

preterm” (near-term) and the birth weight-gestational age

classification system. Seminars in Perinatology, 30(1), 2–7

Goer, H., Leslie, M. S., & Romano, A. (2007). The Coalition for

Improving Maternity Services: Evidence basis for the ten steps

of mother-friendly care. Step 6: Does not routinely employ practices,

procedures unsupported by scientific evidence. The Journal of

Perinatal Education, 16(Suppl. 1), 32S– 64S

Gourounti, K., & Sandall, J. (2007). Admission cardiotocography

versus intermittent auscultation of fetal heart rate: Effects on

neonatal Apgar score, on the rate of caesarean sections and on

the rate of instrumental delivery—A systematic review. International

Journal of Nursing Studies, 44(6), 1029–1035.

Hartmann, K., Viswanathan, M., Palmieri, R., Gartlehner, G.,

Thorp, J., & Lohr, K. N. (2005). Outcomes of routine episiotomy:

A systematic review. Journal of the American Medical Association,

293(17), 2141–2148

Hodnett, E. D., Gates, S., Hofmeyr, G. J., & Sakala, C. (2007).

Continuous support for women during childbirth. Cochrane

Database of Systematic Reviews, Issue 3. Art. No.: CD003766.

DOI: 1002/14651858.CD003766.pub2 (This review is available at

no charge on the Childbirth Connection Web site at

http://www.childbirthconnection.org/pdfs/co ntinuous_support.pdf)

Hodnett, E. D., Stremler, R., Weston, J. A., & McKeever, P. (2009).

Re-conceptualizing the hospital labor room: The PLACE (pregnant

and laboring in an ambient clinical environment) pilot trial. Birth,

36(2), 159– 166.

Hoffman, M. K. (2003, April 29). Abstract 7S: Preinduction cervical

ripening significantly increases risk of cesarean. Abstract presented

at the 51st annual clinical meeting of the American College of

Obstetricians and Gynecologists, New Orleans, LA. Also, reviewed

April 30, 2003, in Medscape Medical News, retrieved January 31,

from www.medscape.com/viewarticle/453298_print

Hofmeyr, G., Neilson, J. P., Alfirevic, Z., Crowther, C. A., Duley,

L., Gulmezoglu, M., et al. (2008). Pregnancy and childbirth – A

Cochrane pocketbook. W. Sussex, England: Wiley

Jordan, S., Emery, S., Bradshaw, C., Watkins, A., & Friswell, W.

(2005). The impact of intrapartum analgesia on infant feeding.

British Journal of Obstetrics and Gynaecology, 112(7), 927–934

Lantz, P., Low, L. K., Varkey, S., & Watson, R. L. (2005). Doulas

as childbirth paraprofessionals: Results from a national survey.

Women’s Health Issues, 15(3), 109– 116

Lawrence, A., Lewis, L., Hofmeyr, G., Dowswell, T., & Styles, C.

(2009). Maternal positions and mobility during first stage labour.

Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 2, Art. No.:

CD003934.

Leslie, M. S., & Storton, S. (2007). The Coalition for Improving

Maternity Services: Evidence basis for the ten steps of mother-

friendly care. Step 1: Offers all birthing mothers unrestricted

access to birth companions, labor support, professional midwifery

care. The Journal of Perinatal Education, 16(Suppl. 1), 10S–19S.

McGrath, S. K., & Kennell, J. H. (2008). A randomized controlled

trial of continuous labor support for middle-class couples: Effect

on cesarean delivery rates. Birth, 35(2), 92– 97.

Mottl-Santiago, J., Walker, C., Ewan, J., Vragovic, O., Winder, S.,

& Stubblefield, P. (2008). A hospital-based doula program and

childbirth outcomes in an urban, multicultural setting. Maternal

and Child Health Journal, 12(3), 372–377

Munro, J., Ford, H., Scott, A., Furnival, E., Andrews, S., & Grayson,

A. (2002). Action research project responding to midwives’ views

of different methods of fetal monitoring in labour. MIDIRS –

Midwifery Digest, 12(4), 492–495

Roberts, C. L., Algert, C. S., & Olive, E. (2004). Impact of first–stage

ambulation on mode of delivery among women with epidural

analgesia. Australian and New Zealand, Journal of Obstetrics

and Gynaecology, 44(6), 489–494.

Sakala, C., & Corry, M. P. (2008). Evidence-based maternity care:

What it is and what it can achieve. New York: Milbank Memorial

Fund. (This report is available at no charge on the Childbirth

Connection Web site at http://www.childbirthconnection.com/pdfs/ev

idence-based-maternity-care.pdf)

Simkin, P., & O’Hara, M. (2002). Nonpharmacologic relief of pain

during labor: Systematic reviews of five methods. American

Journal of Obstetrics and Gynecology, 186(Suppl. 5), S131–S159

Storton, S. (2007). The Coalition for Improving Maternity Services:

Evidence basis for the ten steps of mother–friendly care. Step 4:

Provides the birthing woman with freedom of movement to walk,

move, and assume positions of her choice. The Journal of Perinatal

Education, 16(Suppl. 1), 25S–27S.



REVIEW


TToosskkaa AAiikkaatteerriinnii11,, PPaappaaggeeoorrggiioouu GGeeoorrggiiaa22,, SSaarriiddii MMaarriiaa33

1. RN, BSc, MSc, PhD©, Faculty of Educational and Social Sciences, University of Peloponnese Greece, e-mail : [email protected].

2. RN. MSc, General Hospital of Korinthos, Greece, e-mail: [email protected]. RN, BSc, MSc, PhD, Director of Nursing, General Hospital of Korinthos, Greece, e-mail:[email protected].

Corresponding authorPapageorgiou Georgia

Address: Sikionos 81 Kiato Tel.: 2742029224

ABSTRACT

IInnttrroodduuccttiioonn:: Vaccination of healthcare professionals is an essential part for the decrease of the infectious

diseases transmitted within Healthcare settings, as well as for the reductions of the absenteeism due to

illness. Because of their contact or infective materials, many healthcare professionals are at high risk

for exposure to and possible transmission of vaccine preventable diseases.

AAiimm:: The aim of thee present study was to review the literature regarding immunization and recommended

vaccinations for healthcare professionals.

MMaatteerriiaallss aanndd mmeetthhooddss:: Methodology included reviewing research studies mainly in the computerized

database «pubmed» regarding recommended vaccinations and immunization of health professionals.

Literature review: According to the literature, the main reasons of vaccination is the personal protection

from disease and immunization due to work, as well as to prevent disease transmission by health

professionals to and from patients, while reasons for lack of vaccinations included negligence, lack free

vaccines, working night shifts, as well as concerns about side effects and misconceptions about the

effectiveness of vaccines.

CCoonncclluussiioonnss:: Education about the safety and effectiveness of vaccines is the key to the acceptance of

vaccines by healthcare professionals .Immunization schedules should be planned by taking under

consideration the specific needs existing in every healthcare setting. Emphasis should be placed on

individual responsibility for maintaining immunization records and update vaccination status.

KKeeyywwoorrddss:: Healthcare workers, recommended vaccinations, tuberculosis, vaccination, influenza, hepatitis

B, measles, mumps, rubella, infectious diseases.



REVIEW

INTRODUCTION

Because of their contact with patients or infectious

materials from patients, health care professionals

are at risk of exposure and possible transmission

of diseases that can be prevented by vaccination. For

this reason, implementation and maintenance of immunity

is an important part of prevention and infection control

for health professionals. The excellent use of immunization

factors protects health professionals while providing

protection to patients from possible infection through

exposure to healthcare professionals who have an

infection. Continuous immunization programs could

effectively reduce the number of susceptible health

professionals working in hospitals, and the risk of

transmission of diseases can be predicted through

vaccination, other employees and patients. (American

Hospital Association, 1992).

Any department that provides direct care to patients

should be encouraged to implement a comprehensive

immunization policy for all health professionals. The

American Hospital Association has ratified the functioning

immunization programs for hospital staff and patients

(CDC, 1996). The immunization recommendations of

the Advisory Committee on immunization (ACIP), for

health care professionals should be taken into account

when developing this policy. In Greece the National

Immunization Schedule recommends vaccination of

health professionals against hepatitis A and B,

meningitidococcus (MnCV4), pneumoniococcal (PPSV),

chickenpox, measles-mumps-rubella and seasonal

flu, but the vaccine is not accepted in accordance with

the principles of free choice and autonomy (Table 1).

Education and awareness of new health professionals

will help to improve levels of immunity to diseases

preventable by vaccination.

TThhee ppuurrppoossee of this study was to review the literature

on immunization and recommended vaccinations for

health professionals and to investigate newer international

and Greek data on this issue.

Literature method

Extensive literature review of international and Greek

databases (Pubmed, Chinahl, Scopus, Iatrotek, WHO,

CDC). We reviewed articles of the last twenty years on

the subject using keywords such as health professionals,

tuberculosis, hepatitis B, measles, rubella, mumps,

influenza, vaccination and infectious diseases.

Results

Based on the documented hospital transmission, health

care professionals are at significant risk of infection

with hepatitis B, influenza, measles, rubella, mumps,

chickenpox, tetanus and diphtheria. All these diseases

are preventable by vaccination (CDC, 1989). Health

professionals are vulnerable to many diseases and

several of them can be prevented by implementing

immunization program. According to the WHO

recommendations, vaccination of health professionals

should be a major priority of a country in order to be

able to protect its health system (Rachiotis G et al, 2010).

More recent studies from Greece, according to the

national record of vaccination coverage in 2006, show

that the vaccination protection for infectious diseases

is high, and for diseases like influenza is very low around

20%. According to WHO, the general vaccination program

over the last 30 years in Europe, eliminated polio cases

in 2002 and reduced by 90% the incidence of measles

The Greek Public Health agencies should implement

coordinated and sustained efforts to broadly implement

the vaccination course with firm policy, qualified staff

and infrastructures in order to better inform health

professionals and to prevent misinformation that may

compromise the achievements of preventive medicine

(Παπαγρηγορίου-Θεοδωρίδου Μ, 2011).

Hepatitis B

HBV infection is the most infectious hazard for health

professionals. According to studies, in 1985 the health

professionals who were infected were 90% fewer than

in 1993, where it is estimated that 1,450 professionals

were infected after exposure to blood and body fluids

(CDC, 1989; Department of Labour 1991). Data show

that 5% -10% of affected workers gradually developed

chronic hepatitis B (Liang, 2009).

People with chronic hepatitis B are at risk of chronic

liver diseases such as chronic active hepatitis, cirrhosis

and primary hepatocellular carcinoma. An estimated

100 to 200 health professionals were dying every year in

the 80's because of the prevalence of this chronic disease.

The risk of HBV infection from occupational exposure

depends on the frequency of transdermal and transmucosal

exposure to blood or body fluids containing blood.

Employees whose duties involve exposure to infected

blood or body fluids should be vaccinated (CDC, 1989).

The standards were issued in December 1991 under

the Occupational safety and health Act in the United

States, which stated that the hepatitis B vaccine should

be available for all healthcare personnel exposed to

blood or other potentially infectious materials. 'Occupational

exposure "was the logical expectation skin contact, eye,

mucous membrane, or parenteral contact with blood

or other potentially infectious materials as a result of

the execution of one’s official duties (Hadler, 1992).

The serology status before vaccination prior infection

is not recommended for people who are vaccinated

because of occupational risk. Control after vaccination

for antibodies such as the surface antigen of hepatitis

B, (anti-HBs) is indicated for healthcare professionals

who have contact with blood or patient at risk of injury

by needles or other sharp objects. Knowledge of antibody



response helps in determining the appropriate post-

exposure protection. Antibodies developed due to

vaccination tend to decrease gradually over time and a

rate of less than or equal to 60% of people who initially

respond to vaccination will lose detectable antibodies

after 12 years (CDC, 1989).

Studies among adults have shown that despite the

decline in antibody levels in serum immunity induced by

the vaccine, it still protects against clinical disease or

detectable viremia HBV infection and for this reason doses

assistance is deemed necessary (Balkovic et al, 1980).

Flu- Influenza

An influenza epidemic in the community can cause hospital

infections by infected patients admitted to the hospital

(Van Voris et al, 1982; Potter et al, 1997) and it can be

transmitted to staff. The transmission of influenza among

the hospital staff causes absenteeism and disruption of

health care (Williams et al, 1989, Braunstein et al, 1990).

In addition, influenza epidemics cause morbidity and

mortality in hospitalized patients. Research in long-term

care and health care delivery settings where staff are

vaccinated against the flu by more than 60%, has shown

lower influenza and mortality rates in patients compared

with patients who are hospitalized in settings where most

staff were not vaccinated (Pachucki et al , 1990).

Measles

The transmission of hospital measles has been documented

in private practices in the emergency department and

other departments of hospitals. Although only 3.5% of

cases of measles reported during 1985-1989 occurred

in hospitals, the risk of measles infection in healthcare

workers is estimated to be three times that of the general

population. During 1990-1991, 1.788 (4.8%) out of 37.429

measles cases occurred in healthcare settings. Of these,

37% were healthcare professionals, 84% of whom were

not vaccinated. 28% of these individuals were hospitalized

with measles and three died. Although birth before 1957

is generally considered acceptable proof of immunity

to measles, serologic studies on workers in hospitals

showed that 5% - 9% of people born before 1957 were

not immune to measles. Between 1985-1992 27% of

all cases of measles in health professionals occurred

in people born before 1957. (CDC, 1996).

Mumps

In recent years a significant proportion of reported cases

of mumps occurred among unvaccinated adolescents

and young adults. Mumps outbreaks in vaccinated

populations have been attributed to vaccine failure (Briss

et al 1994; CDC, 1989). Programs that ensure immunization

of healthcare professionals to mumps are useful and

can easily be combined with programs of measles and

rubella control (CDC, 1984–1986; MMWR, 1987).

Rubella

In the past two decades, rubella epidemics reported in

hospital healthcare professionals and patients in USA

(Crawford et al, 1981). Although vaccination reduced the

overall risk of rubella transmission in all age groups in

the United States, the possibility of transmission in

hospitals remains, because 10% -15% of young adults

are still susceptible (Greaves et al, 1982). Although

rubella is less infectious than measles, however it can

be transmitted easily by both sexes.

Vaccination of susceptible individuals, male and

female, with the trivalent vaccine for measles, mumps,

rubella (MMR), can reduce rubella transmission rates,

like measles, (Weitekamp et al, 1985).

Varicella

Hospital transmission of varicella-zoster virus (VZV

ratio) has been documented recently (Alter et al, 1986;

Steele et al, 1982; CDC, 1996). Sources of hospital

exposure of patients and personnel, including patients,

staff, visitors (e.g. children of employees of hospitals)

infected either varicella or zoster. Although all susceptible

hospitalized people are at risk of serious infection with

varicella or its complications, there are patients who

are at increased risk, such as pregnant women, premature

infants, and immunocompromised persons of all ages

(including those undergoing chemotherapy, suffering

from malignant diseases, or people with immunodeficiency).

A reliable history of varicella is a valid measure of

immunity. Serological tests have been used to assess

the accuracy of reported varicella in one’s history (Steele

et al, 1982; CDC, 1996; Bernstein et al, 1993). Among

adults, 97% to 99% of individuals with a positive history

of varicella are seropositive.

Control strategies of VZV infection in hospitals are

listed in Table 2 (Anderson et al, 1985; McKinney et al,

1989). As regards disease protection, the varicella vaccine

protects approximately 70% -90% against infection and

95% against severe disease for at least 7 - 10 years after

vaccination. Long immunity is significant protection

against the disease. Serious infections (e.g., varicella

cases) have occurred among vaccinated individuals after

exposure to natural varicella.

Immunobiological factors for which immunization of

healthcare workers may be indicated

The following diseases included in this category can be

transmitted in hospitals , but health professionals do

not have an increased risk of becoming ill as a result of

occupational exposure to them (e.g. hepatitis A),

occupational risk may be high but protection via active

or passive immunization is not available (e.g. pertussis)

or vaccines are available but are not routinely recommended

REVIEW



REVIEW

Table 1.

Recommendations for Healthcare workers

Vaccines Recommendations in brief

Hepatitis B

Flu (Influenza)

MMR (Measles, Mumps, & Rubella)

Varicella (Chickenpox)

Tdap (Tetanus, Diphtheria, Pertussis)

Meningococcal

If there is not documented evidence of a complete hep. B

vaccine series, or an up-to-date blood test that shows the

immune status to hepatitis B (i.e., no serologic evidence of

immunity or prior vaccination).

• 3-dose series ( the second in a month after the first dose

and the third dose five months after the second )

• An anti-HBs serologic test 1–2 months after the third

dose.

A single dose of the vaccine annually.

The born before 1957 or later and the lack of evidence of

MMR vaccine, or if you don't have an up-to-date blood test

that shows you are immune to measles, mumps, and

rubella (i.e., no serologic evidence of immunity or prior

vaccination), get 2 doses of MMR, 4 weeks apart.

For HCWs born before 1957, see the ACIP recommendations

at bottom of this table.

If you have not had chickenpox (varicella), if you haven't had

varicella vaccine, or if you don't have an up-to-date blood

test that shows you are immune to varicella (i.e., no

serologic evidence of immunity or prior vaccination) get 2

doses of varicella vaccine, 4 weeks apart.

Get a one-time dose of Tdap as soon as possible if you have

not received Tdap previously (regardless of when previous

dose of Td was received).

Get Td boosters every 10 years thereafter.

Pregnant HCWs need to get a dose of Tdap during each

pregnancy.

Those who are routinely exposed to isolates of N.

meningitidis should get one dose.

Source: CDC Features, Immunization of HCW: Recommendations of ACIP. MMWR. 2011;60(RR07):1-45

for all health professionals or are recommended only

in certain situations (e.g. smallpox vaccine and meningococcal).

Tuberculosis and vaccination with Bacillus Calmette-

Guerin (BCG)

In the U.S., vaccination with BCG is not recommended

for general use, because the risk of infection with

mycobacterium tuberculosis in the general population

is low, and the protective efficacy of the vaccine is

uncertain. The immune response to the vaccine BCG

also renders useless the tuberculin skin test for the

detection of infection with Mycobacterium tuberculosis

(Rosenblum et al., 1991). TB prevention and control

efforts are focused on the interruption of transmission

from patients with active TB, early diagnosis with

tuberculosis skin test (mantoux) for those who are at

high risk for tuberculosis, and providing preventive

treatment when needed. In some cases, however,

vaccination with BCG can contribute to the prevention

and control of tuberculosis when other strategies are



REVIEW

TABLE 2.

Immunization of Health-Care Workers.

Generic name

Hepatitis B

(HB) recombinant

vaccine

Hepatitis B immune

globulin (HBIG)

Influenza vaccine

Measles live-virus

vaccine

Mumps live-virus

vaccine

Rubella live-virus

Primary schedule and

booster(s)

Two doses IM

4 weeks apart; third

dose 5 months after

second;

booster doses not

necessary.

0.06 mL/kg IM as soon

as possible after

exposure. A second

dose of HBIG should

be administered 1

month later if the HB

vaccine series has not

been started.

Annual vaccination

with current vaccine.

Administered IM

One dose SC; second

dose at least 1 month

later.

One dose SC; no

booster

One dose SC; No

vaccine

Indications

Preexposure: HCWs at

risk for exposure to blood

or body fluids.

Postexposure

prophylaxis: For persons

exposed to blood or body

fluids containing HBs Ag

and who are not immune

to HBV

HCWs who have contact

with patients at high risk

for influenza or its

complications

HCWs born during or

after 1957 who do not

have received 2 doses of

live vaccine on of after

the first birthday or a

history of physician-

diagnosed measles or

serologic evidence of

immunity. Vaccination

should be considered for

all HCWs who lack proof

of immunity, including

those born before 1957.

HCWs believed to be

susceptible can be

vaccinated. Adults born

before 1957 can be

considered immune.

Indicated for HCWs who

do not have

documentation of having

received live vaccine on

or after their first

birthday or laboratory

evidence of immunity.

adults born before 1957

except women who can

become pregnant can be

considered immune

Major precautions and contra

indications

On the basis of limited data, no

risk of adverse effects to

developing fetuses is apparent.

Pregnancy should not be

considered a contraindication to

vaccination of women.

History of anaphylactic

hypersensitivity to egg ingestion

Pregnancy; immunocompromised

persons, including HIV-infected

persons who have evidence of

severe immunosuppression;

anaphylaxis after gelatin

ingestion or administration of

neomycin; recent administration

of immune globulin

Pregnancy;

immunocompromised persons;

history of anaphylactic reaction

after gelatin ingestion or

administration of neomycin.

Pregnancy;

immunocompromised persons;

history of anaphylactic reaction

after gelatin ingestion or

administration of neomycin.

Pregnancy, immunocompromised

persons, history of anaphylactic

reaction following receipt of

neomycin or gelatin. Avoid

salicylate use for 6 weeks after

vaccination.



inadequate. Regarding health care professionals, the

BCG vaccine should not be used as a primary control

strategy because effectiveness is uncertain, exposure

and infection with resistant strains of Mycobacterium

tuberculosis is possible, and there is difficulty in

distinguishing the effects of infection or immune response

to vaccination, after the skin test.

Hepatitis A

The transmission of Hepatitis A Virus (HAV) from adult

patients to health professionals is usually associated

with faeces incontinence in these patients. However,

most patients hospitalized with hepatitis A are recognized

after the onset of jaundice, when the disease is beyond

the point of maximum infectivity. Serological surveys

among various health professionals showed no increased

incidence of infection compared with other occupational

groups. Two special precautionary measures are available

to protect against hepatitis A: a)The administration of

immune globulin (IG) and b) hepatitis A vaccination.

Meningococcal disease

Hospital transmission of Neisseria meningitis is rare.

In rare cases, direct contact with respiratory secretions

of infected individuals (e.g., during mouth-to-mouth

resuscitation), results in transmission from patients

with meningococcal meningitis or meningococcemia to

health professionals. Health professionals can reduce

the risk of infection by avoiding exposure to droplets

(American Hospital Association, 1992; Bernstein et al,

1993). Post-exposure protection is recommended for

individuals who had intensive unprotected contact (e.g.

without using mask) with infected patients (e.g. respiratory

resuscitation or examination of the patient’s pharynx).

Antimicrobial protection can eradicate the carriage of

Neisseria meningitis. Meningitides and prevent infection

in people who have unprotected exposure to patients

with meningococcal infections.

Pertussis

Pertussis is highly contagious. Rates between episodes

of secondary disease in susceptible family members

due to contact exceed 80% (Mortimer et al, 1990;

Linnemann et al, 1975). The transmission occurs through

direct contact with respiratory secretions or aerosol

droplets from the respiratory tract system of infected

individuals. Vaccinated adolescents and adults whose

immunity is impaired 5-10 years after the last dose of

vaccine, are an important source of pertussis infection

for susceptible infants. Hospital transmission of pertussis

has been documented in several reports. Transmission

can occur from visitors at hospitals, by hospital staff to

REVIEW

Source: (Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) and the Hospital

Infection Control Practices Advisory Committee (HICPAC)December 26, 1997 / Vol. 46 / No. RR-18)

Varicella zoster

live-virus vaccine

Varicella-zoster

immune globulin

(VZIG)

Two 0.5 ml doses sc 4-

8 weeks apart if

≥ 13 years of age

Persons < 50 kgr 125 u

/10 kg IM, persons >

50 kgr 625 u.

Indicated for HCWs who

do not have either a

reliable history of

varicella or serological

evidence of immunity

Persons known or likely

to be susceptible

(particularly

those at high risk for

complications, e.g.,

pregnant

women) who have close

and prolonged

exposure to a contact

case or to an

infectious hospital staff

worker or patient.

Generic name Primary schedule and

booster(s)

Indications Major precautions and contra

indications



REVIEW

patients, but also by patients to the healthcare staff.

With regard to passive immunization, a cellular pertussis

vaccine provides immunity in adults, and it increases

the risk of side effects when administered with the

tetanus diphtheria vaccine (Td), in comparison with the

single administration of Td.

Typhus

The S. Typhi and other enteric pathogens can be transmitted

within hospital settings by the hands of infected staff.

Generally, personal hygiene, especially hand washing

before and after contact with the patients, reduces the

risk of transmission of enteric pathogens in patients. If

health professionals develop acute diarrhoea, accompanied

by fever, cramps, or blood in the stool, it is more likely

to secrete a large number of infectious organisms in

their stool, so the exclusion of these workers from patient

care until the disease be evaluated and treated, will help

prevent the transmission of the disease (American

Hospital Association, 1992).

Smallpox

The smallpox vaccine is a highly effective immunizing

agent that has led to the global eradication of smallpox.

In 1976, routine vaccination of healthcare professionals

in the U.S. stopped. More recently, the ACIP recommended

the use of the smallpox vaccine to protect laboratory

workers from infection, handling other viruses of the

same group (e.g. virus of monkeys) (Subbarao et al, 1991).

Conclusions

Many diseases cause significant morbidity worldwide.

Vaccines are arguably one of the most significant

achievements in the history of medical science, since it

is an effective way to reduce infection risk. It is very

important in every country to implement a comprehensive

vaccination program for health professionals, thus

significantly reducing the risk of disease transmission

between workers and patients. But without the support

of health professionals, the introduction of a vaccination

program may fail. Nevertheless, the health policy

addresses one of the major challenges, which is to

achieve high immunization rates of healthcare professionals.

However, fear of side effects and doubts regarding the

usefulness of vaccines have led healthcare professionals

to be very cautious. For this we must design strategies

to enhance professional awareness regarding diseases

that are preventable by vaccinations. The state should

make evidence-based recommendations on the benefits

and risks of vaccines.

References

Anderson, J.D., Bonner, M., Scheifele, D.W., Schneider, B.C. (1985)

“Lack of spread of varicella in a pediatric hospital with negative

pressure ventilated patient rooms” Infect Control 6 (3) 120-1.

American Hospital Association (1992) “Immunization: management

advisory on health care delivery” American Hospital Association

Chicago: Illinois.

Alter, S.J., Hammond, J.A., McVey, C.J., Myers, M.G. (1986) “Susceptibility

to varicella-zoster virus among adults at high risk for exposure”

Infect Control 7 448–51.

Balkovic, E.S., Goodman, R.A., Rose, F.B., Forel C.O. (1980) “Nosocomial

influenza A(H1N1) infection” Am J Med Technol 46 318–20.

Bernstein, H.H., Rothstein, E.P., Watson, B.M., Reisinger, K.S.,

Blatter, M.M., Wellman, C.O., et al. (1993) “Clinical survey of natural

varicella compared with breakthrough varicella after immunization

with live attenuated Oka/Merck varicella vaccine” Pediatrics 92

833–7.

Braunstein, H., Thomas, S., Ito, R. (1990) “Immunity to measles in

a large population of varying age” Am J Dis Child 144 296–8.

Briss, P.A., Fehrs, L.J., Parker, R.A., Wright, P.F., Sannella, E.C.,

Hutcheson, R.H., et al. (1994) “Sustained transmission of mumps

in a highly vaccinated population: assessment of primary vaccine

failure and waning vaccine-induced immunity” J Infect Dis 169

77–82.

CDC (2007) “Hepatitis surveillance report. Department of Health

and Human Services” Centers for Disease Control and Prevention

Public Health Service, U.S: Atlanta, 1–33. Accessed in 15/01/2013

[online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/ss5603a1.htm

CDC (1989) “Guidelines for prevention of transmission of human

immunodeficiency virus and hepatitis B virus to health-care and

public-safety workers: a response to P. L. 100–607, The Health

Omnibus Programs Extension Act of 1988” Department of Health

and Human Services, Public Health Service, Centers for Disease

Control U.S: Atlanta, GA 1–45. Accessed in 15/01/2013 [online]

availiable from http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00001450.htm

CDC (1989) “Mumps prevention. Recommendations of the Immunization:

Practices Advisory Committee (ACIP)” MMWR 38 388–92, 397–400.

Accessed in 15/01/2013 [online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00001404.ht

CDC (1987) “Rubella and congenital rubella—United States 1984–1986”

MMWR 36 664–6, 671–5. Accessed in 15/01/2013 [online] availiable

from www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3116387.

CDC (1996) “Guideline for isolation precautions in hospitals”

Recommendations of the Hospital Infection Control Practices

Advisory Committee (HICPAC) and the National Center for Infectious

Diseases, Infect Control Hosp Epidemiol 17 53–80. Accessed in

18/02/2013 [online] availiable from

http://www.jstor.org/discover/10.2307/30142367?uid=3738128&uid=2&uid=4&

sid=21102626492221

CDC (1996) “The role of BCG vaccine in the prevention and control

of tuberculosis in the United States: a joint statement by the Advisory

Council for the Elimination of Tuberculosis and the Advisory Committee

on Immunization Practices (ACIP)” MMWR 45(No. RR–4) 1–18.

Accessed in 18/02/2013 [online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/PDF/rr/rr4504.PDF .

CDC (1996) “Prevention of hepatitis A through active or passive

immunization: recommendations of the Advisory Committee on

Immunization Practices (ACIP)” MMWR 45 (No. RR-15) 1–30. Accessed

in 04/03/2013 [online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5507a1.htm .

CDC (1997) “Control and prevention of meningococcal disease and



REVIEW

control and prevention of serogroup C meningococcal disease:

evaluation and management of suspected outbreaks: recommendations

of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP)” MMWR

46(No. RR-5) 1–21. Accessed in 04/03/2013 [online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/pdf/rr/rr4605.pdf .

CDC (1991) “Vaccinia (smallpox) vaccine. Recommendations of the

Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP)” MMWR

40(RR-14) 1–10. Accessed in 04/03/2013 [online] availiable from

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5010a1.htm .

Crawford, G.E., Gremillion, D.H. (1981) “Epidemic measles and

rubella in Air Force recruits: impact of immunization” J Infect Dis

144 403–10.

Dedoukou, X., Nikolopoulos, G., Maragos, A., Giannoulidou, S.,

Maltezou, H.C. (2010) “Attitudes towards vaccination against seasonal

influenza of health-care workers in primary health-care settings

in Greece” Vaccine 28:5931-5933.

Department of Labour (1991) “Bloodborne pathogens: the standard’

Federal Register 60 64175–82.

Farer, L.S. (1982) « Chemoprophylaxis » Am Rev Respir Dis 125(Pt

2) 102–7.

Greaves, W.L., Orenstein, W.A., Stetler, H.C., Preblud, S.R., Hinman,

A.R., Bart, K.J. (1982) “Prevention of rubella transmission in medical

facilities” JAMA 248 861–4.

Hadler, S.C., Margolis, H.S. (1992) “Hepatitis B immunization: vaccine

types, efficacy, and indications for immunization” In Remington J.S,

Swartz M.N: Current topics in infectious diseases. Boston: Blackwell

Scientific 282–308.

Liang J.Τ. (2009) “Hepatitis B: The Virus and Disease” NIH Public

Access 49 (5) 13-21.

Mc Kinney, W.P., Horowitz, M.M., Battiola, R.J. (1989) “Susceptibility

of hospital-based health care personnel to varicella-zoster virus

infections” Am J Infect Control 17 26–30.

Linnemann, C.C., Ramundo, N., Perlstein, P.H., et al. (1975) “Use

of pertussis vaccine in an epidemic involving hospital staff” Lancet

2 540–3.

Mermin, J., Townes, J., Gerber, M., Dolan, N., Mintz, E., Tauxe, R.

(1996) “Rise of antimicrobial resistant Salmonella typhi infections

in the United States, 1985–1994 [Abstract]” Proceedings of the 36th

Interscience Conference on Antimicrobial Agents and Chemotherapy.

Washington, D.C.: American Society for Microbiology.

Mortimer, E.A. Jr. (1990) “Pertussis and its prevention: a family

affair” J Infect Dis 161 473–9.

Mortimer, E.A. Jr.. (1994). “Pertussis Vaccine” In: Plotkin, S.A,

Mortimer, E.A, eds. Vaccines, 2nd ed. Philadelphia: W.B. Saunders.

Potter, J., Stott, D.J., Roberts, M.A., Elder, A.G., O’Donnell, B., Knight,

P.V., et al. (1997) “Influenza vaccination of health care workers in

longterm-care hospitals reduces the mortality of elderly patients”

J Infect Dis 175 1–6.

Pachucki, C.T., Walsh Pappas, S.A., Fuller, G.F., Krause, S.L., Lentino,

J.R., Schaaf, D.M. (1990) “Influenza A among hospital personnel

and patients: implications for recognition, prevention, and control”

Arch Intern Med 149 77–80.

Παπαγρηγορίου-Θεωδορίδου, Μαρία. (2011) “Εμβολιασμοί: παρελ-

θόν και μέλλον” Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ)

(6) 1.

Rachiotis, G., Mouchtouri, V.A., Kremastinou, J., Gourgoulianis, K.,

Hadjichristodoulou, C. (2010) “Low acceptance of vaccination against

the 2009 pandemic influenza A (H1N1) among health care workers

in Greece” EuroSurveill: 15(6) 19486.

Rosenblum, L.S., Villarino, M.E., Nainan, O.V., et al. (1991) “Hepatitis

A outbreak in a neonatal intensive care unit: risk factors for

transmission and evidence of prolonged viral excretion among

preterm infants” J Infect Dis 164 476–82.

Steele, R.W., Coleman, M.A., Fiser, M., Bradsher, R.W. (1982)

“Varicella-zoster in hospital personnel: skin test reactivity to monitor

susceptibility” Pediatrics 70 604–8.

Steinberg, S.P., Gershon, A.A. (1991) “Measurement of antibodies

to varicella-zoster virus by using a latex agglutination test” J Clin

Microbiol 29 1527–9.

Subbarao, E.K., Amin, S., Kumar, M.L. (1991) “Prevaccination serologic

screening for measles in health care workers” J Infect Dis 163

876–8.

Valway, S.E., Greifinger, R.B., Papania, M., Kilburn, J.O., Woodley,

C., DiFerdinando, G.T., et al. (1994) “Multidrug-resistant tuberculosis

in the New York State prison system, 1990–1991” J Infect Dis 170(1)

151–6.

Van Voris, L.P., Belshe, R.B., Shaffer, J.L. (1982) “Nosocomial

influenza B virus infection in the elderly” Ann Intern Med 96 153–8.

Weitekamp, M.R., Schan, P., Aber, R.C. (1985) “An algorithm for the

control of varicella-zoster virus” Am J Infect Control 13 193–8.

Williams, W.W., Preblud, S.R., Reichelderfer P.S., Hadle,r S.C. (1989)

“Vaccines of importance in the hospital setting” Infect Dis Clin North

Am 3 701–22.

WHO (2013) “Measles deaths decline, but elimination progress stalls

in some regions” [online] available from

http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2013/measles_20130117/en/.

Accessed in 04/08/2013.

WHO (2009) State of the world’s vaccines and immunization. 3rd

edn. Geneva. Availiable from http://www.who.int/immunization/sowvi/en/.

Accessed in 14/12/2012.



REVIEW



AAtthhiinnaa EE.. PPaatteellaarroouu11,, KKoonnssttaannttiinnooss VVllaassiiaaddiiss22

1. RN, MPH, Department of Anesthesiology, University General Hospital of Heraklion 2. DDS, PhD, Department of Dentistry, University General Hospital of Heraklion

ABSTRACT

IInnttrroodduuccttiioonn:: In most situations, the terms nurse manager and nurse leader are used interchangeably

although they do not have the same meaning. The demanding role of a chief nurse in health care settings

has undergone several changes, while some terms like “chief nurse”, “nurse manager”, “nurse leader”

are often not distinguished enough and lead to misconceptions.

AAiimm:: To explore and scrutinize the clear definition of “nurse manager” and “nurse leader” and explore

the role of these key positions in nursing.

RReessuullttss:: Manager and leader differ in the point of view, the goals and the implemented actions. Managers

aim to maximize the efficiency by organizing employers, but leaders aim mainly to influence and inspire

employers. Nurse managers try to manage desired objectives of the health organization through technical

and interpersonal activities. Their role includes activities like planning, organizing, staffing, controlling.

In contrast, leaders focus on empowering others, as well as motivating, inspiring, and influencing others.

All nurses are leaders and managers at some grade but an effective leader may not excel at management,

and a manager may not be an effective leader.

CCoonncclluussiioonnss:: Leadership and management are two linked terms with different meanings, which are often

not distinguished enough. Literature supports that the ideal chief combines both managerial and leadership

skills and has specific attributes.

KKeeyy--wwoorrddss:: administration, health care, leader, manager, nursing



INTRODUCTION

Today’s the process to improving the quality of

health care is moving in a new direction in a trial

to tackle the obstacles in a demanding environment.

One effective way of achieving quality assurance of

health care organizations is successful management

systems which will ensure the right function of the

institutes.

The demanding role of a chief nurse in health care

settings has undergone several changes, while some

terms like “head nurse”, “nurse manager”, “nurse

leader” are often not distinguished enough and lead to

misconceptions (Taylor & Kramer 1985). Nowadays,

the clarification and the clear definition of these roles

are a major concern for the researchers.

There is some evidence that the management style

and the leadership style of the chief nurse is linked to

job satisfaction, quality of care and effective functioning

of the unit (Anthony et al. 2005). The role of a chief nurse

and his/her behavior in the nursing unit has been strongly

associated with the terms of effectiveness, productivity

and the patient outcomes as well (Wong & Cummings

2005). Furthermore, research findings reveal that nurses

need positive relationships with their nurse administrators

in order to work effectively and live up to their daily

demanding duties.

In most situations, the terms nurse manager and

nurse leader are used interchangeably although they do

not have the same meaning. An ideal nurse coach has

to possess a number of personal characteristics and,

additionally, both managerial and leadership capabilities

that allow him/her to be a vital component of a nursing

unit. This article sets out to explore and scrutinize the

clear definition of these terms and, secondly, to explore

the role of these key positions in nursing.

B. TERMS’ DEFINITIONS

MANAGEMENT

Management has been defined as the art of doing thinks

right (Barret 2003). Additionally, it has been described

as a process of social and technical functions occurring

within an organization and aiming to the achievement

of specific targets through humans and other resources

(Longest et al. 2000). Managers work through and with

other people and try to manage desired objectives of

the organization through technical and interpersonal

activities.

Particularly, managers implement the following

management functions (Longest et al. 2000): a) Planning:

Direct and determine what needs to be accomplished

by setting priorities and goals. b) Organizing: Overall

design of the organization where the manager is

responsible. Furthermore, it means designating reporting

relationships and intentional patterns of interaction. c)

Staffing: Gain and maintain human resources, develop

and retain personnel through specific tasks. d) Controlling:

Monitoring staff activities and performance and taking

the appropriate actions for corrective action to increase

performance. e) Directing: Initiate action in the organization

through effective leadership and motivation of workforce.

f) Decision-making: Effective decisions based on thing

of risks and benefits and the drawbacks of alternatives.

The effective achievement of these goals presupposes

a number of key managers’ characteristics and skills

(Farey 1993). Specifically, Katz (1974) identified some

key attributes of the effective manager in order to

achieve the demanded goals and tasks. Below are

presented the key characteristics of a nurse manager

which include: a) Conceptual skills are those skills

that reflect the ability to critically think, analyze and

determine strategies in order to manage problems. b)

Technical skills are those skills that involve ability to

perform a specific work task. c) Interpersonal skills

are those skills that are linked with the ability of a

manager to communicate and collaborate with other

individuals, regardless of whether they are peers,

supervisors, or subordinates.

LEADERSHIP

Northouse (2004) defines leadership as “a process

whereby an individual influences

a group of individuals to achieve a common goal”. There

are two main kinds of leadership style: the “transformational”

and “transactional” leadership.

““TTrraannssffoorrmmaattiioonnaall LLeeaaddeerrsshhiipp””:: In this kind of

leadership “leaders and followers raise one another

to higher levels of motivation and morality” (Ramey

2002). Transformational leadership, an independent

variable, includes the dimensions of idealized influence

(attributed), idealized influence (behavior), inspirational

motivation, individual consideration, and intellectual

stimulation. Transformational leaders work by implementing

new ideas and try to change the organizational culture.

They also have the ability to make people want to change

and lead to change. There are three key elements for

transformation leadership:

a) Inspiration and Charisma: Builds and sustains

an emotional bond that overcomes the psychological

and emotional resistance to change.

b) Intellectual Stimulation: Provides the new solutions

and innovations that empower members.

c) Individual Consideration: Encourages members

because they actually know the leaders. Enhances

the motivation, morale, and performance of

followers through a variety of mechanisms.

““TTrraannssaaccttiioonnaall LLeeaaddeerrsshhiipp””: This kind of leadership

is based on the concept of exchange between leader

REVIEW



REVIEW

and group members and works by supervision and

group performance. Leader provides resources and

rewards in exchange for motivation, productivity, effective

goal, or task accomplishments (Hargis et al. 1993).

Transactional leadership, an independent variable,

includes the dimensions of contingent reward,

management-by-exception (active), management-by-

exception (passive), and laissez-faire (Aarons 2006).

There are four forms of transactional leadership:

a) Contingent Reward: Positively reinforce appropriate

behaviors / Negatively reinforce inappropriate

behaviors.

b)Active Management By Exception: Watch groups

and have correcting action.

c)Passive Management By Exception: The leader

intervenes only if tasks and goals are not met.

d)Laissez-Faire MBE: Leave group alone and only

interact when there are challenges or when goals

are not achieved.

Transactional leaders are not looking to change

the future, they are looking to merely keep things the

same by working in the organizational culture (Hargis

et al. 1993). This type of leadership is effective in crisis

and emergency situations and specific circumstances.

More in depth presentation of the two different definitions

are presented in Table I.

C. DIFFERENCES BETWEEN MANAGER AND LEADER

Leadership and management are two necessarily linked

terms with different meanings, which often are not

distinguished. Manager and leader differ in the point

of view, the goals and the implemented actions (Table

II). Managers aim to maximize the efficiency by organizing

employers, but leaders aim mainly to influence and

inspire employers. In addition, the manager’s job is to

plan, delegate, organize and coordinate while leader’s

aim to guide and motivate their personnel. To summarize,

leaders focus on empowering others, as well as

motivating, inspiring, and influencing others and a

successful leader possesses excellent nursing

communication skills and interpersonal skills as well.

D. THE IDEAL CHIEF NURSE

All nurses are leaders and managers at some grade

but the ideal chief combines the characteristics and the

skills of both. Cook (2001) tried to identify the attributes

of the effective nurse leaders through a qualitative study.

He revealed that there are five attributes of the effective

clinical nurse leaders, which include highlighting,

respecting, influencing, creativity and supporting.

A Delphi survey was undertaken of 22 European

member states in order to identify the attributes deemed

to be essential to a Chief Nurse (Hennessy & Hicks

2003). It is worth noting that there was a surprisingly

high level of agreement regarding the qualities required

of the ideal Chief Nurse. According to a large amount

of literature, three are the main characteristics of a

successful nurse leader; social influence (the extent

to which someone can direct and change others behaviors

and beliefs), leadership capability (planning and

motivating) and authority (the ability to achieve goals).

Other researchers stated that leaders tend to be

intelligent and knowledgeable (Lorentzon 1992) and

able to possess the required personal characteristics

(Tremblay 2000).

The Delphi survey showed that the ideal chief nurse

should possess the following attributes (Hennessy &

Hicks 2003):

a) Communication

b) Team-working

c) Strategic thinking

d) Professional credibility

Table 1.

Differences between transactional and transformational leadership

Transactional VS Transformational

Leadership is responsive

Work in the same, old conditions

Works within the

organizational culture

Employees achieve objectives through

rewards and punishments set by leader

Motivates followers by appealing to

their own self interest

Management-by-exception: maintain the

status quo; stress correct actions to

improve performance.

Leadership is proactive

Work by leading to change

Works to change the organizational

culture by implementing new ideas

Employees achieve objectives through

higher ideals and moral values

Motivates followers by encouraging

them to put group interests first

Individualized consideration:

Each behavior is directed to each individual

to express consideration and support.

Intellectual stimulation: Promote creative

and innovative ideas to solve problems.

Source: Wikipedia (http://en.wikipedia.org)



REVIEW

e) Leadership

f) Political astuteness

g) Decency/integrity

h) Innovation

i) Decision-making/problem solving

j) Personal qualities

k) Promotion of nursing

l) Good management

m) Conflict resolution

n) Information handling

o) Research skills

p) Physical characteristics.

Moreover, the ideal chief nurse is expected to develop

further skills including:

a) Leading by example - Leading by example is a central

theory of most popular leadership philosophies.

Usually the leaders provide a role model for the staff

to adopt and expect from the employers to imitate

this attitude/practice.

b) Openness and communication - A nurse manager

must be able to be open, listen and communicate

effectively with physicians, hospital administration,

patients and nurses.

c) Leadership skills - The ideal nurse manager should

have leadership skills and motivate, guide and inspire

the employees in the nursing unit in a trial to create

supportive hospital environment.

E. DISCUSSION

Several studies have revealed that there is a number

of factors contributing into nurse management and

leadership style (Jenkins & Ladewig 1996; Kondrat

2001; Perkel 2002). A recent systematic review showed

that previous leadership experience was positively

related to leader’s skillfulness and capability (Jenkins

& Ladewig 1996;Perkel 2002) although length of time

in the same position was negatively associated with

successful leadership (Irurita 1988).

Moreover, age is a factor contributing to leadership

skills with a number of studies reporting that older

and more experienced nurses were more effective

leaders. Educational activities, like leadership development

programs, seem to consist a main factor contributing

to increased leadership effectiveness (Cleary et al.

2005; George et al. 2002). Conclusively, research findings

confirmed that high educated, overqualified and

experienced nurses become successful leaders.

THE IMPORTANCE OF NURSE MANAGER SUPPORT

Nurse manager role includes development of goals

and plans, decision making, clinical practices and staff

support as well. Consistent with the literature there

is strong relationship between the nurse manager

support, the healthy work environment (Cullen 1999;

Tourangeau 2003; Cummings & Estabrooks 2003), the

retention of staff, (Estabrooks et al. 2001;Estabrooks

et al.2003; Cowden et al. 2011) and the job satisfaction

and positive work attitudes (Laschinger et al. 2008;

Tourangeau 2003).

Nurse managers attitudes are the main cause of

nurse retention in an organization (Shirey 2006). The

results of a survey conducted in 39 hospitals, showed

that 100% of the respondents reported that their nurse

manager was main factor in employees’ decision to

leave the organization noting that lack of manager

support is a main reason for leaving their jobs (Taunton

et al. 1997). By extension, nurse managers’ behavior

and the staff support have been strongly associated

with the quality of the provided care (Buchan 1999).

Taunton et al. (1997) reported that 40% of nurses

during the 6-month period of the study asked to move

to other nursing unit because of their nurse manager.

Effective performance in the nurse manager role is

the cornerstone to the empowerment of staff and high

rates of productivity (Lachinger 1999). Nurse managers’

practices have been associated with the grade of nursing

staff’s autonomy in daily practice (Force 2005; Kramer

2006) and with the quality of teamwork and collaborative

relationships between physicians and nurses (Knaus

1986; Schmalenberg et al. 2005).

THE ASSOCIATION BETWEEN NURSING LEADERSHIP

AND PATIENT OUTCOMES

A large proportion of the existing literature referred

to nurse leadership associates leadership effectiveness

with patient adverse events and complications (Wong

& Cummings 2007; Cummings et al. 2010). Particularly,

Anderson et al. (2003) showed that positive leadership

including like communication openness and participation

in decision-making resulted to a safer healthcare

environment by reducing the frequency of adverse

events. In addition, Houser (2003) showed a significant

correlation between positive leadership and reduced

patient falls and medication errors.

Additionally, strong leadership has been associated

with reduced incidence of neonatal periventricular

haemorrhage/ periventricular leukomalacia (PIVH/PVL)

(Pollack & Koch 2003) and positive leadership Houser

with reduced incidence of pneumonia and urinary tract

infections (UTIs) (Houser 2003).

THE ROLE OF NURSE MANAGER IN EVIDENCE-BASED

NURSING PRACTICE IMPLEMENTATION

Consistent with other research, leadership factors such

as support and commitment of managers influence the

adoption of changes, innovations and new knowledge in

organizations (Damanpour 1991; Elenkov & Manev 2005).

Nursing leadership is considered as an essential

factor for promoting evidence-based practice in nursing

(Newhouse 2007; Melnyk & Fineout 2011; Wilkinson et



REVIEW

al. 2011) and many researcher highlight the need for

nurse managers to play supporting role in evidence

based practice implementation (Parahoo & McCaughan

2001; Gifford et al. 2007; Gifford & Davies 2008). Nurse

managers and administrators are responsible for evidence

integration and knowledge translation into daily practice.

Their role is strongly linked with the grade of nursing

staff’s involvement into seeking information and research

utilization. However, a number of studies describe

managers and administrators as major barriers or

facilitators to research utilization (Hutchinson & Johnston

2006; Newhouse 2007; Poe & White 2010).

G. CONCLUSIONS

Conclusively, literature exposes significant discrepancies

between the terms “nurse manager” and “nurse leader”.

However, in most situations, the terms are used

interchangeably but they do not have the same meaning.

A leader is a person that possesses interpersonal skills

to guide, inspire and influence others towards a target.

A manager is the person that controls and organizes

the employers in the organization. Notably, an effective

leader may not excel at management, and a manager

may not be an effective leader. The ideal combination

in the demanding role of a chief nurse is both managerial

and leadership skills at the same level.

References

Aarons, G.A. (2006) Transformational and transactional leadership:

association with attitudes toward evidence-based practice.

Psychiatric Services 57(8) 1162-1169

Anderson, R.A., et al. (2003) Nursing homes as complex adaptive

systems. Nursing Research 52 (1) 12–21

Anthony, M.K., et al. (2005) Leadership and nurse retention.

Journal of Nursing Administration 35(3) 146-155

Barrett, R. (2003) Vocational Business: Training, Developing and

Motivating People by Richard Barrett - Business & Economics.

Buchan, J. (1999) Still attractive after all these years? Magnet

hospitals in a changing health care environment. Journal of

Advanced Nursing 30(1) 100–108

Cleary, M., et al. (2005) The development, implementation, and

evaluation of a clinical leadership program for mental health

nurses. Issues in Mental Health Nursing 26(8) 827–842

Cook, M. (2001) The attributes of effective clinical nurse leaders.

Nursing Standard 15 (35) 33-36

Cowden, T., et al. (2011) Leadership practices and staff nurses'

intent to stay: a systematic review. Journal of Nursing Management

19(4) 461-477

Cullen, K. (1999) Recruitment, retention, & restructuring report.

Strong leaders strengthen retention. Nursing Management 30(5)

27–28

Cummings, G.G., Estabrooks, C.A. (2003) The effects of hospital

restructuring including layoffs on nurses who remained employed:

a systematic review of impact. International Journal of Sociology

and Social Policy 23, 8–53

Cummings, G.G., et al. (2010) Leadership styles and outcome

patterns for the nursing workforce and work environment: a

systematic review. International Journal of Nursing Studies 47(3)

363-385

Damanpour, F. (1991). Organizational innovation: A metaanalysis

of effects of determinants and moderators. Academy of Management

Journal 34, 555–588

Elenkov, D.S, Manev, I.M. (2005). Top management leadership

and influence on innovation: The role of sociocultural context.

Journal of Management 31, 381–402

Estabrooks, C.A., et al. (2001) Decision aids: are they worth it? A

systematic review of structured decision aids. Journal of Health

Services Research & Policy 6(3) 170–182

Estabrooks, C.A., et al. (2003) Individual determinants of research

utilization: a systematic review. Journal of Advanced Nursing

43(5) 506–520

Fairey, P. (1993) Mapping the leader/manager. Management

Education and Development 24(2) 109-121

Force, M.V. (2005) The relationship between effective nurse

managers and nursing retention. Journal of Nursing Administration

35(7-8) 336-341

George, V., et al. (2002) Developing staff nurse shared leadership

behavior in professional nursing practice. .three studies. Nursing

Administration Quarterly 26:44–59

Gifford, W., Davies B. (2008). Doing the right things to do things

right: A commentary on leadership and the use of evidence in

practice. Worldviews on Evidence-Based Nursing 5(4) 170–171

Gifford, W., et al. (2007). Managerial leadership for nurses’ use

of research evidence: An integrative review of the literature.

Worldviews on Evidence-based Nursing 4(3) 126– 145

Hargis, B. M. et al. (2011). Developing Leaders: Examining the

Role of Transactional and Transformational Leadership Across

Contexts Business. Organization Development Journal 29 (3)

51–66

Hennessy, D., Hicks, C. (2003)The ideal attributes of chief nurses

in Europe: a Delphi study. Journal of Advanced Nursing 43(5)

441-448

Houser, J. (2003) A model for evaluating the context of nursing

care delivery. Journal of Nursing Administration 33 (1) 39–47

Hutchinson, A., Johnston, L. (2004). Bridging the divide: A survey

of nurses’ opinions regarding barriers to and facilitators of,

research utilization in the practice setting. Journal of Clinical

Nursing 13(3) 304–315

Jenkins, L.S., Ladewig, N.E. (1996) A self-efficacy approach to

nursing leadership for shared governance. Nursing Leader Forum

2, 26–32

Irurita, V. (1988) A study of nurse leadership. Australian Journal

of Advanced Nursing 6(1) 43–51

Katz, R. L. (1974) Skills of an effective administrator. Harvard

Business Review,

52(5) 90–102

Knaus, W.A., et al. (1986) An evaluation of outcomes from intensive

care in major medical centers. Annals of Internal Medicine 104(3)

410-418

Kondrat, B.K. (2001) Operating room nurse managers – competence

and beyond. AORN Journal 73(6) 1116,1119-1124

Kramer, M., et al. (2006) Excellence through evidence: the what,



REVIEW

when, and where of clinical autonomy. Journal of Nursing

Administration 37(1) 41-52

Laschinger, H.K., et al. (1999) Leader behavior impact on staff

nurse empowerment, job tension, and work effectiveness. Journal

of Nursing Administration 29(5) 28-39

Laschinger, H.K., et al. (2008) A profile of the structure and impact

of nursing management in Canadian hospitals. Healthcare

Quarterly 11(2) 85–94

Longest, B. B., Rakich, J. S., & Darr, K. (2000). Managing health

services organizations and systems. Baltimore, MD: Health

Professions Press.

Lorentzon, M. (1992) Authority, leadership and management in

nursing. Journal of Advanced Nursing 17(5) 525 – 527

Melnyk, B. M., & Fineout-Overholt, E. (2011). Evidence-based

practice in nursing & healthcare: A guide to best practice.

Philadelphia, PA: Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins

Newhouse, R. (2007). Creating infrastructure supportive of

evidence-based nursing practice: Leadership strategies. Worldviews

on Evidence-based Nursing 4(1) 21–29

Northouse, P.G. (2004) Leadership: Theory and Practice. 3rd edn.

Thousand Oaks, CA: Sage Publications

Parahoo, K., McCaughan, E.M. (2001). Research utilization among

medical and surgical nurses: A comparison of their self reports

and perceptions of barriers and facilitators. Journal of Nursing

Management 9(1) 21–30

Perkel, L.K. (2002) Nurse executives’ values and leadership

behaviors: conflict or coexistence? Nursing Leader Forum 6(4)

100–107

Poe, S., White, K.M. (2010). Johns Hopkins nursing evidence-

based practice: Implementation and translation. Indianapolis,

IN: Sigma Theta Tau International

Pollack, M.M., Koch, M.A. (2003) Association of outcomes with

organizational characteristics of neonatal intensive care units.

Critical Care Medicine 31 (6) 1620–1629

Ramey, W. (2002) The Relationship Between Leadership Styles

of Nurse Managers and Staff Nurse Job Satisfaction in Hospital

Settings. Marshall University College of Nursing and Health

Professions

Schmalenberg, C., et al. (2005) Excellence through evidence:

securing collegial/collaborative nurse-physician relationships,

part 1. Journal of Nursing Administration 35(10) 450-458

Shirey, M.R. (2006) Authentic leaders: creating healthy work

environments for nursing practice. American Journal of Critical

Care 15(3) 256–267

Taunton, R.L., et al. (1997) Manager leadership and retention of

hospital staff nurses. Western Journal of Nursing Research 19(2)

205-226

Taylor, D., Kramer, M. (1985) The head nurse: manager? clinician?

or both? In: McCloskey J, Grace H, eds. Current Issues in Nursing.

2nd ed. Boston, MA: Blackwell Scientific

Tourangeau, A.E. (2003) Building nurse leader capacity. Journal

of Nursing Administration 33(12) 624–626

Tremblay, M. (2000) ‘Stepping Stones’: Leadership development

in the NHS. Monograph from Tremblay Consulting

Wikipedia available from http://en.wikipedia.org [November 2012]

Wilkinson, J.E., et al. (2011) An exploration of the roles of nurse

managers in evidence-based practice implementation. Worldviews

on Evidence-based Nursing 8(4) 236-246

Wong, C.A., Cummings, G.G. (2007) The relationship between

nursing leadership and patient outcomes: a systematic review.

Journal of Nursing Management 15(5) 508-521



ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Το Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης

(ΕΠΝΕ) είναι το επίσημο περιοδικό της ΕΝΩΣΗΣ ΝΟΣΗ-

ΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ. Είναι ένα διεπιστημονικό περιο-

δικό με σύστημα κριτών, με σκοπό την προώθηση της

Νοσηλευτικής επιστήμης στην Ελλάδα.

Το Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης

παρέχει την δυνατότητα για τη δημοσίευση ακαδημαϊ-

κών άρθρων που εκθέτουν ερευνητικά συμπεράσμα-

τα, ανασκοπήσεις βασισμένες στην έρευνα, άρθρα

συζήτησης και σχόλια που ενδιαφέρουν το διεθνές

αναγνωστικό κοινό των επαγγελματιών, των εκπαιδευ-

τικών, των διοικητών και των ερευνητών σε όλους τους

τομείς της νοσηλευτικής, και των επιστημών φροντί-

δας υγείας.

ΤΥΠΟΙ ΑΡΘΡΩΝ

Το ΕΠΝΕ δημοσιεύει τα άρθρα κάτω από τρεις κύριες

κατηγορίες:

- Άρθρα σύνταξης

- Τα άρθρα σύνταξης που είναι σχετικά σύντομα (μέγι-

στο 200 λέξεων).

- Πρωτότυπα άρθρα - ερευνητικές εργασίες

• Τα πλήρη άρθρα που αναφέρονται σε πρωτογενή

έρευνα μπορούν να είναι μέχρι 5.000 λέξεις.

• Τα πρωτόκολλα των κλινικών δοκιμών πρέπει να

είναι μέχρι 2.500 λέξεις. Οι συγγραφείς πρέπει να

δηλώσουν τον αριθμό μητρώου της δοκιμής (εάν

υπάρχει), καθώς επίσης και πότε θα παρουσιαστούν

τα συμπεράσματα.

Ανασκοπήσεις και σύντομες παρουσιάσεις (μέχρι 2000

λέξεις)

• Ανασκοπήσεις, που περιλαμβάνουν:

- συστηματικές ανασκοπήσεις, μετα-ανάλυση,

- βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις,

- πολιτικές ανασκοπήσεις.

- άλλου είδους (π.χ κοινωνικο-οικονομικές)

• Άρθρα κριτικής βιβλίων: Να είναι μέχρι 1000 λέξεις.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ

Οι συγγραφείς πρέπει να υποβάλλουν τα χειρόγραφα

στο περιοδικό ηλεκτρονικά μέσω του ηλεκτρονικού

ταχυδρομείου του περιοδικού: [email protected]. Όλη

η αλληλογραφία, συμπεριλαμβανομένης της ανακοί-

νωσης της απόφασης του υπεύθυνου σύνταξης και των

αιτημάτων για επανεξέταση, θα γίνονται με το ηλε-

κτρονικό ταχυδρομείο. Η υποβολή ενός άρθρου, προ-

ϋποθέτει ότι δεν έχει δημοσιευθεί προηγουμένως, ότι

δεν είναι υπό εξέταση για δημοσίευση αλλού και ότι

εάν γίνει αποδεκτό δεν θα δημοσιευθεί αλλού, στα

αγγλικά ή σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, χωρίς τη γρα-

πτή συγκατάθεση του εκδότη.

Διαδικασία αξιολόγησης

Αρχικά όλα τα άρθρα αξιολογούνται από την συντακτι-

κή επιτροπή και κατανέμονται ανά θεματικό τομέα

στους κριτές. Ακολούθως γίνονται αποδεκτά για δημο-

σίευση μετά από μια διπλή μυστική αξιολόγηση από

τουλάχιστον δύο κριτές.

Οι κριτές αποφαίνονται εάν το άρθρο είναι:

(α) Αποδεκτό για δημοσίευση χωρίς τροποποιήσεις.

(β) Αποδεκτό για δημοσίευση με μικρές τροποποιή-

σεις.

(γ) Αποδεκτό για δημοσίευση κατόπιν σημαντικών τρο-

ποποιήσεων.

(δ) Μη αποδεκτό για δημοσίευση στην παρούσα μορ-

φή.

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ

ΓΓεεννιικκέέςς οοδδηηγγίίεεςς:: Οι υποβληθείσες εργασίες πρέπει

να είναι κατάλληλες για διεθνές ακροατήριο και οι

συγγραφείς δεν πρέπει να περιορίζονται μόνο στις

εθνικές και πολιτικές πρακτικές και την εγχώρια νομο-

θεσία. Κάθε άρθρο πρέπει να συνοδεύεται από επι-

στολή του συγγραφέα, υπόδειγμα της οποίας υπάρχει

στην σελίδα του περιοδικού που φιλοξενείται στην

ηλεκτρονική διεύθυνση της ΕΝΕ: www.enne.gr

Στην επιστολή θα αναφέρονται τα ακόλουθα:

• Βεβαίωση ότι η εργασία δεν έχει δημοσιευτεί ολό-

κληρη ή τμήμα αυτής σε άλλο περιοδικό.

• Δήλωση ότι το τελικό κείμενο της εργασίας αναγνώ-

στηκε και εγκρίθηκε από όλους τους συγγραφείς.

• Γραπτή βεβαίωση άδειας (Αρ. πρωτοκόλλου έγκρι-

σης) διεξαγωγής της μελέτης από την Επιτροπή Ηθι-

κής και Δεοντολογίας του φορέα στον οποίο διεξή-

χθη η εν λόγω μελέτη.

• Το ονοματεπώνυμο, την ταχυδρομική και την ηλε-

κτρονική διεύθυνση καθώς και το τηλέφωνο του συγ-

γραφέα που είναι υπεύθυνος για την αλληλογραφία.

Αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία




ΓΕΝΙΚΑ

ηλεκτρονικής υποβολής του άρθρου δημοσιεύονται

στην ιστοσελίδα μας.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ

Οργανώστε το χειρόγραφο στην ακόλουθη σειρά: τίτ-

λος του άρθρου, σελίδα τίτλου, ευχαριστίες, περίλη-

ψη και λέξεις κλειδιά, κείμενο, βιβλιογραφικές ανα-

φορές, πίνακες, αριθμοί, παράρτημα (γραμματοσειρά:

TIMES NEW ROMAN μέγεθος 12, 1.5 διάστημα γραμ-

μών). Παρακαλούμε αριθμήστε τις σελίδες του χειρο-

γράφου σας.

ΤΤίίττλλοοςς:: Ο τίτλος ενός άρθρου πρέπει να περιγράφει το

θέμα του και όπου είναι σχετικό τον πληθυσμό, το κλι-

νικό πρόβλημα και την μέθοδο της έρευνάς του.

ΣΣεελλίίδδαα ττίίττλλοουυ:: Η σελίδα τίτλου περιλαμβάνει:

• Το πλήρες όνομα, τον πλήρη τίτλο του άρθρου (μέχρι

90 χαρακτήρες), τα ακαδημαϊκά και επαγγελματικά

προσόντα και το ινστιτούτο για κάθε συγγραφέα.

• Την διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για τον

κάθε συγγραφέα.

• Την ημερομηνία υποβολής του άρθρου.

ΕΕυυχχααρριισσττίίεεςς:: Γράφονται ευχαριστίες στους βασικούς

συνεισφέροντες.

ΠΠεερρίίλληηψψηη:: Οι περιλήψεις πρέπει να είναι μέχρι 250

λέξεις, και δεν πρέπει να περιλάβουν βιβλιογραφικές

αναφορές ή τις συντμήσεις.

Οι περιλήψεις των ερευνητικών εργασιών πρέπει να

υιοθετήσουν τους ακόλουθους τίτλους, όπου είναι

δυνατόν: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και μέθοδος, (γ)

Αποτελέσματα, (δ) Συζήτηση, (ε) Περιορισμοί μελέ-

της και (στ) Συμπεράσματα, τα οποία πρέπει να αφο-

ρούν τους στόχους και τις υποθέσεις μελέτης. Kαι

προτάσεις για εφαρμογή των αποτελεσμάτων στην

κλινική πράξη.

Οι περιλήψεις για τις ανασκοπήσεις πρέπει να παρέ-

χουν μια περίληψη υπό τους ακόλουθους τίτλους,

όπου είναι δυνατόν: Εισαγωγή, σκοπός, επί μέρους

στόχοι, ανασκόπηση βιβλιογραφίας: πηγές δεδομέ-

νων, μέθοδοι ανασκόπησης, αποτελέσματα, συμπε-

ράσματα.

Οι περιλήψεις για τα άρθρα κριτικής βιβλίων πρέπει

να παρέχουν μια συνοπτική περίληψη της γραμμής

επιχειρήματος που ακολουθείται και συμπερασμάτων.

ΛΛέέξξεειιςς--κκλλεειιδδιιάά:: Ο αριθμός αυτών να είναι μέχρι έξι

λέξεις-κλειδιά κατά αλφαβητική σειρά, οι οποίες

προσδιορίζουν ακριβώς το θέμα του άρθρου, σκοπό

και μέθοδο. Χρησιμοποιήστε τον ιατρικό θησαυρό τίτ-

λων (MeSH®) και (CINAHL) όπου είναι δυνατόν.

ΚΚεείίμμεεννοο:: Στην εισαγωγή του κειμένου απαιτείται για

όλα τα άρθρα να έχουν μια αναφορά σε αυτό που είναι

ήδη γνωστό για το θέμα και τι είναι αυτό που το άρθρο

προσθέτει στην νοσηλευτική επιστήμη. Αναλόγως της

κατηγορίας του άρθρου ακολουθείται η ακόλουθη μορ-

φή:

Οι ανασκοπήσεις πρέπει απαραίτητα να περιλαμβά-

νουν (α) Εισαγωγή, (β) Σκοπό, (γ) Υλικό και μέθοδο,

(δ) Αποτελέσματα, (ε) Συζήτηση, (στ) Συμπεράσματα

και να ακολουθούν την ανάπτυξη της περίληψης αλλά

σε μεγαλύτερη έκταση.

Οι ερευνητικές εργασίες πρέπει να ακολουθούν συγκε-

κριμένη δομή: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και μέθοδος,

(πρέπει απαραίτητα να αναφέρεται η χρονική περίο-

δος συγκέντρωσης των δεδομένων, η πηγή των δεδο-

μένων, το μέγεθος και η μέθοδος επιλογής του δείγ-

ματος, λεπτομέρειες για το πώς επιλέχθηκαν, κριτήρια

επιλογής και αποκλεισμού, αριθμοί αυτών που εισά-

γονται και που αφήνουν τη μελέτη, τα σχετικά κλινι-

κά και δημογραφικά χαρακτηριστικά, η μεθοδολογία

συλλογής των δεδομένων, το εργαλείο για τη συλλο-

γή των δεδομένων, η άδεια χρήσης αυτού, η διαδικα-

σία στάθμισης αυτού, το ποσοστό ανταπόκρισης, το

είδος της στατιστικής ανάλυσης που χρησιμοποιήθη-

κε), (γ) Αποτελέσματα που πρέπει να συνοδεύουν ακρι-

βείς τιμές στατιστικής σημαντικότητας (δ) Συζήτηση,

(ε) Περιορισμοί μελέτης και (στ) Συμπεράσματα, τα

οποία πρέπει να αφορούν τους στόχους και τις υπο-

θέσεις μελέτης. και προτάσεις για εφαρμογή των απο-

τελεσμάτων στην κλινική πράξη.

Οι ενδιαφέρουσες περιπτώσεις διακρίνονται στα τμή-

ματα: (α) Εισαγωγή, (β) Περιγραφή περίπτωσης, (γ)

Σχόλιο.

Οι βραχείες δημοσιεύσεις διακρίνονται στα τμήματα:

(α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και μέθοδος, (γ) Αποτελέσμα-

τα, (δ) Συζήτηση.

ΠΠίίνναακκεεςς//ααρριιθθμμοοίί:: Οι πίνακες και οι αριθμοί είναι τυπω-

μένοι μόνο όταν εκφράζουν κάτι περισσότερο από αυτό

που μπορεί να γίνει από τις λέξεις. Οι πίνακες πρέ-

πει να αριθμηθούν με συνέπεια και να τους δοθεί ένας

κατάλληλος τίτλος και κάθε πίνακας να δακτυλογρα-

φείται σε ξεχωριστή σελίδα.

ΜΜοοννάάδδεεςς μμέέττρρηησσηηςς:: Μετρήσεις μήκους, ύψους, βάρους

και όγκου πρέπει να αναφέρονται σε μετρικές μονά-

δες σύμφωνα με τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύμβο-

λα.

ΣΣυυννττμμήήσσεειιςς:: Αποφύγετε τις συντμήσεις οπουδήποτε

είναι δυνατόν. Οποιεσδήποτε συντμήσεις που οι συγ-

γραφείς σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν, πρέπει να

καταγραφούν πλήρως και να ακολουθηθούν από γράμ-

ματα εντός παρενθέσεως την πρώτη φορά που εμφα-

νίζονται.

Οι συντμήσεις των τίτλων των περιοδικών πρέπει να



ΓΕΝΙΚΑ

γράφονται σύμφωνα με το Index Medicus, που δημο-

σιεύονται κάθε χρόνο, τον Ιανουάριο, σε χωριστό τεύ-

χος (List of Journals Indexed in Index Medicus). Για

τις συντμήσεις των ελληνικών περιοδικών υπάρχει o

σχετικός κατάλογος του ΙΑΤΡOΤΕΚ.

ΣΣττααττιισσττιικκήή:: Πρέπει να χρησιμοποιηθούν πρότυποι και

διεθνώς αναγνωρισμένοι μέθοδοι παρουσίασης στα-

τιστικού υλικού.

ΣΣυυγγκκααττάάθθεεσσηη ΕΕννηημμέέρρωωσσηηςς:: Οι συγγραφείς θα πρέπει

να επιβεβαιώσουν ότι τήρησαν τις αρχές δεοντολο-

γίας για την έρευνα, όπως αυτές διατυπώνονται σαφώς

από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Επιστημο-

νικών Περιοδικών (International Committee of Medical

Journal Editors, www. icmje.org) και τη Διακήρυξη

του Ελσίνκι (World Medical Association Declaration

of Helsinki, 2000). Δηλαδή όπου είναι απαραίτητο οι

συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώσουν ότι τα αποτε-

λέσματα των μελετών τους προέκυψαν από ερευνητι-

κές εργασίες, που η συγκατάθεση ενημέρωσης λήφθη-

κε από τους συμμετέχοντες ανθρώπους και τις αρμόδιες

αρχές ηθικής και δεοντολογίας.

ΆΆδδεειιεεςς:: Η άδεια να αναπαραχθεί το προηγουμένως

δημοσιευμένο υλικό πρέπει να ληφθεί εγγράφως από

τον κάτοχο πνευματικών δικαιωμάτων.

ΕΕρρωωττηημμααττοολλόόγγιιαα:: Ερωτηματολόγια και προγράμματα

αξιολόγησης που χρησιμοποιούνται στις ερευνητικές

μελέτες που δεν είναι καθιερωμένα και γνωστά πρέ-

πει να περιληφθούν ως παράρτημα.

ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφιικκέέςς ΑΑννααφφοορρέέςς:: Όλες οι δημοσιεύσεις που

αναφέρονται στο κείμενο πρέπει να παρουσιαστούν

σε έναν κατάλογο βιβλιογραφικών αναφορών. Οι ανα-

φορές πρέπει να δοθούν με το σύστημα «Harvard»

Revised for 2009 version 3.0 editions of: The Coventry

University (CU) Harvard Reference Style Guide

v3.0,Quickstart Guide v3.0,Glossary v3.0.

Παράδειγμα:1. Για βιβλίο με ένα συγγραφέα: Biggs, G. (2000) Gender and Scientific

Discovery. 2nd edn. London: Routledge

2. Για βιβλίο με πολλαπλούς συγγραφείς: Ong, E., Chan, W. and Peters,

J. (2004) Advances in Engineering. 2nd edn. London: Routledge

3. Για ένα κεφάλαιο ή δοκίμιο συγκεκριμένου συγγραφέα σε ένα

βιβλίο: Aggarwal, B. (2004) “Has the British Bird Population

Declined?” In a Guide to Contemporary Ornithology. ed by Adams,

G. London: Palgrave, 66-99

4. Για ένα τυπωμένο άρθρο σε περιοδικό: Padda, J. (2003) “Creative

Writing in Coventry”. Journal of Writing Studies 3 (2) 44-59

5. Για μια ιστοσελίδα: Centre of Academic Writing The List of References

Illustrated [online] available from http://home.ched.coventry.

ac.uk/caw/harvard/index.htm [Sept 2009]

6. Για ένα άρθρο σε ηλεκτρονικό περιοδικό: Dhillon, B. (2004) “Should

Doctors Wear Ties?” Medical Monthly [online] 3 (1) 55-88. available

from http://hospitals/infections/latest-advice [20 April 2005]

ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Εάν υποβάλλετε ένα άρθρο που έχει ήδη αξιολογηθεί

από την συντακτική επιτροπή του ΕΠΝΕ, παρακαλώ

να συνυποβάλλετε ηλεκτρονικό μήνυμα που παρέχει

τις τυχόν παρατηρήσεις σας στα σχόλια του εκδότη και

των κριτών.

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΡΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Οι Αποδείξεις της διακίνησης των άρθρων γίνονται

ΜΟΝΟ ηλεκτρονικά.

Ανάτυπα

Τρία ανάτυπα θα δοθούν δωρεάν στον υπεύθυνο επι-

κοινωνίας του άρθρου.

Πνευματικά δικαιώματα

Τα Πνευματικά δικαιώματα των δημοσιευθέντων άρθρων

ανήκουν στους συγγραφείς. Το Περιοδικό διατηρεί το

δικαίωμα της αναπαραγωγής ή της αναδημοσίευσης

του άρθρου με σκοπό την προαγωγή της Νοσηλευτι-

κής Επιστήμης.

Η ΕΝΕ θα προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες

για την εγγύηση της προστασίας των πνευματικών

δικαιωμάτων των συγγραφέων.



H e l l e n i cj o u r n a l o fN u r s i n gS c i e n c e

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

The Hellenic Journal of Nursing Science (HJNS) is

the official journal of the Hellenic Regulatory Body

of Nurses HRBoN. It is a peer-reviewed, cross-

disciplinary journal with the purpose of promoting

nursing science in Greece.

The Hellenic Journal of Nursing Science provides

opportunity for the publication of academic articles

presenting research conclusions, research based

reviews, discussion articles and commentaries of

interest to an international readership of professionals,

educators, administrators and researchers in all the

fields of nursing, and health care professionals.

TYPE OF ARTICLESHJNS publishes articles which fall into three main

categories:

- Editorial articles

- Editorial articles which are relatively brief (200

words maximum)

- Original articles – research work

• Full articles relating to primary research can have

up to 5000 words.

• Clinical trials protocols should not exceed 2.500

words. Authors must state the trial registration

number (where available), as well as the timing of

the presentation of the conclusions.

Reviews and brief presentations (2000 words maximum)

• Reviews that contain:

- systematic reviews, meta-analysis

- book reviews

- political reviews

- other type (e.g. socio-economic)

• Book reviews: Should not exceed 1000 words.

ARTICLE SUBMISSIONAuthors must submit manuscripts via the journal

email address: [email protected]. All correspondence,

including the editorial decision statement and re-

review requests, will be carried out online. An article

is submitted on the condition that it has not been

previously published, that it is not under consideration

for publication elsewhere and that if accepted it will

not be published elsewhere, either in English or in

any other language, without the written consent of

the publisher.

REVIEW PROCESSAll articles are initially evaluated by the editorial

team and are thematically assigned to the reviewers.

Subsequently they are admitted for publication

following a double-blind review by at least two

anonymous reviewers. Reviewers decide whether

the article is:

(a) Accepted for publication without alterations.

(b) Accepted for publication after minor modifications.

(c) Accepted for publication after extensive revision.

(d) Rejected for publication in its present form

PREPARATION OF MANUSCRIPTGeneral Guidelines: All submitted work should be

suitable for an international audience and authors

should not limit their work to national and political

practices and to legislation specific to their country.

Each article must be accompanied by a cover letter,

an example of which can be found on the journal

website: www.enne.gr

The cover letter must provide the following:

• Statement that the work has not been published

in whole or in part in another journal.

• Statement that the final version has been acknowledged

and approved by all the authors.

• Written permission (registration number of approval)

for the research from the ethics committee of the

institution where the work was carried out.

• Full name, postal address, email address and

telephone number of the author responsible for

correspondence.

Detailed information about online submission of

manuscripts can be found on our website.

ORGANIZATION OF MANUSCRIPTOrganize your manuscript in the following order: article

title, title page, acknowledgements, abstract and

keywords, text, references, tables, figures, supplements

(Font: TIMES NEW ROMAN size12, 1.5 line spacing).

Please number the pages of your manuscript.

TTiittllee:: The title must describe the topic of the article,


GENERAL


participants where relevant, clinical problem and

research method used.

TTiittllee ppaaggee:: The title page contains:

• Full name, full article title (maximum 90 characters),

academic and professional qualifications and institute

for every author.

• Email address of every author.

• Submission date of article.

AAcckknnoowwlleeddggeemmeennttss:: Basic contributors to the work

are thanked in the acknowledgements.

AAbbssttrraacctt:: Abstracts should be no more than 250 words

and should not include any references or abbreviations.

Abstracts of research work should be structured

under the following headings, where possible: (a)

Introduction, (b) Materials and Methods, (c) Results,

(d) Discussion, (e) Research limitations and (f)

Conclusions, which must have a bearing on the

objectives and the context of the study, and provide

recommendations for clinical implementation of the

results.

Abstracts of reviews should come under the following

headings, where possible: Introduction, purpose,

secondary aims, references: data bases, review

methods, results, conclusions.

Abstracts of book reviews should provide a brief

summary of the rationale and conclusions.

KKeeyywwoorrddss:: Up to six keywords in alphabetical order

should be included, stating clearly the context of the

article, objective and method used.

Use the medical title thesaurus (MeSH®) and (CINAHL)

where possible.

TTeexxtt:: The text introduction must refer to what is

already known on the topic and what this article has

to add to nursing science. Depending on the type of

article, it should be set out as follows:

Reviews should carry: (a) Introduction, (b) Purpose,

(c) Materials and Methods, (d) Results, (e) Discussion,

(f) Conclusions, and must expand in detail on the

summary.

Research works must follow a specific structure: (a)

Introduction, (b) Materials and Methods, (it is necessary

to state the time period for the collection of data,

data source, sample sizes and sample selection

methods, details of how they were chosen, selection

and exclusion criteria, number of new participants

or dropouts, relevant clinical and demographic

characteristics, data collection methods, data collection

device and permission and approval process for its

use, response rates, statistical methods used for

analysis (c) Results along with accurate rates of

statistical importance (d) Discussion, (e) Research

limitations and (f) Conclusion, which must have a

bearing on the objective and the context of the review,

and provide recommendations for clinical implementation

of the results.

Interesting cases are divided into: (a) Introduction,

(b) Case reports, (c) Comments.

Prolonged publications are separated into: (a)

Introduction, (b) Materials and Methods, (c) Results,

(d) Discussion.

TTaabblleess//ffiigguurreess:: Tables and figures are printed only

when presenting further supporting data not provided

by text. Tables should be numbered consecutively,

given a concise title and must each be typed on a

separate page.

UUnniittss ooff MMeeaassuurreemmeenntt:: Length, height, weight and

volume must be expressed in metric units in accordance

with internationally recognized symbols.

AAbbbbrreevviiaattiioonnss:: Avoid using abbreviations wherever

possible. All abbreviations to be used by the authors

must be written in their expanded form along with

their abbreviated form in parenthesis at first use.

Titles of journals should be abbreviated according

to the list of Index Medicus, which is published in

January every year in a separate issue (List of Journals

Indexed in Index Medicus). There is a relevant list

(IATROTEK) with abbreviations of Greek journals.

SSttaattiissttiiccss:: Standardized and internationally approved

methods must be used to present statistical material.

SSttaatteemmeenntt ooff IInnffoorrmmeedd CCoonnsseenntt:: Authors must ensure

that research has been conducted in accordance with

the ethical principles clearly laid down in the International

Committee of Medical Journal Editors (www. icmje.org)

and the World Medical Association Declaration of

Helsinki, 2000. In other words it is imperative that

authors assure that the results of their studies arise

from research work which has obtained informed

consent from the participants and approval from the

formal ethics committee.

PPeerrmmiissssiioonnss:: Permission to reprint previously published

material must be obtained in written form from the

copyright holder.

QQuueessttiioonnnnaaiirreess:: Non-standard and unfamiliar

questionnaires and evaluation programmes used in

research work should be applied to supplements.

RReeffeerreenncceess:: All publications referring to the text

must be cited in a reference list. References should



GENERAL

be presented according to the style used in «Harvard»

Revised for 2009 version 3.0 editions of: The Coventry

University (CU) Harvard Reference Style Guide

v3.0,Quickstart Guide v3.0,Glossary v3.0.

Examples1. Book with one author: Biggs, G. (2000) Gender and Scientific

Discovery. 2nd edn. London: Routledge

2. Book with many authors: Ong, E., Chan, W. and Peters, J. (2004)

Advances in Engineering. 2nd edn. London: Routledge

3. Chapter or dissertation of specific author in a book: Aggarwal,

B. (2004) “Has the British Bird Population Declined?” In a Guide

to Contemporary Ornithology. ed by Adams, G. London: Palgrave,

66-99

4. Journal article: Padda, J. (2003) “Creative Writing in Coventry”.

Journal of Writing Studies 3 (2) 44-59

5. Website: Centre of Academic Writing The List of References

Illustrated [online] available from http://home.ched.coventry.

ac.uk/caw/harvard/index.htm [Sept 2009]

6. Article in electronic journal: Για ένα άρθρο σε ηλεκτρονικό περιο-

δικό: Dhillon, B. (2004) “Should Doctors Wear Ties?” Medical

Monthly [online] 3 (1) 55-88. available from http://hospitals/infections/

latest-advice [20 April 2005]

IMPORTANT NOTEIf submitting an article that has already been reviewed

by the editorial team of EPNE, please attach the email

message with your response to the comments of the

editor and reviewers.

AUTHOR SERVICESArticle progress can be checked ONLY online.

RReepprriinnttss

Three reprints will be given free of charge to the

corresponding author of the article.

CCooppyyrriigghhtt

Copyright of published articles belongs to the authors.

The journal retains the right to reproduce or republish

an article for the purposes of promoting Nursing

Science.

EPNE will take all necessary measures to protect

authors’ rights.



ΓΕΝΙΚΑ

Επιτομή χρήσιμων πληροφοριών

Σύσταση της ΕΝΕ

Η ΕΝΕ συστήθηκε δια του Νόμου 3252/2004 υπό την

μορφή Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου και λει-

τουργεί ως επίσημος επαγγελματικός σύλλογος των

Νοσηλευτών. Η εγγραφή σε αυτήν όλων των Νοσηλευ-

τών, είναι υποχρεωτική, όπως συμβαίνει σε κάθε αντί-

στοιχο επιμελητήριο άλλων επαγγελματιών που λειτουρ-

γεί ως ρυθμιστικός φορέας και επίσημος σύμβουλος

της Πολιτείας (Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος, Δικη-

γορικός Σύλλογος Αθηνών, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλά-

δος, κ.τ.λ).

Κυριότεροι σκοποί της ΕΝΕ

Για να γίνουν κατανοητοί οι λόγοι που πρέπει όλοι οι

νοσηλευτές να είναι εγγεγραμμένοι, παραθέτουμε τους

βασικότερους στόχους που περιγράφει ο Νόμος 3252/2004

και που καλείται να επιτελέσει η Ε.Ν.Ε:

• την προαγωγή και ανάπτυξη της Νοσηλευτικής ως

ανεξάρτητης και αυτόνομης επιστήμης και τέχνης

• την έρευνα, ανάλυση και μελέτη των νοσηλευτικών

θεμάτων και τη σύνταξη και υποβολή επιστημονικά

τεκμηριωμένων μελετών για τα διάφορα νοσηλευτικά

προβλήματα της χώρας

• τη διατύπωση εισηγήσεων για νοσηλευτικά θέματα

• τη διαρκή εκπαίδευση, μετεκπαίδευση και επιμόρ-

φωση των Νοσηλευτών και την υλοποίηση και αξιο-

ποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων

• τη συμμετοχή στην υλοποίηση προγραμμάτων που επι-

χορηγούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή άλλους διε-

θνείς οργανισμούς

• την έκδοση πιστοποιητικών, απαραίτητων για την άδεια

άσκησης επαγγέλματος των Νοσηλευτών

• τον περιορισμό της αντιποίησης του νοσηλευτικού

επαγγέλματος

• την αξιολόγηση της παρεχόμενης νοσηλευτικής φρο-

ντίδας

• την εκπροσώπηση της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς

του νοσηλευτικού κλάδου

• την έκδοση περιοδικού, ενημερωτικού δελτίου, συγ-

γραμμάτων και φυλλαδίων για την ενημέρωση των

μελών της αλλά και του κοινωνικού συνόλου

• τη μελέτη υγειονομικών θεμάτων και την οργάνωση

επιστημονικών συνεδρίων αυτόνομα ή σε συνεργασία

με άλλους φορείς

• τη δημιουργία επιτροπής δεοντολογίας και ηθικής του

επαγγέλματος του νοσηλευτή

• τον καθορισμό και κοστολόγηση των νοσηλευτικών

πράξεων και

• την προστασία και προαγωγή της υγείας του Ελληνι-

κού Λαού.

Μέλη της ΕΝΕ

Μέλη της Ε.Ν.Ε είναι υποχρεωτικώς όλοι οι νοσηλευτές

που είναι απόφοιτοι: α) Τμημάτων Νοσηλευτικών A.E.I.,

β) Νοσηλευτικών Τμημάτων T.E.I., γ) Πρώην Ανώτερων

Σχολών Αδελφών Νοσοκόμων, Επισκεπτριών Αδελφών

Νοσοκόμων, αρμοδιότητας Υπουργείου Υγείας, Πρόνοι-

ας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, δ) Πρώην Νοσηλευτι-

κών Σχολών ΚΑΤΕΕ, ε) Νοσηλευτικών Σχολών ή Τμημά-

των της αλλοδαπής, των οποίων τα διπλώματα έχουν

αναγνωριστεί ως ισότιμα με τα πτυχία των νοσηλευτικών

σχολών της ημεδαπής από τις αρμόδιες υπηρεσίες και

στ) Στρατιωτικών Ανωτάτων Νοσηλευτικών Σχολών.

Διάρθρωση της ΕΝΕ

Η ΕΝΕ διαρθρώνεται σε Κεντρική Διοίκηση, που εδρεύ-

ει στην Αθήνα και σε επτά Περιφερειακά Τμήματα, που

λειτουργούν σε κάθε Υγειονομική Περιφέρεια της χώρας.

Κεντρική Διοίκηση

Η Κεντρική Διοίκηση αποτελείται από 15μελές Δ.Σ και

έχει έδρα την Αθήνα. Η διεύθυνση των γραφείων είναι:

Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας 47, Τ.Κ. 10676, τηλ. 210

3648044, 048 και fax. 210 3617859 και 210 3648049. Η

ιστοσελίδα της Ε.Ν.Ε είναι www.enne.gr και το e-mail:

[email protected].

Περιφερειακά Τμήματα

Τα δεκατρία Περιφερειακά Τμήματα (Π.Τ) της Ε.Ν.Ε,

ακολουθούν τον αριθμό των Υγειονομικών Περιφερει-

ών (Υ.Π.Ε) και είναι τα ακόλουθα:

1. Πρώτο Περιφερειακό Τμήμα Ανατολικής Μακεδονίας

και Θράκης: Β. ΠΑΥΛΟΥ 10Α ΚΟΜΟΤΗΝΗ ΤΗΛ.

6944152505-6948625299 FAX. 2531080126. Περι-

λαμβάνει τους Νομούς Δράμας, Έβρου, Καβάλας,

Ξάνθης και Ροδόπης. Έδρα του 1ου ΠΤ Ανατολικής

Μακεδονίας και Θράκης είναι η Κομοτηνή

2. Δεύτερο Περιφερειακό Τμήμα Κεντρικής Μακεδο-

νίας: ΜΑΒΙΛΗ 11, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Τ.Κ.54630, τηλ.

2310522822 και fax. 2310522219. Περιλαμβάνει τους

Νομούς Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πιερίας,

Πέλλας, Σερρών και Χαλκιδικής. Έδρα του 2ου ΠΤ

Κεντρικής Μακεδονίας είναι η Θεσσαλονίκη.




ΓΕΝΙΚΑ

3. Τρίτο Περιφερειακό Τμήμα Δυτικής Μακεδονίας:

ΑΕΤΟΡΑΧΗΣ & ΓΡΑΜΜΟΥ 5, ΚOZANH ΤΗΛ.24610

49591 FAX:2461067817. Περιλαμβάνει τους Νομούς

Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης και Φλώρινας. Έδρα

του 3ου ΠΤ Δυτικής Μακεδονίας είναι η Κοζάνη

4. Τέταρτο Περιφερειακό Τμήμα Ηπείρου: ΥΠΑΤΗΣ 1

&Ν.Ε.Ο. ΠΑΤΡΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΑΤΡΑ ΤΗΛ. 2610423830

FAX. 2610426215. Περιλαμβάνει τους Νομούς Άρτας,

Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων, και Πρεβέζης. Έδρα του 4ου

ΠΤ Ηπείρου είναι τα Ιωάννινα.

5. Πέμπτο Περιφερειακό Τμήμα Θεσσαλίας: ΝΑΥΑΡΙ-

ΝΟΥ 2, ΛΑΡΙΣΑ ΤΚ 41223 ΤΗΛ 2410284866 FAX.

2410284871. Περιλαμβάνει τους Νομούς Καρδίτσας,

Λάρισας, Μαγνησίας και Τρικάλων. Έδρα του 5ου ΠΤ

Θεσσαλίας είναι η Λάρισα.

6. Εκτο Περιφερειακό Τμήμα Ιονίων Νήσων: ΥΠΑΤΗΣ 1

&Ν.Ε.Ο. ΠΑΤΡΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΑΤΡΑ ΤΚ 26441 ΤΗΛ.

2610423830 FAX. 2610426215. Περιλαμβάνει τους

Νομούς Ζακύνθου, Κέρκυρας, Κεφαλληνίας και Λευ-

κάδας καθώς και το δήμο Ιθάκης που αποτελεί αυτο-

τελή περιφερειακή ενότητα.

7. Έβδομο Περιφερειακό Τμήμα Δυτικής Ελλάδας: ΥΠΑ-

ΤΗΣ 1 &Ν.Ε.Ο. ΠΑΤΡΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΑΤΡΑ, ΤΚ 26441

ΤΗΛ. 2610423830 FAX. 2610426215. Περιλαμβάνει

τους Νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Αχαΐας και Ηλείας.

Έδρα του 7ου ΠΤ Δυτικής Ελλάδας είναι η Πάτρα.

8. Όγδοο Περιφερειακό Τμήμα Στερεάς Ελλάδας: ΝΑΥ-

ΑΡΙΝΟΥ 2 ΤΚ. 41223 ΤΗΛ.2410284866 FAX. 2410284871.

Περιλαμβάνει τους Νομούς Βοιωτίας, Ευβοίας, Ευρυ-

τανίας, Φθιώτιδος και Φωκίδος. Έδρα του 8ου ΠΤ

Στερεάς Ελλάδας είναι η Λαμία.

9. Ένατο Περιφερειακό Τμήμα Αττικής: ΛΕΩΦOΡΟΣ

ΒΑΣΙΛIΣΣΗΣ ΣΟΦIΑΣ 47,Τ.Κ. 10676, τηλ. 210 3648044,

048 και fax. 210 3617859 και 210 3648049. Περιλαμ-

βάνει το Νομό Αττικής.

10. Δέκατο Περιφερειακό Τμήμα Πελοποννήσου: ΥΠΑ-

ΤΗΣ 1 & Ν.Ε.Ο. ΠΑΤΡΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΑΤΡΑ ΤΚ 441

ΤΗΛ. 2610423830 ΦΑΞ. 2610426215. Περιλαμβάνει

τους Νομούς Αργολίδος, Αρκαδίας, Κορινθίας, Λακω-

νίας και Μεσσηνίας. Έδρα του 10ου ΠΤ Πελοποννή-

σου είναι η Τρίπολη.

11. Ενδέκατο Περιφερειακό Τμήμα Βορείου Αιγαίου:

ΑΛΚΑΙΟΥ 8, ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΤΚ 81100 ΤΗΛ. 22510-46272

ΦΑΞ. 22510-46272. Περιλαμβάνει τους Νομούς

Λέσβου, Σάμου και Χίου.

12. Δωδέκατο Περιφερειακό Τμήμα Νοτίου Αιγαίου:

ΛΕΩΦOΡΟΣ ΒΑΣΙΛIΣΣΗΣ ΣΟΦIΑΣ 47,Τ.Κ. 10676, τηλ.

210 3648044, 048 και fax. 210 3617859 και 210

3648049. Περιλαμβάνει τους Νομούς Κυκλάδων και

Δωδεκανήσου.

13. Δέκατο Τρίτο Περιφερειακό Τμήμα Κρήτης: ΣΠΙΝΑ-

ΛΟΓΚΑΣ 6, ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΤΚ 71201 τηλ. 2810310366,

2810311684 και fax.2810310014. Περιλαμβάνει τους

Νομούς Ηρακλείου, Λασιθίου, Ρεθύμνου και Χανίων.

Έδρα του 13ου ΠΤ Κρήτης είναι το Ηράκλειο.

Εγγραφή και συνδρομή των μελών

Κάθε Νοσηλευτής υποχρεούται να υποβάλλει αίτηση εγγρα-

φής στο οικείο Περιφερειακό Τμήμα. Η αίτηση συνοδεύ-

εται υποχρεωτικά από επικυρωμένα αντίγραφα πτυχίου

και αστυνομικής ταυτότητας, δυο έγχρωμες φωτογραφίες,

το αποδεικτικό της τραπεζικής κατάθεσης των 65 e, απλό

φωτοαντίγραφο της άδειας άσκησης επαγγέλματος και

προαιρετικά από τους τίτλους που τυχόν κατέχει το υπο-

ψήφιο μέλος (μεταπτυχιακοί τίτλοι, πιστοποιητικά γνώ-

σης ξένης γλώσσας, κοινωνικές δραστηριότητες κ.τ.λ).

Κάθε Νοσηλευτής υποχρεούται να ανανεώνει την εγγρα-

φή του ετησίως, αυτοπροσώπως ή ταχυδρομικώς (όχι με

fax) μέχρι το τέλος Φεβρουαρίου, υποβάλλοντας σχετική

δήλωση στο Περιφερειακό Τμήμα όπου ανήκει. Η δήλω-

ση υποβάλλεται ταυτόχρονα με την καταβολή της ετήσιας

συνδρομής, που έχει οριστεί δια του Νόμου 3252/2004

στο ποσό των σαράντα πέντε (45) ευρώ. Σε κάθε Νοση-

λευτή που εγγράφεται ή ανανεώνει την εγγραφή του στην

ΕΝΕ χορηγείται Δελτίο Ταυτότητας Νοσηλευτή.

Άδεια άσκησης επαγγέλματος

Για την έκδοση από τις κατά τόπους Νομαρχίες της άδει-

ας άσκησης του νοσηλευτικού επαγγέλματος, οι νοση-

λευτές οφείλουν να συμπεριλάβουν, μεταξύ των δικαιο-

λογητικών, και βεβαίωση εγγραφής στο οικείο Περιφερειακό

Τμήμα της Ε.Ν.Ε. Με την παραλαβή της άδειας άσκησης

επαγγέλματος, υποχρεούνται να καταθέσουν άμεσα αντί-

γραφο αυτής, στο Περιφερειακό Τμήμα όπου ανήκουν.

Βάσει του Νόμου 3252/2004, όποιος ασκεί τη νοσηλευτι-

κή χωρίς να έχει άδεια άσκησης επαγγέλματος διώκεται

ποινικά σύμφωνα με το άρθρο 458 του Ποινικού Κώδικα.

Καταγγελία για παράνομη άσκηση του νοσηλευτικού

επαγγέλματος μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε ιδιώτης

στα Περιφερειακά Συμβούλια ή στο Δ.Σ. της Ε.Ν.Ε., το

οποίο στη συνέχεια υποχρεούται να γνωστοποιήσει το

γεγονός στις αρμόδιες δικαστικές αρχές.

Στις περιπτώσεις που επιβάλλεται πειθαρχική ποινή

προσωρινής ή οριστικής διαγραφής από την Ε.Ν.Ε., ανα-

στέλλεται αυτοδίκαια η άδεια άσκησης επαγγέλματος.

Όργανα διοίκησης

Η Ε.Ν.Ε διοικείται από την Συνέλευση των Αντιπροσώ-

πων και το Διοικητικό Συμβούλιο. Τα Περιφερειακά Τμή-

ματα διοικούνται από την Γενική Συνέλευση και το Περι-

φερειακό Συμβούλιο.

Διεθνής εκπροσώπηση της Ε.Ν.Ε

Η Ε.Ν.Ε είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Νομι-

κών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου Νοσηλευτών (F.E.P.I),

κατέχοντας μια από τις επτά θέσεις του Διοικητικού της

Συμβουλίου. Στην εν λόγω Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία συμ-

μετέχουν ακόμα η Αγγλία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Ιρλαν-

δία, η Πολωνία, η Κροατία, η Ρουμανία, η Πορτογαλία

και υπό ένταξη είναι η Γαλλία, η Κύπρος και το Βέλγιο.

Για περισσότερες πληροφορίες, συνδεθείτε με την ιστο-

σελίδα www.fepi.org.



ΓΕΝΙΚΑ

Ανάδειξη και θητεία των αιρετών οργάνων διοίκησης

Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε.Ν.Ε, εκλέγεται από την

Συνέλευση των Αντιπροσώπων. Οι Αντιπρόσωποι εκλέ-

γονται χωριστά για κάθε Περιφερειακό Τμήμα από τα

μέλη της Γενικής Συνέλευσης του Τμήματος. Τα Περι-

φερειακά Συμβούλια εκλέγονται ομοίως από τα μέλη της

Γενικής Συνέλευσης του Περιφερειακού Τμήματος. Οι

εκλογές διεξάγονται κάθε τρία (3) χρόνια, ενώ συμμετέ-

χουν σ’αυτές όσοι Νοσηλευτές είναι οικονομικώς τακτο-

ποιημένοι.

Πειθαρχικός έλεγχος

Ο πειθαρχικός έλεγχος των μελών της Ε.Ν.Ε ασκείται

σε πρώτο βαθμό από τα Περιφερειακά Συμβούλια, που

λειτουργούν και ως Πειθαρχικά Συμβούλια.

Ο δευτεροβάθμιος πειθαρχικός έλεγχος, καθώς και ο

πειθαρχικός έλεγχος των μελών του Διοικητικού Συμ-

βουλίου και των Περιφερειακών Συμβουλίων ασκείται

από το Ανώτατο Πειθαρχικό Συμβούλιο, στο οποίο προ-

εδρεύει Εφέτης των Πολιτικών Δικαστηρίων.

Επιστημονικό Περιοδικό

Η Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος δημιούργησε το 2008 το

«Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης» που

αποτελεί και το επίσημο περιοδικό της. Είναι ένα περιο-

δικό πολυδιάστατο με κριτική επιτροπή που στοχεύει στην

προώθηση της Νοσηλευτικής Επιστήμης στην Ελλάδα.

Το «Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης»

αποτελεί ένα αξιόπιστο, σύγχρονο, τριμηνιαίο επιστη-

μονικό περιοδικό που εκδίδεται στην Ελληνική και την

Αγγλική γλώσσα και είναι διαθέσιμο σε ηλεκτρονική και

έντυπη μορφή με συμβολική αμοιβή σε όλους τους ενδια-

φερόμενους ερευνητές, πανεπιστημιακούς δασκάλους,

φοιτητές, σε όλη τη νοσηλευτική κοινότητα γενικότερα

αλλά και στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα (ΑΤΕΙ και

ΑΕΙ) της ημεδαπής και της αλλοδαπής.

Παράλληλα παρέχει τη δυνατότητα σε νέους επιστήμο-

νες να έχουν εύκολη πρόσβαση στη γνώση και στην πρό-

οδο της νοσηλευτικής ενώ αποτελεί το επιστημονικό βήμα

για τους νοσηλευτές που απασχολούνται στην εκπαίδευ-

ση και στην κλινική νοσηλευτική να δημοσιεύσουν το έργο

τους και να δεχθούν εποικοδομητικές κριτικές. Στο περιο-

δικό δημοσιεύονται ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις,

πρωτότυπες πραγματείες και βιβλιοκριτικές. Οι εργα-

σίες που δημοσιεύονται, μοριοδοτούνται με τρόπο θεσμι-

κά προβλεπόμενο και επικυρωμένο από την ελληνική

νομοθεσία και σύμφωνα πάντα με τη διεθνή πρακτική.

Ενημερωτικό περιοδικό

Η Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος δημιούργησε το 2008

το μηνιαίο ενημερωτικό περιοδικό «Ο Ρυθμός της Υγεί-

ας», με σκοπό την ανάδειξη του νοσηλευτή ως ενιαίας

ψυχοσωματικής, και επαγγελματικής οντότητας, με

ενδιαφέροντα που κινούνται πέρα από τα τετριμμένα,

αγκαλιάζοντας όλα τα επίπεδα της πολύπλευρης κοι-

νωνικής του υπόστασης.

Ο Έλληνας νοσηλευτής, εκτός από την ανάγκη για την

επίλυση πρωταρχικών ζητημάτων που τον απασχολούν

ως επαγγελματία, έχει ανάγκη να εκφραστεί, να επικοι-

νωνήσει, να διασκεδάσει και να προβάλλει πολύπλευ-

ρα τον κοινωνικό του προορισμό.

Έτσι, «Ο Ρυθμός της Υγείας», σκοπεύει να ενώσει τη

φωνή όλων των νοσηλευτών της χώρας και να αποτελέ-

σει ένα άμεσο και έγκυρο κανάλι επικοινωνίας, δίνο-

ντας βήμα σε όλες ανεξαιρέτως της φωνές της επαγ-

γελματικής –και όχι μόνο- κοινότητας.

Μελλοντικοί Στόχοι

Η Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδας, με τη συνεργασία όλων

των μελών της, στοχεύει να υλοποιήσει και να ολοκλη-

ρώσει κάποια σημαντικά έργα που αποτελούν πάγια αιτή-

ματα της νοσηλευτικής κοινότητας, ορισμένα από τα

οποία ήδη άρχισαν να εκπονούνται:

• Καθορισμός και κοστολόγηση των νοσηλευτικών πρά-

ξεων

• Δημιουργία ανοιχτής γραμμής επικοινωνίας με σκο-

πό την καταγραφή και επίλυση των προβλημάτων των

νοσηλευτών

• Ενίσχυση των διεθνών σχέσεων των ελλήνων νοση-

λευτών με οργανισμούς, fora και ινστιτούτα του εξω-

τερικού

• Δημιουργία ηλεκτρονικής ψηφιακής βιβλιοθήκης η

χρήση της οποίας θα είναι δωρεάν για τα μέλη της

ΕΝΕ και προσβάσιμη από όλη την επικράτεια

• Προσφορά ειδικών εκπαιδευτικών και μετεκπαιδευ-

τικών προγραμμάτων

• Διοργάνωση επιστημονικών συνεδρίων και ημερίδων

με μοριοδότηση των συνέδρων νομικά ισχύουσα και

κατοχυρωμένη

• Δημιουργία Ειδικών Επιτροπών Έργου, όπως Εκπαί-

δευσης, Τεκμηρίωσης, Διεθνών Σχέσεων και Ενημέ-

ρωσης

• Οργάνωση δικτύου εμπειρογνωμόνων για νοσηλευτι-

κά θέματα και παροχή νομοτεχνικών συμβουλών

• Οργάνωση και λειτουργία προγραμμάτων εξειδίκευ-

σης

• Πιστοποίηση Νοσηλευτικών Ειδικοτήτων και Νοση-

λευτικής επάρκειας

Επικοινωνία

Οι νοσηλευτές μπορούν να απευθύνονται στα τηλέφω-

να: 210 3648044, 3648048 (08:00- 15:00), στα fax:210

3648049, 3617859 και στο e- mail: [email protected]

• για επαγγελματικά θέματα

• για θέματα εκπαίδευσης

• για νομικά θέματα

• για την εγγραφή τους ή την ανανέωση αυτής

• για γενική ενημέρωση (συνέδρια, δράσεις, εκδηλώ-

σεις κλπ)

• για τις προκηρύξεις μέσω ΑΣΕΠ

• για θέσεις εργασίας στον ευρύτερο τομέα της υγείας


Guenter B. Risse

Σελίδες 1.094Λιανική τιμή: 90 f

Το βιβλίο αυτό, απεικονίζοντας το χρονικό της μεταμόρφωσης των νοσοκομείων από οίκους ελέους σε δομές εγκλεισμού ασθενών, από χώρους αποκατάστασης σε χώρουςκλινικής διδασκαλίας και έρευνας και από δωμάτια τοκετών και θανάτων σε ιδρύματα επιστήμης και τεχνολογίας, μας προσφέρει μια ιστορική οπτική στην κατανόηση των

νοσοκομείων της εποχής μας. Η ιστορία ξετυλίγεται σε δώδεκα επεισόδια τα οποία απεικονίζουν τα νοσοκομεία σε συγκεκριμένα μέρη και χρονικές περιόδους, καλύπτονταςσημαντικά θέματα και εξελίξεις στην ιστορία της ιατρικής και της θεραπευτικής, από την αρχαία Ελλάδα ως την εποχή του AIDS. Το βιβλίο αυτό προσφέρει μια μοναδική καιεκ των έσω ματιά στον κόσμο των νοημάτων και των συναισθημάτων που συσχετίζονται με τη ζωή στα νοσοκομεία και την περίθαλψη των ασθενών, περιλαμβάνοντας αφηγήσειςτόσο των ασθενών, όσο και των θεραπευτών τους. Εάν θεωρήσουμε τα νοσοκομεία οίκους «αποκατάστασης της τάξης», ικανούς να δαμάσουν το χάος που συσχετίζεται με ταδεινά, τις ασθένειες και το θάνατο των ανθρώπων, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα και τη σημασία των τελετουργικών τους ρουτινών και κανόνων. Από τις απαρχές τους,τα νοσοκομεία αποτέλεσαν μέρη πνευματικής και σωματικής ανάρρωσης. Θα πρέπει να συνεχίσουν να ανταποκρίνονται σε κάθε ανθρώπινη ανάγκη. Ως παραδοσιακοί μάρτυρεςτης ανθρώπινης συμπόνιας και φιλανθρωπίας, τα νοσοκομεία πρέπει να συνεχίσουν να αποτελούν χώρους ίασης.

Η Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος, στοχεύοντας στη συνεχή επιμόρφωση των Νοσηλευτώνθα διαθέσει ΔΩΡΕΑΝ το βιβλίο «Η Ιστορία των Νοσοκομείων»

σε όλους τους επί πτυχίω φοιτητές της Νοσηλευτικής.

Όλοι οι υπόλοιποι Νοσηλευτές μπορούν να προμηθευτούν το βιβλίο στην ειδική τιμή των 45 h.

ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ Ε.Ν.Ε.

Tomos5_t3_exo 10/10/13 10:23 AM Page 2





Μελέτη της γνώσης και της συμπεριφοράς των εφήβων

σχετικά με την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία

και τις επιδράσεις της στην υγεία - Επιδημιολογική μελέτη σε

εφήβους-Ερευνητικό Πρωτόκολλο






ΤΤοο ΕΕππιισσττηημμοοννιικκόό ΠΠεερριιοοδδιικκόό ττηηςς ΈΈννωωσσηηςς ΝΝοοσσηηλλεευυττώώνν ΕΕλλλλάάδδοοςς

TThhee SScciieennttiiffiicc JJoouurrnnaall ooff tthhee HHeelllleenniicc RReegguullaattoorryy BBooddyy ooff NNuurrsseess

TTOO

MMOO

ΣΣ 55

,, ΤΤ

ΕΕΥΥ

ΧΧΟΟ

ΣΣ 33

,, ΙΙΟΟ

ΥΥΛΛ

ΙΙΟΟΣΣ

-- ΑΑ

ΥΥΓΓ

ΟΟΥΥ

ΣΣΤΤ

ΟΟΣΣ

-- ΣΣ

ΕΕΠΠ

ΤΤΕΕ

ΜΜΒΒ

ΡΡΙΙΟΟ

ΣΣ 22

0011

22 //

VVOO

LLUU

MMEE

55,,

IISSSS

UUEE

11,,

JJUULL

YY --

AAUU

GGUU

SSTT

-- SS

EEPP

TTEE

RRMM

BBEE

RR 22

0011

22

VV oo ll uu mm ee 55 ,, NN uu mm bb ee rr 11 ,, JJ uu ll yy -- AA uu gg uu ss tt -- SS ee pp tt ee mm bb ee rr 22 00 11 22ΤΤ όό μμ οο ςς 55 ,, ΤΤ εε ύύ χχ οο ςς 33 ,, II οο ύύ λλ ιι οο ςς -- ΑΑ ύύ γγ οο υυ σσ ττ οο ςς -- ΣΣ εε ππ ττ έέ μμ ββ ρρ ιι οο ςς 22 00 11 22

www.enne.gr

Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής ΕπιστήμηςH e l l e n i c j o u r n a l o f Ν u r s i n g S c i e n c e

Tomos5_t3_exo 10/10/13 10:23 AM Page 1

Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...

Documents

Transcript of Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...