ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟhelios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/15351/2... ·...

9

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΣΤΟΝ 15ο ΚΑΙ 16ο ΑΙΩΝΑ ΑΙΘΟΥΣΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗ

13:00 - 14:00 Χαιρετισμός Δημάρχου

Χαιρετισμοί Συνδιοργανωτών

Χαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας

Χαιρετισμός Οικουμενικού Πατριάρχου

14:00 - 14:30 Κωστής Σμυρλής,

Επίκουρος Καθηγητής, New York University - Department of History

Το Άγιον Όρος μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 15ο αιώνα

14:30 - 15:00 Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού

Ιδρύματος Ερευνών

Το Άγιον Όρος στον 16ο αιώνα

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Ιστορία - Τουρκολογία - Δίκαιο - Θεσμοί

Πρόεδρος: Αντώνιος - Αιμίλιος Ταχιάος

17:00 - 17:15 Φωκίων Κοτζαγεώργης, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ

Το Άγιον Όρος μέσα από τα οθωμανικά έγγραφα του 15ου αιώνα

17:15 - 17:30 Ευγενία Κερμελή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οθωμανικού Δικαίου Πανεπι-

στημίου Μπίλκεντ

Το νομικό καθεστώς της αγιορειτικής μοναστηριακής περιουσίας τον 15ο και

τον 16ο αιώνα

17:30 - 17:45 Ηλίας Κολοβός, Επίκουρος Καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας

(Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης)

Κατάληψη του χώρου και μοναστηριακή γαιοκτησία στην οθωμανική

Χαλκιδική (15ος - 16ος αι.)

17:45 - 18:00 Aleksandar Fotić, Associate professor / Faculty of Philosophy

(University of Belgrade) Department of History

Hilandar's Response to Crisis and New Challenges in 15th and 16th Centuries

18:00 - 18:15 Νικόλαος Λιβανός, Φιλόλογος / Συνεργάτης ΙΒΕ/ΕΙΕ

Συμβολή στη μελέτη αγιορειτικών πατριογραφικών παραδόσεων

18:15 - 19:00 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Πρόεδρος: Χαράλαμπος Παπαστάθης

19:00 - 19:15 Mirjana Živojinović, Correspondent Member of the Serbian Academy

of Sciences and Arts

Στοιχεία των εγγράφων του δεσπότου Στεφάνου Lazarevic για το Άγιον Όρος

/ Data of the acts of Despot Stefan Lazarevic concerning Mount Athos

(1400-1427)

10

19:15 - 19:30 Lidia Cotovanu, Doctorante (EHESS, Paris)

Des Principautes danubiennes au Mont - Athos. Retour vers une patrie

elargie (XVIe - XVIIe siecles) / Από τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες στο Άγιον

Όρος. Επιστροφή σε μια διευρυμένη πατρίδα (16ος - 17ος αιώνας)

19:30 - 19:45 Vera G. Tchentsova, Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Γενικής Ιστορίας της Ρωσικής

Ακαδημίας Επιστημών - Μόσχα

Χορηγία και αυτοκρατορικός τίτλος: Ρωσία και Μονή Χιλανδαρίου τον

16ο αιώνα

19:45 - 20:00 Δημήτριος Γ. Αποστολόπουλος, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού

Ιδρύματος Ερευνών

Σχέσεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με την Αθωνική Κοινότητα:

Από την κρίση στην εξομάλυνση

20:00 - 20:15 Κωνσταντίνος Πιτσάκης, Καθηγητής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Νομοκανονικά και Νομικά θέματα διοίκησης του Αγίου Όρους στα

Μεταβυζαντινά χρόνια του Αγίου Όρους

20:15 - 20:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

ΣΑΒΒΑΤΟ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Θεολογία - Αγιολογία - Θεολογική γραμματεία

Πρόεδρος: Δέσπω Λιάλιου

09:30 - 09:45 Αστέριος Αργυρίου, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Στρασβούργου

Ο εκ Θεσσαλονίκης ορμώμενος Αθωνίτης ιερομόναχος Μακάριος ο Μακρής

(1382/3 - 1431): ακολουθώντας τα ίχνη του Ησυχασμού

09:45 - 10:00 Παναγιώτης Σκαλτσής, Αναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Ο ησυχασμός στο Άγιον Όρος κατά τους 15-16 αιώνες: Το παράδειγμα

Μακαρίου του Μακρή, Συμεών Θεσσαλονίκης και Θηκαρά"

10:00 - 10:15 Συμεών Πασχαλίδης, Αναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ .

Όψεις της αγιορειτικής ιστορίας και πνευματικότητας κατά τον 15ο

και 16ο αιώνα

10:15 - 10:30 Rigo Antonio, Full Professor of Byzantine Philology and of History of

Byzantine Church art Dipartimento di Studi Umanistici,

Universita Ca' Foscari di Venezia

Vie et litterature spirituelle au Mont Athos (15e - 16e s.). Dionysios le

Studite et autres exemples


Πρόεδρος: Ιωακείμ Παπάγγελος

11:30 - 11:45 Δημοσθένης Κακλαμάνος, Θεολόγος - υποψ. Δρ. Θεολογίας

Νέα Πανηγυρικά στο Άγιον Όρος τον 15ο αιώνα. Τα Πανηγυρικά της Μονής

Βατοπεδίου και ο συντάκτης τους.

11:45 - 12:00 Ηλίας Ευαγγέλου, Λέκτορας Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

Οι σλαβικοί ασκητικοί - μυστικοί σύμμεικτοι κώδικες του Αγίου Όρους τον

15ο και τον 16ο αιώνα

12:00 - 12:15 Ζήσης Μελισσάκης, Παλαιογράφος - Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ

Η βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος κατά τον 15ο και 16ο αιώνα.

Περιεχόμενο, νέες προσκτήσεις, απώλειες.

12:15 - 12:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

11

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Αρχαιολογία - Τέχνη

Πρόεδρος: Ευθύμιος Τσιγαρίδας

17:00 - 17:15 Δημήτριος Λιάκος, Δρ. Αρχαιολόγος 10ης ΕΒΑ

Η δωροδοσία στις Μονές του Αγίου Όρους

τον 15ο και 16ο αι. Το τεκμήριο της μεταλλοτεχνίας

17:15 - 17:30 Αθανάσιος Σέμογλου, Αναπλ. Καθηγητής ΑΠΘ - Τμήμα Ιστορίας

& Αρχαιολογίας Φιλοσοφικής Σχολής

Οι αθωνικοί χοροί, χώροι δογματικών διατυπώσεων: Νέοι εικονογραφικοί

χειρισμοί κατά τον 16ο αιώνα και το ερμηνευτικό τους περιεχόμενο

17:30 - 17:45 Ιωακείμ Παπάγγελος, Δρ. Αρχαιολόγος

Τα πήλινα αγιοπότηρα της Μονής Βατοπεδίου

17:45 - 18:00 Νίκος Μελβάνι, Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ

Ο Δεσπότης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος (1408 - 1423).

18:00 - 18:15 Γιώργος Φουστέρης, Θεολόγος - Δρ. Αρχαιολογίας

Νεώτερες ειδήσεις για την ζωγραφική του 16ου αιώνα


Πρόεδρος: Νικόλαος Νικονάνος

19:00 - 19:15 Νικόλαος Τουτός, Φιλόλογος - Αρχαιολόγος

Χρυσοκέντητα της Μονής Διονυσίου (15ος - 16ος αιώνας)

19:15 - 19:30 Νικόλαος Δ. Σιώμκος, Δρ. Αρχαιολόγος του ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Η φορητή εικόνα της Παναγίας Ρεματοκρατόρισας και

η ανάκαμψη της Ι.Μ. Δοχειαρίου κατά τον 16ο αιώνα.

19:30 - 20:15 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 27 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Αρχιτεκτονική

Πρόεδρος: Νικόλαος Μουτσόπουλος

11:00 - 11:15 Σωτήρης Βογιατζής, Δρ. Αρχιτέκτων

Η οικοδομική φάση του 16ου αιώνα στο Αρχονταρίκι

της Μονής Μεγίστης Λαύρας

11:15 - 11:30 Σταύρος Μαμαλούκος, Επικ. Καθηγητής Μεσαιωνικής & Παραδοσιακής

Αρχιτεκτονικής - Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών

Βατοπεδινό κελλί Αγίου Προκοπίου. Η οικοδομική φάση

του 16ου αιώνα στο πλαίσιο της αθωνικής τεχνικής της εποχής.

11:30 - 11:45 Πασχάλης Ανδρούδης, Αρχιτέκτων Μηχανικός - Δρ. Αρχαιολογίας

Πύργοι του 16ου αιώνα στις Μονές του Αγίου Όρους: Ιστορία, Τυπολογία,

Κατασκευή

11:45 - 12:00 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Αρχιτέκτων ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Η Αρχιτεκτονική του ξύλου στο Άγιον Όρος τον 15ο - 16ο αιώνα.

12:00 - 12:15 Φαίδων Χατζηαντωνίου, Αρχιτέκτων Κε.Δ.Α.Κ.

Η οικοδομική επέκταση της Μονής Παντοκράτορος κατά τον 15ο - 16ο αιώνα

12:15 - 12:30 Πέτρος Κουφόπουλος, Αναπλ. Καθηγητής Αρχιτεκτονικής

& Αποκαταστάσεων - Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών

Νέα στοιχεία για την οικοδομική δραστηριότητα

στη Μονή Σίμωνος Πέτρας κατά τον 16ο αιώνα

12:30 - 13:30 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

AnBoll Analecta BollandianaBHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BSA The Annual of the British School at Athens♯‡や ByzantinischeやZeitschriftCahArch Cahiers ArchéologiquesDOP Dumbarton Oaks Papers♪Ｄ‰†やや ♪むゆわャりよやわミろやＤれやゎわやぼよやゅミろやＨれをぼやりゆりまやゅミろやややｅわぼやれむャぼろ††♯９ややｄるむわもれヤろやСEわぼやれむャぼろや♯ゐめぼよわやよνよや９るりゐみνよ¶‡や HilandarskiやZbornik◯¶† ◯れもゎゅむゐわやゅニやゅぼヤやｍゃやゅニやｄまゅゐゅゆりるぼやみむャぼ◯もゎぼゐれりヤやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろやや ◯もゎぼゐれりヤやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろ╇や１ぼわェゆりまりろや

ｈゅゃむゎもろやゎわナや ◯むゎゎぼゆりよャゅも╇やＭまやりよやすれりろや1997²

JÖBや JahrbuchやderやÖsterreichischenやByzantinsitikPGや Patrologiaeやcursusやcompletus╇やSeriesやGraeca╇やed╆ややや J╆まP╆やMignePLP †╆や Trappやむや H╆や V╆や Beyerやゅぼややェゆゆりや╇や

ProsopographischesやLexikonやderやPalaiologenzeit╇やわむΜをもやｱまｱｲ╇や Addenda╇や Corrigendaや》Österreichischeや Akademieや derや Wissenまschaften╆や VeröTentlichungenや derやKommissionや fürやByzantinistikやｱのｱまｱｲ╇やAdd╆╇やReg╆『╇やWienやｱｹｷｶまｱｹｹｶ

REBや RevueやdesやÉtudesや♯yzantinesRESEEや RevueやdesやÉtudesやSudまEstやEuropéennesRGK 2 †╆やGamillschegやむやD╆やHarlRngerやむやH╆やHunger╇や

Repertoriumや derや griechischenや Kopistenやｸｰｰまｱｶｰｰ╇やｲ╆や Handschriftenや ausや BibliothekenやFrankreichsやundやNachträgeやzuやdenやBibliothekenやGrossbritanniens╇やわヵょ╆や AまCや》ÖsterreichischeやAkademieや derや Wissenschaften╆や VeröTenまtlichungenやderやKommissionやfürやByzantinistikやｳのｲAまC『╇やWienやｱｹｸｹ

RGK 3 †╆やGamillschegやむやD╆やHarlRngerやむやP╆やEleuteriやまや H╆や Hunger Repertorium der griechischen Kopistenやｸｰｰまｱｶｰｰ╇やｳ╆や Handschriftenや ausやBibliotheken Roms mit dem Vatikan╇やわヵょ╆やAまCや》Österreichischeや Akademieや derやWissenschaften╆や VeröTentlichungenや derやKommissionやfürやByzantinistikやｳのｳAまC『╇やWienや1997

29

TMや TravauxやetやMémoiresZFFや ZbornikやFilozofskogやFakultetaやょむゆぽェよやZRVIや ZbornikやRadovaやVizantološkogやInstituta

Actes de l�Athos

Actes de Chilandar Actes de Chilandarや〉Actesやdeやl‒AthosやV《╇やéd╆やL╆やPetitやまやB╆やKorablev╇や７むわれりΜるりゆもやｱｹｱｱや〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｷｵ《

Actesやd‒Esphigménouや Actesやd‒Esphigménouや〉Actesやdeやl‒Athosや０００《╇やéd╆やL╆やPetitやむやW╆やRegel╇や７むわれりΜるりゆもやｱｹｰｶや〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｶｷ《

ActesやdeやZographouや ActesやdeやZographouや〉Actesやdeやl‒AthosやIV《╇やéd╆やW╆やRegelやむやE╆やKurnやまやB╆やKorablev╇や７むわれりΜるりゆもやｱｹｰｷや〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｶｹ《

ChilandarやIや Actes de Chilandar╇やArchivesや deや l‒Athosや XX╇や éd╆やM╆やŽivojinović╇や V╆や Kravari╇や C╆や Girosや N╆や Oikonomidès╇やParisやｱｹｹｸ

Dionysiouや Actesや deや Dionysiou╇や Archivesや deや l‒Athosや IV╇や éd╆や N╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｶｸ

Docheiariouや Actes de Docheiarou╇やArchivesやdeやl‒AthosやXIII╇やéd╆やN╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｸｴ

Esphigménouや Actesや d‒Esphigménou, Archivesや deや l‒Athosや VI╇や éd╆や J╆やLefort╇やParisやｱｹｷｳ

IvironやIや Actesや d‒Ivironや I╇や Desや originesや auや milieuや duや XIeや siècle╇やArchivesやdeやl‒AthosやXIV╇やéd╆やJ╆やLefort╇やN╆やOikonomidès╇やD╆やPapachryssanthou╇やH╆やMétrévéli╇やParisやｱｹｸｵ

IvironやIVや Actesや d‒Ivironや IV╇やDuやｱｳｲｸや auや débutや duや XVIeや siècle╇やArchivesや deや l‒Athosや XVIII╇や éd╆や J╆や Lefort╇や N╆やOikonomidès╇やD╆や Papachryssanthou╇やV╆やKravari╇やH╆やMétrévéli╇やParisやｱｹｹｴ╆

Kastamonitou Actes de Kastamonitou╇やArchivesやdeやl‒AthosやIX╇やéd╆やN╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｷｸ

30

Kutlumusや Actes de Kutlumus╇や Archivesや deや l‒Athosや IIｲや éd╆や P╆やLemerle╇やParisやｱｹｸｸｲ

LavraやIや Actesや deや Lavraや I╇や Desや originesや àやｱｲｰｴ╇や Archivesや deやl‒AthosやV╇や éd╆やP╆やLemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆やSvoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｰ

LavraやIIやや ActesやdeやLavraやII╇やDeやｱｲｰｴやàやｱｳｲｸ╇やArchivesやdeやl‒AthosやVIIIやéd╆やP╆やLemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆やSvoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｷ

LavraやIIIや ActesやdeやLavraやIII╇やdeやｱｳｲｹやàやｱｵｰｰ╇やArchivesやdeやl‒AthosやX╇や éd╆や P╆や Lemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆や Svoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｹ

LavraやIVや Actesや deや Lavraや IV╇や Étudesや historiques╇や Actesや serbes╇やCompéments et index╇や Archivesや deや L‒Athosや XI╇やéd╆や P╆や Lemerle╇や A╆や Guillou╇や N╆や Svoronos╇や DeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｸｲ

Pantocrator Actes du Pantocrator╇やArchivesやdeやl‒AthosやXVII╇やéd╆やV╆やKravari╇やParisやｱｹｹｱ

Prôtatonやや Actesや duや Prôtaton╇や Archivesや deや l‒Athosや VII╇や éd╆や D╆やPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｵ

SaintまPantéléèmonや Actesや deや SaintまPantéléèmon╇や Archivesや deや l‒Athosや XIIやéd╆やP╆やLemerle╇やG╆やDagron╇やS╆やCirkovicК╇やParisやｱｹｸｲ

VatopédiやIIやや ActesやdeやVatopédiや II,やDesやoriginesやàやｱｳｲｹ╇やArchivesやdeやl‒Athosや XXII╇や éd╆や J╆や Lefort╇や V╆や Kravari╇や C╆や Giros╇や K╆やSmirlis╇やParisやｲｰｰｶ

Xénophonや ActesやdeやXénophon╇やArchivesやdeやl‒AthosややXV╇やéd╆やDeniseやPapachryssanthouやParisやｱｹｸｶ

Xéropotamouや Actesや deやXéropotamou, Archivesや deや l‒Athosや III╇や Parisやｱｹｶｴ╇やéd╆やBompaire╇やParisやｱｹｶｴ

289

Zήσης Μελισσάκης

Ἡ βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς Παντοκράτορος κατὰ τὸν 15ο αἰώνα.

Περιεχόμενο – Προσκτήσεις – Ἀπώλειες*

Ἡ κατάσταση τῶν ἁγιορειτικῶν βιβλιοθηκῶν στοὺς δύο πρώτους αἰῶνες τῆς

ὀθωμανικῆς κατάκτησης παραμένει ἀκόμη ἀποσπασματικὰ γνωστή. Διαθέτου-

με ἀρκετὲς μελέτες γιὰ τὴν παραγωγὴ χειρογράφων στὸν Ἄθωνα κατὰ τοὺς 15ο

καὶ 16ο αἰ. εἴτε ἀπὸ ἁπλούς, ἐλάχιστα γνωστοὺς γραφεῖς εἴτε ἀπὸ λόγιους μονα-

χούς1. Ἀντιθέτως, λιγότερες καὶ περιορισμένες σὲ συγκεκριμένες μονὲς εἶναι οἱ

ἕως τώρα ἔρευνες γιὰ τὴ βιβλιοδετικὴ δραστηριότητα τῶν Ἁγιορειτῶν καὶ τὴν

ἀνακαίνιση κωδίκων ἀπὸ αὐτοὺς τὴν ἴδια ἐποχή2. Τέλος ἔχουν ἐπιχειρηθεῖ συν-

*や９わニよやるぼれりΥゎぼやょむゆチわもやるぼれりゐゎやェめりよわぼややわエやゎゐょるむれェゎょぼわぼやわりΥやるれεわりゐやょチれりゐろやょやゾろやむΟれΜわむ-

れもろやデれむゐよぼろやまやエやわニよやゅぼわェゎわぼゎもやわミろやるぼよわりゅれぼわりれやよミろやぽやぽゆやりゃナゅもろやゅぼわエやわヶよやｱｵりやゅぼヤやｱｶりやぼユ╆やＡエやるりれャゎょぼわぼやまやエやわヶよやｱｶりやぼユ╆やゃエやみもょりゎやむゐゃりΥよやゎヂやるれりゎむをミやわヵょりやわりΥやるむれやりみやゅりΥや♯ゐめぼよわやよエや９Μょょむやゅわぼ╆やｎやデれむゐよぼやるれぼまょぼわりるりやナゃもゅむやをェれもやゎわニよやツまゅェれみやぼやゑやゆりらむよャぼやゅぼヤやゎわニよやキみむやぼやるりΝやょゾろやるぼれぼをεれもゎむやΑやヌまりΜょむよりろやわミろや３╆や７ぼよわりゅれェわりれりろ╇やオれをやょぼよみれャわもろや♭ぼぽれやナゆ╇やよエやょむゆむわナ-

ゎりゐょむやわニやゎゐゆゆりまニやをむやれりまれェゑァよやわもろ╇やゅぼゃζろやゅぼヤやゎわニやゎゐよむをミやぽりナゃむやぼやわνよやぽやぽゆやりゃもゅぼれャァよ╇やる╆や７れヵをりれりゐやゅぼヤやる╆や◯むヵゑやゆりゐ╇やりュやΑるりルりややょゾろやるぼれぼをεれもゎぼよやゅぼヤやるりゆΜわやょむろやゑァわりまれぼゑャむろ╆やＡりΝろやむΟをぼれやゎわりΥょむやΓゆりゐろやゃむれょェ╆やｱ╆や♯ゆ╆やゅゐれャァろ╈や２╆や７りゆャわもろ╇やっＩまやりれむルわむろやぽやぽゆやりまれェゑりややわりΥやｱｶりゐやぼユεよぼあ╇やｅゆゆもよやゅエやｱｵや〉ｱｹｵｷ《╇やｳｵｵまｳｸｴや〉オよぼわΜるァゎもやゎわヵ╈やL╆やPolitis╇やPaléographieやetやlittératureやbyzantineやetやnéoまgrecque╆やReceuilやd‒études╆ ７れヵゆりまりろやD╆やZakythinosや》VariorumやReprintsやCSやｳｶ『╇や２りよみャよりやｱｹｷｵ╇やオれ╆やVII《ぉやE╆やLamberz╇やっDieやHandschriftenproduktionやinやdenやAthosklösternやbisやｱｴｵｳあ╇やゎわヵ╈やScritture╇やlibriやeやtestiやnelleやareeやproまvincialiや diや Bisanzio╆やAttiや delや seminarioや diや Ericeや〉ｱｸまｲｵや settembreやｱｹｸｸ《╇やツるやょチゆむやぼやG╆やGavalloやむやG╆やDeやGregorioやむやM╆やManiaciや》BibliotecaやdelやCentroやperや ilやCollegamentoやdegliやStudiやMedievaliや eやUmanisticiやnell‒UniversitàやdiやPerugiaやｵ『╇やわヵょ╆やｱ╇や９るりゆチわり╇やｱｹｹｱ╇やｵｹまｶｶぉやりやャみやりろ╇やっ♯やぽゆやりまれェゑりややゅぼヤやぽやぽゆやりまれぼゑやゅエやツれまぼゎわナれやぼやゎわヶやＭまやりよやすれりろやゅぼわエやわニよやツるりをニやわνよや７ぼゆぼやりゆヵまァよあ╇やゎわヵ╈やＨれやゎわりわチゆむやりや７ぼよむるやゎわナょやりや◯むゎゎぼゆりよャゅもろ╇や♪やむゃよミやゎゐょるヵゎやぼやまやエやわニや３ぼゅむみりよャぼ╆や♯‒やゎゐょるヵゎやりやｎや３ぼゅむみりよャぼやゅぼわエやわニよやツるりをニやわνよや７ぼゆぼやりゆヵまァよや〉◯むゎゎぼゆりよャゅも╇やｱｴまｲｰや♪むゅむょぽれャりゐやｱｹｹｲ《╇や◯むゎ-

ゎぼゆりよャゅもやｲｰｰｲ╇やｱｴｸまｱｵｰぉやK╆やＤれゐゎりをりヰみもろ╇やっＡヶやぽやぽゆやりまれぼゑやゅヶやツれまぼゎわナれやりやわミろや３りよミろやえぽナれァよやゎわヤろやるれνわむろやみむゅぼむわャむろやわりΥやｱｶりゐやぼユεよぼあ╇やゎわヵ╈やｎやッゆゆもよやゅニやまれぼゑニやゅぼわエやわりΝろやｱｵりやゅぼヤやｱｶりやぼユνよむろ

》ｄゃよやゅヶやきみれゐょぼやｄれむゐよνよ╇やえよゎわやわりΥわりや ♯ゐめぼよわやよνよやｄれむゐよνよ╇や ♪やむゃよミやゎゐょるヵゎやぼやｷ『╇やＨゃナよぼやｲｰｰｰ╇やｵｲｳまｵｶｸぉやりやャみやりろ╇やっざや７ぼをεょやりろや８りゐゎェよりろやゎわヶよやＬゃァあ╇やゎわヵ╈や７ぼをεょやりろや８りゐゎェよりろ╇やｴｵｰやをれヵまよやぼやオるヶやわニよやゅりャょもゎナやわりゐや〉くやｱｵｵｳ《╆や７れぼゅわやゅエやみやむゃよりΥろやツるやゎわもょりよやゅりΥやゎゐょるりゎャりゐ╇や‡ェゅゐよゃりろやｹまｱｲやさゅわァぽれャりゐやｲｰｰｳ╇やＨゃナよぼやｲｰｰｵ╇やｲｰｳまｲｲｸぉやR╆やW╆やAllison╇やっKallinikos╇やCalligrapherやofやDionysiouやandやAbbotやofやPhilotheouあ╇やゎわヵ╈やｎやッゆゆもよやゅニやまれぼゑナ╇やΓ╆やる╆╇やｳｰｱまｳｲｱ╆やｲ╆や Ph╆やHoffmannやまややD╆やGrosdidierや deやMatons╇やっUneや groupeや deや reliuresや byzantinesや provenantやduやmonastèreやdeやKastamonitouあ╇やゎわヵ╈やLaや legaturaやdeiや libriやantichiや traや tutela╇や conservazioneやeやvaloまrizzazione╆やConvegnoや internazionale╇やParmaやｱｶまｱｸやnovembreやｱｹｸｹ╇やBollettinoやdell‒IstitutoやCentraleやperや

290

θετικὲς ἐργασίες γενικὰ γιὰ τὴν ἱστορία ὁρισμένων βιβλιοθηκῶν, συνήθως ὅμως

χωρὶς ἐκμετάλλευση ὅλων τῶν διαθέσιμων πληροφοριῶν καὶ κυρίως τῶν παλαι-

ογραφικῶν καὶ κωδικολογικῶν ποὺ προσφέρουν τὰ ἴδια τὰ χειρόγραφα3. Ἀπὸ τὶς

μελέτες αὐτὲς ἔχει προκύψει μία γενικὴ εἰκόνα γιὰ τὶς ἀθωνικὲς συλλογὲς κωδί-

κων, ἡ ὁποία συνοψίζεται στὰ ἑξῆς: παρακμὴ τὸν 15ο αἰ., ἀνανέωση καὶ αὔξηση

τὸν 16ο αἰ.

Ἀπὸ τὶς παραπάνω διαπιστώσεις δὲν ἐξαιρεῖται ἡ βιβλιοθήκη τῆς Μ. Παντο-

κράτορος, γιὰ τὴν ὁποία ὁρισμένα ἱστορικὰ στοιχεῖα ἔχουν περιληφθεῖ στὸν πρόσ-

φατο προσκυνηματικό της ὁδηγό, ἐνῶ διεξοδικὰ ἔχει μελετηθεῖ ἡ συστηματικὴ

προσπάθεια ἀνακαίνισης καὶ βιβλιοδέτησης χειρογράφων της μετὰ τὰ μέσα τοῦ

16ου αἰ.4. Τὰ ἕως τώρα γνωστὰ στοιχεῖα γιὰ τὸν 15ο αἰ. προσπαθεῖ νὰ συμπληρώ-

σει καὶ νὰ ἐπεκτείνει ἡ παροῦσα μελέτη, στηριζόμενη σὲ αὐτοψία τόσο κωδίκων

ποὺ φυλάσσονται ἀκόμη στὴ μονή, ὅσο καὶ ἄλλων παντοκρατορινῆς προέλευσης

ποὺ βρίσκονται πλέον σὲ ἄλλες βιβλιοθῆκες.

Ἔχοντας ἱδρυθεῖ στὰ μέσα τοῦ 14ου αἰ., ἡ Μ. Παντοκράτορος συγκαταλέγεται

στὶς νεώτερες ἁγιορειτικὲς μονές. Θὰ περίμενε, συνεπῶς, κανεὶς ἡ βιβλιοθήκη

της λίγες δεκαετίες ἀργότερα, στὶς ἀρχὲς τοῦ 15ου αἰ., καὶ μάλιστα ἀμέσως μετὰ

τὴν πυρκαγιὰ τοῦ 1392 νὰ παρουσιάζει ἀκόμη τὴν εἰκόνα μιᾶς μικρῆς ἀνοργά-

νωτης συλλογῆς5. Ἡ πραγματικότητα ὡστόσο φαίνεται πὼς ἦταν διαφορετική,

laやPatologiaやdelやLibroやｴｴまｴｵや〉ｱｹｹｰまｱｹｹｱ《╇やｳｲｷまｳｶｹや〉ｳｷｱまｴｰｲ╈やユわぼゆやゅニやょむわェゑれぼゎもやわミろやょむゆチわもろ《ぉやK╆やＤれゐゎりをりヰみもろ╇やっ♯やぽゆやりみむゎャぼやゅぼヤやゎゐよわナれもゎもやをむやれりまれェゑァよやゎわヶやＭまやりよやすれりろやゅぼわエやわニよやるれεやょもやＡりゐれゅりゅれぼわャぼあ╇や♯やぽゆやりぼょゑやェゎわもろやｱや〉ｱｹｹｹ《╇やｶｹまｷｷぉや‡╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯やぽゆやりみチわもゎもやゅぼヤやオよぼゅぼャ-よやゎもやゅァみャゅァよやゎわニや３りよニや７ぼよわりゅれェわりれりろやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろやわヶよやみチゅぼわりやヅゅわりやぼユεよぼあ╇や９Μょょむやまゅわぼやｱｷや〉ｲｰｰｵまｲｰｰｷ《╇やｲｷｹまｳｲｰや〉ゎわヶやッらミろ╈や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯やぽゆやりみチわもゎもあ《╆ｳ╆や３むわぼらΝやわνよやょむゆむわνよやぼΟわνよやゎΜよわりょもやオよぼゑりれエやゎわニよやツるりをニやるりΝやょゾろやツよみやぼゑチれむややΞるェれをむややゎわヤろやるむれやゎゎヵわむれむろぉやぽゆ╆やツよみむやゅわやゅェ╈やR╆やW╆やAllison╇やっTheやLibrariesやofやMtやAthos╈やtheやCaseやofやPhi-lotheouあ╇やゎわヵ╈やMountやAthosやandやByzantineやMonasticism╆やPapersやfromやtheやTwentyまeighthやSpringやSymまposiumや ofや Byzantineや Studies╇や Birmingham╇やMarchやｱｹｹｴ╇やデゅみ╆やA╆や BryerやむやM╆や Cunninghamや》Publi-cationsやｴ『╇やHampshireやｱｹｹｶ╇やｱｳｵまｱｵｴぉやE╆や２ェょるむれわろ╇やっｎやぽやぽゆやりゃナゅもやゅぼヤやわエやをむやれヵまれぼゑェやわもろあ╇やゎわヵ╈やぉむれエや３むまャゎわもや３りよニや♯ぼわりるぼやみャりゐ╇や７ぼれェみりゎもやまュゎわりれャぼやむやわチをよも╇やわヵょ╆やｲ╇やＭまやりよやすれりろやｱｹｹｶ╇やｵｶｲ╇やｵｶｶ╇やｵｶｹまｵｷｱぉや◯むりゆヵまりろやえぽもれャわもろ╇やっぉゎわりれやゅヶやるむれャまれぼょょぼやわミろやゎゐゆゆりまミろやわνよやッゆゆもよやゅνよやをむやれりまれェゑァよやわミろやぉむれゾろや３りよミろやえぽナれァよあ╇やゎわヵ╈や７╆や９ァわもれりΜみもろ╇やぉむれエや３りよニやえぽナれァよ╇や１ぼわェゆりまりろやッゆゆもよやゅνよやをむやれりまれェゑァよ╇やわヵょ╆やｱや〉ｱまｱｰｰ《╇やＭまやりよやすれりろやｱｹｹｸ╇やｲｴｱまｲｴｳぉや◯むヵゅわやゎわりろや♪りをむやぼれャわもろ╇やっｎやぽやぽゆやりゃナゅもやわνよやをむやれりまれェゑァよあ╇やゎわヵ╈や７ぼれりゐゎャぼやぉむれゾろや３りよミろや ♪りをむやぼれャりゐ╇やＭまやりよやすれりろやｲｰｰｱ╇やｲｱｴまｲｱｵぉやK╆やＤれゐゎりをりヰみもろ╇やっ♯やぽゆやりゃナゅも╇やＤむやれヵまれぼゑぼあ╇やゎわヵ╈や９やょァよヵるむわれぼ╇やＭまやりよやすれりろ╇やＨゃナよぼやｱｹｹｱ╇やｲｹｵまｲｹｷぉや‰╆やＡゎむゆャゅぼろ╇やっ♯やぽゆやりゃナゅも╇や６ュやをむやれヵまれぼゑりややゅεみやゅむろあ╇やゎわヵ╈やぉむれエや１りやよヵわもろやＩまャりゐやすれりゐろやＬゃァ╇や１むやょナゆやぼや７れァわェわりゐ╇やわヵょ╆やｱ╇やＭまやりよやすれりろやｲｰｰｰ╇やｲｰｲまｲｰｳ╆や ♭むよやゅヵわむれりゐろやるれりぽゆもょぼわやゎょりΝろやまやエやわニやょむゆチわもやわミろやュゎわりれャぼろやわνよやォまやりれむやわやゅνよやぽやぽゆやりゃもゅνよやみやぼわゐるεよむややΑや♯╆やL╆やFonkitch╇やっLaやproductionやdesやlivresやgrecsやetやlesやbibliothèquesやdeやl‒AthosやauxやXeまXVIIIeやss╆やQuelquesやrésultatsやetやperspectivesやdeやlaやrechercheあ╇やBollettinoやdellaやBadiaやGrecaやdiやGrottaferrataやN╆S╆やｴｹまｵｰや〉ｱｹｹｵまｱｹｹｶ《╇やゅゐれャァろやｳｵまｴｷ╆ｴ╆や９╆や７ぼゎをぼゆャみもろ╇やぉむれエや３りよニや７ぼよわりゅれェわりれりろ╇や７れりゎゅゐよもょぼわやゅヶろや Αみもまヵろ╇やＭまやりよやすれりろやｲｰｰｵ╇やｱｲｷまｱｲｹぉや３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯やぽゆやりみチわもゎもあ╆ｵ╆や♭やエやわニよやるゐれゅぼまやエやぼΟわナ╇やヌやΑるりャぼやオよぼゑチれむわぼややΓわややゅぼわチゎわれむんむやデままれぼゑぼやわミろやょりよミろやゅぼヤやわヶよやるΜれまり╇やぽゆ╆やPantocrator╇やｱｶ╆や ♭やエやわニよやわΜをもやわνよやぽやぽゆャァよやわもろやみヂよやみやぼゃチわりゐょむやゅぼょャぼやょぼれわゐれャぼ╇やオゆゆェ╇やツエよやヌやオよわやまれぼゑやゅニやみれぼゎわもれやヵわもわぼやるりΝやデをむややみやぼるやゎわァゃむルやわニよやツるりをニやツゅむャよもやみやむらむルまむわりや


291

καθὼς μία σειρὰ κωδίκων γράφηκε στὴ μονὴ στὶς πρῶτες δεκαετίες μετὰ τὴν

ἵδρυσή της καὶ παρέμεινε ἐκεῖ ἕως τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ ἑπόμενου αἰώνα ἀπο-

τελῶντας μὲ βεβαιότητα τὸ ἀρχικὸ στρῶμα χειρογράφων τῆς συλλογῆς, ἢ μέρος

μόνον αὐτοῦ. Βάσει τῶν κωδικογραφικῶν σημειωμάτων καὶ ταυτίσεων ἔχουμε

ἐντοπίσει ἕως τώρα δεκαέξι κώδικες γραμμένους ἀπὸ τρεῖς Παντοκρατορινούς:

α) Ἰγνάτιος. Κώδικες Παντοκράτορος 164 (Λάμπρος 1198· ἔτος 1369·

Τριώδιο), Vat. gr. 813 (ἔτος 1369· Συναξαριστὴς 4-20 Δεκεμβρίου), 816 (ἔτος

1370· Συναξαριστὴς 21 Δεκεμβρίου-13 Ἰανουαρίου), 541 (ἔτος 1371· Ἰωάν-

νου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίες 1-59 στὸ Κατὰ Ἰωάννην) καὶ 453, φ. 327r-336r καὶ

346r-359v+Vat. gr. 1904, φ. 141r-145v (ἔτος 1381/2· Ἐγκώμια σὲ ἁγίους τοῦ Ἰα-

νουαρίου)6· Οἱ κώδικές του ποὺ βρίσκονται σήμερα στὸ Βατικανὸ μετατοπίσθη-

καν πιθανότατα κατὰ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15ου αἰ., ἐνῶ τουλάχιστον γιὰ τὸν Vat.

gr. 453 γνωρίζουμε μὲ βεβαιότητα ὅτι ἀγοράσθηκε τὴν ἴδια ἐποχή7.

β) Γεράσιμος. Κώδικες Παντοκράτορος 108 (Λάμπρος 1142· ἔτος 1369·

Πατερικό), 162 (Λάμπρος 1196· ἔτος 1364/5· Μηναῖο Ἀπριλίου), 166 (Λά-

μπρος 1200· τέλη 14ου αἰ.· Μηναῖο Μαρτίου), 170 καὶ 171 (Λάμπρος 1204 καὶ

1205· 14ος αἰ. καὶ οἱ δύο· Τριώδιο α’ καὶ β’ μέρος ἀντίστοιχα), Vat. gr. 864 (τέ-

λη 14ου αἰ.· Λαυσαϊκὸ καὶ ὁμιλίες γιὰ διάφορες ἑορτές· φωτ. 1, 2)8. Ὁ τελευταῖος

κώδικας εἶναι πιθανόν νὰ μεταφέρθηκε στὸ Βατικανὸ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15ου

αἰ., καθὼς ἔχει καταγραφεῖ - ὅπως καὶ οἱ κώδικες τοῦ Ἰγνατίου – στὴ συνοπτικὴ

καταγραφὴ τῆς βιβλιοθήκης τοῦ πάπα Νικολάου Ε’ ἀπὸ τὸν Cosme de Montserrat

(1455-1458), ἂν καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι βέβαιο9.

ΕよわァろやゎわヶよやるΜれまりや〉７ぼゎをぼゆャみもろ╇や７れりゎゅゐよもょぼわやゅヶろやΑみもまヵろ╇やｱｲｷ《╇やわヵわむやオゎゑぼゆνろやょむわぼらΝやわνよやオるァゆむやνよやオるヶやわニやゑァわやエやゃエやΞるミれをぼよやゅぼヤやをむやれヵまれぼゑぼ╇やわヵゎりやヌょやわむゆミやΓゎりやゅぼヤやるぼゆぼやヵわむれぼやるりΝやゃエやをれもゎャょむゐぼよやηろやるれァわヵわゐるぼやゎわりΝろやまれぼゑむルろ╆ｶ╆や♭やエやわヶよやえまよェわやりやぽゆ╆╈や‡╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっざやゅァみやゅりまれェゑりろやえまよェわやりろや〉やみ‒やぼユ╆《やわミろや３りよミろや７ぼよわり-

ゅれェわりれりろやＩまャりゐやすれりゐろあ╇や７ぼれよぼゎゎヶろやｳｷや〉ｱｹｹｵ《╇やｳｵｸまｳｹｲや〉ゎわヶやッらミろ╈や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ《ぉやRGKやｳ╇やオれ╆やｲｴｹ╆やＡエやゑΜゆゆぼやわりΥやVat╆やgr╆やｱｹｰｴやるりΝやるれりチれをりよわぼややオるヶやわヶやをチれややわりΥやえまよぼわャりゐやオるり-

ゎるェゎゃもゅぼよやオるヶやわヶよやVat╆やgr╆やｴｵｳや〉３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｶｹまｳｷｰ《╇やツよνやΑやゅΜれやりろやまれぼゑチぼろやわりΥやゅεみ╆やｴｵｳやデまれぼんむやツるャゎもろやゅぼヤやΑれやゎょチよぼやゑΜゆゆぼやわりΥやVat╆やgr╆やｴｴｱ╇やまやエやわヶよやΑるりルりやぽゆ╆やるぼれぼゅェ-

わァ╆や♭やエやわヶよや７ぼよわりゅれェわりれりろやｱｶｴやぽゆ╆やゅぼヤや３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯やぽゆやりみチわもゎもあ╇やｲｹｹ╆ｷ╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｸｰまｳｸｱやゅぼヤやるぼれぼゅェわァ╇やゎもょ╆やｱｲ╆ｸ╆や９╆や２ェょるれりろ╇や１ぼわェゆりまりろやわνよやツよやわぼルろやぽやぽゆやりゃナゅぼやろやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろやッゆゆもよやゅνよやゅァみャゅァよ╇やわヵょ╆やｱ╇やCambridgeやｱｸｹｵ╇やｱｰｳ╇やｱｰｹ╆や♭やエやわりΝろや７ぼよわりゅれェわりれりろやｱｶｲやゅぼヤやｱｶｶ╇やぽゆ╆やゅぼヤや３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯や-ぽゆやりみチわもゎもあ╇やｲｹｶまｲｹｷ╇やツよνやまやエやわりΝろやｱｷｰやゅぼヤやｱｷｱ╇やぽゆ╆や‡╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ９わぼをεゎむやろやゅぼヤやゎわぼをァわヂろやわミろや３りよミろや７ぼよわりゅれェわりれりろやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろやゅぼわエやわヶよやｱｷりやゅぼヤやｱｸりやぼユεよぼあ╇やゎわヵ╈やＡヶやぽやぽゆャりやゎわヶや♯ゐめェよわやり╇や♯ゐめぼよわやよニやゅぼヤやょむわぼぽゐめぼよわやよニやぽやぽゆやりみむゎャぼ╆や７れぼゅわやゅエやみやむゃよりΥろやゎゐよむみれャりゐ╇やＨゃナよぼやｱｳまｱｶやさゅわァぽれャりゐやｲｰｰｵ╇やツるやょチゆむやぼや４╆やＡゎやれεよもやゎヂやゎゐよむれまぼゎャぼやょヂやわりΝろや３╆や２チままぼやむや‰╆や２ぼめぼれャみりゐ╇や♯やぽゆやりぼょゑやェゎわもろやｳや〉ｲｰｰｸ《╇やｳｸｵまｳｸｷ╇やΓるりゐやゅぼヤやわエやゎをむわやゅエやゎもょむやεょぼわぼやゅぼヤやわぼゐわャゎむやろやツゅわヶろやオるヶやわヶよやゅεみ╆やｱｶｶ╇やまやエやわヶよやΑるりルりやツみνやるれりをァれりΥょむやょヂやぽむぽぼやヵわもわぼやゎわニよやわぼΜわやゎもや〉ゎわヶやッらミろ╈や３むゆやゎ-

ゎェゅもろ╇やっ９わぼをεゎむやろあ《╆や♭やエやわヶよやVat╆やgr╆やｸｶｴ╇やぽゆ╆やR╆やDevreesse╇やCodicesやvaticaniやgraeci╇やわヵょ╆やｳやCoまdicesやｶｰｴまｸｶｶや》BibliothecaeやApostolicaeやVaticanaeやcodicesやmanuやscriptiやrecensiti『╇やInやBibliothecaやVaticanaやｱｹｵｰ╇やｴｳｱまｴｳｲや〉ゎわヶやッらミろ╈やDevreesse╇やCodicesやvaticaniやgraeci《╆やｎやわぼΜわやゎもやわりΥやまれぼゑチぼやわりゐやるれりミゆゃむやオるヶやぼΟわりんャぼやょぼろ╇やツよνやゎわヶやゑ╆やｴｲｶrやΞるェれをむややゅぼヤやゅわもわりれやゅヶやゎもょむャァょぼやわミろやょりよミろ╆ｹ╆やR╆やDevreese╇やLeやfondsやgrecやdeやlaやBibliothèqueやVaticaneやdesやoriginesやàやPaulやVや》StudiやeやTestiやｲｴｴ『╇や♯ぼわやゅぼよヶやｱｹｶｵ╇やｲｱや〉ゎわヶやッらミろ╈やDevreesse╇やLeやfondsやgrec《╆

Ἡ βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς Παντοκράτορος κατὰ τὸν 15ο αἰώνα

292

γ) Ἀνώνυμος. Κώδικες Παντοκράτορος 163+167 (Λάμπρος 1197+1201·

ἔτος 1361/2 καὶ οἱ δύο· Μηναῖο Ἰουνίου καὶ Μαΐου ἀντίστοιχα), 174 , 175, 176,

φ. 1r-146v καὶ 153r-183v [Λάμπρος 1208-1210· 14ος αἰ. καὶ ἔτος 1361/2 οἱ κώδ.

175 καὶ 176· Μηναῖο Νοεμβρίου, Ὀκτωβρίου καὶ Δεκεμβρίου ἀντίστοιχα], 178

[Λάμπρος 1212· 14ος αἰ.· Μηναῖο Σεπτεμβρίου])10.

Ἡ εἰκόνα τῆς παντοκρατορινῆς βιβλιοθήκης στὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15ου αἰ.

συμπληρώνεται ἀπὸ μία ὁμάδα κωδίκων τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Βατικανοῦ, οἱ

ὁποῖοι ἔφθασαν ἐκεῖ ἀπὸ τὸν ἄγνωστο κατὰ τὰ ἄλλα ἀπεσταλμένο Lunanus (ἢ

Lucianus) Xama (ἢ Zamia), προερχόμενοι ἀπὸ τὴ Μ. Παντοκράτορος11:

α) Vat. gr. 441 (τέλη 14ου αἰ.· ἔργα Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου). Ὅπως φάνηκε ἀπὸ

τὴν αὐτοψία τοῦ κώδικα, τὰ φ. 2r-10v (φωτ. 5) ἔχουν γραφεῖ ἀπὸ τὸν ἀνώνυμο

γραφέα ποὺ ἔγραψε καὶ τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ Vat. gr. 453 καὶ ὁ ὁποῖος πιθα-

νότατα ἦταν συνεργάτης τοῦ Ἰγνατίου12. Ἡ σχέση αὐτὴ μὲ τὸν Vat. gr. 453 - ἂν

καὶ τὰ φ. 2r-10v ἀποδεικνύεται ὅτι προστέθηκαν ἐκ τῶν ὑστέρων στὸν Vat. gr.

441 -, ἀλλὰ καὶ ὁρισμένα κοινὰ κωδικολογικὰ στοιχεῖα του μὲ τοὺς κώδικες τῶν

τριῶν προαναφερθέντων παντοκρατορινῶν γραφέων, ἀποτελοῦν ἰσχυρὴ ἔνδειξη

ὅτι καὶ αὐτὸς πρέπει νὰ ἀνῆκε στὴν ὁμάδα τῶν χειρογράφων ποὺ ἀντιγράφηκαν

στὴ μονὴ λίγες δεκαετίες μετὰ τὴν ἵδρυσή της.

β) Vat. gr. 555 (11ος αἰ.· ὁμιλίες καὶ Βίοι ἁγίων τοῦ Δεκεμβρίου). Στὸ φ.

374v ὑπάρχει σημείωμα ποὺ ἀναφέρεται στὴν κατοχὴ τοῦ κώδικα ἀπὸ κάποιον

Κύρικο ἱερομόναχο καὶ στὴν ἀφιέρωσή του ἀπὸ αὐτὸν στὴ Μ. Παντοκράτορος13.

ｱｰ╆や２ェょるれりろ╇や１ぼわェゆりまりろ╇やわヵょ╆やｱ╇やｱｰｹ╆や♭やエやわりΝろやゅεみ╆やｱｶｳやゅぼヤやｱｶｷ╇やりュやΑるりルりややオれをやゅエやオるりわむゆりΥゎぼよやヅよぼやッよやぼルりやわヵょり╇やぽゆ╆やゅぼヤ３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ♯やぽゆやりみチわもゎもあ╇やｲｹｷまｲｹｹ╇やΓるりゐやゅぼヤやヌやゎをむわやゅニやわぼΜわやゎも╆や♭やエやわりΝろやゅεみ╆やｱｷｶやゅぼヤやｱｷｸやぽゆ╆やゅぼヤや３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ９わぼをεゎむやろあ╇やｳｷｵまｳｷｸ╇やｳｸｸ╆や♭やエやわニよやツゎゑぼゆょチ-

よもやオるヵみりゎもやわりΥやゅεみ╆やｱｷｶやゎわヶよや♭むれェゎやょりやオるヶやわヶよやE╆やLamberzやぽゆ╆ ３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ９わぼをεゎむやろあ╇やｳｸｸやゎもょ╆やｲｹ╆やｎやわぼΜわやゎもやわりΥやまれぼゑチぼやゎわヶよやゅεみ╆やｱｷｵやるれりミゆゃむやオるヶやぼΟわりんャぼやょぼろ╆や９ゐよりゆやゅニやょむ-

ゆチわもやわりΥやるぼよわりゅれぼわりれやよりΥやゅぼゆゆやまれぼゑやゅりΥやツれまぼゎわもれャりゐやぽれャゎゅむわぼややバみもやΞるヶやツゅるヵよもゎもやゅぼヤやわエやゎゐょるむれェゎょぼわェやわもろやゎゅりるむΜりゐょむやよエやわエやるぼれりゐゎやェゎりゐょむやゎわヶやｸりや♪やむゃよヂろや９ゐょるヵゎやりやｅゆゆもよやゅミろや７ぼゆぼやりまれぼゑャぼろや〉ＩょぽりΥれまり╇やｲｲまｲｸや９むるわむょぽれャりゐやｲｰｱｳ《╆ｱｱ╆やｎやツらぼやれむわやゅエやツるやゎむゎゐれょチよもやまれぼゑニやわりΥやオるむゎわぼゆょチよりゐやぼΟわりΥやゅぼゃやゎわゾやオぽチぽぼやもやわニよやオよェ-

まよァゎもやわりΥやΒよヵょぼわヵろやわりゐやゎわエやゎもょむやεょぼわぼやるりΝやデまれぼんむやゎわりΝろやゅεみやゅむろや〉ゑァわ╆やｳ╇やｴ《╇やょヂやオるりわチ-

ゆむゎょぼやゎわりΝろやゅぼわぼゆヵまりゐろやよエやわヶやゎゐよぼよわりΥょむやょヂやみやぼゑりれむわやゅヂろやょりれゑチろぉやDevreesse╇やっLeやfondsやgrecあ╇やｹやゎもょ╆やｴ╇やΓるりゐやゅぼヤやゆャゎわぼやわνよやみむゅぼむよよチぼやゅァみャゅァよやわりΥやXamaやむやゎわニよやΑるりャぼやるれチるむややよエやるれりゎわむゃむルやゅぼヤや ΑやVat╆や gr╆やｷｳｴ╇やオゑりΥやゑチれむややゅぼヤやぼΟわヶろやゎをむわやゅヶやゎもょむャァょぼや〉Devreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｲｴｲ《ぉやぽゆ╆やツるャゎもろやR╆やDevreesse╇やLeやfondsやvaticanやgrec╇やゎわヵ╈やCollectaneaやvaticanaやinやhonoremやAnselmiやM╆やcard╆やAlbaredaやaやBibliothecaやApostolicaやedita╇やわヵょ╆やｱや》StudiやeやTestiやｲｱｹ『╇や♯ぼわやゅぼよヶやｱｹｶｲや〉ｲｱｹｸｶ《╇やｳｲｱやゎもょ╆やｷ╆や♭やエやわヶよやXamaやぽゆ╆やるむれやゎゎヵわむれぼやるぼれぼゅェわァ╇やｲｹｹまｳｰｰ╆ｱｲ╆やR╆やDevreesse╇やCodicesやvaticaniやgraeci╇やわヵょ╆やｲやCodicesやｳｳｰまｶｰｳや》BibliothecaeやApostolicaeやVaticanaeやcodicesやmanuやscriptiやrecensiti『╇やInやBibliothecaやVaticanaやｱｹｳｷ╇やｱｸｵまｱｸｷ╇やΓるりゐやゅぼヤやわヶやゎもょむャァょぼやわりΥやXamaやまやエやわニよやオまりれエやわりΥやゅεみやゅぼぉや３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｶｷ╆や９もょむャァょぼやオまりれゾろやわりΥやXamaやゑチれむややツるャゎもろやゅぼヤやΑやVat╆やgr╆やｴｵｳぉやDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｲ╇やｲｰｸ╆ｱｳ╆や Devreesse╇やCodicesや vaticani╇やわヵょ╆やｲ╇やｴｲｹ╇や ΓるりゐやゅぼヤやわヶやゎもょむャァょぼやわりΥや Xama╆やざや Devreesseやツゅゑれェめむややオょゑやぽりゆャぼやまやエやわヶやゅぼわエやるヵゎりやるれヵゅむやわぼややまやエやわニや３╆や７ぼよわりゅれェわりれりろやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろ╇やるれりゑぼよνろやツらぼやわャぼろやみΜりやェゆゆァよやゎもょむやァょェわァよや〉ゑ╆やｲvやゅぼヤやｳｷｴr《╇やわエやΑるりルぼやオよぼゑチれりゐよやηろやゅわナわりれぼやむやゅぼヤやるれりゑぼよνろやをりれもまヶやまやエやわニよやオよわやまれぼゑニやわりΥやわヵょりゐやまやゅェるりやりや４やゅヵゆぼりやるれァわりゎるぼゃェれやりや


293

γ) Vat. gr. 703 (14ος αἰ.· ἀσκητικὰ κείμενα). Ὁ κώδικας φέρει στὸ φ. 1r

κτητορικὸ σημείωμα τῆς Μ. Παντοκράτορος, ἐνῶ στὸ φ. Ιv ἕνα ἄλλο σημείωμα

ἀναφέρεται στὴν ἀφιέρωσή του στὴν ἴδια μονὴ ἀπὸ τὸν μοναχὸ Νίκανδρο τὸν

Ἁγιονησίτη (φωτ. 6)14. Ὁ ἴδιος Νίκανδρος φαίνεται ὅτι ὑπῆρξε καὶ γραφέας τοῦ

μεγαλύτερου μέρους τοῦ κώδικα, καθὼς σημειώνει τὸ ὄνομά του ἄλλες δύο φο-

ρές, τὴ μία ἀμέσως μετὰ τὸ τέλος τοῦ κειμένου τοῦ κώδικα (φ. 302r) καὶ τὴν ἄλλη

σὲ σημείωμα τοῦ φ. 113r († ὧδε ἄρχονται τὰ γράμματα τοῦ ἁγιονησίτου:· φωτ.

7), στὸ σημεῖο ὅπου ἀρχίζει πάλι νὰ γράφει, καθὼς τὰ φ. 102v-112v προέρχονται

ἀπὸ ἄλλο χέρι15.

δ) Vat. gr. 799 (11ος αἰ.· μεταφραστικοὶ Βίοι ἁγίων τοῦ Ὀκτωβρίου). Κατὰ

τὴν αὐτοψία τοῦ κώδικα διαπιστώθηκε ὅτι τὰ γράμματα ΠΤΚΤ ποὺ διάβασε ὁ

Devreesse στὸ ἄνω ξάκρισμα τῶν φύλλων στὴν πραγματικότητα ἀποτελοῦν τὸ

γνωστὸ μονόγραμμα τῆς Μ. Παντοκράτορος16. Ἀλλὰ καὶ ὁ προαναφερθεὶς μο-

ναχὸς Νίκανδρος, σημειώνει καὶ ἐδῶ, μὲ μονοκονδυλιὰ - σὲ γενικὴ πτώση, ὡς

κτήτορας - τὸ ὄνομά του (φ. 24v καὶ 261v· φωτ. 8), χωρὶς ὅμως τὸν χαρακτηρισμὸ

Ἁγιονησίτης.

ε) Vat. gr. 711 (τέλη 14ου αἰ.· διάφορα κείμενα θεολογικά, φιλοσοφικά,

καθὼς καὶ Γραμματικῆς, ἔργα Ἀγαπητοῦ διακόνου, Κοσμᾶ Ἰνδικοπλεύστη, Λιβα-

νίου, Ἰσιδώρου Πηλουσιώτη κ.ἄ.). Ὁ κώδικας δὲν φέρει σημείωμα σχετικὸ μὲ τὴ

Μ. Παντοκράτορος, ἀλλὰ κτητορικὸ σημείωμα τοῦ ἱερομονάχου, πλέον, Νικάν-

δρου (φ. 176v)17.

στ) Vat. gr. 882 (τέλη 14ου αἰ.· Θωμᾶ Μαγίστρου, Ἐκλογὴ ἀττικῶν ὀνομά-

των). Ὅπως καὶ στὸν προηγούμενο κώδικα, καὶ ἐδῶ δὲν ὑπάρχει σημείωμα ποὺ

νὰ ἀναφέρει τὴ Μ. Παντοκράτορος, ἀλλὰ μόνο δύο κτητορικὰ σημειώματα τοῦ

Νικάνδρου (φ. 1v καὶ 204r), ἀπὸ τὰ ὁποῖα, μάλιστα, αὐτὸ τοῦ φ. 1v εἶναι ἀκριβῶς

ゅぼヤやょむわぼまむよチゎわむれりやオまりれぼゎわニやヅよぼやオよεよゐょりやゅりゐぽりゐゅゆナゎやり╇やオらやεょぼわぼやるりΝやゃエやデゑむれよぼよやるやヶやゅりよわエやわヶよやゅεみやゅぼやゎわニよや１ァよゎわぼよわやよりΜるりゆもや〉るれぽゆ╆やRGKやｳ╇やオれ╆やｳｲｰ《╆やなゎわヵゎり╇やわヶやまむまりよヶろやΓわややりュやるむれやゎゎヵわむれりややゅεみやゅむろやるりΝやオるりゅわナゃもゅぼよやオるヶやわヶよやXamaやるれりチれをりよわぼややオるヶやわニよやォまやりれむやわやゅニや３╆や７ぼよわりゅれェわりれりろ╇やゅぼゃやゎわゾやるやゃぼよヵわむれもやわニよやるれりチゆむゐゎナやわりゐやオるヶやツゅむル╆ｱｴ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｱｸｶ╇やΓるりゐやゅぼヤやょむわぼまれぼゑニやわりΥやゎもょむやεょぼわりろやオるヶやわヶやをチれややわりΥやXama╇や xァれヤろやわヶや Εよりょェやわりゐ╇やオゆゆエやょヵよりやょヂやゎΜよわりょもやオよぼまれぼゑニやわりΥやるむれやむをりょチよりゐやわりΥやをむやれりまれェゑりゐ╆やざやをぼれぼゅわもれやゎょヶろやＩまやりよもゎャわもろやるやゃぼよヵわぼわぼやみもゆεよむややわニよやゅぼわぼまァまニやわりΥや４やゅェよ-

みれりゐ╇やパやラゎァろやわヶよやわヵるりやオるヶやわヶよやΑるりルりやデゑゃぼゎむやゎわヶよやＬゃァよぼ╆や２やまヵわむれりやるやゃぼよヶやゃむァれりΥょむやよエやるれヵゅむやわぼややまやエやゎゐよεよゐょりやわミろやゆチらもろやＩまやりれむャわもろ╆ｱｵ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｱｸｶぉやRGKやｳ╇やオれ╆やｴｸｴ╆やＡヶやゎもょむャァょぼやわりΥやゑ╆やｱｱｳrやらチゑゐまむやわミろやるれりゎりをミろやわりΥやDevreesse╇やΑやΑるりルりろやるやゎわむΜむややΓわややΑやゅεみやゅぼろやょゾゆゆりよやまれェゑもゅむやオるヶやみΜりやまれぼゑむルろ╇やギよやゅぼャ╇やゅぼわエやわニやまよεょもやょぼろやまやオゆゆエやゅぼヤやわりΥやRGKま╇やわエやゑ╆やｱrやまｸｸvやるれりチれをりよわぼややオるヶやヅよぼやわれャわりやまれぼ-

ゑチぼ╆や♭やエやわヶよや４ャゅぼよみれりやぽゆ╆やるむれやゎゎヵわむれぼやるぼれぼゅェわァ╇やｲｹｷまｲｹｹ╆ｱｶ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｳｲｷ╇やΓるりゐやゅぼヤやわヶやゎもょむャァょぼやわりΥやXamaやまやエやわニよやオまりれエやわりΥやゅεみやゅぼ╆やＡヶやラみやりやょりよヵまれぼょょぼやゎゐよぼよわゾわぼややゆ╆を╆やゅぼヤやゎわヶやゑ╆や００vやわりΥや７ぼよわりゅれェわりれりろやｱｶｴぉやぽゆ╆や３む-ゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｹｱやむユゅ╆やｳｴ╆ｱｷ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｱｹｹやゅぼヤやｲｰｰや〉ょむわぼまれぼゑニやわりΥやゎもょむやεょぼわりろやわりΥやXama《╆やｄゅわヶろやオるヶやわヶやゅわもわりれやゅヶやゎもょむャァょェやわりゐや〉わヶやΑるりルりやみもょりゎやむΜむややΑやDevreesse╇やょむわぼまれェゑりよわぼろやΓょァろやょりよェをりゐやオよわヤやわりΥやΒれゃりΥやュむれりょりよェをりゐ《╇やΑや４ャゅぼよみれりろ╇やゎわヶやラみやりやゑΜゆゆり╇やオょチゎァろやょむわエやるれり-

ゎゃチわむや╈やくやよやゅェよみれりゐ╆やゃΜわや╇やわェゆぼよりろ╇やわやょぼらむゐょチよりゐ╈やくや〉└やゅぼゃもょぼらむゐょチよりゐ╉《╆


294

ἴδιο στὴ διατύπωση μὲ τὸ πρῶτο τοῦ Vat. gr. 711 († νικάνδρου ἱερομονά|χου τοῦτὶ τὸ βιβλίον: †· φωτ. 9)18. Ἡ σχέση τῶν κωδίκων 882 καὶ 711 ἐνισχύεται ἀκό-

μη περισσότερο, καθώς, ὅπως φάνηκε κατὰ τὴν αὐτοψία, ὁ πρῶτος ἔχει γραφεῖ

ἀπὸ τὸν ἴδιο γραφέα μὲ ἐκεῖνον ποὺ ἀντέγραψε τουλάχιστον τὸ τέταρτο μέρος τοῦ

κώδικα 711 (φ. 114r-136v) καὶ ἀναφέρει τὸ ὄνομά του στὸ σημείωμα τοῦ φ. 135v

(Θεόδωρος Ἀνθυριανός· φωτ. 10) καὶ τοῦ φ. 316v (Θεόδωρος)19.

Στοὺς παραπάνω κώδικες τῆς ὁμάδας τοῦ Xama θὰ μπορούσαμε ἴσως νὰ

προσθέσουμε καὶ ἄλλους τρεῖς, τῶν ὁποίων ἡ παντοκρατορινὴ προέλευση εἶναι

πρὸς τὸ παρὸν πιθανὴ βάσει κωδικολογικῶν μόνο ἐνδείξεων:

ζ) Vat. gr. 532 (τέλη 14ου αἰ.· Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίες στὸ κατὰ

Ματθαῖον). Κατὰ τὴν αὐτοψία ἀποδείxθηκε ὅτι δύο εἴδη χαρτιοῦ ποὺ χρησιμο-

ποιήθηκαν στὸν κώδικα ταυτίζονται – βάσει τῶν ὑδατοσήμων καὶ τῶν ὑδάτινων

γραμμῶν καὶ ραβδώσεων - μὲ ἀντίστοιχα ποὺ χρησιμοποίησε ὁ Ἰγνάτιος, ὁ βα-

σικὸς γραφέας τοῦ Vat. gr. 453 καὶ οἱ γραφεῖς τοῦ Vat. gr. 441. Ἐπιπλέον ἡ

γραφὴ τοῦ κώδικα (ἀπὸ τὸν Κάλλιστο, ποὺ ἀναφέρει τὸ ὄνομά του σὲ κρυπτογρα-

φημένο σημείωμα τοῦ φ. 396v) ὁμοιάζει πολὺ τόσο μὲ αὐτὴ τοῦ γραφέα τοῦ Vat.

gr. 453, ὅσο καὶ μὲ τοῦ Γερασίμου20.

η) Vat. gr. 733 (τέλη 14ου αἰ.· διάφορα ἀσκητικὰ κείμενα). Ἡ αὐτοψία ἀπέ-

δειξε ὅτι ὁ γραφέας χρησιμοποίησε ἕνα ἀπὸ τὰ δύο εἴδη χαρτιοῦ (μὲ ὑδατόσημο

δύο κύκλους) ποὺ εἶναι κοινὰ στοὺς Vat. gr. 532, 453 καὶ 190421.

θ) Vat. gr. 1127 (μέσα 14ου αἰ.· ἀποφθέγματα Πατέρων). Ἡ πιθανὴ σχέση

του μὲ τὴ Μ. Παντοκράτορος μπορεῖ νὰ στηριχθεῖ μόνο στὴ χρήση, στὸ τελευταῖο

τεῦχος, τοῦ χαρτιοῦ μὲ ὑδατόσημο δύο κύκλους, ποὺ ἐντοπίσαμε καὶ στοὺς Vat.

gr. 532, 453, 1904 καὶ 733, καθὼς καὶ σὲ μία λεπτομέρεια στὸν τρόπο ἀρίθ-

μησης τῶν τευχῶν, μὲ τὸν ἀριθμὸ ὁλογράφως, ἕως τὸ φ. 113, λεπτομέρεια ποὺ

παρατηροῦμε καὶ στοὺς Vat. gr. 711 καὶ 882, ἂν καὶ ἡ ἀρίθμηση γίνεται ἀπὸ δι-

αφορετικὸ χέρι22.

ｱｸ╆やP╆やSchreiner╇やCodicesやvaticaniやgraeci╇やCodicesやｸｶｷまｹｳｲや》BibliothecaeやApostolicaeやVaticanaeやcodicesやmanuやscriptiやrecensiti『╇やInやBibliothecaやVaticanaやｱｹｸｸ╇やｴｰ╇やΓるりゐやゅぼヤやょむわぼまれぼゑニやわりΥやゎもょむやεょぼわりろやオまりれゾろやわりΥやXama╆やざやSchreinerやみやぼるやゎわεよむややわニよやわぼΜわやゎもやわりΥや４やゅェよみれりゐやょヂやぼΟわヶよやわりΥやゎもょむや-εょぼわりろやわりΥやVat╆やgr╆やｷｰｳ╆ｱｹ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｱｹｸや〉ΓるりゐやわヶやΕよりょぼやょむわぼまれェゑむわぼややツゎゑぼゆょチよぼやηろやＨよわゐまれやぼよりΥ《やゅぼヤやｱｹｹぉやRGKやｳ╇やオれ╆やｲｱｰ╆ｲｰ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｲ╇やｳｹｴや〉ΓるりゐやゅぼヤやわヶやゎもょむャァょぼやオまりれゾろやわりΥやXama╇やゅぼゃζろやゅぼヤやわりΥや１ぼゆゆャゎわりゐ《ぉやRGKやｳ╇やオれ╆やｳｴｹ╆や７れヵゅむやわぼややまやエやわエやをぼれわやエやょヂやΞみぼわヵゎもょりやゎむやれナよぼやゅぼヤやみΜりやゅΜ-

ゅゆりゐろぉやぽゆ╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｶｳまｳｶｴ╇やｳｸｵまｳｸｶやむユゅ╆やｴ╇やｵ╆やＨよわやゃチわァろ╇やるれチるむややよエやオるりゅゆむャ-ゎりゐょむやわニよやるむれャるわァゎもやわぼΜわやゎもろやわりΥや１ぼゆゆャゎわりゐやょヂやわヶよや１ェゆゆやゎわりやるりΝやゎゐよむれまェゎゃもゅむやょヂやわヶよや♪ぼぽヤみや８ぼやみむゎわもよヶやゎわヶよやPar╆やgr╆やｹｶ╇やゅぼゃζろやヌやまれぼゑニやわνよやみΜりやみヂよやΑょりやェめむややゅぼゃヵゆりゐぉやぽゆ╆やRGKやｲ╇やオれ╆やｲｹｵ╆やＡヶよやみむΜわむれりやぼΟわヶや１ェゆゆやゎわりやむやまやエやわヶよやΑるりルりやぽゆ╆やるぼれぼゅェわァ╇やｲｹｷやまやΑやE╆やLamberz╇や》っ♯や-ぽゆやりまれェゑりやあ╇やｱｵｲ『やゃむァれむルや７ぼよわりゅれぼわりれやよヵ╆ｲｱ╆やDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｲｴｱ╇やΓるりゐやゅぼヤやわヶやゎもょむャァょぼやオまりれゾろやわりΥやXama╆ｲｲ╆やざやゅεみやゅぼろやみヂよやるむれやまれェゑむわぼややゎわりΝろやデよわゐるりゐろやゅぼわぼゆヵまりゐろやわミろやぽやぽゆやりゃナゅもろやわりΥや♯ぼわやゅぼ-

よりΥ╆やＨよぼゑりれエやゎわニよやΠるぼれらもやゎもょむやεょぼわりろやわりΥやXamaやまャよむわぼややょヵよりやオるヶやわヶよやDevreesse╇やLeやfondsやgrec╇やｹやゎもょ╆やｴ╆やｄよみむをりょチよァろやぽりナゃむやぼやゎわニよやツらぼゅれャぽァゎもやわミろやるれりチゆむゐゎもろやわりΥやをむやれりまれェゑりゐやゃエや


295

Ἡ μεταφορὰ τῶν παραπάνω κωδίκων ἀπὸ τὸν Xama πρέπει νὰ τοποθετη-

θεῖ χρονολογικὰ στὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15ου αἰ., καθὼς σχεδὸν ὅλοι ταυτίζονται

μὲ βεβαιότητα μὲ τόμους τῆς συνοπτικῆς καταγραφῆς τῶν βιβλίων τοῦ πάπα Νι-

κολάου Ε’ (1447-1455) ἀπὸ τὸν Cosme de Montserrat (1455-1458), ἐκτὸς ἀπὸ

τοὺς Vat. gr. 555 καὶ 882, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ ἡ γραφὴ τῶν σημειωμάτων τοῦ Xama

χρονολογεῖται στὴν ἐποχὴ αὐτή. Ὡστόσο, ἂν καὶ ὁρισμένοι ἀκόμη τόμοι του, μὴ

παντοκρατορινῆς προέλευσης, δὲν ἐμφανίζονται στὴν καταγραφὴ αὐτή, ἢ ἐμφα-

νίζονται χωρὶς βεβαιότητα, τὸ πρόβλημα φαίνεται νὰ δικαιολογεῖται ἀπὸ τὴν ἀο-

ριστία ἀρκετῶν περιγραφῶν τοῦ Montserrat23.

Σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ χειρόγραφα, τὰ ὁποῖα ἀποδεικνύεται ὅτι φυλάσσονταν στὴ

Μ. Παντοκράτορος τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 15ου αἰ., πρέπει πιθανότατα νὰ προσ-

τεθοῦν καὶ ἀρκετὰ ἄλλα, ποὺ σήμερα εἴτε βρίσκονται ἀκόμη σὲ αὐτὴ εἴτε ἀπό-

κεινται σὲ διάφορες βιβλιοθῆκες ἐκτὸς Ἁγίου Ὄρους. Ἔπειτα ἀπὸ συστηματικὴ

ἀναζήτηση σὲ ὅλους σχεδὸν τοὺς καταλόγους χειρογράφων ἀνὰ τὸν κόσμο ἐντο-

πίσαμε 124 περίπου κώδικες παντοκρατορινῆς προέλευσης. Ὡστόσο ἐλλείψει

ἀσφαλῶν πληροφοριῶν δὲν μποροῦμε ἀκόμη νὰ θεωρήσουμε τὴν παρουσία τους

στὴ μονὴ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ βέβαιη. Ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ κωδικογραφικὴ δραστηριότητα

τῶν Παντοκρατορινῶν ποὺ παρατηρήθηκε στὰ τέλη τοῦ 14ου αἰ. πιθανότατα συ-

νεχίστηκε, ἂν καὶ σαφῶς μειωμένη. Τὸ μόνο ὄνομα ἀντιγραφέα ποὺ γνωρίζουμε

ἀπὸ αὐτὴ τὴν περίοδο εἶναι τοῦ μουσικοῦ καὶ δομέστικου τῆς Μ. Παντοκράτορος

Δαβὶδ Ραιδεστηνοῦ, ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ ὁποίου εἶναι γνωστὰ τέσσερα μουσικὰ χει-

ρόγραφα καὶ ἕνα Εὐαγγελιστάριο24:

α) Petropol. Российская Академия Наук, RAIK (ἄλλοτε Συλλογὴ τοῦ Ρω-

σικοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Ἰνστιτούτου Κωνσταντινούπολης), 154 (ἔτος 1430· Παπα-

δική)25.

β) Ἰβήρων 1006 (Λάμπρος 5126· ἔτος 1431· Ἀνθολογία τῆς Παπαδικῆς)26.

るれりゎチゑむれむやヌやオゑぼャれむゎもやわりΥやるれヵゎゃむわりゐやをぼれわεりゐやゑΜゆゆりゐやるりΝやデをむややツるやゅりゆゆもゃむルやゎヂやΓゆもやわニよやツるやゑェよむやぼやわりΥやわむゆむゐわぼャりゐやゑΜゆゆりゐや〉ゑ╆やｱｶｰv《やょヂやオるりわチゆむゎょぼやよエやゅぼゆΜるわむややわヶやゅむャょむよりやるりΝやデをむややまれぼゑむルやツゅむル╆ｲｳ╆やDevreesse╇やLeやfondsやgrec╇やｱｰ╇やゎもょ╆やｷ╇やｱｲや〉オれ╆やｱｵ《やゅぼヤやｳｵや〉オれ╆やｳｳｶ《╆ｲｴ╆や ♭やエやわヶよや♪ぼぽヤみやぽゆ╆╈や３╆や１╆やＤぼわめもまやぼゅりゐょナろ╇や３りゐゎやゅエやをむやれヵまれぼゑぼやＡりゐれゅりゅれぼわャぼろや〉ｱｴｵｳまｱｸｳｲ《╇やわヵょ╆やｱ╇やＨゃナよぼやｱｹｷｵ╇やｳｸｰぉやA╆やJakovljević╇やっDavidやRaidestinos╇やMonkやandやMusicianあ╇やStudまiesやinやEasternやChantやｳや〉ｱｹｷｳ《╇やｹｱまｹｷぉや９╆や†ゐゎわれぼわやェみもろ╇やっ◯れタゅむろやょりゐゎやゅりャあ╇や††♯９やｱｲや〉ｱｹｳｶ《╇やｵｴまｶｲぉやLamperz╇やっDieやHandschriftenproduktionあ╇やｶｴまｶｵぉやりやャみやりろ╇やっ♯やぽゆやりまれェゑりやあ╇やｱｵｲぉやRGKやｲ╇やオれ╆やｱｲｵぉやPLP╇やオれ╆やｵｰｱｸ╆ｲｵ╆やê╆やá╆やï◎【☆◇□◎≠§╇や，【□【＠○±や±◎≠↓≠◇£℃→や◎■£○●℃◇≠￥や＠≠☆℃☆±◎【＝◇£℃→や→◎【☆℃＠℃⊆╇やVizantijskijやVreまmennikやｳｱや〉ｱｹｷｱ《╇やｱｳｷまｱｳｹぉや0╆や゛╆や？≠＋≠＝≠－【╇やï◎≠↓≠◇£℃≠や◎■£○●℃◇℃や》´●℃◇【☆℃≠や◎■£○●℃◇☆○±○や○□＝≠＠【やä℃＋＠℃○□≠£℃やÖ£【＝≠§℃℃や゛【■£や＾＾＾¨やｵ『╇や２チよやまゅれぼよわやｱｹｷｳ╇やｷｲまｷｳ╆ｲｶ╆やＤぼわめもまやぼゅりゐょナろ╇や３りゐゎやゅエやをむやれヵまれぼゑぼ╇やｳｸｰ╇やΓるりゐやゅぼヤやヌやゎをむわやゅニやぽやぽゆやりまれぼゑャぼ╆やざやわぼらやより-

ょやゅヶろやオれやゃょヶろやｵｴｴやるりΝやオよぼゑチれむややまやエやわヶよやゅεみやゅぼやΑやＤぼわめもまやぼゅりゐょニろやるれりゑぼよνろやむレよぼややツゅむルよりろやるりΝやデみァゎむやわヶやｱｹｱｳやΑやＨゃぼよェゎやりろやえぽもれャわもろ╆やＡヶやゅァみやゅりまれぼゑやゅヶやゎもょむャァょぼやわりΥやゅεみやゅぼや〉ゑ╆やｲｵｲv《やツゅみャみむわぼややオるヶやわヶよやA╆やJakovljević╇やっ９チれぽやゅりよやゅれェわもょぼあ╇や¶‡やｲや〉ｱｹｷｱ《╇やｱｳｴ╇やゎもょ╆やｱｲ╆


296

γ) Παντοκράτορος 214 (Λάμπρος 1248· ἔτος 1433· Ἀνθολογία τῆς Παπα-

δικῆς). Σύμφωνα μὲ τὸ σημείωμα τοῦ Δαβὶδ (φ. 478v· φωτ. 11), τὰ ἔξοδα γιὰ τὸν

κώδικα ἐπωμίστηκε ὁ ἱερομόναχος Ματθαῖος27.

δ) Par. gr. 96, φ. 239rv καὶ 252r-264v (ἔτος 1432· Εὐαγγελιστάριο). Τὰ ὑπό-

λοιπα φύλλα τοῦ κώδικα γράφηκαν τὸ ἴδιο ἔτος ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Κάλλιστο -

ὅπως ἀναφέρεται στὸ σημείωμά του στὸ φ. 248v-, ὁ ὁποῖος κάλυψε καὶ τὰ ἔξοδα

τοῦ βιβλίου, σύμφωνα μὲ τὸ σημείωμα τοῦ Δαβὶδ στὸ φ. 264v28.

ε) Μεγίστης Λαύρας Ε 173 (ἀρ. καταλόγου 635· ἔτος 1435/6· Ἀνθολογία

τῆς Παπαδικῆς)29.

Τὰ ζητήματα ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὰ κωδικογραφικὰ σημειώματα τοῦ

Δαβὶδ εἶναι ἐὰν ὑπῆρξε μοναχὸς τῆς Μ. Παντοκράτορος τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἢ τῆς

Κωνσταντινούπολης καὶ ἐὰν ὅλα τὰ ἔργα του τὰ ἔγραψε ἐκεῖ. Ὡς πρὸς τὸ πρῶτο

θέμα διαπιστώνουμε ὅτι, μὲ ἐξαίρεση τὶς Granstrem καὶ Lebedeva, ποὺ θεωροῦν

τὸν Δαβὶδ μοναχὸ στὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ ὑπόλοιποι μελετητὲς – προφανῶς

ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὴν ὕπαρξη ἑνὸς χειρογράφου του στὴ Μ. Παντοκράτορος -

εἴτε τὸν δέχονται ὡς Ἁγιορείτη εἴτε δὲν ἐκφέρουν ἄποψη30. Ὅποια καὶ νὰ εἶναι ἡ

ἀλήθεια, περισσότερο βέβαιο θεωροῦμε ὅτι δὲν σχετίζονται ὅλοι του οἱ κώδικες

μὲ τὴ μονὴ αὐτή, καθώς, ἐξετάζοντας τὰ σημειώματα, διαπιστώνουμε ὅτι μόνο σὲ

δύο (στὸν κώδικα τῆς Πετρούπολης καὶ τῆς Μ. Παντοκράτορος) γίνεται λόγος γιὰ

τὴ σχέση του μὲ αὐτή. Εἰδικότερα στὸ πρῶτο χειρόγραφο (φ. 540v) λέγεται ὅτι ἡ

ἀντιγραφή του ὁλοκληρώθηκε ἐν τῇ σεβασμίᾳ μεγάλῃ μονῇ τοῦ Παντοκράτορος

τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ στὸ δεύτερο (φ. 478v) ὁ Δαβὶδ ἀναφέρεται ὡς δομέστικος τῆς

μονῆς. Τρεῖς ἄλλες πληροφορίες προερχόμενες ἀπὸ τὸν κώδικα τῆς Μ. Ἰβήρων,

τῆς Μεγίστης Λαύρας, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ αὐτὸν τῆς Μ. Παντοκράτορος πιστεύουμε

ὅτι ἐνισχύουν τὴν ἄποψη πὼς δὲν πρόκειται γιὰ Ἁγιορείτη γραφέα. Συγκεκριμέ-

να στὸν πρῶτο (φ. 1v) ὁ Jakovljević ἀναφέρει ἕνα σλαβικὸ σημείωμα ποὺ μιλᾶ

γιὰ ἀγορὰ τοῦ τόμου ἀπὸ τὸν μητροπολίτη τοῦ Smederovo Ἀθανάσιο († 1456),

μὲ πωλητὴ κάποιον Τοῦρκο, καὶ ἔπειτα γιὰ παραχώρησή του στὸν παπα-Στέφανο

ἀπὸ τὴν ἴδια πόλη, γεγονὸς ποὺ καθιστᾶ μᾶλλον ἀπίθανη τὴν ἀντιγραφή του στὸν

Ἄθωνα, ἀμέσως μετὰ τὴ μετακίνησή του στὴ Σερβία καὶ ἀργότερα τὴν ἐπιστροφή

ｲｷ╆や２ェょるれりろ╇や１ぼわェゆりまりろ╇やわヵょ╆やｱ╇やｱｱｱ╆ｲｸ╆やH╆やOmont╇やInventaireやsommaireやdesやmanuscritsやgrecsやdeや laやBibliothèqueやNationale╇やわヵょ╆やｱやAncienやfondsやgrec╇やthéologie╇やParisやｱｸｸｶ╇やｱｲぉやRGKやｲ╇やオれ╆やｱｲｵやゅぼヤやｲｹｵ╆やＡエやみΜりやゎもょむやεょぼわぼやわりΥやゅεみやゅぼやツゅみヵ-

ゃもゅぼよやオるヶやわヶよ †ゐゎわれぼわやェみも╇やっ◯れタゅむろやょりゐゎやゅりャあ╇やｵｴ╆や♭やエやわヶよや１ェゆゆやゎわりやぽゆ╆やゅぼヤやるぼれぼるェよァ╇やゎもょ╆やｲｰ╆ｲｹ╆や９るゐれャみァよや２ぼゐれやεわもろやむや９╆や†Οゎわれぼわやェみもろ╇や１ぼわェゆりまりろやわνよやゅァみャゅァよやわミろや３むまャゎわもろや２ぼΜれぼろや〉わミろやツよやＩまャАやすれむや《や》Ｉまやりれむやわやゅニや♯やぽゆやりゃナゅもやｲまｳ『╇や７ぼれャゎややｱｹｲｵ╇やｹｷ╆ｳｰ╆やＩまやりれむャわもやわヶよやゃむァれむルやゆ╆を╆やΑやLamberz╇やΑやJakovljevićや〉ぽゆ╆や♪ャまゆァゎゎもやるぼゆぼやりまれぼゑャぼやゅぼヤやょむゆァまみりヤまΞょよりまれェゑりややわりΥやゅεみやゅぼやわνよやＨゃもよνよやｹｲｸや》１チよわれりや３むゆむわνよやぉむれゾろや３りよミろや１Μゅゅりゐ╆やｄれむゐよも-

わやゅヶや１チよわれりや１ゐるれやぼゅミろや３りよぼゎわもれやりゆりまャぼろやゅぼヤやぉゎわりれャぼろ╇や５むをァれやゎわヂろやツゅみヵゎむやろやｱ『╇や２むゐゅァゎャぼやｱｹｸｸ╇やｷｸ╇やゎもょ╆やｱｴ《╇やΑや†Οゎわれぼわやェみもろ╇やオゆゆエやゅぼヤやりュやゎゐよわェゅわむろやわりΥやPLP╇やツよνやぼΟわりヤやわりΥやRGKやゅぼヤやΑやＤぼわめもまやぼゅりゐょニろやオるりゑむΜまりゐよやよエやゅぼわぼゆナらりゐよやゎヂやゎゐょるチれぼゎょぼ╆


297

του στὴ Μ. Ἰβήρων31. Στὸν δεύτερο ὁ Εὐστρατιάδης καταγράφει ἕνα κτητορικὸ

σημείωμα τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάσαφ, προφανῶς τοῦ Β’, ὁ

ὁποῖος παρέμεινε στὸ Ἅγιον Ὄρος μετὰ τὴν καθαίρεσή του τὸ 1565. Ὅπως καὶ τὸ

ἀντίστοιχο σημείωμα τοῦ μητροπολίτη Ἀθανασίου, καὶ αὐτὸ καθιστᾶ πιθανότερη

τὴν ἀπόκτηση τοῦ χειρογράφου ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθωνα καὶ τὴ μεταγενέστερη μετα-

φορά του ἐκεῖ32. Τέλος στὰ φ. IVr καὶ 485r τοῦ παντοκρατορινοῦ χειρογράφου

ἕνα λίγο μεταγενέστερο ἀπὸ τὴ γραφὴ τοῦ κώδικα χέρι προσέθεσε σημείωμα ποὺ

μιλᾶ γιὰ ἀφιέρωσή του στὴ Μ. Παντοκράτορος τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀπὸ τὸν ἱεροδι-

άκονο Δημήτριο γιὰ τὴν ψυχική του σωτηρία (φωτ. 12), ἀφιέρωση ποὺ μᾶλλον

μᾶς ἀπομακρύνει ἀπὸ μιὰ πιθανὴ ἀντιγραφή του ἐντὸς τῆς μονῆς.

Ἕνα ἀκόμη ζήτημα συνδέεται μὲ τοὺς ἱερομόναχους Ματθαῖο καὶ Κάλλιστο

ποὺ κάλυψαν τὰ ἔξοδα ἢ καὶ συνεργάστηκαν μὲ τὸν Δαβὶδ στοὺς κώδικες τῆς Μ.

Παντοκράτορος καὶ τοῦ Παρισιοῦ ἀντίστοιχα. Δεδομένου ὅτι ὁ κώδικας τῆς Μ.

Παντοκράτορος συνδέεται μὲ κάποια μονὴ Παντοκράτορος, ὁ Ματθαῖος εἶναι

πολὺ πιθανὸν νὰ μόναζε - ὅπως καὶ ὁ Δαβὶδ – σὲ αὐτήν. Ὁ Κάλλιστος ὅμως δὲν

μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ Παντοκρατορινός, καὶ μάλιστα Ἁγιορείτης, καθὼς ὁ Par. gr.

96 δὲν φαίνεται οὔτε νὰ ἀντιγράφηκε στὴ μονὴ αὐτὴ οὔτε τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ Δαβὶδ

αὐτοαποκαλεῖτο δομέστικός της33.

Ἀπὸ τὸ περιεχόμενο τῶν κωδίκων ποὺ ἐξετάστηκαν ἕως τώρα προκύπτει

ὅτι τουλάχιστον μέχρι τὰ μέσα τοῦ 15ου αἰ. ἡ παντοκρατορινὴ βιβλιοθήκη παρέ-

μενε ἀποκλειστικὰ μοναστηριακοῦ χαρακτήρα μὲ βιβλία ποὺ ἐξυπηρετοῦσαν τὴ

λατρεία καὶ τὴν πνευματικὴ οἰκοδομὴ τῶν ἀδελφῶν. Μόνη ἐξαίρεση ἀποτελοῦν

δύο τόμοι τῆς ὁμάδας τοῦ Xama (Vat. gr. 711 καὶ 882), στοὺς ὁποίους παρα-

δίδονται διάφορα κείμενα Γραμματικῆς καὶ Φιλοσοφίας ποὺ προφανῶς μαρτυ-

ροῦν τὰ περισσότερο λόγια ἐνδιαφέροντα κάποιου Παντοκρατορινοῦ, πιθανότατα

τοῦ προαναφερθέντος ἱερομονάχου Νικάνδρου Ἁγιονησίτου, κοινοῦ κτήτορα τῶν

δύο χειρογράφων - ἀλλὰ καὶ ἄλλων δύο (Vat. gr. 703 καὶ 799). Συνεπῶς μὲ τὸ

πρόσωπο αὐτὸ ἔχουμε τὴν πρώτη ἴσως ἔνδειξη ὕπαρξης ἑνὸς δεύτερου χαρακτή-

ρα τῆς παντοκρατορινῆς βιβλιοθήκης, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν αὐστηρὰ μοναστηριακό. Τὸ

θέμα ἀποκτᾶ μεγαλύτερη ἀξία, καθὼς ὁ Νίκανδρος αὐτὸς ἐνδέχεται νὰ ταυτίζεται

μὲ τὸν ἡγούμενο τῆς μονῆς, γνωστὸ ἀπὸ τρεῖς ἄλλες πηγές:

α) Ἔγγραφο τοῦ Πρώτου τοῦ Ἁγίου Ὄρους Μαλαχία, τοῦ Μαΐου 1423, ποὺ

ｳｱ╆や‰╆やJakovljević╇やâ【－℃＝や¨≠＝≠◇□℃☆○◇や℃や｝○－【☆や，■£■′≠⊥や■や◇◎●◇£○◇＠○－≠☆◇£℃§や●◎≠－○＝℃§【╇やZRVI ｱｲや〉ｱｹｷｰ《╇やｱｸｳやゅぼヤやゎもょ╆やｳｱ╇やΓるりゐやゅぼヤやヌやょむわぼまれぼゑニやわりΥやゎもょむやεょぼわりろ╆や♯ゆ╆やゅぼヤやJakovljević╇やヵ╆やる╆ 〉ゐるりゎもょ╆やｳｰ《╇やｳｶ╆ｳｲ╆や９るゐれャみァよや２ぼゐれやεわもろやむや†Οゎわれぼわやェみもろ╇や１ぼわェゆりまりろやわνよやゅァみャゅァよ╇やｹｷ╆ｳｳ╆やＡヶよや１ェゆゆやゎわり╇やΑやΑるりルりろやむレよぼややゅぼヤやまれぼゑチぼろ╇やゃむァれむルやォまやりれむャわもや７ぼよわりゅれぼわりれやよヶやΑやLamberzや〉ぽゆ╆やるぼれぼるェよァ╇やゎもょ╆やｲｰ《╇やツよνやりュやゎゐよわェゅわむろやわりΥやPLP╇やオれ╆やｱｰ╆ｴｶｵやゅぼヤやわりΥやRGKやｲ╇やオれ╆やｲｹｵやまやエやオゅヵ-

ょもやょャぼやゑりれエやみヂよやツゅゑチれりゐよやまよεょも╆やＨよわやゃチわァろ╇やォまやりれむャわもや〉オゆゆエやΕをややゅぼヤや７ぼよわりゅれぼわりれやよヶ《やをぼ-

れぼゅわもれャめむややわヶやPLP╇やオれ╆やｱｷ╆ｳｲｱやわヶよや３ぼわゃぼルり╆


298

φυλάσσεται στὸ ἀρχεῖο τῆς Μ. Ἁγίου Παύλου34. Μεταξὺ τῶν ὑπογραφῶν τῶν

ἁγιορειτῶν ἡγουμένων ὑπογράφει, μὲ μορφὴ μονοκονδυλιᾶς, καὶ ὁ καθηγούμε-νος τ(ῆς) σε(βασμίας) (καὶ) ἱερᾶς βασιλικ(ῆς) μον(ῆς) τοῦ παντοκράτορος νίκαν-δρος ἱερομόναχος (φωτ. 13).

β) Μαρτυρία τοῦ Κυριακοῦ τοῦ Ἀγκωνίτη τὸν Νοέμβριο τοῦ 1444. Ὁ Κυ-

ριακὸς ἀναφέρεται στὸν ἡγούμενο τῆς Μ. Παντοκράτορος Νίκανδρο, ὁ ὁποῖος

τοῦ ἔδειξε πολλοὺς κώδικες τῆς βιβλιοθήκης (τῆς μονῆς ἢ τῆς προσωπικῆς του,

αὐτὸ δὲν εἶναι ξεκάθαρο), ἀπὸ τοὺς ὁποίους ὁ περιηγητὴς μνημονεύει ἕναν πολὺ

παλαιὸ μὲ τὰ ἔργα τοῦ Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, μὲ σχόλια Μαξίμου τοῦ Ὁμο-

λογητοῦ, καὶ ἕναν πολυτελῆ, ἐπίσης παλαιό, μὲ ἔργα τοῦ Ἀθανασίου Ἀλεξανδρεί-

ας35.

γ) Σημείωμα στὸ φ. 323v τοῦ κώδ. 9 (Α Ι 9) τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Palazzo

Durazzo-Pallavicini στὴ Γένοβα (ἔτος 1450· Συναξάριο). Τὸ σημείωμα, ποὺ γρά-

φεται ἀμέσως κάτω ἀπὸ τὸ κωδικογραφικὸ καὶ ἀπὸ διαφορετικὸ χέρι, ἀναφέρεται

προφανῶς στὴ μεταφορὰ τοῦ τόμου εἰς τὴν μονῆν τοῦ παντὸκράτωρος· ἐπημέλι-σεις δὲ νικάνδρου τοῦ ἡγουμένου …36.

Ἐξετάζοντας τὶς παραπάνω πληροφορίες, καταρχὴν μποροῦμε νὰ καταλή-

ξουμε στὴν ταύτιση τοῦ ἡγουμένου τοῦ κώδικα τῆς Γένοβας μὲ αὐτὸν ποὺ εἶδε ὁ

Κυριακός, λόγω τῆς πολὺ μικρῆς χρονικῆς ἀπόστασης ποὺ τοὺς χωρίζει (ἕξι πε-

ρίπου ἔτη). Ἡ ταύτισή τους ὅμως μὲ τὸν ἡγούμενο τοῦ 1423 εἶναι περισσότερο

δύσκολη. Συγκρίνοντας τὴν ὑπογραφή αὐτοῦ μὲ τὸ σημείωμα – σὲ ἐπισεσυρμένη

γραφὴ - τοῦ κώδικα τῆς Γένοβας, διαπιστώνουμε ὅτι τὰ δύο χέρια ἔχουν μεγάλες

ὁμοιότητες, ἀλλὰ καὶ ἀρκετὲς διαφορὲς ποὺ δὲν ἐπιτρέπουν τὴν ταύτιση. Ἐπιπλέ-

ον οἱ ἀνορθογραφίες τοῦ σημειώματος τῆς Γένοβας δὲν συνάδουν μὲ τὴ λογιο-

σύνη τοῦ Νικάνδρου ποὺ διαφαίνεται στὴ μαρτυρία τοῦ Κυριακοῦ, ἀλλά, ἀπὸ τὴν

ἄλλη, καὶ τὸ ὕφος τοῦ σημειώματος στὸν κώδικα δείχνει ὅτι ἐνδέχεται νὰ ἔχει

γραφεῖ ἀπὸ τρίτο πρόσωπο καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν Νίκανδρο.

Περισσότερο δύσκολη εἶναι ἡ σύγκριση μὲ τὸν Νίκανδρο τῶν ὑπολοίπων

ｳｴ╆やＡヶやデままれぼゑりやるむれやゆぼょぽェよむわぼやや〉オれ╆やｲｷ《やゎわヤろやΞるヶやデゅみりゎもやツるやわりょヂろやわνよやツままれェゑァよやわりΥやォまやり-

るぼゐゆやわやゅりΥやオれをむャりゐやオるヶやわヶよやＣ╆や１りわめぼまむεれまも╆やＡニよやΠるぼれらもやわミろやΞるりまれぼゑミろやわりΥや４やゅェよみれりゐやゎわヶやデままれぼゑりやオよぼゑチれむややゅぼヤやヌやKravariや〉Pantocrator╇やｵｳ《╆ｳｵ╆やE╆やW╆やBodnarやむやCh╆やMitchell╇やCyriacusやofやAncona‒sやJourneysやinやtheやPropontisやandやtheやNorthernやAeまgean╇やｱｴｴｴまｱｴｴｵや》TheやAmericanやPhilosophicalやSocietyやｱｱｲ『╇やＣやゆぼみチゆゑむやぼやｱｹｷｶ╇やｵｰやゎわャを╆やｸｸｴまｸｹｰ╇やｵｶやゎわャを╆やｱｰｲｸまｱｰｴｱぉやよむεわむれもやデゅみりゎもやょヂやオままゆやゅニやょむわェゑれぼゎも╈やE╆やW╆やBodnarやむやC╆やFoss╇やCyriacやofやAncona╆やLaterやtravelsや》TheやIやTattiやRenaissanceやLibraryやｱｰ『╇や１ぼャょるれやわめやMAま２りよみルよりやｲｰｰｳ╇やｱｲｰまｱｳｵ╆や♭やエやわニよやツるャゎゅむんもやわりΥや１ゐれやぼゅりΥやゎわニや３╆や７ぼよわりゅれェわりれりろやぽゆ╆や‡╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっ６ュやオゃァよやゅヂろやぽや-ぽゆやりゃミゅむろやわヶよやみチゅぼわりやるチょるわりやぼユεよぼ╆や６ュやょぼれわゐれャむろやわνよやるむれやもまもわνよあや〉Ξるヶやデゅみりゎもやゎわエやるれぼ-

ゅわやゅエやわりΥやゎゐょるりゎャりゐや７チよわむやぼユνよむろやるむれやもまナゎむァよやゅぼヤやるれりゎゅゐよもょェわァよやゎわヶやＭまやりよやすれりろ╇やｱｴｰｵまｱｹｳｰ╇や◯むゎゎぼゆりよャゅもやｱｵまｱｶや♪むゅむょぽれャりゐやｲｰｰｷ《╆ｳｶ╆やD╆やPuncuh╇やIやmanoscrittiやdellaやRacoltaやDurazzo╇や♭チよりぽぼやｱｹｷｹ╇やｷｰまｷｱ╇やΓるりゐやゅぼヤやゑァわりまれぼゑャぼやわりΥやゎもょむやεょぼわりろ╆や９Μょゑァよぼやょヂやわヶやゅァみやゅりまれぼゑやゅヶやゎもょむャァょぼ╇やわヶよやゅεみやゅぼやオよわチまれぼんむやΑやュむれりょヵ-

よぼをりろや♪りゎャゃむりろやゎわニや３むまャゎわもや２ぼΜれぼ╆や♭やエやわヶよやまれぼゑチぼやぼΟわヶやぽゆ╆やLamperz╇やっDieやHandschriften-

produktionあ╇やｶｰ╆


299

κωδίκων. Ἡ γραφή του στὰ φύλλα τοῦ Vat. gr. 703 ποὺ ἀντιγράφει εἶναι καλλι-

γραφικὴ καὶ δύσκολα μπορεῖ νὰ συγκριθεῖ μὲ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ 1423, ἀλλὰ καὶ

μὲ τὰ ὑπόλοιπα σημειώματα. Ὡστόσο πιθανότατα πρόκειται γιὰ ἕνα διαφορετικὸ

ὕφος γραφῆς ποὺ χρησιμοποιεῖ σὲ κείμενο ποὺ προοριζόταν γιὰ ἀνάγνωση ἀπὸ

περισσότερους, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ σημειώματα, ὅπου γράφει μὲ ἐλεύθερο τρόπο.

Διαφορὲς ἄλλωστε ἔχει ἡ γραφὴ τῶν φύλλων αὐτῶν καὶ μὲ τὸ ἀφιερωτήριο ση-

μείωμα στὸν ἴδιο κώδικα, τὸ ὁποῖο ὅμως πρέπει νὰ ἔχει γραφεῖ ἀπὸ διαφορετικὸ

πρόσωπο, ἀφοῦ χαρακτηρίζει τὸν Νίκανδρο «ὁσιώτατο καὶ ἁγιώτατο ἐν μονα-

χοῖς». Τὰ σημειώματα καὶ οἱ μονοκονδυλιὲς τῶν ὑπολοίπων κωδίκων ἔχουν με-

γάλη ὁμοιότητα μεταξύ τους, ἰδίως αὐτὰ τοῦ Vat. gr. 882 καὶ 711. Ἐκεῖνο ὅμως

ποὺ εἶναι πιὸ σημαντικὸ εἶναι ἡ ὁμοιότητα τῶν μονοκονδυλιῶν τοῦ Vat. gr. 799

μὲ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ ἐγγράφου τοῦ 1423, μὲ βάση τὴν ὁποία πιστεύουμε ὅτι ὁ

κτήτορας τοῦ κώδικα καὶ ὁ ἡγούμενος ταυτίζονται. Ἂν δεχθοῦμε ὅτι καὶ ὁ ἡγού-

μενος αὐτὸς εἶναι ὁ ἴδιος μὲ ἐκεῖνον τοῦ 1444 καὶ 1450, τότε ἔχουμε ἕνα πρό-

σωπο ποὺ ζεῖ στὴ μονὴ γιὰ πενήντα περίπου χρόνια, ἀρχικὰ ὡς μοναχός, ἔπειτα

ἱερομόναχος καὶ στὸ τέλος ἡγούμενος, γεγονὸς ὄχι ἀδύνατο. Ἰσχυρότερο ὅμως

ἀπὸ τὴ γραφὴ κοινὸ σημεῖο σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς μαρτυρίες εἶναι τὰ λόγια ἐνδιαφέ-

ροντα τοῦ Νικάνδρου, τὰ ὁποῖα φαίνεται ὅτι ἐπηρέασαν τὴ διαμόρφωση τοῦ πε-

ριεχομένου τῆς παντοκρατορινῆς βιβλιοθήκης37.

Ὡστόσο ἡ πρωτίστως μοναστηριακὴ-χρηστικὴ καὶ δευτερευόντως λόγια βι-

βλιοθήκη τῆς Μ. Παντοκράτορος σύντομα ὑπέστη καὶ ἀπώλειες, οἱ ὁποῖες συν-

δέονται μὲ τὸν προαναφερθέντα ἀπεσταλμένο τοῦ Βατικανοῦ. Ἐξετάσαμε παρα-

πάνω τοὺς περίπου δέκα ἀπὸ τοὺς συνολικὰ εἴκοσι κώδικες ποὺ μετέφερε ἀπὸ

τὴ Μ. Παντοκράτορος. Οἱ ὑπόλοιποι (Vat. gr. 375, 449, 491, 645, 662, 734,

757, 782, 796, 827), ἂν καὶ φέρουν διάφορα σημειώματα, δὲν φαίνεται νὰ προ-

έρχονται ἀπὸ τὴ Μ. Παντοκράτορος ἢ ἔστω ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Οἱ παρατηρή-

σεις αὐτὲς μᾶς ὁδηγοῦν στὴ σκέψη ὅτι πιθανὸν καὶ τὰ ὑπόλοιπα παντοκρατορινὰ

χειρόγραφα τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Βατικανοῦ ποὺ μελετήσαμε (Vat. gr. 541, 813,

816, 864) ἔφθασαν ἐκεῖ ἀπὸ τὸν Xama - καθὼς μάλιστα ὅλα φαίνεται νὰ ἀπο-

κτήθηκαν τὴν ἴδια ἐποχή -, ἀλλὰ δὲν διασώθηκαν τὰ σχετικά του σημειώματα.

Αὐτὸ ἐνδέχεται νὰ εἶναι ὀρθό, καθὼς διαπιστώσαμε ὅτι τὰ σημειώματα τοῦ Xama

γράφονται σχεδὸν πάντα σὲ παράφυλλα τῶν κωδίκων38, συνήθως σὲ αὐτὰ τῆς

ｳｷ╆や３ャぼやわむゆむゐわぼャぼやるやゃぼよニやょぼれわゐれャぼやまやエやわヶよや４ャゅぼよみれりやツよみチをむわぼややよエやゅれΜぽむややΑやゅεみ╆やQやｷｹaや〉パやOct╆やｷｹa《やわミろやぽやぽゆやりゃナゅもろやHerzoginまAnnaまAmaliaやゎわニや ♯ぼモょェれもや〉デわりろやｱｲｹｳ《╇やゎわヶやゑ╆やｹｷvやわりΥやΑるりャりゐやΑやK╆やTreu╇やっGriechischeやHandschriftenやinやWeimarあ╇やPhilologusやｱｱｷや〉ｱｹｷｳ《╇やｱｱｷまｱｱｹ╇やゎゐよェ-

よわもゎむやわヶやゅわもわりれやゅヶやゎもょむャァょぼやゅェるりやりゐやュむれりょりよェをりゐや４やゅェよみれりゐ╆やざやTreuやみヂよやむレよぼややゎャまりゐれりろやツエよやわヶやゎもょむャァょぼやるれりチれをむわぼややオるヶやわヶよやまれぼゑチぼやわりΥやをむやれりまれェゑりゐやパやゅェるりやりよやょむわぼまむよチゎわむれりやゅわナわりれぼ╇やょヂやオるりわチゆむゎょぼやよエやるれりぽゆもょぼわャめむわぼややまやエやわニやをれりよりゆヵまもゎナやわりゐやゅぼヤやオるヶやわニやょャぼやよエやるぼれぼるチょるむややゎわヶやオゑやむれァわナれやりやゎもょむャァょぼやわりΥやゑ╆や０vやわりΥやVat╆やgr╆やｷｰｳ╇やツよνやオるヶやわニよやキゆゆもやよエやみやぼ-

るやゎわεよむややΓわややまよァれャめりゐょむやツゆェをやゎわりゐろやまれぼゑむルろやょヂやわヶやΕよりょぼや４ャゅぼよみれりろ╆ｳｸ╆やｄらぼャれむゎもやオるりわむゆりΥよやりュやゅεみ╆やVat╆やgr╆やｳｷｵ╇やｴｹｱ╇やｶｶｲ╇やｷｳｳ╇やｸｲｷやゅぼヤやｸｸｲ╇やゎわりΝろやΑるりャりゐろやわエやゎをむ-

わやゅエやゎもょむやεょぼわぼやツよわりるャめりよわぼややゎヂやゑΜゆゆぼやわりΥやゅむやょチよりゐ╇やオゆゆエやるェよわぼやゎわヶやるれνわりやパやゎわヶやわむゆむゐ


300

ἀρχῆς, τὴ στιγμὴ ποὺ οἱ παραπάνω τέσσερις δὲν φέρουν παράφυλλα παλαιότερα

τοῦ 16ου αἰ.39.

Δύο τελευταῖες παρατηρήσεις ἀφοροῦν στὸ περιεχόμενο τῶν κωδίκων ποὺ

ἀπέκτησε ὁ Xama καὶ στὴν ἀκριβέστερη χρονολόγηση τῆς μεταφορᾶς τους. Ὡς

πρὸς τὸ πρῶτο ζήτημα, παρατηροῦμε ὅτι μὲ ἐξαίρεση τοὺς Vat. gr. 711 καὶ 882,

οἱ ὑπόλοιποι κώδικες τῆς ὁμάδας εἶναι θεολογικοῦ, ἀσκητικοῦ ἢ λειτουργικοῦ

περιεχομένου, γεγονὸς ἴσως παράδοξο γιὰ τὰ ἐνδιαφέροντα τῆς οὑμανιστικῆς

Ἰταλίας τῆς ἐποχῆς, ἀλλὰ ποὺ ἴσως ἐξηγεῖται, ἐὰν συνδεθεῖ μὲ τὴν τότε θεολογικὴ

διαμάχη. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο, ἐὰν ἡ ὑπόθεσή μας γιὰ ταύτιση τοῦ μοναχοῦ/ἱερο-

μονάχου Νικάνδρου τῶν κωδίκων μὲ τὸν ἡγούμενο τοῦ 1423 εἶναι σωστή, τότε

εἶναι πιθανὸν ἡ μετακίνησή τους νὰ ἔγινε πρὶν ἀπὸ τὸ ἔτος αὐτό, ἀφοῦ σὲ κανένα

σημείωμα ὁ Νίκανδρος δὲν ἀναφέρεται ὡς ἡγούμενος.

Ἀπὸ τὴν ἕως τώρα ἔρευνά μας προέκυψαν ἀρκετὲς πληροφορίες γιὰ τὴν

κατάσταση τῆς παντοκρατορινῆς βιβλιοθήκης κατὰ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15ου αἰ.

Γιὰ τὸ δεύτερο ἥμισυ, ἀντιθέτως, δὲν διαθέτουμε σχεδὸν καμία πληροφορία.

Ἀσφαλῶς πολλοὶ ἀπὸ τοὺς κώδικες ποὺ ἀναφέραμε παρέμειναν ἐκεῖ, ἀλλὰ δὲν

γνωρίζουμε μὲ βεβαιότητα νέες προσκτήσεις, ἐνδεχομένως προερχόμενες ἀπὸ

ἀδελφοὺς τῆς μονῆς, ὅπως δὲν διαθέτουμε καὶ μαρτυρίες περιηγητῶν.

ｳｹ╆や３ヂやぽェゎもやわエやΞみぼわヵゎもょぼ╇やわエやるぼれェゑゐゆゆぼやわりΥやVat╆やgr╆やｵｴｱやをれりよりゆりまりΥよわぼややゎわエやょチゎぼやわりΥやｱｶりゐぼユ╆╇やぼΟわエやわりΥやｸｱｳやゎわヶやるれνわりやノょやゎΜやわりゐ╇やまやエやぼΟわエやわりΥやｸｶｴやΑやDevreesse╇やCodicesやvaticani╇やわヵょ╆やｳ╇やｴｳｲ╇やオよぼゑチれむややΓわややるれりゎわチゃもゅぼよやオるヶやわヶよやゎわぼをァわナやまやみもゆぼみニやツるャゎもろやわヶよやｱｶりやぼユ╆まやツよνやゎわヶよやVat╆やgr╆やｸｱｶやゎゐゎわぼをεゃもゅぼよやわヶよやｲｰヶやぼユ╆ぉやぽゆ╆や３むゆやゎゎェゅもろ╇やっえまよェわやりろあ╇やｳｶｱ╇やｳｶｵ╆


301

Zisis Melissakis

The library of the monastery of pantokratorduring the 15th century

content – acquisitions - losses

A few decades ater its foundation, the monastery of Pantokrator had

a library equipped for its liturgical needs. Actually, an important number of

manuscripts had been copied by at least three of its monks. Apart from these

volumes, the purpose of which was use in church, certain other books were

intended for the spiritual improvement of the monks, while a small number of

these testiies for the scholarly interests of one person, who is most probably

identiied as Nikandros, the abbot of the monastery during the irst half of the

15th century.

Contrary, however, to the abundant copying activity of the monks of

Pantokrator during the second half of the 14th century, information show that

during the 15th century the production of manuscripts was not signiicant, since

even the renowned musician and scribe David from Raidestos, who held the title

of ‘Domestikos of the monastery of Pantokrator’, was apparently not an Athonite

monk, but of the homonymous monastery in Constantinople.

Besides, during the same period, the library underwent signiicant losses

–one of the oldest recorded on Mount Athos– connected to a scarcely known

person, most likely an envoy of the Vatican, who brought back to the Holy See an

important number of manuscripts from Pantokrator. Based on his notes, several

manuscripts have been located at the main collection of the Vatican library,

while there is a great possibility that a larger number evades our attention.

302

5. Vat. gr. 864, φ. 1r.


303

2. Vat. gr. 864, φ. 426r.

3. Vat. gr. 532, φ. 1r.

4. Vat. gr. 882, φ. 1r.


304

6. Vat. gr. 703, φ. Iv.

5. Vat. gr. 441, φ. 2r.


305

7. Vat. gr. 703, φ. 113r.


306

8. Vat. gr. 799, φ. 261v.

9. Vat. gr. 882, φ. 1v.


307

10. Vat. gr. 711, φ. 135v.


308

11. Παντοκράτορος 214, φ. 478v.


309

12. Παντοκράτορος 214, φ. IVr.

13. Ἔγγραφο Μ. Ἁγου Παλου (ἔτος 1423).


ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟhelios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/15351/2... ·...

Documents

Transcript of ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟhelios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/15351/2... ·...