Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...

Ε λ λ η ν ι κ όπ ε ρ ι ο δ ι κ ό τ η ςΝοσηλευτικήςΕ π ι σ τ ή μ η ς

[Πολιτισμική ετερότητα και φροντίδα υγείας]

[Σχεδιασμός προγράμματος εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοσηλευτικής για τη διασφάλιση του δικαιώματοςτων κωφών στην υγεία]

[Accidents in Hospitalised Children: A Retrospective Study in a Paediatric Research Hospital in Northern Italy]

[Διερεύνηση Επίπτωσης της Φυματίωσης στον Ελλαδικό Χώρο]

[Γνώσεις νοσηλευτών που εργάζονται σε ελληνικά παιδιατρικάτμήματα σχετικά με τη βασική υποστήριξη της ζωής στα παιδιά]

[Πρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας, πρόσληψης της αρρώστιαςκαι εφαρμογής πολιτικής]

[Επιληψία-Σκοποί Φροντίδας & Νοσηλευτικές Παρεμβάσεις σε Επιληπτικό Επεισόδιο. “Μία Διεθνή ΒιβλιογραφικήΑνασκόπηση”]

[Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στα συστήματα υγείας και οι προτεινόμενες πολιτικές υγείας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο]

[Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία- Προτάσεις για παρέμβαση]

[Διαπολιτισμική προσέγγιση οικογενειών με διαφορετική κουλτούρα από τους επαγγελματίες υγείας]

Το Επιστημονικό Περιοδικό

Ένωσης Νοσηλευτών ΕλλάδοςΕΕΛΛΛΛ

ΗΗΝΝ

ΙΙΚΚΟΟ

ΠΠΕΕΡΡ

ΙΙΟΟΔΔ

ΙΙΚΚΟΟ

ΤΤΗΗ

ΣΣΝΝ

ΟΟΣΣΗΗ

ΛΛΕΕΥΥ

ΤΤΙΙΚΚΗΗ

ΣΣΕΕΠΠ

ΙΙΣΣΤΤΗΗ

ΜΜΗΗ

ΣΣ

TTOO

MMOO

ΣΣ 44,,

ΤΤΕΕΥΥ

ΧΧΟΟΣΣ

33,, ΙΙΟΟ

ΥΥΛΛΙΙΟΟ

ΣΣ--ΑΑ

ΥΥΓΓΟΟ

ΥΥΣΣΤΤΟΟ

ΣΣ--ΣΣΕΕ

ΠΠΤΤΕΕ

ΜΜΒΒΡΡ

ΙΙΟΟΣΣ

22001111

ΤΤόόμμοοςς 44,, ΤΤεεύύχχοοςς 33,, ΙΙοούύλλιιοοςς--ΑΑύύγγοουυσσττοοςς--ΣΣεεππττέέμμββρριιοοςς 22001111

www.enne.gr

της

EXOFILO 1/5/12 10:39 AM

ΕΚ∆ΟΤΗΣ: ∆∆ΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΗΗΣΣ ΣΣΚΚΟΟΥΥΤΤΕΕΛΛΗΗΣΣ**∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚ∆ΟΣΗΣ: ΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΕΕΙΙ∆∆ΗΗΣΣ ∆∆ΑΑΓΓΛΛΑΑΣΣ**ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚ∆ΟΣΗΣ: ΜΜΙΙΧΧΑΑΛΛΗΗΣΣ ΠΠΙΙΤΤΣΣΙΙΛΛΙΙ∆∆ΗΗΣΣΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ∆∆ρρ.. ΑΑΘΘΗΗΝΝΑΑ ΚΚΑΑΛΛΟΟΚΚΑΑΙΙΡΡΙΙΝΝΟΟΥΥ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΛΛΑΑΜΜΠΠΡΡΟΟΣΣ ΜΜΠΠΙΙΖΖΑΑΣΣ**,, ∆∆ΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΗΗΣΣ ΠΠΙΙΣΣΤΤΟΟΛΛΑΑΣΣ**ΥΠΕΥΘΥΝOI ΣΥΝ∆ΡΟΜΩΝ: ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΑΑ ΜΜΠΠΕΕΛΛΑΑΛΛΗΗ**,, ∆∆ΗΗΜΜΟΟΣΣΘΘΕΕΝΝΗΗΣΣ ΣΣΑΑΛΛΗΗΚΚΙΙ∆∆ΗΗΣΣ**ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ∆ΙΑΝΟΜΗΣ ΕΝΤΥΠΟΥ: ΓΓΕΕΩΩΡΡΓΓΙΙΟΟΣΣ ∆∆ΡΡΑΑΧΧΤΤΙΙ∆∆ΗΗΣΣ**

Το ∆Σ της ΕΝΕ*:∆∆ηηµµήήττρριιοοςς ΣΣκκοουυττέέλληηςς:: Πρόεδρος, ΑΑρριισσττεείίδδηηςς ∆∆άάγγλλααςς:: Γενικός Γραµµατέας, ΝΝιικκόόλλααοοςς ΟΟρρφφααννόόςς:: Α΄ Αντιπρόεδρος, ΓΓεεώώρργγιιοοςς ∆∆όόννττσσιιοοςς:: Β΄ Αντιπρόεδρος, ΛΛάάµµππρροοςς ΜΜππίίζζααςς:: Ταµίας, ΑΑββρρααµµίίδδηηςς ΓΓεεώώρργγιιοοςς:: Οργανωτικός Γραµµατέας, ΚΚωωννσσττααννττίίαα ΜΜππεελλααλλήή:: Αναπληρωτής Γραµµατέας

Μέλη ∆.Σ:Πιστόλας ∆ηµήτριος, Αρβανίτης Γεώργιος, Ποντισίδης Γεώργιος, Κωτσής Απόστολος, Ριζόπουλος Ρίζος, ∆ηµητρέλης ∆ηµήτριος, Γιάκης Νικόλαος, Σπυράτος Φώτιος

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ∆∆ρρ.. ΕΕΛΛΕΕΝΝΗΗ ΑΑΠΠΟΟΣΣΤΤΟΟΛΛΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΥΥ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ ∆∆ρρ.. ΜΜΑΑΡΡΙΙΑΑ ΓΓΚΚΙΙΚΚΑΑ Νοσηλεύτρια Εκπαίδευσης ΕΕΣ ∆∆ρρ.. ΣΣΟΟΦΦΙΙΑΑ ΖΖΥΥΓΓΑΑ Επίκουρη Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου ∆∆ρρ.. ΠΠΑΑΝΝΑΑΓΓΙΙΩΩΤΤΑΑ ΙΙΟΟΡΡ∆∆ΑΑΝΝΟΟΥΥ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής Α ΑΤΕΙ ΑΘΗΝΩΝ ∆∆ρρ.. ΕΕΥΥΜΜΟΟΡΡΦΦΙΙΑΑ ΚΚΟΟΥΥΚΚΙΙΑΑ Λέκτορας Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ ΘΘΕΕΟΟΧΧΑΑΡΡΗΗΣΣ ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΝΝΙΙ∆∆ΗΗΣΣ MMSScc Καθηγητής Εφαρµογών Τµήµατος Νοσηλευτικής ΑΤΕΙ Κρήτης ∆∆ρρ.. ΦΦΩΩΤΤΟΟΥΥΛΛΑΑ ΜΜΠΠΑΑΜΜΠΠΑΑΤΤΣΣΙΙΚΚΟΟΥΥ Επίκουρη Καθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής Α ΑΤΕΙ ΑΘΗΝΩΝ ∆∆ρρ.. ΠΠΑΑΝΝΑΑΓΓΙΙΩΩΤΤΗΗΣΣ ΠΠΡΡΕΕΖΖΕΕΡΡΑΑΚΚΟΟΣΣ Επίκουρος Καθηγητής Τµήµατος Νοσηλευτικής Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου

ΜΕΛΗ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣDDrr.. EEhhrreennffeelldd MMaallllyy,, RN, PhD, Head of Nursing dep. Associate Professor Tel-Aviv University,Dep of Nursing, Israel.DDrr.. MMeerrkkoouurriiss AAnnaassttaassiiooss.. RN, PhD, Associate Professor, Cyprus University of Technology.DDrr.. PPaavvllaakkiiss AAnnddrreeaass,, Professor of Open University of Cyprus.DDrr.. PPaappaaddooppoouullooss IIrreennaa PhD, MA(Ed), BA, DipNEd, DipN, NDNCert, RGN, RM Professor of Transcultural Health andNursing and Head of Research Centre for Transcultural Studies in Health Middlesex University, London UK.DDrr.. PPaappaassttaavvrroouu EEvvrriiddiikkii Lecturer Department of Nursing, Cyprus University of Technology.President of the Council ofNursing and Midwifery.SSiirroonnii CCeecciilliiaa RN, BSc, MSc Universita degli Studi dell’ Insubria-Varese Italy.

ΕΙ∆ΙΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: 11.. ΙΙΩΩΑΑΝΝΝΝΗΗΣΣ ΥΥΦΦΑΑΝΝΤΤΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΣΣ,, Καθητητής Κοινωνικής Πολιτικής, Νοµική Σχολή ΕΚΠΑ22.. ΙΙΩΩΑΑΝΝΝΝΗΗΣΣ ΚΚΥΥΡΡΙΙΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΣΣ,, Καθηγητής Οικονοµικών της Υγείας, Κοσµήτωρ ΕΣ∆Υ33.. ΝΝΙΙΚΚΟΟΛΛΑΑΟΟΣΣ ΜΜΑΑΝΝΙΙΑΑ∆∆ΑΑΚΚΗΗΣΣ,, Επίκουρος Καθηγητής Οικονοµικών και ∆ιοίκησης της Υγείας, Πανεπιστήµιο Πειραιά44.. ΓΓΕΕΡΡΑΑΣΣΙΙΜΜΟΟΣΣ ΜΜΠΠΟΟΝΝΑΑΤΤΣΣΟΟΣΣ Καθηγητής Ιατρικής, Πρόεδρος Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ 55.. ΓΓΕΕΩΩΡΡΓΓΙΙΟΟΣΣ ΜΜΠΠΑΑΛΛΤΤΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΣΣ Καθηγητής Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ 66.. ΓΓΕΕΩΩΡΡΓΓΙΙΟΟΣΣ ΣΣΑΑΡΡΟΟΓΓΛΛΟΟΥΥ Καθηγητής Τµήµατος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Πρόεδρος ΚΕΕΛΠΝΟ77.. ΑΑΛΛΕΕΞΞΙΙΟΟΣΣ ΠΠΑΑΡΡΑΑΡΡΑΑΣΣ,, ∆ικηγόρος ∆ηµοσιολόγος, Νοµικός Σύµβουλος ΕΝΕ88.. ΣΣΠΠΥΥΡΡΟΟΣΣ ΒΒΡΡΕΕΤΤΤΤΟΟΣΣ,, Συγγραφέας, ∆ιδάκτωρ Φιλολογίας99.. ΦΦΩΩΤΤΙΙΟΟΣΣ ΛΛΕΕΠΠΙΙ∆∆ΑΑΣΣ,, Νοµικός Σύµβουλος της 6ης ΥΠΕ, DEA, ∆ιοικητικό ∆ίκαιο, Montpellier France

Ε λ λ η ν ι κ όπ ε ρ ι ο δ ι κ ό τ η ςΝοσηλευτικήςΕ π ι σ τ ή µ η ς

II∆∆ΙΙΟΟΚΚΤΤΗΗΣΣΙΙΑΑ:: ΕΝΩΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑ∆ΟΣΒασιλίσσης Σοφίας 47, 10676 Αθήνα, Τηλ.: 210 3648 044Fax: 210 3617 859, e-mail: [email protected], www.enne.gr

ΕΕΠΠΙΙΜΜΕΕΛΛΕΕΙΙΑΑ ΕΕΚΚ∆∆ΟΟΣΣΗΗΣΣ--∆∆ΙΙΑΑΦΦΗΗΜΜΙΙΣΣΕΕΙΙΣΣ:: Μ. ΠΙΤΣΙΛΙ∆ΗΣ Α.Ε.Αγ. Νικολάου 102, 16674 Γλυφάδα,

Τηλ.: 210-8947 002, Fax: 210 8941 551 e-mail: [email protected], www.pitsilidis.gr

ISSN 1791-9002

Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµης

ΣΣΟΟΦΦΙΙΑΑ ΖΖΥΥΓΓΑΑΠολιτισµική ετερότητα και φροντίδα υγείας..........................................................................................................................................3

ΒΒΕΕΝΝΕΕΤΤIIΑΑ--ΣΣΟΟΦΦIIΑΑ ΒΒΕΕΛΛΟΟΝΝAAΚΚΗΗ,, ΜΜAAΡΡΘΘΑΑ ΒΒΕΕΛΛΟΟΝΝAAΚΚΗΗ,, ΑΑΘΘΗΗΝΝAA ΚΚΑΑΛΛΟΟΚΚΑΑΙΙΡΡΙΙΝΝΟΟYYΣχεδιασµός προγράµµατος εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοσηλευτικής για τη διασφάλιση του δικαιώµατος των κωφών στην υγεία ..............................................................................................................................................4[DESIGNING OF AN EDUCATIONAL PROGRAMME FOR NURSES AND NURSING STUDENTS TO ENSURE THE DEAFS’ RIGHT TO HEALTH CARE]

AANNNNAAMMAARRIIAA BBAAGGNNAASSCCOO,, MMAARRIIAA LLUUCCIIAA SSPPEERRLLIINNGGAA,, AANNNNAA MMAARRIIAA UURRBBAANNOO,, FFUULLVVIIAA EESSIIBBIITTII,, RROOBBEERRTTAA DDAA RRIINN DDEELLLLAA MMOORRAA,, SSIIMMOONNAA CCAALLZZAA,, LLAAUURRAA TTIIBBAALLDDII,, LLOORREEDDAANNAA SSAASSSSOOAccidents in Hospitalised Children: A Retrospective Study in a Paediatric Research Hospital in Northern Italy ..........................14[ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΣΕ ΝΟΣΗΛΕΥOΜΕΝΑ ΠΑΙ∆ΙA: ΜΙΑ ΑΝΑ∆ΡΟΜΙΚH ΜΕΛEΤΗ ΣΕ EΝΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚO ΠΑΙ∆ΙΑΤΡΙΚO ΝΟΣΟΚΟΜΕIΟ ΣΤΗ ΒOΡΕΙΑ ΙΤΑΛIΑ]

ΚΚΩΩΝΝΣΣΤΤΑΑΝΝΤΤΙΙΝΝΑΑ ΓΓΚΚΟΟΥΥΓΓΚΚΟΟΥΥΜΜΑΑΤΤΗΗ,, ∆∆ΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΙΙΟΟΣΣ ΖΖΗΗΚΚΟΟΣΣ,, ΜΜΑΑΡΡΙΙΑΑΝΝΝΝΑΑ ∆∆ΙΙΟΟΜΜΗΗ∆∆ΟΟΥΥΣΣ∆ιερεύνηση Επίπτωσης της Φυµατίωσης στον Ελλαδικό Χώρο ..........................................................................................................20[INVESTIGATION OF THE INCIDENCE OF TUBERCULOSIS IN GREECE]

ΚΚΑΑΛΛΟΟΓΓΗΗΡΡΟΟΥΥ ΜΜΑΑΡΡΙΙΑΑΓνώσεις νοσηλευτών που εργάζονται σε ελληνικά παιδιατρικά τµήµατα σχετικά µε τη βασική υποστήριξη της ζωής στα παιδιά ............................................................................................................................................................................27[NURSES’ KNOWLEDGE OF BASIC LIFE SUPPORT IN GREEK PEDIATRIC DEPARTMENTS]

ΣΣΩΩΤΤΗΗΡΡΙΙΑΑ∆∆ΟΟΥΥ ΚΚΥΥΡΡΙΙΑΑΚΚΗΗ,, ΣΣΑΑΡΡΑΑΦΦΗΗΣΣ ΠΠΑΑΥΥΛΛΟΟΣΣ,, ΜΜΑΑΛΛΛΛΙΙΑΑΡΡΟΟΥΥ ΜΜΑΑΡΡΙΙΑΑΠρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας, πρόσληψης της αρρώστιας και εφαρµογής πολιτικής ..............................................................34[SOCIETY ORGANISATION MODELS, PERCEPTION OF ILLNESS AND POLICY IMPLEMENTATION]

ΕΕΛΛΕΕΝΝΗΗ ΣΣΤΤΑΑΜΜΑΑΤΤΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΥΥ,, ΑΑΘΘΑΑΝΝΑΑΣΣΙΙΑΑ ΣΣΤΤΑΑΜΜΑΑΤΤΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΥΥ,, ΑΑΘΘΑΑΝΝΑΑΣΣΙΙΟΟΣΣ ΠΠΡΡΕΕΚΚΑΑΤΤΕΕΣΣ Επιληψία-Σκοποί Φροντίδας & Νοσηλευτικές Παρεµβάσεις σε Επιληπτικό Επεισόδιο.“Μία ∆ιεθνή Βιβλιογραφική Ανασκόπηση” ........................................................................................................................................41[EPILEPSY-AIMS & NURSING CARE INTERVENTIONS IN EPILEPTIC EPISODE. ''AN INTERNATIONAL LITERATURE REVIEW”]

ΕΕΥΥΚΚΑΑΡΡΠΠΙΙ∆∆ΗΗΣΣ ΑΑΠΠΟΟΣΣΤΤΟΟΛΛΟΟΣΣΗ επίδραση της οικονοµικής κρίσης στα συστήµατα υγείας και οι προτεινόµενες πολιτικές υγείας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο............................................................................................................................................................48[THE INFLUENCE OF GLOBAL FINANCIAL CRISIS ON HEALTH SYSTEMS AND THE PROPOSED HEALTH POLICIES AT NATIONAL AND INTERNATIONAL LEVEL]

ΑΑΘΘΗΗΝΝΑΑ ΠΠΑΑΤΤΕΕΛΛΑΑΡΡΟΟΥΥ,, ΑΑΝΝΝΝΑΑ ΜΜΑΑΝΝΙΙ∆∆ΑΑΚΚΗΗ,, ΑΑΝΝΤΤΩΩΝΝΙΙΟΟΣΣ ΜΜΠΠΑΑΛΛΟΟΛΛΑΑΚΚΗΗΣΣ,, ΕΕΥΥΑΑ ΟΟΡΡΦΦΑΑΝΝΟΟΥΥ,, ΕΕΥΥΡΡΙΙ∆∆ΙΙΚΚΗΗ ΠΠΑΑΤΤΕΕΛΛΑΑΡΡΟΟΥΥΟι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης στην υγεία- Προτάσεις για παρέµβαση ................................................................................53[THE ECONOMICAL CRISIS AND CONSEQUENCES TO HEALTH. SUGGESTIONS]

ΑΑΘΘΑΑΝΝΑΑΣΣΟΟΠΠΟΟΥΥΛΛΟΟΥΥ ΜΜΑΑΡΡΙΙΑΑ,, ΧΧΡΡΙΙΣΣΤΤΟΟ∆∆ΟΟΥΥΛΛΟΟΥΥ ΕΕΛΛΕΕΝΝΗΗ∆ιαπολιτισµική προσέγγιση οικογενειών µε διαφορετική κουλτούρα από τους επαγγελµατίες υγείας ..............................................62[INTERCULTURAL EFFECTIVE APPROACH OF FAMILIES WITH DIFFERENT CULTURES BY HEALTH PROFESSIONALS]

1. Α∆ΑΜΑΚΙ∆ΟΥ ΘΕΟ∆ΟΥΛΗ2. ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑΝΘΗ3. ΑΠΟΣΤΟΛΑΡΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ4. ΒΕΛΟΝΑΚΗ ΒΕΝΕΤΙΑ-ΣΟΦΙΑ5. ΓΑΛΑΝΗΣ ΠΕΤΡΟΣ 6. ΓΕΡΑΛΗ ΜΑΡΙΑ7. ΓΚΟΛΦΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΣΣΙΑΝΗ 8. ΓΚΟΥΒΑ ΜΑΙΡΗ9. ΓΚΟΥΖΟΥ ΜΑΡΙΑ10. ∆ΑΛΛΑΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ11. ∆ΡΕΛΙΩΖΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

12. ΖΗΚΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ13. ΙΩΑΝΝΙ∆Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ14. ΚΑΙΤΕΛΙ∆ΟΥ ∆ΑΦΝΗ15. ΚΑΠΕΛΛΑ ΜΑΡΙΑ16. ΚΑΡΑΙΣΚΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ17. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ18. ΚΑΤΣΑΡΑΓΑΚΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ19. ΚΑΥΚΙΑ ΘΕΟ∆ΩΡΑ20. ΚΟΛΟΒΟΣ ΠΕΤΡΟΣ21. ΛΑΜΠΡΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ22. ΛΑΣΚΑΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

23. ΜΑΓΓΟΥΛΙΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗ24. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ ΜΑΡΙΑ25. ΜΕΛΛΟΥ ΚΑΣΣΙΑΝΗ26. ΜΟΥΓΙΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ 27. ΝΤΑΦΟΓΙΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ28. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΑΣΠΑΣΙΑ29. ΠΕΤΡΟΓΛΟΥ ΝΙΚΗ30. ΡΟΚΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ31. ΣΑΡΑΦΗΣ ΠΑΥΛΟΣ32. ΣΑΡΙ∆Η ΜΑΡΙΑ33. ΣΤΑΘΑΡΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

34. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟ∆ΩΡΟΣ35. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑ36. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ37. ΤΖΙΑΦΕΡΗ ΣΤΥΛΙΑΝΗ 38. ΤΟΥΡΟΥΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ39. ΤΣΙΑΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ 40. ΦΕΣΤΕΡΙ∆ΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ41. ΦΩΤΗΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ42. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΟΥ ΑΛΑΞΑΝ∆ΡΑ43. ΧΡΙΣΤΟ∆ΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ

ΚΡΙΤΕΣ EΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟΥ ΤΗΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Περιεχοµενα

Τόµος 4 - Τεύχος 3 [3]

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Πολιτισµική ετερότητα και φροντίδα υγείας

ΣΣοοφφίίαα ΖΖυυγγάά,, ΕΕππίίκκοουυρρηη ΚΚααθθηηγγήήττρριιαα ΤΤµµήήµµααττοοςςΝΝοοσσηηλλεευυττιικκήήςς ΠΠααννεεππιισσττηηµµίίοουυ ΠΠεελλοοπποοννννήήσσοουυ

Ηδραµατική αλλαγή στο πολιτισµικό και εθνο-τικό τοπίο της Ελλάδας µετά από τα φαινόµε-να παλιννόστησης και της µετανάστευσης εντάσ-

σεται σε µια ήδη υπαρκτή κατάσταση κινητικότηταςκαι πολιτισµικής επαφής σε όλον τον κόσµο. Η πολι-τισµική ετερότητα σε διεθνές αλλά και σε εθνικό επί-πεδο διαµορφώνει τη σύγχρονη κοινωνική πραγµα-τικότητα, καθώς παρατηρείται αυξηµένη επαφή µεταξύχωρών, η οποία άλλωστε αντανακλά την αυξηµένηοικονοµική και πολιτιστική αλληλεξάρτηση σε παγκό-σµιο επίπεδο.

Στις σύγχρονες πολυπολιτισµικές κοινωνίες δεγίνονται ανεκτές οι διάφορες διακρίσεις, για παρά-δειγµα εθνικές, φυλετικές, θρησκευτικές ή άλλες.Οι κοινωνίες αυτές αναγνωρίζουν και κατοχυρώνουννοµικά το δικαίωµα της διαφορετικότητας και ευνο-ούν την ελεύθερη έκφραση όλων των επιµέρους πολι-τισµικών ταυτοτήτων.

Οι πολιτισµικές διαφορές τίθενται στο επίκεντροενός ευρύτερου κοινωνικού προβληµατισµού καιενός ειδικού επιστηµονικού λόγου που αφορά στό-χους και προϋποθέσεις φροντίδας υγείας, υπό τοπρίσµα της διαµορφούµενης πολυπολιτισµικότητας.Οι δύο κύριες και αντιπαρατιθέµενες θεωρητικέςκατευθύνσεις του πολιτισµικού οικουµενισµού καιτου πολιτισµικού σχετικισµού προσεγγίζουν µε δια-φορετικό τρόπο τον πολιτισµό και την πολιτισµικήετερότητα και επηρεάζουν τη στοχοθεσία της φρο-ντίδας υγείας. Η έννοια της αναγνώρισης του Άλλουαποτελεί την κεντρική έννοια σύγχρονων φιλοσοφικών

κατευθύνσεων και ζητούµενο της φροντίδας υγείας.Η διαπίστωση ότι οι ανθρώπινες οµάδες διαφέ-

ρουν ως προς τις πρακτικές, τις συµπεριφορές, τιςκοσµοαντιλήψεις και τις αξίες που τις χαρακτηρίζουνµας οδηγεί στην έννοια της πολιτισµικής ποικιλοµορ-φίας. Η επιστήµη της κοινωνικής ανθρωπολογίαςεστίασε το ενδιαφέρον της στη µελέτη των πολιτισµι-κών γνωρισµάτων που διαφέρουν από τη µία οµάδαστην άλλη, υιοθετώντας µια συγκριτική οπτική. Ηπολιτισµική ποικιλότητα συγκροτείται από ένα σύνο-λο κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών ιδιαιτε-ροτήτων, που εκφράζονται στη διαφορετικότητα τηςγλώσσας, της θρησκείας και της συνείδησης της εθνό-τητας και στη διαφορετικότητα των στάσεων και αξιών,των προτύπων ζωής και διαβίωσης, της κοινωνικήςοργάνωσης και συµπεριφοράς και τέλος της κοσµο-θεωρίας της ζωής και της αντιµετώπισης των υπαρ-ξιακών προβληµάτων.

Τα τελευταία χρόνια η διαπολιτισµική προσέγγισητης φροντίδας υγείας δίνει ιδιαίτερη έµφαση στην επί-δραση των κοινωνικών και των οργανωτικών δοµώνστην υγεία, εφόσον µε τις νέες συνθήκες που επικρα-τούν επισηµαίνονται νέες δεξιότητες που απαιτείταινα έχουν οι επαγγελµατίες υγείας για να παρέχουν ποι-οτική φροντίδα. Η αποτελεσµατική φροντίδα εξαρτά-ται από τη γνώση της διαφορετικότητας και των αξιώνπου επικρατούν σε κάθε πολιτισµό. Οι επαγγελµατίεςυγείας είναι πιθανό να έχουν διαφορετικές πεποιθή-σεις και αξίες από τους ανθρώπους που περιθάλπουν,όµως µπορούν να στηρίξουν την παρεχόµενη φροντί-δα τους σε ένα «συµβόλαιο» που θα κάνουν µε τονασθενή, το οποίο θα περιλαµβάνει σεβασµό στις αξίεςκαι τις πεποιθήσεις του.

[4] Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµης

ΕΙ∆ΙΚΟ ΑΡΘΡΟ

Σχεδιασµός προγράµµατος εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοσηλευτικής

για τη διασφάλιση του δικαιώµατος των κωφών στην υγεία

ΒΒεεννεεττίίαα –– ΣΣοοφφίίαα ΒΒεελλοοννάάκκηη11,, ΜΜάάρρθθαα ΒΒεελλοοννάάκκηη22,, ΑΑθθηηννάά ΚΚααλλοοκκααιιρριιννοούύ33

1. Βενετία – Σοφία Βελονάκη, Νοσηλεύτρια, MSc, PhDc, Τµήµα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών

2. Μάρθα Βελονάκη, Φοιτήτρια Ιατρικού τµήµατος Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών 3. Αθηνά Καλοκαιρινού, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Νοσηλευτικής,

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών

Περίληψη

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Οι κωφοί χρήστες νοηµατικής γλώσσας σε σχέση µε το γενικό πληθυσµό εµφανίζουν έλλειµµαγνώσης σε θέµατα υγείας, αντιµετωπίζουν δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και κίνδυνο νασυµβεί λάθος στη φαρµακευτική αγωγή τους, εξαιτίας κυρίως προβληµάτων επικοινωνίας µε τους επαγ-γελµατίες υγείας. Οι δυσκολίες αυτές θα µπορούσαν να περιοριστούν µε κατάλληλη εκπαίδευση των νοση-λευτών.ΣΣκκοοππόόςς:: Ο σχεδιασµός και η πιλοτική εφαρµογή προγράµµατος εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοση-λευτικής για τη διασφάλιση του δικαιώµατος των κωφών στην υγεία. ΥΥλλιικκόό κκααιι µµέέθθοοδδοοςς:: Πραγµατοποιήθηκε βιβλιογραφική αναζήτηση αναλυτικών προγραµµάτων διδασκαλίας τηςελληνικής νοηµατικής γλώσσας, ως ξένης γλώσσας και προγραµµάτων σχετικών µε την κουλτούρα των κωφώνκαι τις ιδιαιτερότητες κατά την παροχή φροντίδας υγείας σε αυτούς. ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Από τη σύνθεση των βιβλιογραφικών ευρηµάτων σχεδιάστηκε και εφαρµόστηκε πιλοτικά πρό-γραµµα εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοσηλευτικής σε θέµατα σχετικά µε την κουλτούρα, τα δικαι-ώµατα και τις ιδιαίτερες ανάγκες των κωφών κατά την παροχή φροντίδας υγείας. Το εκπαιδευτικό πρόγραµ-µα περιλαµβάνει επίσης µαθήµατα για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων επικοινωνίας στην ελληνικήνοηµατική γλώσσα, εστιασµένα στις ανάγκες επικοινωνίας του νοσηλευτή µε κωφούς ασθενείς. Η διάρκειατης εκπαίδευσης ήταν 30 ώρες (10 τρίωρα µαθήµατα). ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα –– ΣΣυυζζήήττηησσηη:: Είναι η πρώτη φορά που εφαρµόζεται σχετική εκπαίδευση σε νοσηλευτές καιφοιτητές νοσηλευτικής. Από την πιλοτική εφαρµογή της κρίνεται, ότι οι εκπαιδευόµενοι ευαισθητοποιήθη-καν και απέκτησαν γνώσεις και δεξιότητες, ώστε να είναι σε θέση να βελτιώσουν την παρεχόµενη σε κωφούςασθενείς φροντίδα υγείας. Αναµένονται τα αποτελέσµατα από την αξιολόγηση του προγράµµατος, ώστε αντί-στοιχα µελλοντικά εκπαιδευτικά προγράµµατα να χρησιµοποιήσουν τα θετικά στοιχεία του και να βελτιώσουντυχόν αδυναµίες του.

ΛΛέέξξεειιςς ΚΚλλεειιδδιιάά:: εκπαίδευση, κωφός, νοηµατική γλώσσα, νοσηλευτική, υγεία


ΕισαγωγήΗ απώλεια ακοής αφορά περίπου στο 9-10% του πλη-θυσµού, ποσοστό το οποίο αυξάνεται συνεχώς. (Barnett,2002) Τα άτοµα µε προβλήµατα ακοής εµφανίζουνέλλειµµα γνώσης σε θέµατα υγείας, σε σχέση µε τογενικό πληθυσµό (Margellos-Anast et al, 2006) καιαντιµετωπίζουν δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίεςυγείας και κίνδυνο να συµβεί λάθος στη φαρµακευτι-κή αγωγή τους, (Ιezzoni, 2004) εξαιτίας κυρίως προ-βληµάτων επικοινωνίας µε τους επαγγελµατίες υγεί-ας. (Barnett, 2002; Steinberg et al, 2006) Οι δυσκολίεςαυτές είναι εντονότερες στους κωφούς οι οποίοι είναιχρήστες της νοηµατικής γλώσσας (Bat-Chava et al,2005) και γι’αυτό το παρόν άρθρο αναφέρεται σε αυτήτην οµάδα κωφών. Είναι γεγονός ότι ελάχιστοι νοση-λευτές γνωρίζουν τη νοηµατική γλώσσα (Pagliuca etal, 2007), ενώ στην Ελλάδα σήµερα, το κόστος διερ-µηνείας βαρύνει, ουσιαστικά, τον κωφό (ΟΜΚΕ, 2011).Προκειµένου να επιτευχθεί εξατοµικευµένη φροντί-δα και να γίνει άρση των ανισοτήτων και των έµµεσωνδιακρίσεων σε βάρος των κωφών κατά την παροχήφροντίδας υγείας, προτείνεται οι επαγγελµατίες υγεί-ας να εκπαιδεύονται κατάλληλα ώστε να γνωρίζουν τιςβασικές ιδιαιτερότητες της φροντίδας ενός κωφούασθενή. (Sinclair-Penwarden, 2009; Pagliuca et al,2007; Golden &Ulrich, 1978).

Σκοπός:Για το λόγο αυτό, σχεδιάστηκε και εφαρµόστηκε πιλο-τικά ένα πρόγραµµα εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοι-τητών νοσηλευτικής. Στόχοι του εκπαιδευτικού προ-γράµµατος είναι οι συµµετέχοντες να ευαισθητοποιηθούνσε θέµατα σχετικά µε την κώφωση, να έρθουν σε επα-φή µε την κουλτούρα των µελών της κοινότητας τωνκωφών, να αναγνωρίσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες και ταδικαιώµατα των ατόµων αυτών σε θέµατα σχετικά µετην υγεία και να αποκτήσουν βασικές γνώσεις και δεξιό-τητες επικοινωνίας στην ελληνική νοηµατική γλώσσα.

Υλικό-µέθοδος: Για το σχεδιασµό κατάλληλου εκπαιδευτικού προγράµ-µατος για τη συγκεκριµένη εκπαίδευση, έγινε αναζή-τηση στη βιβλιογραφία αναλυτικών προγραµµάτωνδιδασκαλίας της ελληνικής νοηµατικής γλώσσας ωςξένης γλώσσας, καθώς και προγραµµάτων που απευ-θύνονται σε ακούοντες επαγγελµατίες υγείας ή φοι-τητές επιστηµών υγείας σχετικά µε τις ιδιαιτερότητεςκατά την παροχή φροντίδας υγείας και την κουλτού-ρα των κωφών.

Βιβλιογραφία αναζητήθηκε στη βιβλιοθήκη τηςΦιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, στηβιβλιοθήκη και στα αρχεία της «∆ΡΩ», αστικής µηκερδοσκοπικής εταιρίας για την ανάπτυξη της ποιό-τητας ζωής των εµποδιζόµενων ατόµων, σε εθνικές(www.iatrotek.org, www.omke.gr) και διεθνείς(www.medline.com, www.cinahl.com, www.pubmed.com)

βάσεις δεδοµένων, καθώς και µέσω µηχανών αναζή-τησης. Ως λέξεις κλειδιά για τη βιβλιογραφική ανα-ζήτηση χρησιµοποιήθηκαν στα ελληνικά και αγγλικάοι λέξεις αναλυτικά προγράµµατα, ιατρική, νοσηλευ-τική, εκπαίδευση, (ελληνική) νοηµατική γλώσσα, επαγ-γελµατίες υγείας.

Αποτελέσµατα βιβλιογραφικής ανασκόπησης:Για τη διδασκαλία της νοηµατικής ως ξένης γλώσσας,σε διεθνές επίπεδο, υπάρχει ελάχιστη βιβλιογραφίακαι δεν υπάρχουν αναλυτικά προγράµµατα καθολικήςαποδοχής. (Wilcox &Wilcox, 1998; Παπασπύρου &Ταγκά-λου, 2007) Στη βιβλιογραφία, ανευρέθη να περιγρά-φεται µόνο ένα αναλυτικό πρόγραµµα διδασκαλίας τηςελληνικής νοηµατικής γλώσσας σε ακούοντες. Το ανα-λυτικό αυτό πρόγραµµα διαρθρώνεται σε τέσσεριςαυτοτελείς βαθµίδες, οι οποίες αντιστοιχούν σε τέσ-σερα επίπεδα γλωσσικής επάρκειας (ικανοποιητική,καλή, πολύ καλή και άριστη γνώση). Προτείνεται κάθεβαθµίδα να διαρκεί 2 εκπαιδευτικά έτη µε συχνότητα2 τρίωρα ή 3 δίωρα µαθήµατα ανά εβδοµάδα. (Παπα-σπύρου &Ταγκάλου, 2007)

Από τη βιβλιογραφική αναζήτηση εκπαιδευτικώνπρογραµµάτων σχετικών µε την παροχή φροντίδαςυγείας σε κωφούς ασθενείς, ανευρέθησαν τέσσερα,τα οποία απευθύνονταν σε φοιτητές ιατρικής, ένα εκτων οποίων εφαρµόστηκε στη συνέχεια και σε φοιτη-τές της φαρµακευτικής. Οι στόχοι, η εκπαιδευτικήµέθοδος, το περιεχόµενο και η διάρκεια κάθε προ-γράµµατος, διέφεραν σηµαντικά.

Ειδικότερα, σε πανεπιστήµιο του Καναδά, διεξήχθη-σαν τρίωρα εκπαιδευτικά workshops, τα οποία απευ-θύνονταν κυρίως σε πρωτοετείς και δευτεροετείς φοι-τητές της ιατρικής. Οι συµµετέχοντες εκπαιδεύτηκανστην επικοινωνία µεταξύ του ασθενή, χρήστη βοηθη-µάτων ακοής και του ιατρού, ενηµερώθηκαν για τα βοη-θήµατα ακοής και διερεύνησαν τα ζητήµατα που ανα-κύπτουν κατά τη φροντίδα των ασθενών αυτών, σχετικάµε την πολυπολιτισµικότητα, την τεχνολογία και την ηθι-κή. Κάθε workshop περιελάµβανε ερωτηµατολόγιο-λίστα θεµάτων για τα οποία συχνά υπάρχουν εσφαλµέ-νες αντιλήψεις, ασκήσεις σε οµάδες, διαλέξεις, συνεντεύξειςεθελοντών κωφών, ασκήσεις εναλλαγής ρόλων, συζη-τήσεις, τη χορήγηση έντυπου υλικού κ.α. (Lock, 2003)

Αντίστοιχου περιεχόµενου ήταν και η -διάρκειαςµιας ηµέρας- εκπαίδευση τεταρτοετών φοιτητών ιατρι-κής του πανεπιστηµίου του Leeds, σε δεξιότητες επι-κοινωνίας και γνωριµίας -σε βάθος- µε την κώφωση.Η εκπαίδευση περιελάµβανε οµιλίες κωφών και ακου-όντων, αλλά και ασκήσεις εναλλαγής ρόλων και προ-σοµοίωσης. (Smith &Hasnip, 1991)

Ένα άλλο πρόγραµµα εκπαίδευσης φοιτητών ιατρι-κής σε θέµατα σχετικά µε τη φροντίδα των κωφώνασθενών είναι το “Deaf Strong Hospital”. Πρόκειταιγια µια άσκηση µε αντιστροφή ρόλων, στην οποία συµ-µετέχουν πρωτοετείς φοιτητές ιατρικής του Πανεπι-




ΠIΝΑΚΑΣ. «Εκπαιδευτικό πρόγραµµα: µαθήµατα 3-10»

Μάθηµα 3ο:

l Βασικές λέξεις και έκφραση (επανάληψη και συνέχεια)l Ηµέρες, µήνες, εποχές

Χρόνος: πριν, µετά, χθες, προχθές, αύριο, πέρσι, τώρα, χρόνια (πριν 3 χρόνια, σε 3 χρόνια) Τι µέρα ήταν χθες/ είναι σήµερα/ θα είναι αύριο;

l Αθήνα, πόλη, χωριό, Ελλάδα, εξωτερικόΠού µένεις; Πού γεννήθηκες;

l Καιρός –φυσικά φαινόµενα (ζέστη, κρύο, βροχή, χιόνι, αέρας, συννεφιά κλπ)l Επαγγέλµατα (γιατρός, νοσηλευτής, προϊστάµενος, κοινωνικός λειτουργός, ψυχολόγος, καθαρίστρια,

τραπεζοκόµος) / ασθενήςΤι δουλειά κάνετε;

l νοσοκοµείο – τµήµατα (παθολογικό, καρδιολογικό, χειρουργικό, χειρουργεία, µονάδα εντατικής θεραπείας, παιδιατρικό, ψυχιατρικό, ορθοπεδικό, οφθαλµολογικό, ΩΡΛ, δερµατολογικό, ουρολογικό, γυναικολογικό, αναισθησιολογικό)Σε ποιο τµήµα δουλεύετε;

Μάθηµα 4ο:

ΕΕππααννάάλληηψψηηΛΛεεξξιιλλόόγγιιοοl ασθενής, γιατρός, νοσηλευτής, νοσοκοµείοl Καθηµερινές ανάγκες ασθενή που νοσηλεύεται:

δίψα, πείνα, φάρµακα, ούρηση, αφόδευση, τουαλέτα, µπάνιο, µυρίζει, αερισµός θαλάµου, ένεση (υποδόρια, ενδοµυική, ενδοφλέβια) κλπ

l γενικά συµπτώµατα (έµφαση στην αξία της έκφρασης)(σώµα, άλγος, πυρετός, υπνηλία, ψύχος, εφίδρωση, κούραση, χλωµός κλπ) πρόβληµα, τίποτα

ΑΑννααππννεευυσσττιικκόό -- ΚΚααρρδδιιααγγγγεειιαακκόό ((θθώώρραακκααςς,, κκααρρδδιιάά,, ααγγγγεείίαα))ιισσττοορριικκόό-- σσυυµµππττώώµµαατταα:: βήχας, δύσπνοια, εισπνοή, εκπνοή, απόχρεµψη - χρώµα, θωρακικό άλγος, οίδηµα (γενικό, στα άκρα), ταχυπαλµία, εύκολη κόπωση, λαχανιάζωεεξξέέτταασσηη:: ακτινογραφία θώρακα, ηλεκτροκαρδιογράφηµα, αρτηριακή πίεση, δοκιµασία κοπώσεως (τεστ κοπώσεως), βρογχοσκόπησηδδιιάάγγννωωσσηη:: υπέρταση, καρδιακή ανεπάρκεια, καρδιακή ανακοπή, εγκεφαλικό θθεερρααππεείίαα:: βηµατοδότης, µάσκα οξυγόνου (2), χειρουργείο.

∆∆ιιάάλλοογγοοςς –– ΕΕρρωωττήήσσεειιςς1. Είστε άρρωστος;2. Πώς νιώθετε; 3. Τι θέλετε;4. Πονάτε; Πού; Πού ακριβώς;5. Κάντε λίγο υποµονή 6. Τελειώνουµε 7. Περιµένετε 8. Θα έρθει ο γιατρός9. ∆ιψάτε; Θέλετε νερό; 10. Μην κινήστε11. Φοβάστε; Ηρεµήστε 12. Ξέρετε να έχετε κάποια άλλη ασθένεια –νόσηµα; 13. Πήρατε φάρµακο; Τι άλλα φάρµακα παίρνετε;14. Έχετε ξανανοσηλευτεί στο νοσοκοµείο στο παρελθόν;15. Έχετε γενικά υψηλή πίεση; Τώρα θα µετρήσουµε την αρτηριακή σας πίεση. 16. Έχετε κάνει κάποια εγχείριση στο παρελθόν;



17. Είχατε πυρετό; Πόσο; Μέχρι πόσο έφτασε; 18. Καπνίζετε; Πότε το αρχίσατε; 19. Πότε κόψατε το κάπνισµα; Πόσα τσιγάρα καπνίζατε κάθε µέρα;20. Έχετε πάθει ποτέ εγκεφαλικό;21. Κουράζεστε εύκολα όταν περπατάτε;

Μάθηµα 5ο:

ΕΕππααννάάλληηψψηηΛΛεεξξιιλλόόγγιιοογια ποιο λόγο; τι φταίει;/ ποιο είναι το αίτιο;ΑΑθθλλήήµµααττααΜΜυυοοσσκκεελλεεττιικκόό // ΝΝεευυρριικκόό::σπονδυλική στήλη, σπόνδυλος, οστό, κήλη µεσοσπονδυλίου δίσκου, σκολίωση, κύφωσηπόνος αρθρώσεων ή δυσκαµψία, οσφυαλγία, µυϊκοί πόνοι ή κράµπες, κάταγµα, ακινησία Λιποθυµία, εγκεφαλικό, επιληψία, κρίση, παράλυση, αδυναµία, τρόµος, µνήµηΑκτινογραφία, αξονική, µαγνητική τοµογραφία, µέταλλοΕΕρρωωττήήσσεειιςς//∆∆ιιάάλλοογγοοςς:: 1. Πονάτε στις αρθρώσεις σας; 2. Πονάτε πιο πολύ το πρωί µόλις ξυπνήσετε ή το βράδυ προτού ξαπλώσετε;3. Ποια άρθρωση σας πονάει πιο πολύ;4. Πονάει η µέση σας; Πότε αρχίσατε να πονάτε; 5. Έχει επιδεινωθεί µε το πέρασµα του χρόνου;6. Είχατε ποτέ κάποιο κάταγµα;7. ∆υσκολεύεστε στις καθηµερινές δουλειές σας; Ξέρετε τι φταίει;8. Νιώθετε πόνο ή κουράζεστε εύκολα;9. Αθλείστε καθηµερινά; Σηκώνετε βάρη;10. Μπορείτε να ανεβείτε σκαλιά;11. Τώρα θα κάνετε αξονική τοµογραφία. Είναι η πρώτη φορά; Βγάλτε ότι µεταλλικό έχετε πάνω σας.12. Αντιµετωπίζετε προβλήµατα µε τη µέση σας; Έχετε κάνει κάποια εγχείρηση;13. Είχατε παλιά κάποιο πρόβληµα µε τα γόνατα σας; Θα πρέπει να αποφεύγετε τις σκάλες14. Έχετε πόνο στον αυχένα σας; ∆υσκολέυεστε να στρίψετε το κεφάλι σας;15. Νιώθετε ότι δεν µπορείτε να ασκηθείτε; Γιατί πιστεύετε ότι γίνεται αυτό; 16. Έχετε λιποθυµήσει ποτέ; Ξέρετε το λόγο;17. Έχετε επιληψία; Αν ναι, πότε συνέβη η τελευταία σας επιληπτική κρίση; Παίρνετε φάρµακα για αυτό;18. Έχετε νιώσει ποτέ να µουδιάζει το χέρι σας ή το πόδι σας;19. Νιώθετε να κουράζεστε εύκολα; Γιατί συµβαίνει αυτό;20. Βλέπατε ποτέ τα πράγµατα διπλά (διπλωπία);21. Αντιµετωπίζετε προβλήµατα µε τη µνήµη σας; Θυµάστε τι φάγατε χθες;22. Μπορείτε να περπατήσετε καλά; Μήπως χάνετε την ισορροπία σας; Μπορείτε να µου δείξετε πως περπατάτε;23. Μπορείτε να σφυρίξετε, να δείξετε τα δόντια σας και να σηκώσετε τα φρύδια σας;24. Τρέµει ποτέ το χέρι σας; Πότε συµβαίνει αυτό; Όταν είστε ήρεµοι ή όταν προσπαθείτε να κάνετε κάποια

κίνηση;

Μάθηµα 6ο:

ΕΕππααννάάλληηψψηη λλέέξξεεωωνν,, ααπποορρίίεεςςΛΛεεξξιιλλόόγγιιοοΟικογένειαΑριθµοί, ώραΧρώµαταΜικρόβιο, µετάδοση, περαστικάΠΠεερριιγγρρααφφήή εειικκόόννααςς -- Ο ρόλος της εικόνας στην επικοινωνία των επαγγελµατιών υγείας µε τους Κωφούς ασθενείς.Ενηµέρωση ασθενή µε κήλη µεσοσπονδύλιου δίσκου, µε τη χρήση εικόνων: εξετάσεις, διάγνωση- ενηµέρωση

Συνέχεια στις πίσω σελ.



για την πάθηση, αίτια, αντιµετώπιση (συντηρητικά – σπονδυλοδεσία) ΒΒίίννττεεοο:: Νοηµατική από διάφορους κωφούς, µέσα στην καθηµερινότητά τους.Συζήτηση σχετικά µε τους προβληµατισµούς-εντυπώσεις από το βίντεο.

Μάθηµα 7ο:

ΕΕππααννάάλληηψψηηΛΛεεξξιιλλόόγγιιοοΦΦααγγηηττόό --ΤΤρροοφφέέςςΓΓαασσττρρεεννττεερριικκόό –– ΟΟυυρροογγεεννννηηττιικκόό1) Στοµάχι, έντερο, ήπαρ, νεφρά, ούρηση. ΙΙσσττοορριικκόό -- ΣΣυυµµππττώώµµαατταα:: λόξυγγας, συχνοουρία, διάρροια, δυσκοιλιότητα, µέλαινα κένωση, εµετός, αναγωγή,αιµορροΐδες ΕΕξξέέτταασσηη:: γαστροσκόπηση, κολονοσκόπηση, καλλιέργεια ούρων ∆∆ιιάάγγννωωσσηη:: τροφική δηλητηρίαση, σκωληκοειδίτιδα, έλκος στοµάχουΘΘεερρααππεείίαα--ααννττιιµµεεττώώππιισσηη:: ορός, κλίσµα, καθαρτικό, ουροκαθετήρας, χειρουργική επέµβαση, πάνες – εσώρουχαακράτειας 2) Πέος, αιδοίο, όρχεις, ωοθήκες, ωάριοΙΙσσττοορριικκόό -- ΣΣυυµµππττώώµµαατταα:: συνουσία, έµµηνος ρύση, εκκρίσεις του πέους, σεξουαλική επιθυµία, στύση, εκσπερµάτωση, πρόωρη εκσπερµάτιση, εγκυµοσύνη, κνησµός ΕΕξξέέτταασσηη:: υπερηχογράφηµα, γυναικολογική εξέταση, τεστ Παπανικολάου∆∆ιιάάγγννωωσσηη:: αποβολή, επιπλοκές εγκυµοσύνης, στυτική δυσλειτουργία, AIDSΠΠρρόόλληηψψηη-- ΘΘεερρααππεείίαα-- ΑΑννττιιµµεεττώώππιισσηη:: φυσιολογικός τοκετός, καισαρική τοµή, έκτρωση, εξωσωµατική γονιµοποίηση, αντισύλληψη (χάπια, προφυλακτικό, σπιράλ).ΕΕρρωωττήήσσεειιςς -- δδιιάάλλοογγοοςς 1. Έχετε ρίγος (τρέµουλο/κρυάδες); 2. Κάνατε εµετό; Τι χρώµα ήταν;3. Κάνατε διάρροια; Πόσες φορές; Πιείτε λίγο νερό.4. Έχετε αέρια; Τι φάγατε χθες;5. Αισθάνεστε τελευταία κουρασµένος (κοµµένος);6. Έχετε όρεξη για φαγητό; Έχετε χάσει βάρος; 7. Θέλετε να σας βοηθήσω να βάλετε καθαρή πάνα; Να πλυθείτε;8. Θέλετε να σας βοηθήσω να πάτε στην τουαλέτα; 9. Να σας φέρω την πάπια/σκοραµίδα;10. Τώρα θα βάλουµε ουροκαθετήρα. Έχετε βάλει ξανά στο παρελθόν;11. Μήπως έχετε έντονο αίσθηµα κνησµού στη γεννητική περιοχή;12. Πόσες φορές την ηµέρα/ εβδοµάδα/ µήνα έρχεστε σε συνουσία; 13. Η σεξουαλική σας επιθυµία είναι φυσιολογική, µειωµένη ή αυξηµένη;14. Αντιµετωπίζετε προβλήµατα στύσης ή πρόωρης εκσπερµάτισης;15. Τι πρόβληµα αντιµετωπίζετε κατά τη συνουσία; 16. Σε ποια ηλικία σας ήρθε για πρώτη φορά περίοδος; 17. Κάθε πότε έχετε περίοδο; Περίοδο έχετε σε τακτικά διαστήµατα; 18. Πόσο κρατάει η περίοδος σας; Έχετε πολύ ή λίγο αίµα;19. Έχετε αίµα µετά τη συνουσία;20. Πότε αδιαθετήσατε τελευταία φορά; πότε σας σταµάτησε η περίοδος; 21. Πόσα παιδιά έχετε; Γεννήσατε φυσιολογικά ή µε καισαρική;22. Έχετε κάνει έκτρωση στο παρελθόν; Είχατε επιπλοκές;23. Πόσες κυήσεις είχατε; Είχατε ποτέ επιπλοκές κατά την εγκυµοσύνη σας;24. Τι µεθόδους αντισύλληψης χρησιµοποιείτε; Έχετε πάρει ποτέ αντισυλληπτικά χάπια;25. Χρησιµοποιείτε προφυλακτικό σε κάθε σας σεξουαλική επαφή;



Μάθηµα 8ο:

ΕΕππααννάάλληηψψηηΛΛεεξξιιλλόόγγιιοοΡούχα, παπούτσι, τακούνι, σαγιονάρα, σεντόνι, κουβέρτα, κρεβάτι, µαξιλάρι, ντύνω-οµαι, γδύνω-οµαι, σήκωσετην µπλούζα σου«Αλλάζω» (ρούχα, χτένισµα, γιατρό, πλευρό κλπ)

1. Παιδιατρική: ηλικία, πόσο χρονών είσαι; Πόσο χρονών είναι το παιδί; Κοντός, ψηλός, υπέρβαρος (χοντρός), λιποβαρής, πόσα κιλά είσαι; ανεµοβλογιά, ιλαρά εφηβική ακµή, εµβόλιο, ψείρες, καραµέλα, τσίχλα, γάλα, σχολείο, νηπιαγωγείο, παιχνίδι, κοινωνικός λειτουργός, πιστοποιητικό υγείας

2. Ενδοκρινολογία - Αίµα: Θυρεοειδής, θυρεοειδεκτοµή, Σακχαρώδης διαβήτης, σάκχαρο αίµατος, χοληστερίνη,τριγλυκερίδια, εξετάσεις αίµατος, µικρόβιο, µεσογειακή αναιµία, λευχαιµία, αλλεργία, µετάγγιση, αιµοκάθαρση, αιµορραγία, δίψα, πείνα, αφυδάτωση, κρυώνω, ιδρώνω, αδυναµία, δίαιτα, ελεύθερη δίαιτα

3. Ψυχική Υγεία: εκνευρισµός, υπερκινητικότητα, κακή διάθεση, κατάθλιψη, µνήµη, άνοια, φοβία, αγοραφοβία, µικροβιοφοβία, κλειστοφοβία, νοητική υστέρηση, ψυχολόγος, ψυχίατρος

4. ∆έρµα: ερυθρότητα, σπυρί, µελανιά, σπίλος, κατάκλιση, αλοιφή 5. Μαστός: θηλή, θηλασµός, εκκρίσεις των θηλών, αυτοεξέταση, µαστογραφία, µαστεκτοµή.ΕΕρρωωττήήσσεειιςς//∆∆ιιάάλλοογγοοςς::1. Μπορείτε να τρωτε ό,τι θέλετε. Ελεύθερη δίαιτα2. Κάνετε αυτοεξέταση στους µαστούς σας; Τακτικά;3. Οι γονείς σας ζουν; Αν ναι, νοσούν ή είναι υγιείς; Αν όχι, από τι έχουν πεθάνει;4. Είστε παντρεµένος; Έχετε παιδιά; Αυτά έχουν κάποια ασθένεια;5. Έχετε παρατηρήσει κάποια ερυθρότητα στο δέρµα σας; Θα πρέπει το σεντόνι να είναι καλά τεντωµένο

και να αλλάζετε συχνά πλευρό ώστε να µην δηµιουργηθούν κατακλίσεις.6. Πόσο χρονών είσαι; Είχες σπυράκια και στο παρελθόν;7. Έχετε παρατηρήσει κάποια έκκριση από τις θηλές σας;8. Πότε κάνατε µαστογραφία για τελευταία φορά; Θα πρέπει να ξανακάνετε άµεσα.9. Έχετε παρατηρήσει αυτός ο σπίλος (ελιά) να έχει αλλάξει σχήµα ή χρώµα;10. Αρρωσταίνετε συχνά το τελευταίο διάστηµα;11. Να σας βοηθήσω να αλλάξετε παντελόνι; Πρέπει να βάλετε καθαρό.12. Πώς πάθατε τις µελανιές; Κάνετε εύκολα µελανιές;13. Εάν τραυµατιστείτε η αιµορραγία σταµατάει εύκολα;14. Πάσχετε από µεσογειακή αναιµία; Οι γονείς σας;15. Πότε κάνατε την τελευταία εξέταση αίµατος; Ήταν όλα φυσιολογικά;16. Έχετε κάνει στο παρελθόν κάποια µετάγγιση; Αν ναι, για ποιο λόγο;17. Έχετε κάποια αλλεργία; Αλλεργία έχετε µόνο την άνοιξη;18. Γεια σας! Καλά είστε; Σήµερα, θα αλλάξουµε τα σεντόνια.19. Όταν βρίσκεστε ανάµεσα σε πολύ κόσµο νιώθετε δυσφορία ή φόβο;20. Πώς αισθάνεστε; Νιώθετε έντονο εκνευρισµό ή δυσφορία;21. Πόσο καιρό νιώθετε στενοχώρια; Υπάρχει κάποιος λόγος;22. Παίρνετε κάποια φάρµακα για να βελτιώσετε την διάθεση σας; Αλλάζει εύκολα η διάθεσή σας;23. Πίνετε; Καθηµερινά; Πολύ ή λίγο; Μόνο όταν είστε µε παρέα ή και µόνος σας στο σπίτι;24. Θηλάζετε ακόµα το µωρό; Έχετε αρκετό γάλα; Χορταίνει;25. Πρέπει να ξαναέρθετε για εµβόλιο σε 6 µήνες. Εντάξει;26. Πόσα κιλά είστε; Πρέπει να χάσετε βάρος και να αποφεύγετε τα γλυκά.

Μάθηµα 9ο:

ΜΜΕΕΡΡΟΟΣΣ ΑΑ΄ΕΕππααννάάλληηψψηηΛΛεεξξιιλλόόγγιιοοΚεφάλι (ΩΡΛ, Οφθαλµοί): l Στόµα, λάρυγγας: ούλα, δόντια, σταφυλή, οδοντιατρική εξέταση, κυνάγχη, καταπίνω, εξαγωγή δοντιού,

σφράγισµα, µασέλα.

Συνέχεια στην πίσω σελ.



l Μύτη: συνάχι, καταρροή, ρινική απόφραξηl Αυτιά: ακοή, βαρήκοος, κωφός, ακούων, ακουστικό νεύρο, ίλιγγος, κυψελίδα, ακοόγραµµα,

ακουστικό βαρηκοΐας, κοχλιακό εµφύτευµα, ωτικές σταγόνες l Μάτια: όραση, βλέπω, γυαλιά ή φακοί επαφής, τελευταία οφθαλµολογική εξέταση, ερυθρότητα,

πολλά ή λίγα δάκρυα, µυωπία, πρεσβυωπία, διπλωπία, βλέπω θολά, καταρράκτης, τυφλός, κολλύριο, λέιζερ, στραβισµός, αχρωµατοψία.

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς1. Νιώθετε τη µύτη σας βουλωµένη; Αυτό το σπρέι βοηθά τη ρινική αποσυµφόρηση. 2. Έχετε καταρροή; Αν ναι, τι χρώµα έχουν τα εκκρίµατα;3. Από πότε έχετε συνάχι; Πού πιστεύετε ότι οφείλεται; 4. Καταλάβατε τις ιατρικές οδηγίες; Θέλετε να τις επαναλάβω ή να σας εξηγήσω κάτι;5. Πότε ήταν η τελευταία επίσκεψη που κάνατε σε οδοντίατρο;6. Πονάτε όταν µασάτε την τροφή; Όταν καταπίνετε;7. Ανοίξτε το στόµα σας, σας παρακαλώ. Μην κινείστε.8. Ματώνει εύκολα η µύτη σας; Σταµατάει εύκολα;9. Ποια φάρµακα παίρνετε να ανακουφιστείτε από την ρινική συµφόρηση;10. Νιώθετε κάποιο πόνο στα αυτιά σας, εσωτερικά ή εξωτερικά;11. Πότε κάνατε ακοόγραµµα τελευταία; Έχετε βάλει κοχλιακό εµφύτευµα;12. Είστε κωφός ή βαρήκοος; 13. Θα βάζετε 2 σταγόνες κολλύριο σε κάθε µάτι πρωί, µεσηµέρι και βράδυ, για 10 µέρες. Ξέρετε πως να

βάζετε τις σταγόνες;14. Μήπως βλέπετε διπλά; Θολά; ∆ακρύζουν τα µάτια σας;15. Αντιµετωπίζετε κάποιο πρόβληµα στα µάτια; Για παράδειγµα, µυωπία ή πρεσβυωπία; 16. Φοράτε φακούς επαφής ή γυαλιά;17. Πότε ήταν η τελευταία φορά που επισκεφτήκατε οφθαλµίατρο;18. Το µωρό κλαίει γιατί βγάζει δόντια και πονάει. Μην ανησυχείτε.19. Έχετε κάνει εγχείρηση για καταρράκτη; Πριν από πόσο καιρό;20. Νιώθετε πόνο στα µάτια; Έχετε κάποιο άλλο σύµπτωµα;

ΜΜΕΕΡΡΟΟΣΣ ΒΒ΄::ΕΕππααννάάλληηψψηη -- ΑΑπποορρίίεεςς1. Καληµέρα! Βάλτε το θερµόµετρο, σας παρακαλώ. Έχετε πυρετό;2. Γειά σας! Θα µετρήσουµε την πίεση τώρα.3. Μη φοβάστε… Η ένεση πονάει πολύ λίγο.4. Περίµενετε λίγο. Έρχεται ο γιατρός να σας εξετάσει.5. Ηρεµήστε… Κάντε υποµονή. Η εξέταση τελειώνει…6. Θα σας βάλω φλεβοκαθετήρα και ορό. Φοβάστε;7. Ελάτε πάλι την άλλη βδοµάδα για να αλλάξουµε το τραύµα. (καθαρίσουµε)8. Θα θέλατε να σας βοηθήσω να αλλάξετε πάνα; Πρέπει να βάλετε καθαρή.9. Θα θέλατε να σας συνοδέψω στην τουαλέτα µην ζαλιστείτε;10. Σας παρακαλώ να βγάλετε ό,τι µεταλλικό έχετε πάνω σας για να βγάλουµε ακτινογραφία11. Τα αποτελέσµατα των εξετάσεων αίµατος δεν ήταν καλά. 12. Πρέπει αν προσέχετε τι τρώτε. Να αποφεύγετε το ζωικό λίπος και το αλάτι.13. Αύριο δεν πρέπει να φάτε τίποτα και θα πάρετε καθαρτικό για να κάνετε κολονοσκόπηση

Μάθηµα 10ο:

Παρουσίαση Ηλεκτρονικού Βοήθηµατος για νοσηλευτές στην επικοινωνία τους µε κωφούς χρήστες ΕλληνικήςΝοηµατικής Γλώσσας

Προσοµοίωση / Επικοινωνία µε κωφούς «ασθενείς»



στηµίου του Ρότσεστερ. Η άσκηση αυτή διενεργείταισε ένα χώρο προσοµοίωσης χώρου παροχής υπηρε-σιών υγείας. Οι φοιτητές έχουν το ρόλο των ασθενών,ενώ το ρόλο των επαγγελµατιών υγείας αναλαµβάνουνµέλη της κοινότητας των κωφών. Στόχος της άσκησηςαυτής ήταν να αποκτήσουν οι φοιτητές δεξιότητες,ώστε να ξεπερνούν τα εµπόδια επικοινωνίας µε ασθε-νείς µε προβλήµατα ακοής. Πριν τη συµµετοχή στηνάσκηση, οι φοιτητές διδάσκονταν το δακτυλικό αλφά-βητο και ορισµένα βασικά νοήµατα. (Richards et al,1999). Το πρόγραµµα αυτό συνέχισε να εφαρµόζεταικαι το 2009 εφαρµόστηκε και σε φοιτητές της φαρ-µακευτικής. (Mathews et al, 2011).

Τέλος, ένα άλλο πρόγραµµα εκπαίδευσης σε θέµα-τα σχετικά µε τη φροντίδα υγείας των κωφών ατόµωνείναι το «Breaking the silence...in Athens». Φοιτη-τές ιατρικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών εκπαιδεύο-νται στη λήψη ιατρικού ιστορικού στην ελληνική νοη-µατική γλώσσα, ανά συστήµατα του οργανισµού. Ηεκπαίδευση αυτή, πραγµατοποιήθηκε για πρώτη φοράτο 2009, περιελάµβανε 13 τρίωρα µαθήµατα και επα-ναλήφθηκε τα επόµενα έτη. (HeLMSIC, 2009)

Αποτελέσµατα σχεδιασµού εκπαιδευτικού προγράµµατοςΓια το σχεδιασµό του περιεχοµένου του εκπαιδευτικούπρογράµµατος χρησιµοποιήθηκε το αναλυτικό πρό-γραµµα για την εκµάθηση της ελληνικής νοηµατικήςγλώσσας ως δεύτερης (ξένης) γλώσσας (Παπασπύρου&Ταγκάλου, 2007) µε τη χρήση στοιχείων από τα ωςάνω περιγραφέντα εκπαιδευτικά προγράµµατα για φοι-τητές ιατρικής και φαρµακευτικής. Ειδικότερα, το περιε-χόµενο της εκπαίδευσης περιορίστηκε στην πρώτη βαθ-µίδα του αναλυτικού προγράµµατος, όπως αυτή περιγράφεταιαπό τους Παπασπύρου και Ταγκάλου (2007), δηλαδήστην εισαγωγή των συµµετεχόντων στην ελληνική νοη-µατική γλώσσα και στην παροχή σε αυτούς ικανοποιη-τικών γλωσσικών γνώσεων, ώστε να µπορούν να αντα-ποκριθούν σε «βασικές επικοινωνιακές απαιτήσεις»,εστιασµένες πάντα, στο χώρο παροχής υπηρεσιών υγεί-ας (νοσοκοµείο, κέντρο υγείας, κοινότητα).

Οι στόχοι της εκπαίδευσης, η προτεινόµενη απότο αναλυτικό πρόγραµµα συχνότητα και διάρκεια τωνµαθηµάτων και το γεγονός ότι όλοι οι εµπλεκόµενοιγια την οργάνωση και υλοποίηση της εκπαίδευσηςκαθώς και οι εκπαιδευόµενοι συµµετείχαν ανιδιοτε-λώς, κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους,επέβαλαν η εκπαίδευση να αποτελείται από 10 τρίω-ρα µαθήµατα, µε συχνότητα 2 φορές την εβδοµάδα.

Ο εκπαιδευτής σε όλα τα µαθήµατα ήταν κωφόςδάσκαλος της ελληνικής νοηµατικής γλώσσας, υπήρ-χε όµως και συνεχής παρουσία ακούουσας νοσηλεύ-τριας µε γνώσεις νοηµατικής γλώσσας. Η τελευταίαδεν παρενέβαινε στη ροή του µαθήµατος, πλην ελα-χίστων περιπτώσεων, όταν υπήρχε κίνδυνος παρανόη-σης λόγω του διαφορετικού επιπέδου γνώσεων επί

του εξειδικευµένου περιεχοµένου της εκπαίδευσης(ορολογία) των φοιτητών (πρωτοετείς-τεταρτοετείς),των νοσηλευτών και του εκπαιδευτή.

Ειδικότερα, στο πρώτο µάθηµα έγινε εισαγωγή τωνσυµµετεχόντων στον κόσµο των κωφών, στη γλώσσακαι στην κουλτούρα τους. Οι εισηγήσεις έγιναν απότον κωφό δάσκαλο, µε τη χρήση διερµηνέα. Με αφορ-µή αυτή τη διερµηνεία, οι συµµετέχοντες ενηµερώ-θηκαν για το ρόλο του διερµηνέα στην επικοινωνίατους µε τον κωφό ασθενή, για τη δυσκολία του κωφούστην απασχόληση διερµηνέα και για τα θετικά και τααρνητικά των εναλλακτικών µορφών επικοινωνίας.Επιπλέον, ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε σε θέµατα σχε-τικά µε την ιδιαιτερότητα της νοσηλευτικής φροντί-δας κωφών ασθενών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι οισυµµετέχοντες ενηµερώθηκαν για τη συχνά περιορι-σµένη αξία του έντυπου υλικού σε σχέση µε το οπτι-κό υλικό κατά την ενηµέρωση του κωφού ασθενή, γιατον κίνδυνο λάθους λόγω εσφαλµένης κατανόησης,είτε από το νοσηλευτή, είτε από τον ασθενή και γιατην αξία της επανάληψης και της ανακεφαλαίωσηςαπό το δέκτη της πληροφορίας, για την αποφυγή λαθών.(Mathews et al, 2011) Στη συνέχεια, έγινε εισαγωγήστην ελληνική νοηµατική γλώσσα (έκφραση, κίνηση,χειροµορφές, τοποθεσία, νοηµατικός χώρος) και στοντρόπο µε τον οποίο γίνεται η χρήση των δύο χεριώναπό τους αριστερόχειρες και τους δεξιόχειρες. Οι συµ-µετέχοντες παροτρύνθηκαν να χρησιµοποιούν το σώµατους προκειµένου να αποδώσουν το νόηµα που θέλουν,αλλά και να παρατηρούν τις κινήσεις του σώµατος τωνκωφών ασθενών τους (Smith &Hasnip, 1991). Τέλος,δόθηκε φυλλάδιο µε το ελληνικό νοηµατικό αλφάβη-το και έγινε εισαγωγή σχετικά µε τον τρόπο που αυτόχρησιµοποιείται. (Richards et al, 1999)

Το δεύτερο µάθηµα, το οποίο διεξήχθη χωρίς τηνπαρουσία διερµηνέα, ξεκίνησε µε εξάσκηση στο νοη-µατικό αλφάβητο και µε τη γνωριµία των συµµετεχό-ντων µεταξύ τους και µε τον εκπαιδευτή. Κάθε εκπαι-δευόµενος νοηµάτισε το όνοµά του και σε ορισµένουςαπό αυτούς δόθηκε νοηµατικό όνοµα. Στη συνέχεια,ο εκπαιδευτής δείχνοντας τα αντικείµενα στο χώρο(τραπέζι, καρέκλα, πόρτα, κλπ) τα νοηµάτιζε, καλώ-ντας ταυτόχρονα και τους εκπαιδευόµενους να δοκι-µάσουν να κάνουν το ίδιο, προκειµένου να εξοικειω-θούν µε τις κινήσεις των χεριών και του σώµατός τους,αλλά και να αντιληφθούν τη χρήση των διαφορετικώνχειροµορφών (πιάτο, µπάλα, µπαλάκι τέννις, βιβλίοπου µετακινώ κλπ). Ακολούθησε η παρουσίαση τωνδιαφορετικών χειροµορφών που χρησιµοποιούνται γιατην περιγραφή της κίνησης του ανθρώπου, των ζώωνκαι των οχηµάτων και οι συµµετέχοντες κλήθηκαν νααναφέρουν παραδείγµατα (περπατάω, κουτσαίνω, ανε-βαίνω σκάλες κλπ). Έπειτα, οι εκπαιδευόµενοι διδά-χθηκαν ορισµένες βασικές λέξεις (πχ δάσκαλος, µαθαί-νω, παράδειγµα) και ορισµένες λέξεις µε το αντίθετότους (πχ ναι- όχι, σωστό-λάθος, αρχή-τέλος). Τέλος,



οι εκπαιδευόµενοι έκαναν µικρούς αυτοσχέδιους δια-λόγους µε φράσεις πρώτης γνωριµίας, µε τις λέξειςπου διδάχθηκαν, αλλά και µε τη χρήση κινήσεων, οιοποίες παραπέµπουν σε παντοµίµα. Στο σηµείο αυτόδόθηκε έµφαση στην αξία των εκφράσεων του προ-σώπου στην επικοινωνία µε κωφά άτοµα.

Στο τρίτο µάθηµα, οι εκπαιδευόµενοι διδάχθηκανεπιπλέον βασικές λέξεις της καθηµερινότητας (χρόνος,καιρός κλπ) και βασικές λέξεις που χρησιµοποιούνταιστις υπηρεσίες υγείας (τµήµατα, επαγγέλµατα υγείαςκλπ). Γενικά, η δοµή των επόµενων µαθηµάτων αποτε-λείτο από τέσσερα µέρη: επανάληψη µέρους της ύληςτου προηγούµενου µαθήµατος, λεξιλόγιο καθηµερινήςζωής, λεξιλόγιο συστήµατος του οργανισµού και τέλος,µικρός διάλογος µεταξύ των συµµετεχόντων, οι οποίοιείχαν τον ρόλο του νοσηλευτή ή του ασθενή (Lock, 2003;Smith &Hasnip, 1991). Η ερώτηση για την έναρξη κάθεδιαλόγου ήταν συγκεκριµένη, η επιλογή όµως της απά-ντησης ήταν ελεύθερη. Για το περιεχόµενο του ιατρικο-νοσηλευτικού λεξιλογίου και των ερωτήσεων, χρησιµο-ποιήθηκε σε µεγάλο βαθµό το υλικό από την εκπαίδευσητων φοιτητών ιατρικής στη λήψη ιατρικού ιστορικού απόκωφούς ασθενείς (HELMSIC, 2009), τροποποιηµένοώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες επικοινωνίας τουνοσηλευτικού προσωπικού µε τον κωφό ασθενή, σε ευρύφάσµα της νοσηλευτικής φροντίδας (The British MedicalAssociation, 2001). Κρίτηρια επιλογής των λέξεων καιερωτήσεων ήταν η συχνότητα χρήσης και η χρησιµότη-τά τους στις υπηρεσίες υγείας. Μια καινοτοµία του εκπαι-δευτικού προγράµµατος είναι ότι σε κάθε µάθηµα, ηεπιλογή της θεµατολογίας που αφορούσε στην καθηµε-ρινή ζωή και στην ιατρονοσηλευτική ορολογία, έγινε στοµέτρο του δυνατού, µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µπορούνστη συνέχεια να συνδυαστούν από τους συµµετέχοντεςστο διάλογο. Για παράδειγµα, σε ένα µάθηµα περιελή-φθησαν τα αθλήµατα και η ορολογία του µυοσκελετι-κού και του νευρικού συστήµατος και σε άλλο τα τρό-φιµα και το γαστρεντερικό σύστηµα.

Στο έκτο µάθηµα, το τρίτο και τέταρτο µέρος του µαθή-µατος, δηλαδή η διδασκαλία ιατρονοσηλευτικής ορολο-γίας και ο διάλογος αντικαταστάθηκαν από την εκπαί-δευση των συµµετεχόντων στην περιγραφή εικόνων, τηνενηµέρωσή τους σχετικά µε τη χρησιµότητά τους κατάτην ενηµέρωση του κωφού ασθενή (Mathews et al, 2011;Lieu et al, 2007; Iezzoni et al, 2004; Folkins et al, 2005)και την προβολή βίντεο. Το µάθηµα έκλεισε µε την προ-βολή βίντεο µε διάφορα µέλη της κοινότητας των κωφώννα νοηµατίζουν και να εξιστορούν εµπειρίες τους, στηνκαθηµερινότητά τους. Ακολούθησε συζήτηση σχετικά µετις εντυπώσεις των συµµετεχόντων από το βίντεο.

Στο τελευταίο µάθηµα πραγµατοποιήθηκε άσκη-ση-προσοµοίωση του χώρου παροχής υπηρεσιών υγεί-ας. Οι συµµετέχοντες κλήθηκαν να επικοινωνήσουνµε κωφό, µέλος της κοινότητας των κωφών, ο οποί-ος υποδυόταν τον ασθενή (Smith &Hasnip, 1991). Τασενάρια κάλυπταν όλο το φάσµα της διδαχθείσας ύλης

και ο κωφός εθελοντής δεν έκανε χρήση προφορικούλόγου ή χειλανάγνωσης (Richards et al, 1999). Τέλος,στους συµµετέχοντες παρουσιάστηκε ηλεκτρονικόβοήθηµα για επαγγελµατίες υγείας στην επικοινωνίατους µε κωφούς ασθενείς. Το βοήθηµα αυτό σχεδιά-στηκε για τους σκοπούς της εκπαίδευσης και δεν είναιακόµα διαθέσιµο στο κοινό.

Συµπεράσµατα - ΣυζήτησηΤο εκπαιδευτικό πρόγραµµα το οποίο παρουσιάστηκε,αποτελεί σύνθεση του αναλυτικού προγράµµατος για τηδιδασκαλία της ελληνικής νοηµατικής γλώσσας, ωςξένης γλώσσας (Παπασπύρου &Ταγκάλου, 2007) και τωναπαραίτητων γνώσεων κατά την εκπαίδευση επαγγελ-µατιών υγείας και φοιτητών επιστηµών υγείας, όπωςαυτές παρουσιάζονται στη διεθνή βιβλιογραφία. Είναιη πρώτη φορά που εφαρµόζεται σχετική εκπαίδευσησε νοσηλευτές και φοιτητές νοσηλευτικής. Από την πιλο-τική εφαρµογή του, το Μάιο και τον Ιούνιο του 2011, κρί-νεται ότι οι εκπαιδευόµενοι ευαισθητοποιήθηκαν καιαπέκτησαν γνώσεις και δεξιότητες ώστε να βελτιώσουντην παρεχόµενη σε κωφούς ασθενείς φροντίδα υγείας.Αναµένονται τα αποτελέσµατα από την αξιολόγηση τουπρογράµµατος, ώστε αντίστοιχα µελλοντικά εκπαιδευ-τικά προγράµµατα να χρησιµοποιήσουν τα θετικά στοι-χεία του και να βελτιώσουν τυχόν αδυναµίες.

ΕυχαριστίεςΕυχαριστούµε τη «∆ΡΩ», αστική µη κερδοσκοπική εται-ρία, για την ανάπτυξη της ποιότητας ζωής των εµποδι-ζόµενων ατόµων, τον κ. Κωνσταντίνο Γαλάνη, την κ.Μαρία Τσεκούρα, την κ. Φωτεινή Σκαφίδα και τον κ.Γεώργιο Καµπούρογλου, για τη συµβολή τους στην πιλο-τική εφαρµογή της εκπαίδευσης. Επίσης, ευχαριστού-µε ιδιαιτέρως τον δάσκαλο ελληνικής νοηµατικής γλώσ-σας, κ. Νικόλαο Γαλάνη και την καθηγήτρια του τµήµατοςνοσηλευτικής ΕΚΠΑ, κ. Παναγιώτα Σουρτζή για τιςπολύτιµες συµβουλές τους και την ουσιαστική συµβο-λή τους στην πιλοτική εφαρµογή της εκπαίδευσης.

Βιβλιογραφία1. Barnett S. (2002) “Communication with deaf and hard-of-hearing

people: a guide for medical education”. Acad Med 77(7):6942. Bat-Chava Y., Martin D., Kosciw J.G (2005) “Barriers to HIV/AIDS

knowledge and prevention among deaf and hard of hearingpeople”. AIDS Care, 17(5): 623-634

3. Folkins A., Sadler G., Ko C., Branz P., Marsh S., Bovee m. (2005)“Improving the Deaf community’s access to prostate and testicularcancer information: a survey study”. BMC Public Health, 5:63

4. Golden P & Ulrich M. (1978) “Deaf patients' access to care dependson staff communication”. Hospitals 1978 May 16; 52(10):86-90.

5. HeLMSIC (2009) “Breaking the silence...in Athens”. Αδηµοσίευ-το υλικό εκπαίδευσης για φοιτητές ιατρικής στη λήψη ιατρικούιστορικού από Κωφούς ασθενείς. Τµήµα Ιατρικής, ΕΚΠΑ

6. Iezzoni LI, O’Day BL., Killeen M., Harker H. (2004) “Communicatingabout health care: observations from persons who are deaf orhard of hearing”. Ann Intern Med 2;140(5):356-62

7. Lieu C., Sadler G., Fullerton J., Stohlmann P. (2007) “Communication



strategies for nurses interacting with patients who are deaf”.Dermatology Nursing. Dec 2007 19(6):541-551

8. Lock E. (2003) “A workshop for medical students on deafnessand hearing impairments” Acad Med 2003, Dec;78(12):1229-34

9. Margellos-Anast H., Estarziau M., Kaufman G. (2006) “Cardiovasculardisease knowledge among culturally Deaf patients in Chicago”Preventive Medicine 42:235–239

10. Mathews J., Parkhill A, Schlehofer D., Starr M. and Barnett S.(2011) “Ιnnovations in teaching: Role-Reversal Exercise withDeaf Strong Hospital to Teach Communication, Competencyand Cultural Awareness”. American Journal of PharmaceuticalEducation 2011; 75 (3) Article 53Ralston E., Zazove P.,

11. Pagliuca LM, Fiuza NL, Rebouças CB. (2007) “Aspects of nurses'communication with hearing impaired persons” Rev Esc EnfermUSP. 2007 Sep;41(3):411-8

12. Richards J., Harmer L., Pollard P., Pollard R. (1999) “Deaf StrongHospital: An exercise in cross-cultural communication for firstyear Medical students” Jurmc volume 10: pages 4-8

13. Sinclair-Penwarden, A. (2009) “Deaf people have unique careneeds that nurses must understand and help address”. Nursingtimes.net, 27-1-2009 http://www.nursingtimes.net/deaf-people-have-unique-care-needs-that-nurses-must-understand-and-

help-address/1975775.article ανακτήθηκε 13-1-201014. Smith MC & Hasnip JH (1991) “The lessons of deafness: deafness

awareness and communication skills training with medicalstudents”. med educ. Jul;25(4):319-21

15. Steinberg A., Barnett S., Meador H., Wiggins E., Zazove P. (2006)“Health Care System Accesibility. Experiences and perceptionsof Deaf people” J.Gen. Intern. Med. 21:260-266.

16. The British Medical Association (2001) Ιατρικό εγκυκλοπαιδικόλεξικό, Γουδί: Ιατρικές εκδόσεις Λίτσα

17. Wilcox S. & Wilcox P. (1998) “More than a Gesture”. In: Learningto see: Teaching American Sign Language as a second language.Gallaudet University Press Washington, 2nd printing, 1998,pages 1-12

18. ΟΜΚΕ- ΟΜοσπονδία Κωφών Ελλάδος (2011) ∆ελτίο τύπου γιακατάργηση του προγράµµατος διερµηνείας ΕΝΓ (αριθµ. Πρωτ.1329/9-9-2011) ∆ιαθέσιµο από http://www.omke.gr/files/uploads/Diamartyria_gia_tin_katargisi_tou_Programmatos_Diermineias_ENG.pdf [Σεπτ 2011]

19. Παπασπύρου Χ. & Ταγκάλου Κ. (2007) «Ολοκληρωµένο αναλυτι-κό πρόγραµµα για τη διδασκαλία της ελληνικής κινηµατικής γλώσ-σας ως δεύτερης (ξένης) γλώσσας». Θέµατα Ειδικής Αγωγής,Αθήνα: ΠΕΣΕΑ και Ατραπός 38: 122-145

ABSTRACT

SSPPEECCIIAALL AARRTTIICCLLEEDDEESSIIGGNNIINNGG OOFF AANN EEDDUUCCAATTIIOONNAALL PPRROOGGRRAAMMMMEE FFOORR NNUURRSSEESS AANNDD NNUURRSSIINNGG SSTTUUDDEENNTTSS TTOO EENNSSUURREE TTHHEE DDEEAAFFSS’’ RRIIGGHHTT TTOO HHEEAALLTTHH CCAARREEVVeenneettiiaa –– SSooffiiaa VVeelloonnaakkii11,, MMaarrtthhaa VVeelloonnaakkii22,, AAtthhiinnaa KKaallookkeerriinnoouu33

[[11.. VVeenneettiiaa –– SSooffiiaa VVeelloonnaakkii,, NNuurrssee RRNN,, MMSScc,, PPhhDDcc,, FFaaccuullttyy ooff NNuurrssiinngg,, UUnniivveerrssiittyy ooff AAtthheennss,, 22.. MMaarrtthhaaVVeelloonnaakkii,, ssttuuddeenntt,, MMeeddiiccaall SScchhooooll,, UUnniivveerrssiittyy ooff AAtthheennss,, 33.. AAtthhiinnaa KKaallookkeerriinnoouu,, AAssssoocciiaattee pprrooffeessssoorr ooffCCoommmmuunniittyy NNuurrssiinngg,, FFaaccuullttyy ooff NNuurrssiinngg,, UUnniivveerrssiittyy ooff AAtthheennss]]

AAcckknnoowwlleeddggeemmeennttss:: We would like to thank mr Nikolaos Galanis, prof Panagiota Sourtzi, mr KonstantinosGalanis, ms. Maria Tsekoura, ms Fotini Skafida, mr Georgios Kampouroglou for their contribution to thepilot testing of the educational programme.IInnttrroodduuccttiioonn:: Deaf sign language users face limited access to health information and health care and anincreased risk concerning medication safety, mainly because of communication barriers with healthprofessionals. Such problems and risks could be mitigated by properly educated nurses.AAiimm:: To design and pilot test an educational programme for nurses and nursing students to ensure thedeafs’ right in better health care.MMaatteerriiaall aanndd MMeetthhooddss:: Literature was searched for education curricula of teaching greek sign languageas a foreign language and for educational programmes for health profesionals and students on deafnessawareness, deaf culture and other aspects that arise when caring for deaf patients.RReessuullttss:: By synthesising the literature findings, an educational programme for nurses and nursing studentswas designed and pilot tested. The educational programme contains issues related to the culture, therights and the particular needs of deaf people on health care settings. It also includes courses to acquireknowledge and communication skills in greek sign language, focused on the communication needs of thenurse when caring for deaf patients. The duration of the education is 30 hours (10 courses).CCoonncclluussiioonnss -- DDiissccuussssiioonn:: It is the first time that a relevant education programme for nurses and nursingstudents is applied. From the pilot testing it seems that the participants’ awareness and acquired knowledgeand skills about deafness were increased so that nurses will be able to improve the health care providedto deaf patients. Future educational programmes could use the strong points and improve any weaknessesof this educational programme, when the results of its evaluation will be available.

KKeeyy wwoorrddss:: Education, deaf, sign language, nursing, health

BackgroundAccidents in hospitalised children have not yet beenthoroughly investigated in literature, whereas inhospitalised adults falls are perhaps one of the mostdeeply and widely investigated phenomena in termsof predictability and their avoidance. Most of thestudies focus on the population with the highest riskof falling, i.e. the elderly, but accidents also occurin children, as shown by a study that monitored allaccidents occurring on hospital wards (Levene,Bonfield 1991).

Patients and visitors were studied for a period of18 months: children between the age of 3 and 5 werethose mostly subject to the risk of accidents and 41%

of the accidents occurred in the presence of parents. Among the factors associated with the risk of

falls in children are early ambulation and the abilityto perceive height and depth. The risk of falls inchildren is higher when they crawl on all fours (Adolph2000).

Falls can be divided into the following three categories:

1. AAcccciiddeennttaall ffaallllss:: these occur when a patient fallsunintentionally, usually after stumbling or slipping,equipment failure or other environmental factors;these patients cannot be classified “at risk” beforethe event occurs;


ΕΡΕΥΝΗΤΙΚH ΕΡΓΑΣΊA

Accidents in Hospitalised Children: A Retrospective Study in a PaediatricResearch Hospital in Northern Italy

AAnnnnaammaarriiaa BBaaggnnaassccoo11,, MMaarriiaa LLuucciiaa SSppeerrlliinnggaa22,, AAnnnnaa MMaarriiaa UUrrbbaannoo22,, FFuullvviiaa EEssiibbiittii22,, RRoobbeerrttaa DDaa RRiinn DDeellllaa MMoorraa11,, SSiimmoonnaa CCaallzzaa22,, LLaauurraa TTiibbaallddii11,, LLoorreeddaannaa SSaassssoo33..

Consulenza Statistica: Dott.ssa Stefania Menoni Centro di Elaborazione statistica Università degli Studi di Genova

Traduzione lingua Inglese: Dott. Giuseppe Aleo 1. PhD Università degli Studi di Genova2. I.R.C.C.S. Giannina Gaslini, Genova

3. Professore Associato Università degli Studi di Genova

ABSTRACT

AAiimm:: The aim of our study was to assess accidents in hospitalised children and define the main features ofpaediatric patients at risk for accidents.MMeetthhooddss:: Data were collected using the medical reports of hospitalised children who experienced accidentsprovided by the Accident & Emergency Department (A&E) of the “G. Gaslini” Research Hospital in Genoabetween 2003 and 2006 (in those years, the institutional procedure for hospitalized children who accidentallyhurt themselves was to refer them to the A&E).RReessuullttss:: Accidents involving hospitalised children, were estimated to be 814 out of the total number of admissionsbetween 2003 and 2006 (1.1%). The rate of accidents in children was highest between 1.00 pm and 8.00 pm.(338 events, equal to 41.5%). This phenomenon mostly involved children between 1 and 3 years of age (338cases, equal to 41.5%). Falling out of bed was found to be the most frequent accident (209 cases, equal to 25.7%).CCoonncclluussiioonnss:: We found elements that were useful for the risk assessment and management of accidentalinjuries in hospitalized children. Such elements allowed our research team to design a project that allowedto improve both the quality of care and patient safety.



2. UUnneexxppeecctteedd ffaallllss:: these occur when the causecannot be considered among the patient’s risksof falling and are therefore unforeseeable;

3. EExxppeecctteedd ffaallllss:: occur in patients who are assessedto be at risk of falling (Morse 2002).

In paediatric patients, falls are predictable for instancein a 13-month child who still has not fully developedthe ability to walk much and has the typical unstablegait commonly found in children of this age.

This classification is for adults and it may benecessary to identify other categories for falls inchildren, in relation to their level of developmentand type of fall (Razmus,Wilson 2006).

The guidelines aimed at preventing domesticaccidents show some similarities between these andaccidents in hospitalised children, especially in theareas where children spend most of their time (wardroom and playroom), just like at home.

Guidelines to prevent and manage falls (Gioachin,Marilli 2004), charts to assess the risk of falls (Chiariet all 2002), retrospective analyses (Bari et all 2002),suggestions for clinical practice and surveillanceprojects for falls(AA.VV 2002a ), regional programsfor the prevention of falls in hospitals (like the oneimplemented in Tuscany in 2006) (AA.VV 2002b )wereall for adults. The only literature available on fallsin children mainly focuses on accidents at home.Literature on domestic accidents identifies as oneof the most effective measures of prevention, educatingparents on how to look after and guard their children,especially if they are very young, to prevent riskbehaviours and make the room the child spends mostthe time safer (i.e. protections for sharp edges, stairs,windows, beds, furniture and toys suitable for theirage, well-illuminated and tidy rooms).

In health care centres, preventing the risk of fallsin patients and visitors, monitoring the phenomenon,identifying the causes and implementing correctiveactions also contribute to reducing the number oflawsuits claiming for compensation and extra costsdue to outcomes that often require a longer stay inhospital and resources to treat the patient.

The Quality Management System of the ResearchHospital “G. Gaslini” in Genoa has the purpose ofintegrating Institutional Accreditation provided bythe directives of the Liguria Region, the UNI EN 9000certification (for healthcare and administrationservices) and the process of accreditation to excellenceof the whole Hospital according to the Joint CommissionInternational (JCI) methodology.

Preventing accidents in patients and visitors withinJCI standards of quality and patient safety (JointCommission 2004) are required for JCI accreditationof a hospital.

One of these standards is: “managerial monitoring

should include surveillance, control and preventionof events that represent a risk for the safety ofpatients, family members and the staff”.

Aims The aims of this project were: a) to identify the varioustypes of accidents experienced by hospitalised children;b) outline the profile of children potentially at riskof having an accident, which would allow to set upan institutional policy for the prevention and signallingof accidents, as well as an adequate informationprogram for parents and health workers.

Materials and Methods We collected data from a retrospective analysis ofthe clinical records belonging to all the childrenhospitalisedbetween 2003 and 2006 in all the inpatient Departmentsof the Istituto Pediatrico ‘Giannina Gaslini’ in Genoa(Urgency-Emergency, Medical-Medical Specializationsand Obstetrics-Maternity). Day Hospital and DaySurgery patients were excluded from the study.

We examined the medical reports of children whoexperienced falls during their hospitalisation andwere referred to the Accident and Emergency Department(A&E) of the same hospital (Istituto Pediatrico ‘GianninaGaslini’) between 2003-2006. The Institutional procedurein those years was to refer children who hurt themselvesduring their period of hospitalisation to the A&E tobe seen by the physician on duty. From the medicalreports we gathered information on the ward the childwas hospitalised, the date and time the accidentoccurred, the child’s age and gender, type of accidentand how it occurred, the type of treatment providedand days of prognosis.

Results In the four-year period mentioned above, 814 hospitalisedchildren were referred to the A&E of the same hospitaldue to accidents (1.1% of 75510 hospitalised children).The number of accidents was constant across thefour years and their frequency was found to be higherin October and May (95 accidents, 11.7%) and lowestin August (41 accidents, 5%). Accidents were foundto occur mainly in the afternoons, between 1.00pmand 8.00pm (338 accidents, 41.5%). Instead in themorning, between 7.00am and 1.00pm, and at nightbetween 8.00pm and 7am the number of accidentswere respectively 194 (23.9%) and 192 (23.6%).

The highest number of accidents occurred inchildren aged between 1 and 3 years (338 cases, 41.5%),whereas in other age groups, especially between theage of 0 and 1 years and between the age of 12 and18 years were much less, even considering the numberof hospitalized children according to the age groups.

The number of accidents per age groups areshown in Graph 1.



Head traumas were found to be the most frequenttype of accident, in particular cranial traumas (215cases = 26.4%), forehead trauma (206 cases = 25.3%)and facial trauma (26 cases = 15.5%).

During the four years of observation, we foundthat accidents occurred similarly to the way theyoccur at home, such as bumping against doors,windows and furniture (182 cases = 22.4%), fallswhile playing (86 cases = 10.6%), falling off chairs,

sofas and changing-tables (60 cases = 7.3%), fallingoff pushchairs (17 cases = 2.1%), from tricycles (8cases = 1%), from the arms of an adult (5 cases =0.6%) and 3 cases of burns caused by liquids.

In these cases, accidents in children were probablydue to their parent’s distraction or reduced level ofattention.

Graph 2 shows a significant difference betweenautonomously and non-autonomously caused traumas.

00-1 2-3 4-6 7-12 13-18

10

20

30

40

50%

Years

*p<0.01 *p<0.01

*p-value: age groups 2-3 yrs, 4-6, 7-12 yrs vary significantly compared to age groups 0-1 yrs and 13-18 yrs

Graph 1. Number of accidents per age groups between 2003 and 2006

0-1 2-3 4-6

AutonomouslyNon-autonomously

7-12 13-18

Graph 2. Trend of head traumas in the various age groups caused either autonomously or non-autonomously

0

50

100

150

200

Females Males

0-12-34-67-1213-18

Graph 3. Number of accidents in males and females per age group

0

50

100

150

200

TABLE 1

Type of Accident # Cases %

Cranial traumas 215 26.4 Forehead traumas 206 25.3Occipital traumas 99 12.2Parietal /temporal traumas 28 3.4Facial traumas 126 15.5Traumas in other parts of the body 95 11.7Dislocations in upper/lower limbs 6 0.7Fractures in upper/lower limbs 5 0.6Injuries, excoriations, bruises in other parts of the body 12 15Burns 3 0.4Multiple traumas 14 1.7Other 2 0.2Total 811 99.6Missing data 3 0.4TToottaall 881144 110000

MMaaiinn ttyyppeess ooff FFaallllss



Accidents occurred more frequently in males thanin females (509 cases, 62.5% vs. 305 cases, 37.5%),also in proportion to the number of admissions foreach gender group during the 4-year period, i.e.37,604 males and 37,906 females, equal to 1.35%and 0.8% respectively (see Graph 3).

No statistically significant differences emergedbetween males and females in relation to the totalproportions, however accidents occurred morefrequently in males.

Most of the accidents (463 cases, 56.9%) weredealt by a surgeon at the A&E and the most frequentprognosis was 48 hours (445 cases, 57.7%).

Most of the accidents were not serious, althoughthey did increase hospital costs due to extra diagnostic

tests (1.25 extra tests per each child with an accident),due to possible complications that required a longerstay in hospital and more work for the staff dealingwith these cases.

In the Urgency/Emergency Area, the accidents were247 (30.3%), 1 in the Obstetrics-Neonatal Area (0.1%)and 563 in the Medical / Medical Specialities Area (69.2%);in 3 cases (0.4%) the A&E medical record did not statefrom which internal unit the inpatient came from.

Accidents were more frequent in the Medical/Medical Specialties Area (1.8% out of 30,709 admissions)compared to the Urgency/Emergency and Obstetrics-Neonatal Areas (0.5% out of 44,801 admissions, ofwhich only 1 case in the Obstetrics-Neonatal Area).

Of the medical units, the highest number of accidents

00-1 2-3 4-6 7-12 13-18

10

20

30

40

50%

Years

*p<0.01 *p<0.01



0-1 2-3 4-6


7-12 13-18


0

50

100

150

200

Females Males

0-12-34-67-1213-18


0

50

100

150

200

00-1 2-3 4-6 7-12 13-18

10

20

30

40

50%

Years

*p<0.01 *p<0.01



0-1 2-3 4-6


7-12 13-18


0

50

100

150

200

Females Males

0-12-34-67-1213-18


0

50

100

150

200

were reported in Paediatrics III-Gastroenterology (3,3%)and Neuropsychiatry (2.6%), of the surgical units, inOphthalmology (1.6%) and in Otolaryngology (1.4%).

No accidents were reported in the three units ofintensive therapy (Centre for Newborns at Risk, BoneMarrow Transplantation, Intensive Care).

DiscussionThis phenomenon appears to follow the seasonaltrend of admissions linked to the holiday periods(because in the Summer and in December it wasreduced), and it also seems to be influenced by theactivity program: in the morning children are in bedor undergoing treatments (examinations, therapies,diagnostic activities), whereas in the afternoon theyhave more free time to play and this may increasethe risk of having an accident.

The greatest number of accidents occured in the1-3 year age group, because this is typically the timeof the child’s ambulatory and cognitive development,progressive increase of autonomy and of the awarenessof danger (after their first year, children learn howto walk on their own and therefore gain more physicalindependence and the freedom to explore a worldthat rapidly becomes bigger and bigger).

Since in literature no parameters referred toaccidents in hospitalised children are reported, wecould only hypothesise that the higher rates of thisevent in given units could be linked to the disease,mean length of stay, which was shorter in the surgeryunits (4-5 days vs. 5-6 days in the medical units), tothe therapy, and the child’s and family’s ability toadapt themselves to the hospital environment.

The absence of accidents in the intensive careunits could be related to the serious clinical conditionsand to the age of the patients (e.g. pre-term babies,or children in critical conditions admitted to theCentre for Newborns at Risk and Intensive Care).

Accidents involving the head were the most frequentones, especially cranial traumas. This datum wasconfirmed by literature when describing accidentsthat occurred in homes (Kim et all 2007). Head traumasoccur when children lose their balance and fallforward due to their head which is physiologicaldisproportionate compared to the rest of their body.

Literature on domestic accidents identifies asone of the most effective measures of prevention,educating parents on how to look after and guardtheir children, especially if they are very young, toprevent risk behaviours and make the room the childspends most the time safer (i.e. protections forsharp edges, stairs, windows, beds, furniture andtoys suitable for their age, well-illuminated and tidyrooms). It is thought that such measures could beincluded in a prevention program for children, alongwith tools that measure the risk of falls, since this

was the most frequently reported accident. Considered that the mean frequency of accidents

reported between 2003-2006 was equal to 1.1%,according to the Probability Scale of the Clinical RiskTechnical Commission (www.azisanrovig.it ), suchprobability can be defined as “occasional”.

The scale measuring the severity of harm set upby the same Commission, allowed to classify thelevel of risk for each event:

1) 56.9% of the cases only required the examination ofa surgeon and probably more monitoring (no harm);

2) 42.1%, as well as the examination of a surgeon,required further tests and/or care (x-rays, specialisedexaminations, sutures, medications), where harmwas rated as “mild”.

3) 0.9% produced temporary consequences (plastercast), where harm was rated as “average”.

In the light of these data, risk was estimated to bebetween “acceptable” and “low”.

According to the matrix suggested by the TechnicalCommission, when the level of risk is between “acceptable”and “low”, this requires monitoring and planninginterventions aimed at managing and keeping undercontrol the risk linked to accidental trauma events.

ConclusionsOur study confirmed that accidents in hospitalisedchildren constitute a real phenomenon, they can beobjectively quantified, it is possible to specify whichage group is mostly affected, describe the various typesof accidents, how they occur, the healthcare servicesthey require and the respective days of prognosis.

When the study was started, there were no institutionalprocedures, tools and standard actions to deal withand report accidents.

On the basis of the data we gathered, we developedan institutional improvement plan that responded tothe need to have common procedures and tools to report,manage and monitor accidents. Such plan, moreover,allowed to set up informative initiatives for families,involve health workers in the designing of tools andprocedures, create a computerised monitoring systemof accidents to crosscheck the effectiveness of thechanges determined by improvement actions over time.

Of all the accidents, falls were studied in relationto the prevention tools and the Heindrich II Fall RiskModel was identified and included in the nurses’assessment tools for children between the age of 3-6.

This study took into account only the events describedin the chart filled in by the resident physician at theAccident and Emergency Department. This was a limitof our study because it did not include information –inferred from the medical record – regarding, forinstance, the complications that produced various





types of outcomes in children and lengthened theirstay in hospital. Moreover, there was no guaranteethat every single child who had an accident was thenactually referred to the A&E of the hospital (patientsin serious conditions, immunodepressed or whoseparents refused the examinations, etc.), thus the extent

of the phenomenon could be underestimated. The risk assessment of accidents hereby hypothesised,

in order to be confirmed, would require a specificstudy conducted by a multidisciplinary or multicenteredteam, as well as the comparison with other dataavailable in literature regarding this phenomenon.

References1. AA.VV. Progetto anti-cadute in corsia. Il Sole 24 ore Sanità anno

X – nΓ42. AA.VV. Progetto di sorveglianza delle cadute dei pazienti. Centro

Studi EBN Policlinico S. Orsola- Malpigli, 20023. Adolph K.E. Specificity of learning; why infants fall over a veritable

cliff Psychol Science: a journal of the American PhychologicalScience 2000 Jul;11(4):290-5

4. ANG N.K.E., MORDIFFI S.Z., WONG H.B., DEVI K. & EVANS D.“Evaluation of three fall-risk assessment tools in an acute caresetting”, 2007, Journal of Advanced Nursing 60(4), 427–435

5. Brandi A et al. Indagine retrospettiva sulle cadute nei pazientiricoverati in ospedale. Assistenza Infermieristica e Ricerca 2002;n. 21

6. Chiari P, Mosci D, Fontana S. Valutazione degli strumenti dimisura del rischio di cadute dei pazienti. Assistenza Infermieristicae Ricerca 2002; n. 21

7. Commissione Tecnica sul Rischio Clinico. Risk management inSanità. Il problema degli errori. Roma: 2004

8. Gioachin G, Marilli R. Un programma di prevenzione delle cadute

del paziente anziano in ospedale Risultati di un’indagine. NursingOggi; 2004; 2

9. http://www.azisanrovigo.it/asl18/salute_cittadino/ehlass/3%20ITALIANA.doc

10. Joint Commission International (a cura di Pro.ge.a. S.r.l.) Standardper ospedali seconda edizione. Milano: Edizioni Libreria Bocca,2004

11. Kim EA, Mordiffi SZ, Bee WH, Devi K, Evans D. Evaluation ofthree fall-risk assessment tools in an acute care setting. J AdvNurs. 2007 Nov; b60 (4): 427-35.

12. Levene S., Bonfield G. Accidents on hospital wards Archives ofDisease in Childhood 1991; 66: 1047-1049

13. Lovallo C, Rolandi S, Rossetti AM, Lusignani M. Accidental fallsin hospital inpatients: evaluation of sensitivity and specificity oftwo risk assessment tools. Department, IRCCS San RaffaeleHospital, Milan, Italy. J Adv Nurs. 2010 Mar; 66(3):690-6.

14. Morse J., Enhancing the safety of hospitalization by reducingpatient falls. Am J Infect Control. 2002 Oct; 30 (6): 376-80.

15. Razmus I, Wilson D, Smith R, Newman E. Falls in HospitalizedChildren. Pediatric Nursing 2006; 32 (6): 568-72.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕΡΡΕΕΥΥΝΝΗΗΤΤΙΙΚΚΗΗ ΕΕΡΡΓΓΑΑΣΣΙΙΑΑ ΑΑΤΤΥΥΧΧHHΜΜΑΑΤΤΑΑ ΣΣΕΕ ΝΝΟΟΣΣΗΗΛΛΕΕΥΥOOΜΜΕΕΝΝΑΑ ΠΠΑΑΙΙ∆∆ΙΙAA:: ΜΜΙΙΑΑ ΑΑΝΝΑΑ∆∆ΡΡΟΟΜΜΙΙΚΚHH ΜΜΕΕΛΛEEΤΤΗΗ ΣΣΕΕ EEΝΝΑΑ ΠΠΑΑΝΝΕΕΠΠΙΙΣΣΤΤΗΗΜΜΙΙΑΑΚΚOO ΠΠΑΑΙΙ∆∆ΙΙΑΑΤΤΡΡΙΙΚΚOO ΝΝΟΟΣΣΟΟΚΚΟΟΜΜΕΕIIΟΟ ΣΣΤΤΗΗ ΒΒOOΡΡΕΕΙΙΑΑ ΙΙΤΤΑΑΛΛIIΑΑAAnnnnaammaarriiaa BBaaggnnaassccoo11,, MMaarriiaa LLuucciiaa SSppeerrlliinnggaa22,, AAnnnnaa MMaarriiaa UUrrbbaannoo22,, FFuullvviiaa EEssiibbiittii22,, RRoobbeerrttaa DDaa RRiinn DDeellllaaMMoorraa11,, SSiimmoonnaa CCaallzzaa22,, LLaauurraa TTiibbaallddii11,, LLoorreeddaannaa SSaassssoo33..CCoonnssuulleennzzaa SSttaattiissttiiccaa:: DDootttt..ssssaa SStteeffaanniiaa MMeennoonnii CCeennttrroo ddii EEllaabboorraazziioonnee ssttaattiissttiiccaa UUnniivveerrssiittàà ddeeggllii SSttuuddii ddiiGGeennoovvaa.. TTrraadduuzziioonnee lliinngguuaa IInngglleessee:: DDootttt.. GGiiuusseeppppee AAlleeoo [[11.. PPhhDD UUnniivveerrssiittàà ddeeggllii SSttuuddii ddii GGeennoovvaa,, 22.. II..RR..CC..CC..SS.. GGiiaannnniinnaa GGaasslliinnii,, GGeennoovvaa 33.. PPrrooffeessssoorree AAssssoocciiaattooUUnniivveerrssiittàà ddeeggllii SSttuuddii ddii GGeennoovvaa]]

ΣΣκκοοππόόςς:: Ο σκοπός της µελέτης µας ήταν η αξιολόγηση των ατυχηµάτων σε νοσηλευόµενα παιδιά και να προσ-διοριστούν τα κύρια χαρακτηριστικά των παιδιατρικών ασθενών που προδιαθέτουν για ατυχήµατα.ΜΜέέθθοοδδοοιι:: Τα στοιχεία συλλέχθηκαν µε χρήση των ιατρικών εκθέσεων των νοσηλευόµενων παιδιών που εµφά-νισαν τα ατυχήµατα που παρέχονται από το Τµήµα Επειγόντων Περιστατικών (A & E) του "G. Gaslini " Πανεπι-στηµιακό Παιδιατρικό Νοσοκοµείο στη Γένοβα το 2003 έως το 2006 ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Ατυχήµατα στα παιδιά στο ανωτέρω νοσοκοµείο, εκτιµήθηκαν ότι ήταν 814 από το συνολικόαριθµό των εισαγωγών µεταξύ 2003 και 2006 (1,1%). Το ποσοστό των ατυχηµάτων στα παιδιά ήταν υψηλότε-ρα 13:00 µµ - 20:00 µ.µ.. (338 εκδηλώσεις, ίσο µε 41,5%). Αυτό το φαινόµενο που εµπλέκονται ως επί το πλεί-στον τα παιδιά µεταξύ 1 και 3 ετών (338 περιπτώσεις, ίση µε 41,5%). Η πτώση από το κρεβάτι βρέθηκε να είναιη πιο συχνή ατύχηµα (209 περιπτώσεις, ίση µε 25,7%).ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα:: Βρήκαµε στοιχεία που ήταν χρήσιµα για την αξιολόγηση του κινδύνου και της διαχείρισης τωντραυµατισµών από ατυχήµατα στα νοσηλευόµενα παιδιά. Τα στοιχεία αυτά επιτρέπεται η ερευνητική µας οµά-δα να σχεδιάσει ένα πρόγραµµα που µπορούν να βελτιώσουν τόσο την ποιότητα της περίθαλψης και την ασφά-λεια των ασθενών.



∆ιερεύνηση Επίπτωσης της Φυµατίωσης στον Ελλαδικό Χώρο

ΚΚωωννσσττααννττίίνναα ΓΓκκοουυγγκκοουυµµάάττηη11,, ∆∆ηηµµήήττρριιοοςς ΖΖήήκκοοςς22,, ΜΜααρριιάάνννναα ∆∆ιιοοµµήήδδοουυςς33

1. Νοσηλεύτρια, Msc ∆ηµόσιας Υγείας, email: [email protected]. Νοσηλευτής ΠΕ, PhD Health Informatics, MSc, email: [email protected]

3. Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδηµιολογίας, email: [email protected],2,3. Τµήµα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Η επίπτωση της φυµατίωσης σε παγκόσµιο επίπεδο έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Σκοπός τηςεργασίας η διερεύνηση της επίπτωσης της φυµατίωσης και των ατοµικών και κλινικών χαρακτηριστικών ασθε-νών στον ελλαδικό χώρο που διαγνώστηκαν µε τη νόσο κατά τη χρονική περίοδο 2003-2009. ΥΥλλιικκόό κκααιι ΜΜέέθθοοδδοοςς:: Το υλικό της έρευνας αποτέλεσαν 869 δελτία δήλωσης κρουσµάτων ασθενών από το Εθνι-κό Κέντρο Αναφοράς της νόσου, µε καταγεγραµµένα κρούσµατα κατά το χρονικό διάστηµα 2003-2009. Τα δελ-τία περιλάµβαναν πληροφορίες σχετικά µε τα ατοµικά χαρακτηριστικά, εθνικότητα, εντόπιση της νόσου, τύποθεραπείας και τα αποτελέσµατα διαγνωστικών ελέγχων. Ακολούθησε συστηµατική αποδελτίωση και περιγρα-φική ανάλυση.ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Οι περισσότεροι ασθενείς (67,4%) ήταν άρρενες, η πλειοψηφία διέµενε στην Αττική (75,4%) καιη επικρατούσα ηλικιακή οµάδα ήταν αυτή των 31-40 ετών (21,5%). Οι ασθενείς διαβιούσαν οµαδικά σε ποσο-στό 14,3%, ενώ 337 ασθενείς ήταν µετανάστες, αποτελώντας τη µεγαλύτερη ειδική πληθυσµιακή οµάδα. Σχετι-κά µε τη χρονική διάρκεια παραµονής στην Ελλάδα τα υψηλότερα ποσοστά βρέθηκαν µεταξύ ατόµων που διέ-µειναν στη χώρα µας από 2 έως 8 έτη. Το αποτέλεσµα της φυµατινοαντίδρασης Mantoux και της α/α θώρακοςβρέθηκαν να είναι θετικά σε ποσοστά 79,5% και 94,8% αντίστοιχα. Στην πλειοψηφία, η εντόπιση της νόσου ήτανπνευµονική (82,8%). Η πλειοψηφία των ασθενών (95,5%) ελάµβανε αντιφυµατική αγωγή, σε αντίθεση µε τοπαρελθόν (προ καταγραφής) όπου µόλις το 8,1% είχε λάβει αγωγή. Τέλος, ανοσοκαταστολή σηµειώθηκε σε ποσο-στό 11,1%, ενώ η καταγραφή σχετικά µε το είδος του µυκοβακτηριδίου παρουσιάστηκε ελλιπής. ΣΣυυζζήήττηησσηη:: Ο µεγάλος αριθµός ειδικών οµάδων (ανασφάλιστοι µετανάστες, πρόσφυγες) και η ανάπτυξη πολυαν-θεκτικών στελεχών αναχαιτίζουν την εξάλειψη της φυµατίωσης στην Ελλάδα. Η καταγραφή των κρουσµάτωνπαρουσιάζει µεγάλα περιθώρια βελτίωσης, ειδικά προς την κατεύθυνση περιορισµού της υποδήλωσης. Η υπο-στήριξη του συστήµατος καταγραφής θα µπορούσε να γίνει µε κατάλληλο ηλεκτρονικό σύστηµα διασύνδεσηςτου Κέντρου Αναφοράς µε περιφερειακά νοσοκοµεία, υποστηρίζοντας σηµαντικά την επιτήρηση της νόσου.

ΛΛέέξξεειιςς--ΚΚλλεειιδδιιάά (MeSH): incidence, registries, tuberculosis

ΕισαγωγήΗ φυµατίωση αποτελεί σηµαντικό ζήτηµα τόσο κλι-νικού ενδιαφέροντος όσο και δηµόσιας υγείας. Ηορθή διερεύνηση, η πρόληψη και η επιτυχής θερα-πεία αποτελούν τη βάση για την εκρίζωσή της. Σύµ-φωνα µε τον ορισµό του Παγκόσµιου ΟργανισµούΥγείας (Π.Ο.Υ) η φυµατίωση είναι µεταδοτική ασθέ-

νεια που προκαλείται από το µυκοβακτηρίδιο τηςφυµατίωσης και συνήθως επηρεάζει τους πνεύµο-νες. Μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο µε ενερ-γό αναπνευστική νόσο µέσω σταγονιδίων από το λαι-µό και τους πνεύµονες. Η φυµατίωση διακρίνεται σεπνευµονική και εξωπνευµονική µορφή. Η περίοδοςεπώασης της φυµατίωσης διαρκεί 4-12 εβδοµάδες



ενώ η κλινική εικόνα περιλαµβάνει νυκτερινές εφι-δρώσεις, καταβολή δυνάµεων, πυρετό, ρίγη και απώ-λεια της όρεξης. Στην πνευµονική φυµατίωση παρα-τηρείται επίµονος βήχας, θωρακικό άλγος κατά τηναναπνοή, πυώδης απόχρεµψη ή αίµα. Πριν την έναρ-ξη της θεραπείας απαιτείται διενέργεια καλλιέργει-ας πτυέλων, ενώ όταν το παρασκεύασµα των πτυέ-λων είναι αρνητικό για οξεάντοχα βακτηρίδια, απαιτείταιβρογχική έκπλυση (Lederman 2003). Σε άτοµα µεθετική φυµατινοαντίδραση, χορηγείται προληπτικάχηµειοπροφύλαξη ενώ η τυπική θεραπεία της λαν-θάνουσας φυµατίωσης περιλαµβάνει τη χορήγησηισονιαζίδης (INH) σε ηµερήσια δόση για 9 µήνες. Ηπνευµονική φυµατίωση πρέπει να αντιµετωπίζεταιµε τα πρωτεύοντα αντιφυµατικά (ισονιαζίδη, ριφα-µπικίνη, στρεπτοµυκίνη). Τα τελευταία χρόνια έχουνπαρουσιαστεί ειδικά αντιφυµατικά φαρµάκων, όπωςοι φθοριοκινόλες, ενώ η γατιφλοξασίνη και η µοξι-φλοξασίνη έχουν ισχυρότερη αντιφυµατική δράση. Ηλινεζολίδη αποτελεί νεότερο αντιβιοτικό και είναι invitro και in vivo δραστικό έναντι του M. Tuberculosis(Παπακωνσταντίνου 20007).

Στη ∆υτική Ευρώπη, εµφανίζεται το χαµηλότεροποσοστό επίπτωσης και θνησιµότητας της φυµατίω-σης (Falzon 2008). Σύµφωνα µε τον Π.Ο.Υ το 2009 ηµέση ετήσια επίπτωση στο σύνολο της ευρωπαϊκήςηπείρου ήταν 47/100.000 (WHO 2010). Στους γηγενείςη επίπτωση είναι ιδιαίτερα χαµηλότερη σε σχέση µετους µετανάστες, ιδιαίτερα στις ηλικίες 25-34 ετών.Υπάρχει πάντως τάση µείωσης της επίπτωση σε σχέ-ση µε τα καταγεγραµµένα ποσοστά του 1998 (Υπουρ-γείο Υγείας 2008).

Στις αρχές του 20ού αιώνα, το πρόβληµα στηνΕλλάδα είχε τεράστιες διαστάσεις. Κατά το δεύτεροµισό του 20ού αιώνα, µε τη χρήση των αντιφυµατι-κών φαρµάκων, η θνησιµότητα από φυµατίωση εµφά-νισε πτωτική πορεία (Γουργουλιάνης 1997) ενώ µετην εµφάνιση του λαθροµεταναστευτικού ρεύµατοςπαρουσιάστηκε εκ νέου αύξηση των κρουσµάτων(Θεοδωρακόπουλος 2003). Το 1960 θεσπίστηκε ονόµος 4053 που καθιέρωσε τον «Αντιφυµατικό Αγώ-να» ενώ αργότερα υλοποιήθηκε το Εθνικό Πρόγραµ-µα Ελέγχου της Φυµατίωσης (Ε.Π.Ε.Φ) από την Επι-στηµονική Επιτροπή Φυµατίωσης του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ,στηριζόµενο στο «Παγκόσµιο Σχέδιο Αναχαίτισης τηςΦυµατίωσης 2006-2015» (Υπουργείο Υγείας 2008).

Το 2009 στην Ελλάδα δηλώθηκαν 593 νέες περι-πτώσεις στο ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. Η πνευµονική εντόπισηανερχόταν στο 74,4%, των νέων περιπτώσεων. Το ποσο-στό αλλοδαπών ασθενών έφτανε το 43,3% επί τουσυνόλου των δηλωµένων κρουσµάτων. Στην Ελλάδαυπάρχει σοβαρή υποδήλωση της νόσου, συνεπώς ηπραγµατική επίπτωση είναι αρκετά µεγαλύτερη απόαυτή που δηλώνεται. Στη χώρα µας την περίοδο 2005-09 εµφανίστηκαν 2289 νέες περιπτώσεις φυµατίω-σης, από τις οποίες το 41,5% αφορά µετανάστες

(Eurosurveillance), ενώ η συχνότητα ποικίλλει στιςδιάφορες περιοχές της χώρας (Υπουργείο Υγείας 2008).Επισηµαίνεται από το ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ πάντως ότι τα στοι-χεία αυτά συχνά δεν αντιπροσωπεύουν την πραγµα-τική συχνότητα της νόσου (Jelastopulu 2009).

Το πρόβληµα της υποδήλωσης επισηµαίνεται καιαπό την αναδροµική µελέτη των Γελαστοπούλου καισυν. Στη µελέτη έγινε συλλογή δεδοµένων κατά τα έτη2000-2003 σε νοσοκοµεία και κέντρα υγείας της ∆υτι-κής Ελλάδας. Η σύγκριση των δεδοµένων µε τα δηλω-θέντα στο ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ ανέδειξε ότι µόνο το 70% τωνκρουσµάτων είχαν δηλωθεί παράλληλα και στοΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. Επιπρόσθετα, δεν υπήρχε συνέπεια στιςκαταγραφές των κέντρων υγείας σε σχέση µε τα νοσο-κοµεία αναφοράς. Στη µελέτη αυτή η πραγµατική επί-πτωση υπολογίστηκε να είναι 3,7 φορές υψηλότερηαπό αυτή που είχε δηλωθεί κατά το διάστηµα 2000-2003 (European Lung Foundation).

ΣκοπόςΣκοπός της µελέτης είναι η επιδηµιολογική διερεύ-νηση της φυµατίωσης στον ελλαδικό χώρο. Συγκε-κριµένα, η µελέτη έχει στόχο τη διερεύνηση των ατο-µικών και κλινικών χαρακτηριστικών των ασθενώνπου διαγνώστηκαν µε φυµατίωση κατά τη χρονικήπερίοδο 2003-2009. Γίνεται ταξινόµηση των περιπτώ-σεων ανά ηλικία, προκειµένου να κατανοηθεί το ηλι-κιακό προφίλ, ανά φύλο και γεωγραφικό διαµέρισµα.Επίσης, µελετάται η ύπαρξη σχέσης µε άλλο κρού-σµα και ο προσδιορισµός του είδους σχέσης, προκει-µένου να διαπιστωθεί εάν το υψηλότερο ποσοστόκρουσµάτων σχετίζεται µε την διαβίωση σε οικογέ-νεια, φιλικό περιβάλλον ή τη συµβίωση. Επιπλέον,µελετάται η ύπαρξη οµαδικής διαβίωσης, που απο-τελεί σηµαντικό παράγοντα κινδύνου για τη µετάδο-ση της νόσου, όπως και η ένταξη του ασθενή σε ειδι-κή πληθυσµιακή οµάδα. Τέλος, στόχος είναι η διερεύνησητης εντόπισης της νόσου, η διεξαγωγή εµβολιασµούBCG, το ποσοστό των ασθενών µε προϋπάρχουσα ανο-σοκαταστολή ως παράγοντα κινδύνου, το είδος τουµυκοβακτηριδίου, η ανθεκτικότητα καθώς και το θερα-πευτικό σχήµα που ακολουθήθηκε.

Υλικό και ΜέθοδοςΤο υλικό της έρευνας αποτέλεσαν τα δελτία δήλωσηςκρουσµάτων των ασθενών µε φυµατίωση από το Εθνι-κό Κέντρο Αναφοράς της νόσου. Συγκεκριµένα, συγκε-ντρώθηκαν και αξιοποιήθηκαν 869 δελτία. Η κατα-γραφή κρούσµατος στα δελτία δήλωσης, αφορούσετο χρονικό διάστηµα 2003-09. Για τη διεξαγωγή τηςµελέτης, χρησιµοποιήθηκαν από το αρχείο τα παρα-κάτω δεδοµένα: φύλο, νοµός κατοικίας, ηλικία, σύν-δεση µε άλλο κρούσµα, ένταξη ασθενή σε ειδική πλη-θυσµιακή οµάδα, ύπαρξη οµαδικής διαβίωσης,εθνικότητα, έτη διαβίωσης στην Ελλάδα, προηγούµε-νος εµβολιασµός BCG και ύπαρξη ουλής. Επιπρό-



σθετα, χρησιµοποιηθήκαν δεδοµένα που αφορούσανστα κλινικά χαρακτηριστικά, δηλαδή το αποτέλεσµατης φυµατινοαντίδρασης Mantoux, η εντόπιση τηςνόσου, το αποτέλεσµα της ακτινογραφίας θώρακος,η έκταση της περιοχής βλάβης, η ύπαρξη ανοσοκα-ταστολής, η προηγηθείσα θεραπεία και η έκβαση, ηχορηγούµενη θεραπευτική αγωγή, καθώς επίσης καιεργαστηριακά ευρήµατα. Τα δελτία µελετήθηκαν καιτα δεδοµένα που χρησιµοποιήθηκαν οµαδοποιήθη-καν και καταχωρήθηκαν σε υπολογιστικά φύλα.

ΑποτελέσµαταΤο δείγµα αποτελείται από 869 ασθενείς, εκ των οποί-ων οι 586 (67,4%) ήταν άνδρες και οι 283 (32,6%)γυναίκες. Σχετικά µε τον τόπο διαµονής, 539 περι-στατικά (75,4%), διέµεναν στο λεκανοπέδιο της Αττι-κής, 70 ασθενείς (9,8%) διέµεναν στην Πελοπόννη-σο και 66 ασθενείς (9,2%) στη Στερεά Ελλάδα. Ελάχιστεςκαταγραφές αφορούσαν άλλες περιοχές. Βρέθηκε ότιτα περισσότερα καταγεγραµµένα κρούσµατα (21,5%)ανήκαν στην ηλικιακή οµάδα των 31-40 ετών και στηνηλικιακή οµάδα 21-30 ετών (18%). Στις ηλικιακέςοµάδες 41-50 ετών, 51-60 ετών, 61-70 ετών και 71-80 ετών, τα ποσοστά βρέθηκαν να είναι ίσα µε 13,5%,11,9%, 10,6% και 11,9% αντίστοιχα. Τέλος ποσοστό10,3% ήταν ηλικίας >81 ετών, ενώ µόνο το 2,3% είχεηλικία µικρότερη ή ίση των 20 ετών.

Σε σχέση µε την οµαδική διαβίωση, βρέθηκανδηλωµένες 109 περιπτώσεις (14,3%) οι οποίες δια-βίωναν οµαδικά. Από αυτούς, ποσοστό 20,2% συγκα-τοικούσαν µε άλλα άτοµα εκτός οικογενείας, το 16,5%διέµενε µε την οικογένειά του και ποσοστό 13,8% σεσωφρονιστικά ιδρύµατα. Σχετικά µε την ένταξη τωνασθενών σε ειδικές πληθυσµιακές οµάδες το 89,7%(347 ασθενείς) ανήκαν στην οµάδα των µεταναστών.Πολύ λίγες ήταν οι καταγραφές που αφορούσαν άλλεςπληθυσµιακές οµάδες (αλκοολικοί, χρήστες ουσιών,

κρατούµενοι, ψυχιατρικοί ασθενείς και αθίγγανοι)(Πίνακας 1). Σχετικά µε τα έτη διαµονής των αλλο-δαπών στην Ελλάδα, υπήρχαν συµπληρωµένα στοι-χεία µόνο για τους 219 ασθενείς. Η κατηγορία µε τουψηλότερο ποσοστό φυµατίωσης αφορούσε άτοµαπου διέµεναν στην Ελλάδα για χρονικό διάστηµα 5ετών (32 περιπτώσεις, 14,6%). Γενικά οι περισσότε-ρες περιπτώσεις διέµεναν στην Ελλάδα για χρονικόδιάστηµα µεταξύ 2 και 8 ετών. Από το σύνολο των869 καταγραφών, βρέθηκαν συµπληρωµένα 777 δελ-τία σχετικά µε την ύπαρξη σύνδεσης της νόσου µεάλλο πρόσωπο. Από τα δελτία αυτά, ποσοστό 94,2%,δεν παρουσίαζε σύνδεση µε άλλο πρόσωπο ενώ σε44 περιπτώσεις (5,7%) υπήρξε σύνδεση µε άλλα άτο-µα, κυρίως εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Ποσοστό 9,7% (Ν=68) των περιπτώσεων είχεεµβολιαστεί µε BCG, σε αντίθεση µε το 40,1% (Ν=280)στο οποίο δεν πραγµατοποιήθηκε εµβολιασµός. Τοποσοστό των περιπτώσεων για τις οποίες είχε κατα-γραφεί ως «άγνωστη» η διεξαγωγή του εµβολια-σµού καθώς και αυτές για τις οποίες δεν υπήρχεκαθόλου καταγραφή ήταν ιδιαίτερα υψηλό (50,1%και 19,7% αντίστοιχα) και αναδεικνύει τις αδυνα-µίες του τρέχοντος συστήµατος καταγραφής. Σε 238ασθενείς (80,1%) δεν παρατηρήθηκε ουλή, ενώ 59(19,9%) περιπτώσεις καταγράφηκαν µε ύπαρξη ουλήςαπό BCG.

Σχετικά µε το χαρακτηρισµό των κρουσµάτων ως«επιβεβαιωµένα» ή «µη επιβεβαιωµένα», από τοσύνολο των 869 καταγραφών, υπήρχαν καταγεγραµ-µένα στοιχεία για 754 ασθενείς, εκ των οποίων σε307 περιπτώσεις (40,7%) καταγράφηκε βέβαιο κρού-σµα. Σε περισσότερες από τις µισές, δηλαδή σε 447περιπτώσεις (59,3%), το κρούσµα δεν ήταν επιβε-βαιωµένο. Από τα 682 δελτία µε συµπληρωµένο τοαποτέλεσµα της φυµατινοαντίδρασης Mantoux, οι542 καταγραφές (79,5%) ήταν θετικές, ενώ µόνο το

ΠIΝΑΚΑΣ 1: Aσθενείς που εντάσσονται σε ειδικές πληθυσµιακές οµάδες

Πληθυσµιακή Οµάδα Αριθµός Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) επί Καταγραφών (Ν) στο Σύνολο των ενταχθέντων σε των Καταγραφών Πληθυσµιακή Οµάδα

Μετανάστες 347 39,9% 89,7%Αθίγγανοι 4 0,5% 1%Τοξικοµανείς 7 0,8% 1,8%Αλκοολικοί 7 0,8% 1,8%Πάσχοντες µε χρόνια νόσο 8 0,9% 2,1%Ιατρονοσηλευτικό Προσωπικό 4 0,5% 1%Τρόφιµοι Φυλακών 6 0,7% 1,6%Άλλες Κατηγορίες 4 0,5% 1%ΣΥΝΟΛΟ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΕ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΟΜΑ∆Α 387 44,5% 100%ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ 869 100,0



12% είχε αρνητικό αποτέλεσµα. Σε 58 δελτία (8,5%),το αποτέλεσµα σηµειωνόταν ως «αµφίβολο».

Το αποτέλεσµα της δερµατοαντίδρασης Mantouxκαταγράφηκε σε 588 δελτία από το σύνολο των 869.Το αποτέλεσµα της εξέτασης ήταν µικρότερο ή ίσοτων 5 mm σε ποσοστό µόλις 1,9%. Ποσοστό 52% τωνκαταγραφών είχαν χαρακτηρισθεί ως «θετικές» χωρίςνα περιγράφεται η διάµετρος της σκληρίας. Σε ποσο-στό 15,3% παρατηρήθηκε σκληρία διαµέτρου 11-15mm. Επίσης, ποσοστά 8,5% και 16,3% αφορούσανσκληρία διαµέτρου 16-20 mm και ≥21 mm αντίστοι-χα, ενώ η ακτινογραφία θώρακος ήταν θετική ως προςτην ανίχνευση της νόσου σε 786 περιπτώσεις (94,8%).Η συχνότητα των κρουσµάτων για την οποία δεν υπήρ-χαν καταγραφές ανερχόταν σε 40.

Στα περισσότερα δελτία αναγραφόταν η εντόπισητης νόσου (833 καταγραφές από το σύνολο των 869).Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η εντόπιση τηςνόσου ήταν πνευµονική (692 καταγραφές, 82,8%). Ηεξωπνευµονική εντόπιση ανέρχεται σε ποσοστό 1,7%.Σε 57 περιπτώσεις (6,8%), εµφανίστηκε πλευρίτιδαενώ συνδυασµός πλευρίτιδας και πνευµονικής εντό-πισης καταγράφηκε σε ποσοστό 1,7%. Το ποσοστότων υπόλοιπων περιπτώσεων όσον αφορά στην εντό-πιση ήταν ιδιαίτερα χαµηλό. Η έκταση της περιοχήςβλάβης της α/α θώρακος είχε καταγραφεί σε 705 δελ-τία, εκ των οποίων στα 368 (52,2%) αναφερόταν ωςεκτεταµένη, στα 45 (6,4%) ως λίαν εκτεταµένη και σε290 δελτία (41,1%) ως περιορισµένη. Σε 801 δελτίαυπήρξε συµπληρωµένη η πληροφορία για την ύπαρ-ξη σπηλαίου. Από αυτά, σε 431 περιπτώσεις (53,8%)δεν εντοπίστηκε σπήλαιο ενώ σε 370 (46,2%) κατα-γράφηκε η ύπαρξή του. Η πλειονότητα των καταγρα-φών, δηλαδή ποσοστό 91,9% (790 ασθενείς) έλαβεαντιφυµατική αγωγή, ενώ µόλις το 8,1% (Ν=70) είχελάβει αντιφυµατική αγωγή κατά τα προηγούµενα έτη(πριν την τρέχουσα διάγνωση).

Από τους 70 ασθενείς που έλαβαν αγωγή κατά τοπαρελθόν, για τους 15 δεν υπήρχαν στοιχεία σχετι-κά µε την έκβαση. Από τους υπόλοιπους 55 ασθε-νείς, οι 24 (43,6%) διέκοψαν την αγωγή, οι 23 (41,8%)υποτροπίασαν, ενώ στους 5 (9,1%) η αγωγή απέτυ-χε. Τέλος, 2 ασθενείς (3,6%) απεβίωσαν. Επιπλέονπαρατηρήθηκε ότι σε 652 κρούσµατα (76,3%), δενυπήρχε ανοσοκαταστολή, ενώ 95 κρούσµατα (11,1%)ήταν ανοσοκατεσταλµένα. Σε 14 περιπτώσεις δενυπήρχε καταγραφή. Λήψη θεραπευτικής αγωγής κατα-γράφηκε για την πλειοψηφία των περιπτώσεων, αφούµόλις το 4,5% δεν έλαβε καµία αγωγή. Τέλος είναιχαρακτηριστικό ότι οι καταγραφές για την ανθεκτι-κότητα του στελέχους της φυµατίωσης ήταν µόλιςδεκατρείς επί του συνόλου των δελτίων.

ΣυζήτησηΗ µελέτη της επιδηµιολογίας της φυµατίωσης στονελλαδικό χώρο, επικεντρώνεται στην καταγραφή των

δηµογραφικών, κλινικών και εργαστηριακών χαρα-κτηριστικών των ασθενών που διαγνώστηκαν µε φυµα-τίωση το χρονικό διάστηµα 2003-2009. Το υψηλότε-ρο ποσοστό κρουσµάτων έλαβε χώρα στην ηλικιακήοµάδα των 31-40 ετών ενώ η ύπαρξη προηγούµενηςθεραπείας ανευρέθηκε σε ελάχιστες περιπτώσεις,καθώς η πλειονότητα δεν είχε λάβει προηγούµενηαγωγή (91,9%). Το υψηλό ποσοστό κρουσµάτων πουδιέκοψε την αγωγή είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, καθώςη αποτυχία ολοκλήρωσης της αγωγής οδηγεί συχνάσε υποτροπή ή επανεµφάνιση της νόσου, µε συνέπειασε αρκετές περιπτώσεις τη δηµιουργία ανθεκτικώνστελεχών. Ανοσοκαταστολή βρέθηκε στο 11,1% τωνσυµπληρωµένων δελτίων.

Χαρακτηριστικό εύρηµα της µελέτης είναι το υψη-λό ποσοστό των µεταναστών µε φυµατίωση. Από τοσύνολο των µεταναστών, τα υψηλότερα ποσοστά κρου-σµάτων εµφανίστηκαν σε όσους διέµεναν στην Ελλά-δα µεταξύ 2-8 έτη. Το χρονικό αυτό διάστηµα υποδη-λώνει ενδεχοµένως την εµφάνιση ανθεκτικότητας τουµυκοβακτηριδίου, καθώς η εµφάνιση των συµπτωµά-των έγινε πιθανότατα µε την πάροδο µεγάλου χρονι-κού διαστήµατος.

Σε ερευνητική εργασία των Χούχουλα και συν. γίνε-ται επίσης ιδιαίτερη αναφορά για το µεγάλο αριθµόνοσούντων µεταναστών στη χώρα µας, µε χαµηλό κοι-νωνικο-οικονοµικο επιπέδο. Στην παραπάνω εργασίαµελετήθηκε η επιδηµιολογία 250 διαδοχικών ασθε-νών µε φυµατίωση σε δύο νοσοκοµεία της Αθήνας.Οι αλλοδαποί ασθενείς διαφοροποιούνται ως προς τηµέση ηλικία, αφού είναι κατά πολύ νεότεροι από τουςγηγενείς Έλληνες (58,3 και 34,0 έτη αντίστοιχα) (Χού-χουλα 2006). Παρόµοια είναι και τα στοιχεία τουΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ µε βάση τα οποία η ηλικιακή οµάδα >65ετών, εµφάνιζε τα περισσότερα κρούσµατα φυµατίω-σης στου Έλληνες, ενώ στους αλλοδαπούς τα περισ-σότερα κρούσµατα εµφανίζονταν στις ηλικίες µετα-ξύ 20-34 ετών (ΚΕΕΛΠΝΟ).

Σε περισσότερα από τα µισά δελτία της µελέτηςτο κρούσµα δεν είχε καταγραφεί ως «επιβεβαιωµέ-νο». Τα επιβεβαιωµένα κρούσµατα αποτελούσαν µόλιςτο 40,7% των περιπτώσεων µε βάση τα εργαστηρια-κά κριτήρια της αποµόνωσης του M. Tuberculosisαπό οποιοδήποτε κλινικό δείγµα (Απόφαση Ευρωπαϊ-κής Επιτροπής 2002). Το γεγονός αυτό αποδίδεταιστην αδυναµία διαθεσιµότητας των εργαστηριακώναποτελεσµάτων κατά την καταγραφή, αφού η διενέρ-γεια των εργαστηριακών εξετάσεων είναι χρονοβόραή τα αποτελέσµατά ανεπαρκή να αποδώσουν από µόνατους τη διάγνωση.

Το σύνολο σχεδόν των κρουσµάτων έλαβε αγωγήχωρίς όµως να ολοκληρώνει το σχήµα. Η αδυναµίαχορήγησης της αγωγής ενδεχοµένως να σχετίζεται µεκοινωνικο-οικονοµικά χαρακτηριστικά των ασθενών.Λόγω του γεγονότος πως ορισµένες εργαστηριακέςεξετάσεις είναι χρονοβόρες και απαιτείται η πάρο-



δος χρονικού διαστήµατος για τη γνωστοποίηση τωναποτελεσµάτων, αρκετοί ασθενείς εξέρχονταν από τονοσοκοµείο πριν γνωστοποίηση των αποτελεσµάτων.Σε πλήθος περιπτώσεων δεν υπήρξε δήλωση µόνι-µης κατοικίας και κατά συνέπεια αδυναµία τηλεφω-νικής επικοινωνίας, καθώς τα καταχωρηµένα στοι-χεία ήταν ελλιπή ή αναληθή. Έτσι, στις περιπτώσειςόπου το αποτέλεσµα της καλλιέργειας αίµατος ήτανθετικό, δεν ήταν δυνατή η επικοινωνία και εν συνε-χεία περεταίρω παρακολούθηση των ασθενών.

Τα παραπάνω συµπεράσµατα που προκύπτουν τόσοαπό τα αποτελέσµατα της µελέτης όσο και από τηνεπικοινωνία µε το προσωπικό του κέντρου αναφοράς,επιβεβαιώνονται από σχετικό δηµοσίευµα στο οποίοεπισηµαίνεται πως ένας εκ των τριών µεταναστών πουδιαµένουν στην Ελλάδα και πάσχουν από φυµατίωσηστην ενεργό φάση της, αρνείται να υποβληθεί σε θερα-πεία δηµιουργώντας σηµαντικό πρόβληµα δηµόσιαςυγείας. Κατά το διάστηµα 2000-2009 προσήλθαν 86.618µετανάστες στο Ινστιτούτο Έρευνας Νοσηµάτων Θώρα-κα, Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΙΕΝΘΥΑΕ),προκειµένου να υποβληθούν σε α/α θώρακος, γιαέκδοση άδειας διαµονής. Εκ των 122 αλλοδαπών πουκρίθηκαν ύποπτοι για ενεργό φυµατίωση, το 33,6%δεν προσήλθε στο νοσοκοµείο, προκειµένου να λάβει

την αγωγή. Η αδυναµία χορήγησης ή ολοκλήρωσηςτης αγωγής αποτελεί τροχοπέδη για τη δηµόσια υγείακαι είναι επιτακτική η ανάγκη ευαισθητοποίησης τωναρχών για τον περιορισµό της µετάδοσης (Εφηµερί-δα Καθηµερινή 2010).

Η ελλιπής καταγραφή των κρουσµάτων, αποτέλε-σε περιορισµό ως προς την περιγραφή της συνολικήςεικόνας των περιπτώσεων στον ελλαδικό χώρο. Ιδι-αίτερα, για το είδος του µυκοβακτηριδίου, του οποί-ου η γνώση αποτελεί εφαλτήριο για τη βελτίωση τωνεπιδηµιολογικών ερευνών, οι καταγραφές ήταν ελά-χιστες ενώ προκαλούνται ασάφειες από διαφορετικήπροσέγγιση των δελτίων από µέρους διαφορετικώνιατρών. Συγκεκριµένα, ο τρόπος παράθεσης των ερω-τηµάτων στο δελτίο δήλωσης κρούσµατος δε διευκο-λύνει την ορθή και λεπτοµερή συµπλήρωση των δεδο-µένων. Επίσης, η έλλειψη σχετικού ερωτήµατος γιατην ανθεκτικότητα, περιορίζει τη µετέπειτα χορήγη-ση αποτελεσµατικής αγωγής. Κάτι τέτοιο είναι ιδιαί-τερα σηµαντικό καθώς η ανάπτυξη ανθεκτικών στε-λεχών σε σχέση µε τη διαρκή µετακίνηση των πληθυσµώνπροκαλεί την έξαρση της φυµατίωσης.

ΣυµπεράσµαταΤα τελευταία έτη παρατηρείται αναζωπύρωση της

ΠIΝΑΚΑΣ 2: Κλινικά χαρακτηριστικά καταγεγραµµένων κρουσµάτων

Ν %

ΤΤύύπποοςς ΚΚρροούύσσµµααττοοςς Επιβεβαιωµένο 307 35,3%Μη επιβεβαιωµένο 447 51,4%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 111155 1133,,11%%

ΕΕµµββοολλιιαασσµµόόςς BBCCGG Ναι 68 7,8%Όχι 280 32,2%Άγνωστο 350 50,1%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 117711 1199,,77%%

ΦΦυυµµααττιιννοοααννττίίδδρραασσηη MMaannttoouuxx Θετική 542 62,4%Αρνητική 82 9,4%Αµφίβολη 58 6,7%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 118877 2211,,55%%

ΈΈκκτταασσηη ΒΒλλάάββηηςς Περιορισµένη 290 33,4%Εκτεταµένη 368 42,4%Λίαν Εκτεταµένη 45 5,3%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 116644 1188,,99%%

ΎΎππααρρξξηη ΣΣππηηλλααίίοουυ Ναι 370 42,6%Όχι 431 49,6%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 6688 77,,88%%

ΛΛααµµββάάννεειι ΑΑγγωωγγήή Ναι 790 90,9%Όχι 70 8%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 99 11,,11%%

ΑΑννοοσσοοκκαατταασσττοολλήή Ναι 95 10,9%Όχι 652 75%ΜΜηη κκααττααγγρρααφφήή 112222 1144,,11%%



φυµατίωσης λόγω της διαρκούς µετακίνησης πλη-θυσµών και της ανάπτυξης πολυανθεκτικών στελε-χών. Όπως άλλωστε προκύπτει από τη µελέτη, στηνΕλλάδα οι µετανάστες αποτελούν την πληθυσµιακήοµάδα µε το υψηλότερο ποσοστό ασθενών. Στη χώραµας, η φυµατίωση έχει περιληφθεί στα υποχρεωτι-κώς δηλούµενα νοσήµατα από το 1958. Εντούτοις,η επιτήρηση τόσο της νόσου, όσο και των µέτρωνελέγχου, δεν είναι ικανοποιητική και επίσης είναιγνωστό το πρόβληµα της υποδήλωσης και η παρο-χή ελλιπών στοιχείων. Συνάµα, από τη µελέτη τωνδελτίων δήλωσης κρουσµάτων, εξάγεται το συµπέ-ρασµα πως η καταγραφή είτε λόγω της έλλειψηςσυµπλήρωσης, είτε λόγω ασαφειών κατά τον τρόποσυµπλήρωσης του δελτίου, έχει ιδιαίτερα µεγάλαπεριθώρια βελτίωσης.

Είναι ιδιαίτερα σηµαντική η δήλωση όλων τωνκρουσµάτων. Στην Ελλάδα, σύµφωνα µε τις εκθέ-σεις του Π.Ο.Υ. δηλώνεται περίπου το 1/3 των περι-πτώσεων φυµατίωσης. Προκειµένου να γίνεται ηδήλωση, ο φαρµακοποιός θα ήταν χρήσιµο να συµπλη-

ρώνει και αυτός δήλωση ή να βεβαιώνει την ύπαρ-ξή της. Επίσης είναι σηµαντικό να καθιερωθεί ελεγ-χόµενη συνταγογράφηση των αντιφυµατικών φαρ-µάκων (Μυρτσιώτη 2007).

Κρίνεται επίσης απαραίτητο να ενισχυθεί το Εθνι-κό Κέντρο Αναφοράς Μυκοβακτηριδίων και ειδικώνιατρείων πολυανθεκτικών µορφών φυµατίωσης. Ηορθή εφαρµογή του Εθνικού Προγράµµατος Ελέγχουτης φυµατίωσης, µε ιδιαίτερη έµφαση στον εκσυγ-χρονισµό των νοµοθετικών µέτρων κυρίως όσον αφο-ρά την υποχρεωτική νοσηλεία των φυµατικών, η δωρε-άν χορήγηση φαρµάκων και η απαγόρευση απέλασηςλαθροµεταναστών µε τη νόσο είναι επίσης σηµαντι-κά µέτρα.

Ως προς την καταγραφή, θα ήταν ωφέλιµη η υιο-θέτηση ενιαίου συστήµατος και η εκπαίδευση τουιατρικού προσωπικού ως προς τη χρήση του συστή-µατος. Η ευαισθητοποίηση για τη σωστή, έγκαιρη καιπλήρη συµπλήρωση των στοιχείων είναι ιδιαίτερηςσηµασίας. Προτείνεται η αναδιαµόρφωση του δελτί-ου δήλωσης κρούσµατος. Συγκεκριµένα, θα ήταν ορθό

ABSTRACT

IINNVVEESSTTIIGGAATTIIOONN OOFF TTHHEE IINNCCIIDDEENNCCEE OOFF TTUUBBEERRCCUULLOOSSIISS IINN GGRREEEECCEEKKoonnssttaannttiinnaa GGoouuggoouummaattii11,, DDiimmiittrriiooss ZZiikkooss22,, MMaarriiaannnnaa DDiioommiiddoouuss33

[[11.. RRNN,, MMsscc PPuubblliicc HHeeaalltthh,, eemmaaiill:: [email protected],, 22.. RRNN,, PPhhDD HHeeaalltthh IInnffoorrmmaattiiccss,, MMSScc,, eemmaaiill::[email protected],, 33.. AAssssoocciiaattee PPrrooffeessssoorr ooff EEppiiddeemmiioollooggyy,, eemmaaiill:: [email protected],, 11,,22,,33FFaaccuullttyy ooff NNuurrssiinngg,, NNaattiioonnaall aanndd KKaappooddiissttrriiaann UUnniivveerrssiittyy ooff AAtthheennss]]

IInnttrroodduuccttiioonn:: During the recent years, the incidence of tuberculosis has increased worldwide. Aim of thisstudy is to investigate the incidence of tuberculosis and the personal and clinical characteristics of patientswho were diagnosed with the disease during the years 2003-2009, in Greece.MMaatteerriiaall aanndd MMeetthhooddss:: The material of this research was 869 handwritten reports of patients diagnosedwith tuberculosis, acquired from the National Reference Centre of Tuberculosis, for the period 2003-2009.The reports included information about the personal characteristics, ethnicity, location of the disease, typeof therapy and the results of the diagnostic tests. RReessuullttss:: Most patients (67.4%) were male, the majority resided in the Attica area (75.4%) and the most prevalentage group was that of 31-40 years (21,5%). The percentage of patients living within a group was 14.3%, while 337patients were immigrants, shaping the largest population group. Regarding the number of years living in Greecethe higher rates were found among patients living in Greece between 2 and 8 years. The result of the Mantouxcontrol test and the chest x-rays were found to be positive at a rate of 79.5% and 94.8% respectively. To the majorityof the cases, the location was pulmonary (82.8%). Most patients (95.5%) were receiving anti-tuberculosis treatment,contrary to the past (before registration). Finally, immunosuppression was found at 11.1% of the cases, while theavailable information regarding the kind of mycobacterium was found to be insufficientDDiissccuussssiioonn:: The large number of special groups (ie immigrants) and the existence of multi resistant stemsare factors against the elimination of tuberculosis in Greece. A more efficient registration mechanism oftuberculosis would be more than welcome, especially towards the complete registration of all existingcases. A suitable electronic system to interconnect hospitals with the Reference Centre would vastly improvethe epidemiologic surveillance of the disease.

KKeeyywwoorrddss ((MMeeSSHH)):: incidence, registries, tuberculosis



να διασαφηνίζονται πλήρως τα διάφορα ερωτήµατα,προκειµένου να µην υπάρχουν ασάφειες και να συµπε-ριληφθούν περαιτέρω χαρακτηριστικά (λ.χ. ανθεκτι-κότητα). Χρήσιµη θα ήταν επίσης η ανάπτυξη κατάλ-ληλου συστήµατος ηλεκτρονικής καταγραφής. Ταπληροφοριακά συστήµατα υγείας, είναι σε θέση νααποτελέσουν πολύτιµο αρωγό στην αναβάθµιση τηςκαταγραφής µε τη δηµιουργία βάσεων δεδοµένων,για την άµεση ενηµέρωση των δελτίων των ασθενών,τη διόρθωση ασαφειών και τη συµπλήρωση ελλιπώνστοιχείων. Ένα τέτοιο σύστηµα θα µπορούσε να βρί-σκεται σε άµεση διασύνδεση µε το ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ καιτις υπηρεσίες επιτήρησης υγείας του υπουργείου.Με την υποστήριξη τέτοιων συστηµάτων, η µετά-αξιο-ποίηση της πληροφορίας από τους ιατρούς για επι-δηµιολογική έρευνα αναµένεται να γίνει ευκολότε-ρη αφού η δυναµική επεξεργασία των δεδοµένων,θα συµβάλει στην διεξαγωγή χρήσιµων συµπερασµά-των για την επιδηµιολογία της νόσου.

Βιβλιογραφία1. Γουργουλιάνης, Κ, Μπιτσάκου, Χ, Πολυζωγόπουλος, ∆, Μαγκίνα-

Βλαχαντώνη, Ν, Πατενταλάκης, Μ. (1997) «Φυµατίωση». ΕκδόσειςΕλληνικής Πνευµονολογικής Εταιρείας. Αθήνα

2. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 2002/253/ΕΚ: Απόφαση της Επιτροπής, 19ηςΜαρτίου 2002, για τη διατύπωση ορισµών κρουσµάτων για αναφο-ρά µεταδοτικών νόσων στο κοινοτικό δίκτυο, σύµφωνα µε απόφ.2119/98/ΕΚ. Επίσηµη Εφηµερίδα. 2002 3 Απριλίου; L 086: 44-62.

3. Εφηµερίδα Καθηµερινή. (2010) «Ένας στους τρεις µετανάστες πουπάσχουν από φυµατίωση αρνείται τη θεραπεία». Νοέ 8, 2010.

4. Θεοδωρακόπουλος, Π. (2003) 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Προληπτι-κής Ιατρικής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τόµος Πρακτικών, Κύµη4-6/4/2003, 40-43.

5. Μυρτσιώτη, Γ. (2007) Έξαρση της φυµατίωσης στην Ελλάδα. Εφη-µερίδα «Η Καθηµερινή» [serial online] 2007 Απρ 29. ∆ιαθέσιµοαπό: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_2_29/04/2007_225044 [2 Σεπτεµβρίου 2010]

6. Παπακωνσταντίνου, Α. (2007) «Σύγχρονη θεραπεία της φυµατίω-σης.» Iatronet [Online]. ∆ιαθέσιµο από: http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=1378 [11 Μαΐου 2010]

7. Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Εθνικό Σχέδιο ∆ρά-σης για τη ∆ηµόσια Υγεία. (2008) «Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης για τηνΠρόληψη των Μεταδοτικών Νοσηµάτων 2008-2012». Παράρτηµα1:102-118

8. Χούχουλα, ∆., Σκαρµούτσου, Ν., Φαβίου, Ε., Φακίρη, Ε., Νικολά-ου, Σ., Βλέτσας, Χ., Ταµβάκης, Β., Παπαφράγκας, Ε., Καναβάκη,Σ., Βουρλή, Γ., Τάσιος, Θ., Λεγάκης, Ν., Ζέρβας, Λ. (2006) «Η Επι-δηµιολογία της πνευµονικής φυµατίωσης σε ασθενείς δύο νοσο-κοµείων της Αθήνας.» Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 23(1):52–62.

9. European Lung Foundation. (2010) «Τι προκαλεί τη φυµατίωση(TB).» [Online]. ∆ιαθέσιµο από:http://www.gr.european-lung-foundation.org/index.php?id=3327 [2 Ιουνίου 2010]

10. Falzon, D, Kudjawu, Y, Desenclos, J C, Fernandez de la Hoz, K,Dadu, A, Zaleskis, R. (2008) “Stopping TB in Europe: someprogress but still not there.” Euro Surveill. 13(12): 8073.

11. Jelastopulu, Ε., Alexopoulos, ΕC, Venieri, D, Tsiros, G, Komninou,G, Constantinidis, T, Chrysanthopoulos, K. (2009) “Substantialunderreporting of tuberculosis in West Greece - implicationsfor local and national surveillance.” Euro Surveill. 14(11): 19152.

12. Lederman, M. (2003) Cecil Παθολογία. 5th edn. Αθήνα13. World Health Organization. Tuberculosis. Fact sheet NΓ104

[Online]. ∆ιαθέσιµο από: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/ fs104/en/ [Nov 2010].


Γνώσεις νοσηλευτών που εργάζονται σε ελληνικά παιδιατρικά τµήµατα σχετικά

µε τη βασική υποστήριξη της ζωής στα παιδιά

ΚΚααλλοογγήήρροουυ ΜΜααρρίίαα,, ΝΝοοσσηηλλεεύύττρριιαα,, ΜΜοοννάάδδαα ΕΕννττααττιικκήήςς ΘΘεερρααππεείίααςς,, ΓΓεεννιικκόό ΝΝοοσσοοκκοοµµεείίοο ΠΠααίίδδωωνν ΠΠεεννττέέλληηςς

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Τα επείγοντα παιδιατρικά προβλήµατα, τα οποία χρειάζονται άµεση παρέµβαση από τους λειτουρ-γούς υγείας δεν είναι σπάνια. Ο νοσηλευτής είναι συνήθως ο πρώτος που βρίσκεται µπροστά στα δυνητικά θανα-τηφόρα αυτά περιστατικά και πρέπει να δράσει άµεσα. ΣΣκκοοππόόςς:: Ήταν να διερευνηθούν οι γνώσεις των νοσηλευτών παιδιατρικών τµηµάτων νοσοκοµείων της Αττικήςπάνω στην αντιµετώπιση απειλητικών καταστάσεων για τη ζωή του παιδιού.ΥΥλλιικκόό κκααιι µµέέθθοοδδοοςς:: Στην εργασία συµµετείχαν 102 νοσηλευτές και από τα τρία παιδιατρικά νοσοκοµεία της Αττι-κής οι οποίοι συµπλήρωσαν ένα ερωτηµατολόγιο 10 ερωτήσεων, που κάλυπτε όλο το εύρος των γνώσεων καιδεξιοτήτων βασικής υποστήριξης της ζωής σε παιδιά. Υψηλότερη συνολική βαθµολογία σήµαινε και περισσό-τερες σωστές απαντήσεις (εύρος 0-1). Εφαρµόστηκαν οι στατιστικές δοκιµασίες ANOVA και t-test.ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Η υψηλότερη συνολική βαθµολογία σηµειώθηκε στην ερώτηση σχετικά µε το βαρέως πάσχωνπαιδί (0,94±0,11) και η χαµηλότερη στην ερώτηση σχετικά µε την ενδοστική έγχυση (0,59±0,18). Η προηγούµε-νη συµµετοχή σε ειδικό επιµορφωτικό σεµινάριο δε διαφοροποίησε τις απαντήσεις .Οι εργαζόµενοι σε ΜΕΘαπάντησαν στατιστικά πιο σωστά σε σχέση µε την οµάδα της κλινικής (p<0,05). Η οµάδα µε 0-5 έτη προϋπη-ρεσίας διέφερε στατιστικά σηµαντικά από τις οµάδες µε 6-10, 11-15, 16-20 έτη συγκεντρώνοντας χαµηλότερηβαθµολογία, p<0,05.ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα:: Υπάρχουν σηµαντικές ελλείψεις γνώσεων στον τοµέα της αντιµετώπισης απειλητικών κατα-στάσεων για τη ζωή του παιδιού. Είναι απαραίτητο τα εκπαιδευτικά προγράµµατα βασικής υποστήριξης τηςζωής να θεσµοθετηθούν ως µέρος της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης των νοσηλευτών.

ΛΛέέξξεειιςς ––κκλλεειιδδιιάά:: Βασική υποστήριξη της ζωής, Παιδί, Νοσηλευτής, γνώσεις


ΕισαγωγήΚοινός στόχος όλων των επαγγελµατιών υγείας πουασχολούνται µε παιδιά, είναι η διάσωσή τους από απει-λητικές για τη ζωή καταστάσεις. Παράλληλα µε τηναναγκαία ευαισθητοποίηση, η συνεχιζόµενη εκπαί-δευση, θεωρητική και πρακτική, σε γνώσεις και δεξιό-τητες βασικής υποστήριξης της ζωής για παιδιά, απο-τελεί έναν από τους κυριότερους τρόπους επίτευξηςαυτού του στόχου. Συγκεκριµένα, κάθε λειτουργός τηςυγείας πρέπει να είναι ικανός να αναγνωρίζει και νααντιµετωπίζει τις συνηθέστερες απειλητικές για τηζωή καταστάσεις, οι οποίες δεν αφορούν µόνο στηνκαρδιοπνευµονική αναζωογόνηση αλλά και άλλες οξεί-ες, αλλά ιάσιµες καταστάσεις της παιδικής ηλικίας

(http://www.aplshellas.gr). Την τελευταία 30ετία έχειδιεξαχθεί µια πληθώρα µελετών που να αξιολογεί τοεπίπεδο των γνώσεων και δεξιοτήτων νοσηλευτών σεζητήµατα βασικής υποστήριξης της ζωής. Οι αρχικέςµελέτες κατέγραφαν απλά το πρόβληµα, ενώ στη συνέ-χεια εµφανίστηκαν και µελέτες παρέµβασης, µελέτεςπου κατέγραφαν αρχικά το επίπεδο γνώσεων και δεξιο-τήτων και στη συνέχεια πραγµατοποιούνταν κάποιοπρόγραµµα εκπαίδευσης και αξιολογούνταν εκ νέουτο επίπεδο των γνώσεων.

Για παράδειγµα, οι G. Wynne και συν. το 1987, εξέ-τασαν 53 νοσηλευτές του Εθνικού Συστήµατος τηςΒρετανίας, µέσω της συµπλήρωσης ενός ερωτηµατο-λογίου. Τα αποτελέσµατα ήταν εντυπωσιακά: Κανένας



από τους νοσηλευτές δεν απάντησε επαρκώς στις ερω-τήσεις που τέθηκαν (5/5 απαντήσεις σωστές), ενώ30/53 βαθµολογήθηκαν µε 0/5 σωστές απαντήσεις(Wynne et al 1987). Ανάλογα πτωχά αποτελέσµατα στιςΗΠΑ έδειξε και η εργασία των Gass και Curry, η οποίασυµπεριλάµβανε τόσο νοσηλευτές όσο και ιατρούς(Gass & Curry 1983). Οι ίδιοι ερευνητές πραγµατο-ποίησαν και µία µελέτη παρέµβασης, ανιχνεύοντας τοεπίπεδο των γνώσεων και δεξιοτήτων πριν και µετάαπό εκπαίδευση στην καρδιοπνευµονική αναζωογό-νηση σε ιατρούς και νοσηλευτές στις ΗΠΑ. Το συµπέ-ρασµα ήταν ότι ένα χρόνο µετά την εκπαίδευση, το επί-πεδο των γνώσεων είχε επιστρέψει στο ίδιο περίπουµε αυτό που είχαν πριν την εκπαίδευση. Ένα άλλο,µάλλον απρόβλεπτο αποτέλεσµα, ήταν ότι η θνητότη-τα δεν µεταβάλλονταν µεταξύ ασθενών στους οποίους

εφαρµόστηκε ΚΑΡ.ΠΑ από εκπαιδευµένο και µη εκπαι-δευµένο προσωπικό (Curry & Gass 1987). Ίσως το µηαναµενόµενο αυτό αποτέλεσµα να οφείλονταν στοπεριεχόµενο και στον τρόπο παρουσίασης του προ-γράµµατος.

Περνώντας στη δεκαετία του 1990, οι Crouch καιGraham σε σχετική µελέτη τους σε νοσηλευτές συνε-χίζουν να διαπιστώνουν ότι το επίπεδο γνώσεων καιοι προσφερόµενες συστάσεις καρδιοπνευµονικής ανα-ζωογόνησης είναι χαµηλού επιπέδου (Crouch & Graham1993). Σε παρόµοια αποτελέσµατα καταλήγουν και οιBadger και Rawstorme, αναφέροντας ότι στις δεξιό-τητες βασικής υποστήριξης της ζωής τα αποτελέσµα-τα είναι «γενικώς µη ικανοποιητικό» (generallyunsatisfactory), επισηµαίνοντας την ανάγκη για περισ-σότερα και πληρέστερα προγράµµατα εκπαίδευσης(Badger & Rawstorne 1998).

Ο προβληµατισµός σχετικά µε την αποτελεσµατι-κότητα των προγραµµάτων εκπαίδευσης αποτυπώνε-ται και στην εργασία των Moule και Knight το 1997,οι οποίοι διαπιστώνουν ότι µπορεί να βελτιώνονται οιγνώσεις των φοιτητών επαγγελµάτων υγείας, αλλά όχικαι οι πρακτικές δεξιότητες. Έτσι, προχώρησαν σε µιαµελέτη παρέµβασης, µε αλλαγή του προγράµµατοςσπουδών, εκπαίδευση των εκπαιδευτών, χαµηλή ανα-λογία εκπαιδευτών/φοιτητών. Ως αποτέλεσµα, υπήρ-ξε βελτίωση τόσο των γνώσεων όσο και των πρακτι-κών δεξιοτήτων (Moule & Knight 1997). Σε µια παρόµοιαµελέτη που πραγµατοποιήθηκε στην Μ. Βρετανία, δια-πιστώθηκε για µία ακόµη φορά ότι το επίπεδο τωνγνώσεων σχετικά µε την αναζωογόνηση σε νοσηλευ-τές ήταν χαµηλό, αλλά υπήρξε βελτίωση µετά απόεκπαίδευσή τους. Η αξιολόγηση έγινε 3 µήνες µετάτην εκπαίδευση (Inwood 1996). Παράλληλα υπάρχουνεργασίες που καταδεικνύουν τη σπουδαιότητα τουρόλου των νοσηλευτών στην βασική υποστήριξη τηςζωής και την ανάγκη παρακολούθησης δύο σχετικώνσεµιναρίων κάθε έτος, για να διασφαλιστεί η διατή-ρηση των γνώσεων και δεξιοτήτων (Whelan 1997).

Ακόµη και σε πιο πρόσφατες έρευνες, της δεκα-ετίας του 2000, τα αποτελέσµατα εξακολουθούν ναµην είναι ενθαρρυντικά, παρόλο που τα προγράµµαταβασικής υποστήριξης της ζωής έχουν γενικευτεί, του-λάχιστον στις προηγµένες χώρες. Για παράδειγµα, σεµια πρόσφατη εργασία των Keenan και συν., διερευ-νήθηκε το επίπεδο των γνώσεων σχετικά µε την βασι-κή υποστήριξη της ζωής σε νοσηλευτές. ∆ιαπιστώ-θηκε ότι, παρόλο που το 83,4% είχε παρακολουθήσειαντίστοιχα προγράµµατα µέσα στο τελευταίο έτος,µόλις ένα ποσοστό 11% «πέρασε» το test (ποσοστόαπαντήσεων >80%). Στα συµπεράσµατα τονίστηκε ηανάγκη συνεχούς περιοδικής εκπαίδευσης των νοση-λευτών (Keenan et al 2009). Σε σχετική έρευνα προέτους στην Πολωνία, η οποία διεξήχθη σε ιατρούς καινοσηλευτές παιδιατρικού νοσοκοµείου, διαπιστώθη-κε ότι οι γνώσεις και δεξιότητες σε θέµατα βασικής

ΠIΝΑΚΑΣ 1. Χαρακτηριστικά της εργασίας και δηµογραφικά-κοινωνικά χαρακτηριστικά (%)

%

ΦΦύύλλοο ((ΝΝ==110011))Άνδρας 26.5%Γυναίκα 72.5%ΗΗλλιικκίίαα ((ΝΝ==110022))<40 66.7%>40 33.3%ΠΠααιιδδιιάά ((ΝΝ==110011))Ναι 52.9%Όχι 46.1%ΕΕππίίππεεδδοο σσπποουυδδώώνν ((ΝΝ==110011))∆ιδακτορικό 2%Μεταπτυχιακό 2.9%Νοσηλευτική ειδικότητα 28.4%Πανεπιστηµιακή εκπαίδευση 14.7%Τεχνολογική εκπαίδευση 43.1%Άλλη 8.8%ΈΈττηη εερργγαασσίίααςς ((ΝΝ==9922))0-5 23.5%6-10 34.3%11-15 8.8%16-20 11.8%>21 21.6%ΘΘέέσσηη ((ΝΝ==9988))Προϊστάµενος 4.9%Υπεύθυνος βάρδιας 81.4%Κλινικός νοσηλευτής 9.8%ΤΤµµήήµµαα ((ΝΝ==6655))Κλινική 47.1%ΜΕΘ 40.2%Χειρουργείο 2.9%ΤΕΠ 5.9%Άλλο 3.9%



υποστήριξης της ζωής ήταν πολύ χαµηλή. Η συντρι-πτική πλειοψηφία των ιατρών και νοσηλευτών δεν ήτανενηµερωµένοι µε τις νεότερες οδηγίες ΚΑΡΠΑ. τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, οι περισσότεροι δενέκαναν καµία διάκριση στην αντιµετώπιση ενήλικα καιπαιδιού, δεν γνώριζαν τον συνιστώµενο αριθµό τεχνη-τών αναπνοών σε ασθενείς που διατηρούσαν την καρ-διακή τους λειτουργία και δεν µπορούσαν να περιγρά-ψουν το σωστό χειρισµό διάνοιξης του αεραγωγού. Τοσυµπέρασµα της έρευνας ήταν ότι τα εκπαιδευτικάπρογράµµατα βασικής υποστήριξης της ζωής θα έπρε-πε να είναι υποχρεωτικά για ιατρούς και νοσηλευτές(Grzeskowiak et al 2009).

Απογοητευτικά όµως είναι και τα αποτελέσµαταελληνικών µελετών όπως δείχνει η εργασία των Bakalisκαι συν για το επίπεδο καρδιολογικών γνώσεων σετελειόφοιτους νοσηλευτές στην Ελλάδα και τη Βρε-τανία (Bakalis et al 2004). Η έλλειψη γνώσεων καιδεξιοτήτων στην Ελλάδα είναι τόσο εµφανής που έχεικινητοποιήσει ήδη από το 2007 και το υπουργείο υγεί-ας, το οποίο µε την υπ. Αριθµό Υ4α\οικ 15576, 5.2.2007περί «Κανόνων οργάνωσης συστήµατος Καρδιοανα-πνευστικής Αναζωογόνησης», επιβεβαιώνει την ανά-γκη οργάνωσης και εκπαίδευσης έστω στο αντικείµε-νο αυτό (http://www.aplshellas.gr).

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να διερευνη-θούν οι γνώσεις των νοσηλευτών παιδιατρικών τµη-µάτων νοσοκοµείων της Αττικής πάνω στην αντιµετώ-πιση απειλητικών καταστάσεων για τη ζωή του παιδιού.

Υλικό και µέθοδος Η έρευνα διήρκεσε από τον Φεβρουάριο του 2010 έωςτον Ιούνιο του ίδιου έτους. Χρησιµοποιήθηκε ερωτη-µατολόγιο µε 10 ερωτήσεις, κάθε µία από τις οποίεςείχε 5 υποερωτήµατα –φράσεις σχετικές µε την αρχι-κή ερώτηση. Κάθε ερώτηση αναφέρονταν σε ένα ζήτη-µα βασικής γνώσης πάνω στην υποστήριξη της ζωήςτου πάσχοντος παιδιού. Τα ζητήµατα αυτά ήταν η ασυ-στολία, η παροχή βασικής υποστήριξης της ζωής, οι

διαφορές ενηλίκου και παιδιού, η καρδιακή ανακο-πή, τα χαρακτηριστικά του βαρέως πάσχοντος παιδι-ού, η ενδοστική έγχυση, η αξιολόγηση ενός σοβαράτραυµατισµένου παιδιού, η διαστολή των οφθαλµικώνκορών, η αφυδάτωση και τα εγκαύµατα. Το ερωτηµα-τολόγιο βασίστηκε σε ερωτήσεις αξιολόγησης κατά τασεµινάρια υποστήριξης της ζωής των παιδιατρικώνασθενών (Paediatric Life Support-PLS και AdvancedPaediatric Life Support-APLS. Οι ερωτήσεις παρου-σιάζονται στο παράρτηµα της παρούσας µελέτης. Απότους νοσηλευτές ζητήθηκε να χαρακτηρίσουν κάθεφράση-υποερώτηµα ως σωστή ή λάθος. Κάθε υποε-ρώτηµα βαθµολογούνταν µε 1 αν ήταν η σωστή καιµε 0 αν ήταν λάθος. Συνεπώς η µέγιστη βαθµολογίαγια το σύνολο και των 5 ερωτήσεων ήταν 5 και αντι-στοιχούσε στη µέγιστη δυνατή επάρκεια γνώσεων καιη ελάχιστη 0. Το αρχικό ερωτηµατολόγιο στάλθηκεσε τρεις καθηγητές παιδιατρικής του Εθνικού Καπο-διστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών και τροποποιήθη-κε η εκφώνηση των ερωτήσεων σύµφωνα µε τις υπο-

ΠIΝΑΚΑΣ 3. ∆ηµογραφικά χαρακτηριστικά και συνολική βαθµολογία

ΜΤ (ΤΑ)

ΦΦύύλλοοΆνδρες (Ν=27) 0,78±0.09Γυναίκες (Ν=74) 0,76±0.08p-sig1 0,236

ΗΗλλιικκίίαα < 40 (Ν=68) 0,77±0.08> 40 ( Ν=34) 0,78±0.09p-sig1 0,221ΎΎππααρρξξηη ππααιιδδιιώώννΝΑΙ (Ν=54) 0,77±0.08ΟΧΙ (Ν=47) 0,76±0.08p-sig1 0,693

ΠIΝΑΚΑΣ 2. Αθροιστική βαθµολογία ανά ερώτηση και συνολική βαθµολογία στο σύνολο του δείγµατος

N Ελάχιστο Μέγιστο ΜΤ±ΤΑ

Ερώτηση1 98 0,20 1,00 0,72±0.19Ερώτηση 2 102 0,60 1,00 0,94±0.11Ερώτηση 3 98 0,40 1,00 0,68±0.18Ερώτηση 4 98 0,20 1,00 0,75±0.25Ερώτηση 5 102 0,60 1,00 0,87±0.14Ερώτηση 6 102 0,20 1,00 0,59±0.18Ερώτηση 7 92 0,40 1,00 0,71±0.17Ερώτηση 8 102 0,20 1,00 0,60±0.20Ερώτηση 9 99 0,40 1,00 0,91±0.13Ερώτηση 10 102 0,40 1,00 0,79±0.20Συνολική βαθµολογία 102 0,54 ,94 0,76±0.83



δείξεις τους. Στη συνέχεια το ερωτηµατολόγιο διανε-µήθηκε σε 10 νοσηλευτές που το συµπλήρωσαν πιλο-τικά. ∆ύο εβδοµάδες αργότερα οι ίδιοι νοσηλευτέςσυµπλήρωσαν το ίδιο ερωτηµατολόγιο και αξιολογή-θηκε η αξιοπιστία ελέγχου –επανελέγχου: συντελε-στήw Pearson r=0.92. Στην έρευνα περιελήφθη δείγ-µα ευκολίας 102 νοσηλευτών και από τα τρία παιδιατρικάνοσοκοµεία της Αττικής.

Στατιστική ανάλυσηΈγινε περιγραφική και επαγωγική στατιστική ανάλυ-ση. Η βαθµολογία σε κάθε υποερώτηµα αθροίστηκεκαι προέκυψε η συνολική βαθµολογία του ερωτηµα-τολογίου για κάθε νοσηλευτή. Στη συνέχεια η βαθ-µολογία σε κάθε ερώτηση διαιρέθηκε δια του 5 ενώη συνολική δια 50, έτσι ώστε η τιµή 1 (για τη συνολι-κή βαθµολογία και τη βαθµολογία κάθε υποερωτήµα-τος) να αντιστοιχεί στην άριστη γνώση. Ο έλεγχος τηςκανονικότητας των κατανοµών πραγµατοποιήθηκε µετη δοκιµασία Shapiro – Wilk. Οι κατανοµές ήταν µηκανονικές. Ωστόσο προς χάριν της ευκολότερης παρου-σίασης των αποτελεσµάτων της έρευνας και µε δεδο-µένο ότι η βιβλιογραφία υποστηρίζει τη χρήση παρα-µετρικών µεθόδων σε δεδοµένα από τις κοινωνικέςκαι βιολογικές επιστήµες χωρίς να πληρούνται οιαυστηρές προϋποθέσεις για το σκοπό αυτό, επελέγη-σαν παραµετρικές µέθοδοι ανάλυσης(Vickers 2005).Οι συγκρίσεις δύο οµάδων πραγµατοποιήθηκαν µε τηδοκιµασία t-test και οι διαφορές µεταξύ περισσότε-ρων των δύο οµάδων ανιχνεύτηκαν µε τη δοκιµασίαANOVA. Ακολούθησε post-hoc ανάλυση µε τη δοκι-µασία Bonferroni για τη διερεύνηση των διαφορώνµεταξύ των επιµέρους οµάδων.

Αποτελέσµατα Το 72,5% του δείγµατος ήταν γυναίκες και το υπόλοι-πο 26,5% άνδρες. Ποσοστό 33,3% ήταν άνω των 40ετών, ενώ 52,9% είχε παιδιά. Πανεπιστηµιακής Εκπαί-δευσης (ΠΕ) ήταν το 14,7%), ενώ Τεχνολογικής Εκπαί-δευσης (ΤΕ) ήταν το 43,1%. Το 2% διέθετε διδακτο-ρικό δίπλωµα. Η πλειονότητα (57,8%) είχε λιγότερααπό 10 χρόνια εργασίας. Το 81,4% έχει διατελέσει σεθέση υπευθύνου βάρδιας και σε κλινική εργαζόταν το47,1% (πίνακας 1). Η υψηλότερη συνολική βαθµολο-γία σηµειώθηκε στην ερώτηση 2 (σχετικά µε το βαρέ-ως πάσχων παιδί) (0,94±0,11) και η χαµηλότερη στηνερώτηση 6 (σχετικά µε την ενδοστική έγχυση) (0,59±0.18)(πίνακας 2). ∆εν παρατηρήθηκε στατιστικά σηµαντι-κή διαφορά µεταξύ ανδρών και γυναικών ως προς τησυνολική βαθµολογία του ερωτηµατολογίου (πίνακας3). Στατιστικά σηµαντικές διαφορές παρατηρήθηκανσε σχέση µε τα έτη εργασίας. Η οµάδα µε 0-5 έτηπροϋπηρεσίας διέφερε στατιστικά σηµαντικά από τιςοµάδες µε 6-10, 11-15, 16-20 έτη συγκεντρώνονταςχαµηλότερη βαθµολογία, p<0,05(post-hoc δοκιµασίαBonferroni) και το τµήµα εργασίας. Η οµάδα της ΜΕΘ

διέφερε στατιστικά σηµαντικά από την οµάδα της κλι-νικής, συγκεντρώνοντας υψηλότερη βαθµολογία p<0,05(post-hoc δοκιµασία Bonferroni) (πίνακας 4).

ΣυζήτησηΤα αποτελέσµατα της παρούσας µελέτης δείχνουν ότιαν και η πλειονότητα των νοσηλευτών διαθέτει τιςαπαιτούµενες γνώσεις και εµπειρία στην αντιµετώπι-ση απειλητικών καταστάσεων για τη ζωή του παιδιού,ωστόσο ένα καθόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό που σεορισµένες περιπτώσεις πλησιάζει ακόµα και το 50%φαίνεται πως αγνοεί βασικές παραµέτρους της υπο-στήριξη της ζωής του παιδιού. Το γεγονός επίσης ηπροηγούµενη συµµετοχή σε ειδικά επιµορφωτικά σεµι-νάρια δε διαφοροποιεί το τελικό αποτέλεσµα ενισχύ-ει την υπόθεση ότι η µακροπρόθεσµη διατήρηση τωνγνώσεων δεν είναι εύκολη και απαιτούνται συνεχείςµετεκπαιδεύσεις για το σκοπό αυτό. Από την άλληπλευρά το εύρηµα ότι οι έχοντες λίγα χρόνια εργασίαςστο ενεργητικό τους υστερούν σε γνώσεις, ενώ όσοιυπηρετούν σε ΜΕΘ είχαν καλύτερες επιδόσεις τονί-ζει τη µεγάλη σηµασία της εµπειρίας που έρχεται νασυµπληρώσει τη θεωρητική κατάρτιση. Σε αυτό συγκλί-νει και η διεθνής βιβλιογραφία σύµφωνα µε την οποίαη εκπαίδευση αποδίδει βραχυπρόθεσµα, χρειάζεταιόµως συνεχής µετεκπαίδευση για τη βελτιστοποίη-ση των γνώσεων πάνω στην υποστήριξη της ζωής τουµικρού ασθενή που στο σύνολό τους παραµένουν απο-σπασµατικές.

∆ιεθνώς υπάρχει έντονος προβληµατισµός σχετι-κά µε την εκπαίδευση του νοσηλευτικού προσωπικούστη βασική υποστήριξη της ζωής γενικά και ειδικό-τερα σε παιδιά. Μετά τις διαπιστώσεις των πενιχρώνγνώσεων της δεκαετίας του 1980, οι διάφορες χώρεςπροώθησαν προγράµµατα προπτυχιακής και µεταπτυ-χιακής εκπαίδευσης και προχώρησαν σε αρκετές µελέ-τες αξιολόγησής τους. Αρχικά, τα αποτελέσµατα ήτανµάλλον αποθαρρυντικά, µε την υιοθέτηση όµως προ-γραµµάτων αλληλεπίδρασης (interactive) φαίνεται ότιτο επίπεδο των γνώσεων και δεξιοτήτων του νοσηλευ-τικού προσωπικού βελτιώνεται ραγδαία, µε τελικό απο-τέλεσµα το ζητούµενο, που είναι η αύξηση της άµε-σης και απώτερης επιβίωσης των µικρών ασθενών.

Αναφορικά µε τη χώρα µας, στην έρευνά µας στοδιαδίκτυο και συγκεκριµένα στη βάση δεδοµένωνPUBMED δεν µπορέσαµε να βρούµε καµία έρευνα πουνα πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα και να αναφέρο-νταν στο επίπεδο των γνώσεων και δεξιοτήτων βασι-κής υποστήριξης της ζωής σε παιδιατρικούς ασθε-νείς σε νοσηλευτές. Στη βάση Google Scholar,ανακτήθηκαν τα εξής άρθρα: Σύµφωνα µε την ερευ-νητική µελέτη των Ξάνθου και συνεργατών του 2010επισηµαίνεται το πολύ χαµηλό ποσοστό θεωρητικώνγνώσεων στη βασική υποστήριξη της ζωής µεταξύνοσηλευτών σε ελληνικό νοσοκοµείο: συγκεκριµένα,το ποσοστό αποτυχίας ήταν 84%. Ταυτόχρονα, κι αυτό



προκαλεί επίσης εντύπωση, οι νοσηλευτές αξιολο-γούσαν τις γνώσεις τους πολύ παραπάνω από αυτέςπου πραγµατικά είχαν (Xanthos et al 2010) . Μία ακό-µη ελληνική εργασία, που δεν αφορούσε πάντως παι-διά, και η οποία δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Νοση-λευτική το 2007, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι οιγνώσεις και δεξιότητες του νοσηλευτικού προσωπι-κού (ΤΕ-∆Ε) είναι ανεπαρκείς, είτε εξαιτίας προσω-πικών λόγων (αδιαφορία, µη κατανόηση της σηµαντι-κότητας των µεθόδων εκπαίδευσης) είτε λόγω αδυναµίαςτων νοσοκοµείων να παρέχουν τη σχετική γνώση (Ζαχα-ρόπουλος και συν. 2007). Η ύπαρξη ελάχιστων εργα-σιών και µόνο πιστεύουµε ότι καταδεικνύει το πόσοπίσω είµαστε ως χώρα, όχι µόνο στο επίπεδο των γνώ-σεων και δεξιοτήτων, αλλά και στο βαθµό ευαισθητο-ποίησης στο πολύ σοβαρό αυτό ζήτηµα.

Στην χώρα µας, η εκπαίδευση στην Καρδιοπνευ-µονική αναζωογόνηση (ΚΑΡΠΑ) καθώς και ο βαθµόςδιατήρησής της δε γίνεται συστηµατικά µε αποτέ-λεσµα να προκύπτει το ερώτηµα αν τελικά το νοση-λευτικό προσωπικό των νοσοκοµείων είναι έτοιµονα αντιµετωπίσει σωστά ένα περιστατικό που χρή-ζει άµεσης βοήθειας. Σε µια Ελληνική µελέτη πουπραγµατοποιήθηκε σε 42 Καρδιολογικές και Καρ-διοχειρουργικές µονάδες (Μ.Ε.Θ.) βρέθηκε ότι µόνοένας στους τρείς νοσηλευτές (38,5%), έχει συµµε-τάσχει σε επίσηµο πρόγραµµα ΚΑΡΠΑ µετά τηνολοκλήρωση των βασικών σπουδών του. Επίσης µόνο12 από τις 42 µονάδες έχει επίσηµο πρόγραµµαεκπαίδευσης προσωπικού στην ΚΑΡΠΑ δηλαδή ποσο-στό 37,5% (Merkuris et al 2003). Να υπενθυµίσουµεστο σηµείο αυτό ότι σε πολλές από τις εργασίες στιςοποίες έχουµε ήδη παραπέµψει, παρόµοια προγράµ-µατα είναι υποχρεωτικά όχι µόνο για νοσηλευτές τωνΜΕΘ, αλλά για όλους τους νοσηλευτές.

Από την ανάλυση που προηγήθηκε έγινε σαφές τοχαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης και συνεχιζόµενης εκπαί-δευσης των νοσηλευτών στην Ελλάδα στα θέµατα βασι-κής υποστήριξης της ζωής. Το επόµενο θέµα, µετά τηδιαπίστωση ενός προβλήµατος, είναι η λήψη συγκε-κριµένων µέτρων για την αντιµετώπισή του. Στην προ-κείµενη περίπτωση είναι ο σχεδιασµός ενός σταθε-ρού, αλλά και µε δυνατότητες τροποποιήσεων,εκπαιδευτικού προγράµµατος για επαγγελµατίες υγεί-ας που θεραπεύουν παιδιά, στο οποίο να περιλαµβά-νεται η αναγνώριση και η επείγουσα θεραπεία τωνσυνηθέστερων απειλητικών για τη ζωή καταστάσεωνκαι τραυµατισµών. Μ’ αυτόν τον τρόπο, παράλληλαβέβαια µε την εκπαίδευση στην καρδιοπνευµονικήαναζωογόνηση, µπορεί να παρατηρηθεί σηµαντικήελάττωση στη θνητότητα των διαφόρων οξέων αλλάδυνητικά θεραπεύσιµων καταστάσεων της παιδικήςηλικίας (Κατσανούλας 2009). Σήµερα, αποτελεί αντι-κείµενο εντατικής έρευνας τόσο το ακριβές πρόγραµ-µα που θα πρέπει να διδαχθεί, όσο και οι τρόπος πουθα γίνει αυτό. Τέτοιου είδους προγράµµατα ειδικά για

παιδιά είναι: το Pediatric Life Support (PLS), τοAdvanced Pediatric Life Support (APLS), το EuropeanPediatric Immediate Life Support Course (EPILS),το European Paediatric Life Support (EPLS), το ΚΑΡ-ΠΑ της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού ΚαποδιστριακούΠανεπιστηµίου Αθηνών κ.α.

Παρόλα αυτά η συνεχής εκπαίδευση σε συνδυα-σµό µε την επαρκή κλινική εµπειρία είναι αυτές πουµπορούν να εξασφαλίσουν την ετοιµότητα παροχήςεξειδικευµένης και υψηλής ποιότητας φροντίδας απότους νοσηλευτές προς το πάσχον παιδί.

ΠIΝΑΚΑΣ 4. Εργασιακά χαρακτηριστικά και συνολική βαθµολογία

ΜΤ(ΤΑ)

ΕΕππίίππεεδδοο σσπποουυδδώώννΜεταπτυχιακό/ ∆ιδακτορικό(Ν=5) 0,71±0,11Νοσηλευτική ειδικότητα ( Ν=29) 0,76±0,80Πανεπιστηµιακή εκπαίδευση( Ν=15) 0,75±0,31Τεχνολογική εκπαίδευση (Ν=44) 0,79±0,96Άλλο( Ν=9) 0,73±0,54p-sig2 0,082ΈΈττηη εερργγαασσίίααςς0-5 (Ν=24) 0,70±0,076-10 (Ν=35) 0,80±0,0611-15(Ν=9) 0,80±0,0916-20(Ν=12) 0,81±0,10>21(Ν=22) 0,75±0,07p-sig2* <0,001ΘΘέέσσηη εερργγαασσίίααςςΥπεύθυνος νοσηλευτής (Ν=88) 0,77±0,06Κλινικός Νοσηλευτής ( Ν=10) 0,73±0,05p-sig1 0,171ΤΤµµήήµµαα εερργγαασσίίααςςΜ ΕΘ( Ν=48) 0,82±0,06Κλινική ( Ν=42) 0,71±0,06Χειρουργείο ( Ν=5) 0,80±0,08p-sig2** <0,001ΕΕιιδδιικκόό σσεεµµιιννάάρριιοοΝΑΙ ( APLS, PLS, KΑΡΠΑ,άλλο) (Ν=28) 0,77±0.01ΟΧΙ (Ν=74) 0,75±0.02p-sig1 0,221

p-sig1: t-testp-sig2: ANOVA* Η οµάδα µε 0-5 έτη προϋπηρεσίας διέφερε στατι-στικά σηµαντικά από τις οµάδες µε 6-10, 11-15, 16-20έτη συγκεντρώνοντας χαµηλότερη βαθµολογία, p<0,05(post-hoc δοκιµασία Bonferroni)** Η οµάδα της ΜΕΘ διέφερε στατιστικά σηµαντικά απότην οµάδα της κλινικής, συγκεντρώνοντας υψηλότερηβαθµολογία p<0,05 (post-hoc δοκιµασία Bonferroni)



Βιβλιογραφία1. Badger, T. and Rawstorne, D. (1998) “An evaluative study of pre-

registration nursing students' skills in basic life support”. NurseEducation Today 18 (3) 231-6.

2. Bakalis, N.A., Bowman, G.S. and Porock, D. (2004) “A comparisonof education in Greek and English nurses”. International NursingReview 51(2) 88-93

3. Curry, L. and Gass, D. (1987) “Effects of training in cardiopulmonaryresuscitation on competence and patient outcome”. CanadianMedical Association Journal 137 (6) 491-6.

4. Crouch, R. and Graham, L. (1993) “Resuscitation. Nurses' skillsin basic life support: a survey”. Nursing Standard 7 (20) 28-31.

5. Ζαχαρόπουλος, Π., Πρελορέντζου, Χ. και Μερκούρης, Α. (2007)“Αξιολόγηση του επιπέδου γνώσεων του νοσηλευτικού προσωπι-κού στη βασική καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση (Β-ΚΑΡΠΑ)”.Νοσηλευτική 46 (3) 381-389

6. Gass, D.A. and Curry, L. (1983)“Physicians' and nurses' retentionof knowledge and skill after training in cardiopulmonary resuscitation”.Canadian Medicine Association Journal 128 (5) 550-1.

7. Grzeskowiak, M., Bartkowska-Sniatkowska, A., Rosada-KurasiΡska,J. and PukliΡska, K. (2009) “A survey of basic resuscitationknowledge among medical personnel of a paediatric hospital”.Anestezjologia Intensywna Terapia 41(3)155-8

8. http://www.aplshellas.gr/content/view/33/34/lang,el προσβάσι-µο στις 12/10/11

9. Inwood, H. (1996) “Knowledge of resuscitation Intensive”. CriticalCare Nursing 12(1) 33-9.

10. Κατσανούλας, Κ. (2009) «Η εκπαίδευση στην επείγουσα ιατρική

για παιδιά» στο περιοδικό Ιατρικά θέµατα (38) 30-3311. Keenan, Μ., Lamacraft, G. and Joubert, G. (2009) “A survey of

nurses’ basic life support knowledge and training at a tertiaryhospital” African Journal of Health Professions Education 1(1)3-7.

12. Merkouris, A., Papathanassoglou, E.D., Pistolas, D., Papagiannaki,V., Floros, J. and Lemonidou, C. (2003) “Staffing and organizationof nursing care in cardiac intensive care units in Greece”.European Journal Cardiovascular Nursing 2(2) 123-129.

13. Moule. P. and Knight, C. (1997) “Emergency, cardiac arrest! Canwe teach the skills?” Nurse Education Today 17 (2) 99-105.

14. Vickers, A. (2005). Parametric versus non-parametric statisticsin the analysis of randomized trials with non-normally distributeddata. BMC Medical Research Methodology, 5(35) Retrieved April17, 2008 from http://www.biomedcentral.com/1471-2288/5/35

15. Whelan, Y. (1997) “Cardiac arrest: the skills of the emergencynurse practitioner”. Accident and emergency nursing 5(2)107-10

16. Wynne, G., Marteau, T.M., Johnston, M., Whiteley, C.A. and Evans,T.R. (1987) “Inability of trained nurses to perform basic lifesupport”. British Medical Journal (Clinical research ed) 294(6581) 1198-9.

17. Xanthos, Th., Akrivopoulou, Ag., Pantazopoulos, I., Aroni, F.,Datsis, A. and Iacovidou, N. (2010) Evaluation of nurses’ theoreticalknowledge in Basic Life Support: A study in a district Greekhospital. International Emergency Nursing [online] availablefrom http://www.internationalemergencynursing.com/-October2011

ABSTRACT

OORRIIGGIINNAALL AARRTTIICCLLEE NNUURRSSEESS’’ KKNNOOWWLLEEDDGGEE OOFF BBAASSIICC LLIIFFEE SSUUPPPPOORRTT IINN GGRREEEEKK PPEEDDIIAATTRRIICC DDEEPPAARRTTMMEENNTTSSKKaallooggiirroouu MMaarriiaa,, RRNN,, IInntteennssiivvee CCaarree UUnniitt,, PPeenntteellii CChhiillddrreenn''ss HHoossppiittaall

IInnttrroodduuccttiioonn:: Emergency pediatric problems which need immediate intervention from health professionalsare not infrequent. Usually, the first person who deals with these potential fatal incidents and has to actinstantly is the nurse. AAiimm:: It was to investigate the knowledge of nurses working in pediatric departments on the treatment ofa child’s life threatening condition. MMaatteerriiaallss aanndd mmeetthhooddss:: One hundred and two nurses from all the three pediatric hospital in Attica wereenrolled in the study. They filled in a questionnaire covering the whole range of knowledge and skills in thefield of basic life support in children. Α highest total score meant more correct answers (range 0-1). ANOVAand t-test were the statistical methods applied.RReessuullttss:: The highest total score was observed in the question regarding the severe ill child (0.94±0.11),while the lowest in the question dealing with intraosseous infusion (0.59±0.18). Previous participation inspecial educational seminars did not differentiate the answers. Nurses working in ICU had statisticallysignificantly more correct answers in comparison with the clinic team (p<0.05). Nurses with less than fiveyears of longevity differed statistically significantly from the those with 6-10, 11-15 and 16-10 years oflongevity having a lower total score (p<0.05). CCoonncclluussiioonnss:: There is a considerable lack of knowledge in the treatment of life threatening conditions inchildren. It is necessary to institutionalize educational programs in basic life support as part of the continuingeducation of nurses.

KKeeyy wwoorrddss:: Basic Life Support, Child, Nurse, Knowledge



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΤοο εερρωωττηηµµααττοολλόόγγιιοο γγννώώσσεεωωνν

Συµπληρώστε ΣΣ για τη σωστή ΛΛ για τη λανθασµένη απάντηση

11.. ΕΕνναα ππααιιδδίί σσεε αασσυυσσττοολλίίααα. Σπάνια είναι οξεωτικόβ. Μπορεί να έχει κύµατα Ρ στην καταγραφή του

monitorγ. Φάρµακο εκλογής είναι η ενδοτραχειακή

χορήγηση επινεφρίνηςδ. Η δόση χορηγούµενης επινεφρίνης Ι.V είναι 0,1

ml/kgr από το διάλυµα 1/10.000ε. ∆εν υπάρχει διαφορά στην Ι.V και στην Ι.Ο

χορήγηση επινεφρίνης.

22.. ΤΤαα ππααρραακκάάττωω µµπποορρεείί νναα ππααρρααττηηρρηηθθοούύνν σσεε έένναα ββααρρέέωωςς ππάάσσχχοονν ππααιιδδίί

α. Εισολκές µεσοπλευρίωνβ. ∆ιαδερµικός κορεσµός οξυγόνου 89%γ. ∆ιέγερση ακολουθούµενη από βυθιότηταδ. Ανώµαλη θέση σώµατοςε. Αδυναµία πρόσληψης τροφής/υποσιτισµός

33.. ΚΚααττάά ττηηνν ππααρροοχχήή ββαασσιικκήήςς υυπποοσσττήήρριιξξηηςς ζζωωήήςς σσεε ββρρέέφφοοςς

α. Ο αυχένας πρέπει να είναι σε θέση έκτασης,ώστεο αεραγωγός να είναι απελευθερωµένος

β. Οι καρδιακές συµπιέσεις και οι εµφυσήσεις πρέ-πει να χορηγούνται σε αναλογία 15/2

γ. Καλύτερες συµπιέσεις επιτυγχάνονται µε τηµέθοδο κύκλωσης του θώρακα µε δύο χέρια

δ. Η καρωτίδα είναι εύκολα ψυλαφητήε. Ο ρυθµός συµπιέσεων πρέπει να είναι 120/min

44.. ΤΤαα ββρρέέφφηη δδιιααφφέέρροουυνν ωωςς ππρροοςς ττοουυςς εεννήήλλιικκεεςς σστταα εεξξήήςς

α. Εχουν σχετικά µικρότερη γλώσαβ. Εχουν µικρότερο ποσοστό εµβρυικής

αιµοσφαιρίνης κατά τη γέννησηγ. Η έκπτυξη του θώρακα γίνεται κύρια

µε την υποστήριξη των πλευρώνδ. Επικουρικός µυς στην αναπνοή είναι

ο στερνοκλειδοµαστοειδήςε. Η τραχεία είναι πιο µαλακή και ευπίεστη

55.. ΗΗ κκααρρδδιιαακκήή αανναακκοοππήή σστταα ππααιιδδιιάάα. Συµβαίνει συνήθως λόγω πρωτοπαθούς νόσου

του µυοκαρδίουβ. Συνήθως εµφανίζεται ως ασυστολίαγ. Μπορεί να οφείλεται σε σοκδ. Μπορεί να οφείλεται σε υποξίαε. Εχει πολύ καλή πρόγνωση

66.. ΗΗ εεννδδοοοοσσττιικκήή έέγγχχυυσσηηα. Είναι µια νέα τεχνικήβ. Είναι ιδιαίτερα χρήσιµη στα παιδιά

που βρίσκονται σε κυκλοφορική καταπληξίαγ. Γίνεται στο άνω άκρο της κνήµηςδ. Λειτουργεί αποτελεσµατικά σε ελεύθερη ροήε. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί αποτελεσµατικά για

χορήγηση όλων των Ι.V φαρµάκων.

77.. ΚΚααττάά ττηηνν εεκκττίίµµηησσηη εεννόόςς σσοοββααρράά ττρρααυυµµααττιισσµµέέννοουυ ππααιιδδιιοούύ

α. Προέχει η απελευθέρωση του αεραγωγούβ. Πρέπει να γίνει αιµοληψία αµέσως µόλις γίνει

η φλεβοκέντησηγ. Το αυχενικό κολλάρο δεν αφαιρείται ούτε κατά

τη διασωλήνωσηδ. Πρέπει άµεσα να χορηγηθούν ισότονα υγρά

σε ταχείες φορτίσειςε. Πρέπει να µεταφερθεί άµεσα σε ΜΕΘ εφόσον

δε µπορεί να σταθεροποιηθεί.

88.. ΟΟιι δδιιεεσσττααλλµµέέννεεςς οοφφθθααλλµµιικκέέςς κκόόρρεεςς σσυυσσχχεεττίίζζοοννττααιι µµεε

α. Υποθερµίαβ. Λήψη βαρβιτουρικώνγ. Σπασµούςδ. Αυξηση ενδοκράνιας πίεσηςε. Πυρετό

99.. ΣΣεε ππααιιδδίί µµεε ααφφυυδδάάττωωσσηη ππααρρααττηηρροούύµµεεα. Σπαργή δέρµατοςβ. Απώλεια βάρουςγ. Ξηρούς βλεννογόνουςδ. Εισέχοντες οφθαλµούςε. Αυξηµένες καρδιακές σφύξεις

1100.. ΣΣεε ππααιιδδίί µµεε έέγγκκααυυµµαα ππρροοσσώώπποουυ κκααιι άάννωω ηηµµιιθθωωρραακκίίοουυ

α. Χορηγούµε οξυγόνο µε 15lt/minβ. Σκεπτόµαστε ότι θα χρειαστεί άµεσα διασωλήνωσηγ. Εξασφαλίζουµε 2 φλεβικές γραµµέςδ. Χορηγούµε άµεσα φορτίσεις Ν/Sε. Εξασφαλίζουµε δροσερό περιβάλλον

ΟΟΙΙ ΣΣΩΩΣΣΤΤΕΕΣΣ ΑΑΠΠΑΑΝΝΤΤΗΗΣΣΕΕΙΙΣΣ ΕΕΙΙΝΝΑΑΙΙ::1Α-Λ 1Β-Σ 1Γ-Λ 1∆-Σ 1Ε-Σ 2Α-Σ 2Β-Λ 2Γ-Σ 2∆-Σ 2Ε-Σ3Α-Λ 3Β-Σ 3Γ-Λ 3∆-Λ 3Ε-Λ4Α-Λ 4Β-Λ 4Γ- Λ 4∆- Σ 4Ε-Σ5Α-Λ 5Β-Σ 5Γ-Σ 5∆-Σ 5Ε-Λ6Α-Λ 6Β-Σ 6Γ-Σ 6∆-Λ 6Ε-Σ7Α-Σ 7Β-Σ 7Γ-Λ 7∆-Σ 7Ε-Λ8Α-Σ 8Β-Λ 8Γ-Λ 8∆-Σ 8Ε-Λ9Α-Σ 9Β-Σ 9Γ-Σ 9∆-Σ 9Ε-Σ10Α-Σ 10Β-Σ 10Γ-Σ 10∆-Σ 10Ε-Λ

Πρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας, πρόσληψηςτης αρρώστιας και εφαρµογής πολιτικής

ΣΣωωττηηρριιάάδδοουυ ΚΚυυρριιαακκήή11,, ΣΣααρράάφφηηςς ΠΠααύύλλοοςς22,, ΜΜααλλλλιιααρροούύ ΜΜααρρίίαα33

1. Λγος (ΥΝ), MSc, Υπ. ∆ιδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου, 2η ΤΑΞΥΠ/∆ΥΓ, Κοζάνη [email protected]

2. Καθηγητής Εφαρµογών ΤΕΙ Λαµία/τµήµα Νοσηλευτικής [email protected]. Λγος (ΥΝ), MSc, Υπ. ∆ιδάκτωρ ΕΚΠΑ, 404 ΓΣΝ Λάρισας [email protected]

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Η παρούσα εργασία αναφέρεται στις δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στις έννοιες της υγείας και τηςασθένειας, αφενός στο κυρίαρχο βιοϊατρικό µοντέλο και αφετέρου στην οπτική της δηµόσιας υγείας και της κοι-νωνιολογίας της υγείας. Σκοπός: Η παρουσίαση του βιοϊατρικόυ µοντέλου που κυριάρχησε στη δυτική ιατρικήγια πολλά χρόνια., η κριτική που έχει ασκηθεί στο µοντέλο αυτό, συγκριτικά µε την προσέγγιση της δηµόσιαςυγείας ΑΑνναασσκκόόππηησσηη ββιιββλλιιοογγρρααφφίίααςς:: Έγινε αναζήτηση βιβλιογραφίας σε διεθνείς βάσεις δεδοµένων µε λέξεις κλειδιά:βιοιατρικο µοντέλο, δηµόσια υγεία, κλινική ιατρική για αρθρογραφία της τελευταίας 10ετιας στο συγκεκριµένοθέµα.ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Η κυριαρχία του βιοϊατρικού µοντέλου το οποίο παραµελεί τις κοινωνικές διαστάσεις της ασθέ-νειας και βλέπει τον ασθενή όχι ως άνθρωπο αλλά ως απρόσωπο περιστατικό, έχει υποστεί σηµαντική φθορά.Οι γιατροί έχουν πλέον αρχίσει να υιοθετούν στην καθηµερινή πρακτική τους µια προσέγγιση δηµόσιας υγείας,ταυτόχρονα µε την κλινική προσέγγιση.ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα:: Η συµµετοχή των οικογενειών είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της υγείας του ασθενούς, ενώαπαιτούνται γλωσσικές και πολιτιστικές ικανότητες, όταν ασχολείται ο γιατρός µε ασθενείς που ανήκουν σεκάποια µειονότητα. Οι γιατροί θα πρέπει να δηµιουργήσουν δεσµούς µε κοινωνικές και κοινοτικές οργανώσεις,σχολεία και επιχειρήσεις και να συµβάλουν στη δηµιουργία οµάδων αυτοβοήθειας για τους ασθενείς

ΛΛέέξξεειιςς –– κκλλεειιδδιιάά:: δηµόσια υγεία, βιοϊατρικό µοντέλο, κλινική ιατρική


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

1. ΕισαγωγήΕίναι κοινός τόπος ότι η υγεία και η ζωή είναι το πολυ-τιµότερο αγαθό του ανθρώπου. ∆εν είναι εποµένωςτυχαίο ότι η ιατρική, έχοντας κύριο σκοπό και ενασχό-ληση τη διαφύλαξη της υγείας, έχει κυρίαρχη θέσηανάµεσα στις επιστήµες και οι γιατροί προνοµιούχαθέση ανάµεσα στους επιστήµονες. Ωστόσο, στη σύγ-χρονη εποχή, αυτή η κυριαρχία όχι µόνο αµφισβητεί-ται, αλλά συχνά κλονίζεται. Το κυρίαρχο για πολλά χρό-νια βιοϊατρικό µοντέλο που επέβαλλε η σύγχρονηδυτική ιατρική δίνει τη θέση του σε ένα άλλο µοντέ-λο, στο βιοψυχοκοινωνικό µοντέλο ερµηνείας της υγεί-ας και της αρρώστιας (Τούντας, 2004).

Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας θα γίνει αρχι-κά µια αναφορά στους όρους «υγεία» και «ασθένεια»,ενώ στη συνέχεια θα αναλυθούν οι προσεγγίσεις τηςδηµόσιας υγείας και της κλινικής ιατρικής. Γίνεται ανα-φορά στα χαρακτηριστικά των δύο µοντέλων, καθώςεπίσης και στο ζήτηµα της εµπιστοσύνης προς τουςγιατρούς. Τέλος, θα γίνουν κάποιες παρατηρήσεις σχε-τικά µε τις πρόσφατες εξελίξεις και την προοπτική τηςιατρικής και της δηµόσιας υγείας στον 21ο αιώνα.

2. Υγεία και ασθένειαΟ ορισµός της υγείας έχει προκαλέσει έντονες επι-στηµονικές συζητήσεις. ∆ύο σηµαντικές προσεγγί-



σεις είναι των «νορµατιβιστών» και των «νατουραλι-στών» (Schwartz, 2007:p.47). Εκπρόσωπος των πρώ-των, ο Lester King στο κλασικό του άρθρο “What isdisease” (King, 1954), προτάσσει το αίσθηµα του ανε-πιθύµητου και ορίζει την ασθένεια ως τις «συνθήκεςπου από την κοινωνία κρίνονται ότι προκαλούν πόνοή αναπηρία. Η υγεία, αντίθετα, είναι η κατάσταση τηςευεξίας που συµβαδίζει µε τις επικρατούσα κουλτού-ρα ή µε τη στατιστική νόρµα» (King, 1954:p. 197).

Ο «νατουραλιστής» Cristopher Boorse (1977), υπο-στηρίζει ότι πρέπει να αποβάλουµε από τον ορισµό τηςασθένειας κάθε αξιακή κρίση και να επικεντρωθούµεµόνο στις βιολογικής φύσης δυσλειτουργίες, σε σύγκρι-ση µε τη στατιστικά κανονική βιολογική λειτουργία. Οιαπόψεις του Boorse και η «βιοστατιστική θεωρία» πουανέπτυξε (Boorse, 1977:p. 555), είναι ίσως από τιςευρύτερα συζητηµένες θεωρίες στη βιβλιογραφία, έχο-ντας ξεσηκώσει πλήθος αντιδράσεων (Schwartz, 2007:p.53; Lewens and McMillan, 2004), καθώς, για παρά-δειγµα, η οµοφυλοφιλία θεωρείται σύµφωνα µε τονορισµό του ασθένεια, αφού ξεφεύγει από τη στατιστι-κά µέση συµπεριφορά του πληθυσµού.

Η δυσκολία να ορίσουµε την ασθένεια1 (και τηνυγεία) έγκειται στο ότι εκτός από τους βιολογικούςπαράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψην και το περι-βάλλον, οι κοινωνικές και πολιτισµικές αξίες, οι υπο-κειµενικές κρίσεις των ανθρώπων. Η ασθένεια ωστό-σο αποτελεί κατά κύριο λόγο µια προσωπική καισωµατική εµπειρία, µε αποτέλεσµα να εµποδίζεται οπροσδιορισµός της φύσης των κοινωνικών και πολι-τιστικών παραµέτρων αυτής της εµπειρίας (Αγραφιώ-της, 2003).

Σε πρόσφατη παρέµβαση σε αυτή τη µακρά δια-µάχη, ο Schwartz διατείνεται ότι ο ορισµός της ασθέ-νειας δεν µπορεί να είναι ένας και µοναδικός (Schwartz,2007:p. 47). Αντίθετα, θα πρέπει να περιέχει στοιχείαγια κοινωνικές αξίες, καθώς επίσης και για σωµατι-κές και βιολογικές δυσλειτουργίες. Ένας ορισµός πουθέτει σαφείς διαχωριστικές γραµµές ως προς το τίείναι ασθένεια και τί όχι είναι απλώς η επιβολή µιαςαπόφασης (Schwartz, 2007:p. 59).

3. Το βιοϊατρικό µοντέλοΗ σύγχρονη δυτική ιατρική έχει ως βάση το βιοϊατρι-κό µοντέλο το οποίο στηρίζεται σε µια σειρά από παρα-δοχές: δυϊσµός πνεύµατος και σώµατος, το σώµα είναι«επισκευάσιµο», η τεχνολογία είναι απαραίτητη στιςιατρικές παρεµβάσεις, τα νοσήµατα αποτελούν παρέκ-κλιση από το φυσιολογικό και έχουν βιολογικά αίτιακαι, τέλος, πίσω από κάθε ασθένεια υπάρχει συγκε-κριµένη αιτιολογία (Nettleton, 2002:σ. 25; Οικονόµου,2005:σ. 34)

Οι γιατροί αρχικά ήταν µια επαγγελµατική οµάδαµε µικρή συµβολή στη θεραπεία των ασθενειών, αφούτον πρώτο λόγο είχαν οι µάγοι, η θρησκεία και οι διά-φοροι πρακτικοί2. Ωστόσο, η ιατρική κατάφερε σταδια-κά να γίνει ο κυρίαρχος θεσµός που προσφέρει τη µονα-δική αυθεντική πρόταση για την κατανόηση της ασθένειαςκαι την αντιµετώπισή της (Nettleton, 2002:σ. 24). «Ηιατρική απέκτησε απόλυτη εξουσία πάνω στην ασθέ-νεια καθώς επίσης και το µονοπώλιο της θεραπείαςτης» (Adam και Hertzlich, 1999:σ. 32). Οι εξελίξειςστον τοµέα της ιατρικής ήταν σηµαντικές, ωστόσο οιδιεκδικήσεις των γιατρών πάντα προηγούνταν των εξε-λίξεων στην ιατρική γνώση. Οι γιατροί κατάφεραν νααποκτήσουν σηµαντική δύναµη πείθοντας την πολιτι-κή εξουσία ότι είναι η µόνη επαγγελµατική οµάδα πουµπορεί να βοηθήσει στην άνοδο του επιπέδου υγείαςτου πληθυσµού. Μέσω των συλλόγων τους οι γιατροίκαθορίζουν οι ίδιοι το περιεχόµενο σπουδών στις ιατρι-κές σχολές και τον κώδικα ιατρικής δεοντολογίας, ενώκυριαρχούν στο χώρο της υγείας, παραµερίζοντας ωςυποδεέστερες τις άλλες ειδικότητες (Adam και Hertzlich,1999:σσ. 29-39). Με βάση αυτή την κυριαρχία, το βιοϊ-ατρικό µοντέλο έχει οδηγήσει σε µια ιατροκεντρικήκοινωνία, στην ιατρικοποίηση της καθηµερινότητας(Οικονόµου, 2005:σ. 38).

4. Η κριτική στο βιοϊατρικό µοντέλοΤο βιοϊατρικό µοντέλο έχει υποστεί ισχυρή κριτική,τόσο από το ευρύ κοινό όσο και στον ακαδηµαϊκό χώρο(Nettleton, 2002). Καθώς οι δαπάνες για την υγεία τατελευταία 30 χρόνια έχουν διογκωθεί σε όλες τις χώρεςτου ΟΟΣΑ, η κριτική αυτή προσλαµβάνει ολοένα µεγα-λύτερες διαστάσεις µε αποτέλεσµα οι γιατροί να αισθά-νονται ότι απειλείται η κλινική ελευθερία τους. Χαρα-κτηριστικός είναι ο τίτλος άρθρου του Alan Williams(1988): “Οικονοµικά της υγείας: το τέλος της κλινικήςελευθερίας;” Ο Williams θεωρεί ότι «είναι µάλλονπρόωρη η άποψη ότι η κλινική ελευθερία έχει πεθά-νει, γιατί εάν πραγµατικά έχει πεθάνει φαίνεται απρό-θυµη να πέσει κάτω». Ωστόσο, παρόλο που δεν έχειέρθει το τέλος της κλινικής ελευθερίας, η ενασχόλη-ση µε τα οικονοµικά της υγείας έχει (σωστά κατά τοσυγγραφέα) φέρει έναν περιορισµό στο εύρος της(Williams, 1988:p. 1186).

Σηµαντική κριτική στο βιοϊατρικό µοντέλο ασκή-θηκε από τον Thomas McKeown (2001)3 µε την παρά-θεση στοιχείων σύµφωνα µε τα οποία η πτώση της θνη-σιµότητας στον 20ο αιώνα δεν οφείλεται σε ιατρικές

1. Υπάρχει πληθώρα αντιλήψεων για το τι είναι υγεία όταν ερωτηθείο γενικός πληθυσµός, χωρίς ωστόσο να υπάρχει µεγάλη απόστασηαπό την ιατρική αντίληψη για την υγεία (Blaxter, 2001).

2. Σύµφωνα µε στοιχεία της ΕΣΥΕ, το 1956 αναλόγως του προσώπουπου παραστάθηκε κατά τον τοκετό, στο 37% των γεννήσεων παρα-στάθηκε γιατρός, στο 38,6% µαία και στο 22,1% άλλο πρόσωπο. Το1997 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 99,5, 0,3% και 0,1% αντίστοιχα.3. Το πρωτότυπο κείµενο δηµοσιεύτηκε το 1976, αλλά στην παρού-σα θέση χρησιµοποιείται απόσπασµα που περιέχεται στο συλλογικότόµο Health and Disease: A Reader (Open University Press,Buckingham, 2001).



παρεµβάσεις, αλλά στην αλλαγή των συνθηκών υγιει-νής, της διατροφής και γενικότερα των συνθηκών ζωής.Ωστόσο, ο McKeown αναγνωρίζει ότι µε την εισαγωγήφαρµάκων και ιατρικών παρεµβάσεων επιταχύνθηκεη φθίνουσα πορεία των δεικτών θνησιµότητας.

Σχολιάζοντας τα επιχειρήµατα του McKeown, οBunker (2001) υποστηρίζει ότι στο τελευταίο τέταρτοτου 20ου αιώνα (διάστηµα στο οποίο φυσικά δεν ανα-φέρεται ο McKeown αφού η εργασία του δηµοσιεύτη-κε το 1976), οι πρόοδοι της ιατρικής έχουν επιτύχει ακό-µα σηµαντικότερη πτώση της θνησιµότητας. Επίσης,δεδοµένου ότι η επιστηµονική βάση της ιατρικής είναιπολύ περισσότερο σαφής και κατανοητή από τις κοινω-νικές διεργασίες που επηρεάζουν την υγεία, ο Bunkerπροτείνει να ληφθούν σοβαρά υπόψην στον πολιτικόσχεδιασµό για την κατανοµή των πόρων τα αποτελέσµα-τα της ιατρικής φροντίδας (Bunker, 2001: p . 240).

Σε επίρρωση των απόψεων του McKeown, είναιενδιαφέρον να δούµε τη µείωση της θνησιµότητας απόµια άλλη σκοπιά. Από την εξέταση των ιστορικών στοι-χείων είναι σαφές ότι η βιοµηχανική επανάσταση, ηάνοδος των πόλεων και η αστικοποίηση έγιναν εφι-κτά όταν οι αγρότες απόκτησαν τη δυνατότητα να παρά-

γουν περισσότερα τρόφιµα από όσα οι ίδιοι κατανά-λωναν (Johnson, 1997:σ. 5). Όπως έδειξε ο Νοµπε-λίστας Robert Fogel µε τη χρήση τεράστιου αριθµούβιοµετρικών στοιχείων για το ύψος, τη µάζα σώµατοςκαι τους δείκτες θνησιµότητας, η αύξηση της θερµι-δικής εισροής ήταν αυτό που προκάλεσε τη µείωσητης θνησιµότητας στη Βρετανία τους τελευταίους δύοαιώνες (Fogel, 1993).

Φαίνεται λοιπόν ότι η άνοδος του καπιταλισµού, πουπροέκυψε ως αποτέλεσµα της βιοµηχανικής επανάστα-σης, έγινε εφικτή µέσω της αύξησης του προσδόκιµουζωής των ανθρώπων: πολύ απλά, ο καπιταλισµός γιανα εδραιωθεί είχε ανάγκη από εργατικό δυναµικό ικα-νό για εργασία, από ανθρώπους δηλαδή που δεν τρέ-φονταν απλά και µόνο στο επίπεδο επιβίωσης.

Ίσως η πιο σφοδρή κριτική στο βιοϊατρικό µοντέ-λο ασκήθηκε από το θεολόγο και φιλόσοφο Ivan Illich(2001)4, ο οποίος δεν βρίσκει καµία αιτιώδη σχέσηανάµεσα στην υποχώρηση της ασθένειας και στην πρό-οδο της ιατρικής. «Οι αλλαγές είναι εξαρτηµένες µετα-βλητές πολιτικών και τεχνολογικών µετασχηµατισµώνκαι δεν είναι σηµαντικά σχετιζόµενες µε τις δραστη-ριότητες που απαιτούν την κατάρτιση, το κύρος και τονακριβό εξοπλισµό για τα οποία το ιατρικό επάγγελµαεπαίρεται» (Illich, 2001:p. 264). Ο Illich πηγαίνει έναβήµα παραπέρα, χαρακτηρίζοντας ως ιατρογενή πολ-λά από τα προβλήµατα που ταλαιπωρούν τους ασθε-νείς (παρενέργειες φαρµάκων, αρνητικά κλινικά απο-τελέσµατα χειρουργικών επεµβάσεων, κλπ.).

5. Η προσέγγιση της δηµόσιας υγείαςΗ δηµόσια υγεία έχει µια ιστορία 125 χρόνων στο δυτι-κό κόσµο (Donaldson, 2001; Moore, 2001), στη διάρ-κεια των οποίων έχουν συµβεί τεράστιες αλλαγές στιςσυνθήκες διαβίωσης του πληθυσµού, στην υγιεινή,στον τρόπο ζωής γενικότερα. Στη διάρκεια αυτών τωνχρόνων υπήρξαν πολύ σηµαντικές αλλαγές στη λογι-κή και στο εύρος των παρεµβάσεων της δηµόσιας υγεί-ας (Moore, 2001). Ενώ παλαιότερα η δηµόσια υγείαήταν ζήτηµα τοπικού χαρακτήρα, σήµερα υπερβαίνειτα εθνικά σύνορα µε υπερεθνικούς οργανισµούς, όπωςο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας ή µε οργανισµούςσε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (Πίνακας 1).

Αναφέρεται5 ότι η συνολική αύξηση της προσδο-κώµενης ζωής στις ΗΠΑ στη διάρκεια του 20ου αιώ-να ήταν 30 έτη, από τα οποία πάνω από 25 οφείλονταιστα µεγάλα επιτεύγµατα της δηµόσιας υγείας (εµβο-λιασµοί, ασφαλέστερα τρόφιµα, φθορίωση του νερού,θέσπιση κανόνων ασφαλούς οδήγησης, κλπ). Αντίθε-τα, στην πρόοδο της ιατρικής αποδίδονται λίγο πάνωαπό 4 χρόνια.

Στο σηµείο αυτό είναι ίσως χρήσιµο να δούµε συνο-

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Ευρωπαϊκοί οργανισµοί για τη δηµόσια υγεία

ΕΕυυρρωωππααϊϊκκόόςς ΟΟρργγααννιισσµµόόςς ΠΠεερριιββάάλλλλοοννττοοςςΙδρύθηκε το 1990 µε τον Κανονισµό (ΕΟΚ) 1210/90και λειτουργεί από το 1994 µε έδρα την Κοπεγχάγη[http://www.eea.eu.int]ΕΕυυρρωωππααϊϊκκόό ΚΚέέννττρροο ΠΠααρραακκοολλοούύθθηησσηηςς ΝΝααρρκκωωττιικκώώνν κκααιι ΤΤοοξξιικκοοµµααννίίααςςΙδρύθηκε το 1993 µε τον Κανονισµό (ΕΟΚ) 302/93 καιλειτουργεί από τις αρχές του 1995 µε έδρα τηΛισσαβόνα [http://www.emcdda.eu.int]ΕΕυυρρωωππααϊϊκκόόςς ΟΟρργγααννιισσµµόόςς γγιιαα ττηηνν ΑΑξξιιοολλόόγγηησσηη ΦΦααρρµµαακκεευυττιικκώώνν ΠΠρροοϊϊόόννττωωννΙδρύθηκε το 1993 µε τον Κανονισµό (ΕΟΚ) 2309/93και λειτουργεί από το 1995 µε έδρα το Λονδίνο[http://www.emea.europa.eu]ΕΕυυρρωωππααϊϊκκόόςς ΟΟρργγααννιισσµµόόςς γγιιαα ττηηνν ΑΑσσφφάάλλεειιαα κκααιι ττηηνν ΥΥγγεείίαα σσττηηνν ΕΕρργγαασσίίααΙδρύθηκε το 1994 µε τον Κανονισµό (ΕΟΚ) 2062/94και έχει έδρα το Μπιλµπάο της Ισπανίας[http://www.agency.osha.eu.int]ΕΕυυρρωωππααϊϊκκήή ΑΑρρχχήή γγιιαα ττηηνν ΑΑσσφφάάλλεειιαα ττωωνν ΤΤρροοφφίίµµωωννΙδρύθηκε το 2002 µε τον Κανονισµό (ΕΚ) 178/2002 καιέχει έδρα στην Πάρµα της Ιταλίας[http://www.efsa.eu.int]ΕΕυυρρωωππααϊϊκκόό ΚΚέέννττρροο ΠΠρρόόλληηψψηηςς κκααιι ΕΕλλέέγγχχοουυ ΝΝόόσσωωννΙδρύθηκε µε τον Κανονισµό (ΕΚ) 851/2004 και έχειέδρα τη Στοκχόλµη [http://ecdc.europa.eu/en]

4. Ibid.5. http://www.whatispublichealth.org/impact/achievements.html



πτικά (∆ιάγραµµα 1) κάποιες από τις διαφορές τηςδηµόσιας υγείας µε την κλινική ιατρική, όπως διατυ-πώνονται από την αµερικανική Ένωση Σχολείων ∆ηµό-σιας Υγείας (ASPH)6.

Η σύγχρονη δηµόσια υγεία είναι ένα πολυεπιστη-µονικό πεδίο, µε µια ολιστική οπτική που περιλαµβά-νει την τέχνη και την πολιτική συντονισµού και εξι-σορρόπησης διαφορετικών υπηρεσιών της κοινότητας(Tulchinsky and Varavikova, 2000). Βεβαίως, έχει επε-κταθεί σε σηµείο που να τίθενται ζητήµατα ελευθε-

ρίας επιλογών7 και να υποστηρίζεται ότι ασκείται τυραν-νική επιρροή στη ζωή του ατόµου (Fitzpatrick, 2004a:σ.336). «Αν οι άνθρωποι δέχονται να κυβερνάται η ζωή

Επικεντρώνεται στον πληθυσµό

και εστιάζεται στην παροχή

δηµόσιας υπηρεσίας, µε έµφαση

στην πρόληψη, την προαγωγή

της υγείας για ολόκληρη

την κοινότητα

Πολλαπλές επαγγελµατικές

ταυτότητες και συγκεχυµένη

δηµόσια εικόνα

Χρησιµοποιεί πλήθος

παρεµβάσεων για την ανθρώπινη

συµπεριφορά και τον τρόπο ζωής

Εκπαίδευση και κατάρτιση:

βιολογικές επιστήµες

κεντρικός ρόλος µε έµφαση

στην υγεία των πληθυσµών,

οι αριθµητικές επιστήµες είναι

βασικό στοιχείο, οι κοινωνικές

επιστήµες αποτελούν αναπόσπα-

στο µέρος της εκπαίδευσης και

τέλος οι κλινικές επιστήµες

έχουν περιφερικό ρόλο

Επικεντρώνεται στο άτοµο,

µε ηθική παροχή προσωπικής

υπηρεσίας και έµφαση στην

διάγνωση και θεραπεία

Καλά εδραιωµένο επάγγελµα

µε έντονη δηµόσια εικόνα

Ρόλος των επιστηµών στην

εκπαίδευση και κατάρτιση:

Βιολογικές επιστήµες στο κέντρο

της εκπαίδευσης, οι αριθµητικές

επιστήµες έχουν αυξανόµενη

προβολή, οι κοινωνικές

επιστήµες είναι προαιρετικό

µέρος της εκπαίδευσης, ενώ

οι κλινικές επιστήµες έχουν

ουσιώδη ρόλο

∆ηµόσια Υγεία

Kλινική ιατρική

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1. ∆ηµόσια υγεία και κλινική ιατρική

6. Εκπροσωπεί πάνω από 50 πανεπιστηµιακές σχολές δηµόσιας υγεί-ας των ΗΠΑ και ιδρύθηκε το 1953 µε κεντρικό σύνθηµα «είσαι τόσουγιής όσο ο κόσµος µέσα στον οποίο ζεις» ( http://www.asph.org/).

7. «Το κράτος – νταντά του παρελθόντος έχει µεταµορφωθεί στο θερα-πευτικό κράτος και η νταντά έχει δώσει τη θέση της στο σύµβουλο. Ηνταντά απλώς έλεγε στον κόσµο τι να κάνει, οι σύµβουλοι λένε επί-σης και τι να αισθάνεται και τι να σκέφτεται» (Fitzpatrick, 2004b).Απαντώντας η Anna Coote, σε άρθρο της στον Guardian (26/5/2004),αναρωτιέται γιατί υπάρχουν τόσες αντιδράσεις για το κράτος – νταντά(“Nanny madness: What's so terrible about the nanny state, anyway?”http://www.guardian.co.uk/society/2004/may/26/guardiansocietysupplement.politics1), αφού σε πολλές περιπτώσεις υπήρξε παρέµβαση του κρά-τους για την προστασία της δηµόσιας υγείας (παστερίωση του γάλα-κτος, ζώνη ασφαλείας στα οχήµατα, κλπ.) και θα φαινόταν σήµεραγελοίο κάποιος να ζητήσει την άρση των µέτρων αυτών.



τους από µέτρα που πιστεύουν ότι ίσως βοηθήσουν ναπαρατείνουν την ύπαρξή τους, τότε η ποιότητα τηςζωής τους µειώνεται». (Fitzpatrick, 2004a:σ. 336).Στο πλαίσιο αυτό ασκείται κριτική στους γιατρούς πουδίνουν συµβουλές υγείας8 και στο κράτος που παρεµ-βαίνει σε θέµατα δηµόσιας υγείας9.

6. Σχέση γιατρού και ασθενούς Η σχέση γιατρού και ασθενούς10 περιγράφεται ως µιασχέση ασύµµετρης πληροφόρησης, όπως τονίζει οΝοµπελίστας Kenneth Arrow στο µνηµειώδες11 άρθροτου “Uncertainty and the Welfare Economics of MedicalCare”. Η πληροφόρηση του γιατρού είναι σαφώς µεγα-λύτερη από του ασθενούς, ή τουλάχιστον, όπως επι-σηµαίνει ο Arrow (1963:p. 951), έτσι πιστεύουν και ταδύο µέρη, τα οποία γνωρίζουν ότι υπάρχει ασυµµε-τρία πληροφόρησης και το γεγονός αυτής της γνώσηςχρωµατίζει µε ιδιαίτερο τρόπο τη µεταξύ τους σχέση.Οι ιδιαιτερότητες του τοµέα της υγείας τον καθιστούνξεχωριστό από άλλους τοµείς της οικονοµίας (Arrow,1963:pp. 948-954), και δηµιουργούν κενά τα οποίακαλύπτονται από κοινωνικούς θεσµούς εκτός αγοράς,εννοώντας κατά βάση την εµπιστοσύνη12 την οποία θαπρέπει να απολαµβάνει ο γιατρός (Arrow, 1963:pp.947, 949-951, 965-966).

7. ∆ηµόσια υγεία και ιατρική στον 21ο αιώναΗ κυριαρχία του βιοϊατρικού µοντέλου το οποίο παρα-µελεί τις κοινωνικές διαστάσεις της ασθένειας καιβλέπει τον ασθενή όχι ως άνθρωπο αλλά ως απρόσω-πο περιστατικό, έχει υποστεί σηµαντική φθορά13. Βεβαί-ως οι γιατροί έχουν πλέον αρχίσει να υιοθετούν στηνκαθηµερινή πρακτική τους µια προσέγγιση δηµόσιαςυγείας, ταυτόχρονα µε την κλινική προσέγγιση (Shortelland Swartzberg, 2008)14. Η συµµετοχή των οικογενει-

ών είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της υγείας τουασθενούς, ενώ απαιτούνται γλωσσικές και πολιτιστι-κές ικανότητες, όταν ασχολείται ο γιατρός µε ασθε-νείς που ανήκουν σε κάποια µειονότητα. Οι οικογε-νειακοί γιατροί θα πρέπει να δηµιουργήσουν δεσµούςµε κοινωνικές και κοινοτικές οργανώσεις, σχολεία καιεπιχειρήσεις και να συµβάλουν στη δηµιουργία οµά-δων αυτοβοήθειας για τους ασθενείς (Shortell andSwartzberg, 2008). Όλα αυτά είναι ζητήµατα της κοι-νωνικής επιδηµιολογίας, η οποία επικεντρώνεται στηνταυτοποίηση παραγόντων του κοινωνικού περιβάλλο-ντος που επηρεάζουν την έκβαση της ασθένειας(Berkman and Kawachi, 2000).

8. ΣυµπέρασµαΣτην εποχή µας υπάρχει έντονη αµφισβήτηση της απο-τελεσµατικότητας της κλινικής ιατρικής αλλά και τουέντονα παρεµβατικού χαρακτήρα της δηµόσιας υγεί-ας. Αυτό που συµβαίνει µε τη νέα γρίπη είναι ενδει-κτικό: ο πληθυσµός, αλλά και ένα µεγάλο ποσοστόγιατρών, έχοντας υπόψην το «αµαρτωλό» παρελθόν15,αρνείται να εµβολιαστεί. Οι αντιδράσεις κυµαίνονταιαπό εύλογα επιχειρήµατα για τη µη δοκιµασµένη απο-τελεσµατικότητα και µακροχρόνια ασφάλεια του εµβο-λίου, µέχρι συνοµωσιολογικά σενάρια τύπου η CIAεφηύρε τον ιό. Ανεξάρτητα από τη βασιµότητα τωνεπιχειρηµάτων, είναι σαφές ότι ποτέ άλλοτε δεν υπήρ-ξε παρόµοιας έκτασης αντίδραση στην επίσηµη γραµ-µή κυβερνήσεων και διεθνών οργανισµών. Οι γιατροίκαλούν για εµπιστοσύνη16, ωστόσο το ερώτηµα είναιεµπιστοσύνη σε ποιούς γιατρούς; Σε αυτούς που λένεναι στο εµβόλιο ή σε αυτούς που λένε όχι;

Είναι προφανές ότι η αµφισβήτηση θα συνεχι-στεί, ίσως ακόµα πιο έντονη, στο µέλλον. Είναι ενδια-φέρουσες εν προκειµένω οι απόψεις φουτουριστών

8. «Οι γιατροί πρέπει να πάψουν την προσπάθεια να σωφρονίσουν τους ασθενείς και να συγκεντρωθούν στο πώς θα τους θεραπεύσουν» (Fitzpatrick,2004a:σ. 357).9. «Να επανορίσουµε την ιατρική µε όρους του να θεραπεύουµε τον άρρωστο και να αφήσουµε τον υγιή στην ησυχία του». (Fitzpatrick, 2004a:σ. 357).10. Τη σχέση αυτή περιγράφει µε σχηµατικό τρόπο ο Williams (1988): Θεωρητικά ο ασθενής και ο γιατρός είναι σε σχέση εντολέα (ασθενής) – εντο-λοδόχου (γιατρός). Εάν ήταν πράγµατι έτσι, τότε θα ίσχυε ότι: Ο ΓΙΑΤΡΟΣ είναι εκεί για να δώσει στον ΑΣΘΕΝΗ όλες τις πληροφορίες που ο ΑΣΘΕ-ΝΗΣ χρειάζεται, προκειµένου ο ΑΣΘΕΝΗΣ να λάβει µια απόφαση, και ο ΓΙΑΤΡΟΣ στη συνέχεια να εφαρµόσει την απόφαση αυτή, που έχει µόλιςπάρει ο ΑΣΘΕΝΗΣ. Αλλάζοντας όµως τις λέξεις ΑΣΘΕΝΗΣ και ΓΙΑΤΡΟΣ: Ο ΑΣΘΕΝΗΣ είναι εκεί για να δώσει στο ΓΙΑΤΡΟ όλες τις πληροφορίεςπου ο ΓΙΑΤΡΟΣ χρειάζεται, προκειµένου ο ΓΙΑΤΡΟΣ να λάβει µια απόφαση, και ο ΑΣΘΕΝΗΣ στη συνέχεια να εφαρµόσει την απόφαση αυτή, πουέχει µόλις πάρει ο ΓΙΑΤΡΟΣ. Είναι προφανές ότι στην πράξη ισχύει το δεύτερο, εποµένως ο γιατρός δεν είναι τέλειος αντιπρόσωπος του ασθενούςκαι αυτό βεβαίως είναι επακόλουθο της ασυµµετρίας πληροφόρησης, η οποία είναι υπεύθυνη και για το φαινόµενο της προκλητής ζήτησης.11. Πρόκειται για ένα πυκνογραµµένο κείµενο που «απαιτεί από τον αναγνώστη το ακαδηµαϊκό ανάλογο της ταλµουδικής ευρυµάθειας», όπωςχαρακτηριστικά αναφέρει o Reinhardt (2001:p. 967). Με το άρθρο αυτό θεωρείται ότι «γεννήθηκε» ο κλάδος των οικονοµικών της υγείας.12. Ο Νοµπελίστας Paul Krugman, στην τακτική στήλη του στους New York Times, γράφει πρόσφατα (25/7/2009): «…περιµένουµε περισσότε-ρα από τους γιατρούς από ότι από τους φουρνάρηδες ή τους µπακάληδες». (http://krugman.blogs.nytimes.com/2009/07/25/why-markets-cant-cure-healthcare/).13. Ένας επιπρόσθετος λόγος που συµβάλλει στην αποµυθοποίηση της ιατρικής είναι το Internet, όπου µέσω της διάχυσης της πληροφορίαςσπάει ο έλεγχος της ροής της πληροφόρησης για ζητήµατα υγείας που παραδοσιακά ανήκε στο γιατρό (Hardey, 2001:p. 404). 14. Στο άρθρο εξαίρεται το (µοναδικό στις ΗΠΑ) πρόγραµµα σπουδών του Πανεπιστηµίου του Berkeley (ο Stephen Shortell είναι κοσµήτορας της Σχο-λής ∆ηµόσιας Υγείας στο U.C. Berkeley), που οδηγεί σε διπλό πτυχίο, στην ιατρική και στη δηµόσια υγεία. Θεωρείται είσης θετικό το ότι ορισµένεςιατρικές σχολές υιοθέτησαν µια αναθεωρηµένη έκδοση του όρκου του Ιπποκράτη (γράφτηκε το 1964 από το Louis Lasagna, ∆ιευθυντή της ΙατρικήςΣχολής του Πανεπιστηµίου Tufts) που αναφέρει ότι: «θα θυµάµαι ότι θεραπεύω έναν άρρωστο άνθρωπο, που η ασθένειά του επηρεάζει την οικογέ-νειά του και την οικονοµική του σταθερότητα. Θα προλαµβάνω τη νόσο όποτε έχω τη δυνατότητα, γιατί η πρόληψη είναι προτιµότερη από τη θεραπεία».15. Η υστερία που επικράτησε στις ΗΠΑ για τον ιό της γρίπης στα µέσα της δεκαετίας του 1970 και η εκστρατεία για το µαζικό εµβολιασµό εκατοµ-µυρίων αµερικανών θεωρείται ότι αποτέλεσε µέρος της στρατηγικής του προέδρου Gerald Ford να επανεκλεγεί στις εκλογές του 1976 (Dixon, 2002).16. Βλ. π.χ. τα άρθρα των καθηγητών Τριχόπουλου, Κωνσταντόπουλου, Μουτσόπουλου στο ΒΗΜΑ της Κυριακής, 15/11/2009.



της υγείας σχετικά µε τις απαντήσεις στις προκλή-σεις του τοµέα υγείας. Καταρχήν θεωρείται ότι οιπρόοδοι της ιατρικής δεν θα καθορίσουν τη βελτίω-ση της υγείας. Καθώς το προσδόκιµο ζωής φτάνειστο όριό του, η φροντίδα υγείας θα επικεντρωθείστη διασφάλιση συνθηκών για ένα υψηλής ποιότη-τας τέλος της ζωής, έναν «υγιή θάνατο» θα λέγαµε

(Hancock and Garrett, 1995:p. 942). Ένας τοµέαςπου θα γνωρίσει άνθηση είναι η ψυχονευροανοσο-λογία, ενώ αυτά που θα παίξουν κυρίαρχο ρόλο θαείναι οι βελτιώσεις στο µακρο-περιβάλλον µέσωοικολογικών, κοινωνικών, οικονοµικών, πολιτικώνκαι τεχνολογικών µεταβολών (Hancock and Garrett,1995:p. 943).

ΒιβλιογραφίαΕΕλλλληηννιικκήή1. Αγραφιώτης, ∆ηµοσθένης (2003), Υγεία, αρρώστια, κοινωνία – τόποι

και τρόποι σύµπλεξης, εκδόσεις τυπωθήτω, Αθήνα.2. Οικονόµου, Χαράλαµπος (2005), Κοινωνιολογία της υγείας, εκδό-

σεις ∆ιόνικος, Αθήνα.3. Τούντας, Γιάννης (2004), Κοινωνία και υγεία, εκδόσεις Οδυσσέας,

Αθήνα.4. Adam, Philippe και Claudine Hertzlich (1999), Η Κοινωνιολογία

της ασθένειας και της ιατρικής, (µετάφραση Κατερίνα Βασιλικού,επιστηµονική επιµέλεια ∆ηµοσθένης Αγραφιώτης), Ελληνικό Ανοι-κτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα.

5. Dixon, Bernard (2002), Η αόρατη δύναµη, πώς τα µικρόβια κυβερ-νούν τον κόσµο, (απόδοση στα ελληνικά: Μαρία Αστροπεκάκη, επι-στηµονική επιµέλεια: Τάσος Οικονόµου), Πανεπιστηµιακές εκδό-σεις Κρήτης.

6. Fitzpatrick, Michael (2004a), Η τυραννία της υγείας – οι γιατροί

και οι κανόνες για το σύγχρονο τρόπο ζωής, (µετάφραση Άσπα Γολέ-µη, επιµέλεια Βαγγέλης Γεωργίου και Θανάσης Παπαγεωργίου),εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα.

7. Nettleton, Sarah (2002), Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθέ-νειας, (µετάφραση Ανθή Βακάκη, επιµέλεια ∆ηµοσθένης Αγρα-φιώτης), εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα.

ΞΞεεννόόγγλλωωσσσσηη 1. Arrow, Kenneth J. (1963), “Uncertainty and the Welfare Economics

of Medical Care,” American Economic Review 53(5), pp. 941-973.2. Berkman, Lisa and Ichiro Kawachi (2000), “A Historical Framework

for Social Epidemiology,” in Lisa Berkman and Ichiro Kawachi(eds.), Social Epidemiology, Oxford University Press.

3. Blaxter, Mildred (2001), “What is health?”, in Basiro Davey, AlastairGray and Clive Seale (eds.), Health and Disease: A Reader, 3rdedition, Open University Press, Buckingham, England.

4. Boorse, C. (1977), “Health as a theoretical concept,” Philosophy

ABSTRACT

SSOOCCIIEETTYY OORRGGAANNIISSAATTIIOONN MMOODDEELLSS,, PPEERRCCEEPPTTIIOONN OOFF IILLLLNNEESSSS AANNDD PPOOLLIICCYY IIMMPPLLEEMMEENNTTAATTIIOONNSSoottiirriiaaddoouu KKiirriiaakkii11,, PPaavvllooss SSaarraaffiiss22,, MMaarriiaa MMaalllliiaarroouu33

[[11.. CCaappttaaiinn NNuurrssee,, MMSScc,, PPhhDDcc AArriissttoottllee UUnniivveerrssiittyy ooff TThheessssaalloonniikkii,, 22nndd BBrriiggaaddee,, KKoozzaannii,, 22.. LLeeccttuurreerrTTeecchhoollooggiiccaall EEdduuccaattiioonnaall IInnssttiittuuttee ooff LLaammiiaa // NNuurrssiinngg FFaaccuullttyy,, 33.. CCaappttaaiinn NNuurrssee,, MMSScc,, PPhhDDccUUnniivveerrssiittyy ooffAAtthheennss,, 440044 MMiilliittaarryy HHoossppiittaall ooff LLaarriissaa]]

IInnttrroodduuccttiioonn:: This paper refers to two different approaches to the concepts of health and illness, thedominant biomedical model on the one hand and the perspective of public health and health sociology onthe other. PPuurrppoossee:: The presentation of the biomedical model which dominated Western medicine for many years.The criticism in this model compared with the public health approachLLiitteerraattuurree RReevviieeww:: Searched literature in international databases by keywords: biomedical model, publichealth, clinical medicine articles in the last 10 years on this issue.RReessuullttss:: The dominance of the biomedical model which neglects the social dimensions of illness and seesthe patient not as human being but as an impersonal medical incident, has been significantly reduced. Doctorshave now begun to adopt in their daily practice a public health approach, together with the clinical approach.CCoonncclluussiioonnss:: The involvement of families is essential to maintaining the health of the patient whereas thedoctor needs linguistic and cultural skills are required, when dealing with patients belonging to a minority.Physicians should establish links with social and community organizations, schools and businesses andhelp create self-help groups for patients

KKeeyywwoorrddss:: public health, biomedical model, clinical medicine



of Science, 44, pp. 542-573. 5. Bunker, John (2001), “Medicine matters after all”, in Basiro Davey,

Alastair Gray and Clive Seale (eds.), Health and Disease: A Reader,3rd edition, Open University Press, Buckingham, England.

6. Donaldson, L.J. (2001), “125 years of public health in the UK,”Journal of the Royal Society for the Promotion of Health, 121(3),pp. 146-151.

7. Fitzpatrick, Michael (2004b), “From ‘nanny state’ to ‘therapeuticstate’,” British Journal of General Practice, 54(505): p. 645.

8. Fogel, R. W. (1993), “Economic growth, population theory, andphysiology: the bearing of long–term processes on the makingof economic policy,” (Nobel Prize lecture), http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1993/

9. Hancock, Trevor and Martha Garrett (1995), “Beyond Medicine:Health challenges and strategies in the 21st century,” Futures,9/10, pp. 935-951.

10. Hardey, Michael (2001), “Doctor in the house: the Internet as asource of lay health knowledge and the challenge to expertise”,in Basiro Davey, Alastair Gray and Clive Seale (eds.), Health andDisease: A Reader, 3rd edition, Open University Press, Buckingham,England.

11. Illich, Ivan (2001), “The epidemics of modern medicine”, in BasiroDavey, Alastair Gray and Clive Seale (eds.), Health and Disease:A Reader, 3rd edition, Open University Press, Buckingham,England.

12. Johnson, D. Gale (1997), “Agriculture and the Wealth of Nations,”(Ely lecture), American Economic Review, 87(2), pp. 1–12.

13. King, L.S. (1954), “What is disease?”, Philosophy of Science,21(3), pp. 193-203.

14. Lewens, T. and J. McMillan (2004), “Defining disease,” TheLancet, 363, p. 664.

15. McKeown, Thomas (2001), “The medical contribution”, in BasiroDavey, Alastair Gray and Clive Seale (eds.), Health and Disease:A Reader, 3rd edition, Open University Press, Buckingham,England.

16. Moore, S.R. (2001), “125 years of public health in the USA,”Journal of the Royal Society for the Promotion of Health, 121(4),pp. 262-267.

17. Reinhardt, Uwe (2001), “Can efficiency in Health Care Be Leftto the Market?” Journal of Health Politics, Policy and Law, 26(5),pp. 967-992.

18. Schwartz, Peter H. (2007), Decision and Discovery in Defining‘Disease’, in Harold Kincaid and Jennifer McKitrick (eds.),Establishing Medical Reality – Essays In The Metaphysics AndEpistemology Of Biomedical Science, Springer, Netherlands.

19. Shortell, Stephen and John Swartzberg (2008), “The Physicianas Public Health Professional in the 21st Century,” Journalof the American Medical Association, 300(24), pp. 2916-2918.

20. Tulchinsky, Theodore H. and Elena A. Varavikova (2000), TheNew Public Health, An Introduction for the 21st Century, ElsevierScience, Netherlands.

21. Williams, Alan (1988), “Health economics: the end of clinicalfreedom?” British Medical Journal, 297, pp. 1183-1186.



Επιληψία-Σκοποί Φροντίδας & ΝοσηλευτικέςΠαρεµβάσεις σε Επιληπτικό Επεισόδιο.

“Μία ∆ιεθνή Βιβλιογραφική Ανασκόπηση”

ΕΕλλέέννηη ΣΣττααµµααττοοπποούύλλοουυ11,, ΑΑθθαανναασσίίαα ΣΣττααµµααττοοπποούύλλοουυ22,, ΑΑθθααννάάσσιιοοςς ΠΠρρεεκκααττέέςς33..

1. RN, BSC, MS(c) Ph, ΤΕ Νοσηλεύτρια (Μ.Ε.Θ) Γ.Ν. Πειραιά ”ΤΖΑΝΕΙΟ”.2. Λογίστρια Α.Τ.Ε.Ι, MS(c) ∆ιεθνές ∆ιοικητική Επιχειρήσεων.

3. Πνευµονολόγος. ∆ιευθυντής (Μ.Ε.Θ) Γ.Ν. Πειραιά ”ΤΖΑΝΕΙΟ”Μετεκπαιδεύσεις στον Καναδά στο Πανεπιστήµιο Μc-Gill Νοσοκοµείο Royal Vic.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (WHO), µέχρι 50 εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τονκόσµο, ποσοστό που αντιστοιχεί στη συχνότητα τουλάχιστον 50 ανά 100.000 του γενικού πληθυσµού, θα εµφα-νίσουν επιληψία σε οποιαδήποτε στιγµή της ζωής τους. Πρόκειται για µια συχνή νευρολογική πάθηση που συνα-ντάται στο 0,5 έως 0,8% του γενικού πληθυσµού. ΣΣκκοοππόόςς:: Να προβληθούν ορισµένες πλευρές της επιληψίας, µιας νοσολογικής νευρολογικής διαταραχής, πουπροκαλεί οδύνη στους πάσχοντες και στις οικογένειες τους, εφόσον αφορά ένα σηµαντικό ποσοστό του πληθυ-σµού επηρεάζοντας το προσδόκιµο ζωής και έχοντας ανυπολόγιστες κοινωνικές επιπτώσεις. ΣΣττόόχχοοςς:: H ευαισθητοποίηση του κάθε πολίτη για την απόκτηση των βασικών γνώσεων της επιληψίας, οι έγκυ-ρες Νοσηλευτικές Παρεµβάσεις σε ένα επιληπτικό επεισόδιο δίνοντας τη σωστή αντιµετώπισή των πρώτωνβοηθειών σε µία επιληπτική κρίση. ΠΠηηγγέέςς ∆∆εεδδοοµµέέννωωνν:: Χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος αναζήτησης σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδοµένων (MEDLINE,CINAHL, GOOGLE, WHO, PUBMED) για ανασκόπηση της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, ενώ έγινε επιλογή ελλη-νικών βιβλίων, δηµοσιεύσεις άρθρων και ερευνητικών µελετών της τελευταίας δεκαπενταετίας. Κριτήρια εξαί-ρεσης των εργασιών αποτέλεσαν η αδυναµία ανεύρεσης σχετικού άρθρου ή η ύπαρξη ξενόγλωσσων κειµένωντα οποία θα µπορούσαν να µεταφραστούν. ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Η επιληψία είναι ένα µείζον πρόβληµα δηµόσιας υγείας, έχει σηµαντικές οικονοµικές συνέπει-ες και επηρεάζει το προσδόκιµο ζωής. ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα:: Η νοσηλευτική παρέµβαση, η εκτίµηση της κατάστασης του αρρώστου και οι σκοποί φροντίδαςείναι σηµαντικές παράµετροι για τον έλεγχο και τη θεραπεία των επιληπτικών κρίσεων προσφέροντας την άρι-στη ποιότητα φροντίδας και αποφεύγοντας τον πρόωρο θάνατο. Χρειάζεται ενίσχυση για τη βελτίωση της φρο-ντίδας και για την παροχή καλύτερης ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης του κόσµου σχετικά µε την πάθηση.

ΛΛέέξξεειιςς--κκλλεειιδδιιάά:: Επιληψία, ηλεκτροεγκεφαλογράφηµα (EEG), µαγνητική τοµογραφία (MRI), νευροφυσιολογικάευρήµατα, σπασµοί.

ΕισαγωγήΣύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (WHO),µέχρι 50 εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσµο, ποσο-στό που αντιστοιχεί στη συχνότητα τουλάχιστον 50 ανά100.000 του γενικού πληθυσµού, θα εµφανίσουν επιλη-

ψία σε οποιαδήποτε στιγµή της ζωής τους. Σε αναπτυσ-σόµενες χώρες όµως, ο αριθµός αυτός είναι διπλάσιος.Πρόκειται για µια συχνή νευρολογική πάθηση που συνα-ντάται στο 0,5 έως 0,8% του γενικού πληθυσµού. Πάνωαπό 60 εκ. άτοµα σε όλο τον κόσµο πάσχουν από διάφο-



ρες µορφές επιληψίας. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ο αριθ-µός αυτός µεταξύ 100-120.000 ατόµων ενώ µέχρι το 5%του πληθυσµού θα παρουσιάσει τουλάχιστον µία επιλη-πτική κρίση κατά τη διάρκεια της ζωής του, χωρίς αυτόνα σηµαίνει ότι το άτοµο είναι επιληπτικό. Πριν από τηνΙπποκρατική εποχή, εθεωρείτο υπερφυσικό φαινόµενο.Πίστευαν ότι πήγαζε από θεϊκές (η δαιµονικές) αιτίεςκαι συγχεόταν µε τον σεληνιασµό και τον δαιµονισµό.Πολλές παλαιές αντιλήψεις για αυτή τη σοβαρή νευρο-λογική ασθένεια συντηρούνται ακόµα και σήµερα εµπο-δίζοντας τους ανθρώπους που νοσούν να ασκήσουν τοδικαίωµα τους για µια φυσιολογική ζωή. Οι αρχαίοι Έλλη-νες την ονόµαζαν και Ηράκλεια νόσο. Πρώτος ο Ιππο-κράτης την όρισε "ιερή νόσο". Θεωρώντας την ως κοινήασθένεια, βρήκε µάλιστα και βότανα µε τα οποία µπο-ρούσε να ιαθεί κάποιος που έπασχε από αυτή.

Επιπολασµός επιληψίαςΣυστηµατικές µελέτες για την επιληψία άρχισαν το 19οαιώνα µε κύριο ερευνητή τον Hughlings Jackson, ο οποί-ος έδωσε και τον µέχρι σήµερα γενικά αποδεκτό από τουςειδικούς ορισµό: «η επιληψία οφείλεται σε επεισοδια-κή και αιφνίδια εκφόρτιση του εγκεφάλου, υπερβολικήκαι ταχεία, που καταλαµβάνει ικανό αριθµό νευρώνωντης φαιάς ουσίας του εγκεφάλου» (Μπαλλής 1998). Μετα-ξύ ερευνητών σε διάφορες χώρες, υπάρχουν σηµαντικέςαποκλίσεις για την ποσοστιαία αναλογία και την επίπτω-ση (νέα περιστατικά) της επιληψίας στο πληθυσµό. Άτο-

µα τα οποία έχουν υποστεί µία µόνο, είτε γενικά λίγεςµόνο επιληπτικές κρίσεις, δεν θεωρούνται ότι πάσχουναπό την «νόσο» της Επιληψίας, η οποία είναι µία χρόνιακατάσταση. Όµως και αυτά τα περιστατικά µελετώνταιµαζί µε τις χρόνιες καταστάσεις. Η αναλογία (επιπολα-σµός) εµφάνισης της επιληψίας παρουσιάζεται σε παι-διά (βρέφη έως και εφήβους) και στο γηραιότερο πλη-θυσµό πάνω από 60 ετών (Hauser 1992) µε την µεγαλύτερηεπίπτωση (περίπου 75%) να παρατηρείται σε ηλικίες κάτωτων 20 ετών (Cockerell 1996). Μεταξύ 0,5-1% των παι-διών παθαίνουν ένα µη επαναλαµβανόµενο, µοναδικό µηπροκλητό επεισόδιο σπασµών (Καρβέλας 1997). Έχειεκτιµηθεί ότι ποσοστό από 2% έως 4% των παιδιών τηςΕυρώπης και της Αµερικής, έχουν εµφανίσει τουλάχι-στον ένα επιληπτικό σπασµό (κρίση / seizure) που συνή-θως συνδυάζεται µε εµπύρετο νόσηµα, πριν την ηλικίατων τεσσάρων ετών (Hauser 1994). Η Επιληψία είναιδυνατόν να επηρεάσει την επίδοση στο σχολείο (Bulteau2000). Η επίπτωση της επιληψίας κυµαίνεται µεταξύ 50έως 122 ανά 100.000 κατοίκους ανά έτος. Εκτιµάται ότιη επιληψία είναι δυνατόν να επηρεάζει την θνησιµότηταδεν υπάρχουν όµως επαρκείς µελέτες για το ποσοστό πουοφείλεται αποκλειστικά στην ίδια την νόσο και όχι σεσυνυπάρχουσες εγκεφαλικές βλάβες (Cockerell 1996).

Ταξινόµηση των επιληψιών (ILAE)H σπουδαιότητα της ταξινόµησης των επιληψιών έχειοδηγήσει την «∆ιεθνή Ένωση κατά της Επιληψίας»

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Βασικές κατηγορίες επιληψιών και επιληπτικών συνδρόµων

Κατηγορία Χαρακτηρισµός

Σε εστιακές συσχετιζόµενες µε την εντόπιση. l Ιδιοπαθείς l Συµπτωµατικές l Κρυπτογενείς

Γενικευµένες επιληψίες. l Ιδιοπαθείς l Κρυπτογενείς ή συµπτωµατικές l Συµπτωµατικές

Επιληψίες & σύνδροµα ακαθόριστα ως την εντόπιση.Ειδικά σύνδροµα συσχετιζόµενα µε συγκεκριµένες καταστάσεις.

Πηγή: http://www.cs.teiher.gr/archimidis2/deliverables/Deliverable_Package3.1.pdf

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Σχετιζόµενες µε εντόπιση (εστιακές, τοπικές, µερικές) επιληψίεςκαι σύνδροµα (Localization related –focal, local, partial)

Ιδιοπαθείς, µε έναρξη που σχετίζεται µε την ηλικία (Idiopathic, with age related onset)Συµπτωµατικές, µε απλές µερικές κρίσεις (symptomatic, simple partial seizures)Συµπτωµατικές, µε σύνθετες µερικές κρίσεις (symptomatic, Complex partial seizures)Συµπτωµατικές, µε δευτερευόντως γενικευµένες κρίσεις (symptomatic, secondary generalized seizures)Κρυπτογενείς - άγνωστο αν το σύνδροµο είναι ιδιοπαθές ή συµπτωµατικό (unknown as to whether the syndromeis idiopathic or symptomatic -cryptogenic)




(International League Against Epilepsy - ILAE) να δηµο-σιοποιήσει κατά καιρούς διάφορες ταξινοµήσεις οι οποί-ες αφορούν την επιληψία και τα επιληπτικά σύνδροµα(International Classification of Epilepsies and EpilepticSyndromes) (ILAE 1985, ILAE 1989) και ξεχωριστά τιςεπιληπτικές κρίσεις (International Classification ofEpileptic Seizures), (ILAE 1981). ∆ηλαδή σύµφωνα µετις διεθνείς ταξινοµήσεις, γίνεται µία σαφής διάκρισηµεταξύ των επιληψιών και των επιληπτικών κρίσεων. Μιαεπιληπτική κρίση έχει µία αρχή και ένα τέλος, ενώ η επι-ληψία θεωρείται χρόνια δυσλειτουργία (ILAE1981, ILAE1985, ILAE 1989). Σύµφωνα µε την διεθνή ταξινόµηση,σε σχέση µε την εστία της επιληπτικής κρίσης, οι επιλη-ψίες διακρίνονται σε 4 βασικές κατηγορίες (Πίνακας 1).Aνάλογα µε τις αιτίες που προκαλούν τις επιληπτικές κρί-σεις οι εστιακές και οι γενικευµένες επιληψίες διακρί-νονται: α) ιδιοπαθείς που οφείλονται στην «προδιάθεση»του εγκεφάλου να προκαλέσει επιληπτική κρίση (πιθα-νολογείται κληρονοµική προδιάθεση), β) συµπτωµατικέςόταν έχουµε εµφανή αιτία που προξένησε την επιληπτι-κή κρίση (επίκτητες βλάβες του εγκεφαλικού φλοιού,περιορισµένης έκτασης) και σε γ) κρυπτογενείς (από το1989) όπου δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η αιτία.Οι τύποι επιληψίας µε βάση τη διαγνωστική κατηγορίαδιακρίνονται i) σε σχετιζόµενες µε εντόπιση (εστιακές,τοπικές, µερικές) επιληψίες και σύνδροµα (Localizationrelated – focal, local, partial) (Πίνακας 2), ii) σε γενικευ-µένες επιληψίες καi σύνδροµα (Generalized epilepsiesand syndromes) (Πινάκας 3), και iii) σε επιληψίες καισύνδροµα, που δεν είναι καθορισµένο αν είναι εστιακέςή γενικευµένες (Πίνακας 4). Σηµαντικό βοήθηµα σε αυτήφάση ήταν οι επισηµάνσεις, οι ερµηνείες και τα σχόλιαπου αναφέρονται στις διεθνείς ταξινοµήσεις και σε σχε-τικές µε αυτές µελέτες (ILAE 1981, ILAE 1985, ILAE 1989,Dreifus 1989), (Μπαλλής 1998, Panayiotopulos 1999).Μελέτες έχουν δείξει ότι η ταξινόµηση των επιληπτικώνσυνδρόµων και επιληψιών όπως προτείνεται από την ILAE,

έχει αρκετά καλή πρακτική εφαρµογή µε ικανοποιητικάαποτελέσµατα (Shah 1992, Avanzini 1996).

∆ιάγνωση και θεραπεία επιληψίαςΟ τύπος της επιληπτικής κρίσης, ο οποίος είναι και ηβασική ένδειξη για την διάγνωση της επιληψίας, εκτι-µάται σύµφωνα µε τις περιγραφές της διεθνούς ταξι-νόµησης, η οποία προτείνει δεκαεννέα (19) διαφορε-τικές κατηγορίες επιληπτικών κρίσεων (Πίνακας 5). Οεντοπισµός της επιληπτικής κρίσης και η ακριβής ταξι-νόµηση της, είναι το πρώτο βασικό βήµα για την διά-γνωση της επιληψίας. Η διαδικασία της διάγνωσηςεξαρτάται: α) από την ένταση της κρίσης, και β) απότον εστιακό (µετωπιαίος, κροταφικός, βρεγµατικός,ινιακός, πολλαπλών εστιών) ή διάχυτο χαρακτήρας τηςκρίσης. Η διάγνωση της «παιδικής επιληψίας» αποτε-λεί ένα δύσκολο έργο. Tα καθοριστικής σηµασίας δεδο-µένα, έχουν ενταχθεί σε: α) σε δεδοµένα που αφορούντον τύπο της επιληπτικής κρίσης, διάφορα κλινικά στοι-χεία και πληροφορίες δηµογραφικού τύπου, β) σε δεδο-µένα που αφορούν αποτελέσµατα εργαστηριακών εξε-τάσεων όπως της αξονικής τοµογραφίας (CT ή Υπολογιστικήτοµογραφία) «Computed Tomography» που είναι ακτι-νολογική µέθοδος εξέτασης του ανθρώπινου σώµατος.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4. Επιληψίες και σύνδροµα, που δεν είναι καθορισµένο αν είναι εστιακές ή γενικευµένες.

Undetermined (focal or generalized) with both seizures

l Νεογνικές κρίσεις (neonatal seizures) και µε γενικευµένες κρίσεις και µε εστιακές κρίσεις l Σοβαρή µυοκλονική επιληψία βρεφικής ηλικίας (severe myoclonic epilepsy in infancy) και µε γενικευµένες

κρίσεις και µε εστιακές κρίσεις l Επιληψία µε συνεχή εκφόρτιση συµπλέγµατος αιχµής-κύµατος κατά την διάρκεια βραδυκυµατικού ύπνου

(continues spike-waves during slow wave sleep) και µε γενικευµένες κρίσεις και µε εστιακές κρίσεις l Επίκτητη επιληπτική αφασία (acquired, epileptic aphasia /Landau-Kleffner syndrome) και µε γενικευµένες

κρίσεις και µε εστιακές κρίσεις l Άλλες µη καθορισµένες επιληψίες (other undetermined epilepsies not defined above) που δεν

προσδιορίζονται πιο πάνω και µε γενικευµένες κρίσεις και µε εστιακές κρίσεις . l Χωρίς σαφή γενικευµένα ή εστιακά χαρακτηριστικά (undetermined without unequivocal generalized or focal features)


ΠΙΝΑΚΑΣ 3. Γενικευµένες επιληψίες και σύνδροµα(Generalized epilepsies and syndromes)

Γενικευµένες ιδιοπαθείς (Idiopathic) µε έναρξη σχετιζόµενη µε την ηλικία.Γενικευµένες Κρυπτογενείς ή Συµπτωµατικές επιληψίες (Cryptogenic or symptomatic epilepsy).Γενικευµένες Συµπτωµατικές επιληψίες (generalized symptomatic).

Πηγή:http://www.cs.teiher.gr/archimidis2/deliverables/Deliverable_Package3.1.pdf



Μπορεί να απεικονίσει σε κάθετες τοµές ολόκληρο τοσώµα, χρησιµοποιώντας την ακτινοβολία Χ. Ξεκίνησεαπό τις ΗΠΑ και το πρώτο όργανο που µελετήθηκε µεαυτήν ήταν ο εγκέφαλος. Ο εξεταζόµενος ακτινοβολεί-ται µε µεγάλη ποσότητα ακτίνων Χ και η ακτινοβολίαέχει διαπιστωθεί ότι είναι ένας µεταλλαξιογόνος παρά-γοντας (Αλειφερόπουλος ∆.2000, Βλάχος Λ.2000). Σηµα-ντική πρόοδο στην διάγνωση έφερε η µαγνητική τοµο-γραφία (MRI Magnetic Resonance Imaging ή ΠυρηνικόςΜαγνητικός Συντονισµός). Είναι η λήψη πληροφοριώνσχετικά µε την βιοχηµική κατάσταση των ιστών µε τηνµορφή εικόνων και φασµάτων όπου οι εξεταζόµενοιδεν επιβαρύνονται µε ιοντίζουσες - επιβλαβής ακτι-νοβολίες (Καρατόπης Α. , Κανδαράκης Ι.,2007).

Σε συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νευρολο-γίας συζητήθηκε o µαγνητικός συντονισµός και σε έµβρυαπου µπορεί να πραγµατοποιηθεί από το 2ο τρίµηνο τηςκύησης (19η εβδοµάδα χωρίς κίνδυνο) και γ) σε ευρή-µατα που αφορούν το ηλεκτροεγκεφαλογράφηµα (ΗΕΓ),δηλαδή την καταγραφή της βιοηλεκτρικής δραστηριό-τητας του εγκεφάλου (Εικόνα 1). Ένα φυσιολογικό ηλε-κτροεγκεφαλογράφηµα δεν αποκλείει την ύπαρξη επι-ληψίας (ILAE 1981, ILAE 1989, Dreifus 1989, Dulac1995, Benbadis 1996, Panayiotopulos 1999). Μία σηµα-ντική ερευνητική µελέτη που έγινε στο Ιπποκράτειο ΓΠ

Νοσοκοµείο Θεσσαλονίκης από την Α΄ ΝεογνολογικήΚλινική και Εντατική νοσηλεία Νεογνών και από την Α΄Παιδιατρική κλινική έδειξε ότι το α-ηλεκτροεγκεφαλο-γράφηµα (amplitude-integrated electroencephalography-αEEG) προσφέρει την δυνατότητα άµεσης εκτίµησηςτων µεταβολών της εγκεφαλικής δραστηριότητας καιτης αποτελεσµατικότητας της αντιεπιληπτικής θεραπεί-ας (Mathur AM, Morris LD, Teteh F, Inder TE, ZempelJ.2008, Hellstrom-Westas L, de Vries LS, Rosen I.2008).Το αEEG επίσης µπορεί να συµβάλει στη διαγνωστικήπροσέγγιση του τελειόµηνου νεογνού µε υποτονία. Είναιάµεσα διαθέσιµο για την εκτίµηση της εγκεφαλικής λει-τουργίας των βαρέων πασχόντων ασθενών. Επιτρέπειτην συνεχή παρακολούθηση της βασικής ηλεκτρικήςδραστηριότητας του εγκεφαλικού φλοιού και ανιχνεύειτους κλινικούς και υποκλινικούς σπασµούς (Peredo D,Hannibal a.2009).

Τα ευρήµατα που προέρχονται από το ηλεκτροεγκε-φαλογράφηµα είναι χρήσιµα για την διάγνωση και τηνδιαφορική διάγνωση της επιληψίας και χρησιµοποιού-νται για την εκτίµηση του τύπου τη επιληπτικής κρίσης(ILAE 1989). Το ηλεκτροεγκεφαλογράφηµα καταγράφειµέρος της βιοηλεκτρικής δραστηριότητας του φλοιούτου εγκεφάλου. Τοποθετούνται ηλεκτρόδια στο τριχωτόµέρος της κεφαλής και τα σήµατα που προκαλούνται από

ΠΙΝΑΚΑΣ 5. Ταξινόµηση Επιληπτικών Κρίσεων

Τύπος κρίσης Περιγραφή – συµπτώµατα

ΑΑππλλέέςς µµεερριικκέέςς κκρρίίσσεειιςς χχωωρρίίςς θθόόλλωωσσηη σσυυννεείίδδηησσηηςς I.A.1 l µε κινητικές εκδηλώσεις I.A.2 l µε σωµατοαισθητικά ή αισθητηριακά συµπτώµατα I.A.3 l µε νευροφυτικές εκδηλώσεις I.A.4 l µε ψυχικά συµπτώµατα ΣΣύύννθθεεττεεςς µµεερριικκέέςς κκρρίίσσεειιςς πποουυ ξξεεκκιιννοούύνν σσαανν ααππλλέέςς µµεερριικκέέςς κκααιι κκααττααλλήήγγοουυνν µµεε θθόόλλωωσσηη σσυυννεείίδδηησσηηςς I.B.1.a l χωρίς άλλα συµπτώµατα I.B.1.b l µε συµπτώµατα όπως στις Ι.Α.1- 4 I.B.1.c l µε αυτοµατισµούς ΣΣύύννθθεεττεεςς µµεερριικκέέςς κκρρίίσσεειιςς µµεε θθόόλλωωσσηη σσυυννεείίδδηησσηηςς σσττηη έέννααρρξξηη I.B.2.a l χωρίς άλλα συµπτώµατα. I.B.2.b l µε ψυχικά συµπτώµατα. I.B.2.c l µε αυτοµατισµούς I.C Μερικές κρίσεις µε δευτερογενή γενίκευση ΓΓεεννιικκεευυµµέέννεεςς κκρρίίσσεειιςς II.A.1 l µε τυπικές αφαιρέσεις II.A.2 l µε άτυπες αφαιρέσεις II.B l µυοκλονικές κρίσεις II.C l κλονικές κρίσεις II.D l τονικές κρίσεις II.E l τονικοκλονικές κρίσεις II.F l ατονικές κρίσεις III Αταξινόµητες κρίσεις

ΠΗΓΗ : http://www.cs.teiher.gr/archimidis2/deliverables/Deliverable_Package3.1.pdf



την δυναµική ενέργεια σηµαντικού αριθµού νευρώνων,ενισχύονται και καταγράφονται σε χαρτί, είτε σε οθόνεςυπολογιστών, ως διαφορές δυναµικού µεταξύ δύο σηµεί-ων του κρανίου (το σύνηθες). ∆υστυχώς το ηλεκτροεγκε-φαλογράφηµα δίνει πληροφορίες για την ηλεκτρική δρα-στηριότητα, µόνο κατά την διάρκεια της καταγραφής καιαξιολογείται µόνο αν παρατηρηθούν επιληπτικού τύπουκυµµατοµορφές. Ένα φυσιολογικό ηλεκτροεγκεφαλο-γράφηµα δεν αποκλείει την ύπαρξη επιληψίας. ∆εδοµέ-να που αφορούν την ηλικία του ασθενούς, τυχόν δυσκο-λίες στην εγκυµοσύνη και τον τοκετό, την ύπαρξη αντίστοιχωνπεριστατικών στην οικογένεια (κληρονοµικότητα) του,τον τρόπο συµπεριφοράς του ασθενούς, την νευρολογι-κή του εκτίµηση, την ψυχοκινητική του ανάπτυξη και τηναπόδοση του στο σχολείο, είναι στοιχεία που βοηθούνστην ενίσχυση της διάγνωσης. Συχνά επίσης γίνονταιαιµατολογικές εξετάσεις για να διαπιστωθεί η γενικήκατάσταση της υγείας του ασθενούς, αλλά και για να απο-κλεισθεί κάποια µεταβολική αιτία, η οποία είναι δυνα-τόν να προκαλέσει τις κρίσεις. Ο εµπλουτισµός της γνώ-σης είναι αναπόφευκτα εξαιρετικά χρονοβόρο και επίπονοέργο, που όµως θεωρείται ως το πιο σηµαντικό βήµα γιατην δηµιουργία ενός διαγνωστικού συστήµατος (Βλαχά-βας 2002, Kolodner 2087).

Οι επιληπτικές κρίσεις οφείλονται σε ασυνεχείς,προσωρινές διαταραχές του εγκεφάλου και η µορφήτους εξαρτάται από το είδος και τον αριθµό των νευ-ρώνων του φλοιού που ενεργοποιούνται. Οι επιληπτι-κές κρίσεις είναι δυνατόν να παρουσιάσουν συµπτώ-µατα απώλειας της συνείδησης, αισθήσεων ή αντίληψηςτου περιβάλλοντος και µεταβολές στην σωµατική κίνη-ση. Συνήθως µετά το πέρας της κρίσης ο ασθενής δενθυµάται τι έγινε και για αυτό τον λόγο η περιγραφήτων συµπτωµάτων στον ιατρό, γίνεται από τους συγ-γενείς ή τους επαγγελµατίες υγείας και είναι πολύσηµαντικές οι µαρτυρίες τους για τον προσδιορισµότης µορφής της επιληπτικής κρίσης.

Από πολύ παλιά, οι άνθρωποι αναζητούσαν αποτε-λεσµατικά φάρµακα για την επιληψία. Στα πολύ παλιάχρόνια έχουν χρησιµοποιηθεί ως φάρµακα κονιορτοποι-ηµένο ανθρώπινο κρανίο, αίµα από όρνεα κ.τ.λ. Η πρώ-τη αποτελεσµατική θεραπεία αναφέρθηκε το 1857 απότον σερ Τσάρλς Λόκοκ µαιευτήρα, που πίστευε λανθα-σµένα ότι η επιληψία κάποιων γυναικών προερχόταν από

τη µήτρα τους. Το φάρµακο που χρησιµοποιήθηκε ήταντο βρωµιούχο κάλιο το οποίο αποδείχθηκε η πιο απο-τελεσµατική θεραπεία µέχρι το 1912 όταν εισήχθη ηphenobarbitone. Σήµερα υπάρχουν περίπου 17 φάρµα-κα πρώτης γραµµής (∆ιάγραµµα 1). Το 70% των ασθε-νών που παρουσιάζουν επιληψία και παίρνουν αντιεπι-ληπτικά ελέγχονται πολύ ικανοποιητικά µε ένα φάρµακο.Το 20% βελτιώνονται µε την προσθήκη δεύτερου ή τρί-του φαρµάκου. Το 10% των επιληπτικών δεν ανταποκρί-νονται µε αποτέλεσµα να αλλάζουν φάρµακα ή να ανα-ζητούν άλλους τρόπους θεραπείας όπως π.χ. η χειρουργική.Για τη θεραπεία παιδιών που πάσχουν από ανθεκτικήςµορφής επιληψίας η οποία δεν ανταποκρίνεται στη θερα-πεία µε φάρµακα, εφαρµόζεται δίαιτα πλούσια σε λιπα-ρά, αποτελεσµατική για των έλεγχο και πρόληψη τωνσπασµών ονοµαζόµενη κετογενική δίαιτα (Harvey R.2003). Είναι µία πολύ περιοριστική δίαιτα και απαιτείπαρακολούθηση από νοσοκοµειακό διαιτολόγο. Περιέ-χει πολύ υψηλή συγκέντρωση λιπαρών ουσιών χαµηλήσυγκέντρωση υδατανθράκων και ελεγχόµενο ποσοστόπρωτεϊνών. Χρησιµοποιήθηκε ευρέως το 1920.

Διάγραµµα 1. Τα κορυφαία 10αντιεπιληπτικά φάρµακα παγκοσµίως

Neurontin

Topamax

Valcote

Πηγή: http://pharmalicensing.com/public/articles/view/1105704251_41e7b53b24a8d/new-drugs-balance-genericisation-of-epilepsy-market

Lamictal

Trileptal

Keppra

Tegretol

DepakineDilantin

Rivotril

Άλλα

ΠΗΓΗ: http:// www.biomed.ntua.gr/.../CHAPTER_5_FYSIOLOGIA_EGGEFALOU.doc

Εικόνα 1. Καταγραφή φυσιολογικού ΗΕΓ

Νοσηλευτική αντιµετώπιση σε επιληπτικό επεισόδιοΟι νοσηλευτικές παρεµβάσεις σε επιληπτικό επεισό-διο πρέπει να είναι άµεσες (Πίνακας 6). Ειδοποιούµεγιατρό όταν: α) ο σπασµός διαρκεί περισσότερο απότο συνηθισµένο, β) όταν ένας µεγάλος σπασµός ακο-λουθείται από τον άλλο χωρίς ανάκτηση των αισθήσε-ων στο µεσοδιάστηµα, και γ) όταν ο ασθενής χτυπή-σει το κεφάλι του πέφτοντας µε την έναρξη του σπασµούκαι δεν ανακτά τις αισθήσεις του. Σκοπός της φρο-ντίδας µας είναι να γίνεται εκπαίδευση στο οικογε-νειακό περιβάλλον του ασθενούς (Πίνακας 7). Κατά τηδιάρκεια µιας κρίσης: α) δεν µετακινούµε τον ασθε-νή, β) περιορίζουµε τις κινήσεις, γ) δεν βάζουµε τίπο-τα στο στόµα, και δ) δεν δίνουµε τίποτα να πιει. Εκτι-µούµε την κατάσταση του αρρώστου 10ν από το Ιστορικόυγείας: ελέγχοντας α) την εµφάνιση κρίσης και τηνπαρουσία αύρας, β) την αισθητική ή κινητική δυσλει-τουργία του, γ) τις παρατηρήσεις που έγιναν από άτο-µα που ήταν παρόντα, και δ) το ατοµικό και οικογε-νειακό αναµνηστικό. 20ν από τη την Φυσική εκτίµησηκαι 30ν από τις ∆ιαγνωστικές εξετάσεις (Σαχίνη 1997).

ΣυµπεράσµαταΤο κράτος πρέπει να χρηµατοδοτήσει επαγγελµατίεςυγείας για επιµόρφωση προγραµµάτων αποκοµίζο-ντας γνώσεις, δεξιότητες και τεχνικές. Οι γονείς παι-διών, έγκυες γυναίκες, και πάσχοντα άτοµα θα πρέ-πει να εκπαιδεύονται από νοσηλευτές διότι το νοσηλευτικόεπάγγελµα είναι επάγγελµα φροντίδας που απαιτείδιανοητική, συναισθηµατική και φυσική προσπάθειαενώ η άσκησή του έχει ως στόχο την ικανοποίηση τωναναγκών του κάθε ασθενούς. Με αυτό τον τρόπο κάνου-µε πρόληψη και δεν έχουµε πρόωρους θανάτους. Ηκοινωνία δεν πρέπει να ξεχωρίζει τα επιληπτικά άτο-µα ως ειδική οµάδα ανθρώπων σε περίπτωση που µπο-ρούν να εργαστούν δηµιουργώντας µία προκατάληψηπου πολύ δύσκολα µπορεί να ξεπεραστεί.

ΕΕυυχχααρριισσττίίεεςς:: Ευχαριστούµε για την συνεισφορά του,τον κ. ∆αµιανό Ε. Σακά καθηγητή Νευροχειρουργικήςτου Πανεπιστηµίου Αθηνών και ∆ιευθυντή της Νευ-ροχειρουργικής Κλινικής του Νοσοκοµείου «Ευαγγε-λισµός».



Πηγή: http://www.malagomedical.nhs.uk/malago_medical_emergencies.html

Εικόνα 2. Τοποθέτηση αρρώστου σε θέση ανάνηψης

ΠΙΝΑΚΑΣ 6. Άµεσες νοσηλευτικές παρεµβάσεις

1. ∆ιατηρούµε την ψυχραιµία µας και χρονοµετρούµε την κρίση.

2. Αποµακρύνουµε αντικείµενα γύρω από τον ασθενή.

3. Χαλαρώνουµε τα ρούχα του, βγάζουµε τα γυαλιά αν φορά.

4. Τοποθετούµε σε θέση ανάνηψης (Εικόνα 2) ∆ιατήρηση ανοιχτού αεραγωγού.

5. Γυρίζουµε το κεφάλι του στο πλάι ώστε να µην καταπιεί ενδεχόµενα εµέσµατα.

6. Βάζουµε κάτι µαλακό κάτω από το κεφάλι του.

7. ∆είχουµε κατανόηση µετά την κρίση.

Πηγή: http://lyk-skalas.att.sch.gr/Epilepsy.htm

ΠΙΝΑΚΑΣ 7. Οδηγίες του ασθενή που πάσχει από επιληψία.

Τι πρέπει να κάνει Τι ∆ΕΝ πρέπει να κάνει

1. Να ακολουθεί την θεραπεία του κανονικά 1. Να κολυµπάει µόνος του. και σύµφωνα µε τις υποδείξεις του γιατρού του.

2. Να µην διακόπτει απότοµα την θεραπεία του. 2. Να κάνει µπάνιο µε κλειστή πόρτα.3. Να αναφέρει στον γιατρό τυχόν παρενέργειες 3. Να οδηγεί αυτοκίνητο εάν δεν έχουν ρυθµιστεί

από τα φάρµακα. απόλυτα οι κρίσεις του και σύµφωνα µε τις οδηγίες του γιατρού.

4. Να ζει φυσιολογική ζωή. Ανάλογα µε το είδος των 4. Να αποφεύγει ορισµένα επαγγέλµατα και κρίσεων, µπορεί να υπάρχουν ειδικοί περιορισµοί. δραστηριότητες (π.χ. οικοδόµος που δουλεύει σε

σκαλωσιές, επαγγελµατίας οδηγός, χειρούργος κλπ).

Πηγή: http://lyk-skalas.att.sch.gr/Epilepsy.htm



Βιβλιογραφία1. Αλειφερόπουλος ∆., (2000). "Ακτινογραφική απεικόνιση", Εκδό-

σεις Βήτα.2. Avanzini G et al, (1996). “ILAE Classification of Epilepsies: Its

Applicability and Practical Value of Different Diagnostic Categories”,Epilepsia, 37(11): 1051-1059.

3. Βλαχάβας Ι, Κεφάλας Π, Βασιλειάδης Ν, Ρεφανίδης Ι, Κόκορας Φ,Σακελάριου Η, (2002). «Τεχνητή Νοηµοσύνη», Εκδόσεις Γαρταγάνη.

4. Βλάχος Λ., (2000). "Σύγχρονη διαγνωστική απεικόνιση" τόµος 1ος,Ιατρικές εκδόσεις Χρ. Βασιλειάδης.

5. Benbadis GSR & Luders HO, (1996). “Epileptic Syndromes: AnUnderutilized Concept”, Epilepsia, 37(11): 1029-1034.

6. Bulteau C, Jambasque I, Vinuier D et al (2000). “Epileptic syndromescognitive assessment and school placement: a study of 251children” Developmental Medicine Child Neurology, 42: 319-327.

7. Cockerell CO, (1996). Shorvon Sd, “Epilepsy - Current Concepts”Current Medical Literature.

8. Dreifus FE, (1989). “Classification of Epileptic Seizures and theEpilepsies”, Pediatric Clinics of North America, April, 36(2).

9. Dulac O, (1995). “Epileptic Syndromes in Infancy and Childhood:Recent Advances”, Epilepsia, 36 (Suppl.1), S51-S57.

10. Hauser WA, (1992). “Seizure disorders: the change with age”,Epilepsia, 33 (Suppl.4): S6-S14.

11. Harvey R.,(2003). Φαρµακολογία, 2η έκδοση, Επιστηµονικές Εκδό-σεις Παρισιάνου Α.Ε.

12. Hauser WA, (1994).“The prevalence and incidence of convulsivedisorders in children ”Epilepsia, 35 (Suppl.2): S1-S6.

13. Commission on Classification and Terminology of the ILAE,(1981). “Proposal for revised clinical and electroencephalographicclassification of epileptic seizures”, Epilepsia, 22:489-501.

14. Commission on Classification and Terminology of the ILAE,(1985). “Proposal for classification of epilepsies and epilepticsyndromes”, Epilepsia, 26:268-278.

15. Commission on Classification and Terminology of the ILAE,(1989). “Proposal for revised classification of epilepsies andepileptic syndromes”, Epilepsia, 30 (4):389-399.

16. Καρατόπης Α., Κανδαράκης Ι., (2007). Απεικόνιση ΜαγνητικούΣυντονισµού, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Αράκυνθος.

17. Μπαλλής Θ, (1998). «Επιληψίες», κεφάλαιο 38 του βιβλίου «Νευ-ρολογία», Ι.Λογοθέτη, University Studio Press.

18. Panayiotopulos CP (1999). “Benign Childhood Partial Seizuresand Related Epileptic Syndromes”, London, John Libbey.

19. Peredo D, Hannibal a. (2009). The Floppy Infant: Evaluation ofHypotonia. Pediatr Rev, 30: 66-76.

20. Σαχίνη- Καρδάση Α. και Πάνου Μ., 1993. Παθολογική και Χει-ρουργική Νοσηλευτική.

21. Shah KN and others, (1981), (1989), (1992). “Experience withInternational League Against Epilepsy Classifications of EpilepticSeizures and Epilepsies and Epileptic Syndrome in epilepticchildren in a developing country”, Epilepsia, 33(6):1072-1077.

ABSTRACT

RREEVVIIEEWWEEPPIILLEEPPSSYY--AAIIMMSS && NNUURRSSIINNGG CCAARREE IINNTTEERRVVEENNTTIIOONNSS IINN EEPPIILLEEPPTTIICC EEPPIISSOODDEE..''''AANN IINNTTEERRNNAATTIIOONNAALL LLIITTEERRAATTUURREE RREEVVIIEEWW..''''EElleennii SSttaammaattooppoouulloouu11,, AAtthhaannaassiiaa SSttaammaattooppoouulloouu22,, AAtthhaannaassiiooss PPrreekkaatteess33

[[11.. RRNN,, BBSSCC,, MMSS((cc))PPhh,, TTEE NNuurrssee ((IICCUU)) GGeenneerraall HHoossppiittaall PPiirraaeeuuss ""TTzzaanneeiioo"",, 22.. AAccccoouunnttaanntt AATTEEII,, MMSS((cc)) IInntteerrnnaattiioonnaallBBuussiinneessss AAddmmiinniissttrraattiioonn,, 33.. PPuullmmoonnaarryy.. DDiirreeccttoorr ((IICCUU)) GGeenneerraall HHoossppiittaall PPiirraaeeuuss ""TTzzaanneeiioo"",, TTrraaiinniinnggss iinn CCaannaaddaaaatt tthhee UUnniivveerrssiittyy HHoossppiittaall ooff MMCC--GGiillll RRooyyaall VViicc]]

IInnttrroodduuccttiioonn:: According to the World Health Organization (WHO), up 50 million people worldwide, equivalent tothe rate of at least 50 per 100,000 general population will develop epilepsy at any time of their life. This is acommon neurological disorder which occurs in 0.5 to 0.8% of the general population.AAiimm:: To highlight some aspects of epilepsy, a neurological disorder immunological, which causes distress tosufferers and their families, provided for a significant percentage of the population, affecting the life expectancyand with incalculable social consequences.OObbjjeeccttiivvee:: The awareness of every citizen to acquire basic knowledge of epilepsy, the authoritative NursingInterventions in an epileptic attack given with the correct address of first aid to a seizure.DDaattaa SSoouurrcceess:: The method used to search electronic databases (MEDLINE, CINAHL, GOOGLE, WHO, PUBMED)for review of foreign literature, and was selected Greek books, published articles and research studies of thelast fifteen years. Exclusion criteria were the work of the impossibility of finding the relevant article or theexistence of foreign language texts which could be translated.RReessuullttss:: Epilepsy is a major public health problem, has important economic consequences and affect life expectancy.CCoonncclluussiioonnss:: The nursing intervention, assessing the status of the patient and goals of care are important parametersfor control and treatment of epileptic seizures, offering the best quality care and avoiding premature death. Weneed support to improve care and to provide better information and awareness of people about the disease.

KKeeyy--wwoorrddss:: Epilepsy, electroencephalogram (EEG), magnetic resonance imaging (MRI), neurophysiologicalfindings, seizures.

ΕισαγωγήΈνα από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης παγκόσµιαςοικονοµικής κρίσης είναι ότι ξεκίνησε από τον βιοµηχα-νοποιηµένο κόσµο, ενώ αντίστοιχες προηγούµενες κρί-σεις στη δεκαετία του '80 και τη δεκαετία του '90 άρχι-σαν στις αναπτυσσόµενες χώρες.

Από την κρίση που διέρχεται η παγκόσµια κοινότηταφαίνεται ότι όλες οι χώρες θα επηρεαστούν, αλλά µερικέςθα επηρεαστούν περισσότερο από άλλες. Λόγω της παρού-σας κρίσης ο κόσµος διακινδυνεύει τη σοβαρότερη οικο-νοµική µείωση από τη δεκαετία του '30. Μόνο ο αντίκτυ-πος των αυξήσεων στο κόστος των τροφίµων και στα καύσιµα,είναι υπολογισµένος και θα τοποθετήσει περισσότερουςαπό 100 εκατοµµύρια ανθρώπους στην Ευρώπη κάτω απότο όριο της φτώχειας (Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας,

2009-α). Έτσι κρίνεται αναγκαίο να τεθούν νέες προτεραι-ότητες σε πολλές χώρες στην προσπάθεια αναζήτησηςοικονοµικών πόρων για την αντιµετώπιση των πολλαπλώντης συνεπειών, από τις οποίες µεταξύ των πρώτων είναι ηεπίδραση στην υγεία των πολιτών.

Η Επίτροπος για θέµατα υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένω-ση κ. Ανδρούλα Βασιλείου (2009-β), ανέφερε ότι στη συγκε-κριµένη εποχή καλούµαστε όλο και περισσότερο να επεν-δύσουµε σε δραστηριότητες για την προαγωγή της καλήςυγείας και την πρόληψη των νόσων και αυτό αποτελείκαθήκον καθώς πρέπει να βοηθήσουµε να διασφαλιστείη βιωσιµότητα των συστηµάτων υγείας ως βασικού µέρουςτης οικονοµίας και της κοινωνίας (Βασιλείου, 2009-β).

Έτσι, διαφαίνεται ότι σήµερα ίσως περισσότερο απόποτέ, η υγεία θα πρέπει να αντιµετωπιστεί ως ένα οικο-



Η επίδραση της οικονοµικής κρίσης στα συστήµατα υγείας και οι προτεινόµενες

πολιτικές υγείας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο

ΕΕυυκκααρρππίίδδηηςς ΑΑππόόσσττοολλοοςς,, ΝΝοοσσηηλλεευυττήήςς ΤΤΕΕ,, MMSScc,, ∆∆ιιοοίίκκηησσηη ΥΥππηηρρεεσσιιώώνν ΥΥγγεείίααςς,, ΣΣττεεφφααννιιααίίαα ΜΜοοννάάδδαα ΓΓ.. ΝΝ.. ΣΣύύρροουυ ««ΒΒααρρδδάάκκεειιοο κκααιι ΠΠρρώώιιοο»»,, ΕΕρρµµοούύπποολληη,, ΣΣύύρροοςς..

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Η παγκόσµια οικονοµική κρίση και η οικονοµική ύφεση που την ακολουθεί, επιβαρύνει ιδιαίτερα τουςπολίτες αλλά και το σύστηµα υγείας των χωρών που θα την υποστούν µέσω του φαύλου κύκλου που δηµιουργεί-ται από την αύξηση της ανεργίας, την απώλεια της ασφάλισης υγείας, την µείωση των εισοδηµάτων, την µη αντα-πόκριση στα έξοδα για την υγεία και τη δυνατότητα περίθαλψης και εν τέλει την κακή υγεία που έχει ως αποτέ-λεσµα την αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιµότητας µέσω της συνεχόµενης επίτασης της φτώχειας. ΣΣκκοοπποοίί:: Η ανάδειξη µέσα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση των συνεπειών της οικονοµικής κρίσης στην υγείατων πολιτών, η επίδραση της πολιτικής υγείας στην οικονοµική και κοινωνική κατάσταση των πολιτών, καθώς καιη αποτύπωση των πολιτικών υγείας που προτείνονται για την τρέχουσα περίοδο σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφιικκήή αανναασσκκόόππηησσηη:: Η συγγραφή του παρόντος άρθρου πραγµατοποιήθηκε µέσα από την ανασκόπη-ση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας, καθώς και της αντίστοιχης αρθρογραφίας, εστιάζοντας κυρίωςτην προσοχή στις απόψεις ευρωπαϊκών και παγκόσµιων οργανισµών για την υγεία. ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα:: Τεκµηριώνεται η συνάφεια µεταξύ της πολιτικής υγείας και της γενικότερης πολιτικής και οικο-νοµικής κατάστασης µιας χώρας και αποδεικνύεται η ανάγκη µη υποτίµησης των ζητηµάτων υγείας και η ανά-δειξή τους ως ζητήµατα πρώτης προτεραιότητας για τους πολίτες σε περιόδους οικονοµικής κρίσης.ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα:: Σε περιόδους οικονοµικής κρίσης, δεν πρέπει να γίνεται περικοπή των δαπανών για ζητήµαταυγείας, καθώς η περικοπή οδηγεί σε µειωµένη διαθεσιµότητα περίθαλψης και αυτή µε τη σειρά της επιδράάµεσα και επιβαρυντικά τόσο στα άτοµα όσο και στα συστήµατα υγείας.

ΛΛέέξξεειιςς κκλλεειιδδιιάά:: Οικονοµική κρίση και υγεία, πολιτική υγείας σε οικονοµική κρίση, συστήµατα υγείας.



νοµικό αγαθό καθώς σύµφωνα µε την Βασιλείου (2009-α) «η καλή υγεία έχει θετικές επιπτώσεις στην οικονοµίακαι εποµένως είναι ζωτικής σηµασίας η ύπαρξη επαρ-κούς επένδυσης σε αυτή, ως µέρος µιας ευρύτερης οικο-νοµικής ατζέντας» (Βασιλείου,2009-α).

Σκοποί Η ανάδειξη µέσα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση τωνσυνεπειών της οικονοµικής κρίσης: α) στην υγεία τωνπολιτών αλλά και στα ίδια τα συστήµατα υγείας.

Η αποτύπωση της επίδρασης της υπάρχουσας πολιτι-κής υγείας στην οικονοµική και κοινωνική κατάσταση τωνπολιτών και

Η αποτύπωση των οδηγιών και των στόχων που προ-τείνονται σε εθνικό και διεθνές επίπεδο προκειµένου ναγίνει η κατά το δυνατόν ορθότερη διαχείριση της οικονο-µικής κρίσης από τα κράτη.

Υλικό και ΜέθοδοςΗ παρούσα µελέτη διενεργήθηκε στο πρώτο εξάµηνο του2010 όπως επίσης και η αναζήτηση της βιβλιογραφίας.Σε αυτήν αναζητήθηκαν οι απόψεις και οι στόχοι που τέθη-καν από διεθνείς οργανισµούς για την καθοδήγηση τωνκρατών σχετικά µε την αντιµετώπιση της τρέχουσας οικο-νοµικής κρίσης και στη συνέχεια συσχετίστηκαν οι από-ψεις αυτές µε την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία καιαρθρογραφία.

ΑποτελέσµαταΉδη από τον Απρίλιο του 2009 ο ΠΟΥ (2009-β), ανακοί-νωσε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων µηνών,οι προβλέψεις για την οικονοµική ανάπτυξη όλων τωνµερών του κόσµου έχουν αναθεωρηθεί προς τα κάτω,καθώς η κρίση είναι αληθινά παγκόσµια και χτυπά σε ένανκρίσιµο χρόνο για την υγεία σε όλα τα µέρη του κόσµου.Επισηµαίνει δε, ότι δεν είναι ακόµα σαφές τι θα σηµάνειη τρέχουσα οικονοµική κρίση για τις χαµηλού εισοδήµα-τος και αναπτυσσόµενες οικονοµίες, αλλά πολλές προ-βλέψεις είναι ιδιαίτερα απαισιόδοξες (ΠΟΥ, 2009-β).

Πράγµατι, ο ΟΗΕ (Εφηµερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» 6/7/2009),σε έκθεσή του προέβλεψε πως το ποσοστό των ανθρώ-πων που θα ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας µέχριτο τέλος του 2009, θα ανέλθει στο 17 % των 6,8 δισεκα-τοµµυρίων κατοίκων της γης (ΟΗΕ,2009).

Όπως αναφέρει ο Κυριόπουλος, (2009), «ευρήµαταµελετών από τις κυκλικές οικονοµικές κρίσεις στη διάρ-κεια του επιχειρηµατικού κύκλου στην πρόσφατη περίο-δο -µε αναλογίες στην παρούσα κρίση- δείχνουν ότι κυρίωςη ανεργία, η ευπρόσβλητη εργασία και η ανασφάλεια (καιδευτερευόντως το εισόδηµα) έχουν σηµαντική αρνητικήεπίδραση στην υγεία». Τούτο επιβεβαιώνεται καθώς πολ-λοί Ευρωπαίοι που έχουν ήδη χάσει τις δουλειές τους, δενέχουν τη δυνατότητα αξιοπρεπούς στέγασης, υγιεινής δια-τροφής ή συµµετοχής στις δαπάνες για την περίθαλψηκαι τα φάρµακά τους (Βασιλείου, 2009-α).

Αντίστοιχα, στις χαµηλού εισοδήµατος χώρες, η επα-

κόλουθη ανεργία πολύ συχνά εµφανίζεται χωρίς να υπάρ-χει προστατευτικό κοινωνικό δίχτυ ασφάλειας. Καθώς ταεισοδήµατα πέφτουν, οι υπηρεσίες του δηµόσιου τοµέαγίνονται η κύρια πηγή υγειονοµικής περίθαλψης, στον ίδιοτο χρόνο που τα κυβερνητικά εισοδήµατα δέχονται τηνισχυρότερη πίεση για την συγκρατηµένη χρηµατοδότησήτους (ΠΟΥ 2009-β).

Ο Frenk (2009), αναλύοντας τον τρόπο που µακροπρό-θεσµα επιβαρύνονται οι πολίτες και το σύστηµα υγείαςµιας χώρας από την οικονοµική κρίση, αναφέρει ότι ηαυξηµένη ανεργία οδηγεί σε απώλεια της ασφάλισης υγεί-ας, µε αποτέλεσµα οι άνεργοι να µην µπορούν να αντεπε-ξέλθουν στα έξοδα για υγεία. Οι κυβερνήσεις περικόπτουντους προϋπολογισµούς υγείας, γεγονός που οδηγεί σε µει-ωµένη διαθεσιµότητα περίθαλψης. Η µειωµένη διαθεσι-µότητα περίθαλψης επιδρά άµεσα και επιβαρυντικά, τόσοστα άτοµα όσο και στο σύστηµα υγείας. Παράλληλα, η µεί-ωση των εισοδηµάτων στερεί τους ανθρώπους τη δυνα-τότητα περίθαλψης, τους αναγκάζει να µειώσουν ή ακό-µη και να κόψουν τα φάρµακα και την πρόληψη. Μία απότις συνέπειες που δηµιουργείται είναι οι άνθρωποι νααρρωσταίνουν περισσότερο, να µην µπορούν να δουλέ-ψουν και αυτό να τους κάνει ακόµη φτωχότερους (Frenk,2009).

Σύµφωνα µε τον Τσαλίκη (2006), ο βαθµός συµµετο-χής των κοινωνικών παραγόντων στη δηµιουργία ασθε-νειών επηρεάζεται από δύο βασικά στοιχεία:α) Την ταχύτητα των κοινωνικών αλλαγών και β) την ικα-νότητα των κοινωνικών οµάδων και πληθυσµών να ισορ-ροπήσουν τους κινδύνους που δηµιουργούν οι κοινωνι-κές αλλαγές µε αποτελεσµατικούς µηχανισµούς επίλυσηςπροβληµάτων (Τσαλίκης,2006).

Μέχρι σήµερα, σοβαρό σταθεροποιητικό παράγονταδιατήρησης και συνεχόµενης βελτίωσης της υγείας τωνπληθυσµών, κυρίως των ανεπτυγµένων κρατών, αποτελείη κοινωνική πολιτική που ασκούν, ή οποία κατά τον ∆ικαίο(1999, σελ. 20), περιλαµβάνει συντάξεις, επιδόµατα, κατα-σκευή φτηνής κατοικίας, επιδόµατα ενοικίου, απασχόλη-σης και κατάρτισης, επιδόµατα ανεργίας, επιδόµατα νέωνθέσεων εργασίας, επαγγελµατική κατάρτιση υγείας προ-στασία υγείας, προαγωγή υγείας, πρωτοβάθµια, δευτερο-βάθµια, τριτοβάθµια υγεία, παιδεία, εκπαίδευση ενηλί-κων, προσωπικές υπηρεσίες, φροντίδα αναπήρων ήυπερηλίκων στο σπίτι, ΚΑΠΗ και τέλος προστασία τηςµητρότητας και της παιδικής ηλικίας (∆ικαίος, 1999)

Στα πλαίσια της κοινωνικής πολιτικής ενός κράτουςυπάγεται και η πολιτική υγείας του κράτους αυτού, τηςοποίας η χάραξη σύµφωνα µε τον Σιγάλα (1999), δεν είναιαποκλειστική υπόθεση µιας κυβερνητικής υπηρεσίας ενόςΥπουργείου, αλλά αποτελεί συλλογική υπόθεση και ευθύ-νη της κυβέρνησης (Σιγάλας,1999).

Σύµφωνα µε την Κωνσταντοπούλου (2008), «πολιτικήυγείας (health policy) είναι το σύνολο των προσπαθειώνπου αποβλέπουν στην επίτευξη των στόχων του ΠΟΥ γιατην υγεία. Εντάσσεται στις κοινωνικές πολιτικές και απο-τελεί τµήµα των κρατικών πολιτικών (policies) κάθε χώρας,ενώ εξαρτάται τόσο από τις εν γένει πολιτικές (politics)



δοµές και την οικονοµική κατάσταση µιας χώρας, όσο καιαπό παραµέτρους όπως η προϋπάρχουσα γενικότερη κατά-σταση υγείας του πληθυσµού, οι συνθήκες ζωής, οι ατο-µικές συνήθειες κ.ά.» (Κωνσταντοπούλου, 2008).

Η πολιτική υγείας στηρίζεται σε δύο βασικούς πυλώ-νες, οι οποίοι διαµορφώνουν κάθε φορά το επίπεδο ανά-πτυξης του συστήµατος υγείας. Ο πρώτος αφορά τουςπόρους, υλικούς και ανθρώπινους που διατίθενται και οδεύτερος τον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης του συστή-µατος. (Λιαρόπουλος, 2005).

Κατά τον Ζηλίδη (2005), η διάθεση πόρων είναι ανα-γκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την επίτευξη των κύριωνστόχων ενός συστήµατος υγείας που στοχεύει στην καθο-λική κάλυψη του πληθυσµού. Η επίτευξη όµως των άλλωνδύο στόχων, που είναι η δίκαιη κατανοµή των πόρων καιη αποτελεσµατικότητα και ποιότητα των υπηρεσιών, εξαρ-τάται από την οργάνωση του συστήµατος υγείας και τοντρόπο χρηµατοδότησης της δαπάνης (Ζηλίδης, 2005),

Στο περιεχόµενο της εκάστοτε πολιτικής για την υγείαπου ακολουθείται, ενυπάρχουν στοιχεία των αρχών καικοινωνικών αξιών της κοινωνίας, που καθορίζουν τη µορ-φή της.

Ο τρόπος που θα κατανεµηθούν οι πόροι και οι εξου-σίες µέσα στο υγειονοµικό σύστηµα, επίσης αντανακλάτις αρχές και τα πιστεύω της κοινωνίας. Στην πορεία γιατη διαµόρφωση της δοµής του περιεχοµένου των πολιτι-κών υγείας στην εκάστοτε κοινωνία, θα χρειαστεί να απα-ντηθούν σηµαντικά ερωτήµατα όπως:l Πώς µια πολιτική υγείας µπορεί να ενσωµατώνει συγ-χρόνως στοιχεία ισότητας, αποδοτικότητας και ατοµικήςαυτονοµίας;l Πώς θα υπάρξει συµφωνία για να σχεδιαστεί µια πολι-τική υγείας, πάνω σε βασικές έννοιες και φαινόµενα όπωςείναι η υγεία, η αρρώστια, ο θάνατος και ποιοι είναι οι«καθοριστές» αυτών των φαινοµένων; l Με βάση ποια αντίληψη η κοινωνία και η πολιτική υγεί-ας θα διανέµει τους πόρους µεταξύ διαφορετικών τοµέ-ων όπως η πρόληψη και η θεραπεία, η πρωτοβάθµια καιη νοσοκοµειακή φροντίδα, ο δηµόσιος και ο ιδιωτικόςτοµέας; l Μέσα από ποιο µοντέλο (µοντέλο της αγοράς, το τεχνο-κρατικό µοντέλο, δηµοκρατικό µοντέλο κλπ) θα γίνεται ηπαραγωγή και διανοµή των υπηρεσιών υγείας; (Θεοδώ-ρου, 2009)

Κάθε διαφορετική απάντηση στα παραπάνω ερωτή-µατα δηµιουργεί και έναν αναπροσανατολισµό της εκά-στοτε πολιτικής υγείας που θα ακολουθηθεί και διαµορ-φώνει διαφορετικό περιεχόµενο, καθώς έχει καταλυτικέςσυνέπειες στον τρόπο λειτουργίας των υπηρεσιών υγεί-ας, στις προτεραιότητες και στη χρηµατοδότηση των επι-µέρους δραστηριοτήτων στην υγεία, ειδικά σε περιόδουςοικονοµικής ύφεσης (Θεοδώρου, 2009), καθώς χώρεςµε ήδη περιορισµένα δηµόσια οικονοµικά και φτωχήεθνική οικονοµία, δεν έχουν συνήθως επαρκείς πόρουςγια διευρυµένες πολιτικές υγείας όπως οι πλουσιότε-ρες. (∆ικαίος, 1999).

Την ισχυρή συσχέτιση της πολιτικής υγείας µε την γενι-κότερη οικονοµική και κοινωνική κατάσταση µιας χώρας,υιοθέτησε ο ΠΟΥ ο οποίος στο πλαίσιο της στρατηγικής«Υγεία για όλους», ανέπτυξε πλαίσια πολιτικών υγείας,µε στόχους και προτεραιότητες, προσαρµοσµένα στις ιδι-αιτερότητες και στα κοινωνικά και επιδηµιολογικά δεδο-µένα κάθε περιοχής της υφηλίου. Μέσα στο πλαίσιο αυτήςτης στρατηγικής, πολλές ευρωπαϊκές χώρες διαµόρφω-σαν εθνικές πολιτικές που εξειδικεύουν τους στόχους τουΠΟΥ στα δικά τους δεδοµένα.

Θετική αλλαγή προς την κατεύθυνση αυτή θα µπορού-σε να προσδώσει η χάραξη µιας κοινής ευρωπαϊκής πολι-τικής υγείας. Όµως και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένω-σης, παρά την αυξανόµενη ανάµιξή της στα ζητήµαταυγείας, δεν υπήρξε µια ολοκληρωµένη πολιτική υγείας ήένα υπεύθυνο κέντρο υγειονοµικών αποφάσεων. Σχετικάµε το ζήτηµα αυτό, η συντελούµενη εναρµόνιση των αγο-ρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχει περιλάβει την εναρ-µόνιση των συστηµάτων υγείας. Η οργάνωση και η διοί-κηση των συστηµάτων υγείας παραµένει στην αποκλειστικήδικαιοδοσία των εθνικών κυβερνήσεων.(Τούντας, 2001).

ΣυζήτησηΌπως ανακοινώθηκε σε Ευρωπαϊκό φόρουµ για την υγεία,η κρίση έχει επιπτώσεις συνήθως σε ανθρώπους που ζουνήδη στην ένδεια, σε νέους, σε µονογονεϊκές οικογένει-ες, στην νέα µεσαία τάξη, στους ανέργους και στους µισθω-τές ιδιωτικών διαµερισµάτων (European Health ForumGastein, 2009).

Σύµφωνα µε τον Κυριόπουλο (2009), η αντιµετώπισητων κοινωνικών και οικονοµικών ανισοτήτων στην υγείακαθίσταται κορυφαία προτεραιότητα της εθνικής υγειο-νοµικής πολιτικής και ειδικότερα η κάλυψη των νοικοκυ-ριών τα οποία υφίστανται καταστροφικές δαπάνες για τηνυγεία σε συνθήκες οικονοµικής κρίσης» (Κωνσταντοπού-λου, 2008)

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η παγκόσµια κρίσηφαίνεται να «βάζει το µαχαίρι στο λαιµό» των κρατών,προσανατολίζοντάς τους στη λήψη απαραίτητων µέτρωνγια εξυγίανση των συστηµάτων υγείας και της εφαρµο-γής πολιτικών που θα δηµιουργούν δίχτυ ασφαλείας στηνπαροχή υπηρεσιών σε όσους έχουν πραγµατικά ανάγκη.Τούτο θα µπορέσει να επιτευχθεί µέσα από την περικο-πή της σπατάλης, την καλή καταγραφή χρήσιµων πληρο-φοριών σε πραγµατικό χρόνο, τον συνολικό επαναπροσ-διορισµό για την αντιµετώπιση των νοσηµάτων και κυρίωςτων χρόνιων, καθώς και τον προσδιορισµό των οµάδωνπου βρίσκονται σε κίνδυνο (ΠΟΥ, 2009- β)

Eνα καλό παράδειγµα περικοπής της σπατάλης καιεπαναπροσδιορισµού της αντιµετώπισης των νοσηµά-των και κυρίως των χρόνιων ειδικά για τη χώρα µας όπωςανακοινώθηκε σε πανελλήνιο συνέδριο, είναι η εφαρ-µογή εθνικών κλινικών πρωτοκόλλων για τη διαχείρισητης νόσου και του ασθενούς στην υπέρταση, τον διαβήτη,τις καρδιοπάθειες, τα ψυχικά νοσήµατα και τα νεοπλά-σµατα, µε τιµές που αντανακλούν στο πραγµατικό κόστος



για την πλήρη αντιµετώπισή τους. Η Εθνική Σχολή ∆ηµό-σιας Υγείας µελέτησε και κοστολόγησε την εφαρµογήαυτών των πρωτοκόλλων (Βλάχος, 2008).

Με άλλα λόγια η παγκόσµια κρίση µπορεί να χρησι-µοποιηθεί ως ευκαιρία για συνεχείς µεταρρυθµίσεις στοντοµέα της υγείας. Ο ΠΟΥ (2009- γ), ανακοίνωσε βασικέςκαι εξειδικευµένες οδηγίες προς τα κράτη για τη διαµόρ-φωση πολιτικών υγείας και σύστησε:l Η διανοµή του πλούτου να γίνεται στη βάση της αλλη-λεγγύης και της δικαιοσύνης, καθώς διατυπώνεται η ανη-συχία ότι οι αρχές για την υγεία δεν διανέµουν τον πλού-το βάσει αυτών των αξιών, εµποδίζοντας κατά συνέπειατη βελτίωση και προαγωγή της υγείας.l Να αυξηθεί η επίσηµη βοήθεια για ανάπτυξη (ODAOfficial Development Assistance), προκειµένου να προ-στατευτούν οι πιο ευάλωτοι. Οι φτωχότερες χώρες είναιοι πιο τρωτές για την απώλεια της υγείας σε περιόδουςκρίσης.l Να επενδύσουν στην υγεία για να βελτιωθεί η ευηµερίακαι ο πλούτος, καθώς η επένδυση στην υγεία είναι επέν-δυση στην ανθρώπινη ανάπτυξη, την κοινωνική ευηµερίακαι τον πλούτο.l Στον κάθε Υπουργό να πράττει ως Υπουργός Υγείας, προ-ωθώντας την υγεία σε όλες τις πολιτικές.l Να προστατευτούν τα προγράµµατα δηµόσιας υγείας απότη σπατάλη.l Να προστατευτούν και να διασφαλιστούν οι δαπάνες γιατην πρωτοβάθµια υγειονοµική περίθαλψη.l Να εξασφαλιστούν «περισσότερα χρήµατα για την υγείακαι περισσότερη υγεία για τα χρήµατα», δια της βελτίω-σης της ποιότητας µέσα από την διαφανή αξιολόγηση τουελέγχου και της απόδοσης, της βασισµένης σε στοιχείαιατρικής (Evidence Based Medicine) και της εγκατάστα-σης ασφαλέστερων υγειονοµικών υπηρεσιών.l Να εξασφαλιστεί η καθολική πρόσβαση στις υγειονοµι-κές υπηρεσίες και να δηµιουργηθούν κοινωνικά δίκτυαασφάλειας για τις πιο ευάλωτες κοινωνικές οµάδες.l Να επιφέρουν δικαιοσύνη στη χρηµατοδότηση µέσω τηςυποχρεωτικής και αναδιανεµητικής µορφής συλλογήςοικονοµικών πόρων.l Να αυξήσουν τον φόρο στον καπνό, το οινόπνευµα, τηζάχαρη και το αλάτι, κάτι που θα ασκήσει θετική επίδρα-ση στη δηµόσια υγεία.l Να εντοπίσουν τις τρέχουσες ανάγκες σε επαγγελµατίεςυγείας και να εκµεταλλευτούν την ευκαιρία για προσέλ-κυση και εκπαίδευση νέων στα επαγγέλµατα υγείας.l Να ενθαρρύνουν την ενεργό συµµετοχή των πολιτών σεδηµόσιες διαβουλεύσεις ή µέσω αντιπροσωπευτικώνοργανώσεων για τη λήψη, τον έλεγχο και την εκτέλεσηαποφάσεων.

ΣυµπεράσµαταΑνασκοπώντας τη σχετική βιβλιογραφία και αρθρογρα-φία, διαπιστώνουµε πως η άποψη της Επιτρόπου στηνΕυρωπαϊκή Ένωση για θέµατα υγείας κ. Βασιλείου, ότι«σε περιόδους οικονοµικής κρίσης τα ζητήµατα υγείας

όχι µόνο δεν πρέπει να υποτιµούνται αλλά, αντιθέτως, πρέ-πει να τους δίνεται προτεραιότητα», συνάδει απόλυτα µετις απόψεις αλλά και τις προτροπές επίσηµων παγκόσµιωνκαι διεθνών οργανισµών και φορέων, καθώς η υγεία καιη οικονοµία αλληλοσυνδέονται στενά. Η καλή υγεία έχειθετικό αντίκτυπο στην οικονοµία συνολικά, ενώ αποτελείβασική προϋπόθεση της ύπαρξης ισχυρού και παραγω-γικού εργατικού δυναµικού. Η επένδυση στην υγεία δηµι-ουργεί δυνατότητες νέων θέσεων εργασίας, τόνωσης τωναγορών και ενίσχυσης των εµπορικών συναλλαγών (Βασι-λείου, 2009-α).

Και στις προηγούµενες και στην τωρινή οικονοµικήκρίση, µια συχνή αντίδραση πολλών κυβερνήσεων είναιη περικοπή των δαπανών για την υγεία. Ωστόσο, οι περι-κοπές αυτές εξασθενούν το σύστηµα υγείας και προσθέ-τουν µια κρίση που µπορεί να έχει ακόµη πιο µακροχρό-νιες επιπτώσεις από ότι η οικονοµική κρίση.

Αυτό σηµαίνει ότι η αντιµετώπιση µιας βραχυχρόνιαςοικονοµικής κρίσης, δεν πρέπει να γίνει µε τρόπο που ναπροκαλέσει µια µακροχρόνια καταστροφή της υγείας,καθώς µέσα από αυτήν οι οικογένειες δεν θα καταφέρουννα αναρρώσουν, ακόµη και αν η οικονοµία ανακάµψει.

Έτσι, όπως συµπερασµατικά διαµηνύεται από τον Frenk(2009), «το χειρότερο που µπορεί να κάνει κανείς είναι ναµειώσει τον προϋπολογισµό για την υγεία. Οι κυβερνή-σεις θα πρέπει να επικεντρωθούν στο να µειώσουν τιςσπατάλες και να βελτιώσουν την αποδοτικότητα. Σε αυτέςακριβώς τις κρίσεις είναι που χρειαζόµαστε περισσότε-ρα χρήµατα για υγεία, αλλά και περισσότερη υγεία γιαχρήµατα» (Frenk,2009).

Με δεδοµένα τα παραπάνω, θα λέγαµε ότι η Ελλάδαέχει να διανύσει πολύ περισσότερο δρόµο από άλλες ανε-πτυγµένες χώρες καθώς σύµφωνα µε τον Θεοδώρου καισυν (2001), ποτέ δεν διέθεσε σηµαντικούς πόρους για τηνυγεία ακόµα και σε περιόδους µη οικονοµικής ύφεσης.Η κακή οργάνωση και διοίκηση του συστήµατος, σε συν-δυασµό µε τον πολυκερµατισµό της ασφάλισης υγείας,οδήγησε ήδη στη µετακύλιση σηµαντικού µέρους τουκόστους στους ίδιους τους ασθενείς (Θεοδώρου καισυν.,2001).

Επίσης, αναµένεται το ήδη επιβαρυµένο σύστηµα ναδεχθεί ακόµη µεγαλύτερη πίεση, καθώς η αιφνίδια αλλα-γή και κατά συνέπεια η µείωση στα εισοδήµατα των οικο-γενειών, θα αναγκάσουν πολίτες που είχαν µέχρι τώρα τηδυνατότητα να χρησιµοποιούν υπηρεσίες υγείας στον ιδιω-τικό τοµέα µε δικές τους δαπάνες, να περικόψουν τη δαπά-νες αυτές από τον προϋπολογισµό τους και να στραφούνστην ζήτηση των αντίστοιχων υπηρεσιών από το δηµόσιοσύστηµα υγείας, οδηγώντας αυτό και τα ασφαλιστικάταµεία σε ακόµη µεγαλύτερη δυσχέρεια.

Βιβλιογραφία1. Βασιλείου, Α. (2009-α) Η κρίση πλήττει ήδη την υγεία των Ελλή-

νων πολιτών. ∆ιαθέσιµο στο http://www.gr/content/view/2703/114/,προσπέλαση 20/12/2009

2. Βασιλείου, Α. (2009-β) Προκλήσεις και προοπτικές για τα θέµαταυγείας στην Ε.Ε. Ευρωπαϊκή Πρόκληση. ∆ιαθέσιµο στο

http://www.proeuro.gr/articles.php?artid=3278&lang=1&catpid=1προσπέλαση 20/12/2009

3. Βλάχος, Θ. (2008) Η οικονοµική κρίση επηρεάζει και την υγεία.Εφηµερίδα Η Έρευνα. ∆ιαθέσιµο στο http://www.e-erevna.gr/portal/story.aspx?ID=52157, προσπέλαση 10/1/2010

4. ∆ικαίος, Κ. (1999) «Πολιτική Υγείας» στο Υπηρεσίες υγείας/ Νοσο-κοµείο Ιδιοτυπίες και Προκλήσεις. Τόµος Β` (επιµ) ∆ικαίος, Κ.,Χλέτσος, Μ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα, σελ.20

5. Εφηµερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (2009), Έκθεση του ΟΗΕ. Σε συνθήκες φτώ-χειας ενδέχεται να οδηγήσει η οικονοµική κρίση 90 εκατοµµύριαανθρώπους. ∆ιαθέσιµο στο

6. http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=3&artid=277107&dt=06/07/2009, προσπέλαση 22/12/2009

7. European Health Forum Gastein (2009) Financial Crisis andHealth Policy. ∆ιαθέσιµο στο http://www.ehfg.org/fileadmin/ehfg/Programm/2009/EHFG_2PA_update_AUGUST.pdf, προσπέλαση5/1/2010

8. Frenk, J. (2009) Όταν η οικονοµία νοσεί, αυξάνεται η θνησιµότη-τα. Ηealthview. ∆ιαθέσιµο στο http://www.healthview.gr/node/6242προσπέλαση 7/1/2010

9. Ζηλίδης, Χ. (2005) Αρχές και Εφαρµογές Πολιτικής Υγείας Η µεταρ-ρύθµιση 2000 – 4. Mediforce, Αθήνα

10. Θεοδώρου, M. (2009) Πολιτική υγείας και Μεταρρυθµίσεις Ευρω-παϊκή εµπειρία και Ελληνική πραγµατικότητα. Σηµειώσεις για τοΜεταπτυχιακό πρόγραµµα στη ∆ιοίκηση Μονάδων Υγείας του Ανοι-χτού Πανεπιστηµίου Κύπρου, Ανοιχτό Πανεπιστήµιο Κύπρου, σελ10

11. Θεοδώρου, Μ., Σαρρής, Μ., Σούλης. Σ. (2001) Συστήµατα Υγείας.Παπαζήσης, Αθήνα

12. Κυριόπουλος, Γ. (2009) Οικονοµική Κρίση και Υγεία. ΕφηµερίδαΑπογευµατινή. ∆ιαθέσιµο στο http://www.apogevmatini.gr/?p=50153,προσπέλαση 5/1/2010

13. Κωνσταντοπούλου, Α. (2008) Η πολιτική υγείας στην Ελλάδα.Archive. ∆ιαθέσιµο στο http://www.archive.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=95 προσπέλαση 5/1/2010

14. Λιαρόπουλος, Λ. (2005) Τα Εγώ του Εσύ. Βήτα, Αθήνα 15. Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (2009-α), The Financial Crisis

and Global Health. ∆ιαθέσιµο στο http://www.who.int/mediacentre/events/meetings/2009_financial_crisis_report_en_.pdf προσπέ-λαση 22/12/2009

16. Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (2009-β), Impact of financialcrisis on health: a truly global solution is needed. ∆ιαθέσιµο στοhttp://www.who.int/mediacentre/news/statements/2009/financial_crisis_20090401/en/index.html προσπέλαση 20/12/2009

17. Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (2009-γ), Health in times of globaleconomic crisis: implications for the WHO European Region.∆ιαθέσιµο στο http://www.euro.who.int/document/hsm/oslo_report.pdf,προσπέλαση 7/1/2010

18. Σιγάλας, Ι. (1999) «Τα Συστήµατα Υγείας Μοντέλα και Πρότυπα»στο ∆ικαίος, Κ., Κουτούζης, Μ., Πολύζος, Ν., Σιγάλας, Ι., Χλέτσος,Μ. (επιµ) Βασικές Αρχές ∆ιοίκησης – ∆ιαχείρισης (Management)Υπηρεσιών Υγείας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα σελ. 82

19. Τούντας, Γ. (2001) Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Υγείας. Αρχεία ελληνι-κής ιατρικής, 18(1), 13-15.

20. Τσαλίκης, Γ. (2006), «Κοινωνικοί και Πολιτιστικοί Παράγοντες τηςΥγείας και των Υπηρεσιών Υγείας» στο Σουλιώτης, Κ., (επιµ.) Πολι-τική και Οικονοµία της Υγείας, Παπαζήσης, Αθήνα, σελ. 126.



ABSTRACT

TTHHEE IINNFFLLUUEENNCCEE OOFF GGLLOOBBAALL FFIINNAANNCCIIAALL CCRRIISSIISS OONN HHEEAALLTTHH SSYYSSTTEEMMSS AANNDD TTHHEE PPRROOPPOOSSEEDD HHEEAALLTTHHPPOOLLIICCIIEESS AATT NNAATTIIOONNAALL AANNDD IINNTTEERRNNAATTIIOONNAALL LLEEVVEELL..EEffkkaarrppiiddiiss AAppoossttoollooss,, RRNN,, MMSScc,, MMaannaaggeemmeenntt ooff HHeeaalltthh SSeerrvviicceess,, DDiirreeccttoorr ooff NNuurrssiinngg SSeerrvviiccee ooff tthhee GGeenneerraallHHoossppiittaall ooff SSyyrrooss

IInnttrroodduuccttiioonn:: The global financial crisis and the recession that follows it, burden particularly on citizensand the health system in countries that will suffer through the vicious circle that created by risingunemployment, loss of health insurance, reduction of income failure to respond to the charges for healthcare and the ability and ultimately ill health resulting in increased morbidity and mortality through thecontinuous intensification of poverty.AAiimmss:: The emergence through a bibliographical review of the effects of the economic crisis in publichealth, the influence of health policy in economic and social situation of citizens and the mapping ofhealth policy proposed for the current national and international level.LLiitteerraattuurree rreevviieeww:: The writing of this article took place through the review of Greek and internationalbibliography and the corresponding editorial, focusing mainly in the attention on the views of Europeanand global health-related organizations.RReessuullttss:: Documented the link between health policy and overall political and economic situation of acountry and demonstrate the need for non-devaluation of health issues and their emergence as a primepriority that concerns the citizens in times of economic crisis.CCoonncclluussiioonnss:: In times of economic crisis, it should be cutting spending on health issues, as the passageleading to reduced availability of care and this in turn affects directly on incriminating both individualsand health systems.

KKeeyywwoorrddss:: Financial crisis and health, health policy in economic crisis, health systems.



Οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης στην υγεία- Προτάσεις για παρέµβαση

ΑΑθθηηννάά ΠΠααττεελλάάρροουυ11,, ΆΆνννναα ΜΜααννιιδδάάκκηη22,, ΑΑννττώώννιιοοςς ΜΜππααλλοολλάάκκηηςς33,, ΕΕύύαα ΟΟρρφφααννοούύ44,, ΕΕυυρριιδδίίκκηη ΠΠααττεελλάάρροουυ55

1. Νοσηλεύτρια ΠΕ, Πανεπιστηµιακό Γενικό Νοσοκοµείο Ηρακλείου 2. Κοινωνική λειτουργός

3. Τεχνολόγος ιατρικών οργάνων 4. Β΄ ∆ιαιτολόγος, Υγιεινολόγος

5. Νοσηλεύτρια ΠΕ, Msc, Phd, Πανεπιστηµιακό Γενικό Νοσοκοµείο Ηρακλείου

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΕΕιισσααγγωωγγήή:: Η οικονοµική κρίση συνοδεύεται από φαινόµενα όπως η ανεργία, η οικονοµική εξαθλίωση του πλη-θυσµού, η αποδυνάµωση του συστήµατος υγείας, η αύξηση του επιπολασµού συγκεκριµένων ασθενειών και ηγενικότερη κατάπτωση του οικοδοµήµατος της υγείας σε µια κοινωνία. ΑΑπποοττεελλέέσσµµαατταα αανναασσκκόόππηησσηηςς:: Η ανεργία, το χαµηλό εισόδηµα και η ανέχεια έχουν ως αποτέλεσµα τον περιορι-σµό των δαπανών για την υγεία, την καθυστέρηση της θεραπείας και συχνά τη µη προσβασιµότητα στις υπηρε-σίες υγείας. Επιπρόσθετα, η οικονοµική ύφεση και τα συνοδά φαινόµενα αυτής συνεπάγονται σοβαρές επιπτώ-σεις τόσο στην ψυχική όσο και στην σωµατική υγεία των πολιτών. Προβλήµατα εθισµού, εξαρτήσεις, υιοθέτησηµη υγιεινού τρόπου ζωής µε αυξανόµενη κατανάλωση τροφίµων χαµηλής διατροφικής αξίας, καπνού και οινο-πνεύµατος, καθώς επίσης και η πληµµελής διαχείριση των νοσηµάτων από τις επιβαρυµένες υπηρεσίες υγεί-ας είναι κάποιες από τις αρνητικές συνέπειες της οικονοµικής κρίσης στην υγεία. ΣΣυυµµππεερράάσσµµαατταα --ΠΠρροοττάάσσεειιςς:: Οι ιθύνοντες οφείλουν να προστατέψουν και να υπερασπιστούν το αγαθό της υγεί-ας θέτοντάς το σε βασική προτεραιότητα ανεξάρτητα από τις δύσκολες οικονοµικές συνθήκες. Η αποτελεσµα-τική και έγκαιρη λήψη µέτρων, οι αναδιαρθρώσεις και η εύρεση εναλλακτικών πηγών χρηµατοδότησης µπο-ρούν να αποτρέψουν φαινόµενα, όπως η εξαθλίωση και η καταρράκωση του συστήµατος υγείας. Η ανάπτυξηπρογραµµάτων οικονοµικής ανάπτυξης, η καταπολέµηση της ανεργίας, η ενίσχυση των φορέων δηµόσιας υγεί-ας και η στήριξη των ευπαθών οµάδων, όπως οι άνεργοι, θα πρέπει να αποτελέσουν βασικές προτεραιότητεςτης πολιτείας σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης.

ΛΛέέξξεειιςς κκλλεειιδδιιάά:: ανεργία, ασθένεια, θνησιµότητα, οικονοµική κρίση, υγεία

1. ΕισαγωγήΣύµφωνα µε τον ορισµό που διατυπώθηκε στο καταστα-τικό του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας (1946) η υγείαείναι η κατάσταση της πλήρους σωµατικής, ψυχικής καικοινωνικής ευεξίας και όχι µόνο η απουσία ασθένειας ήαναπηρίας. Παράγοντες γενετικοί, περιβαλλοντικοί, ο τρό-πος ζωής, καθώς επίσης και οι κοινωνικοί προσδιοριστέςόπως η εκπαίδευση, η ανεργία και το οικονοµικό επίπε-δο επηρεάζουν την υγεία των ατόµων, αλλά και την κοι-νωνική αναπαράσταση του διπόλου υγείας-ασθένειας.

Η οικονοµική κρίση συνεπάγεται µείωση του εισο-δήµατος, αύξηση του ποσοστού ανεργίας, περικοπέςµισθών, αύξηση των τιµών των φαρµάκων και των ιατρι-

κών νοσηλίων, ενώ από την άλλη µεριά περιορίζονταισηµαντικά οι κρατικές δαπάνες και τα κονδύλια για τηδηµόσια υγεία (Πίνακας 1). Αφενός λοιπόν ο τοµέας τηςδηµόσιας υγείας αποδυναµώνεται και υπολειτουργεί,χωρίς πολλές φορές να µπορεί να ανταπεξέλθει στιςανάγκες του πληθυσµού, και αφετέρου περιορίζεται ηπρόσβαση του πολίτη στις υπηρεσίες υγείας. Η ιδιωτι-κή ασφάλιση είναι πλέον πολυτέλεια, δεδοµένης τηςοικονοµικής στενότητας, ενώ οι φορείς δηµόσιας υγεί-ας είναι ανεπαρκείς. Αποτέλεσµα αυτής της ανεπάρκει-ας είναι η αύξηση του επιπολασµού συγκεκριµένωνασθενειών και η γενικότερη κατάπτωση του οικοδοµή-µατος της υγείας σε µια κοινωνία (Yang, 2001).



Σύγχρονα δεδοµένα από καταγραφές δείχνουν τησχέση του ΑΕΠ ενός κράτους µε το προσδόκιµο επιβίω-σης και τις δαπάνες για την υγεία. Πιο συγκεκριµένα,όσο αυξάνεται το ΑΕΠ µιας χώρας τόσο µεγαλώνει τοπροσδόκιµο επιβίωσης και όσο µεγαλώνουν τα έσοδαενός κράτους αυξάνονται οι κατά κεφαλήν δαπάνες γιατην υγεία. Από τον Πινάκα 2 φαίνεται η σχέση προσδό-κιµου επιβίωσης και κατά κεφαλήν δαπανών για τηνυγεία. Όσο περισσότερο επενδύει στον τοµέα της υγεί-ας ένα κράτος, τόσο µεγαλώνει το προσδόκιµο επιβίω-σης των πολιτών του.

Σε περιόδους οικονοµικής κρίσης περιορίζονταισηµαντικά τα περιθώρια για επένδυση στον τοµέα τηςυγείας, ενώ παράλληλα ανακύπτουν σηµαντικά προβλή-µατα υγείας στον πληθυσµό ως αρνητικά αποτελέσµα-τα της οικονοµικής δυσχέρειας.

2. ΣκοπόςΣκοπό της παρούσας ανασκόπησης αποτελεί η παρου-σίαση των επιπτώσεων της οικονοµικής κρίσης στηνσωµατική και ψυχική υγεία βάσει σύγχρονων επιδη-µιολογικών δεδοµένων και η παράθεση προτάσεων γιατη θωράκιση και προαγωγή της υγείας των πολιτών ακό-µη και σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης.

3. Επιπτώσεις οικονοµικής κρίσης

3.1. Σωµατική και ψυχική υγεία Η ανεργία, το χαµηλό εισόδηµα και η ανέχεια έχουν ωςαποτέλεσµα τον περιορισµό των δαπανών για την υγεία,την καθυστέρηση της θεραπείας και συχνά τη µη προ-σβασιµότητα στις υπηρεσίες υγείας. Συν τοις άλλοις, ηοικονοµική ύφεση και τα συνοδά φαινόµενα αυτής συνε-πάγονται σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην ψυχική όσο καιστην σωµατική υγεία των πολιτών. Τα προβλήµατα εθι-σµού, οι εξαρτήσεις, η υιοθέτηση µη υγιεινού τρόπουζωής µε αυξανόµενη την κατανάλωση τροφών χαµηλήςδιατροφικής αξίας, καπνού και οινοπνεύµατος, καθώςεπίσης πληµµελής διαχείριση των νοσηµάτων από τιςεπιβαρυµένες υπηρεσίες υγείας είναι κάποιες από τιςαρνητικές συνέπειες στην υγεία (Stuckler et al. 2009).

3.1.1. ∆ιατροφή και φυσική άσκησηΟι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες είναι διαδεδο-µένες σε περιόδους οικονοµικής κρίσης, δεδοµένηςτης µείωσης των εσόδων του νοικοκυριού, γεγονός πουκατ’ επέκταση επηρεάζει τον τρόπο που οι πολίτες δαπα-νούν τα χρήµατά τους σε είδη διατροφής.

Ορισµένοι συγγραφείς παρατηρούν ότι οι πολίτες

Πίνακας 3. Μέση κατανάλωση αλκοόλµεταξύ των ηλικιών 16-21 ετών σε σχέση

µε το χρονικό διάστηµα της ανεργίας

Πίνακας 1. Παγκόσµια τάση αύξησης του ποσοστού της ανεργίας

*2009 are preliminary estimates.Ιnternational Labour Organization (2010) Available at http://www.ilo.org/public/libdoc/ilo/P/09332/09332%282010-January%29.pdf

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

240

230

220

210

200

190

180

170

160

150

140

8.0

7.0

6.0

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-2.0

Mill

ions

Percentage

Total unemployment - upper bound estimateTotal unemployment - preliminary estimateTotal unemployment - lower bound estimateTotal unemployment

Real GDP growth RateTotal unemployment rateTotal unemployment rate - Confidence intervals lower and upper bounds

0

50

100

150

200

Low consumers

Employed Unemployed1-19 weeks

Unemployed≥ 20 weeks

High consumers

Πίνακας 4. Διαφορές στη συστολικήπίεση (95% ΔΕ) µεταξύ της πρώτης

και της δεύτερης µέτρησης ανάλογα µε το χρονικό διάστηµα ανεργίας

0(Ν=114)

1-12(Ν=82)

13-26(Ν=57)

>26(Ν=44)

Τime unemployed, weeks

0

5

-5

10

15

20

Πίνακας 5. Καµπύλη θνησιµότητας άνεργωνκαι εργαζόµενων τη χρονική περίοδο

1970-1980

Age/years

UnemployedEmployed

100502010521

0.50.20.1

25 30 35 40 45 50 55 60 65


επιλέγουν φθηνότερα, επεξεργασµένα τρόφιµα, ενώ απότην άλλη µεριά άλλοι έχουν δείξει µέτριες µειώσεις στονεπιπολασµό της παχυσαρκίας λόγω λιγότερης κατανά-λωσης ποσότητας φαγητού έξω από το σπίτι, καθώς επί-σης, λόγω περισσότερου ελεύθερου χρόνου για φυσικήδραστηριότητα (Ludwig & Pollack 2009, Ruhm 2005,Ruhm 2009). Στην πραγµατικότητα, και οι δύο τάσειςπαρατηρούνται. Συγκεκριµένα, στις ΗΠΑ παρατηρείταισηµαντική πτώση σε πωλήσεις γλυκών, πουλερικών καικόκκινου κρέατος, ενώ αντίθετα παρατηρήθηκαν αυξή-σεις στις πωλήσεις αυγών, λαχανικών, και γαλακτοκο-µικών προϊόντων (Lahart et al., 2009). Αντίθετα, δεδο-µένα για τις συνήθειες άσκησης κατά τη διάρκεια µιαςοικονοµικής ύφεσης δεν διατίθενται σε επάρκεια ώστενα µας οδηγήσουν σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα.

3.1.2. ΚάπνισµαΠολλές µελέτες έχουν δείξει την ύπαρξη συσχέτισηςανάµεσα στον επιπολασµό καπνίσµατος και των ποσο-στών ανεργίας. Έχει φανεί µέσα από επιδηµιολογικέςµελέτες ότι οι άνεργοι είναι βαρύτεροι καπνιστές απότους µισθωτούς (Lee et al. , 1991), ενώ οι καπνιστέςέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να µείνουν άνεργοι (Waldronet al, 1989). Αυτή η διαφορά µπορεί να εξηγηθεί εν µέρειαπό φαινόµενα, όπως η συσχέτιση µεταξύ καπνίσµα-τος και χαµηλού επιπέδου εκπαίδευσης, καθώς επί-σης µέσω της σχέσης καπνίσµατος και χαµηλής κοινω-νικοοικονοµικής τάξης. Άλλες µελέτες υποστηρίζουντην υπόθεση ότι η ανεργία αυξάνει τον επιπολασµό τουκαπνίσµατος µεταξύ νεότερων ηλικιακά τάξεων(Hammarstrom A. et al., 1995) ενώ, τέλος, µελέτες στηΒρετανία, Νορβηγία και Σουηδία έχουν δείξει ότι υπάρ-χει σχέση µεταξύ ανεργίας και της χρήσης ναρκωτικώνουσιών και κυρίως κάνναβης (Peck & Plant 1986,Hammer 1992, Hammarstrom 1994).

3.1.3. Κατανάλωση αλκοόλ Όσον αφορά τη σχέση αλκοόλ και οικονοµικής κρίσηςεπικρατούν δύο απόψεις: Πρώτον, ότι η ανεργία ως φαι-νόµενο που βρίσκεται σε έξαρση σε περιόδους οικονο-µικής ύφεσης οδηγεί σε αυξανόµενο άγχος και κατ’ επέ-κταση σε αύξηση της κατανάλωσης οινοπνεύµατοςιδιαίτερα σε νεαρά άνεργα άτοµα (Janlert & Hammarstrom,1992). ∆εύτερον, σύµφωνα µε µια άλλη άποψη, η κατα-νάλωση αλκοόλ περιορίζεται σε περιόδους ανεργίαςλόγω έλλειψης χρηµάτων. Μια µακροχρόνια µελέτη, στηνοποία νέα άτοµα παρακολουθήθηκαν για πέντε χρόνιαµετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής τους εκπαί-δευσης, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι όσοι από αυτούςυπήρξαν άνεργοι για µεγάλο χρονικό διάστηµα παρου-σίαζαν σηµαντικά µεγαλύτερη κατανάλωση αλκοόλ, σεσχέση µε αυτούς που εργάζονταν ή ήταν άνεργοι γιαµικρή χρονική περίοδο (Πίνακας 3). Αξίζει να σηµειω-θεί ότι οι καταναλωτές αλκοόλ που εργάζονται κατα-φέρνουν να µην ξεπερνούν τα επιτρεπόµενα όρια κατα-νάλωσης, ενώ τα ίδια άτοµα όταν µείνουν άνεργα συχνάγίνονται αλκοολικοί ξεπερνώντας τα επιτρεπτά όρια.Συνεπώς, η απασχόληση µπορεί να θεωρηθεί σηµαντι-κή µέθοδος βελτίωσης της ποιότητας της ζωής και τηςπροαγωγής της υγείας ενός ατόµου.

3.1.4. Ψυχική υγεία - ∆είκτες ψυχικής υγείαςΗ ψυχική υγεία είναι ένας από τους περισσότερο µελε-τηµένους παράγοντες που επηρεάζονται σε περιόδουςοικονοµικής κρίσης (Winefiel, 1995). Κατά τη διεξαγω-γή αντίστοιχων µελετών τα άτοµα συχνά δίνουν ψευδείςαπαντήσεις στα ερωτηµατολόγια, οδηγώντας έτσι τουςµελετητές σε λανθασµένα συµπεράσµατα. Στην προκει-µένη περίπτωση δεδοµένου ότι η ανεργία και η οικονο-

Πίνακας 2. Προσδόκιµο επιβίωσης και κατά κεφαλήν δαπάνες για την υγεία, 2007

Πηγή: OECD(2008), OECD Health Data.





1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

240

230

220

210

200

190

180

170

160

150

140

8.0

7.0

6.0

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-2.0

Mill

ion

s

Percentag

e



0

50

100

150

200

Low consumers



High consumers



0(Ν=114)

1-12(Ν=82)

13-26(Ν=57)

>26(Ν=44)


0

5

-5

10

15

20


1970-1980

Age/years

UnemployedEmployed

100502010521

0.50.20.1

25 30 35 40 45 50 55 60 65



µική κρίση είναι αρνητικές καταστάσεις για τη ζωή ενόςατόµου, στις ερωτήσεις για τυχόν επιπτώσεις που έχειη ανεργία και η κρίση στην υγεία τους τα άτοµα είναιπροδιατεθειµένα να απαντήσουν θετικά οδηγώντας τουςερευνητές σε σφάλµα πληροφορίας (information bias).Η αρτηριακή πίεση όµως αποτελεί ένα δείκτη που δενµπορεί κανείς να ελέγξει και µπορεί να χρησιµοποιη-θεί ως ένα σηµαντικός δείκτης ψυχικής υγείας (Janlert,1992). Σε µια µελέτη παρακολούθησης 300 εργατών σεεργοστάσια για 2 χρόνια παρατηρήθηκε η αλλαγή τηςαρτηριακής πίεσης σε σχέση µε την επαγγελµατική τουςκατάσταση (ανεργία, απώλεια εργασίας, επαναπρόσλη-ψη). Σύµφωνα µε τους µελετητές, τα άτοµα που υπήρ-ξαν άνεργα για µεγάλο χρονικό διάστηµα παρουσίασαντη µεγαλύτερη αύξηση αρτηριακής πίεσης (Janlert,1992). Ο πίνακας 4 δείχνει ότι οι άνεργοι εργάτες παρου-σίαζαν πολύ µεγαλύτερη αρτηριακή πίεση από τους εργα-ζόµενους συναδέλφους τους την ίδια χρονική περίοδο.Επίσης, η µεγαλύτερη αύξηση στην αρτηριακή πίεσηπαρατηρήθηκε στα άτοµα µε το µεγαλύτερο χρονικό διά-στηµα ανεργίας, γεγονός που τονίζει τη σχέση του δια-στήµατος της ανεργίας µε την αύξηση της αρτηριακήςπίεσης και την επιβάρυνση της ψυχικής υγείας.

Τα αποτελέσµατα των µελετών που διαπραγµατεύο-νται τη σχέση ανεργίας µε τη ψυχική υγεία ποικίλουν καιδιαφέρουν ανάλογα µε το δείγµα, τον πληθυσµό και τηνψυχική ασθένεια την οποία µελετούν (Dooley, 1996).Έτσι, για παράδειγµα, στην ανάλυση που έγινε στα πλαί-σια του NIMH Epidemiologic Catchment Area projectόσοι έµειναν άνεργοι παρουσίαζαν διπλάσιο κίνδυνο ναεµφανίσουν συµπτώµατα κατάθλιψης. (Dooley, 1994).Στην ίδια µελέτη η ανεργία συσχετίστηκε µε εννέα φορέςµεγαλύτερο κίνδυνο εκδήλωσης αλκοολικού συνδρόµου

σε σχέση µε όσους εργάζονταν (Dooley, 1992). Σε µιαάλλη µελέτη σε 677 χτίστες βρέθηκε ότι όσοι παρέµει-ναν άνεργοι για περισσότερο από µισό έτος διέτρεχανσηµαντικά υψηλότερο κίνδυνο για εισαγωγή σε κάποιαψυχιατρική µονάδα (Lajer, 1982). Αποτελέσµατα µελε-τών έχουν δείξει, επίσης, ότι υπάρχει σχέση µεταξύ τηςανεργίας και της εκδήλωσης επιθετικότητας (Catalano,1993), και της αύξησης του αριθµού των διαζυγίων (Stack,1981), της παιδικής κακοποίησης (Steinberg, 1981), τηςεγκληµατικότητας και της παραβατικότητας (Brenner,1976, Allan & Steffensmeier, 1989).

3.1.5. ΘνησιµότηταΣε περιόδους οικονοµικής κρίσης το αυξηµένο στρες,η κατάθλιψη, οι αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις συνή-θειες µπορεί να οδηγήσουν σε αύξηση της θνησιµότη-τας από όλες τις αιτίες θανάτου (Πίνακας 5). Σοβαρέςοικονοµικές υφέσεις έχει αποδειχθεί ότι αυξάνουν τουςκινδύνους για την υγεία και ενδεχοµένως τα ποσοστάθνησιµότητας (Cutler et al., 2003, Musgrove et al., 1987).Σηµαντικές αλλαγές στη νοσηρότητα και τη θνησιµότη-τα σε περιόδους οικονοµικής κρίσης έχουν αναφερθείκαι στις Φιλιππίνες και στο Βιετνάµ (Tool et al., 2000).Στην µελέτη των Falagas et al. πραγµατοποιήθηκε µιαανασκόπηση των µελετών που είχαν διερευνήσει τη θνη-σιµότητα στο γενικό πληθυσµό διαφόρων χωρών σεπεριόδους οικονοµικής κρίσης, σε σύγκριση µε περιό-δους πριν ή µετά την κρίση. Οι περίοδοι των οικονοµι-κών κρίσεων σχετίστηκαν µε την αύξηση στη θνησιµό-τητα από όλες τις αιτίες, στις 7 από τις 8 µελέτες, καιµε αύξηση στη θνησιµότητα από καρδιαγγειακά νοσή-µατα, στις 6 από τις 7 µελέτες. Τα ευρήµατα αυτά επι-βεβαιώνει και η µελέτη των Economou et al. σε 13ευρωπαϊκές χώρες, η οποία έδειξε στατιστικά σηµαντι-κή σχέση της ανεργίας και της θνησιµότητας (ανά 100.000κατοίκους). Ειδικότερα, η αύξηση της ανεργίας κατά 1%συνεπάγεται αύξηση στο δείκτη θνησιµότητας κατά 2,18(δηλαδή 2,18 θανάτους/100.000). Αύξηση του ποσοστούθνησιµότητας σε ανέργους σε σύγκριση µε εργαζόµε-νους υποστηρίζουν και µελέτες από Φιλανδία, Ιταλία,





1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

240

230

220

210

200

190

180

170

160

150

140

8.0

7.0

6.0

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-2.0

Mill

ion

s

Percentag

e



0

50

100

150

200

Low consumers



High consumers



0(Ν=114)

1-12(Ν=82)

13-26(Ν=57)

>26(Ν=44)


0

5

-5

10

15

20


1970-1980

Age/years

UnemployedEmployed

100502010521

0.50.20.1

25 30 35 40 45 50 55 60 65





1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

240

230

220

210

200

190

180

170

160

150

140

8.0

7.0

6.0

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-2.0

Mill

ion

s

Percentag

e



0

50

100

150

200

Low consumers



High consumers



0(Ν=114)

1-12(Ν=82)

13-26(Ν=57)

>26(Ν=44)


0

5

-5

10

15

20


1970-1980

Age/years

UnemployedEmployed

100502010521

0.50.20.1

25 30 35 40 45 50 55 60 65




Σουηδία, ΗΠΑ και Ηνωµένο Βασίλειο (Martikainen 1990,Stefansson, 1991, Sorlie& Rogot, 1990, Iversen et al.,1987, Junankar 1991).

Η µειωµένη χρήση των υπηρεσιών υγειονοµικήςπερίθαλψης είναι ένας παράγοντας που µπορεί να συµ-βάλει στην αύξηση της θνησιµότητας σε περιόδους οικο-νοµικής κρίσης, ιδίως αν αυτό συνδέεται µε τις προσω-πικές δαπάνες (Yang et al., 2001). Αυξηµένο κίνδυνογια πρόωρη θνησιµότητα έχουν άτοµα τα οποία ανήκουνσε µειονότητες, όπως οι µετανάστες και οι χρονίωςπάσχοντες από ψυχικά ή σωµατικά νοσήµατα (VanDooslaer et al., 1997, Wilkinson et al., 1996). Παρο-µοίως, τα άτοµα και οι οικογένειες χαµηλού κοινωνικο-οικονοµικού επιπέδου διατρέχουν δυο φορές περισσό-τερο τον κίνδυνο πρόωρου θανάτου και αυξηµένηςνοσηρότητας (Bartley et al. 1997, Blane et al. 1997)εξαιτίας της αθροιστικής δράσης ενός αριθµού παρα-γόντων όπως το χαµηλό εισόδηµα, το χαµηλό επίπεδοεκπαίδευσης, τη µειωµένη πρόσβασης στην ιατρικήπερίθαλψη και τις κακές συνθήκες διαβίωσης οι οποί-οι δρουν αθροιστικά.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν διάφορα ευρήµατατα οποία παρουσιάζουν την εικόνα ότι στις βιοµηχανι-κές χώρες η οικονοµική κρίση µικρής διάρκειας έχειως αποτέλεσµα την αλλαγή των καταναλωτικών προτύ-πων προς την υιοθέτηση ενός περισσότερο υγιεινού τρό-που ζωής και κατά συνέπεια τη µείωση της θνησιµότη-τας (Κυριόπουλος & Τσιάντου, 2010). Επιπρόσθετα,αποτελέσµατα ερευνών δείχνουν ότι σε περιόδους οικο-νοµικής κρίσης η θνησιµότητα µειώνεται, µε εξαίρεσητις αυτοκτονίες, οι οποίες φαίνεται να αυξάνονται (Ruhm,2000,Gerdtham et al., 2006).

3.1.6. Xρόνια νοσήµαταΨυχολογικές παράµετροι όπως το άγχος και η κατάθλι-ψη που αυξάνονται σε περιόδους οικονοµικής κρίσηςθεωρείται ότι αποτελούν παράγοντες για αύξηση τηςκαρδιαγγειακής νοσηρότητας και θνησιµότητας (Greenwoodet al., 1996, Gump et al., 2005). Η ανεργία που αυξά-νεται σε περιόδους οικονοµικής κρίσης συνδέεται, επί-σης, µε χαµηλή αυτοεκτίµηση του επιπέδου υγείας καιπαράγοντες κινδύνου για τα καρδιαγγειακά νοσήµατα(Bethune 1997, Burchell 1994). Σύµφωνα µε µελέτες,αύξηση έχει παρατηρηθεί στην καρδιαγγειακή θνησι-µότητα σε χρονική συσχέτιση µε την περίοδο οικονοµι-κής κρίσης (Waltisperger et al., 2005, Kim et al., 2004,Men et al.,2003, Shkolnikov et al., 2001, Notzon et al.,1998, Leon et al., 1997). Το εύρηµα αυτό επιβεβαιώνεικαι η µελέτη των Economou et al, που πραγµατοποιή-θηκε σε 13 ευρωπαϊκές χώρες και κατέδειξε τη θετικήσυσχέτιση της ανεργίας µε τη θνησιµότητα από ισχαι-µική καρδιοπάθεια.

Τα αναπνευστικά προβλήµατα σύµφωνα µε ερευνη-τές αυξάνονται σε περιόδους οικονοµικής κρίσης. Συγκε-κριµένα, σε µελέτες αναφέρεται ότι αυξήθηκε η θνη-σιµότητα λόγω της πνευµονίας ή γρίπης σε περιόδους

οικονοµικής κρίσης (Khang et al., 2005, Men et al.,2003, Shkolnikov et al., 2001, Gavrilova et al., 2000,Leon et al., 1997).Επίσης, ασθένειες που σχετίζονταιµε το αλκοόλ, ηπατικά νοσήµατα και κυρίως κίρρωσηήπατος έχουν συσχετιστεί µε αυξηµένα ποσοστά θνη-σιµότητας κατά τη διάρκεια οικονοµικών κρίσεων σύµ-φωνα µε µελέτες (Men et al., 2003, Shkolnikov et al.,2001, Khang et al., 2005, Notzon et al., 1998, Gavrilovaet al., 2000, Leon et al., 1997).

3.1.7 Τροχαία ατυχήµαταΕυρήµατα µελετών υποστηρίζουν την µείωση της θνη-σιµότητας από τροχαία ατυχήµατα σε περιόδους οικο-νοµικής κρίσης (Khang et al., 2005, Men et al., 2003,Shkolnikov et al., 2001, Notzon et al., 1998). Τα ευρή-µατα αυτά επιβεβαιώνονται και από την µελέτη τωνStuckler et al που ανέδειξε µείωση της θνησιµότηταςαπό τροχαία ατυχήµατα κατά 1,39%, γεγονός που µπο-ρεί να εξηγηθεί λόγω της µειωµένης χρήσης οχηµά-των και των µετακινήσεων σε περίοδο οικονοµικώνδυσκολιών (Stuckler et al., 2009). Όσον αφορά την Ελλά-δα µείωση στα τροχαία ατυχήµατα και τα θύµατά τουςκατά το ένα τρίτο στο πρώτο εξάµηνο του 2011 σε σχέ-ση µε το πρώτο εξάµηνο του 2010 καταγράφεται σταστοιχεία που δόθηκαν στη δηµοσιότητα από το αρχη-γείο της ΕΛ.ΑΣ. Ωστόσο, όπως αναφέρεται, ενδιαφέρονθα ήταν να εξεταστεί κατά πόσο αυτή η µείωση οφεί-λεται και στη µείωση των µετακινήσεων εξαιτίας τηςοικονοµικής κρίσης (Hellenic driving Instructors, 2011).

3.1.8 Αυτοκτονίες Έρευνα που πραγµατοποιήθηκε σε 26 χώρες της Ευρω-παϊκής Ένωσης έδειξε πως η αύξηση της ανεργίας κατά1% συνδέεται µε παράλληλη αύξηση των αυτοκτονιώνκατά 0,79% (Stuckler et al., 2009). Σύµφωνα µε την ίδιαέρευνα σε περίπτωση κατά την οποία ο δείκτης ανερ-γίας αυξάνεται >3% για µακρά περίοδο, η επίπτωση στηθνησιµότητα από αυτοκτονίες ανέρχεται σε 4-4,5%. Τηναύξηση του ποσοστού αυτοκτονιών σε περιόδους οικο-νοµικής κρίσης επιβεβαιώνουν και άλλες µελέτες (Khanget al., 2005, Kim et al., 2004, Men et al., 2003, Shkolnikovet al., 2001, Gavrilova et al., 2000, Notzon et al., 1998,Ruhm, 2000, Gerdtham et al., 2006). Στην Νότιο Κορέαεπίσης, µελέτες υποστηρίζουν την αύξηση του ποσο-στού αυτοκτονιών λόγω οικονοµικής κρίσης (Watts etal., 1998, Park et al., 2003). Χαρακτηριστικό παράδειγ-µα αποτελεί και το οικονοµικό κραχ στις Η.Π.Α. στιςαρχές του 1930, που χαρακτηρίστηκε από µείωση τηςθνησιµότητας από όλες τις αιτίες κατά 10%, και απόαύξηση των αυτοκτονιών κατά 40%, όταν το εισόδηµαµειώθηκε κατά 30% (Stuckler et al., 2009).

3.1.9 Βρεφική θνησιµότητα Η βρεφική θνησιµότητα έχει αποδειχθεί να αυξάνεταισε περιόδους οικονοµική κρίσης (Paxson et al., 2004,Waltisperger et al., 2005, Carlson et al., 2000). H µεί-

ωση των κρατικών χρηµατοδοτικών πόρων είναι έναςπαράγοντας που µπορεί να επηρεάσει το βαθµό της κοι-νωνικής πρόνοιας, καθώς και τη λειτουργία του συστή-µατος υγειονοµικής περίθαλψης, γεγονός που οδηγείσε αύξηση της βρεφικής θνησιµότητας (Bokhari et al.,2007, Schell et al., 2007). Αυτό υποστηρίζει και η µελέ-τη των Falagas et al, σύµφωνα µε την οποία η δυσλει-τουργία του υγειονοµικού συστήµατος εξαιτίας της µεί-ωσης των δηµόσιων δαπανών στον τοµέα της υγείαςοδηγεί στην αύξηση της βρεφικής θνησιµότητας (Falagaset al., 2009). Ειδικότερα στις χώρες µε χαµηλή και µέσηανάπτυξη, ο περιορισµός στους προϋπολογισµούς υγεί-ας απειλεί βασικές παροχές όπως είναι οι εµβολιασµοί,η µείωση των οποίων συνδέεται µε αυξηµένη βρεφικήθνησιµότητα (WHO, 2009). Σύµφωνα µε εκτιµήσεις τηςΠαγκόσµιας Τράπεζας κατά τη διάρκεια της οικονοµι-κής κρίσης είναι πιθανό να παρατηρηθούν 400.000 επι-πλέον θάνατοι σε ετήσια βάση λόγω της µείωσης τηςεµβολιαστικής κάλυψης (Buvinik, 2009).

3.2. Υπηρεσίες υγείας∆εδοµένου ότι µε την παγκόσµια οικονοµία σε κρίσηπαρατηρείται συνολική αρνητική επίπτωση στην υγείατου πληθυσµού, απαιτείται η δέσµευση τουλάχιστον1,1 τρις δολαρίων σε δανειοδοτήσεις για την εξυπη-ρέτηση τµήµατος της θεραπευτικής δραστηριότητας.Λόγω της αύξησης της ανεργίας οι κυβερνήσεις, οικαταναλωτές και οι µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί βρί-σκονται υπό πίεση, καθώς η ανεργία αυξάνεται και ηαπώλεια των θέσεων εργασίας οδηγεί σε µείωση τηςασφαλιστικής κάλυψης (Stuckler et al., 2009).Οι αρνη-τικές επιπτώσεις στην υγεία λόγω της οικονοµικήςκρίσης δηµιουργούν επιπλέον ζήτηση στις υπηρεσίεςυγείας. Κυρίως επιβαρύνονται οι δηµόσιες µονάδεςπαροχής υγείας, καθώς έχει φανεί ότι οι ασθενείς

στρέφονται σε υπηρεσίες οι οποίες έχουν ασφαλιστι-κή κάλυψη.

3.2.1. ∆ηµόσια υγείαΣε έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί στην Ελλάδα φαί-νεται ότι υπάρχει µια ισχυρή συσχέτιση της χρήσης υπη-ρεσιών υγείας και της αυτοαξιολόγησης του επιπέδουτης υγείας µε το εισόδηµα. Τα ελλείµµατα των δηµοσίωννοσοκοµείων και των ασφαλιστικών οργανισµών θα αυξη-θούν και θα υπάρξουν δυσκολίες στην κάλυψη τους. Προ-βλήµατα έχουν δηµιουργηθεί στην αποτελεσµατική δια-χείριση των χρόνιων νοσηµάτων, ειδικά των ατόµων πουβρίσκονται στις ασθενέστερες κοινωνικές οµάδες. Εδώαναδεικνύεται και η ανάγκη στήριξης των νοικοκυριών,που ξοδεύουν το 40% του εισοδήµατος τους για την υγεία,είτε λόγω δαπανηρού χρόνιου νοσήµατος, είτε λόγω αιφ-νίδιου συµβάντος (Κυριόπουλος & Τσιάντου, 2010).Σύµ-φωνα µε µελέτη του “Εργαστηριού Υγιεινής και Επιδη-µιολογίας” της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών,όταν τα δηµοσιά έξοδα µειώνονται παρατηρείται και µεί-ωση των δαπανών για τη δηµόσια υγεία και παράλληλαµείωση της επάρκειας και της ποιότητας των υπηρεσιώνδηµόσιας υγείας, ενώ αυξητικά κινείται η παραοικονο-µία στην υγεία λόγω της µείωσης της κοινωνικής πρό-νοιας και του εισοδήµατος του κάθε νοικοκυριού.

3.2.2 Ιδιωτική υγείαΣύµφωνα µε µελέτη του “Εργαστηριού Υγιεινής και Επι-δηµιολογίας” της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθη-νών, σε σχέση µε τις δαπάνες για την υγεία, παράµετροιόπως η ετησία αµοιβή, η απασχόληση, οι δείκτες αγορα-στικής δύναµης, οι τιµές των ακίνητων και χρήµατα πουδίνονται ως δάνεια από τράπεζες προς τα νοικοκυριά, σχε-τίζονται ισχυρά µε την ιδιωτική δαπάνη υγείας.

Τα νοικοκυριά αδυνατούν να πληρώσουν την ιδιωτι-



Χάρτης 1. ∆απάνες για δηµόσια υγεία σε διεθνή κλίµακα

Πηγή: Dorling D (2007) Worldmapper: The HumanAnatomy of a Small Planet. PLoS Med 4(1): e1doi:10.1371/journal.pmed.0040001

Χάρτης 2. ∆απάνες για ιδιωτική υγεία σε διεθνή κλίµακα

Πηγή: Dorling D (2007) Worldmapper: The HumanAnatomy of a Small Planet. PLoS Med 4(1): e1doi:10.1371/journal.pmed.0040001



κή υγεία, µε αποτέλεσµα τη µείωση της ζήτησης γιασύναψη ιδιωτικών ασφαλιστηρίων συµβολαίων υγείαςλόγω της µείωσης του διαθέσιµου εισοδήµατος (ΕΣΥΕ,2009). Παράλληλα, οι ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρεί-ες, σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης, αντιµετωπίζουνδυσχέρειες στη χρηµατοδότηση τους. Έχει παρατηρη-θεί ότι χρηµατοδότες ασφαλειών υγείας που περιορί-ζονται από τα οικονοµικά µέτρα, εφαρµόζουν µέτρα µεί-ωσης κόστους, επαναδιαπραγµατεύονται τιµές καιπληρωµές, ενώ επιβάλουν πρόστιµα σε ασθενείς πουδεν τηρούν θεραπείες και προληπτικές συστάσεις.

4. Συζήτηση- Παρεµβάσεις Σε περιόδους οικονοµικής κρίσης, η ανάγκη για έγκαι-ρες παρεµβάσεις µε στόχο τη θωράκιση του πολύτιµουαγαθού της υγείας των πολιτών κρίνεται σκόπιµη. Απο-τελεσµατικές ενέργειες για την άρση των προβληµάτωνπου επιβαρύνουν την υγεία του πληθυσµού ενδέχεταινα αποτελέσουν οι παρακάτω:l προγράµµατα οικονοµικής ανάπτυξηςl προσφορά άµεσης βοήθειας σε ευάλωτα άτοµα πουχάνουν την εργασία και επανεκπαίδευση των απολυ-µένων µε σκοπό την επανένταξή τους στη νέα αγοράεργασίας.l προαγωγή διαχείρισης του στρες στις οµάδες υψηλούκινδύνου, όπως για παράδειγµα συµβουλευτικά προ-γράµµατα οικονοµικής διαχείρισης, ψυχολογική υπο-στήριξη και οικονοµικές διευκολύνσεις ή φοροελαφρύν-σεις. l ενίσχυση αντιµετώπισης των συνήθων ψυχιατρικώνδιαταραχών στην πρωτοβάθµια φροντίδα υγείαςl αποκατάσταση της οικονοµικής υγείας των πληγέντων,µε επιδόµατα ανεργίας ή µε ενεργά προγράµµατα στή-ριξης της αγοράς εργασίας. Κάθε αύξηση 10 δολαρίωνανά άτοµο στις επενδύσεις για προγράµµατα στήριξηςτης αγοράς εργασίας µειώνει την επίπτωση της ανερ-γίας στις αυτοκτονίες κατά 0,04%. (Γιωτάκος Ο., 2011).

Oι Park et al. µελέτησαν τη σχέση µεταξύ των δηµό-σιων κοινωνικών δαπανών και των αυτοκτονιών στις 27χώρες του Οργανισµού για την Οικονοµική Συνεργασίακαι Ανάπτυξη (OECD) από το 1980 έως το 2003. Τα ευρή-µατά τους δείχνουν ότι τα προγράµµατα κοινωνικής πρό-νοιας µπορούν να αποτελέσουν ζωτικό παράγοντα για τηνπρόληψη των αυτοκτονιών και ειδικά σε χώρες που βιώ-νουν κοινωνικοοικονοµική κρίση (Park et al, 2009). Σύµ-φωνα µε τους Benatar, Gill, και Bakker, η παγκόσµιαυγεία θα µπορούσε να βελτιωθεί µε τα εξής βήµατα:l διεύρυνση της ανησυχίας για τα ανθρώπινα δικαιώ-µατα: Οµοίως, η ανησυχία για τα ανθρώπινα δικαιώµα-τα πρέπει περιλαµβάνεται στην εκτίµηση των κοινωνι-κών, οικονοµικών, και πολιτιστικών δικαιωµάτων και ηαπαίτηση να µπορούν περισσότεροι άνθρωποι να προ-αχθούν µέσα από τις ικανότητες τους. l άµεση κοινωνική και οικονοµική πολιτική: Αυτές οιπολιτικές θα περιελάµβαναν την προώθηση των νέωνµέσα από την κοινωνικά βιώσιµη οικονοµική αποκατά-

σταση και την κοινωνική συνοχή, χρηµατοδοτώντας µηχα-νισµούς για την υγεία ώστε παρέχει την πιο δίκαιη δια-νοµή των οφελών, και τη µακροοικονοµική σταθερο-ποίηση που θα µπορούσε να παρέχουν τη µεγαλύτερηκοινωνική προστασία για τους φτωχούς.l αναθεώρηση φορολογικής βάση σε έναν περισσότε-ρο ικανό τρόπο εξασφαλίζοντας ώστε η µελλοντική δια-νοµή των φορολογικών επιβαρύνσεων είναι δίκαιη καιβιώσιµηl ανάπτυξη των περιεκτικών µέτρων που εξασφαλίζουντην αποτελεσµατική και σχολαστική ρύθµιση της οικο-νοµίας l ανάπτυξη πολιτικών προς αναζωογόνηση των δηµό-σιων και συλλογικών υπηρεσιών όπως τα συστήµαταδηµόσιας υγείας, καθώς επίσης και την υποδοµή για τοδηµόσια µέσα µεταφοράς, δηµόσια συστήµατα πληρο-φόρησης, και συστήµατα επικοινωνιώνl εξέταση των δηµογραφικών µετατοπίσεων (π.χ., ζητή-µατα υγείας που συνδέονται µε τη γηράσκουσα Ευρώ-πη και την Ιαπωνία)l άρση των διακρίσεων, όπως «παραγωγικά» και «µηπαραγωγικά» µέλη της κοινωνίας l αναθεώρηση πολιτικών και αλλαγή της λογικής τηςαφθονίας ώστε να ελαχιστοποιηθεί η υπερκατανάλωση,και η παραγωγή απορριµµάτων (και να προαχθούν έναςπιο υγιεινός τρόπος ζωής, συντηρώντας την ανεκτικό-τητα και την ποικιλοµορφία των κοινωνικών επιλογών.l µεταβολή νοοτροπίας ώστε να παραµείνει το µακρο-πρόθεσµο όφελοςl βαρύτητα στην πληροφόρηση, την εκπαίδευση και τονπολιτισµό.

5. ΣυµπεράσµαταΗ οικονοµική κρίση αποτελεί µια δύσκολη περίοδο γιατο κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο µιας κοινωνίας και γιατοµείς µείζονος σηµασίας, όπως είναι ο τοµέας της υγεί-ας. Ωστόσο η αποτελεσµατική και έγκαιρη λήψη µέτρων,οι στοχευµένες αναδιαρθρώσεις και η εύρεση εναλλα-κτικών πηγών χρηµατοδότησης µπορούν να αποτρέψουνφαινόµενα, όπως η εξαθλίωση και η καταρράκωση τουσυστήµατος υγείας, θωρακίζοντας έτσι την υγεία τωνπολιτών. Οι ιθύνοντες οφείλουν να προστατέψουν καινα υπερασπιστούν το αγαθό της υγείας, θέτοντάς το σεβασική προτεραιότητα ανεξάρτητα από τις δύσκολεςοικονοµικές συνθήκες.

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση1. Allan, EA, Steffensmeier, DJ. (1989). Youth, underemployment,

and property crime: differential effects of job availability andjob quality on juvenile and young adult arrest rates. Am. Sociol.Rev. 5 4 ,107-23.

2. Benatar, R.S., Gill, S., Bakker, I., (2011). Global Health and theGlobal Economic Crisis

3. Bethune, A. (1997). Unemployment and mortality in: Drever F

& Whitehead M. ed. Health inequalities. London, H.M. stationeryOffice

4. Bokhari, FA, Gai, Y, Gottret, P. (2007). Government healthexpenditures and health outcomes. Health Econ. 16: 257–73.

5. Brenner, MH. (1976). Estimating the social costs of economicpolicy: implications for mental and physical health, and criminalaggression. Pap. No. 5, Rep. Congr. Res. Sew. Libr. Congr. JointEcon. Comm. Congr. Washington, DC: US GPO

6. Bunting, M. Digging for victory again. The Guardian availablefrom: http://www.guardian.co.uk/commentisfree/cif-green/2009/sep/10/michelle-obama-vegetable-garden., [August2011].

7. Burchell, B. (1994). The effects of labour market position, jobinsecurity and unemployment on psychological health in: GallieD. et al. Social change and the experience of unemployment.Oxford, Oxford university press

8. Buvinik, M. The global financial crisis: Assessing vulnerabilityfor women and children, identifying policy responses. WorldBank,. available from: http://www.worldbank.org/financialcrisis/pdf/Women-Children-Vulnerability-March09.pdf, [August 2011]..

9. Carlson, E, Tsvetarsky, S. (2000). Birthweight and infant mortalityin Bulgaria’s transition crisis. Paediatr Perinat Epidemiol 14:159–62.

10. Catalano, R, Dooley, D, Novaco, R, Wilson, G, Hough, R. (1993).Using ECA survey data to examine the effect of job layoffs onviolent behavior. Hosp. Community Psychiatr. 44874-19

11. Countries and Consumers. FMCG and the recession – how areconsumers of food, drink and tobacco products responding?Euromonitor International available from: http://www.euromonitor.com/ FMCG_and_the_recession_how_are_consumers_of_food_drink_and_tobacco_products_responding. [August 2011].

12. Cutler, DM, Knaul, F, Lozano, R, Mendez, O, Zurita, B. Financialcrisis, health outcomes, and aging: Mexico in the 1980s and1990s. NBER Working Paper No. 7746. National Bureau ofEconomic Research: Cambrideg, MA. στο: http://www.nber.org/papers/w7746 , [August 2011].

13. Dooley, D, Catalano, R, Hough, R. (1992). Unemployment andalcohol disorder in 1910 and 1990: drift versus social causation.J. Occup. Organ. Psychol. 65: Dooley

14. Dooley, D, Catalano, R, Wilson, G. (1994). Depression andunemployment: panel findings from the EpidemiologicCatchment Area Study. Am. J. Community Psychol. 22745-65

15. Dooley, D, Fielding, J, Levi, L. (1996) Health and unemployment.Annu Rev Public Health. 17:449-65.

16. Economou, A, Nikolaou, A, Theodossiou, I. Are recessionsharmful to health after all? Evidence from the European Union.Centre for European Labour Market Research. University ofAberdeen, UK, Business School Working Paper Series, 2007-182007. available from: http://auraserv.abdn.ac.uk:9080/[August 2011].

17. Gavrilova, NS, Semyonova, VG, Evdokushkina, GN, Gavrilov,LA (2000). The response of violent mortality to economic crisisin Russia. Popul Res Policy Rev 19: 397–419.

18. Gerdtham, UG, Ruhm, CJ. (2006).Deaths rise in good economictimes: Evidence from the OECD. Econ Hum Biol 4:298?316.

19. Greenwood, DC, Muir, KR, Packham, CJ, Madeley, RJ. (1996).Coronary heart disease: a review of the role of psychosocialstress and social support. J Public Health Med 18: 221–31.

20. Gump, BB, Matthews, KA, Eberly, LE, Chang, YF. (2005).Depressive symptoms and mortality in men: results from theMultiple Risk Factor Intervention Trial. Stroke 36: 98–102.



ABSTRACT

RREEVVIIEEWWTTHHEE EECCOONNOOMMIICCAALL CCRRIISSIISS AANNDD CCOONNSSEEQQUUEENNCCEESS TTOO HHEEAALLTTHH.. SSUUGGGGEESSTTIIOONNSSAAtthhiinnaa PPaatteellaarroouu,, AAnnnnaa MMaanniiddaakkii,, AAnnddoonniiooss MMppaalloollaakkiiss,, EEvvaa--OOrrffaannoouu,, EEvvrriiddiikkii PPaatteellaarroouu..

IInnttrroodduuccttiioonn:: The economical crisis is accompanied by phenomena such as the unemployment, the economicalmisery of the population, the weakening of the health care system, the increase of specific diseases’prevalence and the overall unreleased of the health care system in a community. RReevviieeww’’ss rreessuullttss:: Unemployment, low income and poverty result to the health care expenditures’ restriction,to the delay in therapy and very often to the absence of access to the health care services. Additionally, theeconomical crisis and its accompanied phenomena result to major consequences to both mental andphysical health of the population. Addiction related problems, non healthy lifestyle patterns adoptionincluding the consumption of low dietary content foods, the increased smoke and alcohol consumption andthe inadequate health disease management by the health care system are some of the negative consequencesof the economical crisis to health. CCoonncclluussiioonnss--SSuuggggeessttiioonnss:: The policy makers have to protect and defend health putting it as a major priorityindependently to the awful economical conditions. The effective and consistent adoption of measures, thereformations and the adoption of alternative sources of foundations can prevent phenomena such as the miseryand the decimation of the health care system. The development of economical support programs, the defenseof unemployment, the empowerment of public health organizations and the support of sensitive groups suchas the unemployed should consist the main community’s priorities during economic recession periods.

KKeeyy--wwoorrddss:: disease, economic crisis, health, mortality, unemployment



21. Hammarstrom, A. (1995). Health consequences of youthunemployment- review from a gender perspective. Soc SciMed 1994; 38:699-709. Winefield AH. Unemployment: itspsychological costs. In: Cooper CL, Robertson IT, editors.International review of industrial and organizational psychology.New York (NY): John Wiley & Sons Ltd, 169-212.

22. Hammarstrom, A, Janlert, U. (1995) .Unemployment andchange of tobacco habits: a study of young people from 16 to21 years of age. Addiction 89:1691-6.

23. Hammer, T. (1992). Unemployment and use of drug and alcoholamong young people: a longitudinal study in the generalpopulation. Br J Addict 87:1571-81.

24. Hellenic Driving Instructors, International Conference onTraffic Education and Road Safety Traffic in Athens. availablefrom http://drivingorg.blogspot.com/2010/07/international-conference-on-traffic.html στις 11/08/2011

25. Higgins, A. Demand for vegetable seeds is rooted in recession.available from http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2009/06/14/AR2009061402741.html. [August 2011].

26. Iversen, L, Andersen, 0, Andersen, PK, Christoffersen, K,Keiding, N. (1987). Unemployment and mortality in Denmark,1970-80. BMJ 295:879-84.

27. Janlert, U, Hammarstrom, A. (1992). Alcohol consumptionamong unemployed youths: results from a prospective study.Br J Addict 87:703-14.

28. Janlert, U. (1992). Unemployment and blood pressure inSwedish building labourers. J Intern Med 231:241-6.

29. Junankar, PN. (1991). Unemployment and mortality in Englandand Wales: a preliminary analysis. Oxf Econo Pap 43: 305-20.

30. Khang, YH, Lynch, JW, Kaplan, GA. (2005). Impact of economiccrisis on cause-specific mortality in South Korea. Int J Epidemiol34: 1291–301.

31. Kim H, Song YJ, Yi JJ, Chung WJ, Nam CM. Changes in mortalityafter the recent economic crisis in South Korea. Ann Epidemiol2004; 14: 442–6.

32. Lahart, J, Martin, TW, Adamy, J. Consumers cut food spendingsharply. Wall Street Journal. available from http://online.wsj.com/article/ SB123448606475780133.html [August 2011].

33. Lajer, M. (1982). Unemployment and hospitalization amongbricklayers. Scand.J. Soc. Med. 10:3-10.

34. Lee, AJ, Crombie, IK, Smith, WC, Tunstall, PHD. (1991).Cigarette smoking and employment status. Soc Sci Med 33:1309-12.

35. Ludwig, DS, Pollack, HA. (2009). Obesity and the economy:from crisis to opportunity. JAMA 301(5):533–5.

36. Martikainen, PT. (1990). Unemployment and mortality amongFinnish men, 1981-5. BMJ 301:407-11.

37. Min, KB, Min, JY, Park, JB, Park, SG, Lee, KJ. (2010).Changesin occupational safety and health indices after the Koreaneconomic crisis: analysis of a national sample, 1991-2007.Am J Public Health. 100 (11):2165-7.

38. Musgrove, P. (1987). The economic crisis and its impact onhealth and health care in Latin America and the Caribbean.Int J Health Serv.17: 411–41.

39. Park, JS, Lee, JY, Kim, SD. (2003). A study for effects ofeconomic growth rate and unemployment rate to suicide ratein Korea. Korean J Prev Med.36:85–91.

40. Park, Y, Kim, MH, Kown, S, Shin, YJ. (2009).The associationbetween public social expenditure and suicides: evidence fromOECD countries. J Prev Med Public Health. 42(2):123-9.

41. Paxson, C, Schady, N. (2004). Child Health and the 1988–1992Economic Crisis in Peru (World Bank Policy Research WorkingPaper No. 3260). Washington, D.C., World Bank, 131–141. 26P.

42. Peck, DF, Plant, MA. (1986). Unemployment and illegal drug

use: concordant evidence from a prospective study and nationaltrends. BMJ 293:929-32.

43. Ruhm, CJ. (2000). Are recessions good for your health?Quarterly Journal of Economics, 115:617?650.

44. Ruhm, CJ. (2005). Healthy living in hard times. J Health Econ24(2):341–63.

45. Ruhm, CJ. (2009). Economic conditions and health behaviors:are recessions good for your health? N C Med J 70(4):328–9.

46. Schell, CO, Reilly, M, Rosling, H, Peterson, S, Ekstrom, AM(2007;). Socioeconomic determinants of infant mortality: aworldwide study of 152 low-, middle-, and high-incomecountries. Scand J Public Health 35: 288–97.

47. Stack, S. (1981). Divorce and suicide: a time series analysis,1933-1970. J. Fam. Issues 2:77-90

48. Stefansson, CG. (1991). Long-term unemployment and mortalityin Sweden, 1980-1986. Soc Sci Med 32:419-23.

49. Steinberg, L, Catalano, R, Dooley, D. (1981). Economicantecedents of child abuse and neglect. Child Dev. 52:260-67

50. Sorlie, PD, Rogot, E. (1990). Mortality by employment statusin the National longitudinal mortality study. Am J Epidemiol132:983-92.

51. Stuckler, D., Basu, S., Suhrcke, M., McKee, M (2009). Thehealth implications of financial crisis: A review of the evidence.Ulster Med J. 78(3): 142–145

52. Toole, M, Rodger, A, Peregrino-Go, E et al (2000). Impact ofthe Asian Financial Crisis on Health: Indonesia, Thailand, ThePhilippines, Vietnam, Lao PDR. Macfarlane Burnet Centrefor Medical Research.

53. Van, E. Doorslaer, Wagstaff, A, Bleichrodt, H, Calonge, S,Gerdtham, UG, Gerfin, M. (1997). Income related inequalitiesin health: some international comparisons. J Health Econ16:93?112.

54. Waldron, I, Lye, D. (1989).Employment, unemployment,occupation, and smolung. Am J Prev Med 5:142-9.

55. Waltisperger, D, Mesle, F. (2005). Economic crisis and mortality:The case of Antananarivo, 1976–2000. Population 60: 199–230.

56. WHO. The financial crisis and global health. Geneva, 2009.available from: http://www.who.int/mediacentre/events/meetings/2011 _ [August 2011].

57. Watts, J. (1998). Suicide rate rises as South Korea’s economyfalters. Lancet 352:1365.

58. Westerlund, H, Theorell, T, Alfredsson, L. (2004). Organizationalinstability and cardiovascular risk factors in white-collaremployees: an analysis of correlates of structural instabilityof workplace organization on risk factors for coronary heartdisease in a sample of 3,904 white collar employees in theStockholm region. Eur J Public Health. 14(1):37-42.

59. Wilkinson, RG. (1996).Unhealthy societies: The afflictions ofinequalities. Ed 1. Routledge, London.

60. Winefield AH. (1995). Unemployment: its psychological costs.In:Cooper CL, Robertson IT, editors. International review ofindustrial and organizational psychology. New York (NY):JohnWiley & Sons Ltd, 169-212.

61. Yang, BM, Prescott, N, Bae, EY. (2001). The impact of economiccrisis on health-care consumption in Korea. Health PolicyPlan 16: 372–85.

Ελληνική1. ΕΣΥΕ. Βασικά µεγέθη απασχόλησης. Ποσοστό ανεργίας 2009.

available from: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-presentation [August 2011]..

2. Κυριόπουλος, Γ., Τσιάντου, Β. (2010). Οικονοµική κρίση και οιεπιπτώσεις της στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη. ΑρχείαΕλληνικής Ιατρικής 27(5):834-840.



∆ιαπολιτισµική προσέγγιση οικογενειών µε διαφορετική κουλτούρα

από τους επαγγελµατίες υγείας

ΑΑθθαανναασσοοπποούύλλοουυ ΜΜααρρίίαα11,, ΧΧρριισσττοοδδοούύλλοουυ ΕΕλλέέννηη22

1. Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD© ΕΚΠΑ, Εργαστηριακή Συνεργάτης τµήµατος Νοσηλευτικής ΑΤΕΙ Αθήνας2. Εκπαιδευτικός ∆ευτεροβάθµιας Τεχνικής και Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης, Νοσηλεύτρια,

MSc, PhD© Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου, τµήµατος Νοσηλευτικής.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η ποικιλοµορφία του εθνικού και παγκόσµιου πληθυσµού (οικονοµικοί µετανάστες, πρόσφυγες, αιτούντες πολι-τικό άσυλο κ.ά) επιφορτίζει τον επαγγελµατία υγείας µε την προαγωγή της υγείας και την παροχή νοσηλευτικήςφροντίδας σε άτοµα, οµάδες και οικογένειες που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες. Η παροχή υψη-λού επιπέδου φροντίδας υγείας, απαιτεί γνώση και κατανόηση των ιδαίτερων πολιτισµικών χαρακτηριστικώντους. Προϋποθέτει εξατοµικευµένη και πολιτισµικά ευαίσθητη νοσηλευτική φροντίδα, βασισµένη στη γνώσητων αξιών υγείας και της ασθένειας, στη θρησκεία, στην ιστορία, στην φιλοσοφία του πολιτισµού, στα ήθη καιέθιµα, στις πεποιθήσεις και συµπεριφορές, στον τρόπο ζωής µέσα στις διάφορες κουλτούρες. Προϋποθέτει επί-σης πολιτισµική ενσυναίσθηση, σωστή σχέση και επικοινωνία, αποδοχή και σεβασµό στη διαφορετικότητα. Στοσυγκεκριµένο άρθρο τονίζεται η ανάγκη της αποτελεσµατικής διαπολιτισµικής προσέγγισης από τους επαγγελ-µατίες υγείας µε την απαιτούµενη πολιτισµική ευαισθησία και επάρκεια, µε σκοπό την προαγωγή της υγείαςστις οικογένειες µε διαφορετική κουλτούρα.

ΛΛέέξξεειιςς ΚΚλλεειιδδιιάά:: Κουλτούρα, οικογενειακή υγεία, πολιτισµική επάρκεια.

ΕισαγωγήΤο φαινόµενο της µετανάστευσης έχει οδηγήσει σεολοένα αυξανόµενες πολυπολιτισµικές κοινωνίες µεδηµογραφικές αλλαγές στις περισσότερες δυτικέςχώρες. Αναµένεται η τάση αυτή σε παγκόσµιο επί-πεδο να συνεχιστεί σύµφωνα µε την έως τώρα κινη-τικότητα των µεταναστευτικών ρευµάτων. Από τηνδεκαετία του ’90, υπήρξε µια σταθερή ροή µετανα-στών στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα µετά την ένταξηνέων χωρών στην ΕΕ, αλλά και της γειτνίασής τηςµε τις χώρες της Βαλκανικής και γενικότερα µε τηγεωγραφική της θέση (Μαρβάκης κ.ά 2001, Καβου-νίδης 2002).

Η ελληνική κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίεςέχει αλλάξει σηµαντικά, ιδιαίτερα µετά την αυξανό-µενη εισροή µεταναστών στη χώρα. Νέες κοινωνι-κές οµάδες κάνουν την εµφάνισή τους, σύµφωνα µετο Ελληνικό Συµβούλιο για τους πρόσφυγες, ενώκαταγράφονται αλλαγές στα κοινωνικά, πολιτισµικά,

εθνικά, και θρησκευτικά χαρακτηριστικά του πλη-θυσµού της Ελλάδας (Μίτιλης & Σκαλή 2004). Ο πολι-τισµός των µεταναστών δεν είναι σε καµιά περίπτω-ση ο πολιτισµός των «ξένων», αλλά η όψη και ηδιάσταση του πολιτισµού της χώρας υποδοχής, αφούαντικατοπτρίζει διαδικασίες ένταξης και αποκλει-σµού (Γκόβαρης 2000). Είναι φυσικό οι άνθρωποιπου προέρχονται από διαφορετικές εθνοτικές οµά-δες να έχουν ένα κοινωνικό, πολιτισµικό και γλωσ-σικό υπόβαθρο που ενδέχεται να επηρεάζει τις αντι-λήψεις τους για τη ζωή, την υγεία και την ασθένεια.Επηρεάζει επίσης την µετάδοση από γενιά σε γενιά,των αξιών και των παραδόσεων που σχετίζονται µετην υγεία και την ασθένεια.

Μειωµένη προσβασιµότητα στις υπηρεσίες υγείαςΟι οικογένειες που προέρχονται από διαφορετικέςχώρες µε χαµηλό κοινωνικοοικονοµικό υπόβαθρο,έχουν συνήθως υψηλότερα ποσοστά ασθενειών, χαµη-



λό επίπεδο προληπτικής υγειονοµικής φροντίδας,αδυναµία διατήρησης καλού επιπέδου υγείας, καθώςκαι περιορισµένη προσβασιµότητα σε υπηρεσίες υγεί-ας . Ο κοινωνικός αποκλεισµός αποθαρρύνει ορισµέ-να µέλη των οικογενειών αυτών να αναζητήσουν έγκαι-ρα και άµεσα ιατρονοσηλευτική φροντίδα για οποιαδήποτεσοβαρή ασθένεια ή τραυµατισµό (Καψάλης 2003).Υποφέρουν τόσο από χρόνιες ασθένειες όσο και απόοξέα συµπτώµατα, σε µεγαλύτερο ποσοστό από ό,τιο υπόλοιπος γηγενής πληθυσµός εξαιτίας των ανθυ-γιεινών συνθηκών διαβίωσης, της φτώχειας, της ανε-παρκούς ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και τηςσυχνά δυσµενούς κοινωνικοοικονοµικής τους κατά-στασης.

Οι απόψεις και οι πεποιθήσεις που έχουν ορισµέ-νες οικογένειες µε διαφορετικό πολιτισµικό υπόβα-θρο σχετικά µε τις εναλλακτικές και παραδοσιακέςµορφές θεραπείας ενδέχεται να τους αποθαρρύνει γιατην αναζήτηση συµβατικής ιατρικής βοήθειας. Το πιοπιθανό είναι η αναζήτηση ιατρικής βοήθειας να γίνειµόνο σε ασθένειες µε οξέα συµπτώµατα και απειλη-τικές για τη ζωή καταστάσεις. Κυρίως το πρόβληµατης γλώσσας και της επικοινωνίας ή πιθανές αρνητι-κές εµπειρίες µη εξυπηρέτησής τους στις υπηρεσίεςυγείας των ίδιων ή οµοεθνών τους, καθιστά τις οµά-δες αυτές του πληθυσµού αποκλεισµένες απο το κοι-νωνικό σύστηµα υγείας (Papadopoulos κ.ά., 2010)

∆ιαπολιτισµική προσέγγιση οικογενειών µε διαφορετική κουλτούραΟι επαγγελµατίες υγείας καλούνται να αντιµετωπίσουνµια κοινωνική πραγµατικότητα που συνεχώς αλλάζεικαι το φαινόµενο αυτό γίνεται όλο και πιο έντονο καθώςκαλούνται να φροντίσουν θύµατα πολέµου, ανθρώ-πους που προέρχονται από καταπιεστικά πολιτικάσυστήµατα ζητώντας πολιτικό άσυλο και οικονοµικούςµετανάστες. Το ∆ιεθνές Συµβούλιο των Νοσηλευτών,παρατηρώντας αυτή τη νέα πραγµατικότητα, συµπε-ριέλαβε το 2006 την επισήµανση ότι η νοσηλευτικήφροντίδα είναι ανεξάρτητη και δεν ορίζεται από ηλι-κία, χρώµα, πολιτισµό, αναπηρία ή ασθένεια, φύλο,εθνικότητα, πολιτικές πεποιθήσεις, φυλή ή κοινωνι-κή θέση (Lancellotti, 2008). Οι νοσηλευτές και γενι-κά οι επαγγελµατίες υγείας είναι σε θέση να παρέ-χουν κατάλληλη φροντίδα σε ασθενείς µε διαφορετικήκουλτούρα, όταν είναι ενήµεροι οι ίδιοι για το πώς οιιστορικοί, πολιτισµικοί, πολιτικοί, κοινωνικοί και οικο-νοµικοί παράγοντες καθορίζουν τη ζωή και διαβίωσήτους (Ζυγά, 2010).

Οι οικογένειες θέτουν δικά τους πλαίσια λειτουρ-γίας που είναι µοναδικά για κάθε οικογένεια και συχνάκαλούνται να αναπτύξουν έναν δικό τους ιδιότυποπολλές φορές τρόπο επίλυσης προβληµάτων που τουςδιευκολύνει να αντιµετωπίσουν την προσαρµογή σεµια νέα κατάσταση. Οι σύγχρονες τάσεις δείχνουν ότιο τύπος της εκτεταµένης οικογένειας και το υποστη-

ρικτικό δίκτυο της κοινότητας αναγνωρίζεται ως έναςσηµαντικός παράγοντας που συµβάλλει στην αρµο-νική λειτουργία των οικογενειών και την ευηµερία(Καλοκαιρινού & Αθανασοπούλου, 2010). Ως εκ τού-του η θεωρητική γνώση των οικογενειακών συστη-µάτων και τα χαρακτηριστικά των οικογενειών πουπροέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες από τουςνοσηλευτές που διαθέτουν πολιτισµική επάρκεια,είναι σαφές ότι συµβάλλει στην παροχή κατάλληληςφροντίδας και προσπίζει την υγεία της οικογένειας.Η προοπτική της θετικής προσέγγισης των οικογε-νειών αυτών θα ενθαρρύνει την αναγνώριση των όποι-ων προβληµάτων προσαρµογής και την αγωνία πουβιώνουν οι οικογένειες αυτές.

Οι επαγγελµατίες υγείας στην διάρκεια της επαγ-γελµατικής τους διαδροµής καλούνται να αντιµετω-πίσουν ασθενείς και οικογένειες που προέρχονται απόάλλους πολιτισµούς µε διαφορετική κουλτούρα. Μερι-κές φορές αναγκάζονται να κατατάξουν τους ασθε-νείς, σε αυτούς που έχουν υποστήριξη από την οικο-γένεια και το συγγενικό περιβάλλον και αυτούς πουπροέρχονται από προβληµατικές οικογένειες που δενέχουν καµµιά στήριξη. Αυτόµατα γίνεται ο διαχωρι-σµός σε «καλές» και «προβληµατικές» οικογένειες.Αυτό γιατί η «καλή» οικογένεια είναι εκείνη που κατάκανόνα ανταποκρίνεται και συµµορφώνεται στις οδη-γίες των γιατρών και των επαγγελµατιών υγείας καιδιευκολύνει έτσι τη θεραπευτική σχέση. Αντίθετα η«προβληµατική» οικογένεια είναι αυτή που αποτυγ-χάνει να ανταποκριθεί και να ακολουθήσει το θερα-πευτικό πλαίσιο δηµιουργώντας διάφορα προβλήµα-τα σε αυτή τη σχέση.

Ο χαρακτηρισµός της οικογένειας σε προβληµα-τική ή µη, ενδέχεται να άπτεται της µεροληπτικής στά-σης απέναντι στο πολιτισµικό υπόβαθρο ή στην κακήκοινωνικοοικονοµική κατάσταση, αγνοώντας πολλέςφορές το γεγονός ότι οι οικογένειες αυτές ίσως ναπροσπαθούν να αντιµετωπίσουν την κατάσταση βασι-σµένη σε ένα δικό τους πλαίσιο αναφοράς που αντα-ποκρίνεται στην κουλτούρα τους. Οικογένειες απόδιαφορετικούς πολιτισµούς µπορεί να αγνοούν τι σηµαί-νει κατάλληλη συµπεριφορά στον τοµέα της υγειονο-µικής φροντίδας και των αλληλεπιδράσεων της, µεαποτέλεσµα αυτό να οδηγεί σε παρεξηγήσεις καισυγκρούσεις. Μαθαίνοντας να διαπραγµατεύονται σεµια κουλτούρα που έχει διαφορετικά πρότυπα και αξίεςδεν είναι εύκολο για αυτούς, όταν αισθάνονται ευά-λωτοι και άρρωστοι. Κατά συνέπεια ο διαχωρισµόςτων οικογενειών είναι µεροληπτικός. Πολλοί από τουςεπαγγελµατίες υγείας είναι επιρρεπείς να κάνουν γενι-κεύσεις επειδή ίσως αγνοούν την κουλτούρα άλλωνπληθυσµών, διακατέχονται από στερεότυπα που ανα-πόφευκτα οδηγούν σε εσφαλµένες απόψεις, στάσειςκαι συµπεριφορές. Αυτό έχει σαν συνέπεια την κακήδιαχείριση και µεροληψία, η οποία κατά συνέπεια οδη-γεί σε µειωµένη ή ανεπαρκή νοσηλευτική φροντίδα



των ασθενών αυτών. Η προκατάληψη που υπάρχει γιατις πολιτισµικά διαφορετικές οµάδες πληθυσµού δεντους αφήνει περιθώρια σκέψης ότι πολλές από αυτέςτις οικογένειες, δείχνουν τεράστια υποµονή όταν έρχο-νται αντιµέτωπες µε την ασθένεια, το τραύµα ή απροσ-δόκητες κρίσεις. Οι ελληνικές οικογένειες µπορούνσυνήθως να βασίζονται σε ένα ευρύ άτυπο υποστηρι-κτικό δίκτυο, που στηρίζεται στα µέλη της οικογένει-ας, συγγενείς, φίλους και κοινωνικό περίγυρο, πράγ-µα που µπορεί να µην είναι τόσο εµφανές και κατανοητόσε άλλους πολιτισµούς.

Η ολοένα και περισσότερο, συσχέτιση µεταξύ κοι-νωνικού υπόβαθρου της οικογένειας και της συµπε-ριφοράς της απέναντι στην υγεία και την ασθένεια,υποχρεώνει τους επαγγελµατίες υγείας στην καθηµε-ρινή τους πρακτική να ακολουθήσει µια πολυσυστη-µατική, πολιτισµική προσέγγιση και διάσταση για ναέχει θετικά αποτελέσµατα όσον αφορά στην προαγω-γή και την διατήρηση της υγείας.

Η ανάπτυξη της πολιτισµικής επάρκειας για τους επαγγελµατίες υγείας Αναγνωρίζοντας ότι η πλειονότητα των ανθρώπων ζεισε πολυπολιτισµικές κοινωνίες και ότι η πολιτισµι-κή ταυτότητα παίζει ένα πολύ σηµαντικό ρόλο στηδιαµόρφωση των πεποιθήσεων και πρακτικών γιατην Υγεία, οι Επαγγελµατίες Υγείας είναι πλέον απα-ραίτητο να έχουν τέτοια εκπαίδευση ώστε να καθί-στανται ικανοί να παρέχουν φροντίδα µε τρόπο απο-δοτικό και πολιτισµικά κατάλληλο. Σε συµφωνία µετην πολυπολιτισµικότητα των κοινωνιών, σε πολλέςχώρες, αναπτύσσεται ένα διαπολιτισµικό πλαίσιο,τόσο κατά τις βασικές σπουδές των επαγγελµατιώνυγείας, όσο και κατά την δια βίου συνεχιζόµενη εκπαί-δευση. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ότι η απόκτηση τωνπολιτισµικών ικανοτήτων και του ανάλογου γνωστι-κού υπόβαθρου µπορεί να οδηγήσει στην παροχήφροντίδας µε πολιτισµική επάρκεια (Papadopoulosκ.ά, 2011). Γνώσεις που αφορούν στη δοµή της οικο-γένειας, στον τρόπο ζωής, στην λαϊκή και παραδο-σιακή θεραπευτική, στην αξιολόγηση του πόνου µέσωτης γλώσσας του σώµατος και στις αξίες σχετικά µετον πόνο, στις διατροφικές συνήθειες των ασθενών,στις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις αντιλήψειςγια το θάνατο, συµβάλλουν στην αξιολόγηση και τηνκαλύτερη φροντίδα των ασθενών. Οι επαγγελµατίεςυγείας που διαθέτουν πολιτισµική επάρκεια µπορούννα προσφέρουν κατάλληλη φροντίδα σε πληθυσµούςµε διαφορετική κουλτούρα. ∆ιασφαλίζουν τα δικαι-ώµατα των ασθενών και των οικογενειών και αυτόεπιτυγχάνεται µόνο γνωρίζοντας το πολιτισµικό τουςυπόβαθρο (Ζυγά, 2010). Η πολιτισµική επάρκεια στηνοσηλευτική πρακτική είναι µια διαρκής διαδικασίαπου αποσκοπεί στο να παρέχουν οι επαγγελµατίεςυγείας και οι νοσηλευτές φροντίδα στα άτοµα πουπροέρχονται από ποικίλους πολιτισµούς, λαµβάνο-

ντας υπόψη τη διαφορετικότητά τους, έχοντας καλήγνώση αλλά και προσόντα στη διαπολιτισµική νοση-λευτική και δείχνοντας σεβασµό στους ανθρώπουςπου προέρχονται από άλλους πολιτισµούς (Leininger,2002). Η διαπολιτισµική νοσηλευτική φροντίδα είναιένας όρος που χρησιµοποιείται από την Leiningerγια να περιγράψει τη φροντίδα που αναγνωρίζει τηνπολιτισµική ποικιλοµορφία και επικεντρώνεται στιςπολιτισµικές ανάγκες του ασθενή και της οικογένει-άς του. Η θεωρία της έχει ως στόχο να βοηθήσει τουςνοσηλευτές αλλά και τους άλλους επαγγελµατίες υγεί-ας να διακρίνουν και να εξηγήσουν τους πολιτισµι-κούς παράγοντες που αφορούν στις οµοιότητες καιστις διαφορές που µπορεί να έχουν επίδραση στουςανθρώπους. Με βάση αυτή τη θεωρία έχουν σχεδια-σθεί και εφαρµοσθεί µοντέλα στη Β. Αµερική καιστην Ευρώπη.

Τα κυριότερα µοντέλα ανάπτυξης πολιτισµικής επάρκειας για τους επαγγελµατίες υγείαςΜε δεδοµένο ότι ο µεταναστευτικός πληθυσµός αυξά-νεται διαρκώς, τα µοντέλα ανάπτυξης πολιτισµικήςεπάρκειας στους επαγγελµατίες υγείας σε όλες τιςδοµές υπηρεσιών υγείας, είναι πιο επίκαιρα απόποτέ. Τα διάφορα µοντέλα που έχουν αναπτυχθείπεριγράφουν διαστάσεις και διαδικασίες που αφο-ρούν τη διαπολιτισµική νοσηλευτική, παρέχουν εργα-λεία και δεξιότητες που βοηθούν στην επικοινωνίαµε τους ασθενείς και τις οικογένειές τους. Βοηθούνεπίσης τους επαγγελµατίες υγείας να κατανοήσουνσυµπεριφορές και στάσεις απέναντι στην υγεία καιτην ασθένεια.

Το Μοντέλο για τις πολιτισµικές δεξιότητες τουPurnell είναι ένα µοντέλο που παρέχει ένα πλαίσιοαναφοράς για την διαπολιτισµική αξιολόγηση. Στοµοντέλο του Purnell διακρίνονται 12 τοµείς πουείναι κοινοί για όλους τους πολιτισµούς: 1) συνολι-κή θεώρηση, τόπος προέλευσης και τοπογραφία 2)επικοινωνία, 3) οι ρόλοι και η δοµή της οικογένει-ας, 4) θέµατα εργατικού δυναµικού, 5) βιοπολιτισµι-κή οικολογία, 6) συµπεριφορές υψηλού κινδύνου, 7)διατροφή, 8) εγκυµοσύνη και πρακτικές τεκνοποί-ησης 9) τελετουργίες θανάτου, 10) πνευµατικότητα,11) πρακτικές υγειονοµικής φροντίδας, και 12) επαγ-γελµατίες υγείας.

Το µοντέλο µπορεί να καθοδηγήσει την εκτίµησητου πολιτισµού, τους τοµείς που παρέχουν ένα αρχι-κό πλαίσιο για τη συλλογή πληροφοριών σχετικά µετην οικογένεια (Purnell & Paulanka 1998). Σε περισ-σότερο πρακτικό επίπεδο, οι Purnell και Paulanka(1998) αναφέρουν ότι οι δεξιότητες επικοινωνίαςπεριλαµβάνουν γλωσσικά στοιχεία (κυρίαρχη γλώσ-σα, διαλέκτους), µη γλωσσικές παραλλαγές (τόνοςκαι αποχρώσεις της φωνής), µη λεκτική επικοινω-νία (οπτική επαφή, εκφράσεις προσώπου, χρήσηαγγίγµατος, γλώσσα σώµατος, ειδικές πρακτικές,



αποδεκτοί τρόποι χαιρετισµού), δυναµικότητα (αντί-ληψη του κόσµου κατά το παρελθόν, το παρόν καιπροοπτικές για το µέλλον), και την χρήση του πρω-τοκόλλου εθιµοτυπίας κατά τη χρήση των ονοµάτων.Όλα αυτά τα στοιχεία είναι πιθανό να διαφέρουν απόκουλτούρα σε κουλτούρα και η άγνοιά τους µπορείνα επιφέρει εµπόδια στην επικοινωνία.

Σύµφωνα µε το µοντέλο των Papadopoulos, Tilki& Taylor (1998) η ανάπτυξη πολιτισµικής ικανότη-τας προϋποθέτει την παροχή αποτελεσµατικής φρο-ντίδας υγείας λαµβάνοντας υπόψη τις πολιτισµικέςπεποιθήσεις, συµπεριφορές και ανάγκες των ανθρώ-πων. Αποτελεί τη σύνθεση πολλών γνώσεων και δεξιο-τήτων, οι οποίες αποκτώνται κατά τη διάρκεια τηςπροσωπικής και επαγγελµατικής ζωής που συνεχώςπροστίθενται νέες. Για να δοθεί σε αυτήν τη γνώσηκαι στις δεξιότητες µια δοµή και για να διευκολυν-θεί η εκµάθησή τους προτείνουν τα στάδια της πολι-τισµικής επάρκειας, πολιτισµικής γνώσης, πολιτι-σµικής ευαισθησίας και πολιτισµικής ικανότητας.

Εκτός από το µοντέλο των Papadopoulos, Tilki &Taylor (1998), στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουνδιάφορα άλλα µοντέλα πολιτισµικής επάρκειας πουαναφέρουν χρήσιµες λύσεις και προτάσεις σχετικάµε την διάρθρωση της νοσηλευτικής πρακτικής µεδιαπολιτισµική κατεύθυνση (Campinha Bacote 1998).Η Campinha-Bacote (1998) παρέχει µία περιεκτικήλίστα από µοντέλα και εργαλεία, που αναπτύχθηκανπροκειµένου να συλλεχθούν δεδοµένα που αφορούνστα πολιτισµικά στοιχεία, που είναι απαραίτητα γιατη σωστή εκτίµηση των αναγκών του αρρώστου. ΗCampinha-Bacote (1998) καταδεικνύει ότι το να πραγ-µατοποιεί κανείς µία πολιτισµική αξιολόγηση είναικάτι περισσότερο από την επιλογή ενός εργαλείουκαι ικανοποίηση των συστατικών στοιχείων του. Ηδιαδικασία αυτή πρέπει να πραγµατοποιείται µε ένανπολιτισµικά ευαίσθητο τρόπο, λαµβάνοντας υπόψιντο «επείγον» της κατάστασης υγείας του ασθενή καιτην υπάρχουσα γνώση για τον πολιτισµό του, έτσιώστε, για παράδειγµα, να αποφευχθούν ατυχή περι-στατικά και να συµπεριληφθεί η οικογένεια στη δια-δικασία. Η ίδια συγγραφέας συστήνει ότι µία αποτε-λεσµατική προσέγγιση της πολιτισµικής αξιολόγησηςθα έπρεπε να περιλαµβάνει την ενσωµάτωση τωνστοιχείων πολιτισµικού περιεχοµένου στα ήδη υπάρ-χοντα νοσηλευτικά έντυπα. Με τον τρόπο αυτό η κουλ-τούρα δεν αντιµετωπίζεται ως ένα επιπλέον στοιχείοαλλά ως ένα σηµαντικό µέρος, αναπόσπαστο από τηνοσηλευτικές διαδικασίες (Papadopoulos κ.ά 2011).

Πολλές φορές η απλή και στείρα γνώση δεν ταυ-τίζεται µε την πολιτισµική ευαισθησία και επάρκεια.Στην πραγµατικότητα οι περισσότεροι νοσηλευτές καιεπαγγελµατίες υγείας, έχουν την πρόθεση να παρά-σχουν πολιτισµικά ευαίσθητη νοσηλευτική φροντίδαπου να έχει ανταπόκριση στις διάφορες πολιτισµικέςοµάδες. Αυτό που διαπιστώνεται στην πράξη, είναι

ότι οι νοσηλευτές και οι επαγγελµατίες υγείας πουέχουν οι ίδιοι ως άτοµα ανεπτυγµένη κουλτούρα καιπολιτισµικό πλαίσιο αναφοράς τότε αυτό το πλαίσιοσυνδέεται άµεσα και έχει αντίκτυπο στην εργασία τους(Papadopoulos, 2004). Συχνά δε, δεν έχουν επίγνω-ση ότι οι ατοµικές πολιτισµικές αξίες επηρεάζουν τηνσκέψη τους, την στάση τους και την συµπεριφοράτους. Εκείνοι που έχουν πολιτισµική ευαισθησία απέ-ναντι στη διαφορετικότητα και στην ξένη κουλτούραέχουν συµπεριφορά ανάλογη και απαλλαγµένη απόστερεότυπα. Όµως αυτό που είναι αποδεκτό από τηνσύγχρονη νοσηλευτική είναι ότι κάθε νοσηλευτής είναισχεδόν απαραίτητο να συµπεριλάβει στα καθήκοντάτου την προσέγγιση της κάθε οικογένειας ως µονα-δική, µε σεβασµό στις πολιτισµικές της διαφορέςώστε να της παρασχεθεί κάθε δυνατή βοήθεια καινοσηλευτική φροντίδα σε όλο το φάσµα της ασθένει-ας και της υγείας.

ΣυµπεράσµαταΗ γνώση και η εκτίµηση της πολιτισµικής και εθνο-τικής ταυτότητας των ασθενών και των οικογενειώντους είναι πρωταρχικής σηµασίας για την παροχήνοσηλευτικής φροντίδας προσαρµοσµένη στο ανάλο-γο πολιτισµικό υπόβαθρο. ∆ίνοντας τον απαραίτητοχρόνο για µια αποτελεσµατική επικοινωνία µε τουςασθενείς και τις οικογένειές τους, αυτό θα οδηγήσειστην σωστή αξιολόγηση των προβληµάτων, και θαδιαµορφώσει την εξατοµίκευση του σχεδίου της νοση-λευτικής παρέµβασης. Οι σύγχρονοι επαγγελµατίεςυγείας είναι απαραίτητο να κατανοήσουν τις θεωρίεςτων οικογενειακών συστηµάτων, να επιδιώκουν ναγνωρίσουν τις συµπεριφορές και την κουλτούρα τωνασθενών, ώστε να διαχειρίζονται κατάλληλα το σχέ-διο νοσηλευτικής φροντίδας τους. Η νοσηλευτικήπαρέµβαση που εναρµονίζεται στα σύγχρονα κοινω-νικά και πολιτισµικά ζητήµατα συµβάλλει αναµφίβο-λα στην προάσπιση και προαγωγή υγείας.

Θεωρείται επιτακτική η ανάγκη να επεκταθεί ηέρευνα σχετικά µε την αλληλεπίδραση των κοινωνι-κών και πολιτισµικών παραγόντων όσον αφορά τηνδιάταξη του υγειονοµικού χάρτη και την προαγωγή τηςυγείας. Η υγεία δεν επιδέχεται όρια και φραγµούς καιτο ανθρωπιστικό χρέος των λειτουργών της είναι ναπεριθάλπουν κάθε ανθρώπινη ύπαρξη από οποιοδή-ποτε σηµείο της γης και αν προέρχεται, ανεξαρτήτωςτης τήρησης ή µη των συµβατικών κοινωνικο-πολιτι-σµικών κανόνων (Macionis, Benokraitis 2007).

Η προσέγγιση των πληθυσµών µε διαφορετικήκουλτούρα θεωρείται απαραίτητη, προκειµένου ναανοίξει ο δρόµος σε µια υγειονοµική εµπειρία η οποίανα είναι συµβατή µε τα νέα οικουµενικά πρότυπα,αλλά που ταυτόχρονα να σέβεται την κουλτούρα τουκάθε πολίτη και την κουλτούρα των ολιγάριθµων ήπολυάριθµων πληθυσµιακών οµάδων (Καλοκαιρινούκ.ά 2003).



Βιβλιογραφία1. Μίτιλης Α. και Σκαλή Θ. «Το δικαίωµα στην Εκπαίδευση». Στο Ελλη-

νικό Συµβούλιο για τους Πρόσφυγες (2004) Σχέδιο ∆ράσης «Και-νούργια Αρχή», Συγγραφική οµάδα Μίτιλης Α., Σκαλή Θ. Οδηγός∆ιαπολιτισµικής Εκπαίδευσης, επιµέλεια έκδοσης Σκλάβου Κ.Αθήνα.

2. Γκόβαρης, Χ. (2000) ∆ιαπολιτισµική Εκπαίδευση και το δίλληµατων πολιτισµικών διαφορών, Παιδαγωγικός Λόγος, 3: 23-30.

3. Lancellotti, K. (2008) Culture Care Theory: A Framework forExpanding Awareness of Diversity and Racism in Nursing Education,Journal of Professional Nursing, 24 (3): 179-183.

4. Leininger, M. (2002) Culture Care Theory: A Major Contributionto Advance Transcultural Nursing Knowledge and Nursing,Journal of Transcultural Nursing, 13 (3): 189-192.

5. Campinha-Bacote J (1998) The process of cultural competencein the delivery of healthcare services. A culturally competentmodel of care. 3rd ed. Transcultural C.A.R.E. Associates, Cincinnati

6. Purnell L D, Paulanka B J (1998) Transcultural health care. Aculturally competent approach. F A Davies, Philadelphia

7. Papadopoulos I, Tilki M, Taylor G (1998) Transcultural care. Aguide for health care professionals. Quay Books, Dinton

8. Papadopoulos I, Lay M, Lees S (2004) The A.S.E.R.T. project.Enhancing the evidence base on health promotion issuesamong ethnic minorities, refugees, and Gypsy Travellers in

Wales. Welsh Assembly Government. Cardiff9. Leininger M M (1995) Transcultural Nursing. Concepts, theories,

research and practices. 2nd edn. McGraw-Hill, New York10. Μαρβάκης, Αθ., Παρασάνογλου, ∆. Παύλου, Μ. (2001). Μετανά-

στες στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. 11. Καβουνίδη Τζ. (2002). Χαρακτηριστικά µεταναστών: το Ελληνικό

Πρόγραµµα νοµιµοποίησης του 1998. Αθήνα: Σάκκουλας 12. Καλοκαιρινού Α, Κορδέλλα Κ, Τολίκα Φ. Θεωρητικές προσεγγί-

σεις της ∆ιαπολιτισµικής Νοσηλευτικής. Νοσηλευτική 2003,42:451–456

13. Καψάλης Α.,(2003) Συµπεράσµατα της διηµερίδας της ΓΣΕΕ µεθέµα «Για µια κοινή µεταναστευτική πολιτική της ΕυρωπαικήςΈνωσης», Ενηµέρωση του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ/Α∆Ε∆Υ, τεύχος 92, Φεβρου-άριος 2003, σελ. 2-9

14. Καλοκαιρινού Α., Αθανασοπούλου Μ., (2010) Νοσηλευτική τηςΟικογένειας, Αθήνα Εκδ.Βήτα

15. Papadopoulos I., Καλοκαιρινού Α., Κούτα Χ., (2011) ∆ιαπολιτισµι-κή Νοσηλευτική και Πολιτισµική Επάρκεια για ΕπαγγελµατίεςΥγείας, Αθήνα Εκδ.Πασχαλίδη

16. Ζυγά Σ. (2010) Εισαγωγή στη Νοσηλευτική Επιστήµη, ΑθήναΕκδ.Βήτα

17. Macionis J. John and Benokraitis V.Nijole (2007) Seeing Ourselves:Classic, Contemporary, and Cross-Cultural Readings in SociologyEdition: 7TH 07 Prentice Hall, Inc USA

ABSTRACT

RREEVVIIEEWWIINNTTEERRCCUULLTTUURRAALL EEFFFFEECCTTIIVVEE AAPPPPRROOAACCHH OOFF FFAAMMIILLIIEESS WWIITTHH DDIIFFFFEERREENNTT CCUULLTTUURREESS BBYY HHEEAALLTTHH PPRROOFFEESSSSIIOONNAALLSS[[AAtthhaannaassooppoouulloouu MMaarriiaa RRNN,,MMSScc,,PPhhDD((cc)) NNKKUUOOAA,, CCoonnttrriibbuuttoorr ooff AAtthheennss AATTEEII,, CChhrriissttooddoouulloouu EElleennii RRNN,, MMSScc,,PPhhDD©© UUnniivveerrssiittyy ooff PPeellooppoonnnneessee]]

The diversity of the national and global population, such as economic migrants, refugees, asylum-seekersand others, entrusts health professionals with health promotion and nursing care provision to individuals,groups and families coming from different cultures.Providing high quality health care requires a deep insight into their special cultural characteristics.Individualized and culturally sensitive nursing care, based on the religion, history, culture philosophy,manners and customs, beliefs and attitudes, lifestyle and a profound understanding of the values of healthand illness within various cultures, is undoubtedly a necessity. In conclusion, it requires cultural empathy,good relationship and communication, acceptance and respect for diversity.The aim of this review is to emphasize on the need for effective intercultural approach by health professionals,equipped with the requisite cultural sensitivity and competence, in order to promote health to families ofdifferent cultures.

KKeeyy wwoorrddss:: Culture, cultural competence, family health.

Ο∆ΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Το Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµης(ΕΠΝΕ) είναι το επίσηµο περιοδικό της ΕΝΩΣΗΣ ΝΟΣΗ-ΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑ∆ΟΣ. Είναι ένα διεπιστηµονικό περιο-δικό µε σύστηµα κριτών, µε σκοπό την προώθηση τηςΝοσηλευτικής επιστήµης στην Ελλάδα.Το Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµηςπαρέχει την δυνατότητα για τη δηµοσίευση ακαδηµαϊ-κών άρθρων που εκθέτουν ερευνητικά συµπεράσµα-τα, ανασκοπήσεις βασισµένες στην έρευνα, άρθρασυζήτησης και σχόλια που ενδιαφέρουν το διεθνέςαναγνωστικό κοινό των επαγγελµατιών, των εκπαιδευ-τικών, των διοικητών και των ερευνητών σε όλους τουςτοµείς της νοσηλευτικής, και των επιστηµών φροντί-δας υγείας.

ΤΥΠΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Το ΕΠΝΕ δηµοσιεύει τα άρθρα κάτω από τρεις κύριεςκατηγορίες: - Άρθρα σύνταξης - Τα άρθρα σύνταξης που είναι σχετικά σύντοµα (µέγι-

στο 200 λέξεων).- Πρωτότυπα άρθρα - ερευνητικές εργασίες

• Τα πλήρη άρθρα που αναφέρονται σε πρωτογενήέρευνα µπορούν να είναι µέχρι 5.000 λέξεις.

• Τα πρωτόκολλα των κλινικών δοκιµών πρέπει ναείναι µέχρι 2.500 λέξεις. Οι συγγραφείς πρέπει ναδηλώσουν τον αριθµό µητρώου της δοκιµής (εάνυπάρχει), καθώς επίσης και πότε θα παρουσιαστούντα συµπεράσµατα.

Ανασκοπήσεις και σύντοµες παρουσιάσεις (µέχρι 2000λέξεις)

• Ανασκοπήσεις, που περιλαµβάνουν: - συστηµατικές ανασκοπήσεις, µετα-ανάλυση,- βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις, - πολιτικές ανασκοπήσεις.- άλλου είδους (π.χ κοινωνικο-οικονοµικές)

• Άρθρα κριτικής βιβλίων: Να είναι µέχρι 1000 λέξεις.

∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ Οι συγγραφείς πρέπει να υποβάλλουν τα χειρόγραφαστο περιοδικό ηλεκτρονικά µέσω του ηλεκτρονικού

ταχυδροµείου του περιοδικού: [email protected]. Όληη αλληλογραφία, συµπεριλαµβανοµένης της ανακοί-νωσης της απόφασης του υπεύθυνου σύνταξης και τωναιτηµάτων για επανεξέταση, θα γίνονται µε το ηλε-κτρονικό ταχυδροµείο. Η υποβολή ενός άρθρου, προ-ϋποθέτει ότι δεν έχει δηµοσιευθεί προηγουµένως, ότιδεν είναι υπό εξέταση για δηµοσίευση αλλού και ότιεάν γίνει αποδεκτό δεν θα δηµοσιευθεί αλλού, στααγγλικά ή σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, χωρίς τη γρα-πτή συγκατάθεση του εκδότη.

∆ιαδικασία αξιολόγησηςΑρχικά όλα τα άρθρα αξιολογούνται από την συντακτι-κή επιτροπή και κατανέµονται ανά θεµατικό τοµέαστους κριτές. Ακολούθως γίνονται αποδεκτά για δηµο-σίευση µετά από µια διπλή µυστική αξιολόγηση απότουλάχιστον δύο κριτές. Οι κριτές αποφαίνονται εάν το άρθρο είναι: (α) Αποδεκτό για δηµοσίευση χωρίς τροποποιήσεις. (β) Αποδεκτό για δηµοσίευση µε µικρές τροποποιή-

σεις.(γ) Αποδεκτό για δηµοσίευση κατόπιν σηµαντικών τρο-

ποποιήσεων. (δ) Μη αποδεκτό για δηµοσίευση στην παρούσα µορ-

φή.

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥΓΓεεννιικκέέςς οοδδηηγγίίεεςς:: Οι υποβληθείσες εργασίες πρέπεινα είναι κατάλληλες για διεθνές ακροατήριο και οισυγγραφείς δεν πρέπει να περιορίζονται µόνο στιςεθνικές και πολιτικές πρακτικές και την εγχώρια νοµο-θεσία. Κάθε άρθρο πρέπει να συνοδεύεται από επι-στολή του συγγραφέα, υπόδειγµα της οποίας υπάρχειστην σελίδα του περιοδικού που φιλοξενείται στηνηλεκτρονική διεύθυνση της ΕΝΕ: www.enne.gr Στην επιστολή θα αναφέρονται τα ακόλουθα:• Βεβαίωση ότι η εργασία δεν έχει δηµοσιευτεί ολό-

κληρη ή τµήµα αυτής σε άλλο περιοδικό.• ∆ήλωση ότι το τελικό κείµενο της εργασίας αναγνώ-

στηκε και εγκρίθηκε από όλους τους συγγραφείς.• Γραπτή βεβαίωση άδειας (Αρ. πρωτοκόλλου έγκρι-

σης) διεξαγωγής της µελέτης από την Επιτροπή Ηθι-κής και ∆εοντολογίας του φορέα στον οποίο διεξή-χθη η εν λόγω µελέτη.

• Το ονοµατεπώνυµο, την ταχυδροµική και την ηλε-κτρονική διεύθυνση καθώς και το τηλέφωνο του συγ-γραφέα που είναι υπεύθυνος για την αλληλογραφία.

Αναλυτικές πληροφορίες σχετικά µε τη διαδικασία



ΓΕΝΙΚΑ

ηλεκτρονικής υποβολής του άρθρου δηµοσιεύονταιστην ιστοσελίδα µας.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥΟργανώστε το χειρόγραφο στην ακόλουθη σειρά: τίτ-λος του άρθρου, σελίδα τίτλου, ευχαριστίες, περίλη-ψη και λέξεις κλειδιά, κείµενο, βιβλιογραφικές ανα-φορές, πίνακες, αριθµοί, παράρτηµα (γραµµατοσειρά:TIMES NEW ROMAN µέγεθος 12, 1.5 διάστηµα γραµ-µών). Παρακαλούµε αριθµήστε τις σελίδες του χειρο-γράφου σας.

ΤΤίίττλλοοςς:: Ο τίτλος ενός άρθρου πρέπει να περιγράφει τοθέµα του και όπου είναι σχετικό τον πληθυσµό, το κλι-νικό πρόβληµα και την µέθοδο της έρευνάς του.

ΣΣεελλίίδδαα ττίίττλλοουυ:: Η σελίδα τίτλου περιλαµβάνει:• Το πλήρες όνοµα, τον πλήρη τίτλο του άρθρου (µέχρι

90 χαρακτήρες), τα ακαδηµαϊκά και επαγγελµατικάπροσόντα και το ινστιτούτο για κάθε συγγραφέα.

• Την διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδροµείου για τονκάθε συγγραφέα.

• Την ηµεροµηνία υποβολής του άρθρου.

ΕΕυυχχααρριισσττίίεεςς:: Γράφονται ευχαριστίες στους βασικούςσυνεισφέροντες.

ΠΠεερρίίλληηψψηη:: Οι περιλήψεις πρέπει να είναι µέχρι 250λέξεις, και δεν πρέπει να περιλάβουν βιβλιογραφικέςαναφορές ή τις συντµήσεις.Οι περιλήψεις των ερευνητικών εργασιών πρέπει ναυιοθετήσουν τους ακόλουθους τίτλους, όπου είναιδυνατόν: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και µέθοδος, (γ)Αποτελέσµατα, (δ) Συζήτηση, (ε) Περιορισµοί µελέ-της και (στ) Συµπεράσµατα, τα οποία πρέπει να αφο-ρούν τους στόχους και τις υποθέσεις µελέτης. Kαιπροτάσεις για εφαρµογή των αποτελεσµάτων στηνκλινική πράξη. Οι περιλήψεις για τις ανασκοπήσεις πρέπει να παρέ-χουν µια περίληψη υπό τους ακόλουθους τίτλους,όπου είναι δυνατόν: Εισαγωγή, σκοπός, επί µέρουςστόχοι, ανασκόπηση βιβλιογραφίας: πηγές δεδοµέ-νων, µέθοδοι ανασκόπησης, αποτελέσµατα, συµπε-ράσµατα. Οι περιλήψεις για τα άρθρα κριτικής βιβλίων πρέπεινα παρέχουν µια συνοπτική περίληψη της γραµµήςεπιχειρήµατος που ακολουθείται και συµπερασµάτων.

ΛΛέέξξεειιςς--κκλλεειιδδιιάά:: Ο αριθµός αυτών να είναι µέχρι έξιλέξεις-κλειδιά κατά αλφαβητική σειρά, οι οποίεςπροσδιορίζουν ακριβώς το θέµα του άρθρου, σκοπόκαι µέθοδο. Χρησιµοποιήστε τον ιατρικό θησαυρό τίτ-λων (MeSH®) και (CINAHL) όπου είναι δυνατόν.

ΚΚεείίµµεεννοο:: Στην εισαγωγή του κειµένου απαιτείται για

όλα τα άρθρα να έχουν µια αναφορά σε αυτό που είναιήδη γνωστό για το θέµα και τι είναι αυτό που το άρθροπροσθέτει στην νοσηλευτική επιστήµη. Αναλόγως τηςκατηγορίας του άρθρου ακολουθείται η ακόλουθη µορ-φή:Οι ανασκοπήσεις πρέπει απαραίτητα να περιλαµβά-νουν (α) Εισαγωγή, (β) Σκοπό, (γ) Υλικό και µέθοδο,(δ) Αποτελέσµατα, (ε) Συζήτηση, (στ) Συµπεράσµατακαι να ακολουθούν την ανάπτυξη της περίληψης αλλάσε µεγαλύτερη έκταση.Οι ερευνητικές εργασίες πρέπει να ακολουθούν συγκε-κριµένη δοµή: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και µέθοδος,(πρέπει απαραίτητα να αναφέρεται η χρονική περίο-δος συγκέντρωσης των δεδοµένων, η πηγή των δεδο-µένων, το µέγεθος και η µέθοδος επιλογής του δείγ-µατος, λεπτοµέρειες για το πώς επιλέχθηκαν, κριτήριαεπιλογής και αποκλεισµού, αριθµοί αυτών που εισά-γονται και που αφήνουν τη µελέτη, τα σχετικά κλινι-κά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά, η µεθοδολογίασυλλογής των δεδοµένων, το εργαλείο για τη συλλο-γή των δεδοµένων, η άδεια χρήσης αυτού, η διαδικα-σία στάθµισης αυτού, το ποσοστό ανταπόκρισης, τοείδος της στατιστικής ανάλυσης που χρησιµοποιήθη-κε), (γ) Αποτελέσµατα που πρέπει να συνοδεύουν ακρι-βείς τιµές στατιστικής σηµαντικότητας (δ) Συζήτηση,(ε) Περιορισµοί µελέτης και (στ) Συµπεράσµατα, ταοποία πρέπει να αφορούν τους στόχους και τις υπο-θέσεις µελέτης. και προτάσεις για εφαρµογή των απο-τελεσµάτων στην κλινική πράξη. Οι ενδιαφέρουσες περιπτώσεις διακρίνονται στα τµή-µατα: (α) Εισαγωγή, (β) Περιγραφή περίπτωσης, (γ)Σχόλιο.Οι βραχείες δηµοσιεύσεις διακρίνονται στα τµήµατα:(α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και µέθοδος, (γ) Αποτελέσµα-τα, (δ) Συζήτηση.

ΠΠίίνναακκεεςς//ααρριιθθµµοοίί:: Οι πίνακες και οι αριθµοί είναι τυπω-µένοι µόνο όταν εκφράζουν κάτι περισσότερο από αυτόπου µπορεί να γίνει από τις λέξεις. Οι πίνακες πρέ-πει να αριθµηθούν µε συνέπεια και να τους δοθεί έναςκατάλληλος τίτλος και κάθε πίνακας να δακτυλογρα-φείται σε ξεχωριστή σελίδα.

ΜΜοοννάάδδεεςς µµέέττρρηησσηηςς:: Μετρήσεις µήκους, ύψους, βάρουςκαι όγκου πρέπει να αναφέρονται σε µετρικές µονά-δες σύµφωνα µε τα διεθνώς αναγνωρισµένα σύµβο-λα.

ΣΣυυννττµµήήσσεειιςς:: Αποφύγετε τις συντµήσεις οπουδήποτεείναι δυνατόν. Οποιεσδήποτε συντµήσεις που οι συγ-γραφείς σκοπεύουν να χρησιµοποιήσουν, πρέπει νακαταγραφούν πλήρως και να ακολουθηθούν από γράµ-µατα εντός παρενθέσεως την πρώτη φορά που εµφα-νίζονται. Οι συντµήσεις των τίτλων των περιοδικών πρέπει να



ΓΕΝΙΚΑ

γράφονται σύµφωνα µε το Index Medicus, που δηµο-σιεύονται κάθε χρόνο, τον Ιανουάριο, σε χωριστό τεύ-χος (List of Journals Indexed in Index Medicus). Γιατις συντµήσεις των ελληνικών περιοδικών υπάρχει oσχετικός κατάλογος του ΙΑΤΡOΤΕΚ.

ΣΣττααττιισσττιικκήή:: Πρέπει να χρησιµοποιηθούν πρότυποι καιδιεθνώς αναγνωρισµένοι µέθοδοι παρουσίασης στα-τιστικού υλικού.

ΣΣυυγγκκααττάάθθεεσσηη ΕΕννηηµµέέρρωωσσηηςς:: Οι συγγραφείς θα πρέπεινα επιβεβαιώσουν ότι τήρησαν τις αρχές δεοντολο-γίας για την έρευνα, όπως αυτές διατυπώνονται σαφώςαπό τη ∆ιεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Επιστηµο-νικών Περιοδικών (International Committee of MedicalJournal Editors, www. icmje.org) και τη ∆ιακήρυξητου Ελσίνκι (World Medical Association Declarationof Helsinki, 2000). ∆ηλαδή όπου είναι απαραίτητο οισυγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώσουν ότι τα αποτε-λέσµατα των µελετών τους προέκυψαν από ερευνητι-κές εργασίες, που η συγκατάθεση ενηµέρωσης λήφθη-κε από τους συµµετέχοντες ανθρώπους και τις αρµόδιεςαρχές ηθικής και δεοντολογίας.

ΆΆδδεειιεεςς:: Η άδεια να αναπαραχθεί το προηγουµένωςδηµοσιευµένο υλικό πρέπει να ληφθεί εγγράφως απότον κάτοχο πνευµατικών δικαιωµάτων.

ΕΕρρωωττηηµµααττοολλόόγγιιαα:: Ερωτηµατολόγια και προγράµµατααξιολόγησης που χρησιµοποιούνται στις ερευνητικέςµελέτες που δεν είναι καθιερωµένα και γνωστά πρέ-πει να περιληφθούν ως παράρτηµα.

ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφιικκέέςς ΑΑννααφφοορρέέςς:: Όλες οι δηµοσιεύσεις πουαναφέρονται στο κείµενο πρέπει να παρουσιαστούνσε έναν κατάλογο βιβλιογραφικών αναφορών. Οι ανα-φορές πρέπει να δοθούν µε το σύστηµα «Harvard»Revised for 2009 version 3.0 editions of: The CoventryUniversity (CU) Harvard Reference Style Guidev3.0,Quickstart Guide v3.0,Glossary v3.0.

Παράδειγµα:1. Για βιβλίο µε ένα συγγραφέα: Biggs, G. (2000) Gender and Scientific

Discovery. 2nd edn. London: Routledge 2. Για βιβλίο µε πολλαπλούς συγγραφείς: Ong, E., Chan, W. and Peters,

J. (2004) Advances in Engineering. 2nd edn. London: Routledge3. Για ένα κεφάλαιο ή δοκίµιο συγκεκριµένου συγγραφέα σε ένα

βιβλίο: Aggarwal, B. (2004) “Has the British Bird PopulationDeclined?” In a Guide to Contemporary Ornithology. ed by Adams,G. London: Palgrave, 66-99

4. Για ένα τυπωµένο άρθρο σε περιοδικό: Padda, J. (2003) “CreativeWriting in Coventry”. Journal of Writing Studies 3 (2) 44-59

5. Για µια ιστοσελίδα: Centre of Academic Writing The List of ReferencesIllustrated [online] available from http://home.ched.coventry.ac.uk/caw/harvard/index.htm [Sept 2009]

6. Για ένα άρθρο σε ηλεκτρονικό περιοδικό: Dhillon, B. (2004) “ShouldDoctors Wear Ties?” Medical Monthly [online] 3 (1) 55-88. availablefrom http://hospitals/infections/latest-advice [20 April 2005]

ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗΕάν υποβάλλετε ένα άρθρο που έχει ήδη αξιολογηθείαπό την συντακτική επιτροπή του ΕΠΝΕ, παρακαλώνα συνυποβάλλετε ηλεκτρονικό µήνυµα που παρέχειτις τυχόν παρατηρήσεις σας στα σχόλια του εκδότη καιτων κριτών.

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΡΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Οι Αποδείξεις της διακίνησης των άρθρων γίνονταιΜΟΝΟ ηλεκτρονικά.

Ανάτυπα Τρία ανάτυπα θα δοθούν δωρεάν στον υπεύθυνο επι-κοινωνίας του άρθρου.

Πνευµατικά δικαιώµατα Τα Πνευµατικά δικαιώµατα των δηµοσιευθέντων άρθρωνανήκουν στους συγγραφείς. Το Περιοδικό διατηρεί τοδικαίωµα της αναπαραγωγής ή της αναδηµοσίευσηςτου άρθρου µε σκοπό την προαγωγή της Νοσηλευτι-κής Επιστήµης.Η ΕΝΕ θα προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειεςγια την εγγύηση της προστασίας των πνευµατικώνδικαιωµάτων των συγγραφέων.

Επιτοµή χρήσιµων πληροφοριών

Σύσταση της ΕΝΕΗ ΕΝΕ συστήθηκε δια του Νόµου 3252/2004 υπό την µορ-φή Νοµικού Προσώπου ∆ηµοσίου ∆ικαίου και λειτουρ-γεί ως επίσηµος επαγγελµατικός σύλλογος των Νοση-λευτών. Η εγγραφή σε αυτήν όλων των Νοσηλευτών, είναιυποχρεωτική, όπως συµβαίνει σε κάθε αντίστοιχο επι-µελητήριο άλλων επαγγελµατιών που λειτουργεί ως ρυθ-µιστικός φορέας και επίσηµος σύµβουλος της Πολιτεί-ας (Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος, ∆ικηγορικός ΣύλλογοςΑθηνών, Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδος, κ.τ.λ).

Κυριότεροι σκοποί της ΕΝΕΓια να γίνουν κατανοητοί οι λόγοι που πρέπει όλοι οινοσηλευτές να είναι εγγεγραµµένοι, παραθέτουµε τουςβασικότερους στόχους που περιγράφει ο Νόµος 3252/2004και που καλείται να επιτελέσει η Ε.Ν.Ε:

• την προαγωγή και ανάπτυξη της Νοσηλευτικής ωςανεξάρτητης και αυτόνοµης επιστήµης και τέχνης

• την έρευνα, ανάλυση και µελέτη των νοσηλευτικώνθεµάτων και τη σύνταξη και υποβολή επιστηµονικάτεκµηριωµένων µελετών για τα διάφορα νοσηλευτικάπροβλήµατα της χώρας

• τη διατύπωση εισηγήσεων για νοσηλευτικά θέµατα• τη διαρκή εκπαίδευση, µετεκπαίδευση και επιµόρ-

φωση των Νοσηλευτών και την υλοποίηση και αξιο-ποίηση εκπαιδευτικών προγραµµάτων

• τη συµµετοχή στην υλοποίηση προγραµµάτων που επι-χορηγούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή άλλους διε-θνείς οργανισµούς

• την έκδοση πιστοποιητικών, απαραίτητων για την άδειαάσκησης επαγγέλµατος των Νοσηλευτών

• τον περιορισµό της αντιποίησης του νοσηλευτικούεπαγγέλµατος

• την αξιολόγηση της παρεχόµενης νοσηλευτικής φρο-ντίδας

• την εκπροσώπηση της χώρας σε διεθνείς οργανισµούςτου νοσηλευτικού κλάδου

• την έκδοση περιοδικού, ενηµερωτικού δελτίου, συγ-γραµµάτων και φυλλαδίων για την ενηµέρωση τωνµελών της αλλά και του κοινωνικού συνόλου

• τη µελέτη υγειονοµικών θεµάτων και την οργάνωσηεπιστηµονικών συνεδρίων αυτόνοµα ή σε συνεργασίαµε άλλους φορείς

• τη δηµιουργία επιτροπής δεοντολογίας και ηθικής τουεπαγγέλµατος του νοσηλευτή

• τον καθορισµό και κοστολόγηση των νοσηλευτικώνπράξεων και

• την προστασία και προαγωγή της υγείας του Ελληνι-κού Λαού.

Μέλη της ΕΝΕΜέλη της Ε.Ν.Ε είναι υποχρεωτικώς όλοι οι νοσηλευτέςπου είναι απόφοιτοι: α) Τµηµάτων Νοσηλευτικών A.E.I.,β) Νοσηλευτικών Τµηµάτων T.E.I., γ) Πρώην ΑνώτερωνΣχολών Αδελφών Νοσοκόµων, Επισκεπτριών ΑδελφώνΝοσοκόµων, αρµοδιότητας Υπουργείου Υγείας, Πρόνοι-ας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, δ) Πρώην Νοσηλευτι-κών Σχολών ΚΑΤΕΕ, ε) Νοσηλευτικών Σχολών ή Τµηµά-των της αλλοδαπής, των οποίων τα διπλώµατα έχουναναγνωριστεί ως ισότιµα µε τα πτυχία των νοσηλευτικώνσχολών της ηµεδαπής από τις αρµόδιες υπηρεσίες καιστ) Στρατιωτικών Ανωτάτων Νοσηλευτικών Σχολών.

∆ιάρθρωση της ΕΝΕΗ ΕΝΕ διαρθρώνεται σε Κεντρική ∆ιοίκηση, που εδρεύ-ει στην Αθήνα και σε επτά Περιφερειακά Τµήµατα, πουλειτουργούν σε κάθε Υγειονοµική Περιφέρεια της χώρας.

Κεντρική ∆ιοίκησηΗ Κεντρική ∆ιοίκηση αποτελείται από 15µελές ∆.Σ καιέχει έδρα την Αθήνα. Η διεύθυνση των γραφείων είναι:Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας 47, Τ.Κ. 10676, τηλ. 2103648044, 048 και fax. 210 3617859 και 210 3648049. Ηιστοσελίδα της Ε.Ν.Ε είναι www.enne.gr και το e-mail:[email protected].

Περιφερειακά ΤµήµαταΤα επτά Περιφερειακά Τµήµατα (Π.Τ) της Ε.Ν.Ε, ακο-λουθούν τον αριθµό των Υγειονοµικών Περιφερειών(Υ.Π.Ε) και είναι τα ακόλουθα:1. 1ο Π.Τ. Αττικής: Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας 47,

Τ.Κ. 10676, τηλ. 210 3648044, 048 και fax. 210 3617859και 210 3648049

2. 2ο Π.Τ. Πειραιώς και Αιγαίου: Λεωφόρος Βασιλίσ-σης Σοφίας 47, Τ.Κ. 10676, τηλ. 210 3648044, 048και fax. 210 3617859 και 210 3648049

3. 3ο Π.Τ. Μακεδονίας: Μαβίλη 11, Θεσσαλονίκη, Τ.Κ.54630, τηλ. 2310522822 και fax. 2310522219

4. 4ο Π.Τ. Μακεδονίας και Θράκης: Μαβίλη 11, Θεσσα-λονίκη, Τ.Κ. 54630, τηλ. 2310522229 και fax. 2310522219

5. 5Ο Π.Τ. Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας: Ναυαρίνου2, Λάρισα, Τ.Κ. 41223, τηλ. 2410284866 και fax. 2410284871

6. 6ο Π.Τ. Πελοποννήσου, Ιονίων νήσων, Ηπείρου και




ΓΕΝΙΚΑ

∆υτικής Ελλάδας: Υπάτης 1 και Ν.Ε.Ο Πάτρας – Αθή-νας, Πάτρα, Τ.Κ. 26441, τηλ και fax. 2610 423830

7. 7ο Π.Τ. Κρήτης: Μενελάου Παρλαµά 116, Ηράκλειο,Τ.Κ. 73105, τηλ. 2810310366, 2810311684 και fax.2810310014

Εγγραφή και συνδροµή των µελώνΚάθε Νοσηλευτής υποχρεούται να υποβάλλει αίτηση εγγρα-φής στο οικείο Περιφερειακό Τµήµα. Η αίτηση συνοδεύ-εται υποχρεωτικά από επικυρωµένα αντίγραφα πτυχίουκαι αστυνοµικής ταυτότητας, δυο έγχρωµες φωτογραφίες,το αποδεικτικό της τραπεζικής κατάθεσης των 65 e, απλόφωτοαντίγραφο της άδειας άσκησης επαγγέλµατος καιπροαιρετικά από τους τίτλους που τυχόν κατέχει το υπο-ψήφιο µέλος (µεταπτυχιακοί τίτλοι, πιστοποιητικά γνώ-σης ξένης γλώσσας, κοινωνικές δραστηριότητες κ.τ.λ).Κάθε Νοσηλευτής υποχρεούται να ανανεώνει την εγγρα-φή του ετησίως, αυτοπροσώπως ή ταχυδροµικώς (όχι µεfax) µέχρι το τέλος Φεβρουαρίου, υποβάλλοντας σχετικήδήλωση στο Περιφερειακό Τµήµα όπου ανήκει. Η δήλω-ση υποβάλλεται ταυτόχρονα µε την καταβολή της ετήσιαςσυνδροµής, που έχει οριστεί δια του Νόµου 3252/2004στο ποσό των σαράντα πέντε (45) ευρώ. Σε κάθε Νοση-λευτή που εγγράφεται ή ανανεώνει την εγγραφή του στηνΕΝΕ χορηγείται ∆ελτίο Ταυτότητας Νοσηλευτή.

Άδεια άσκησης επαγγέλµατοςΓια την έκδοση από τις κατά τόπους Νοµαρχίες της άδει-ας άσκησης του νοσηλευτικού επαγγέλµατος, οι νοση-λευτές οφείλουν να συµπεριλάβουν, µεταξύ των δικαιο-λογητικών, και βεβαίωση εγγραφής στο οικείο ΠεριφερειακόΤµήµα της Ε.Ν.Ε. Με την παραλαβή της άδειας άσκησηςεπαγγέλµατος, υποχρεούνται να καταθέσουν άµεσα αντί-γραφο αυτής, στο Περιφερειακό Τµήµα όπου ανήκουν.Βάσει του Νόµου 3252/2004, όποιος ασκεί τη νοσηλευτι-κή χωρίς να έχει άδεια άσκησης επαγγέλµατος διώκεταιποινικά σύµφωνα µε το άρθρο 458 του Ποινικού Κώδικα. Καταγγελία για παράνοµη άσκηση του νοσηλευτικούεπαγγέλµατος µπορεί να κάνει οποιοσδήποτε ιδιώτηςστα Περιφερειακά Συµβούλια ή στο ∆.Σ. της Ε.Ν.Ε., τοοποίο στη συνέχεια υποχρεούται να γνωστοποιήσει τογεγονός στις αρµόδιες δικαστικές αρχές.Στις περιπτώσεις που επιβάλλεται πειθαρχική ποινή

προσωρινής ή οριστικής διαγραφής από την Ε.Ν.Ε., ανα-στέλλεται αυτοδίκαια η άδεια άσκησης επαγγέλµατος.

Όργανα διοίκησηςΗ Ε.Ν.Ε διοικείται από την Συνέλευση των Αντιπροσώ-πων και το ∆ιοικητικό Συµβούλιο. Τα Περιφερειακά Τµή-µατα διοικούνται από την Γενική Συνέλευση και το Περι-φερειακό Συµβούλιο.

∆ιεθνής εκπροσώπηση της Ε.Ν.ΕΗ Ε.Ν.Ε είναι µέλος της Ευρωπαϊκής Οµοσπονδίας Νοµι-κών Προσώπων ∆ηµοσίου ∆ικαίου Νοσηλευτών (F.E.P.I),κατέχοντας µια από τις επτά θέσεις του ∆ιοικητικού της

Συµβουλίου. Στην εν λόγω Ευρωπαϊκή Οµοσπονδία συµ-µετέχουν ακόµα η Αγγλία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Ιρλαν-δία, η Πολωνία, η Κροατία, η Ρουµανία, η Πορτογαλίακαι υπό ένταξη είναι η Γαλλία, η Κύπρος και το Βέλγιο.Για περισσότερες πληροφορίες, συνδεθείτε µε την ιστο-σελίδα www.fepi.org.

Ανάδειξη και θητεία των αιρετών οργάνων διοίκησηςΤο ∆ιοικητικό Συµβούλιο της Ε.Ν.Ε, εκλέγεται από τηνΣυνέλευση των Αντιπροσώπων. Οι Αντιπρόσωποι εκλέγο-νται χωριστά για κάθε Περιφερειακό Τµήµα από τα µέλητης Γενικής Συνέλευσης του Τµήµατος. Τα ΠεριφερειακάΣυµβούλια εκλέγονται οµοίως από τα µέλη της ΓενικήςΣυνέλευσης του Περιφερειακού Τµήµατος. Οι εκλογέςδιεξάγονται κάθε τρία (3) χρόνια, ενώ συµµετέχουν σ’αυ-τές όσοι Νοσηλευτές είναι οικονοµικώς τακτοποιηµένοι.

Πειθαρχικός έλεγχοςΟ πειθαρχικός έλεγχος των µελών της Ε.Ν.Ε ασκείταισε πρώτο βαθµό από τα Περιφερειακά Συµβούλια, πουλειτουργούν και ως Πειθαρχικά Συµβούλια. Ο δευτεροβάθµιος πειθαρχικός έλεγχος, καθώς και οπειθαρχικός έλεγχος των µελών του ∆ιοικητικού Συµ-βουλίου και των Περιφερειακών Συµβουλίων ασκείταιαπό το Ανώτατο Πειθαρχικό Συµβούλιο, στο οποίο προ-εδρεύει Εφέτης των Πολιτικών ∆ικαστηρίων.

Επιστηµονικό ΠεριοδικόΗ Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος δηµιούργησε το 2008 το«Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµης» πουαποτελεί και το επίσηµο περιοδικό της. Είναι ένα περιο-δικό πολυδιάστατο µε κριτική επιτροπή που στοχεύει στηνπροώθηση της Νοσηλευτικής Επιστήµης στην Ελλάδα.Το «Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήµης»αποτελεί ένα αξιόπιστο, σύγχρονο, τριµηνιαίο επιστη-µονικό περιοδικό που εκδίδεται στην Ελληνική και τηνΑγγλική γλώσσα και είναι διαθέσιµο σε ηλεκτρονική καιέντυπη µορφή µε συµβολική αµοιβή σε όλους τους ενδια-φερόµενους ερευνητές, πανεπιστηµιακούς δασκάλους,φοιτητές, σε όλη τη νοσηλευτική κοινότητα γενικότερααλλά και στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα (ΑΤΕΙ καιΑΕΙ) της ηµεδαπής και της αλλοδαπής. Παράλληλα παρέχει τη δυνατότητα σε νέους επιστήµο-νες να έχουν εύκολη πρόσβαση στη γνώση και στην πρό-οδο της νοσηλευτικής ενώ αποτελεί το επιστηµονικό βήµαγια τους νοσηλευτές που απασχολούνται στην εκπαίδευ-ση και στην κλινική νοσηλευτική να δηµοσιεύσουν το έργοτους και να δεχθούν εποικοδοµητικές κριτικές. Στο περιο-δικό δηµοσιεύονται ερευνητικές µελέτες, ανασκοπήσεις,πρωτότυπες πραγµατείες και βιβλιοκριτικές. Οι εργα-σίες που δηµοσιεύονται, µοριοδοτούνται µε τρόπο θεσµι-κά προβλεπόµενο και επικυρωµένο από την ελληνικήνοµοθεσία και σύµφωνα πάντα µε τη διεθνή πρακτική.

Ενηµερωτικό περιοδικόΗ Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδος δηµιούργησε το 2008

ΓΕΝΙΚΑ

το µηνιαίο ενηµερωτικό περιοδικό «Ο Ρυθµός της Υγεί-ας», µε σκοπό την ανάδειξη του νοσηλευτή ως ενιαίαςψυχοσωµατικής, και επαγγελµατικής οντότητας, µεενδιαφέροντα που κινούνται πέρα από τα τετριµµένα,αγκαλιάζοντας όλα τα επίπεδα της πολύπλευρης κοι-νωνικής του υπόστασης.Ο Έλληνας νοσηλευτής, εκτός από την ανάγκη για τηνεπίλυση πρωταρχικών ζητηµάτων που τον απασχολούνως επαγγελµατία, έχει ανάγκη να εκφραστεί, να επικοι-νωνήσει, να διασκεδάσει και να προβάλλει πολύπλευ-ρα τον κοινωνικό του προορισµό.Έτσι, «Ο Ρυθµός της Υγείας», σκοπεύει να ενώσει τηφωνή όλων των νοσηλευτών της χώρας και να αποτελέ-σει ένα άµεσο και έγκυρο κανάλι επικοινωνίας, δίνο-ντας βήµα σε όλες ανεξαιρέτως της φωνές της επαγ-γελµατικής –και όχι µόνο- κοινότητας.

Μελλοντικοί ΣτόχοιΗ Ένωση Νοσηλευτών Ελλάδας, µε τη συνεργασία όλωντων µελών της, στοχεύει να υλοποιήσει και να ολοκλη-ρώσει κάποια σηµαντικά έργα που αποτελούν πάγια αιτή-µατα της νοσηλευτικής κοινότητας, ορισµένα από ταοποία ήδη άρχισαν να εκπονούνται: • Καθορισµός και κοστολόγηση των νοσηλευτικών πρά-

ξεων • ∆ηµιουργία ανοιχτής γραµµής επικοινωνίας µε σκο-

πό την καταγραφή και επίλυση των προβληµάτων τωννοσηλευτών

• Ενίσχυση των διεθνών σχέσεων των ελλήνων νοση-λευτών µε οργανισµούς, fora και ινστιτούτα του εξω-τερικού

• ∆ηµιουργία ηλεκτρονικής ψηφιακής βιβλιοθήκης ηχρήση της οποίας θα είναι δωρεάν για τα µέλη τηςΕΝΕ και προσβάσιµη από όλη την επικράτεια

• Προσφορά ειδικών εκπαιδευτικών και µετεκπαιδευ-τικών προγραµµάτων

• ∆ιοργάνωση επιστηµονικών συνεδρίων και ηµερίδωνµε µοριοδότηση των συνέδρων νοµικά ισχύουσα καικατοχυρωµένη

• ∆ηµιουργία Ειδικών Επιτροπών Έργου, όπως Εκπαί-δευσης, Τεκµηρίωσης, ∆ιεθνών Σχέσεων και Ενηµέ-ρωσης

• Οργάνωση δικτύου εµπειρογνωµόνων για νοσηλευτι-κά θέµατα και παροχή νοµοτεχνικών συµβουλών

• Οργάνωση και λειτουργία προγραµµάτων εξειδίκευ-σης

• Πιστοποίηση Νοσηλευτικών Ειδικοτήτων και Νοση-λευτικής επάρκειας

ΕπικοινωνίαΟι νοσηλευτές µπορούν να απευθύνονται στα τηλέφω-να: 210 3648044, 3648048 (08:00- 15:00), στα fax:2103648049, 3617859 και στο e- mail: [email protected]

• για επαγγελµατικά θέµατα• για θέµατα εκπαίδευσης• για νοµικά θέµατα• για την εγγραφή τους ή την ανανέωση αυτής• για γενική ενηµέρωση (συνέδρια, δράσεις, εκδηλώ-

σεις κλπ)• για τις προκηρύξεις µέσω ΑΣΕΠ• για θέσεις εργασίας στον ευρύτερο τοµέα της υγείας


Ε λ λ η ν ι κ όπ ε ρ ι ο δ ι κ ό τ η ςΝοσηλευτικήςΕ π ι σ τ ή μ η ς

[Πολιτισμική ετερότητα και φροντίδα υγείας]

[Σχεδιασμός προγράμματος εκπαίδευσης νοσηλευτών και φοιτητών νοσηλευτικής για τη διασφάλιση του δικαιώματοςτων κωφών στην υγεία]

[Accidents in Hospitalised Children: A Retrospective Study in a Paediatric Research Hospital in Northern Italy]

[Διερεύνηση Επίπτωσης της Φυματίωσης στον Ελλαδικό Χώρο]

[Γνώσεις νοσηλευτών που εργάζονται σε ελληνικά παιδιατρικάτμήματα σχετικά με τη βασική υποστήριξη της ζωής στα παιδιά]

[Πρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας, πρόσληψης της αρρώστιαςκαι εφαρμογής πολιτικής]

[Επιληψία-Σκοποί Φροντίδας & Νοσηλευτικές Παρεμβάσεις σε Επιληπτικό Επεισόδιο. “Μία Διεθνή ΒιβλιογραφικήΑνασκόπηση”]

[Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στα συστήματα υγείας και οι προτεινόμενες πολιτικές υγείας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο]

[Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία- Προτάσεις για παρέμβαση]

[Διαπολιτισμική προσέγγιση οικογενειών με διαφορετική κουλτούρα από τους επαγγελματίες υγείας]

Το Επιστημονικό Περιοδικό

Ένωσης Νοσηλευτών ΕλλάδοςΕΕΛΛΛΛ

ΗΗΝΝ

ΙΙΚΚΟΟ

ΠΠΕΕΡΡ

ΙΙΟΟΔΔ

ΙΙΚΚΟΟ

ΤΤΗΗ

ΣΣΝΝ

ΟΟΣΣΗΗ

ΛΛΕΕΥΥ

ΤΤΙΙΚΚΗΗ

ΣΣΕΕΠΠ

ΙΙΣΣΤΤΗΗ

ΜΜΗΗ

ΣΣ

TTOO

MMOO

ΣΣ 44,,

ΤΤΕΕΥΥ

ΧΧΟΟΣΣ

33,, ΙΙΟΟ

ΥΥΛΛΙΙΟΟ

ΣΣ--ΑΑ

ΥΥΓΓΟΟ

ΥΥΣΣΤΤΟΟ

ΣΣ--ΣΣΕΕ

ΠΠΤΤΕΕ

ΜΜΒΒΡΡ

ΙΙΟΟΣΣ

22001111

ΤΤόόμμοοςς 44,, ΤΤεεύύχχοοςς 33,, ΙΙοούύλλιιοοςς--ΑΑύύγγοουυσσττοοςς--ΣΣεεππττέέμμββρριιοοςς 22001111

www.enne.gr

της

EXOFILO 1/5/12 10:39 AM Page 1

Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...

Documents

Transcript of Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής...