ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 – ΤΕΥΧΟΣ 32ο ΙΕΡΑ...

Ἡ ἀσθένεια

στή ζωή μας

καί ἡ

ἀντιμετώπισή της

Πρωτ.

Γεωργίου

Ζήνωνος

Σελ. 170

Ὁ πόνος

στή ζωή μας

Πρωτ.

Μάριου

Δημοσθένους

Σελ. 175

«Στατιστικές

περί θανάτου

καί ἀνακουφιστική

φροντίδα»

Πρωτ.

Εὐστάθιου

Σαββίδη

Σελ. 184

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 – ΤΕΥΧΟΣ 32ο

ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΥΠΡΟΥ

«Μή βαρυνθῇς, Κύριέ μου, κατά τοῦ δούλου Σου, ἐπεί σφοδρόν πόνον κέκτημαι»

Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄Σελ. 165

ΑΦΙΕΡΩΜ

Α:Η ΔΙ

ΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

Διεύθυνση: Τ.Κ. 21130 1502 Λευκωσία

Τηλ.: (+357) 22554600 Τηλεομοιότυπο (Fax):

(+357) 22554774Ἠλεκτρονική διεύθυνση (E-mail):

[email protected]

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ»570 21 Ἀσπροβάλτα - Θεσσαλονίκης

Τηλ.: (+30) 2397023313Ε-mail: [email protected]

Ἐξώφυλλο: Ὁ Χριστός ἰώμενος τόν τυφλόν, τοιχογραφία Ἱ. Μονῆς Διονυσίου,Ἅγιον Ὄρος.

Ὀπισθόφυλλο: Ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβί-του, Βίος καί Λόγοι, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Χρυσοπηγῆς, Χανιά2003, 479-480.

ΟΡΘΟΔΟΞΟΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΕΝΤΥΠΟ

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙΑΠΟ ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ

ΚΑΤΗΧΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ

ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ

ΚΥΠΡΟΥ

Σεπτέμβριος - Δεκέμβριος 2015

Ἔτος 8οΤεῦχος 32ο

«Μή βαρυνθῇς, Κύριέ μου, κατά τοῦδούλου Σου, ἐπεί σφοδρόν πόνον κέκτη-μαι»

Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄ ........165

Ἡ ἀσθένεια στή ζωή μας καί ἡ ἀντιμε-τώπισή της

Πρωτ. Γεωργίου Ζήνωνος ...............170

Ὁ πόνος στή ζωή μαςΠρωτ. Μάριου Δημοσθένους..........175

«Στατιστικές περί θανάτου καί ἀνακου-φιστική φροντίδα»

Πρωτ. Εὐστάθιου Σαββίδη ..............184

Τά ἐκκλησιαστικά χαρακτηριστικά στήνἀνακουφιστική φροντίδα

Μητροπολίτη Μεσογαίας & Λαυρεωτικῆς κ. Νικολάου.........188

Ἀπόστολος Εἰσοδίων τῆς ΘεοτόκουἈρχιμ. Γρηγορίου Μουσουρούλη..194

Εὐαγγέλιο Κυριακῆς ΙΑ΄ ΛουκάΠρωτ. Γεωργίου Ἀντωνίου.............198

«Ὁ ἀχώρητος παντί πῶς ἐχωρήθη ἐν γα-στρί;»

Πρωτ. Μιχαὴλ Βοσκοῦ.....................200

Ὁ ἀββᾶς Δωρόθεος μιλᾶ γιά τή συνείδηση

ἐπιμ. Πρωτ. Κωνσταντίνου Κ/νου.....207

Γιατί εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐξομολόγηση;ἐπιμ. Σάββα Παρῆ.................................211

Ποιά πόρτα νά χτυπήσουμε;Νίκης Τρακοσιῆ ................................215

Σελίδες ἀπό τήν ἱστορία τῆς ἐν Κύπρῳ Ἐκκλησίας

Χρίστου Χατζημιχαήλ .....................220

Σύριοι πρόσφυγες στήν Κύπρο κατά τόν Μεσαίωνα

Χαράλαμπου Χοτζάκογλου ........226

Ὁδοιπορικό στούς ἀρχαιολογικούς χώ-ρους καί στά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα τῆςκατεχόμενης Ἀκανθοῦς

Χριστόδουλου Χ΄΄Χριστοδούλου ......230

Ὅταν πονάωἙλένης Ἀναστασίου......................235

Βιβλιοπαρουσίαση5η ἐντολή ..........................................237

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ - ΕΡΜΗΝΕΙΑ Κ.Δ.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΙΚΡΟΥΣ ΜΑΣ ΦΙΛΟΥΣ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΥΜΝΟΛΟΓΙΑ

Ἡ διαχείριση τοῦ πόνου.

Γιά ἕνα θέμα συμφωνοῦν,ἀγαπητοί μου, ὅλοι οἱ ἄνθρω-ποι πάνω στή γῆ. Τό θέματῆς ὕπαρξης τοῦ πόνου καί τῶν θλί-ψεων. Κανείς ποτέ λογικός ἄνθρω-πος δέν ἀρνήθηκε τήν πραγματι-κότητα τοῦ πόνου. Καί εἶναι φυσικόἀπό ὅλα τά χείλη νά ἀνεβαίνει ὡςἀναστεναγμός ἡ διαπίστωση: «Ἡζωή εἶναι γεμάτη πόνο». Ἡ ἉγίαΓραφή, τό στόμα τοῦ Θεοῦ τῆς Ἀλή-θειας, αἰῶνες τώρα μᾶς διδάσκειὅτι εἶναι «πολλαί αἱ μάστιγες τοῦἁμαρτωλοῦ»1. Ἀλλά καί «πολλαί αἱθλίψεις τῶν δικαίων»2. Ἄδικοι καίδίκαιοι, ἁμαρτωλοί καί ἐνάρετοι,ὅλοι δοκιμάζουν στή σύντομη ζωήτους πολλές θλίψεις, δοκιμασίες,ἀκόμη καί συμφορές.

Ὁ πόνος λοιπόν, τό δυσάρεστοἐκεῖνο συναίσθημα, τό ὁποῖο πιέ-ζει, θλίβει καί χτυπᾶ ἀλύπητα τόσῶμα καί τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου,

ὑπάρχει. Καί ὁ ἄνθρωπος πούπονᾶ ἀναρωτιέται: Γιατί νά ὑπάρ-χει πόνος; «Ἄν ὑπάρχει Θεός, τότεγιατί νά πονῶ»; Γιατί ὁ Δημιουρ-γός Θεός πού ὅλα τά δημιούργησε«καλά λίαν» καί φύτεψε στήνκαρδιά μας τόν πόθο τῆς χαρᾶς καίτῆς ζωῆς, μᾶς στέλλει τόν πόνο;

Στό ἐρώτημα αὐτό μόνο ἡ πίστητοῦ Χριστοῦ μπορεῖ νά μᾶς δώσειἀπάντηση ὑπεύθυνη καί τεκμη-ριωμένη. Ἐκεῖ πού οἱ χωρίς πίστηἄνθρωποι βλέπουν αἰνίγματα καίμυστήρια, ἡ πίστη ἡ χριστιανικήσκορπίζει τό φῶς τῆς ἐλπίδας καίτῆς παρηγοριᾶς. Μέ τό φῶς τῆς πί-στης διασχίζει τούς αἰθέρες, περνᾶτά ἀτέρμονα χάη καί φθάνει στόνθρόνο τοῦ Θεοῦ. Ἀκουμπισμένοςστά κράσπεδα τῆς Βασιλείας τοῦΘεοῦ πείθεται καί διακηρύσσειὅτι ὁ πόνος ὑπάρχει, γιατί ὁ Θεόςεἶναι ἀγάπη3. Ὑπάρχει ὁ πόνος για-

Η ΔΙΑΧΕΙΡIΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥΑΦΙΕΡΩΜΑ

165ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

1. Ψαλμ. λα´ (31), 10.2. Ψαλμ. λγ´ (33), 20.3. Α´ Ἰω. δ´, 8.

τί ὁ Θεός εἶναι φιλάνθρωπος καί θέ-λει ὅλοι οἱ ἄνθρωποι νά ζοῦμε εὐτυ-χισμένοι καί μακάριοι ὄχι μόνοπάνω στή γῆ ἀλλά πολύ περισσό-τερο στήν ἀτέρμονη αἰωνιότητα.

Ἄν ἀναζητήσουμε τήν πρώτηπηγή, τήν πρώτη καί βασική αἰτίατοῦ πόνου, θά τήν βροῦμε στόνΚῆπο τῆς Ἐδέμ. Πηγή, αἰτία καίμητέρα τοῦ πόνου εἶναι ἡ ἁμαρτίαμας. Ἡ ἀποστασία καί ἀνταρσίαμας ἐναντίον τοῦ Βασιλέως τῆς κτί-σεως, τοῦ Δημιουργοῦ μας Θεοῦ.Μέ ἄλλα λόγια αἰτία τοῦ πόνου μαςεἶναι ὁ ἐγωϊσμός μας. Ἄλλωστε ἡἁμαρτία στήν οὐσία της εἶναι ἐγωϊ-σμός ἀρρωστημένος, εἶναι διά-στροφη στροφή πρός τό ἐγώ μας.Εἶναι θεοποίηση τοῦ ἀδύνατουἑαυτοῦ μας. Ὁ ἄνθρωπος πούἁμαρτάνει ἔχει τήν ψευδαίσθηση ὅτιμπορεῖ μόνος του, μέ τό λογικό καίτή δύναμή του νά χτίσει τό οἰκο-δόμημα τῆς εὐτυχίας του. Ὁ ἁμαρ-τωλός ἄνθρωπος οὐσιαστικάἀρνεῖται τόν Θεό καί θεοποιεῖ τόνἑαυτό του καί τίς δυνάμεις του. Ζεῖ

χωρίς Θεό.Αὐτή εἶναι ἡ οὐσία τῆς ἁμαρτίας.

Ὅμως ὁ χωρισμός ἀπό τόν Θεό, ὁὁποῖος εἶναι ἡ πηγή τῆς ζωῆς,εἶναι θάνατος. Καί ὅταν ὁ χωρισμόςαὐτός ὁριστικοποιηθεῖ, τότε ὁ θά-νατος γίνεται ἀθάνατος, δηλαδή γί-νεται αἰώνια Κόλαση.

Ἀλλά ὁ Θεός μας, εἶναι γεμάτοςἀγάπη, «ἐλεήμων καί οἰκτίρμων»4.Εἶναι Η ΑΓΑΠΗ, καί δέν θέλει τόνἄνθρωπο, τήν κορωνίδα τῆς δημι-ουργίας του, τόν «βραχύ τι παρ᾽ἀγγέλους ἠλαττωμένον»5 νεκρό καίκολασμένο. Δέν τόν θέλει χωρισμένοἀπό τό φῶς καί τή Χάρη του, γι᾽αὐτό τρέχει νά τόν βοηθήσει. Τοῦστέλλει μέσα στήν ἄπειρη σοφίακαί ἀγάπη του δάσκαλο καί παι-δαγωγό καί ὁδηγό τόν πόνο.

Ὁ πόνος, λοιπόν, γιά ὅσουςἔχουν τή συνείδηση ἄγρυπνη καίδέν ἄφησαν νά τήν ἀμαυρώση ἡἄρνηση τοῦ Θεοῦ καί τοῦ νόμουΤου, δέν εἶναι ὅ,τι φαίνεται. Δένεἶναι κατάρα, οὔτε συνιστᾶ ἔκφρα-ση ὀργῆς τοῦ Θεοῦ ἐναντίον τους.Γι’ αὐτούς ὁ πόνος εἶναι εὐεργεσία.Ὁ πόνος μᾶς μιλᾶ μέ τρόποεὔγλωττο γιά τήν ἀδυναμία, τήφτώχεια καί τήν ἀνεπάρκειά μας.Ὁ πόνος μᾶς κάμνει νά αἰσθαν-θοῦμε τήν ἀνάγκη τοῦ Θεοῦ. Μᾶςφωνάζει, κάποτε μάλιστα ὡς βρον-

166 ΠAPEMBAΣH Ἐκκλησιαστική

4. Ψαλμ. ρι´ (110), 4.5. Ψαλμ. η´(8), 6.

τή, καί μᾶς λέγει: μήν ἐμπιστεύε-σθε τόν ἑαυτό σας. Μή στηρίζεσθεστόν ἑαυτό σας. Μήν ἀπομακρύ-νεσθε ἀπό τόν Θεό Δημιουργό σας.Ἀντίθετα μάλιστα, γυρίστε πίσωστό πατρικό σπίτι. Ἐπιστρέψετεστόν Πατέρα σας.

Πιό συγκεκριμένα: Πολλοί ἄνθρωποι νέοι καί ὥριμοι

καί ἡλικιωμένοι ἔχοντας ὑγεία,δυνάμεις, εὐφυΐα, ἐμπορικό δαι-μόνιο, ἐπιχειρηματικό μυαλό, ξέ-ρουν νά ἐκμεταλλεύονται τίς πε-ριστάσεις καί νά ἀνεβαίνουν τίμιαἤ ὄχι, νά κατακτοῦν θέσεις καίἀξιώματα καί νά θεωροῦν ἔτσι τόνἑαυτό τους ἐπιτυχημένο, εὐτυχι-σμένο, αὐτάρκη. Τούς ἄλλους τούςβλέπουν ὡς ἀντικείμενα ἄνευ ἀξίας.Αὐτοί οἱ ἄνθρωποι νομίζουν ὅτιζοῦν, στήν πραγματικότητα ὅμωςεἶναι ἄρρωστοι στήν ψυχή. Εἶναι νε-κροί. Ἀλλά ὁ Θεός θέλει νά τούςἀναστήσει. Νά τούς σώσει. Στίς πε-ριπτώσεις λοιπόν αὐτές τό πιόἀποτελεσματικό φάρμακο εἶναι ὁπόνος. Μονάχα μέ τή δοκιμασίατοῦ πόνου ὁ ἄνθρωπος συνέρχεταιἀπό τόν λήθαργο τῆς ἁμαρτίας καίξαναβρίσκει τόν ἑαυτό του. Εἶναιπλῆθος οἱ ψυχές, πού χάρη στόνσταυρό καί τόν πόνο γύρισαν στόνΘεό, τόν ὁποῖο εἶχαν ἐγκαταλείψει.Χάρη στόν πόνο βρῆκαν τήν ἀλη-

θινή χαρά. Χάρη στή δοκιμασίατους βρῆκαν τήν εἰρήνη καί τή γα-λήνη τῆς ψυχῆς.

Ὁ πόνος μᾶς κάμνει νά στρα-φοῦμε στόν ἑαυτό μας. Νά τόν γνω-ρίσουμε, νά τόν ἀνακτήσουμε. Γρά-φει μιά μητέρα, πού τό παιδί τηςεἶναι χρόνια καθηλωμένο στό κρε-βάτι τοῦ πόνου. Καί γράφει μέσαστόν θάλαμο τῆς ἐντατικῆς τοῦ Γε-νικοῦ Νοσοκομείου Λευκωσίας:«... ὑπάρχει λοιπόν ἡ ἀθέατη πλευ-ρά τοῦ πόνου. Ἡ ἐσωτερική δια-δικασία ὡρίμανσης τῆς ψυχῆς μέσαἀπό τόν πόνο. Ἐκεῖνα τά ἄνθη πούδίνει ἡ ψυχή ὅταν συνθλιβεῖ. Ἐκεί-νη ἡ καταβύθιση μέσα μας πού, ὅσοἐπώδυνη καί ἄν εἶναι, μᾶς κάνει νάἀνακαλύψουμε ἐκεῖνα πού θά προ-σπερνούσαμε στή ζωή ἀνυποψία-στοι»6.

Ὁ ἱερός Χρυσόστομος μέ τή δύ-ναμη τοῦ λόγου του διακηρύττει ὅτι«ἡ θλῖψις πρός σπουδήν ἐπανάγεικαί πεπλανημένην ἔξω καί περίπολλά τήν διάνοιαν κεχυνηῖαν,πρός ἑαυτήν ἐπανάγει»7. Ἡ θλίψηκάμνει τόν ἄνθρωπο πού ζεῖ στήνπλάνη καί τήν ψευδαίσθηση, τόνἄνθρωπο μέ χαλαρή τή διάνοια νάβρεῖ τόν ἑαυτό του, νά μπεῖ στόδρόμο τῆς σωτηρίας, νά ἀναστηθεῖπνευματικά.

«Ὁ πόνος ταπεινώνει τόν ἄνθρω-

6. Ἄρθρο τῆς Ἀγλαΐας Πισῆ στό περιοδικό «Ἡ Δράση μας» τεῦχος 490, Ἰού-νιος - Ἰούλιος 2011, σ. 207.

7. Ἰωάννη Χρυσοστόμου, Εἰς τούς Ἀνδριάντας, Ὁμιλία Δ΄, ΕΠΕ 32,62.




πο. Μέσα ἀπό τήν ἀδυναμία τουμπορεῖ νά ζητήσει τή δύναμη ἀπότόν Θεό καί νά τήν ἔχει... Ὁ πόνοςλιχνίζει καί τελειοποιεῖ τόν ἄνθρω-πο. Ὁ πόνος μπορεῖ νά γίνει ἐφαλ-τήριο γιά τήν ἐκτίναξή μας ἀπό τήστείρα μετριότητα, τή μονότονηστασιμότητα, τό κουραστικό πνευ-ματικό σημειωτόν, στή γνωριμία μαςμέ τόν πραγματικό ἑαυτό μας. Νάγνωρίσουμε τίς δυνάμεις μας, τίςδυνατότητες, τίς ἀντοχές, τά ὅριάμας, τά τάλαντα πού μᾶς ἔδωσε ὁΘεός μας. Νά δοῦμε τήν κρυμμένηἄγνωστη διάστασή μας - ὅτι δένὑπάρχουμε γιά νά τρῶμε καί νά κοι-μόμαστε καί νά γίνουμε ἔτσι πε-ρισσότερο ἀληθινοί ἄνθρωποι καίχριστιανοί»8.

Γιά τήν ἀξία τῆς θλίψης καί τοῦπόνου ὁ ἱ. Χρυσόστομος θά μᾶςεἰπεῖ: «Μέγα ὄντως ἀγαθόν ἡ θλῖψιςκαί μεγάλης ψυχῆς ἐστι καί γεν-ναίας κατόρθωμα. Ἄλλως γάρ οὐκἔνι βασιλείας τυχεῖν μή σταυρω-θέντα»9. Εἶναι μεγάλο ἀγαθό ἡ θλί-

ψη καί τήν κατορθώνουν οἱ μεγά-λες καί γενναῖες ψυχές. Καί δένὑπάρχει ἄλλος δρόμος πού νά ὁδη-γεῖ στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ παρά ὁδρόμος τοῦ προσωπικοῦ μας σταυ-ροῦ.

Ὁ πόνος λοιπόν μᾶς ὁδηγεῖ στήγνώση τῆς ἀδυναμίας μας, μᾶςφέρνει στόν ἑαυτό μας μέσα ἀπό τήσυντριβή τοῦ ἐγωϊσμοῦ καί τήνταπείνωση. Ξυπνᾶ μέσα μας τήν πί-στη καί θησαυρίζει στήν ψυχή μαςτήν ἀγάπη. Μᾶς κάνει νά στρα-φοῦμε στούς ἀδελφούς μας μέἀγάπη. Ὅταν ἔχεις πονέσει εὐκο-λότερα μπορεῖς νά καταλάβεις τόνπονεμένο. Ὅταν πονέσεις τότεἐκτιμᾶς τήν ἀξία τοῦ ἄλλου πού μέ-χρι τότε τοῦ φερόσουν μέ σκληρό-τητα καί ἀποτομία. Πού ἤσουνἀπορριπτικός καί τόν ταπείνωνεςεὐκαίρως, ἀκαίρως. Ὅταν πονέσειςκαταλαβαίνεις τήν ἀξία τῆς συζύ-γου σου, πού προηγουμένως τῆς φε-ρόσουν σκληρά, ἐγωϊστικά καί δένἤθελες ἤ δέν μποροῦσες νά τήν κα-τανοήσεις. Καί σύ ἡ σύζυγος, ὅτανἀρρωστήσεις, κατανοεῖς τήν ἀξίατοῦ συζύγου σου τόν ὁποῖον πί-κραινες μέ τίς συμπεριφορές σου.

Πῶς ἀντιμετωπίζεται ὁ πόνος;Πρῶτον μέ τήν πεποίθηση ὅτι τάπάντα τά κυβερνᾶ ὁ Θεός. Ὁ Θεός

8. Μοναχοῦ Μωϋσέως Ἁγιορείτου, Τό ἀληθινό νόημα τοῦ πόνου στή ζωή μας,ἔκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 2008. Στήν ἱστοσελίδα Ἱ.Μονῆς Παν-τοκράτορος Μελισσοχωρίου.

9. Ἰωάννη Χρυσοστόμου, Εἰς τάς Πράξεις, Ὁμιλία ΛΑ΄, ΕΠΕ 16Α, 226-228.

πού γνωρίζει τό συμφέρον μας. ὉΜέγας Βασίλειος μᾶς λέγει ὅτι«ἀγαθότητι Δεσπότου διοικεῖταιτά πάντα»10. Πολλές φορές ἐμεῖςδέν καταλαβαίνουμε γιά ποιό λόγομᾶς συμβαίνει κάποιος πειρασμός,γιατί ὑποφέρουμε κάποια θλίψη,γιατί δοκιμάζουμε πόνους σωματι-κούς, ψυχικούς ἤ πνευματικούς.Ὅταν ὅμως δεχόμαστε μέ πίστη καίἐμπιστοσύνη ὅ,τι ἐπιτρέπει ὁ Θεόςκαί μάλιστα μέ εὐγνωμοσύνη, τότετά πράγματα ἀποκτοῦν ἄλλη διά-σταση. Οἱ ὁρίζοντες τῆς ψυχῆς μαςδιευρύνονται. Αἰσθανόμαστε τόνΘεό κοντά μας, δικό μας, συνοδοι-πόρο στό Γολγοθᾶ μας καί τότεκατά τόν ποιητή «ἴσιος ὁ δρόμος γί-νεται κι ἀνάλαφρος ὁ κόπος».

Ὁ Θεός λοιπόν εἶναι κοντά μας.Ἀφήνει μέν τούς πόνους στή ζωήμας, δέν μᾶς ἀφήνει ὅμως μόνους.Στή Βηθεσδᾶ κάτω ἀπό τίς πέντεστοές μέ τό πολύ κατακείμενοπλῆθος τῶν ἀσθενούντων, ἔτρεξε ὁΧριστός. Ἐκεῖ θεραπεύεται ὁ τριάν-τα ὀκτώ χρόνια κατακείμενος πα-ραλυτικός. Θεραπεύεται ὅμως μέτρόπο διαφορετικό. Ὁ Χριστός τόνἐρωτᾶ «θέλεις ὑγιής γενέσθαι;»καί ὁ παραλυτικός ἀπαντᾶ: «Κύριε,ἄνθρωπον οὐκ ἔχω». Ἀναζητεῖἄνθρωπο βοηθό τή στιγμή πού ἔχει

μπροστά του τόν ἴδιο τόν Θεό. Ἡἀπουσία ἀνθρώπων, λοιπόν, στούςπόνους καί τίς θλίψεις μας μικρή ση-μασία ἔχει, ἐφ’ ὅσον εἶναι παρών ὁΘεός, βοηθός καί συμπαραστάτης.

Ὁ πόνος ἀντιμετωπίζεται ἀπο-τελεσματικά μέσα στήν Ἐκκλησία.Ἡ Ἐκκλησία εἶναι θαυμαστό ἰατρεῖοψυχῶν καί σωμάτων. Ἡ Ἐκκλησίαδέν ἀνακουφίζει μέ φθηνές παρη-γοριές καί ψευδαισθήσεις. ἩἘκκλησία θεραπεύει μέ τή χρήσημέσων ἀποτελεσματικῶν, τῶν ἱερῶνμυστηρίων. Θεραπεύει τήν ψυχή καίτῆς δίνει τή δύναμη νά ἀντιμετω-πίσει τόν πόνο της μέ ἐλπίδα, μέ τήνπροοπτική τῆς αἰωνιότητας. Βοηθεῖτόν ἄνθρωπο νά ὑπερβεῖ τόν πόνο,κάτι πού εἶναι ἀνώτερο ἀπό τή θε-ραπεία τοῦ πόνου. Στρέφει τήν προ-σοχή μας στήν Ἀνάσταση. Μέ τή δύ-ναμη τῆς Ἀναστάσεως ὅλα γίνονται«καινά», ὅλα λούζονται στό ἀνέ-σπερο φῶς τοῦ Ἀναστημένου Χρι-στοῦ. Γι᾽ αὐτό καί ὁ ἱερός Χρυσό-στομος μᾶς προτρέπει: «Μεθ’ἡδονῆς πάντα φέρωμεν τά προσπί-πτοντα λυπηρά. Δυνησόμεθα δέφέρειν, ἄν τόν Θεόν φιλήσωμεν»11.Μή ξεχνᾶμε λοιπόν ὅτι «αἱ θλίψειςλαμπροτέρους ποιοῦσι καί παράΘεῷ καί παρά ἀνθρώποις τούςεἰδότας αὐτάς φέρειν γενναίως»12.

10. Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, ΕΠΕ 3, 450.11. Ἰωάννη Χρυσοστόμου, Ὁμιλία εἰς τόν ΜΑ ΄Ψαλμόν, ΕΠΕ 5, 606.12. Τοῦ ἰδίου, Εἰς τούς Ἀνδριάντας, Ὁμιλία Δ΄, ΕΠΕ 32, 84.




Τό θέμα γιά τό ὁποῖο ἔχουμεκληθεῖ νά μιλήσουμε εἶναιἕνα θέμα πού μᾶς ἀπασχο-λεῖ καθημερινά. Ὁ πόνος, ἡ ἀσθέ-νεια καί ὁ θάνατος στή ζωή μας καίπῶς μποροῦμε νά τόν ἀντιμετω-πίσουμε μέσα στήν οἰκογένεια καίστήν προσωπική μας ζωή.

Ἀρκετά συχνά μᾶς ρωτᾶνε οἱἄνθρωποι - τουλάχιστον ἐμᾶς πούδουλεύουμε σέ νοσοκομεῖα, ἀλλάκαί ὅλους τούς ἱερεῖς, - μᾶς ρωτᾶνεγιατί ἀρρώστησε τό παιδί μου, για-τί πέθανε ὁ σύζυγός μου, γιατίἀρρώστησε ἡ σύζυγός μου, γιατί ὁΘεός πῆρε τό παιδί μιᾶς μάνας καίἀμέσως στό μυαλό μας γίνεταιἕνας συνειρμός πού λέει… Κα-ταρχήν, ποιά εἶναι ἡ ἀπάντηση; Μή-πως ὁ Θεός παίρνει τά παιδιά; Μή-πως ὁ Θεός ἀρρωσταίνει τούςἀνθρώπους; Ὑπάρχει ἀπάντηση σ’αὐτή τήν ἐρώτηση;

Γιά νά μπορέσουμε νά προσεγ-γίσουμε τό θέμα τοῦ πόνου στή ζωήτῶν ἀνθρώπων θά πρέπει νά δοῦμεἀπό ποῦ προῆλθε ὁ πόνος. Πότεἐμφανίστηκε γιά πρώτη φορά ὁ πό-

νος, ἡ ἀσθένεια καί ὁ θάνατος στήζωή τῶν ἀνθρώπων. Ὁ Θεός ὅτανἔφτιαξε τόν ἄνθρωπο δέν τόνἔφτιαξε γιά νά πονεῖ, δέν τόνἔφτιαξε γιά νά ἀρρωσταίνει, δέντόν ἔφτιαξε γιά νά πεθαίνει. Τόνἔφτιαξε ἀθάνατο, τόν ἔφτιαξε κατ’εἰκόνα τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ, ἄρα ὁἄνθρωπος φτιάχτηκε ἀθάνατος,ὑγιής καί χωρίς πόνο, γιά νά ζεῖμέσα στόν Παράδεισο καί μέσα στήχάρη τοῦ Θεοῦ, γιά νά τρέφεταιἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ καί νά βρί-σκεται σέ μία συνεχῆ ἐπικοινωνίαμαζί Του.

Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀποφάσισε νάπροχωρήσει μόνος του στό καθ’ὁμοίωσιν, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀπο-φάσισε ἀπό μόνος του νά γίνειθεός, καί διέκοψε αὐτή τή σχέσηκοινωνίας μέ τόν Θεό, τότε αὐτόπού κέρδισε δέν εἶναι τίποτε ἄλλοἀπό τή φθορά καί τόν θάνατο. Ὁἴδιος ὁ Θεός μέσα ἀπό τή Γραφήλέει στόν ἄντρα ὅτι μέ τόν ἱδρώ-τα τοῦ προσώπου σου καί τόν κόποσου θά τρῶς τόν ἄρτο σου, θά τρῶςτό ψωμί σου, στή γυναίκα ὅτι μέ

Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ1

Πρωτ. Γεωργίου ΖήνωνοςἸατροῦ

1. Ἀπόσπασμα ἀπό ὁμιλία πού ἔγινε στά πλαίσια τῆς Σχολῆς Γονέων τῆς ἹερᾶςἈρχιεπισκοπῆς Κύπρου στίς 13 Ἰανουαρίου 2015.

πόνους θά γεννᾶς τά παιδιά σουκαί στό τέλος «θανάτῳ ἀποθα-νεῖσθε». Ἀφοῦ παρέβη ὁ ἄνθρωποςτήν ἐντολή, ἀφοῦ ἐπαναστάτησεἐναντίον τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ ἔχασεαὐτή τή ζωοποιό σχέση κοινωνίαςμέ τόν Θεό, τότε αὐτό πού κέρδι-σε ἦταν ὄντως ἡ φθορά καί ὁ θά-νατος.

Γιατί λοιπόν ἐπιτρέπει ὁ Θεόςτόν θάνατο; Μήπως, ὁ Θεός εἶναιἄσπλαγχνος; Μήπως εἶναι σαδιστήςκαί θέλει νά βλέπει τόν ἄνθρωπονά βασανίζεται, νά πονάει; Τήνἀπάντηση μποροῦμε νά τήν βροῦμεστά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας μας.Πρίν μερικές μέρες κάναμε τόν Με-γάλο Ἁγιασμό καί κάπου ὁ ἱερέαςἀπευθυνόμενος στόν Θεό εἶπε τάἑξῆς: «Οὐ γάρ ἔφερες Δέσποτα διάσπλάγχνα ἐλέους σου θεάσθαι ὑπότοῦ διαβόλου τυραννούμενον τό γέ-νος τῶν ἀνθρώπων». Ὁ ἱερέαςλοιπόν ἀπευθυνόμενος στόν Θεότοῦ λέει: «Δέν ἄντεχες, δέν ὑπέ-φερες νά βλέπεις τόν ἄνθρωπο νάὑποφέρει καί νά βασανίζεται ἀπότόν ἴδιο τόν διάβολο». Καί στήνΘεία Λειτουργία πού προηγήθηκεἀκούσαμε πάλι νά λέει ὁ ἱερέαςἀπευθυνόμενος πρός τόν Θεό:«Οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν ἕωςἡμᾶς εἰς τόν οὐρανόν ἀνήγαγες καίτήν βασιλείαν σου ἐχαρίσω τήν μέλ-λουσαν». Δηλαδή, στόν μέν Ἁγια-σμό λέγαμε ὅτι «Θεέ μου, δέν ἄντε-χες νά βλέπεις τόν ἄνθρωπο νάὑποφέρει», ἀλλά συνεχίζουμε στήΘεία Λειτουργία καί λέμε: «Δένσταμάτησες νά κάνεις τά πάντα,μέχρι νά γίνεις ἄνθρωπος, μέχρι νά

θυσιαστεῖς, μέχρι νά πεθάνεις καίν’ ἀναστηθεῖς, οὕτως ὥστε νά ξα-ναφέρεις τόν ἄνθρωπο στόν οὐρα-νό, ν’ ἀνεβάσεις τόν ἄνθρωπο στόνοὐρανό καί νά τοῦ χαρίσεις τή μέλ-λουσα βασιλεία», «ἔνθα οὐκ ἔστιπόνος, οὐ λύπη, οὐ στεναγμός»,ὅπως ψάλλουμε στήν κηδεία. Στόνχῶρο τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ,ὅπου συνάγονται ὅλοι οἱ ἅγιοιτῆς Ἐκκλησίας, ἐκεῖ ὅπου συνά-γονται ὅλοι οἱ σεσωσμένοι ἄνθρω-ποι, ἐκεῖ δέν ὑπάρχει πόνος, ἤ λύπηἤ στεναγμός.

Συμπερασματικά, λοιπόν, μπο-ροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὁ Θεός ἐπι-τρέπει νά ὑποστεῖ ὁ ἄνθρωπος τόνπόνο, τήν ἀσθένεια καί τόν θάνα-το σάν ἕνα θεραπευτικό φάρμακογιά τή δική του σωτηρία καί τήδική του λύτρωση, γιά τόν δικό τουἁγιασμό, τή δική του θέωση. Θάμοῦ πεῖ κανένας ὅτι αὐτά εἶναι θε-ολογίες, εἶναι φιλοσοφίες, εἶναιαὐτά πού τά λέμε ἐμεῖς οἱ παπά-δες στούς ἀνθρώπους γιά νά τούςστρέψουμε τήν προσοχή μακρυάἀπό τό πρόβλημα ἀπό τό ὁποῖοὑποφέρουν. Εἶναι ὅμως ἔτσι τάπράγματα; Εἶναι ὅπως τά λένε τάθεολογικά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας;

Τήν ἀπάντηση τήν δίνει ἡ ἴδια ἡἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἄνδοῦμε τή ζωή τῶν ἁγίων τῆςἘκκλησίας μας καί τῶν ἀνθρώπων,βλέπουμε ὅτι ἐπιβεβαιώνεταιἀκριβῶς αὐτό τό γεγονός ὅτι τήνόσο, τή φθορά καί τόν θάνατο ἐπέ-τρεψε ὁ Θεός νά τά ζεῖ ὁ ἄνθρω-πος, καί νά τά ὑπομένει μέ κύριοστόχο τήν καλλιέργειά του καί τή




σωτηρία του. Ὑπάρχουν πολλά εἴδη πόνου -

δέν θά ἀσχοληθοῦμε μέ ὅλα τά εἴδητοῦ πόνου, ὅπως εἶναι ὁ σωματι-κός πόνος, ὁ ψυχικός πόνος, ὁ πνευ-ματικός πόνος. Θά ἀσχοληθοῦμεμόνο λίγο μέ τόν σωματικό πόνοκαί θά πῶ μερικά παραδείγματα,γιά νά δοῦμε πῶς ὁ πόνος λει-τουργεῖ λυτρωτικά, λειτουργεῖ θε-ραπευτικά καί βοηθᾶ τόν ἄνθρω-πο πρῶτον νά συνειδητοποιήσει τήδική του κατάσταση, δεύτερο νάγνωρίσει τόν Θεό καί τρίτο νά κερ-δίσει τή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν…

Στό νοσοκομεῖο πού ὑπηρε-τοῦμε – φυσικά ὄχι μόνο ἐμεῖς οἱτρεῖς πού εἴμαστε σέ νοσοκομεῖα,ἀλλά ὅλοι οἱ πατέρες, - συναντᾶμεκαθημερινά ἀνθρώπους πού πονᾶνεκαί βλέπουν καθημερινά τόν θά-νατο μπροστά τους. Θά ἀναφερθῶσέ μερικά παραδείγματα γιά νάδοῦμε πῶς λειτουργεῖ αὐτή ἡ κα-τάσταση.

Θυμᾶμαι ὅταν πρωτοανέλαβα τόΓενικό Νοσοκομεῖο Λευκωσίας, τόΠαλιό Νοσοκομεῖο, γνώρισα ἕνα νε-αρό γύρω στά 25, ὁ ὁποῖος εἶχεκαρκίνο. Ἦταν γεμάτος μεταστά-σεις, ἦταν στό κρεβάτι χωρίς νάμπορεῖ νά σηκωθεῖ καί εἶχε φρι-κτούς πόνους. Ρώτησα τίς νοσο-

κόμες καί μοῦ εἶπαν ὅτιπάει πρός τό τέλος. Ζή-τησα νά τόν δῶ, κου-βεντιάσαμε καί ἐξομο-λογήθηκε γιά πρώτηφορά στή ζωή του, κοι-νώνησε, καί σιγά σιγάκάθε μέρα πού τόνἔβλεπα ἄλλαζε, γινό-

ταν ἕνας πνευματικός ἄνθρωπος.Ἔφτασε στό τέλος νά μοῦ λέει:«Πάτερ, εἶναι κακό νά προσεύχο-μαι νά μέ πάρει ὁ Χριστός;».Αὐτό τό βλέπουμε στή ζωή τῶνἁγίων. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐπι-θυμοῦσε «ἀναλῦσαι καί σύνΧριστῷ εἶναι» (Φιλ. α΄, 23). Ὁ πό-θος τῶν Ἁγίων εἶναι, κάποια στιγ-μή νά εἶναι πάντα μαζί μέ τόν Χρι-στό. Κράτησε αὐτή ἡ σχέση μας 15μέρες καί μία νύχτα, ἦταν χειμώ-νας, μοῦ τηλεφώνησαν ἀπό τό Νο-σοκομεῖο ὅτι «σέ θέλει ὁ τάδε».Λέω «τί μέ θέλει»; «Λέει ὅτιἀπόψε θά βγεῖ ἡ ψυχή του». Μι-λοῦσε μ’ αὐτό τόν τρόπο, ἦταν ἕναπαιδί ἀπό ἕνα χωριό. Τόν εἶδα τόπρωί, ἦταν καλά. Λέω «ἐσεῖς πῶςτόν βλέπετε»; «Εἶναι καλά, πολύκαλά». Λέω «δῶστε μου τόν στότηλέφωνο», εἶχε φορητό τηλέφωνο.Λέω «τί γίνεται»; Λέει «πάτερ,ἀπόψε θά βγεῖ ἡ ψυχή μου». Λέω«ἔρχομαι». Ἔκανα 10 λεπτά, ἦτανχειμώνας, ἄδειοι οἱ δρόμοι, ἀπό τήΛακατάμεια μέχρι τό Νοσοκομεῖοπερίπου 10 λεπτά. Τόν εἶδα, ἐξο-μολογήθηκε ξανά, κοινώνησε. Μέ-χρι νά πάω στό σπίτι, μοῦ τηλε-φώνησαν ὅτι τό παιδί αὐτό κοιμή-θηκε. Βλέπουμε δηλαδή ὅτι αὐτή

ἡ ἀρρώστια σ’ ἕνα παιδί 25 χρονῶνλειτούργησε μέ τέτοιο τρόπο πούαὐτό τό παιδί μέσα σέ 15 μέρεςἀπό τήν πρώτη φορά πού ἐξομο-λογήθηκε μέχρι τή μέρα πού κοι-μήθηκε ἔφτασε σέ τέτοια ἐπίπεδαὥστε νά προγνωρίσει – τολμῶ νάτό πῶ – τόν θάνατό του καί νά ξέ-ρει ὅτι ἀπόψε πεθαίνει. Αὐτό τόβλέπουμε στή ζωή πολλῶν ἁγίωντῆς Ἐκκλησίας μας νά προγνωρί-ζουν τήν κοίμησή τους. Ἔτσι λει-τουργεῖ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ. Ὅταν ὁἄνθρωπος ἀξιοποιεῖ τόν πόνο καίἀπευθύνεται στό ἔλεος τοῦ Θεοῦτελικά ὁ Θεός, νομίζω, τόν ἁγιάζεικαί τόν ἐλευθερώνει…

Βέβαια, δέν εἶναι πάντα ἔτσιὄμορφα τά πράγματα. Ὑπάρχουνκι ἄλλοι πόνοι, ὅπως εἶναι ὁ πόνοςἑνός πνευματικοῦ, ἄν θεωρούμαστεπνευματικοί. Θυμοῦμαι μιά φοράμιά γιαγιά, ἕνα σπουδαῖο ὄνοματῆς κυπριακῆς κοινωνίας. Τήν φέ-ρανε μέ τό φορεῖο στήν Ἀροδαφ-νοῦσα. Πῆγα νά τήν δῶ, τῆς λέω«καλημέρα», δυσκολεύτηκε νάμοῦ ἀπαντήσει. Λέω: «θέλετε κάτιἀπό μᾶς, μία εὐχή, κάτι»; Λέει,«Ὄχι. Τίποτα». Αὐτό τό «ὄχι, δένθέλω τίποτα» ἀπό ἕνα ἄνθρωπο ὁὁποῖος βλέπουμε ὅτι φεύγει, δένἔχει χρόνο στή ζωή του καί εἶναιπρός τό τέλος, αὐτό νομίζω ὅτι ὅλοιοἱ ἱερεῖς τό βιώνουν ὡς ἕνα εἶδοςπνευματικοῦ πόνου. Ζοῦμε κι ἐμεῖςἕναν πόνο, ὅταν βλέπουμε τόνἄνθρωπο νά ἀρνεῖται κάθε σχέσημέ τόν Θεό. Εἶναι πραγματικά μίακατάσταση δύσκολη, γιατί βλέπειςἕνα ἄνθρωπο νά φεύγει, ξέρεις ὅτι

οἱ μέρες του εἶναι μετρημένες καίὅμως ἀρνεῖται ὁποιαδήποτε βοή-θεια ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ.

Βέβαια, δέν θέλω νά μακρηγο-ρήσω, γιά νά μιλήσουν καί οἱἄλλοι πατέρες. Ἁπλῶς σάν τελευ-ταία ἐρώτηση θά ἔθετα τό ἑξῆς:Ἐμεῖς πού ἄς ποῦμε ὅτι εἴμαστεὑγιεῖς, ποιά θέση ἔχουμε δίπλα ἀπόἕνα ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος νοσεῖ, δίπλαἀπό ἕνα ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος πο-ρεύεται πρός τό τέλος τῆς ζωῆςτου; Ἀκούονται ὡραῖα αὐτά τά πα-ραδείγματα πού εἴπαμε, ὅτι ἕναςἄνθρωπος μετανόησε, ἐξομολογή-θηκε, κοινώνησε, προγνώρισε τόνθάνατό του. Ἀκούγονται πολύὡραία καί εἶναι ὄμορφα, γιατίβλέπουμε πώς ὁ ἄνθρωπος μέσαἀπ’ αὐτή τή διαδικασία τοῦ πόνουθεραπεύεται καί ἁγιάζεται. Ὅμως,ποιά εἶναι ἡ δική μας θέση; Νομί-ζω ὅτι γιά νά ἀπαντήσουμε σ’ αὐτήτήν ἐρώτηση μποροῦν νά μᾶς βοη-θήσουν δύο παραδείγματα ἀπό τήνἉγία Γραφή. Τό ἕνα εἶναι ἡ πα-ραβολή τοῦ καλοῦ Σαμαρείτη. Ξέ-ρετε ὅλοι τήν παραβολή τοῦ καλοῦΣαμαρείτη. Ἕνας ἄνθρωπος ἀπότήν Ἱερουσαλήμ πήγαινε πρόςἹεριχώ, λησταῖς περιέπεσε, τόνλήστεψαν, τόν γύμνωσαν, τόν κτύ-πησαν, τόν πλήγωσαν καί τόν πέ-ταξαν στήν ἄκρη τοῦ δρόμου, σ’ἕνα δρόμο ὄχι ἄσφαλτο, ὄχι μέὡραῖο πεζοδρόμιο, ἀλλά σ’ ἕνα χω-ματόδρομο, ἱδρωμένο, λερωμένο, -οἱ δρόμοι τότε ἦταν δρόμοι πούπερνοῦσαν πρόβατα, ἀγελάδες,βόδια κ.λπ. ὁπότε ὁ δρόμος ἦτανγεμάτος μέ ὅλες τίς ἀκαθαρσίες καί


Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥΑΦΙΕΡΩΜΑ

τά χώματα καί ὅλα αὐτά τά πράγ-ματα. Σ’ αὐτές τίς πληγές ἑνός τέ-τοιου ἀνθρώπου δέν ἔσκυψε ἱερέ-ας, δέν ἔσκυψε λευίτης, ἀλλά ἔσκυ-ψε ἕνας Σαμαρείτης, ἕνας ἁπλόςἄνθρωπος. Μέ τά ἴδια του τά χέ-ρια, χωρίς γάντια χειρουργικά, - δένὑπῆρχαν τότε - τοῦ ἔπλυνε τίς πλη-γές, τόν καθάρισε, τόν φορτώθηκεὁ ἴδιος, τόν πῆρε σέ ξενοδοχεῖο,πλήρωσε τά ἔξοδα ὅλα γιά τήνἀποθεραπεία του καί ἔτσι μ’ αὐτότόν τρόπο συμμετεῖχε στόν πόνοτοῦ ἀδελφοῦ του.

Τό ἄλλο περιστατικό εἶναι ἡ πο-ρεία τοῦ Χριστοῦ πρός τόν Γολ-γοθά. Ὅταν ὁ Χριστός κουβα-λοῦσε τόν σταυρό του φαντάζομαιὅτι γονατοῦσε, τόν κτυποῦσαν,ἦταν κουρασμένος σωματικά.Ἦταν ὅμως Θεός καί μποροῦσεκάλλιστα νά ἐλαφρύνει τόν σταυ-ρό, οὕτως ὥστε νά μήν αἰσθάνεταικανένα βάρος. Ὁ Χριστός κουβα-λοῦσε ἕνα βαρύ σταυρό, τόν ὁποῖοὁ ἴδιος μποροῦσε κάλλιστα νά τόνἐλαφρύνει σέ τέτοιο βαθμό, ὥστενά μήν αἰσθάνεται τό βάρος του ἄνμή τι ἄλλο. Ὅμως δέν τό ἔκανε καίβλέπουμε ἕνα ἄλλο ἄνθρωπο, τόνΣίμωνα τόν Κυρηναῖο, πού ἐπέ-στρεφε κουρασμένος ἀπό τά χω-ράφια του νά πηγαίνει νά παίρνειτόν σταυρό τοῦ Χριστοῦ καί νάσυμπορεύεται τόν δρόμο τοῦ μαρ-τυρίου τοῦ Χριστοῦ, νά συμπο-ρεύεται μέ τόν Χριστό πρός τόνΓολγοθά, νά μεταφέρει τόν σταυ-ρό τοῦ Χριστοῦ καί νά συμβάλλειμ’ αὐτό τόν τρόπο στήν ἀπάμ-βλυνση τοῦ πόνου τοῦ Χριστοῦ. Νο-

μίζω ὅτι ὁ Χριστός ἐπέτρεψε αὐτότό γεγονός, νά ἔρθει ὁ Σίμωνας νάσυμμετάσχει στήν ἄρση τοῦ σταυ-ροῦ του, γιά νά διδάξει ἐμᾶς ὅτι ὁδρόμος πρός τή δική μας σωτηρίαεἶναι δρόμος συμπόρευσης, δένεἶναι δρόμος μοναχικός. Εἶναι δρό-μος συμπόρευσης μέ τούς ἀδελ-φούς μας, εἴτε πονᾶνε εἴτε δένπονᾶνε, εἴτε πεθαίνουν εἴτε δέν πε-θαίνουν. Ἄρα καλούμαστε κι ἐμεῖς,ἄν θέλουμε νά ἀκολουθήσουμε τάχνάρια τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίαςμας καί τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ νάσυμμετέχουμε στόν πόνο τῶνἀδελφῶν μας. Καί πρέπει νά γνω-ρίζουμε ὅτι ὅταν προσεγγίζουμεἕνα ἄρρωστο δέν χρειάζονται οὔτεπολλά λόγια οὔτε πολλές φιλοσο-φίες. Αὐτό πού χρειάζεται εἶναιἀγάπη. Ὅσο παραπάνω ἀγαποῦμεἕνα ἄνθρωπο, τόσο παραπάνωσυμμετέχουμε στόν δικό του πόνο,ἄρα τόσο περισσότερο σηκώνουμεἀπό τό βάρος τοῦ δικοῦ του σταυ-ροῦ.

Ἤθελα νά τελειώσω ἁπλῶς λέ-γοντας ὅτι ὁ πόνος ἁγιάζει τόνἄνθρωπο, ἄν ὁ ἄνθρωπος τόν ἀξιο-ποιήσει ὅπως περιγράψαμε προ-ηγουμένως. Κι ἐμεῖς συμμετέχου-με στόν πόνο τοῦ ἀδελφοῦ μας ἐάνἔχουμε ἀγάπη, ἐάν εἴμαστε φι-λεύσπλαγχνοι, ἐάν εἴμαστε φιλό-πονοι καί συμπονοῦμε τούς ἀνθρώ-πους. Ἐάν ἔχουμε αὐτά τά χαρα-κτηριστικά, μποροῦμε νά εἴμαστεσίγουροι ὅτι ἔχει μέσα στήν καρ-διά μας μορφωθεῖ Χριστός. Καί ἡσωτηρία δέν εἶναι μόνο γιά τούςἀρρώστους, εἶναι γιά ὅλους μας.


Εἶναι, ὄντως, δύσκολο τό νάμιλᾶ κάποιος γι’ αὐτό τόμεγάλο μυστήριο πού συμ-βαίνει στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου, πούλέγεται πόνος ἤ πού λέγεται ἀκό-μα θάνατος. Ὅλοι γνωρίζουμεὅτι ὁ πόνος, ἡ ἀσθένεια, τά δάκρυαεἶναι ζυμωμένα μέσα στή ζωή τοῦἀνθρώπου μαζί μέ τή χαρά καίὁ,τιδήποτε ἄλλο θά περάσει μέσαστή ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Ἀντιδρᾶ,ὅμως, ὁ ἄνθρωπος ἔντονα στόνπόνο, ἀντιδρᾶ ἔντονα στήν ἀσθέ-νεια. Ποιοί εἶναι οἱ λόγοι πούἀντιδρᾶ τόσο πολύ ὁ ἄνθρωπος σέἕνα ἀληθινό γεγονός; Ποιοί εἶναιοἱ λόγοι πού ὁ ἄνθρωπος ἔχει τόσηἀντίδραση στό πιό ἀληθινό γεγο-νός πού θά συμβεῖ στόν καθέναμας; Ὁ πρῶτος λόγος, ὅτι γιά τόνἄνθρωπο εἶναι ἕνα ἀφύσικο γε-γονός, πού ἔγινε ὅμως ἀλήθεια καίπραγματικότητα καί φυσικό καίἀναπόφευκτο γεγονός. Ὁ ἄλλοςλόγος ἤ καλύτερα οἱ ἄλλοι λόγοι

γιά τούς ὁποίους ὁ ἄνθρωποςδυσκολεύεται ἀφάνταστα νά πε-ράσει αὐτή τήν πορεία τή δύσκο-λη, εἶναι γιατί ὁ ἄνθρωπος ἔμαθεκαί οὐσιαστικά μάθαμε ὅλοι μας,νά ζοῦμε πάρα πολύ ψεύτικα.Γοητευόμαστε ἀπό ψεύτικα πράγ-ματα μέσα στή ζωή, στά ὁποῖα μά-θαμε νά δίνουμε τήν καρδιά μαςκαί ἔτσι πολύ δύσκολα, ὅταν συμ-βεῖ κάτι, μποροῦμε νά ἀντιμετω-πίσουμε τήν ἀλήθεια τοῦ γεγονό-τος. Πολύ εὔκολα γοητευόμαστε,ἀλλά ὅμως ξεχνοῦμε, ὅτι γιά νάὑπάρξει ἀπογοήτευση, σημαίνει ὅτιὑπῆρξε μία γοητεία, μία ψεύτικηγοητεία. Γιά νά ὑπάρξει μία δυ-σκολία σημαίνει ὅτι προηγουμένωςδέν ζούσαμε μέ τέτοιο τρόπο,ὥστε νά μπορέσουμε νά ἀντιμε-τωπίσουμε τή δυσκολία.

Ὡς πρῶτο γεγονός εἴπαμε ὅτιεἶναι πώς ὅλοι κάποια στιγμή θάἀντιμετωπίσουμε μία δυσκολίαστή ζωή μας, εἴτε λέγεται ἀσθέ-


Ο ΠΟΝΟΣΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ1


Πρωτ. Μάριου ΔημοσθένουςΘεολόγου



νεια, εἴτε λέγεται πόνος, εἴτε λέ-γεται θάνατος. Τό πρόβλημα, λοι-πόν, δέν εἶναι τό ὅτι θά ἀρρω-στήσουμε ἤ θά πεθάνουμε, ἀλλάὅμως τό πότε θά συμβεῖ. Σήμεραζοῦμε ὅπως εἴπαμε προηγουμένωςψεύτικα, γοητευμένοι μέσα στήζωή, μέσα στά ὑλικά ἀγαθά, μέσασ’ αὐτή τήν εὐχή, τήν ὁποία ὅλοιμας ἔχουμε μέ κάθε εὐκαιρίαμιᾶς γιορτῆς ἤ ὁποιασδήποτεἄλλης μας συνάντησης καί εἶναι:«Σάν τήν ὑγεία δέν ἔχει, νά ἔχου-με ὑγεία καί τίποτα ἄλλο». Ὅταν,λοιπόν, αὐτή εἶναι ἡ εὐχή μας, σί-γουρα ὅταν θά ἔλθει κάτι ἀντίθε-το, θά μᾶς κλονίσει καί θά μᾶςἀπογοητεύσει.

Κάποιος θά πεῖ: «Πάτερ, νά μήνπαρακαλοῦμε γιά τήν ὑγεία μας;».Βεβαίως θά παρακαλοῦμε. Ὁπρῶτος πού παρακαλεῖ καί εὔχε-ται σέ κάθε ἀκολουθία καί στήΘεία Λειτουργία, εἶναι ἡ Ἐκκλη-σία «ὑπέρ ἐλέους, ζωῆς, εἰρήνης,ὑγείας...». Τότε λοιπόν ποῦ κά-νουμε λάθος; Γιατί τόση ἀπογοή-τευση ὅταν θά ἔλθει ἡ στιγμή τοῦπόνου, ἡ στιγμή τῆς δοκιμασίας, ἡστιγμή τοῦ χωρισμοῦ ἀπό ἀγα-πημένα πρόσωπα; Τί λείπει μέσαστή ζωή μας πού θά μποροῦσε νάμᾶς ἀπαντήσει αὐτά τά ἐρωτή-ματα, τά ὁποῖα ὅλοι μας ἔχουμεκαί σέ ὅλους περνοῦν ἀπό τό μυα-λό μας; Γιατί ἐγώ, τί ἔκανα, για-τί σέ μένα; Γιατί νά περνῶ ὅλααὐτά;

Ρώτησαν κάποτε ἕνα μεγάλοἍγιο ἀσκητή καί ὅσιο τῆς Ἐκκλη-σίας μας: Γιατί φεύγουν εἴτε νέοιἄνθρωποι, εἴτε τά μικρά παιδιά;Καί ὁ Ἅγιος σιώπησε καί δένἀπάντησε. Τόν ρώτησαν, λέει καίδεύτερη φορά καί τότε ἀπάντησε,ὅτι αὐτά εἶναι τά κρίματα τοῦΘεοῦ, στά ὁποῖα δέν μποροῦμε νάδώσουμε ἐμεῖς ἀπάντηση. Ἀλλά,ὅμως, ἀπό τήν ἄλλη εἶναι μία με-γάλη ἀλήθεια πού θυμᾶμαι ἀπόὅταν ἐπισκέφθηκα μία σχετικά νε-αρή γυναίκα πού διαγνώστηκε μέκαρκίνο. Ἀφοῦ κουβεντιάσαμεκαί ἐξομολογήθηκε μοῦ εἶπε τόἑξῆς: «Πάτερ ἀπό τήν πρώτηστιγμή ὅταν ἀσθένησα γιά νάεἶμαι εἰλικρινής, δέν εἶπα ποτέ“γιατί ἐγώ;“ Ἀλλά ἀπό τήν πρώ-τη στιγμή εἶπα “γιατί ὄχι καί ἐγώ;“Ἐφόσον εἶναι τόσο φυσική αὐτή ἡπορεία μας, νά εἶναι φθαρτή ἡ ζωή

μας, νά εἶναι φθαρτή ἡ ὑγεία μας,εἶπα γιατί ὄχι καί ἐγώ; Συνέβηκεστόν δίπλα, στόν γνωστό μου, στόνφίλο μου, στόν συγγενῆ μου, για-τί ὄχι καί σέ μένα;».

Αὐτή ἡ γυναίκα κρατώνταςαὐτή τήν πίστη της πρός τόν Θεόστά τέλη τῆς ζωῆς της, ὅταν πῆγανά τήν δῶ γιά τελευταία φορά, γιάνά κοινωνήσει τῶν ἀχράντων μυ-στηρίων καί νά μοῦ ἐξομολογηθεῖπλέον τούς λογισμούς της, μοῦ διη-γήθηκε καί ἕνα ὅραμα τό ὁποῖοεἶχε δεῖ τήν προηγούμενη μέρα, τήνπροηγούμενη νύχτα, οὐσιαστικάὄχι στόν ὕπνο της, ἀλλά ὅμως εἶχεπλήρη συνείδηση. Αὐτός ὁ ἄνθρω-πος πού εἶχε τέτοια τοποθέτησημέσα στή ζωή της, μοῦ εἶχε διη-γηθεῖ ὅτι ἡ Παναγία τῆς εἶχε πα-ρουσιαστεῖ μέσα σέ μία γαλαζό-μορφη φωτεινή μορφή καί τῆςεἶπε: «Γι’ αὐτή σου τήν στάσημέσα στή ζωή σου, γι’ αὐτή σου τήσχέση πού εἶχες μέ τόν Θεό, ἐγώθά σέ ὁδηγήσω στόν Υἱό μου». Καίτήν ἑπόμενη μέρα μέ κάλεσε νάμοῦ διηγηθεῖ αὐτό τό γεγονός, νάκοινωνήσει καί τό ἴδιο βράδυ νάἀναχωρήσει γι’ αὐτή τή συνάντη-σή της μέ τόν Χριστό.

Ὁ πρῶτος, λοιπόν, λόγος εἶναιγιατί ἀντιστεκόμαστε στήν ἴδιάμας τήν φθαρτή φύση. Ἀντιστε-κόμαστε σ’ αὐτό τό ἀληθινό γε-γονός, ὅτι κάποια στιγμή θά ἀντι-μετωπίσουμε αὐτό πού λέγεται,ὅπως προείπαμε, πόνος, ἀσθένεια

καί θάνατος. Αὐτό δέν τό λογα-ριάζουμε καί δέν θέλουμε νά τόλογαριάσουμε ποτέ στή ζωή μας.Συνήθως ὅταν ἀρχίσουμε ἤ κά-ποιος ἀρχίσει νά θυμᾶται δυσά-ρεστα τοῦ λέμε: «Ἄς τά ξεχά-σουμε αὐτά ἤ μήν ἀναφέρειςκακά καί δυσάρεστα πράγματαγιατί εἶναι ἀνεπιθύμητα». Ἀλλά,ὅμως, εἶναι ἀληθινά. Ὄντως εἶναιἀνεπιθύμητα, ἀλλά εἶναι ἀληθινά.Πῶς πρέπει ἤ ὀφείλουμε λοιπόν νάζοῦμε, ὥστε νά ζοῦμε ἀληθινά;Ξέρετε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίαςεἶχαν μιλήσει γιά τή λεγόμενη μνή-μη θανάτου. Ὅταν τό λέμε σήμε-ρα στούς ἀνθρώπους πανικοβάλ-λονται λίγο, γιατί οἱ λέξεις καί τάγεγονότα δέν εἶναι οἰκεῖα σέἐμᾶς, εἶναι ξένα. Ὁ γέρων Πορ-φύριος αὐτή τή μνήμη θανάτου τήνὀνόμασε κάπως ἀλλιῶς, τῆς ἔδω-σε μία διαφορετική ἔννοια, ἡὁποία δίνει ἴσως καί τήν ἀπάντη-ση στό ἐρώτημά μας. Τήν ὀνόμα-σε «μνήμη Χριστοῦ».

Πώς ὁ ἄνθρωπος θά πρέπειμέσα ἀπό τή σχέση του μέ τόνΧριστό, νά δίνει νόημα, προορισμόκαί σκοπό στή ζωή του; Χάσαμετό νόημα, χάσαμε τόν σκοπό, χά-σαμε τήν προοπτική στή ζωή μας.Ἀπό τίς πρῶτες μέρες τῆς ζωῆςμας ὅταν πήγαμε στήν ἐκκλησία 8ἡμερῶν γιά τήν ὀνοματοδοσία,μᾶς εἶπαν μία μικρή εὐχή γιά τήνεἴσοδό μας μέσα στήν ἐκκλησία.Λέει αὐτή ἡ εὐχή: «…σημειωθήτω




ὁ Σταυρός τοῦ Μονογενοῦς ΣουΥἱοῦ ἐν τῇ καρδίᾳ καί τοῖς δια-λογισμοῖς αὐτοῦ». Δηλαδή, ὁσταυρός τοῦ Χριστοῦ νά σημειωθεῖμέσα στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου,τοῦ μικροῦ βρέφους πού προσεύ-χεται ἐκείνη τήν ὥρα μέσα στό ναόγιά πρώτη φορά στίς 8 μέρες. Καίμετά, σέ κάθε στιγμή τῆς ζωῆς τῆςἘκκλησίας, τῆς ζωῆς τοῦ πιστοῦμέσα στήν Ἐκκλησία, προβάλλε-ται τό σημεῖο τοῦ σταυροῦ, τό ση-μεῖο τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ.Καί προβάλλεται μάλιστα ὡςπρότυπο ζωῆς τοῦ Χριστιανοῦ.Προβάλλεται ὡς πρότυπο ὁ ἴδιοςὁ σταυρός τοῦ Χριστοῦ καί ὁ ἴδιοςὁ Χριστός, γιατί ὁ Χριστός ἐπάνωστόν σταυρό νίκησε αὐτόν τόνἐχθρό, ὁ ὁποῖος καταδυναστεύειτόν ἄνθρωπο. Ἐπάνω στόν σταυ-ρό ὁ Χριστός νίκησε τόν θάνατοκαί ὁδήγησε τόν ἄνθρωπο στήνἈνάσταση. Ἀπό τή μία μιλοῦμε γιάἈνάσταση καί ἀπό τήν ἄλλη μι-λοῦμε γιά θάνατο. Ὄντως παρά-δοξο. Ὅμως, βλέποντας τόν σταυ-ρό τοῦ Χριστοῦ τήν Κυριακή τῆςΣταυροπροσκύνησης, λέμε: «ΤόνΣταυρό Σου προσκυνοῦμεν Δέ-σποτα καί τήν Ἁγίαν Σου Ἀνά-στασιν δοξάζομεν». Ἤ ὁ Σταυρόςσημαίνει θάνατο ἤ σημαίνει Ἀνά-σταση. Ὁ Χριστός μέ τόν σταυρότου καί μέ τή σταύρωσή του, μέτό Τίμιο καί Πανάγιο Αἷμα Του,ξέπλυνε τήν ἁμαρτία τοῦ ἀνθρω-πίνου γένους, ἀγκάλιασε τόν

ἄνθρωπο, τόν ἀνέβασε καί τοῦἔδωσε τή δυνατότητα μετά, μέ τήδική Του Ἀνάσταση, νά μήν γεύε-ται τόν πνευματικό θάνατο, πούεἶναι ὁ χωρισμός ἀπό τόν Θεό.

Ἔτσι, λοιπόν, ὁ ἄνθρωπος, ὁ κα-θένας μας σήμερα, μέσα στήνἘκκλησία ψάλλει «Χριστός Ἀνέ-στη ἐκ νεκρῶν θανάτῳ θάνατονπατήσας». Γιατί πατήθηκε ὁ θά-νατος, νικήθηκε ὁ θάνατος.

Ὁ Χριστός εἶναι ἡ ἀπάντησηστόν θάνατο, στόν πόνο καί στήδοκιμασία. Ὁ Σταυρός τοῦ Χρι-στοῦ εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος μετα-μορφώνει τόν πόνο, τοῦ δίνει μίανέα ἑρμηνεία, μία νέα καί διαφο-ρετική ἐντελῶς σχέση. Μπαίνου-με πολλές φορές, καί μπαίνουμεπολύ τακτικά, μέσα στά δωμάτιατῶν ἀσθενῶν στό νοσοκομεῖο, στόΜακάρειο νοσοκομεῖο καί στόὈγκολογικό γιά νά κοινωνήσουμεἀσθενεῖς. Καί ὅταν μπαίνουμεμέσα καί ρωτᾶμε, πῶς εἶστε σή-μερα καί μᾶς ἀπαντοῦν «Δόξα σοιὁ Θεός», ἀναρωτιόμαστε καί λέμε:εἶναι αὐτοί οἱ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοιβιώνουν πρῶτα ἕνα ὑπαρξιακόπόνο; Δηλαδή, βιώνουν καί ἀνα-ρωτιοῦνται, ὅτι πιθανόν νά βρί-σκονται κοντά στό τέλος τῆς ζωῆςτους; Καί μπαίνοντας μέσα νά μᾶςλένε «Δόξα σοι ὁ Θεός Πάτερ,καλά εἴμαστε». Τί εἶναι αὐτό τόὁποῖο τούς κινεῖ γιά νά δίνουναὐτή τήν ἀπάντηση. Καί σᾶς ὁμο-λογῶ, ὅτι εἶναι ἡ πλειοψηφία.

Καί αὐτό συμβαίνει ὅταν μπαί-νουμε μεταφέροντας τόν Χριστό,μεταφέροντας τή Θεία Κοινωνία.Τί εἶναι αὐτό πού ἀλλάζει τή ζωήτοῦ ἀνθρώπου;

Μία παρένθεση, νά κάνουμεἐδῶ. Ἕνας γιατρός στό Ὀγκολο-γικό μοῦ λέει: «Πάτερ θέλω νάμπαίνω μέσα στά δωμάτια μετάἀπό ἐσένα, γιατί δέν ξέρω τί κά-νεις στούς ἀνθρώπους, ἀλλά μετάἀπό ἐσένα εἶναι πιό δεχτικοί σέὅ,τι τούς πῶ». Καί τοῦ λέω, δένεἶμαι ἐγώ πού τό κάνω. ΕἶναιΑὐτός πού παίρνω μαζί μου πούτό κάνει καί αὐτός εἶναι ὁ Χρι-στός.

Τί πρέπει νά κάνουμε, ὥστε νάμπορέσουμε νά μεταμορφώσουμετόν πόνο καί νά ἀποκτήσει νόημα,νά μεταμορφώσει τόν θάνατο καίνά ἔχει ἐλπίδα καί μάλιστα τήνἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεως; Τό μυ-στικό θά λέγαμε εἶναι ἡ σχέση μαςμέ τόν Χριστό. Εἶναι αὐτή ἡ ἀλη-θινή μας σχέση μαζί μέ τόν Ἀνα-στημένο Χριστό. Αὐτόν ὁ ὁποῖοςεἶναι τό πᾶν καί πρέπει νά εἶναιτό πᾶν μέσα στή ζωή μας. ΕἶναιΑὐτός πού ὅταν ὁ ἄνθρωπος τοῦἀνοίγει τήν καρδιά του, τοῦ ἀνοί-γει τήν διάνοιά του, τοῦ δίνει τήνπρόθεσή του, Αὐτός βρίσκει τόποκαί τρόπο νά ἀλλάζει τά πάνταστή ζωή του, νά ἀλλάξει τό νόη-μα τῆς ζωῆς του, νά ἀλλάξει τήνπροοπτική τῆς ζωῆς του.

Στίς εὐχές τῆς Θείας Λειτουρ-

γίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου,μετά τόν καθαγιασμό, διαβάζου-με μία εὐχή πού λέει τό ἑξῆς:«Σχῶμεν τόν Χριστόν κατοικοῦνταἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν». Δηλαδή,νά ἔχουμε τόν Χριστό νά κατοικεῖμέσα στήν καρδιά μας καί ὁ πι-στός, αὐτός ὁ χριστιανός ὁ ὁποῖοςθέλει καί ἀγωνίζεται νά βιώσει τήνπαρουσία τοῦ Χριστοῦ μέσα στήζωή του, νά ἔχει τόν Χριστό νάἐνεργεῖ μέσα στήν καρδιά του,μέσα στήν ὕπαρξή του, μέσα στήνψυχή του. Καί ὅταν λέει καρδιά,δέν ἐννοεῖ τή σάρκινη καρδιάμας, ἀλλά ὅμως τήν πνευματική,τή νοερή καρδιά μας, τό κέντροτῆς ψυχῆς μας, τό κέντρο τῆςὕπαρξής μας. Ἐκεῖ ὅπου εἶναι ὁθρόνος τοῦ Θεοῦ, ἐκεῖ, λοιπόν,ἐνεργεῖ ὁ ἴδιος ὁ Χριστός καί με-ταμορφώνει τά πάντα. Μεταμορ-φώνει τήν ἀσθένεια καί ὁ πόνος γί-νεται γλυκόπικρος. Γίνεται αὐτόπού λέμε χαρμολύπη, γιατί εἶναιλύπη, ἀλλά ὅμως, εἶναι μία λύπηπού ἔχει μέσα ἐλπίδα.

«…ἵνα μή λυπῆσθε καθώς καί οἱλοιποί οἱ μή ἔχοντες ἐλπίδα» λέειξανά ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στήν Α΄πρός Θεσσαλονικεῖς ἐπιστολή του.Γιατί οὔτε πονοῦμε, οὔτε πεν-θοῦμε, ὅπως αὐτούς πού δένἔχουν ἐλπίδα, γιατί ἐμᾶς ἡ ἐλπί-δα μᾶς εἶναι αὐτή ἡ συνάντησήμας μέ τόν Χριστό. Πῶς γίνεταιαὐτό στήν πράξη; Γιατί κάποιοςθά μᾶς πεῖ: «Πάτερ εἶναι καλές οἱ




θεωρίες, τά θεωρητικά τά γνωρί-ζουμε ὅλοι. Σχέση μέ τόν Χριστό,νά ἀγαποῦμε τόν Χριστό, πῶς γί-νεται, πῶς μπορεῖ νά γίνει πράξηαὐτό τό γεγονός, νά ἔχουμε τόνΧριστό μέσα στήν καρδιά μας;Καί πῶς μπορεῖ νά γίνει δύναμη,οὕτως ὥστε μέσα στήν οἰκογένειάμας νά μήν ζήσουμε τήν ἀπογοή-τευση; Νά ζήσουμε, ναί μέν τόνπόνο, πού εἶναι ἀναπόφευκτος,ἀλλά ὅμως νά μήν εἶναι γιά μᾶςἀπογοήτευση. Πῶς θά γίνει πρά-ξη;»

Ξέρετε ἡ Ἐκκλησία μέσα στήσοφία της, ὄντως, δέν παρέμεινεμέσα στά θεωρητικά λόγια, ἀλλάὅμως ἄφησε τήν πράξη τῆς ἀσκή-σεως καί τῆς μυστηριακῆς ζωῆς.Ἄφησε τήν πράξη τῆς προσευχῆς,τῆς νηστείας, τῆς τήρησης τῶνἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ἡἄσκηση καί ἡ ἀσκητική ζωή τῆςἘκκλησίας. Ἀλλά, ὅμως, ἄφησεκαί τά μυστήρια, τά ὁποῖα μετα-μορφώνουν τήν ὕπαρξη τοῦἀνθρώπου. Καί κυρίως ἄφησεἕνα μυστήριο, τό ὁποῖο εἶναι τόκεντρικό μυστήριο τῆς ζωῆς τοῦκάθε χριστιανοῦ καί αὐτό εἶναι ἡΘεία Λειτουργία καί ἡ μετάληψη

τῶν ἀχράντων μυστηρίων τοῦΣώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦΧριστοῦ.

Αὐτή εἶναι ἡ πράξη στή ζωή τῆςἘκκλησίας, γιά τό πῶς μπορεῖ ὁἄνθρωπος νά ἀντιμετωπίσει τά δύ-σκολα στή ζωή του. Γιατί δεχό-μενος τόν Χριστό μέσα στήν ὑπάρ-ξή του, κοινωνώντας τῶν ἀχράν-των μυστηρίων καί δίνοντάς τουτήν καλή του πρόθεση καί τόνἀγώνα του, ἐνεργεῖ ὁ ἴδιος ὁ Χρι-στός, γιά νά μεταμορφώσει τόνπόνο καί τήν θλίψη ἀκόμα καί τόνθάνατο. «…ἐπ’ ἐλπίδι ἀναστάσε-ως ζωῆς αἰωνίου». Μόνον ὁ Χρι-στός στήν πράξη, δηλαδή κοινω-νώντας καί ζώντας μέσα στά μυ-στήρια, μπορεῖ νά καλλιεργήσειμέσα στήν καρδιά μας αὐτή τήνἀλήθεια. Ἡ λογική μας μᾶς λέει χί-λια δύο ἄλλα, μᾶς λέει αὐτά πούμποροῦμε νά ἀγγίξουμε, αὐτάπού μποροῦμε νά ψηλαφήσουμε,ἀλλά ὅμως παρακαλοῦμε, ὅπωςδιαβάζουμε στό εὐαγγέλιο τοῦΜάρκου, ὅπως ὁ πατέρας εἶπεστόν Χριστό: «Πιστεύω Κύριε,βοήθει μου τῇ ἀπιστίᾳ». Παρα-καλοῦμε τόν Θεό προσερχόμενοιπρός τόν Χριστό, κοινωνώντας

τοῦ Ἀχράντου Σώματοςκαί τοῦ Τιμίου Αἵματοςτοῦ Χριστοῦ, γιά νά μπο-ρέσουμε νά γίνουμε ἕναμαζί Του, νά βρεῖ τόπομέσα στήν καρδιά μας νάμᾶς παρηγορήσει. Καί

τότε ὁ ἄνθρωπος ἀρχίζει νά πα-ρηγορεῖται.

Θυμᾶμαι μία κυρία, πρέπει νάκοιμήθηκε πρίν περίπου 9 μῆνες -1 χρόνο, ἡ ὁποία μόλις διαγνώ-στηκε, μπῆκε μέσα στή κλινική,μέσα στό νοσοκομεῖο καί γιά 6μῆνες μετά πού διήρκησε ἡ ἐπίγειαζωή της ἀπό τή διάγνωση τῆςἀσθένειάς της, εἶναι ζήτημα ἄν εἶχεφύγει 1-2 φορές, 1-2 μέρες. Αὐτήἡ γυναίκα ἀπό τή στιγμή πούμπῆκε, μᾶς ζητοῦσε συνέχεια νάκοινωνᾶ. Κάθε Τετάρτη καί Σάβ-βατο πού πηγαίναμε, μᾶς ἔλεγε,δήλωνε προηγουμένως στίς ὁμά-δες διακονίες, ὅτι ἤθελε νά κοι-νωνήσει. Καί κοινωνοῦσε τούςτελευταίους 6 μῆνες δύο φορές τήνἑβδομάδα. Κάποια στιγμή ἐνημε-ρώθηκα σέ μία συνεδρία πού γί-νεται κάθε Τετάρτη ἐκεῖ μέ τούςγιατρούς, ὅτι εἶχε πέσει σέ κῶμα.Μάλιστα ρώτησα, ἄν ὑπάρχει πε-ρίπτωση νά πάει καλύτερα καίμοῦ εἶπαν: «Πάτερ ὄχι. Εἶναιἐγκεφαλικές μεταστάσεις, οἱὁποῖες δέν μποροῦν νά τῆς δώσουντήν εὐκαιρία νά ἐπιστρέψει πίσω.Εἶναι ζήτημα πλέον ὡρῶν ἄν θέ-λεις νά πᾶς κάτω νά τήν ἀποχαι-ρετήσεις». Λέω: «Κοινώνησε, πι-στεύω ὅτι δέν χρειάζεται κάτι».

Ἔφυγα, τελείωσα γύρω στίς μίατό μεσημέρι, πῆγα στό σπίτι μουκαί χτύπησε τό τηλέφωνό μου.Ἀπάντησα καί ἦταν ἡ κόρη της.Τήν γνώριζα ἐκεῖ στίς ἐπισκέψεις.

Μοῦ λέει: «Ξέρεις Πάτερ, ἡ μη-τέρα μου, ἡ τάδε κυρία ζητᾶ νά σέδεῖ». Καί τῆς λέω: «Μά κόρη μου,ἐγώ σήμερα ἔμαθα, ὅτι ἡ μητέρασου ἦταν σέ κῶμα». Ναί, μοῦ λέειΠάτερ καί ἐμᾶς αὐτό μᾶς εἶπαν οἱγιατροί, ἀλλά ὅμως ξαφνικά ξύ-πνησε καί σέ ζήτησε, καί μάλισταἀπορήσαμε, γιατί ἐδῶ καί μίαἑβδομάδα δέν μᾶς καλομιλοῦσεκαί δέν μᾶς πολυθυμόταν. Τώρα,τό πῶς σέ ζήτησε, δέν ξέρω, ἀλλάὅμως, σέ ζήτησε ὀνομαστικά.Εἶσαι ὁ πατήρ Μάριος; Εἶμαι ὁπατήρ Μάριος. Εἶσαι ὁ ἱερέας πούἔρχεται ἐδῶ στό Ὀγκολογικό;Εἶμαι ὁ ἱερέας πού ἔρχεται ἐδῶστό Ὀγκολογικό. Ὡραία. ΤότεΠάτερ μου, ἐσένα ζήτησε. Τῆς λέω,ἔρχομαι, ἔρχομαι νά τήν δῶ».

Ὄντως πῆγα. Γιά νά εἶμαι εἰλι-κρινής, εἶχα λίγο τόν λογισμό ὅτιἦταν ἄλλη καί δέν ἦταν αὐτή,ἀφοῦ μέ εἶχαν βεβαιώσει οἱ για-τροί ὅτι ἦταν σέ κῶμα. Πῆγα νάτήν δῶ. Μπῆκα ὄντως στό δωμά-τιο πού ἦταν αὐτή. Μέ χαιρέτησε,τήν χαιρέτησα. Τῆς λέω: «Πῶςεἶσαι κυρία…;». Μοῦ λέει καλά.Λέει στά παιδιά της, σᾶς παρα-καλῶ, ἀφῆστε μέ λίγο μέ τόν πά-τερ. Τῆς λέω: «Ναί. Μέ ζήτησες;».Μοῦ λέει «Ναί, εἶμαι στό τέλος τῆςζωῆς μου, φεύγω».

Σιώπησα, γιατί ὄντως ἦταν ἀλή-θεια, αὐτό εἶχαν πεῖ καί οἱ γιατροί.Αὐτή ἦταν ἡ πορεία, μή ἀνατρέ-ψιμη. Μοῦ λέει: «Τώρα πού φεύ-




γω, θέλω νά μοῦ ὑποσχεθεῖς κάτι,θέλω νά μοῦ ὑποσχεθεῖς, ὅτι τώραπού φεύγω, Αὐτόν πού θά συ-ναντήσω εἶναι τόν Χριστό». Ὅπωςτώρα ἔκανα μία μικρή σιωπή,αὐτό ἔκανα καί ἐκείνη τή στιγμή.Δέν ἤξερα τί νά τῆς ἀπαντήσω, δένἤξερα ἄν μποροῦσα νά τήν βε-βαιώσω. Δέν ἤξερα νά τῆς ὑπο-σχεθῶ καί τί νά τῆς ὑποσχεθῶ; Δένἤξερα ἄν ἔπρεπε νά τῆς ὑποσχεθῶ.Χίλιοι λογισμοί πέρασαν ἀπό τόμυαλό μου. Καί τότε τῆς εἶπα:«Ἄκουσε νά δεῖς, ὅτι αὐτός εἶναιὁ σκοπός τοῦ κάθε χριστιανοῦ».Μοῦ λέει: «Ὄχι Πάτερ μου, ἐγώθέλω νά μοῦ ὑποσχεθεῖς, ὅτι ὅτανθά φύγω σέ λίγη ὥρα, Αὐτόν πούθά συναντήσω, εἶναι Αὐτόν πούκοινωνοῦσα κάθε Τετάρτη καίκάθε Σάββατο. Αὐτόν τόν ὁποῖονὅταν κοινωνοῦσα, ἄλλαζε τόνπόνο μου». Κοιτᾶτε τί εἶπε. Δένεἶπε σήκωνε τόν πόνο μου, ἀλλάεἶπε ἄλλαζε τόν πόνο μου. «Αὐτόντόν ὁποῖο, ἄν καί ξέρω ὅτι φεύγω,ἀλλά μοῦ δίνει μία ἐλπίδα. Καίθέλω νά μοῦ ὑποσχεθεῖς ὅτι Αὐτόνθά συναντήσω». Τῆς λέω: «Ἐξο-μολογήθηκες;». Μοῦ λέει «Ναί, σ’ἐσένα». «Ἔχεις κάτι ἄλλο ἔτσιπού σέ βαραίνει στή ζωή σου, πούθέλεις νά ἐξομολογηθεῖς;». Μοῦλέει: «Ἔκανα ἀναδρομή καί δένβρῆκα κάτι ἄλλο, παρά μόνο τήνἁμαρτωλότητά μου, τήν ὁποίασου καταθέτω». Κοιτάξετε, αὐτήἡ γυναίκα μιλοῦσε σάν ἕνας γέ-

ροντας, ὅπως διαβάζουμε στά γε-ροντικά βιβλία, τά ὁποῖα ὑπάρχουνκαί τῆς λέω: «Κοινώνησες χθές, νάσέ κοινωνήσω καί τώρα». Κοινώ-νησε ξανά τῶν ἀχράντων μυστη-ρίων. Νόμιζα, ὅτι θά ἀπέφευγαξανά τήν ἐρώτηση, ἀλλά ὅμως μέξαναρώτησε. Μοῦ λέει: «Πάτερ,θέλω νά μοῦ ὑποσχεθεῖς, ὅτιΑὐτόν πού θά συναντήσω εἶναι τόνΧριστό». Μετά ἀπό τέτοια ἐπι-μονή τῆς ὑποσχέθηκα: «Ἄκουσε νάδεῖς, νά εἶσαι ἥσυχη πλέον, ὅτιφεύγοντας Αὐτόν πού θά συναν-τήσεις, εἶναι τόν Χριστό». Τώραμοῦ λέει: «Τί νά κάνω;». Καί τῆςλέω νά προσεύχεσαι, νά λέειςτήν εὐχή. Μοῦ λέει: «Τό ΚύριεἸησοῦ Χριστέ Υἱέ τοῦ Θεοῦ ἐλέ-ησόν με;». Ναί, τῆς λέω. Μοῦ λέει:«Ἔχει χρόνια πού τό ἄκουσαστό ραδιόφωνο, ὅτι ὁ χριστιανόςπρέπει νά τό ἐπαναλαμβάνει καίτό ἐπαναλαμβάνω συνεχῶς καί ζῶμέ αὐτό, τό Κύριε Ἰησοῦ Χριστέἐλέησόν με». «Ὡραία, αὐτή τήνεὐχή νά λές καί νά εἶσαι βέβαιη,ὅτι Αὐτόν πού θά συναντήσειςεἶναι ὁ Χριστός». Αὐτή ἦταν ἡ συ-νομιλία μας καί ἔφυγα. Πληρο-φορήθηκα, ὅτι μετά ἀπό λίγεςὧρες κοιμήθηκε. Παρέδωσε τήνψυχή της. Τήν ἑπόμενη ἡμέραἔλαβα ἕνα τηλεφώνημα, ἦταν ἡκόρη της. Μοῦ λέει: «Πάτερ, θέλωνά σέ ρωτήσω κάτι, γιά τό ὁποῖομιλοῦμε συνέχεια μαζί μέ τάἀδέλφια μου, γιατί τό νοιώσαμε

ὅλοι καί δέν ξέρουμε πῶς νά τόἑρμηνεύσουμε. Δέν ξέρουμε ἄνεἶναι καλό ἤ κακό, δέν ξέρουμε τίεἶναι». Τῆς λέω: «Πεῖτε μου».«Μόλις πέθανε ἡ μητέρα μας, ζή-σαμε ὅλα τά παιδιά της ἐκεῖ - εἶχε4 παιδιά αὐτή ἡ γυναίκα- μέτούς συζύγους μας, νά μυρίζειὅπως ἕνα καταπληκτικό μπουκέ-το μέ λουλούδια. Ἕνα τέτοιοἄρωμα πού ὅλα τά λουλούδια τοῦκόσμου νά ἦταν (σᾶς λέω κατάλέξη τί μοῦ εἶπε αὐτή ἡ γυναίκα),ὅλα τά λουλούδια τοῦ κόσμου νάἦταν μαζεμένα, δέν θά ἦταν τέτοιαμυρωδιά. Καί ἐνῶ κοιμήθηκε ἡ μη-τέρα μας, ἐνῶ πέθανε ἡ μητέραμας καί ἔπρεπε νά κλαῖμε, ἀνα-ρωτιόμασταν τί ἦταν αὐτή ἡ ἐξαί-σια μυρωδιά, καί τόσο πολύ μαςἔδωσε μία ἄλλη εὐφορία, μίαἄλλη χαρά, πού ἀνοίξαμε μέχρικαί τήν πόρτα τοῦ δωματίου, νάδοῦμε ἔξω, μήπως κάποιος σκορ-πίζει ἄρωμα ἤ καπνίζει μέ τό κα-πνιστήρι (λιβανίζει πού λέμε) καίνοιώθαμε αὐτή τήν εὐωδία, αὐτήτή μυρωδιά, αὐτή τήν ὑπέροχη μυ-ρωδιά. Τί ἦταν αὐτό πού ἔγινε;Θέλουμε νά μᾶς πεῖς, εἶναι καλό,εἶναι κακό; Τί εἶναι αὐτό τόπράγμα;». Καί τῆς εἶπα, μήν ἀνη-συχεῖς, εἶναι πάρα πολύ καλό.Ἔχετε τή μητέρα κοντά στόνΧριστό, ἡ ὁποία ἐκεῖ πού βρίσκε-ται πλέον, θά προσεύχεται γιάἐσᾶς καί θά πρεσβεύει γιά ἐσᾶς.

Νομίζω καταλάβατε ὅλοι, ὅτι

αὐτό τό γεγονός ἦταν μία ἀπάν-τηση περισσότερο πρός ἐμένα, γιάτήν ὑπόσχεση τήν ὁποία τῆς ἔδω-σα, ὅτι θά συναντοῦσε τόν Χριστό,γιατί αὐτή ἡ εὐωδία δέν ἦταν τί-ποτα ἄλλο, παρά ἡ παρουσία τοῦΧριστοῦ, τοῦ ἰδίου τοῦ Χριστοῦ γιάνά παραλάβει τήν ψυχή της. Αὐτόςεἶναι καί τό νόημα τῆς ζωῆς τοῦκάθε χριστιανοῦ. Ἡ μνήμη τοῦ Χρι-στοῦ, ἡ καλλιέργεια τῆς καρδιᾶςμας νά κινεῖται πρός τόν Χριστό,νά εἶναι χαραγμένο τό ὄνομα τοῦΧριστοῦ μέσα στήν καρδιά μας,μέσα στή ζωή μας, εἶναι ἡ μετοχήμας μέσα στά ἄχραντα μυστήριακαί σέ αὐτό τό κεντρικό μυστήριοτῆς Ἐκκλησίας μας - τῆς ΘείαςΚοινωνίας, τῆς μετάληψης τοῦ Σώ-ματος καί τοῦ Τιμίου Αἵματοςτοῦ Χριστοῦ μας.

Αὐτή εἶναι ἡ ἀπάντηση καίαὐτή εἶναι ἡ μεταμόρφωση τοῦ πό-νου, τῆς θλίψης καί τοῦ θανάτου,πού πλέον μεταμορφώνεται καί γί-νεται ἕνας γλυκόπικρος πόνος, γί-νεται ἕνας θάνατος ἐπ’ ἐλπίδι ἀνα-στάσεως ζωῆς αἰωνίου, γίνεται μίααἰώνια σχέση ἀληθινή, ὄντωςὑπαρκτή, μαζί μέ τόν Χριστό. Ἡὁποία δέν εἶναι μόνον γιά τά βι-βλία πού διαβάζουμε, ἀλλά ὅμωςμπορεῖ νά γίνει γιά τόν καθέναμας προσωπικά. Μπορεῖ νά γίνειγιά τόν καθένα μας πού ποθεῖ,ἀγαπᾶ, χαράσσει τό ὄνομα τοῦΧριστοῦ μέσα στή ζωή του καίμέσα στήν καρδιά του.




Θά ἤθελα νά πῶ ἐξαρχῆς ὅτιτό βρίσκω ἐξαιρετικά δύ-σκολο νά μιλᾶς γιά τόθέμα τῆς διαχείρισης τοῦ θανάτου,ἀφοῦ ὁ πόνος καί ἡ ἀσθένεια εἶναικάτι πού ὅλοι ζοῦμε, ὅλοι ἔχουμετά βιώματα καί ἐμπειρίες μας καίεἶναι κάτι τό ὁποῖο ὅλοι ἀποτυγ-χάνουμε σχεδόν καθημερινά νάδοῦμε πνευματικά. Τή διαχείρισηὅμως τοῦ θανάτου μέσα στήνοἰκογένεια πρέπει νά τήν ζήσεις.Καί ὅταν μιλᾶμε γιά τή διαχείρι-ση τοῦ θανάτου, αὐτό μπορεῖ νάπάρει πολλές μορφές, πώς δηλα-δή θά διαχειριστεῖς τόν ἐπερχόμενοδικό σου θάνατο, τῆς συζύγου ἤτοῦ συζύγου σου, τοῦ γονιοῦ σουτοῦ ἡλικιωμένου, τοῦ γονιοῦ σουτοῦ νεαροῦ ἄν εἶσαι παιδί ἤ ἀκό-μη τοῦ ἴδιου του παιδιοῦ σου.Κάθε μία ἀπό αὐτές τίς περιπτώ-σεις εἶναι ἐντελῶς διαφορετικές.

Ὅσον ἀφορᾶ στόν δικό μας θά-νατο, μᾶς λείπει ἡ ἐμπειρία, διό-τι ὅταν βιώσουμε τόν δικό μας θά-νατο, δέν ὑπάρχει δυνατότητα νάἔρθουμε πίσω γιά νά περιγρά-ψουμε τήν ἐμπειρία μας. Γι’ αὐτότό βρίσκω ὄντως ἐξαιρετικά δύ-σκολο καί θά πρέπει νά γυρεύου-με παραδείγματα ἀνθρώπων οἱὁποῖοι ἔζησαν ἤ ζοῦν μία χρόνιαἀσθένεια καί μᾶς δείχνουν τόν δρό-μο καί μᾶς. Ὑπάρχουν πολλά τέ-τοια παραδείγματα ὅπως πρό-σφατα ὁ μακαριστός π. Χριστό-δουλος, ὁ ὁποῖος ζοῦσε τά τελευ-ταία χρόνια τῆς ζωῆς του μαρτυ-ρικά καί ὅσοι πέρασαν ἀπό κον-τά του εἶχαν βιώματα ἐπισκέψεωςθείας χάριτος πού μᾶς δείχνουνπώς πρέπει νά ἀντιμετωπίζουμετήν ἀσθένεια. Πρίν νά ἔρθω σή-μερα ἐδῶ, στήν προσπάθειά μουνά προετοιμαστῶ ὅσο μποροῦσα,

Πρωτ. Εὐστάθιου ΣαββίδηΘεολόγου


βρῆκα στό διαδίκτυο μία ὁμιλίαἑνός ἱερέως στήν Ἑλλάδα ὁ ὁποῖοςπέρασε ἀπό λευχαιμία καί ἐνῶ ἡπρόγνωση τῆς ἀσθένειάς του δένἦταν καλή τελικά ἔζησε καί πε-ριέγραφε τά βιώματα καί τίςἐμπειρίες του. Αὐτή ἡ βιωματικήπεριγραφή ἔχει ἰδιαίτερη ἀξία.

Ἄς δοῦμε λίγα στατιστικά σχε-τικά μέ τόν θάνατο τά ὁποία ἴσωςἐνδιαφέρουν. Πρῶτο στατιστικόεἶναι ὅτι 100% τῶν ἀνθρώπων θάπεθάνουμε! Αὐτό εἶναι ἴσως τόμόνο στατιστικό στό ὁποῖο ὅλοι οἱἐπιστήμονες καί οἱ φιλόσοφοιαὐτοῦ τοῦ κόσμου συμφωνοῦν,ἀφοῦ στά ὑπόλοιπα στατιστικάὑπάρχουν ἀμφισβητήσεις. Τό δεί-χνω ὅμως διότι σέ ἔρευνα πού ἔχειγίνει στήν Ἀμερική 1 στούς 8ἐρωτηθέντες ἀπάντησαν ὅτι δέν πι-στεύουν ὅτι θά πεθάνουν, χωρίς νάγνωρίζω τί πιστεύουν ὅτι θά γίνει.

Τό ἑπόμενο στατιστικό στοιχεῖοἀφορᾶ στό πῶς θά πεθάνουμε καίδείχνει πώς 1 στούς 5 θά πεθά-νουμε αἰφνίδια, κάτι τό ὁποῖοεἶναι ἰδιαίτερα δύσκολο καί τόὁποῖο ἀπευχόμαστε, 1 στούς 5 θάπεθάνει ἀπό καρκίνο καί ὡς συ-νέπεια θά περάσει μέσα ἀπό μίαδύσκολη πορεία καί οἱ ὑπόλοιποι3 στούς 5 θά περάσουν μέσα ἀπόμία χρόνια ἀσθένεια ἡ ὁποία θάἔχει ἐξάρσεις, ὑφέσεις ὥσπου τε-λικά ὁ ἄνθρωπος νά καταλήξει.Βλέπουμε δηλαδή ὅτι οἱ 4 στούς5 ἀπό ἐμᾶς, δυστυχῶς ἤ εὐτυχῶς,

μᾶλλον εὐτυχῶς διότι μᾶς δίνεταιὁ χρόνος, θά περάσουμε ἀπό μίαδιαδικασία ἡ ὁποία θά μᾶς προ-ετοιμάσει γιά τήν ἔξοδό μας.

Ὅσον ἀφορᾶ στήν ἡλικία στήνὁποία ἀναμένεται νά πεθάνουμεστήν Κύπρο, βλέπουμε ὅτι αὐξά-νεται τό προσδόκιμο ζωῆς στήνΚύπρο γιά διάφορους λόγους.Ἐνῶ πρίν 30 χρόνια ἦταν 64 ἔτηστίς γυναῖκες αὐτός ὁ ἀριθμός ἔχειφτάσει σήμερα στά 84 στίς γυ-ναῖκες καί 80 στούς ἄνδρες. Αὐτόδημιουργεῖ τό ‘πρόβλημ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 – ΤΕΥΧΟΣ 32ο ΙΕΡΑ...

Documents

Transcript of ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 – ΤΕΥΧΟΣ 32ο ΙΕΡΑ...