Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία

Μαντδανά Κωνσταντίνα

Επηβιέπων Καζεγετής: Φραγθούιες Ιωσήυ

Ιούνιος 2017

Οι Ψστοκοινωνικές

Επιπηώζεις ηοσ Σηρες

ζηην Εργαζία

ΘΕΩΡΗΣΙΚΟ

ΜΕΡΟ

Σι ορίζεται ως στρες;

Το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης του ατόμου και

του περιβάλλοντός του.

Όταν το άτομο αισθάνεται αδυναμία να

ανταπεξέλθει, βασιζόμενο στις προσωπικές του

ικανότητες και δεξιότητες, στις απαιτήσεις του

περιβάλλοντός του, τότε βιώνει το λεγόμενο

στρες.

Δομή & λειτουργία του συστήματος του

στρες

Η συντονισμένη αντίδραση των έμβιων όντων στο στρες περιλαμβάνει συστήματα του

οργανισμού όπως:

το νευρικό, το ενδοκρινικό, το καρδιαγγειακό, το ανοσολογικό

Κατά τη διάρκεια του ψυχολογικού στρες γίνεται παραγωγή και έκλυση

νευροδιαβιβαστών, ορμονών, κυτοκίνων, πεπτιδίων και άλλων παραγόντων στην

κυκλοφορία ή τοπικά μέσα σε ιστούς

Οι κυριότεροι μεσολαβητές του συστήματος του στρες είναι:

η νορεπινεφρίνη & η επινεφρίνη που εκκρίνονται από το Συμπαθητικό Νευρικό

Σύστημα και τον μυελό των επινεφριδίων

ορμόνες (όπως η κορτιζόλη) που παράγονται από τον Άξονα Υποθάλαμος-

Υπόφυση-Επινεφρίδια

Δομή & λειτουργία του συστήματος του στρες

Η λειτουργία του συστήματος του στρες στοχεύει σε μία επαρκή, χρονικά περιορισμένη αντίδραση στο

στρεσογόνο ερέθισμα με σκοπό την επαναφορά του οργανισμού σε κατάσταση ομοιόστασης.

Η ανεπαρκής ή περίσσεια σε ένταση ή/και χρονική διάρκεια αντίδραση, οδηγεί σε εμφάνιση

μεταβολικών νοσημάτων, καρδιαγγειακές παθήσεις, κατάθλιψη, οστεοπόρωση.

Η ύπαρξη σωματικής ή ψυχικής νόσου μπορεί να προκαλέσει προσαρμοστικές αλλαγές στο

νευροενδοκρινικό και στο ανοσολογικό σύστημα του οργανισμού.

Οι εσωτερικοί ψυχοπιεστικοί στρεσογόνοι παράγοντες οδηγούν σε ενεργοποίηση του συστήματος

του στρες και επιφέρει καταστροφικά για τον οργανισμό αποτελέσματα. Η ποσότητα και η διάρκεια

της έκκρισης και κυκλοφορίας κατεχολαμινών και γλυκοκορτικοειδών στο αίμα επηρεάζει το

ανοσοποιητικό οδηγώντας σε ψυχικές και σωματικές παθήσεις

Θεωρητικά μοντέλα στρες

Fight or Flight (Μάχη ή Φυγή)

General Adaptation Syndrome (Σύνδρομο Γενικής Προσαρμογής)

Physiological Toughening (Φυσιολογική Ενδυνάμωση)

Hobfoll

Cognitive activation of stress (Γνωστική Θεωρία Ενεργοποίησης του

Στρες)

Προσεγγίζοντας το φαινόμενο

του εργασιακού στρες

Η εργασία

o Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας

o Σχετίζεται με θετικότερη εικόνα εαυτού και αυτοεκτίμηση

o Αλληλεπιδρά και επηρεάζεται από ψυχοκοινωνικούς παράγοντες

(π.χ. στρες)

Σι εννοούμε με τον όρο εργασιακό

στρες;

Η επιβλαβής φυσιολογική και συναισθηματική

ανταπόκριση, η οποία εμφανίζεται όταν οι

απαιτήσεις της εργασίας δεν είναι ανάλογες των

ικανοτήτων, των διαθέσιμων πηγών ή των αναγκών

του εργαζόμενου και προκύπτει από την

παρατεταμένη έκθεση του ατόμου σε

ψυχοκοινωνικούς παράγοντες κινδύνου.

Οι αριθμοί πίσω από το εργασιακό στρες

Το εργασιακό στρες επηρεάζει 1 στους 3 εργαζόμενους στην

Ευρωπαϊκή Ένωση

Λιγότερο από το 30% των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων φροντίζουν για

την αντιμετώπιση του εργασιακού στρες

Το εργασιακό στρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση κοστίζει περισσότερο

από 20 δις ευρώ ετησίως

Οι αριθμοί πίσω από το εργασιακό στρες

Tο 80% των ανώτερων διευθυντικών στελεχών εκφράζει ανησυχίες

σχετικά με το εργασιακό στρες

1 στους 5 θεωρεί ότι η βία και η παρενόχληση αποτελούν σημαντικό

παράγοντα ανησυχίας

Οι εργαζόμενοι σε θέσεις γραφείου εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα

εργασιακού στρες από τους εργαζόμενους σε χειρωνακτικά

επαγγέλματα

Σα κυριότερα μοντέλα του εργασιακού

στρες

Demand-Control-Support

Effort-Reward Imbalance

Job Demands-Resources Model

Person Environment Fit Theory

Cybernatic Theory

Control Theory

Αίτια & παράγοντες

εργασιακού στρες

Παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψη του

στρες και τη διαχείρισή του

Όσον αφορά το άτομο

• Φύλο

• Προσωπικότητα

• Ικανοποίηση από την εργασία

Παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψη του

στρες και τη διαχείρισή του

• Εργασιακός εκφοβισμός

• Σεξουαλική παρενόχληση

• Σύνδρομο ασθενούς κτιρίου

Σχετικά με

άλλους ή/και

την επιχείρηση

Οι συνέπειες του στρες

στην εργασία

Εργασιακό τρες & Τγεία

Εργασιακό Στρες

Επηρεάζει άμεσα

Ψυχική υγεία

Σωματική υγεία

Ψυχοκοινωνικές συνέπειες

Κατάθλιψη

Αγχώδεις διαταραχές

Το σύνδρομο Burn-out

Διατροφή & Συναισθηματική σίτιση

ωματικά συμπτώματα

Μυοσκελετικές παθήσεις

Καρδιαγγειακά & Μεταβολικά νοσήματα

Διαταραχές ύπνου

Κεφαλαλγίες

ΕΡΕΤΝΗΣΙΚΟ

ΜΕΡΟ

κοπός και τόχοι της Έρευνας

κοπός:

Η διενέργεια μιας ποιοτικής έρευνας με σκοπό την διερεύνηση των

ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων του εργασιακού στρες σε επαγγελματίες ψυχικής

υγείας που διαμένουν στην Αττική.

τόχοι:

Περιγραφή του προφίλ των εργαζομένων

Ανίχνευση και καταγραφή των ψυχικών και σωματικών συνεπειών

Ανίχνευση και καταγραφή του κοινωνικού «κόστους» του εργασιακού στρες

Τυχόν ανίχνευση παραγόντων που αλληλεπιδρούν ή/και επηρεάζουν την

ψυχοσωματική υγεία των εργαζομένων

Διερεύνηση της επίδραση του εργασιακού και κοινωνικού περιβάλλοντος

Ερευνητικά ερωτήματα

Εξαιτίας του εργασιακού στρες αναμένουμε:

Συνολική διαταραχή του τρόπου ζωής και των διαπροσωπικών σχέσεων

του ατόμου

Το στρες, το άγχος και τα καταθλιπτικά συμπτώματα να είναι αυξημένα

Αύξηση των σωματικών συμπτωμάτων

χεδιασμός μελέτης

Διενεργήθηκε σε διάστημα τριών (3) μηνών σε φορείς ψυχικής υγείας

Τα άτομα προσεγγίστηκαν μέσω ενημερωτικών φυλλαδίων τα οποία ήταν

διαθέσιμα στους χώρους αναμονής

Το δείγμα απαρτίστηκε από 8 εργαζόμενους ψυχικής υγείας

Όλες οι προσωπικές πληροφορίες και τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν

παραμένουν απόρρητα και είναι διαθέσιμα μόνο στην ερευνήτρια

Για την προστασία των προσωπικών δεδομένων των εργαζομένων, κατά

τη συλλογή των πληροφοριών τους δόθηκε ένα ψευδώνυμο

χεδιασμός μελέτης

Η μελέτη ήταν πλήρως σύμφωνη με τους ηθικούς και

δεοντολογικούς κανονισμούς του Helsinki (declaration of

Helsinki). Μετά την έναρξη της μελέτης, δεν

πραγματοποιήθηκε καμία αλλαγή στον αρχικό σχεδιασμό

του πρωτοκόλλου

χεδιασμός μελέτης Κατά την αρχική αξιολόγηση-συνάντηση επιλύθηκαν οι όποιες απορίες ή ανησυχίες

των επαγγελματιών υγείας σε σχέση με την έρευνα και τις ερωτήσεις που θα περιείχε.

Οι ποιοτικές συνεντεύξεις ήταν ημι-δομημένες και διεξήχθησαν από τον κύριο ερευνητή

Η συνέντευξη περιελάμβανε 2 ερωτήσεις ανοιχτού τύπου

Τα ραντεβού κλείστηκαν από τον κύριο ερευνητή σε μέρα και ώρα που βόλευε τους

εργαζόμενους και πραγματοποιήθηκαν σε χώρο εκτός της εργασίας των

συνεντευξιαζόμενων, ειδικά διαμορφωμένο για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων

Η διάρκεια αυτών ήταν περίπου μία ώρα

Κατά την διεξαγωγή της συνέντευξης, στόχος του ερευνητή ήταν η ενεργητική

ακρόαση

χεδιασμός μελέτης Όλες οι συνεντεύξεις απομαγνητοφωνήθηκαν και αναλύθηκαν σύμφωνα με την ερμηνευτική θεματική ανάλυση

Πρώτο στάδιο

Προσεκτική και διεξοδική ανάγνωση των συνεντεύξεων καθώς και την καταγραφή αρχικών

παρατηρήσεων, ιδεών ή/και σχολίων όσον αφορά στα δεδομένα

Δεύτερο στάδιο

Κωδικοποίηση των θεμάτων που ανέκυψαν από τις συνεντεύξεις καθώς και η συχνότητά

τους

Σρίτο στάδιο

Ανιχνεύθηκαν τα θέματα και πραγματοποιήθηκε η δημιουργία κατηγοριών. Έμφαση

δόθηκε σε όσα θέματα είχαν ιδιαίτερη σημασία σε σχέση με την ψυχοκοινωνική υγεία και

τις συνέπειες του εργασιακού στρες στη ζωή των εργαζομένων

χεδιασμός μελέτης

Σέταρτο στάδιο

Δημιουργία ενός «θεματικού χάρτη» ο οποίος προέκυψε από τα θέματα που ανέκυψαν κατά

το προηγούμενο στάδιο. Κύριος στόχος ήταν να προκύψουν μεγάλες θεματικές ενότητες-

άξονες μέσω της συγχώνευσης ή/και σύμπτυξης των θεματικών κατηγοριών που είχαν

αναδυθεί μέσα από την κριτική και συνθετική αποτίμηση των δεδομένων

Πέμπτο στάδιο

Περαιτέρω ανάλυση των θεμάτων με σκοπό την αποσαφήνισή τους και την βελτίωση των

κατηγοριών

Σελευταίο στάδιο

Εξαγωγή των συμπερασμάτων καθώς και τον συσχετισμό τους με την θεωρία και το

ερευνητικό ερώτημα

Πληθυσμός-Δείγμα Στην μελέτη συμμετείχαν επαγγελματίες υγείας οι οποίοι στρατολογήθηκαν από φορείς

ψυχικής υγείας. Η επιλογή αυτής της ομάδας έγινε εξαιτίας της αυξημένης

επικινδυνότητας που παρουσιάζει για εμφάνιση ψυχικών και σωματικών παθήσεων.

Σα κριτήρια εισαγωγής ήταν:

1) Τα άτομα να είναι από 18 και άνω

2) Να εργάζονται την περίοδο της έρευνας

3) Η γνώση ομιλίας, γραφής και ανάγνωσης στην ελληνική γλώσσα

Σα κριτήρια αποκλεισμού ήταν:

1) Να μην πάσχουν από Μείζονες ψυχικές διαταραχές του άξονα Ι του DSM-IV

2) Η ύπαρξη κάποιας Διαταραχής του άξονα II του DSM-IV που από κλινικής σκοπιάς

μπορούν να δράσουν ανασταλτικά στην μελέτη

Πληθυσμός-Δείγμα

Με βάση τα κριτήρια αυτά επιλέχθηκαν:

11 εργαζόμενοι

Οι 3 αρνήθηκαν να συμμετάσχουν

Ο τελικός αριθμός των συμμετεχόντων στην έρευνα διαμορφώθηκε σε 8

Οι λόγοι επιλογής αυτών των ατόμων ήταν:

Το διαφορετικό επαγγελματικό υπόβαθρο

Η διαφορά στα έτη εμπειρίας

Η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη περιγραφή του κοινωνικού και ψυχικού

πλουραλισμού των εργαζομένων

Δειγματοληψία

κόπιμη δειγματοληψία (purposive sampling)

τόχος της σκόπιμης δειγματοληψίας

Η επικέντρωση σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού που παρουσιάζουν

ενδιαφέρον, στα οποία θα επιτρέψει την προσέγγιση και απάντηση των ερωτήσεων της

μελέτης.

Το δείγμα που μελετάται δεν είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού. Είναι αρκετά

μικρό, ιδίως σε σύγκριση με τις τεχνικές της τυχαίας δειγματοληψίας

Εργαλείο διεξαγωγής της Έρευνας

Για την διερεύνηση του φαινομένου του εργασιακού στρες πραγματοποιήθηκαν

συνεντεύξεις με την χρήση εργαλείου που δημιουργήθηκε για τον σκοπό της μελέτης.

Στα πλαίσια των συνεντεύξεων διαμορφώθηκε ένα ημι-δομημένο ερωτηματολόγιο το

οποίο αποτελείτο από ανοιχτές και κλειστές ερωτήσεις.

Οι κλειστές ερωτήσεις χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να ληφθούν δημογραφικές

πληροφορίες.

Οι ανοιχτού τύπου ερωτήσεις είχαν ως στόχο να καταστεί δυνατό στους

συμμετέχοντες να αναφέρουν ελεύθερα ό,τι θεωρούσαν σχετικό και χρήσιμο σε

σχέση με την εμπειρία τους.

Εργαλείο διεξαγωγής της Έρευνας

Οι άξονες γύρω από τους οποίους δομήθηκαν οι ερωτήσεις ήταν:

Πιθανά αίτια τους στρες

Ψυχοσωματικές εκδηλώσεις του στρες

Κοινωνικές συνέπειες

Ο ρόλος του εργασιακού περιβάλλοντος

Συναισθήματα και σκέψεις

Αναζήτηση βοήθειας-επίσκεψη σε ειδικό (ψυχικής) υγείας

Διαδικασία εξασφάλισης εγκυρότητας και

αξιοπιστίας της έρευνας

Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια πιλοτική εφαρμογή

Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν προέκυψαν από ατομικές

συνεντεύξεις, στις οποίες δόθηκε ιδιαίτερη μνεία στον σεβασμό του

συμμετέχοντα

Δεν έγινε καμία διάκριση φυλετική, εθνική ή θρησκευτική

Το μικρό δείγμα, η μη τυχαία δειγματοληψία και η έλλειψη συνδυαστικών

μεθόδων περιορίζουν την γενίκευση των αποτελεσμάτων

Επεξεργασία δεδομένων

Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε με την χρήση της θεματικής ανάλυσης

(interpretative thematic analysis)

Η θεματική ανάλυση αποτελείται από 6 φάσεις:

1) την εξοικείωση με τα δεδομένα

2) την παραγωγή της αρχικής κωδικοποίησης

3) την αναζήτηση θεμάτων

4) την επανεξέταση των θεμάτων

5) τον καθορισμό και την απόδοση «ονόματος»

6) την παραγωγή της τελικής έκθεσης της ανάλυσης των δεδομένων

Περιορισμοί της Μελέτης

A. Η έλλειψη αντιπροσωπευτικότητας δείγματος δεν επιτρέπει την γενίκευση των αποτελεσμάτων

B. Το στοιχείο της μη επαναληψιμότητας, αποτελεί έναν βασικό περιορισμό για την προώθηση και

τεκμηρίωση της έρευνας

C. Καθίσταται προβληματική η απόδειξη αιτιακής σχέσης (αίτιο-αιτιατό) με το υπό εξέταση

φαινόμενο

D. Τόσο ο ερευνητής όσο και τα άτομα γνώριζαν ότι βρίσκονταν στην ερευνητική διαδικασία. Οι

συμμετέχοντες ενσωματώνουν με έναν ενεργό τρόπο τις προσλαμβανόμενες πληροφορίες και

ανταποκρίνονται κατάλληλα. Έτσι, η διαδικασία της μελέτης, ο τρόπος διεξαγωγής και το

πλαίσιο, ο ερευνητής μπορεί να ωθούν έναν ερωτώμενο να παρέχει κοινωνικά επιθυμητές

απαντήσεις. Τέτοιου τύπου σφάλματα ονομάζονται response bias

ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΑ

Η πλειονότητα των ατόμων του δείγματος εμφάνιζε:

Διαταραχή στον τρόπο ζωής

Αυξημένα επίπεδα στρες

Ψυχικό και σωματικό άγχος

Μειωμένη ικανοποίηση από

την εργασία

Επαληθεύθηκαν οι ερευνητικές μας υποθέσεις

ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ

το πρώτο επίπεδο της αιτιακής σχέσης εργασίας-στρες παρατίθενται η προσωπικότητα, οι ατομικές επιδιώξεις, τα όνειρα και οι στόχοι του εργαζομένου

Στόχοι: επαγγελματική ανέλιξη, προσωπικός χρόνος, οικονομική αυτάρκεια

Απειλούνται ή χάνονται

Εκλείπουν οι συνθήκες και οι προϋποθέσεις που θα καθιστούσαν την επίτευξή τους πιθανή ή δυνατή

Εργασιακή εξουθένωση

ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ

Οι επαγγελματικές σχέσεις και το κοινωνικό δίκτυο εντός του εργασιακού πλαισίου

επηρεάζει σημαντικά τις πιθανότητες εμφάνισης και επιδείνωσης του εργασιακού

στρες σε περιπτώσεις «ασυμφωνίας». Σε περιπτώσεις θετικού κλίματος και

συνεργασίας φαίνεται να λειτουργεί προστατευτικά προς τον εργαζόμενο.

Στις συνεντεύξεις αναδείχθηκε το στρες που προέκυπτε από την αδυναμία

συνεργασίας με συναδέλφους ή φορείς, αλλά και η θετική συμβολή του κλίματος

συνεργασίας στην άμβλυνση του εργασιακού στρες

ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ

Σο δεύτερο επίπεδο περιλαμβάνει τους οργανωτικούς παράγοντες

Αντιλαμβανόμενες από το άτομο ελλείψεις του εργασιακού πλαισίου που καθιστούν τον χώρο

δουλειάς στρεσογόνο και αφαιρούν μέρος της ικανοποίησης που πηγάζει από το αντικείμενο

εργασίας

Η απουσία κατάλληλα διαμορφωμένου χώρου ή την πλήρη έλλειψη χώρου

Η απουσία εκπαιδευτικού υλικού

Η απουσία διαλειμμάτων

Η μη προστασία του ελεύθερου χρόνου του εργαζομένου

Το υπερβολικό φόρτο εργασίας

Οι αυξημένες ευθύνες

Η έλλειψη εποπτείας

Η αλληλοεπικάλυψη ρόλων

ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ το τρίτο επίπεδο συναντούμε τα κοινωνικά ζητήματα

Όσον αφορά τον τρόπο ζωής και τις διαπροσωπικές σχέσεις, η επεξεργασία των

συνεντεύξεων ανέδειξε:

διαταραγμένα μοτίβα σίτισης

δυσκολία ύπνου

αύξηση του καπνίσματος

μείωση ικανοποίησης από την συναναστροφή με φίλους και οικείους

ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αναδεικνύεται ως

κυρίαρχη και επιτακτική ανάγκη ο σχεδιασμός και η εφαρμογή πρωτογενούς

και δευτερογενούς πρόληψης σχετικά με το εργασιακό στρες όσον αφορά

την υγεία των εργαζομένων και την εγκαθίδρυση ενός ποιοτικού και βιώσιμου

εργασιακού περιβάλλοντος που θα μπορεί να προάγει την προσωπική και

επαγγελματική ανάπτυξη του ατόμου.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Α) Ξενόγλωσση

1. Adam, T. C., & Epel, E. S. (2007). Stress, eating and the reward system. Physiology & Behavior, 91(4), 449-58. doi:10.1016/j.physbeh.2007.04.011.

2. Amorosi, M., & Pettinelli, R. (2013). Depression and work related stress problems, with notes of comparative law. Psychiatria Danubina, 25(2), 185-9.

3. Anshel, M., Robertson, M. & Caputi, P. (1997). Sources of acute stress and their appraisals and reappraisals among Australian police as function of previous experience. Journal Occupational and Organizational Psychology, 70(4), 337-356. doi: 10.1111/j.2044-8325.1997.tb00653.x.

4. Apodaca, E., & Kleiner, B. (2001). «Sexual Harassments in the Business Environment». International Journal of Sociology and Social Policy, 21(8-10), 3-13.

5. Arnetz Bengt, B. (2001). Psychosocial challenges facing physicians of today. Social Science and Medicine, 52, 203-213. PMID:11144776.

6. Arnold, J., Cooper, C. J., & Robertson, I. T. (1995). Work Psychology: Understanding human behavior in the work place. 2nd edition, London: Pitman.

7. Bakker, A. B., Killmer, C. H., Siegriest, J., & Schaufeli, W. B. (2000). Effort-reward imbalance and burnout among nurses. Journal of Advanced Nursing, 31, 884-891.

8. Balfour, D. J. K., (2002).The Neurobiology of Tobacco Dependence: A Commentary. Respiration, 69, 7–11.

9. Bengtsson, M., Sjöberg, K., Candamio, M., Lerman, A., & Ohlsson, B. (2013). Anxiety in close relationships is higher and self-esteem lower in patients with irritable bowel syndrome compared to patients with inflammatory bowel disease. European journal of internal medicine, 24(3), 266-272. doi: 10.1016/j.ejim.2012.11.011.

10. Bennett, H. T., & Cohen, S., (1993). Stress and Immunity in Humans: A Meta-Analytic Review. Psychosomatic Medicine, 55, 364-379. PMID: 8416086.

11. Berjot, S., & Gillet, N. (2011). Stress and coping with discrimination and stigmatization. Frontiers in Psychology, 2(33), 1-13.

12. Boyatzis, R. E. (1998). Transforming qualitative information: Thematic Analysis and code development. Thousand Oaks, CA: Sage.

13. Bureau of Labor Statistics. United States Department of Labor. (1997). White collar workers account for most cases of occupational stress. Retrieved on 15/03/2017 from https://www.bls.gov/opub/ted/1999/oct/wk2/art03.htm.

14. Caccesse, T. M., & Mayerberg, C. K. (1984). Gender differences in perceived burnout of college coaches. Journal of Sport Psychology, 6, 279-288.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Β) Ελληνική

1. Αντωνίου, Α. Σ. (2007). Πηγές εργασιακού στρες, ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Τελευταία πρόσβαση 25/3/207, διαθέσιμο από http://www.elinyae.gr/el/lib_file_upload/teuxos%2055.1391156873984.pdf.

2. Δημητρόπουλος, Χ., & Φιλλίπου, Ν. (2006). Η επαγγελματική εξουθένωση στον χώρο της υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 25(5), 642-647.

3. Δρίβας, Σ., (2002). Το σύνδρομο Mobbing στην εργασία. Υγιεινή και Ασφάλεια της Εργασίας, 9, 2-3.

4. ΕΛ.ΙΝ.Υ.ΑΕ (2013). Πηγές εργασιακού στρες: το σύνδρομο Mobbing, το σύνδρομο Burn-out. Υγιεινή και Ασφάλεια στην Εργασία, 55: 7-14.

5. Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, 2013. Πανευρωπαϊκή δημοσκόπηση για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία, 21 Μαρτίου 2013. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://osha.europa.eu//en/publications/reports/TE-81-08-478-EN-C_OSH_in_figures_stress_at_work

6. Καδδά, Α. (2005). Τρόποι διαχείρισης του stress των επαγγελματιών υγείας στα δημόσια νοσοκομεία. Επιθεώρηση Υγείας, 16, 23-26.

7. Μάρκου, Π. Η. (2005). H επαγγελματική εξουθένωση στο νοσηλευτικό προσωπικό των νοσοκομείων. Επιθεώρηση Υγείας, 16, 21-25.

8. Μουστάκα, Ε., Αντωνιάδου, Φ., Μαλλιαρού, Μ., Ζάντζος, Ι. Ε., Κυριάκη, Κ., & Κωνσταντινίδης, Θ. Κ. (2011). Διερεύνηση εργασιακού στρες νοσηλευτικού προσωπικού – συγκριτική μελέτη μεταξύ νοσοκομείων πρωτεύουσας και περιφέρειας. Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης, 3(3), 90-96.

9. Ν. 3488/2006 – ΦΕΚ 191 τ. Α/11-9-2006

10. Παπαστυλιανού, Α., & Πολυχρονόπουλος, Μ. (2007). Επαγγελματική εξουθένωση, ασάφεια και σύγκρουση ρόλων στους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ψυχολογία, 14(4), 367-391.

11. Τσιπλητάρης, Α. (2002). Η επαγγελματική δυναμικότητα του δασκάλου. Στο Ν. Πολεμικός, Μ. Καιλα και Φ. Καλαβάσης. εκπαιδευτική, οικογενειακή και Πολιτική Ψυχοπαθολογία. Αθήνα: Ατραπός, 203-204.

12. Σταματίου, Α. Α., & Σωτηράκη, Κ. (2010). Εντάσεις που προκαλούνται από τη σύγκρουση οικογενειακών και εργασιακών υποχρεώσεων. Στο Στρες Προσωπική Ανάπτυξη και Ευημερία, Αντωνίου Αλέξανδρος-Σταμάτιος (επ). Αθήνα: Παπαζήση.

Το άγτος δεν αδειάζει ηο αύριο από ηις

λύπες ηοσ. Αδειάζει ηο ζήμερα από ηη

δύναμή ηοσ.

Charles Haddon Spurgeon

Σας ευχαριστώ

για την προσοχή

σας!