Εθνικό και ΚαποδιστριακόΠανεπιστήμιο ΑθηνώνΣχολή Ν.Ο.Π.Ε.Τμήμα ΝομικήςΠανεπιστημιακό έτος: 2003-2004

Μάθημα

Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα

Θέμα

Το δικαίωμα της προσωπικότηταςτων δημοσίων προσώπων απέναντι στον Τύπο

The right of personalityof public persons against the Press

Διδάσκων ΚαθηγητήςΚος. Ανδρ. Δημητρόπουλος

Επιμέλεια φοιτήτριαςΓαβρήλου ΕλένηςΑ.Μ. 1340200200073

Αθήνα, Μάιος 2004

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΚεφάλαιο ΠρώτοΣυνταγματική θεμελίωση των δικαιωμάτων του τύπου και των

δημοσίων προσώπων. Σύγκρουση ή Συμβίωση;

Κεφάλαιο ΔεύτεροΠεριεχόμενο του δικαιώματος της προσωπικότητας

Όρια του δικαιώματος της προσωπικότητας

Αυτοπροσδιορισμός των ορίων της προσωπικότητας –

Πρόσωπα επικαιρότητας

Έννοια, σημασία, περιεχόμενο και υποκείμενο της ελευθερίας

εκφράσεως γνώμης.

«Θεσμική εγγύηση» της ραδιοτηλεόρασης

Κεφάλαιο ΤρίτοΠαράνομος χαρακτήρας των επεμβάσεων στον ιδιωτικό βίο

Πότε αίρεται

Δικαιολογημένο ενδιαφέρον

Συναίνεση

Στάθμιση συμφερόντων

Αληθή – ψευδή περιστατικά

Υπεύθυνοι των εγκλημάτων του Τύπου

Μέσα προστασίας της προσωπικότητας

Δικαίωμα απαντήσεως και δικαίωμα επανορθώσεως

Αμυντικά μέσα προστασίας

Περιορισμός δικαιώματος τύπου-Θεσμική εφαρμογή-Αιτιώδης συνάφεια-

Τριτενέργεια

Ένα ειδικότερο ζήτημα,η προσβολή της προσωπικότητας μέσω

διαδικτύου

Κεφάλαιο ΤέταρτοΣυμπέρασμα

Περίληψη

2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’

Συνταγματική θεμελίωση των δικαιωμάτων τύπου – δημοσίων προσώπων. Σύγκρουση ή συμβίωση;

Στο άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος αναφέρονται τα

εξής: Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την

προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική

και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα

των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη.

Έπειτα, στο άρθρο 5Α παράγραφος 1 έχουμε: Καθένας έχει δικαίωμα

στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί στο δικαίωμα

αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο εφόσον είναι

απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους ασφάλειας

εθνικής, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων

και συμφερόντων τρίτων. Παράλληλα αναπτύσσεται και το άρθρο 14:

1) Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά,

γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους

νόμους του κράτους. 2) Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και

κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται. 3) Η κατάσχεση

εφημερίδων και άλλων εντύπων, είτε πριν από την κυκλοφορία είτε

ύστερα από αυτή, απαγορεύεται. Επίσης, στο άρθρο 2 παράγραφος

1: Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν

την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας.

Παρατηρούμε ότι το Σύνταγμα κατοχυρώνει τόσο την

προστασία της προσωπικότητας του ανθρώπου (είτε είναι απλός

πολίτης, είναι δημόσιο πρόσωπο – Οι Έλληνες είναι ίσοι απέναντι

στο νόμο Σ4 § 1) όσο και το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης και

διάδοσης των ιδεών και στοχασμών από όλους και ειδικότερα από

τον τύπο. Τι γίνεται, όμως, όταν γίνεται καταχρηστική η άσκηση του

δικαιώματος του Τύπου σε σημείο που να προσβάλλεται η

προσωπικότητα των δημοσίων προσώπων με τα οποία

ασχολούνται;

3

Είναι αμφίβολο αν υπάρχει εκδήλωση της ζωής του ανθρώπου

που να μην έρχεται σε επαφή με τον τύπο: πολιτική, οικονομία,

τέχνες, επιστήμες, θρησκεία, αθλητισμός, κοινωνική ζωή,

ατυχήματα, εγκλήματα, δημόσια επικοινωνία, προσφορά αγαθών και

διαφήμιση, αποτελούν τομείς για τους οποίους ο τύπος μεταδίδει

ειδήσεις και εκφέρει γνώμη και κρίσεις. Στη δημοσιότητα έρχονται

όχι μόνο πολιτικά γεγονότα αλλά κάθε συμβάν για το οποίο υπάρχει

ενδιαφέρον του κοινωνικού συνόλου ή μερίδας του, το οποίο

καλείται να ικανοποιήσει ο τύπος μέσω της διαδόσεως ειδήσεων,

κρίσεων, πληροφοριών και εικόνων.

Στο πεδίο του αστικού δικαίου, η απάντηση του ατομικού

δικαιώματος της ελευθερίας έκφρασης και ειδικότερα της ελευθερίας

του τύπου με το έννομο αγαθό της προσωπικότητας ενδέχεται να

είναι αρμονική, μπορεί όμως και όχι. Στη δεύτερη περίπτωση

γεννάται θέμα συγκρούσεως δύο έννομων αγαθών και

κατοχυρωμένων από το Σύνταγμα, που επιβάλλει την ad hoc

στάθμισή τους. Η στάθμιση μπορεί να οδηγήσει είτε στην

επικράτηση της ελευθερίας του τύπου στο χώρο του δικαίου της

προσωπικότητας, είτε, αντίθετα, στον περιορισμό της ελευθερίας

του τύπου υπέρ του δικαιώματος της προσωπικότητας. Γεννάται,

λοιπόν, το ερώτημα: Μέσω ποιων διατάξεων εισχωρεί η ελευθερία

του τύπου στο πεδίο του δικαίου της προσωπικότητας, και

αντίστροφα, σε ποιες περιπτώσεις και κάτω από ποιες

προϋποθέσεις το ατομικό δικαίωμα της ελευθερίας του τύπου

υποχωρεί μπροστά στην προστασία της προσωπικότητας;

(σελ. 18, 20 Προσωπικότητα και τύπος, Καράκωστας Γ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’

Περιεχόμενο του δικαιώματος της προσωπικότηταςΤο ιδιωτικού δικαίου δικαίωμα της προσωπικότητας

διατυπώνεται στη γενική ρήτρα του ΑΚ 57, μέσω της οποίας

αναγνωρίζεται ένα γενικό, απόλυτο δικαίωμα του καθενός με το

4

οποίο εξασφαλίζεται η προστασία της προσωπικότητας και,

γενικότερα, η προάσπιση της αξίας του ανθρώπου. Η ΑΚ 57

αποτελεί συγκερασμό των συνταγματικών διατάξεων των άρθρων 2

παρ. 1 και 5 παρ. 1, κατά τρόπο ώστε στο ιδιωτικού δικαίου

δικαίωμα της προσωπικότητας περιλαμβάνεται τόσο ο σεβασμός

της αξίας του ανθρώπου που αποτελεί τον απαραβίαστο πυρήνα

του δικαιώματος όσο και η ελεύθερη ανάπτυξη της

προσωπικότητας. Είναι, συνεπώς, δυνατόν να γίνει διάκριση

ανάμεσα στη στατική πλευρά της προσωπικότητας, η οποία και

συμπίπτει με την αναγνωριζόμενη στον άνθρωπο αξία, και για

δυναμική πλευρά που ταυτίζεται με την ελευθερία αναπτύξεως της

προσωπικότητας. Προσβολή της προσωπικότητας κατά τις ΑΚ 57

και 59 δε σημαίνει άλλο παρά σύγκρουση δύο ομοειδών

δικαιωμάτων: του θύματος αφενός, ο οποίος υπέστη προσβολή,

κατά κανόνα, στη στατική πλευρά της προσωπικότητάς του

(προσβολή της τιμής, του ονόματος, του ιδιωτικού βίου κ.λπ.), και

του δράστη αφετέρου, του οποίου τίθεται υπό κρίση η ελευθερία

αναπτύξεως της προσωπικότητάς του, που εκδηλώνεται μέσω της

επιδίκου συμπεριφοράς του (δημοσίευμα, συλλογή ή επεξεργασία

πληροφοριών για τον ενάγοντα, διείσδυση στην ιδιωτική σφαίρα του

ενάγοντος κ.ο.κ.). Ως εκ τούτου, η ΑΚ 57 δεν λειτουργεί μόνο υπέρ

του προσβληθέντος από τον τύπο ή άλλο μέσο μαζικής ενημέρωσης

και επικοινωνίας αλλά προστατεύει και το συντάκτη του

δημοσιεύματος, εφόσον ενήργησε ως εκπρόσωπος του τύπου και

τήρησε τις συναλλακτικές υποχρεώσεις.

Υποστηρίζεται η άποψη ότι ο αποτελεσματικότερος τρόπος

συνυπάρξεως του δικαιώματος της προσωπικότητας με την

ελευθερία του λόγου και του τύπου συνίσταται στην αναγνώριση

ενός δικαιώματος επί των ιδίων πληροφοριών και την παροχή

έννομης προστασίας σε περίπτωση αυθαίρετης χρησιμοποιήσεως ή

διαδόσεως από τρίτους, όπως πρόσφατα καθιερώθηκε στο

βρετανικό δίκαιο. Αντικείμενο έννομης προστασίας θα πρέπει να

είναι μόνο οι προσωπικές πληροφορίες, αυτές δηλαδή που λόγω

5

του απόρρητου ή εμπιστευτικού τους χαρακτήρα, το άτομο επιθυμεί

να διαφυλάξει ή τουλάχιστον να περιορίσει τη διάδοσή τους.

Η προσπάθεια θεωρητικού προσδιορισμού του περιεχομένου

της προσωπικότητας, κατά τρόπο ώστε να είναι δυνατή, μέσω

υπαγωγής, η εφαρμογή της γενικής διατάξεως στις επιμέρους

περιπτώσεις, προσκρούει στη νομική πρακτική, η οποία απέδειξε

ότι, εφόσον με την προσβολή δε θίγεται ο πυρήνας του

δικαιώματος, δηλαδή η αξία του αληθινού ανθρώπου, είναι

αναγκαία η στάθμιση συμφερόντων και προστατευομένων εννόμων

αγαθών, πράγμα το οποίο απεδείχθη τελικώς και η θεωρία. Από τη

διαδικασία αυτή δεν εξαιρούνται τα επιμέρους αγαθά του

δικαιώματος της προσωπικότητας, τα οποία, ως άμεσα

συνδεδεμένα με τον άνθρωπο, δεν είναι δυνατόν ούτε να

απαριθμηθούν, ούτε να ιεραρχηθούν. Η ίδια η φύση, συνεπώς, των

επιμέρους έννομων αγαθών, και όχι το νεαρό της ηλικίας τους,

επιβάλλει, σε κάθε περίπτωση, τη στάθμιση αγαθών και

συγκρουόμενων συμφερόντων, προκειμένου να ενταχθούν στο

πεδίο προστασίας της ΑΚ 57.

Η γενική διατύπωση της ΑΚ 57 θέτει όμως το ερώτημα:

Μήπως λόγω της εντάσεως και της ασαφούς έννοιας της

προσωπικότητας λέγεται η αρχή της ασφάλειας του δικαίου;

Μήπως, συνεπώς, πρέπει να χαραχθούν όρια της προσωπικότητας

στο δικαιικό χώρο;

Αi: Όρια του δικαιώματος της προσωπικότητας

Η γερμανική επιστήμη και νομολογία διατύπωσε τη θεωρία

των σφαιρών της προσωπικότητας. Σύμφωνα μ’ αυτήν, αντικείμενο

έννομης προστασίας συνιστούν τρεις σφαίρες της ανθρώπινης

προσωπικότητας: η ατομική, η ιδιωτική και η απόρρητη ή μυστική

σφαίρα. Τα όρια των τριών αυτών περιοχών της προσωπικότητας

δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν ακριβώς a priori, αλλά εξαρτάται

από τις συγκεκριμένες περιστάσεις ποια σφαίρα και σε τι βαθμό

6

έγινε αντικείμενο προβολής. Η μυστική ή απόρρητη σφαίρα

περιλαμβάνει, κατά κανόνα, το πεδίο της ανθρώπινης

προσωπικότητας που το άτομο δεν αποκαλύπτει ούτε στα πιο

έμπιστά του πρόσωπα και στο οποίο επιτρέπει την πρόσβαση μόνο

σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Στην έννοια της ιδιωτικής σφαίρας

περιλαμβάνεται το πεδίο εκείνο της ανθρώπινης δραστηριότητας, το

οποίο είναι μεν προσιτό στο στενό κύκλο των προσώπων της

οικογένειας και των φίλων, η πρόσβαση όμως σε αυτό τρίτων

επιτρέπεται μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Η ατομική σφαίρα,

τέλος, σκοπό έχει την προστασία του ατόμου υπό την έννοια της

διατηρήσεως της ατομικότητάς του και των χαρακτηριστικών

γνωρισμάτων της προσωπικότητάς του σε σχέση με τον κοινωνικό

του περίγυρο. Στο πλαίσιο της ατομικής σφαίρας προστατεύεται το

σύνολο της επαγγελματικής και κοινωνικής εν γένει δραστηριότητας

του ανθρώπου.

Αii. Αυτοπροσδιορισμός των ορίων της προσωπικότητας – Πρόσωπα της επικαιρότητας

Η έκταση της αξιώσεως σεβασμού της προσωπικότητας

καθορίζεται κυρίως από τον ίδιο το φορέα του δικαιώματος, στον

οποίο επαφίεται η περιχάραξη της κοινωνικής του παρουσίας. Η

εξουσία αυτοπροσδιορισμού προκύπτει από τη σκέψη, από την

οποία εκκινά και το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα

ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, ότι κάθε άνθρωπος

είναι ελεύθερος να κρίνει ποιές πτυχές της προσωπικότητάς του θα

αποκαλύψει στους τρίτους, να επιλέγει την εικόνα με την οποία θα

εμφανιστεί στον κοινωνικό του περίγυρο, να αποφασίζει πότε

προσβάλλεται η προσωπικότητά του. Η ελευθερία αυτο-

προσδιορισμού θεμελιώνει και την ελευθερία εκφράσεως, διότι δεν

είναι δυνατόν να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του (ούτε καν να έχει

γνώμη) άτομο που αδυνατεί να αυτοπροσδιοριστεί.

7

Η εξουσία αυτοπροσδιορισμού δεν είναι ωστόσο απεριόριστη,

αλλά υπόκειται σε ορισμένους συμφυείς περιορισμούς. Ο φορέας

του δικαιώματος οφείλει να ανέχεται επεμβάσεις στην

προσωπικότητά του, ο οποίες συνδέονται με τον τρόπο ζωής που ο

ίδιος επέλεξε. Όποιος μετέχει π.χ. σε δημόσια διαδήλωση ή

παρακολουθεί ποδοσφαιρικό αγώνα ή εκθέτει τ ις οικογενειακές του

αντεγκλήσεις στην κοινή θέα, αποδέχεται την εκ μέρους τρίτων

παρακολούθησή του ή τη λήψη φωτογραφίας ή μαγνητοσκόπησή

του. Εξάλλου, όποιος επιλέγει τη διακεκριμένη παρουσία του στην

κοινωνική σφαίρα, πρέπει να υπολογίζει ή τουλάχιστον να μην

αποκλείει ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο συζητήσεως τρίτων, που

μπορεί να δικαιολογήσει τη δημιουργία δημόσιου ενδιαφέροντος

γύρω από το πρόσωπό του, πράγμα το οποίο οφείλει να ανέχεται ο

θιγόμενος. Αυτό ισχύει ιδίως για πρόσωπα που ασκούν δημόσιο

λειτούργημα ή που συμμετέχουν στην πολιτική ζωή, καθώς και για

τα λεγόμενα πρόσωπα της σύγχρονης ιστορίας. Πρόσωπα που

ασκούν δημόσιο λειτούργημα δεν είναι μόνο οι δημόσιοι υπάλληλοι

εν στενή εννοία, αλλά όλα τα πρόσωπα στα οποία έχει ανατεθεί

νομίμως, έστω και προσωρινά, η άσκηση υπηρεσίας δημόσιας,

δημοτικής ή κοινοτικής ή άλλου νομικού προσώπου δημοσίου

δικαίου. Πολιτικοί είναι τα πρόσωπα που ασχολούνται με την

πολιτική εν ευρεία εννοία και ασκούν, άσκησαν ή επιδιώκουν να

ασκήσουν πολιτικό αξίωμα. Σύμφωνα με τη θεωρία που

διατυπώθηκε στη γερμανική επιστήμη, τα πρόσωπα της σύγχρονης

ιστορίας διακρίνονται σε πρόσωπα απόλυτης επικαιρότητας που

ενδιαφέρουν εν γένει το κοινό και σχετικής επικαιρότητας που

απασχολούν την κοινή γνώμη εν όψει ενός εξαιρετικού και έκτακτου

γεγονότος. Κατά τη νομολογία, «σε μια δημοκρατική κοινωνία το

άτομο το οποίο αποφασίζει να αναλάβει οποιαδήποτε θέση που

θεωρείται ή μπορεί να θεωρηθεί ότι αφορά το δημόσιο βίο και

προδήλως τέτοια είναι η θέση του κυβερνητικού επιτρόπου, έστω

και προσωρινού, μιας Τράπεζας, υπόκειται στον αμείλικτο έλεγχο

8

του τύπου, τον οποίο, εφ’ όσον δε θίγει ανεπίτρεπτα την τιμή ή την

υπόληψή του, είναι υποχρεωμένο να ανεχθεί».

Η άσκηση κριτικής σε βάρος πολιτικών προσώπων

απασχόλησε και το Ευρωπαϊκό δικαστήριο των δικαιωμάτων του

ανθρώπου στην υπόθεση Lingens. Το δικαστήριο έκρινε ότι, με την

απόφαση του αυστριακού δικαστηρίου, το οποίο κατεδίκασε τον

δημοσιογράφο Lingens για δυσφήμηση σε βάρος του Καγκελάριου

Kreisky, παραβιάζεται το άρθρο 10 της Συμβάσεως της Ρώμης.

Διότι η ιδιότητα του πολιτικού δικαιολογεί και την άσκηση ακόμα και

δριμείας κριτικής, η οποία, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν

συνιστά προσωπική επίθεση όπως είχε κρίνει το αυστριακό

δικαστήριο.

Από το 1964, με την υπόθεση New York Times n. Sull ivan,

εισήχθη στο αμερικανικό δίκαιο η έννοια των δημοσίων λειτουργών

(public officials), μέσω της οποίας επήλθε και η πρώτη απόκλιση

από την αρχή της γνήσιας αντικειμενικής ευθύνης του τύπου σε

περίπτωση δυσφημήσεως. Εφεξής, η άσκηση κριτικής εκ μέρους

του τύπου, εφόσον έχει ως στόχο πρόσωπα της κατηγορίας αυτής,

δεν θεμελιώνει υποχρέωση αποζημιώσεως, εκτός αν ο συντάκτης

ενήργησε με πρόθεση, δηλαδή εν γνώσει του αναληθούς χαρακτήρα

του ισχυρισμού του ή αδιαφορώντας για το αληθές ή όχι του

ισχυρισμού («actual malice, that is with knowledge that is was false

or with recklesse disregarde of weather it was false or not»). Τρία

χρόνια μετά την υπόθεση New York Times v. Sull ivan, το Ανώτατο

Ομοσπονδιακό Δικαστήριο επεξέτεινε τη ρύθμιση αυτή πέρα από

τους δημόσιους λειτουργούς και τους υποψήφιους για δημόσια

αξιώματα, στα «δημόσια πρόσωπα» (public f igures), τα οποία λόγω

της θέσεώς τους ή λόγω συγκεκριμένων περιστατικών βρίσκονται

στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Προκειμένου περί δυσφημήσεως,

το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο των ΗΠΑ εισήγαγε ένα

σύστημα διαβαθμίσεως της ευθύνης εξαρτώμενο από το εάν ο

ενάγων περιλαμβάνεται στην κατηγορία των public f igures. Η

διαβάθμιση αυτή, η οποία αποδείχθηκε ολισθηρή και

9

δυσεφάρμοστη, οδήγησε στην περαιτέρω διάκριση μεταξύ

προσώπων απόλυτης δημοσιότητας (all purpose public f igures) και

προσώπων τα οποία γίνονται διάσημα εξαιτίας ειδικής

περιστάσεως. Η διάκριση εφαρμόζεται αποκλειστικά στο αδίκημα

της δυσφημήσεως και δεν κρίνεται από συνταγματική άποψη

αναγκαίο να επεκταθεί στο right of publicity. Για την εξουσία

οικονομικής εκμεταλλεύσεως στοιχείων της προσωπικότητας ή

δικαίωμα δημοσιότητας ( right of publicity) προτάθηκε η διάκριση

μεταξύ διασημοτήτων και μη διασημοτήτων ( celebrit ies και non

celebrit ies). Η έννοια της διασημότητας είναι ευρεία και

απροσδιόριστη. Το γεγονός ότι εμφανίζεται κυρίως στις υποθέσεις

που αφορούν την άσκηση του right of publicity, οφείλεται στην

ιδιομορφία του δικαιώματος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι φορείς του

δικαιώματος είναι μόνο διασημότητες, όπως υποστηρίχθηκε από τη

μειοψηφία της νομολογίας.

Για τα πρόσωπα της επικαιρότητας υπάρχει δικαιολογημένο

ενδιαφέρον του κοινού να έχει πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα της

προσωπικότητάς τους, που σημαίνει γνώση και στοιχείων της

ιδιωτικής τους ζωής, η οποία όμως δεν επιτρέπεται να φθάσει μέχρι

την επέμβαση στη σφαίρα του απορρήτου. Τα πρόσωπα της

επικαιρότητας οφείλουν συνεπώς να ανέχονται επεμβάσεις που

δικαιολογούνται από το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης.

Ο υπό του ιδίου του ενδιαφερομένου καθορισμός της

αξιώσεως σεβασμού της προσωπικότητάς του περιορίζεται ακόμα

και για τα πρόσωπα που δεν περιλαμβάνονται στις παραπάνω

κατηγορίες, από τον συνυφασμένο με την κοινωνική ζωή γενική

κίνδυνο εντοπισμού και αναγνωρίσεως από τους τρίτους, ο οποίος

και συγκρούεται με το δικαίωμα ανωνυμίας.

10

Έννοια, σημασία, περιεχόμενο και υποκείμενο της ελευθερίας εκφράσεως της γνώμης

Οι έννοιες «Ελευθερία του Τύπου» και «Ελευθεροτυπία» είναι

ταυτόσημες. Αμφότερες υπάγονται στον όρο «Ελευθερία της

πνευματικής κινήσεως». Έτσι, η § 1 του άρθρου 14 του

Συντάγματος (1975) διακηρύσσει την αρχή της ελευθερίας της

πνευματικής κινήσεως γενικά (δηλ. την ελευθερία του διακινήσεως

των ιδεών) από τη μια πλευρά και ειδικά του τύπου από την άλλη

πλευρά.

Πρόκειται για ένα κλασικό δικαίωμα, αναγκαία απόρροια προς

τα έξω της ελευθερίας του «διανοείσθαι» του οποίου μάλιστα η

απόλαυση είναι αντικειμενικά δυνατή χωρίς τη ρυθμιστική

παρέμβαση κάποιου νόμου.

Πρόκειται για ένα έμφυτο στον άνθρωπο, απαράγραπτο

δικαίωμα. Όπως είναι αυτονόητο τη σκέψη κανείς δεν μπορεί να

προσβάλλει ούτε να περιορίσει. Μόνο η εξωτερίκευσή της μπορεί να

περιοριστεί. Όμως, η κατάργηση της ελευθερίας του λόγου και της

συζητήσεως δεν αναιρεί μεν άμεσα τη δυνατότητα σκέψης αλλά με

την πάροδο του χρόνου την οδηγεί μοιραία στην παντελή στείρωσή

της. Οι άνθρωποι σχεδόν δεν σκέφτονται για πράγματα για τα οποία

δεν μπορούν να μιλούν. Συνεπώς, προστατεύεται το δικαίωμα προς

εξωτερίκευση οποιαδήποτε γνώσης. Η ανεμπόδιστη και ελεύθερη

εκδήλωση της οποιαδήποτε ενδιάθετης σκέψης που έγκειται στην

καρδιά του καθενός να φέρει στο φως της δημοσιότητας αυτή «… να

δημοσιεύει τους στοχασμούς του ώστε κάθε τρίτος να γίνεται

κοινωνός αυτών».

Αλλάζοντας λίγο θέμα και πηγαίνοντας στους συντάκτες των

εφημερίδων και περιοδικών βλέπουμε ότι από τη δημοκρατική αρχή,

από την αρχή της ελευθερίας του τύπου και από τη φύση του Τύπου

ως οργάνου πληροφορήσεως της κοινής γνώμης και ελέγχου της

διοικήσεως, ανάγεται ότι οι συντάκτες, για να εκπληρώσουν

επιτυχώς το έργο τους, έχουν δικαίωμα να αναζητούν πληροφορίες

11

από όλες τις γενικά προσιτές πηγές πληροφοριών μιας

δημοκρατικής κοινωνίας. Βλ. σχετικά το άρθρο 5 εδ. 1 του

γερμανικού θεμελιώδους νόμου της Βόννης του 1949, κατά το οποίο

το δικαίωμα αντλήσεως πληροφοριών από τις γενικά προσιτές

πηγές ανήκει γενικά σε κάθε πολίτη και θεωρείται ως

παρακολούθημα του δικαιώματος της εκφράσεως των στοχασμών.

Εξάλλου, από τα άρθρα του Συντάγματος 14 § 2, 15 § 2 και

16 § 1 σε συνδυασμό με τους κανόνες λειτουργίας του

δημοκρατικού πολιτεύματος και τις αρχές της χρηστής διοικήσεως,

συνάγεται ότι το κράτος έχει υποχρέωση να ενημερώνει τους

πολίτες για τα γεγονότα που αφορούν το δημόσιο (στην ευρεία

έννοια) τομέα της ζωής. Η υποχρέωση αυτή του σύγχρονου

δημοκρατικού κράτους ισχύει έναντι του κοινωνικού συνόλου, αλλά

δε γεννά αγώγιμη αξίωση κατά του κράτους.

Στην ουσιαστική ελευθεροτυπία περιλαμβάνεται και η

ελευθερία της συγκεντρώσεως πληροφοριών. Τούτο σημαίνει ότι το

κράτος δε δύναται να εμποδίσει τον Τύπο στην προσπάθειά του

προς συγκέντρωση πληροφοριών, ακριβώς, όπως και κάθε πολίτης

είναι ελεύθερος να ενημερωθεί από κάθε προσιτή σ’ αυτόν πηγή.

Αυτή η ελευθερία συγκεντρώσεως πληροφοριών από τον Τύπο,

βεβαίως, δε φτάνει μέχρι του σημείου ώστε να δημιουργεί

αντίστοιχη υποχρέωση του κράτους προς παροχή πληροφοριών.

Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι ο Τύπος εκπροσωπεί τη δημόσια γνώμη

και πάλι δεν μπορούμε να αναγάγουμε ότι το κράτος οφείλει να

υποκαταστήσει τον τύπο στην προσπάθεια της συγκέντρωσης από

αυτόν και με δικά του μέσα πληροφοριών, και να υποχρεούται (το

κράτος) όπως παρέχει στον τύπο κάθε πληροφορία. Γι’ αυτό και η

αξίωση του τύπου έναντι των δημοσίων υπηρεσιών, προς παροχή

πληροφοριών, δεν αποτελεί συνταγματικώς κατοχυρούμενο

προνόμιο του τύπου αλλά απλή έκφραση της τυπικής ελευθερίας

του τύπου. Με άλλες λέξεις έχουμε εδώ μια υποχρέωση του

κράτους προς παροχή (δηλαδή προς μια θετική ενέργεια – facere),

από την οποία γεννιέται ένα αντίστοιχο δικαίωμα πληροφοριών των

12

πολιτών, το οποίο, όπως υποστηρίχτηκε τελευταία, μπορεί να

χαρακτηριστεί ως κοινωνικό δικαίωμα.

Ελευθερία των πληροφοριών σημαίνει ελευθερία όλων των

μέσων της συλλογικής επικοινωνίας και όχι μόνο του τύπου. Έτσι,

το δικαίωμα της πληροφορήσεως έχει δύο όψεις. Δηλαδή μια

ενεργητική, που συνίσταται στο δικαίωμα λαμβάνειν και μεταδίδειν

ελεύθερα τις πληροφορίες και μια παθητική, που συνίσταται στο

δικαίωμα να είναι κανείς καλά πληροφορημένος. Τα πρακτορεία

ειδήσεων στηρίζονται στην ελευθερία αυτή.

Εκτός, όμως, του δικαιώματος προς παροχή πληροφοριών

στον τύπο από τις Δημόσιες Αρχές, η δημόσια αποστολή του τύπου

εξυπηρετείται εξίσου και δια της υποχρεώσεως αυτού όπως προς

της δημοσιεύσεως οιασδήποτε ειδήσεως, ή πληροφορίας, μετά της

εκ των περιστάσεων υπαγορευόμενης προσοχής, ελέγχει ταύτην

κατά το περιεχόμενο, την προέλευση και την αλήθεια. Μη

καταβάλλων ο τύπος την τοιαύτην προσοχήν ευθύνεται ποινικώς και

αστικώς.

Επίσης, η αξίωση αυτή είναι περιορισμένη εξ απόψεως

περιεχομένου των ζητουμένων πληροφοριών. Συγκεκριμένα,

υποχρέωση των Αρχών προς παροχή πληροφοριών εις τον τύπο

υφίσταται μόνο προκειμένου περί ειδήσεων αναφερομένων σε

υποθέσεις δημοσίου ενδιαφέροντος, δηλαδή σε γεγονότα επί των

οποίων η δημόσια συζήτηση δικαιολογείται ως ικανοποιούσα

πραγματική ανάγκη ενημερώσεως του κοινού και την προσπάθεια

δημιουργίας υγιούς κοινής γνώμης, και δε γίνεται απλά για

ικανοποίηση της περιέργειας ή της διαστροφικής απόλαυσης μέσω

απατηλών εντυπώσεων (330, 335-337 Κονταξής Αθ. Τύπος και

Δίκαιο). Εξυπηρετείται, παράλληλα, και το συμφέρον του συνόλου

με την εξασφάλιση δημοκρατικών σχέσεων μέσα στο κράτος. Χωρίς

ελευθερία έκφρασης γνώμης και, κατά συνέπεια, χωρίς δυνατότητα

πνευματικής αλληλεπίδρασης, ούτε κοινή γνώμη υπάρχει, ούτε

δημοκρατία. Η δημοκρατία προϋποθέτει αναγκαία την ελευθερία της

γνώμης.

13

Η θεμελιώδης σημασία του τύπου σε μια ελεύθερη δημοκρατία

έγκειται στο ότι είναι (και οφείλει να είναι) το σπουδαιότερο βήμα

της ελεύθερης ανταλλαγής ιδεών και γνωμών, αναγκαίο σε κάθε

δημοκρατικό κράτος, και αποτελεί εν γένει το σπουδαιότερο μέσο

δημοσιότητας της πολιτικής ζωής και τον ακρογωνιαίο λίθο κάθε

δημοκρατίας.

Η «θεσμική εγγύηση» της ραδιοτηλεόρασης

Η πληρότητα, η αμεροληψία ή ουδετερότητα της ειδησεογραφίας ή του

σχολιασμού μέσω της ραδιοτηλεοράσεως δεν μπορεί να συναχθεί με νομική

αναγκαιότητα από την αποδοχή «θεσμικής ελευθερίας» ή «θεσμικής

εγγυήσεως» της ραδιοτηλεόρασης. Και ο μεν όρος «θεσμική ελευθερία»,την

οποία το γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο αναγνωρίζει στη

ραδιοτηλεόραση (όπως άλλωστε και στον τύπο),αποτελεί έννοια και όρο ατυχή,

γιατί εγκλείει μια contradictio in se:μια ελευθερία που εξελίσσεται σε «θεσμό»

παύει να είναι «ελευθερία» υπό δικαιοπρακτική έννοια και γίνεται «εγγύηση

θεσμού» ή «θεσμική εγγύηση».

Στο πολύπλευρο θέμα της θ ε σ μ ι κ ή ς εγγυήσεως και της αντιπαραθέσεώς

της στα «καθ’ εαυτά»ατομικά δικαιώματα, δεν μπορώ, βέβαια να εισέλθω εδώ.

Ανεξάρτητα όμως από την ορθότητα της γνώμης, που περιορίζει την έννοια

αυτή στους θεσμούς δημοσίου δικαίου, που είναι εδραιωμένοι στο σύνταγμα όχι

μόνο για χάρη των φορέων τους, αλλά κυρίως για χάρη αυτών των ίδιων των

θεσμών, η «ελευθερία της ραδιοτηλεόρασης»-αντίθετα με την ελευθερία του

τύπου-περιορίζεται και σ’ αυτό το γερμανικό σύνταγμα σε μόνη την ελευθερία

του πληροφορείσθαι, που είναι έκφραση της γνήσιας α τ ο μ ι κ ή ς ελευθερίας

της πνευματικής κινήσεως και δε δίνει κατάλληλη βάση για την αποδοχή

«θεσμικής εγγυήσεως» της ραδιοτηλεόρασης-και μάλιστα όχι μόνο για το

ελληνικό, αλλά ούτε για το γερμανικό σύνταγμα, που αναφέρει ρητά και την

ελευθερία του πληροφορείν δια της τηλεοράσεως. Επομένως οι συναγόμενες

από τη «θεσμική εγγύηση» της ραδιοτηλεόρασης επιταγές, σχετικά με την

14

οργάνωση και τη λειτουργία της ραδιοτηλεόρασης στερούνται βάσης και σ’ αυτό

το γερμανικό σύνταγμα.(ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ,ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ Μ.Μ.Ε.σελ.164-168).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’

Παράνομος χαρακτήρας των επεμβάσεων στον ιδιωτικό βίο και πότε αίρεται

Είναι άπειρες οι περιπτώσεις όπου δημόσια πρόσωπα

«σύρουν στα δικαστήρια» εφημερίδων ή περιοδικών, συντάκτες

άρθρων, συγγραφείς βιβλίων ακόμα και φωτορεπόρτερ. Αναμφίβολο

είναι ότι το δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής και προσωπικότητας έχουν

και τα δημόσια πρόσωπα. Η έκθεσή τους στην κοινωνική ζωή

επιτρέπει μια εισβολή σε ιδιαίτερες στιγμές τους, εντούτοις

ορισμένες φορές ο τύπος κάνει κατάχρηση του δικαιώματός του για

πληροφόρηση και ενημέρωση.

Οι περιπτώσεις της εξύβρισης και της συκοφαντικής

δυσφήμισης είναι επίσης απεριόριστές. Ο άδικος χαρακτήρας των

πράξεων της εξυβρίσεως και της απλής διαφημίσεως αίρεται και

στην περίπτωση που οι σχετικές δηλώσεις γίνονται για διαφύλαξη

νομίμου δικαιώματος ή από δικαιολογημένο συμφέρον. Τέτοιο

ενδιαφέρον, που πηγάζει από την ελευθερία και την κοινωνική

αποστολή του τύπου και ειδικότερα των εφημερίδων, έχουν και τα

πρόσωπα που αμέσως συνδέονται με τη λειτουργία των ως άνω

μέσων ενημερώσεως για τη δημοσίευση ειδήσεων και καταχώρηση

γεγονότων, ως και σχολίων, σχετικών με τη συμπεριφορά

προσώπων για τα οποία ενδιαφέρεται το κοινωνικό σύνολο. Έτσι,

είναι επιτρεπτά δημοσιεύματα, συνοδευόμενα από οξεία κριτική

ακόμα και δυσμενείς χαρακτηρισμούς των προσώπων στα οποία

αναφέρονται. Και στην περίπτωση όμως αυτή ο άδικος χαρακτήρας

της εξυβριστικής ή δυσφημιστικής εκδηλώσεως δεν αίρεται όταν η

άνω εκδήλωση αποτελεί συκοφαντική δυσφήμιση ή όταν από τον

τρόπο και τις περιστάσεις που έγινε αυτή προκύπτει σκοπός

15

εξυβρίσεως. Εδικός σκοπός εξυβρίσεως, που ως νομική έννοια

ελέγχεται από τον ΑΠ, υπάρχει στον τρόπο εκδηλώσεως της

προσβλητικής της τιμής του άλλου συμπεριφοράς, όταν αυτός δεν

ήταν αντικειμενικά αναγκαίος για τη δέουσα απόδοση του

περιεχομένου της σκέψεως αυτού που φέρεται ότι ενεργεί από

δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ο οποίος μολονότι αυτό το γνώριζε,

χρησιμοποίησε τον τρόπο αυτό για να προσβάλλει την τιμή του

άλλου. Σχόλιο συντάκτη εφημερίδας με τίτλο π.χ. «πολιτικό

απόβλητο της Βουλής» και με φράσεις «η ασημαντότητά του τον

έριξε στην αφάνεια, «ο ελέω (…) πολιτικός της δεκάρας», «προδίδει

αδιάντροπα την παράταξη που τον ψηφίζει», «μεταξοσκώληκας της

πολιτικής», «το αμφίβιο είδος του», «το ηθικό ποιόν του», «η

μέθοδος της αναρρίχησης που ακολούθησε ως τώρα», σαφώς έχουν

έντονα το στοιχείο της καταφρόνησης του προσώπου του

αναιρεσίβλητου και χρησιμοποιήθηκαν εν γνώσει της υβριστικής

τους σημασίας και με σαφή πρόθεση προσβολής της τιμής και της

υπόληψης αυτού (1407 1988 ΑΠ – Τμ.Β.).

Οι ιδιαιτερότητες των προσβολών της προσωπικότητας μέσω

επεμβάσεως του τόπου στον ιδιωτικό βίο δικαιολογούν την ιδιαίτερη

αντιμετώπιση τόσο του παρανόμου όσο και των δικαιολογητικών

λόγων ή λόγων που αίρουν τον παράνομο χαρακτήρα της

συμπεριφοράς. Η απλή έκφραση γνώμης δεν μπορεί σε καμία

περίπτωση να θεωρηθεί ότι θίγει το δικαίωμα του ιδιωτικού βίου,

διότι το δικαίωμα αυτό αποσκοπεί να αποτρέψει τη γνωστοποίηση

του τρόπου ζωής ενός προσώπου χωρίς τη θέλησή του. Μόνο η

διάδοση πραγματικών περιστατικών από την ιδιωτική σφαίρα ενός

προσώπου συνιστά καταρχήν παράνομη συμπεριφορά, εφόσον ο

θιγόμενος επιθυμεί τη διαφύλαξη της μυστικότητας των στοιχείων

αυτών. Το διαδιδόμενο πραγματικό γεγονός πρέπει να είναι αληθές,

να ανταποκρίνεται δηλαδή στην πραγματικότητα, διότι αλλιώς δεν

καθίσταται γνωστό «στοιχείο» της ιδιωτικής ζωής του θιγομένου.

Δεν αποκλείεται, όμως, αναληθή πραγματικά περιστατικά που

αναφέρονται στον ιδιωτικό βίο, να επιφέρουν προσβολή της τιμής.

16

Παρά το γεγονός ότι το συμφέρον διαφυλάξεως μυστικότητας είναι

μεγαλύτερο οσάκις πρόκειται για πραγματικά περιστατικά που

συνδέονται με την τιμή ενός προσώπου, δεν απαιτείται τα

διαδιδόμενα στοιχεία να είναι και προσβλητικά της τιμής. Η

προσβολή του δικαιώματος του ιδιωτικού βίου δικαιολογείται τότε

μόνο όταν υπάρχει δικαιολογημένο συμφέρον. Το ενδιαφέρον

πληροφόρησης πρέπει στη συγκεκριμένη περίπτωση να υπερβαίνει

το συμφέρον κατοχυρώσεως της ιδιωτικής ζωής του θιγομένου. Το

συμφέρον διαφυλάξεως του ιδιωτικού βίου έχει καταρχήν την

προτεραιότητα. Υποχωρεί μόνο όταν το ενδιαφέρον της κοινής

γνώμης κριθεί ότι προέχει, μετά από ad hoc στάθμιση των

συγκρουόμενων συμφερόντων, όπως συμβαίνει, όπως εκτέθηκε και

πιο πάνω, όταν οι πληροφορίες αφορούν στον ιδιωτικό βίο

προσώπων της επικαιρότητας ή έχουν επίπτωση σε θέματα που

αφορούν το κοινωνικό σύνολο ή μερίδα του κοινωνικού συνόλου

(76, 77 Καράκωστας, Προσωπικότητα και τύπος).

Πότε αίρεταιΑπό τα παραπάνω ανάγεται ότι ο παράνομος χαρακτήρας των

επεμβάσεων αίρεται με τη στάθμιση συμφερόντων ad hoc στην κάθε

περίπτωση, με την ύπαρξη ή όχι συναίνεσης του προσώπου και

ειδικότερα του δημοσίου προσώπου, με την πρόταξη ενός

δικαιολογημένου συμφέροντος, δηλαδή εξαρτώντας την έκβαση της

υπόθεσης από το αν τα περιστατικά είναι ή όχι αληθή ή αν

πρόκειται απλά για αξιολογικές κρίσεις.

Δικαιολογημένο ενδιαφέρονΣτο Α 367 του ΠΚ έχουν περιληφθεί περιπτώσεις ένεκα των

οποίων δεν πραγματώνεται το έγκλημα της απλής δυσφήμισης. Μια

από αυτές τις περιπτώσεις είναι και η εκδήλωση που γίνεται από

δικαιολογημένο ενδιαφέρον. Τέτοιο ενδιαφέρον που πηγάζει από

την προστατευόμενη από το σύνταγμα και τους νόμους ελευθερία

και κοινωνική αποστολή του τύπου έχουν και τα πρόσωπα που

17

συνδέονται με τη λειτουργία του, για τη δημοσίευση ειδήσεων και

γεγονότων για πρόσωπα και για τη συμπεριφορά τους που

ενδιαφέρουν το κοινωνικό σύνολο. Γι ’ αυτό μπορούν να προβαίνουν

σε δημοσιεύσεις με οξεία κριτική και δυσμενείς χαρακτηρισμούς.

Στην απόφαση 2753 1987 ΜΠρΑθ στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Ε»

δημοσιεύτηκε ανυπόγραφο δημοσίευμα που αναφερόταν στην

Τράπεζα Κεντρικής Ελλάδος που τόσο απασχόλησε το κοινό, ειδικά

με το ζήτημα της εξαγοράς της και μια παράγραφος του Αν

αναφερόταν στον ενάγοντα που είχε διορισθεί προσωρινός

επίτροπος της τράπεζας και ασκούσε συνεπώς δημόσια καθήκοντα.

Γινόταν αναφορά στο παρελθόν του και νύξη για συμμετοχή της

συζύγου του σε εταιρεία που έκανε λαθραία εξαγωγή

συναλλάγματος. Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι τα αναγραφόμενα

υπήρξαν αληθινά και μόνο ένα σημείο περιείχε κάποια μικρή

ανακρίβεια και αφού έκρινε ότι μοναδικό κίνητρο για το επίμαχο

δημοσίευμα αποτέλεσε το δικαιολογημένο ενδιαφέρον του τύπου για

πληροφόρηση του κοινού, απέρριψε την αγωγή.

Ως δικαιολογημένο ενδιαφέρον και συμφέρον νοείται συνεπώς

το συμφέρον του κοινού για πληροφόρηση. Η αρχή του

δικαιολογημένου συμφέροντος έχει τις ακόλουθες συνέπειες: α)το

καθήκον επιμέλειας το οποίο οφείλει να τηρεί ο τύπος όσον αφορά

την παρουσίαση πραγματικών γεγονότων, αμβλύνεται σε

περίπτωση θεμάτων που ενδιαφέρουν ιδιαίτερα την κοινή γνώμη

και βρίσκονται στο κέντρο της επικαιρότητας, έστω και αν αυτό έχει

επιπτώσεις για την τιμή των μεμονωμένων ατόμων. β)Η συμμετοχή

ενός ατόμου σε πολιτικούς διαξιφισμούς και η ως εκ τούτου

επικέντρωση στο πρόσωπό του της κοινής γνώμης, το υποχρεώνει

να ανέχεται υποτιμητική ή μειωτική του κύρους του κριτική για το

πρόσωπό του, του τρόπου ζωής κ.λπ. Αυτό ισχύει για πρόσωπα της

πολιτικής ζωής, αλλά και για άτομα τα οποία παίζουν σημαντικό

ρόλο στην οικονομική κοινωνική ή καλλιτεχνική ζωή, τα οποία

πρέπει να είναι διατεθειμένα να δέχονται αυξημένη κριτική και

επιθέσεις (72 σελ. Καράκωστας, Προσωπικότητα και τύπος).

18

Δημόσια πρόσωπα ή αλλιώς πρόσωπα της επικαιρότητας, κατά

άλλη άποψη, μπορούν να χαρακτηριστούν και αυτά των οποίων η

δραστηριότητα έχει άμεσες συνέπειες στη ζωή άλλων ανθρώπων

(π.χ. βιομήχανος, σε μια πόλη μικρή, που απασχολεί στη βιοτεχνία

του 500 ανθρώπους).

Η αναγνώριση των έννομων συνεπειών της συναινέσεως

θεμελιώνεται στην αρχή σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο είναι

ελεύθερο να δεχθεί ή αντίθετα να αρνηθεί τα δικαιώματά του. Η

άρνηση όμως δεν αναφέρεται στο δικαίωμα καθ’ αυτό, όπως

συμβαίνει με την παραίτηση, αλλά στην άσκησή του σε συνάρτηση

με μια συγκεκριμένη επέμβαση. Ο νομικός χαρακτήρας της

συναινέσεως αμφισβητείται ιδιαίτερα. Η ανάγκη να αναγνωριστεί,

υπό προϋποθέσεις, και στους ανηλίκους το δικαίωμα να διαθέτουν

κατά βούληση αγαθά της προσωπικότητας, περιορίζεται στην πράξη

από το γεγονός ότι ορισμένα από τα αγαθά αυτά, καθώς και οι

εξουσίες που απορρέουν από αυτά, έχουν εμπορευματοποιηθεί.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν: η εικόνα, το όνομα, ο

ιδιωτικός βίος του προσώπου, που μπορούν να αποτελέσουν

αυτοτελή οικονομικά αγαθά, αντικείμενα διαθέσεως για

διαφημιστικούς ή άλλους κερδοσκοπικούς σκοπούς.

Η συναίνεσηΗ συναίνεση μπορεί να είναι ρητή ή σιωπηρή, άμεση ή

έμμεση. Το περιεχόμενό της όμως πρέπει να είναι σαφές και να μην

αφήσει αμφιβολίες, προϋπόθεση που κρίνεται βάσει των διατάξεων

ΑΚ 173 και 200. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι «η συναίνεση ηθοποιού να

φωτογραφηθεί για να δημοσιευθεί απλώς η φωτογραφία του σε

εφημερίδα ή περιοδικό, δε σημαίνει ότι υπάρχει και η συναίνεσή του

για τη χρησιμοποίησή της για διαφήμιση εμπορευμάτων» και ότι «η

συγκατάθεση για να χρησιμοποιηθούν οι φωτογραφίες σε ορισμένες

και συγκεκριμένες διαφημίσεις… δεν είχε την έννοια της

συγκατάθεσης απεριορίστου χρήσεως και εκμετάλλευσης των

19

φωτογραφιών για διαφημίσεις». (Πλαγιαννάκος, Ελλ.Δνη 1966, σ.

124 / Εφ.Θεσσαλ. 3424/1989 Αρμ. 12, σελ. 1207).

Η εικόνα του ανθρώπου, δηλαδή το δικαίωμα επί της ίδιας της

εικόνας του, αποτελεί έκφανση της προσωπικότητας του ανθρώπου.

Αποτελεί δε, παράνομη προσβολή του δικαιώματος της

προσωπικότητας του προσβαλλόμενου, και η χρησιμοποίηση της

φωτογραφίας για εμπορικούς σκοπούς, ενώ κατ’ εξαίρεση,

επιτρέπεται η φωτογράφηση προσώπου και η περαιτέρω

αναπαραγωγή ή έκθεσή της στην περίπτωση που υφίσταται η

συναίνεση του εικονιζόμενου, καθώς έτσι αίρεται ο άδικος

χαρακτήρας της πράξης. Εξάλλου, στην περίπτωση που κάποιος

προσβάλλεται στο δικαίωμά του στην προσωπικότητά του, μπορεί

σύμφωνα με τα άρθρα 57 και 59 ΑΚ, να αξιώσει την άρση της

προσβολής, παράλειψή της στο μέλλον, χρηματική αποζημίωση για

ηθική βλάβη (αξιώσεις που θα αναφέρουμε πιο κάτω) [3346 1996

ΕφΑθ // Δ/νη 39:667].

Στάθμιση συμφερόντωνΗ εφαρμογή ή όχι των διατάξεων περί προστασίας της

προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων από επεμβάσεις του

τύπου κρίνεται βάσει του αποτελέσματος της σταθμίσεως των δύο

αντιτιθέμενων έννομων αγαθών ή συμφερόντων: της προστασίας

της προσωπικότητας και της ελευθερίας του τύπου. Με ποιον,

όμως, τρόπο πραγματοποιείται η στάθμιση; Αφετηρία της

σταθμίσεως μπορούν να αποτελέσουν οι συγκρουόμενες ατομικές

ελευθερίες, η ελευθερία αναπτύξεως της προσωπικότητας και η

ελευθερία εκφράσεως, οι οποίες ανήκουν αδιάσπαστα στην αξία του

ανθρώπου. Οι ελευθερίες αυτές τριτενεργούν έμμεσα στο χώρο του

ιδιωτικού δικαίου κυρίως μέσω της ΑΚ 57 και αποτελούν συγχρόνως

έννομο αγαθό του ιδιωτικού δικαίου τα οποία θεμελιώνουν αξίωση

αποχής από ορισμένη συμπεριφορά και αξίωση για ενεργητική

συμπεριφορά. Η στάθμιση όμως μπορεί να ξεκινήσει και από το

απόλυτο, αποκλείον κάθε επέμβαση τρίτου, δικαίωμα της

20

προσωπικότητας του προσβληθέντος. Η επέμβαση στο έννομο αυτό

πεδίο είναι κατ’ αρχήν παράνομη, εφόσον διαπιστωθεί ότι το

προσβληθέν αγαθό αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητας. Αφού

διευκρινιστεί ότι το αγαθό που προσεβλήθη περιλαμβάνεται στο

πεδίο αυτό, σε ένα δεύτερο βήμα εξετάζεται κατά πόσο ο

προσβάλλων είναι δυνατόν να επικαλεστεί ένα «δικαίωμα»

επεμβάσεως, έναν από το νόμο οριζόμενο λόγο άρσεως του

παράνομου χαρακτήρα της πράξεως (άμυνα, κατάσταση ανάγκης

κ.λπ.) ή την ύπαρξη δικαιολογημένου συμφέροντος μέσω του

οποίου εκφράζεται η συνταγματική αρχή της ελευθεροτυπίας στο

χώρο του ιδιωτικού δικαίου.

Από τους λόγους που η έννομη τάξη αναγνωρίζει ως

δικαιολογούντες την επέμβαση ή ως αίροντες τον παράνομο

χαρακτήρα της επεμβάσεως κανένας δεν αφορά αποκλειστικά τις

προσβολές της προσωπικότητας μέσω επεμβάσεων του τύπου.

Πρόκειται για τους γενικούς λόγους που προαναφέρθηκαν, οι

οποίοι, μεταξύ άλλων, εφαρμόζονται και στα μέσα μαζικής

ενημέρωσης.

Αληθή πραγματικά περιστατικάΑποφασιστικό για το εάν η εκ μέρους του τύπου επίκληση

δικαιολογημένου ενδιαφέροντος συνιστά λόγο που δικαιολογεί την

επέμβαση στην προσωπικότητα είναι το αληθές ή όχι του

περιεχομένου του δημοσιεύματος. Κατά κανόνα, δικαιολογημένο

ενδιαφέρον για τη δημοσίευση ενός γεγονότος υπάρχει μόνο

εφόσον το γεγονός ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ειδικότερα, σε περίπτωση δημοσιευμάτων που αφορούν την τιμή

ενός δημοσίου προσώπου, εάν ο ισχυρισμός είναι αληθής και δεν

υπάρχει πρόθεση εξυβρίσεως ή δυσφημίσεως, τότε δε θίγεται το

δικαίωμα της τιμής και δεν θίγεται ζήτημα δικαιολογητικών λόγων

της πράξεως. Εάν, αντίθετα, ο ισχυρισμός είναι αναληθής, τότε δεν

υπάρχει πεδίο εφαρμογής της ελευθερίας εκφράσεως και δεν τίθεται

συνεπώς θέμα αντικειμενικής συγκρούσεως συμφερόντων.

21

Σύγκρουση υπάρχει μόνο από υποκειμενική πλευρά, εάν ο

ισχυρισμός είναι μεν αναληθής, το αγνοεί όμως ο συντάκτης του

δημοσιεύματος. Κατοχυρώνοντας η έννομη τάξη την ελευθερία

εκφράσεως μέσω του τύπου, αναγνωρίζει στον δράστη τη

δυνατότητα επικλήσεως δικαιολογημένου ενδιαφέροντος για τη

δημοσίευση ενός ενδεχομένως εσφαλμένου και για το λόγο αυτό

προσβλητικού ισχυρισμού, υπό την προϋπόθεση ότι τήρησε τις

προαπαιτούμενες συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου (π.χ.

ζήτησε και έλαβε πληροφορίες από ένα αναγνωρισμένο πρακτορείο

ειδήσεων). Ακόμα και στην περίπτωση δικαιολογημένου

συμφέροντος, ο συντάκτης αληθούς δημοσιεύματος δεν

απαλλάσσεται εάν ο προσβλητικός της προσωπικότητας ισχυρισμός

αποτελεί συγχρόνως εξύβριση ή δυσφήμιση. Απαιτείται απόδειξη

της προθέσεως εξυβρίσεως ή δυσφημίσεως. Η προσβολή του

θιγομένου πρέπει να είναι αν όχι ο αποκλειστικός σκοπός,

τουλάχιστον ένας από τους λόγους που παρακίνησαν το δράστη,

πράγμα που θα κρίνει το δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη τις

περιστάσεις υπό τις οποίες τελέστηκε η πράξη (ΠΚ 367).

Δημοσιεύματα με εξ ολοκλήρου φανταστικό περιεχόμενο δεν

επιφέρουν προσβολή της προσωπικότητας, παρά μόνο εάν μέσα

από αυτά είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν, από μία μερίδα του

αναγνωστικού κοινού, συγκεκριμένα πρόσωπα και καταστάσεις.

Σε περίπτωση που το δημοσίευμα περιλαμβάνει περιστατικά

που ανταποκρίνονται στην αλήθεια και για τα οποία υπάρχει

δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ο παράνομος χαρακτήρας της

επεμβάσεως στην προσωπικότητα εξαρτάται από την τήρηση ή όχι

των συναλλακτικών υποχρεώσεων. Είναι συνεπώς δυνατόν στην

πράξη να εμφανιστούν δύο περιπτώσεις:

α) Δημοσίευση αληθών περιστατικών τα οποία δικαιολογημένα

ενδιαφέρουν, ενώ παράλληλα τηρούνται εκ μέρους του συντάκτη οι

συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου. Στην περίπτωση αυτή δεν

τίθεται καν θέμα σταθμίσεως συμφερόντων διότι δεν υπάρχει

παράνομη προσβολή της προσωπικότητας.

22

β) Δημοσίευση αληθών περιστατικών για τα οποία υπάρχει

δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ο συντάκτης όμως παραβίασε (είτε

κατά το στάδιο της έρευνας, είτε κατά το στάδιο της δημοσίευσης)

μια από τις συναλλακτικές αρχές του τύπου (π.χ. παραβίαση του

ιδιωτικού βίου).

Στην περίπτωση αυτή επιβάλλεται στάθμιση μεταξύ του

εννόμου αγαθού της προσωπικότητας και του δικαιολογημένου

συμφέροντος. Ο δικαστής πρέπει να λάβει υπόψη:

1) Την προσωπικότητα του θιγομένου. Η πληροφόρηση

είναι αναγκαία αν το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται

έχει θέση στη δημόσια ζωή (πολιτικοί, καλλιτέχνες,

πρόσωπα της επικαιρότητας).

2) Τη φύση της πληροφόρησης. Η εκτίμηση εξαρτάται

από το περιεχόμενο της είδησης. Η προστασία είναι

ασθενέστερη οσάκις πρόκειται για γεγονός που

δικαιολογείται να περιέλθει στη γνώση τρίτων, διότι

συμβάλλει στο σχηματισμό γνώμης σε θέμα γενικού

ενδιαφέροντος.

3) Το σκοπό της πληροφόρησης και τα κίνητρα του

δράστη. Δε θα κριθούν με τον ίδιο τρόπο

πληροφορίες πολιτικού ενδιαφέροντος και αυτές που

αφορούν την ερωτική ζωή ενός προσώπου έστω κι αν

βρίσκεται στο κέντρο της επικαιρότητας.

4) Τους αποδέκτες της επικαιρότητας.

5) Τα μέσα με τα οποία αποκτήθηκε η πληροφορία.

6) Κρίνεται αν η προσβολή της προσωπικότητας ήταν

σημαντική και αν ήταν απαραίτητο να αποκαλυφθεί η

ταυτότητα του θιγομένου.

Ψευδή γεγονόταΔημοσιεύματα που δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια είναι

ανακριβή. Ενδέχεται όμως το δημοσίευμα να είναι μεν αληθές αλλά

23

ελλιπές. Αν τα παραλειπόμενα στοιχεία είναι αναγκαία για την

περιγραφή ενός γεγονότος ή μιας καταστάσεως, η εικόνα που

παρέχεται στο κοινό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (π.χ.

δημοσίευμα στο οποίο αναφέρεται ότι ο Α πολιτικός εγκατέλειψε τη

σύζυγό του και αρνείται να της παράσχει διατροφή, και

αποσιωπάται το γεγονός ότι η σύζυγος διέπραξε μοιχεία και

επιπλέον είναι εύπορη). Η αποσιώπηση σημαντικών στοιχείων, στα

οποία ο εκπρόσωπος του τύπου είχε πρόσβαση, οδηγεί σε

παραποίηση του δημοσιευόμενου γεγονότος ή καταστάσεως, κατά

τρόπο ώστε να καθίσταται στην ουσία αναληθές. Κατά συνέπεια,

δεν είναι δυνατή η επίκληση δικαιολογημένου συμφέροντος για

δημοσίευμα από το οποίο παραλείπονται στοιχεία αναγκαία προς

γνώση ενός πραγματικού περιστατικού και προσιτά στο συντάκτη.

Αν, αντίθετα, τα παραλειπόμενα στοιχεία είναι ήσσονος σημασίας

για το όλο δημοσίευμα, ή είναι μεν σημαντικά, αλλά, παρόλο που

επέδειξε την απαιτούμενη επιμέλεια, ο συντάκτης δεν είχε

πρόσβαση σε αυτά, είναι δυνατή η επίκληση δικαιολογημένου

συμφέροντος για το ελλιπές δημοσίευμα.

Είναι ακόμα δυνατόν μια είδηση να είναι μεν αληθής, να

εντάσσεται όμως σε μια πραγματική κατάσταση για την οποία

υπάρχει δικαιολογημένο ενδιαφέρον, όπως π.χ. μια αναληθής

είδηση που σχετίζεται με ένα ευρύτερο και αποδεδειγμένο

οικονομικό σκάνδαλο. Η κρίση για το εάν είναι δυνατόν να υπάρχει

δικαιολογημένο ενδιαφέρον για τη δημοσίευση ανακριβών

γεγονότων είναι αντικειμενική, χωρίς να ενδιαφέρει για την κρίση

καθ’ εαυτή η υποκειμενική στάση του συντάκτη. Όπως και στην

περίπτωση αληθών πραγματικών περιστατικών, το υποκειμενικό

στοιχείο θα ληφθεί υπόψη για την κρίση του παράνομου ή όχι

χαρακτήρα της συμπεριφοράς. Διακρίνουμε συνεπώς εδώ τρεις

περιπτώσεις: α) Αναληθείς πραγματικοί ισχυρισμοί που συνδέονται

με μια αληθή πραγματική κατάσταση για την οποία υπάρχει

δικαιολογημένο ενδιαφέρον και τήρηση, στο μέτρο του δυνατού, των

συναλλακτικών υποχρεώσεων του τύπου. Η περίπτωση αυτή οδηγεί

24

σε στάθμιση συμφερόντων, όπως και προκειμένου για αληθή

περιστατικά για τα οποία όμως δεν τηρήθηκαν οι συναλλακτικές

υποχρεώσεις του τύπου. β) Αναληθείς ισχυρισμοί που δεν

συνδέονται με μια αληθή πραγματική κατάσταση, ακόμα και αν ο

συντάκτης τήρησε τις συναλλακτικές υποχρεώσεις, δεν εμπίπτουν

στην έννοια του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος και δεν οδηγούν σε

στάθμιση συμφερόντων. Κατά μείζονα λόγο, γ)αναληθείς ισχυρισμοί

που δεν συνδέονται με μια αληθή πραγματική κατάσταση και

επιπλέον ο συντάκτης δεν τήρησε τις συναλλακτικές υποχρεώσεις

θεμελιώνουν χωρίς άλλο τον παράνομο χαρακτήρα της προσβολής

της προσωπικότητας και δεν τίθεται θέμα δικαιολογημένου

ενδιαφέροντος και σταθμίσεως συμφερόντων.

Υπεύθυνοι για εγκλήματα του τύπουΚατά τα άρθρα 45 και 46 του περί του τύπου νόμου 1092/38

ως αυτουργοί για αξιόποινη πράξη που τελέστηκε με οποιοδήποτε

έντυπο (πλην εφημερίδας ή περιοδικού), τιμωρούνται α)ο

συγγραφέας του επιλήψιμου εντύπου και β)ο εκμεταλλευόμενος στο

όνομά του το τυπογραφείο, στο οποίο εκτυπώθηκε το έντυπο ή όταν

δε διευθύνει πράγματι αυτός το τυπογραφείο, αυτός στον οποίο η

διεύθυνση αυτού είναι εμπιστευτέα. Αν και τα δύο από τα ως άνω

πρόσωπα είναι άγνωστα (όπως συμβαίνει επί λαθροβίων εντύπων),

ως αυτουργός τιμωρείται αυτός που αναλαμβάνει εν γνώσει του

περιεχομένου του εντύπου του επιλήψιμου δημοσιεύματος την

κυκλοφορία. Τέτοιος είναι ο πωλητής, ο διανομέας ή αυτός που το

εκθέτει δημόσια κ.λπ. (άρθρο 2 § 1), δηλαδή αυτός που πραγματικά

το δημοσίευσε. Απαιτείται να τελεί σε άμεσο δόλο «εν γνώσει» (ΠΚ

27). Αν δεν αποδειχθεί ότι ο κυκλοφορήσας το έντυπον διατελούσε

σε γνώση του περιεχομένου και της σημασίας αυτού, δεν ευθύνεται.

Εξαιρούνται ρητά από το νόμο η επί συμμετοχή ευθύνης εργάτες

του τυπογραφείου, αλλά μόνο για την πράξη της τυπώσεως, δηλαδή

μόνο εφόσον η συμμετοχή τους περιορίζεται στη στοιχειοθεσία και

τύπωση του εντύπου. Η ευθύνη των πιο πάνω προκύπτων ως

25

αυτουργών απορρέει από μόνο την ιδιότητα αυτών κατά αμάχητο

τεκμήριο του νόμου, ΑΠ 458/87 ΝοΒ 39.1434. Μεταξύ των

προτύπων αυτών δεν περιλαμβάνονται: ο αρχισυντάκτης

εφημερίδας ή περιοδικού (ΑΠ 729/85 Πχρ. ΛΣΤ 921 – ΝοΒ

33.1075), ο δημοσιογράφος με την ιδιότητά του δηλ. αυτή και μόνη

(ΑΠ 1382/83 Πχρ. ΛΔ309), ο διευθυντής συντάξεως (ΑΠ 1156/85

Πχρ. ΛΣΤ 172 – contra ΑΠ Ι 238/85 Πχρ ΛΣΤ 251 – ΝοΒ 33.1740).

Ο διευθυντής και εκδότης είναι πρόσωπα που συνδέονται αμέσως

με την ύλη της εφημερίδας, οφείλουν δε να ελέγχουν όχι μόνο την

ορθότητα των δημοσιευμάτων, αλλά και τη σύμπτωση τίτλου

δημοσιεύματος με το όλο κείμενο (Πλημ. Αθ 2589//73 ΝοΒ 211380).

Έπειτα, με το ν. 1178/1981 καθιερώνεται αντικειμενική ευθύνη κάθε

ιδιοκτήτη εντύπου (5679/1996 ΜΠρΘεσ).

Μέσα προστασίας της προσωπικότητας

α) Δικαίωμα απαντήσεως και δικαίωμα επανορθώσεωςΝόμος ορίζει τον τρόπο της διαμέσου του τύπου πλήρους

επανόρθωσης ανακριβών δημοσιευμάτων. Με τα άρθρα 36 και 37

του ν.1092//1938 «περί τύπου» που επαναφέρθηκε σε ισχύ με το

άρθρο 2 του ν.10/1979 ορίζεται ο τρόπος επανόρθωσης της

αναγραφής ανακριβών ειδήσεων, η καταχώρηση κειμένων για την

αποκατάσταση της αλήθειας στην εφημερίδα ή το περιοδικό που

δημοσίευσε την είδηση υπό τις προϋποθέσεις που αναφέρονται σ’

αυτά τα άρθρα, ενώ εξάλλου κατά άρθρον 3 § 1 του νόμου αυτού

«περιοδικό κατά την έννοια του παρόντος νόμου, είναι παν έντυπον

όπερ εκδίδεται άπαξ τουλάχιστον κατά τριμηνίαν εις τακτικάς

εκδόσεις και του οποίου το εν γένει περιεχόμενον δε δύναται να

προσδώσει αυτώ την κατά το άρθρον 4 του παρόντος έννοιαν της

εφημερίδας». Από το σχεδιασμό των παραπάνω διατάξεων

26

προκύπτει ότι από γενικότερους λόγους, που αφορούν το κοινωνικό

συμφέρον για την ενημέρωση του κοινού για τα γεγονότα της

ημέρας και για τη διαφώτισή του σε γενικού ενδιαφέροντος

ζητήματα, έχει επιβληθεί η προστασία της ελευθερίας του τύπου, ο

οποίος κατά προορισμό, επιτελεί αυτό το έργο (ενημέρωση –

διαφώτιση). Κατά την επιτέλεση όμως αυτπύ του έργου δύναται να

υπάρξει προσβολή της προσωπικότητας, η οποία σε περίπτωση

αναγραφής ανακριβών ειδήσεων είναι πάντοτε παράνομη. Στην

περίπτωση αυτή γεννιούνται οι από τα άρθρα 57, 914 και 59 ΑΚ

προβλεπόμενες αξιώσεις για άρση της προσβολής, παράλειψή της

στο μέλλον, αποζημίωση και ικανοποίηση της ηθικής βλάβης του

προσβληθέντος. Ενόψει όμως της απαγόρευσης κατάσχεσης των

εντύπων (34957/1996 ΜΠρΑθ 184071, 22338/1996 ΜΠρΑθ 181841,

8064/1986 ΜΠρΑθ 11611) η απόφαση δημοσιεύεται αρχικά σε

οποιαδήποτε θέση, απαραίτητα όμως εκεί όπου καταχωρήθηκε το

επιλήψιμο δημοσίευμα, στην ίδια έκταση και με τον ίδιο τρόπο. Το

ίδιο συμβαίνει και με το δικαίωμα απάντησης του θιγέντος δημοσίου

προσώπου (22338/1996 ΜΠρΑθ, 994/1993 ΑΠ – ΤμΑ). Τα

δικαιώματα επανορθώσεως και απαντήσεως δεν παρέχονται: α)εάν

για την επέμβαση στην ιδιωτική ζωή ή την προσβολή της

αξιοπρέπειας, της τιμής ή της καλής φήμης αναίρεσε ρητώς ή

σιωπηρώς το δημόσιο πρόσωπο, β)εάν το δημοσίευμα ακολουθεί

μια γενικώς αποδεκτή πρακτική, η οποία δεν προσκρούει στο νόμο,

γ)αν η προσβολή δικαιολογείται από την ύπαρξη έννομου δημοσίου

συμφέροντος πρωταρχικής σημασίας, δ)αν πρόκειται για καλόπιστη

άσκηση κριτικής που βασίζεται σε ακριβή γεγονότα. Το δ/μα

απαντήσεως δίνεται σύμφωνα με το αρ. 37 του νόμου περί τύπου,

αποσκοπεί στην προστασία του προσώπου ανεξαρτήτως κύρους,

εξουσίας ή σεβασμού, ο οποίος οφείλεται ενδεχομένως λόγω της

ιδιότητας του συγκεκριμένου προσώπου. Η επιπλέον προστασία

που παρέχεται στα πρόσωπα που ασκούν δημόσιο λειτούργημα

μέσω του δ/τος επανορθώσεως του άρθρου 37 και μέσω των

ποινικών διατάξεων δεν αποκλείουν την παράλληλη άσκηση του

27

δικαιώματος απαντήσεως. Διόρθωση του επιλήψιμου

δημοσιεύματος από το συντάκτη δεν αναιρεί το δικαίωμα. Κατά την

ορθότερη, επίσης, άποψη, αντίθετα απ’ ότι ισχύει στη

ραδιοτηλεόραση, δικαίωμα απαντήσεως παρέχεται και όταν το

δημοσίευμα δεν περιλαμβάνει προσβλητικά στοιχεία για τον

κατονομαζόμενο ή υποδεικνυόμενο. Το δημοσίευμα αρκεί να αφορά

την προσωπικότητα του δημοσίου προσώπου. Για το δικαίωμα,

όμως, της επανορθώσεως πάντα απαιτείται ανακριβές

δημοσίευμα. (Προσωπικότητα και τύπος, 175 κ επ Καράκωστας).

β) Αμυντικά μέσα προστασίας

Από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 57, 58 και 59

Ακ, με τις οποίες προστατεύεται το δικαίωμα της προσωπικότητας

του ατόμου, το οποίο αποτελεί πλέγμα αγαθών που συνθέτουν την

υπόσταση του προσώπου με το οποίο είναι αναπόσπαστα

συνδεδεμένο, όπως είναι η τιμή κάθε προσώπου η οποία

αντικατοπτρίζεται στην αντίληψη και την εκτίμηση την οποία έχουν

οι συνάνθρωποί του γι ’ αυτόν, προκύπτει ότι παρέχεται στον

προσβαλλόμενο δικαίωμα να ζητήσει, κατά άρθρο 57 ΑΚ, άρση της

προσβολής και παράλειψη αυτής στο μέλλον καθώς και χρηματική

ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης (ΑΚ 59), πάντοτε όμως, στην

τελευταία αυτή περίπτωση, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει

σημαντική προσβολή του θιγόμενου και πταίσμα εκείνου από τον

οποίον προέρχεται η προσβολή. Εξάλλου, κατά την παράγραφο 1

του άρθρου μόνο του ν. 1178/1998 «περί αστικής ευθύνης του

τύπου», ο ιδιοκτήτης παντός εντύπου υποχρεούται σε πλήρη

αποζημίωση για την παράνομη περιουσιακή ζημία, καθώς και σε

χρηματική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη, που προξενήθηκαν

υπαίτια με δημοσίευμα, έστω και αν η κατά το άρθρο 914 ΑΚ

υπαιτιότητα, η κατά το άρθρο 919 πρόθεση και η κ ατά το άρθρο

920 γνώση ή υπαίτια άγνοια, συντρέχει στο συντάκτη του

δημοσιεύματος ή αν αυτός είναι άγνωστος στον εκδότη ή στο

28

διευθυντή σύνταξης του εντύπου, οι οποίοι ευθύνονται βάσει των

γενικών διατάξεων του ΑΚ (αρθρ. 57, 58, 59, 914, 919, 920, 932 σε

συνδυασμό με αρθρ. 361 κ’ επ. ΠΚ). Επομένως, αν για

οποιοδήποτε λόγο δεν υπάρχει υπαιτιότητα των προσώπων αυτών,

δεν υπάρχει υπαιτιότητα του ιδιοκτήτη και εντεύθεν δε θεμελιώνεται

στην περίπτωση αυτή αξίωση προς αποζημίωση των θιγόμενων

από το δημοσίευμα προσώπων. Περαιτέρω κατά την παρ. 2 του

ίδιου άρθρου, όπως ισχύει μετά την αντικατάστασή του με την παρ.

4 του άρθρου μόνον του ν. 2243 της 30/9-10-1994, η κατά το άρθρο

932 του ΑΚ χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης του

αδικηθέντος από κάποια από τις προβλεπόμενες στην προηγούμενη

παράγραφο πράξεις, οφείλεται, εφόσον αυτές τελέστηκαν δια του

τύπου, κατά την κρίση του δικαστή, όχι κατώτερη των 30.000€ για

τις ημερήσιες εφημερίδες Αθηνών – Θεσσαλονίκης, καθώς και για

τα περιοδικά που κυκλοφορούν μέσω των πρακτορείων εφημερίδων

και των 6.000€ για τις άλλες εφημερίδες ή περιοδικά, εκτός αν

ζητήθηκε από τον ενάγοντα μικρότερο ποσό, υπό την αυτονόητη

προϋπόθεση ότι αν δεν υπάρχει για οποιονδήποτε λόγο

υπαιτιότητα στο πρόσωπο του συντάκτη, εκδότη – διευθυντή, δεν

υπάρχει και ευθύνη του ιδιοκτήτη και δε θεμελιώνεται ως εκ τούτου

αξίωση προς αποζημίωση των θιγόμενων από επίμαχο δημοσίευμα

προσώπων. Περαιτέρω με τις διατάξεις των παρ. 1 και 2 εδ. α’ του

άρθρου 14 του Συντάγματος, με τις οποίες ορίζεται ότι ο

καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά και δια του

τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του κράτους και

ότι ο τύπος είναι ελεύθερος, καθιερώνεται η ελευθεροτυπία και

συνακόλουθα η ελεύθερη δημοσιογραφία, η οποία χωρίς να

ανάγεται σε δημόσια λειτουργία πρέπει να λειτουργεί προς όφελος

του κοινωνικού συνόλου (7902/1996 ΠΠρΑθ).

Ο ενάγων του ιδιοκτήτη εφημερίδας για αποζημίωση ή

χρηματική ικανοποίηση λόγω περιουσιακής ζημίας ή ηθικής βλάβης

που προκλήθηκε από το σε βάρος του επιλήψιμο δημοσίευμα, αρκεί

να ισχυριστεί και να αποδείξει, αφενός ότι θίχτηκε η τιμή και η

29

υπόληψή του ή η φήμη και η πίστη του από το επίμαχο δημοσίευμα

κατά τρόπο παράνομο, είτε λόγω των περιεχομένων σε αυτό

ειδήσεων, είτε λόγω δυσμενών σχολίων και χαρακτηρισμών,

αφετέρου ότι η προσβολή αυτή καλύπτεται κατά το υποκειμενικό

στοιχείο, τούτου συντρέχοντος έστω και στο πρόσωπο του

συντάκτη του δημοσιεύματος ή εφόσον αυτός είναι άγνωστος του

εκδότη ή του διευθυντή συντάξεως. Επομένως, το παράνομο της

προσβολής αντιστοιχεί στην υποκειμενική υπόστση των αδικημάτων

εξύβρισης και της απλής δυσφήμισης (7902/1996 ΠΠρΑθ) (Παρ.

Δ/νση 38:941) (899 2001 ΑΠ ΤμΑ, 5783/1997 ΕφΑθ, 3346 1996

ΕφΑθ, 1747 1988 ΕφΑθ, 709/1999 ΝοΒ 47 σελ. 1438).

Διαφαίνεται από τα παραπάνω ότι αφετηρία της αξιώσεως

αποτελεί συγκεκριμένη προσβλητική συμπεριφορά η συγκεκριμένη

απειλή επεμβάσεως στην προσωπικότητα. Κατά κανόνα η αξίωση

περιορίζεται στους ισχυρισμούς που ο προσβάλλων εκφράζει ή

διαδίδει. Δεν είναι επιτρεπτό η αξίωση να περιέχει το γενικό αίτημα

να απέχει ο προσβάλλων από κάθε ισχυρισμό που μπορεί να

βλάψει π.χ. την επαγγελματική φήμη του δημοσίου προσώπου.

Δυσχέρειες γεννώνται οσάκις το δημοσίευμα δεν περιέχει ρητούς

προσβλητικούς ισχυρισμούς, το νόημά του όμως και τα

συμπεράσματα τα οποία οδηγεί σκιαγραφούν μειωτική της

προσωπικότητας εικόνα του ενάγοντος. Στην περίπτωση αυτή η

απαγόρευση όλου του δημοσιεύματος επιβάλλεται μόνο εφόσον

συνιστά το μοναδικό μέσο απαλείψεως των συνεπειών της

προσβολής. Δεδομένου ότι η επιβολή κατασταλτικής λογοκρισίας

μέσω απαγορεύσεως ενός δημοσιεύματος συνιστά το έσχατο

κυρωτικό μέτρο εναντίον του τύπου και ως εκ τούτου και έσχατο

μέσο προστασίας της προσωπικότητας δε θα μπορεί να διατάσσεται

παρά μόνον όταν η «βλάβη» που επιφέρει η απαγόρευση στην

ελευθερία του τύπου δεν είναι «υπέρμετρη» σε σχέση με την

προσβολή που υπέστη ο ενάγων. Εάν η ικανοποίηση του θιγέντος

μπορεί να επιτευχθεί με άλλο τρόπο, ο δικαστής, ακολουθώντας τον

κατευθυντήριο κανόνα της ΑΚ 409, θα πρέπει να αποφύγει την

30

επιβολή απαγορεύσεως ή έστω να περιορίσει την απαγόρευση

στο απολύτως αναγκαίο για την προσωπικότητα μέτρο.

Σε περίπτωση εκφράσεως γνώμης που περιέχει προσβλητικές

για την προσωπικότητα τρίτου προσώπου εκφράσεις, είναι δυνατόν

να διαταχθεί η απάλειψη των μειωτικών εκφράσεων – ευκολότερο

όταν οι εκφράσεις συνιστούν εξύβριση – χωρίς αυτό να συνιστά

περιορισμό της ελευθερίας εκφράσεως μέσω τύπου.

Εάν η εξάλειψη ορισμένων φράσεων ή αποσπασμάτων του

δημοσιεύματος δεν αρκεί προκειμένου να αρθούν οι συνέπειες της

προσβολής ή να παύσει η απειλή προσβολής, μπορεί να διαταχθεί

η απαγόρευση όλου του επιλήψιμου δημοσιεύματος. Προϋποθέσεις

της απαγορεύσεως του συνόλου του δημοσιεύματος είναι αφενός τα

προσβλητικά στοιχεία που περιλαμβάνει να είναι αναληθή (κατά

κανόνα) και αφετέρου τα στοιχεία αυτά να διαχέονται σε όλο το

δημοσίευμα. Εάν είναι δυνατόν να αρθούν οι συνέπειες ή να παύσει

η απειλή με την προσθήκη ενός εισαγωγικού σημειώματος ή

διευκρινιστικών παρατηρήσεων, τότε δεν είναι αναγκαία η γενική

απαγόρευση του δημοσιεύματος. Η γενική απαγόρευση

δημοσιεύματος ενδέχεται να είναι αναγκαία οσάκις θίγεται ο

ιδιωτικός βίος ή η σφαίρα του απορρήτου, οπότε δεν απαιτείται τα

στοιχεία αυτά που ήρθαν ή πρόκειται να έρθουν στη δημοσιότητα

να είναι αναληθή. Από τη γερμανική νομολογία έγινε δεκτό ότι

επιτρέπεται η προληπτική αγωγή για παράλειψη προκειμένου για

ισχυρισμούς που αφορούν ειδικότερα τα γυναικολογικά

προβλήματα, τις ιατρικές εξετάσεις, την ερωτική ζωή κ.λπ., γνωστής

ηθοποιού. Εν πάση περιπτώσει, η επιβολή γενικής απαγορεύσεως

προϋποθέτει την εκ μέρους του δικαστηρίου στάθμιση συμφερόντων

που συγκρούονται και μόνο αν ο μερικός περιορισμός ή

τροποποίηση του επιλήψιμου δημοσιεύματος δεν καλύπτει την

προσβολή, η απαγόρευση επεκτείνεται σε όλο το κείμενο που

δημοσιεύτηκε ή πρόκειται να δημοσιευθεί. (199, 200 Καράκωστας,

Προσωπικότητα και τύπος).

31

Περιορισμός δικαιώματος τύπου-Θεσμική εφαρμογή-Αιτιώδης συνάφεια-Τριτενέργεια

Η διαπλοκή τύπου και προσωπικότητας εμφανίζει ιδιαίτερο νομικό και

πραγματικό ενδιαφέρον. Η ελευθερία του τύπου σαφώς και υπόκειται σε

ορισμένους περιορισμούς και δεν μπορεί να ασκείται καταχρηστικά. Ελευθερία

έκφρασης της γνώμης και των ιδεών δε σημαίνει και δικαίωμα εξύβρισης και

προσβολής. Ο νόμος, ο οποίος αποτελεί εξειδίκευση της έννομης τάξης, μας

θέτει το ερώτημα αν τελικώς προστατεύεται το πρόσωπο ή ο θεσμός. Στη

σύγχρονη έννομη τάξη προστατεύονται και τα δύο διαλεκτικά. Κατοχύρωση

θεμελιωδών δικαιωμάτων σημαίνει και κατοχύρωση θεσμών. Ακριβώς, λοιπόν,

επειδή οι θεσμοί υφίστανται για την προστασία του ανθρώπου καταλήγουμε στο

ότι αυτό που μας ενδιαφέρει πρωτίστως είναι η προστασία της αξίας του

ανθρώπου, της φυσικής και υλικής του υπόστασης. Σε μια θεσμική σύγκρουση

δικαιώματος και προσωπικότητας και δικαιώματος πληροφόρησης, με βάση

τελεολογικές σκέψεις, υπερισχύει το δικαίωμα της προσωπικότητας. Σ’ αυτό το

σημείο διαπιστώνουμε ότι το θεμελιώδες αυτό δικαίωμα τριτενεργεί και μάλιστα

έμμεσα. Η δράση των ιδιωτών πρέπει να κρίνεται με ειδικούς κανόνες ιδιωτικού

δικαίου διότι η δύναμη των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι περιορισμένη και

μόνο το κράτος μπορεί να προβάλλει την αμυντική νομική τους ενέργεια.

Εντούτοις, σε μια θεσμική προσαρμογή κρινόμενη ad hoc το δικαίωμα της

προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων μπορεί να περιοριστεί μέσω της

αιτιώδους συνάφειας. Στην περίπτωση σύγκρουσης δικαιώματος και θεσμού

όπως π.χ. το δικαίωμα προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων και ο

θεσμός της πληροφόρησης, ενημέρωσης του κοινού (χωρίς να υπάρχει

προσβολή)το δικαίωμα της προσωπικότητας περιορίζεται. Υπερισχύει ο

θεσμός. Έχουμε ένα κοινό αντικειμενικό στοιχείο περιεχομένου δικαιώματος και

θεσμού. Παρουσιάζεται μια φιλελευθεροποίηση των θεσμών και μια

θεσμοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πρόκειται για έναν αμφίδρομο

αλληλοεπηρεασμό.

32

Ένα ειδικότερο ζήτημα, η προσβολή της προσωπικότητας μέσω του διαδικτύου

Πέρα από το ζήτημα της επιλογής εφαρμοστέου δικαίου η επέλευση του

διαδικτύου θέτει και το πρόβλημα των αδικοπραξιών των οποίων τα

αποτελέσματα γίνονται αισθητά σε πολλές χώρες.Για παράδειγμα η

συκοφαντική δυσφήμηση εναντίον προσώπου με τη βοήθεια του διαδικτύου

προσβάλλει την προσωπικότητα του θιγομένου σε όλες τις χώρες που

συνδέονται με τον Παγκόσμιο Ιστό.

Σε μια τέτοια περίπτωση δεν είναι δυνατή η σωρευτική εφαρμογή των

δικαίων όλων των κρατών που συνδέονται με τον Παγκόσμιο Ιστό.Κι αυτό,γιατί

η ζημία προκαλείται μόνο στον τόπο όπου ο θιγόμενος αναπτύσσει τις βιοτικές

του σχέσεις, οι οποίες είναι δυνατόν να διαταραχθούν λόγω της

δημοσιοποίησης της πληροφορίας.Ο τόπος αυτός είναι συνήθως ο τόπος

κατοικίας του.

Οι επιμέρους προσβολές της προσωπικότητας δε δημιουργούν

ξεχωριστές αδικοπραξίες.Πρόκειται ουσιαστικά για διαφορετικές εκφράσεις του

ίδιου αδικήματος.Με τη θέση αυτή συμφωνεί και το σχέδιο Σύμβασης για το

εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές.Το άρθρο 4 περ.1 της

Σύμβασης αυτής,στην προσπάθειά του να στηρίξει τη γενική ρήτρα του άρθρου

3 ,θέτει ως τεκμήριο ότι οι περιπτώσεις προσβολής προσωπικότητας έχουν τη

στενότερη σύνδεση με τη χώρα, όπου προήλθε η ζημία.Και η ζημία θεωρείται

ότι επέρχεται στον τόπο,όπου ο προσβληθείς έχει τη συνήθη διαμονή του.

(ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ,ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ Μ.Μ.Ε. σελ.491)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Συμπέρασμα

Ανάμεσα στα θεμελιώδη δικαιώματα της έκφρασης του τύπου και της

προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων παρουσιάζεται συχνά μια

33

σύγκρουση. Αυτή η σύγκρουση αίρεται μέσα σε θεσμικές προσαρμογές,με

ελεολογικές σκέψεις και κρίνοντας ad hoc.Ο τύπος πρέπει να σέβεται τα

δικαιώματα των άλλων καθώς και τα χρηστά ήθη.Η άρση της προσβολής της

προσωπικότητας μπορεί να γίνει είτε με τη συναίνεση του δημοσίου προσώπου

είτε με στάθμιση συμφερόντων.Το δικαίωμα της προσωπικότητας αν και

τριτενεργεί έμμεσα περιορίζεται μέσω της αρχής της αιτιώδους συνάφειας. Ο

περιορισμός δεν είναι παράνομος τη στιγμή που υπάρχει μια φυσική σχέση

ανάμεσα στο δικαίωμα της προσωπικότητας και στο θεσμό της πληροφόρησης

και έκφρασης που εκπροσωπεί ο τύπος με την προυπόθεση πάντα ότι δεν

έχουμε καταχρηστική άσκηση δικαιώματος και παράνομη προσβολή. Συνεπώς,

αφενός ελευθερία έκφρασης δε σημαίνει και ελευθερία εξύβρισης και αφετέρου

έχουμε το δικαίωμα της προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων το οποίο

μπορεί να περιοριστεί μόνο μέσω της ύπαρξης αιτιώδους συνάφειας στο θεσμό

και το δικαίωμα.

Περίληψη

Η σύγκρουση του δικαιώματος της προσωπικότητας των δημοσίων προσώπων

και του δικαιώματος του τύπου έρχεται συχνά στο προσκήνιο. Η σύγκρουση

αυτή αίρεται μέσω τελεολογικών σκέψεων και κρίσεων ad hoc. Η θεσμική

προσαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το

δικαίωμα της προσωπικότητας τριτενεργεί έμμεσα ενώ παράλληλα μπορεί να

περιοριστεί μέσω της αρχής της αιτιώδους συνάφειας αρκεί φυσικά ο

περιορισμός να μην είναι παράνομος και το δικαίωμα έκφρασης να ασκείται με

σεβασμό στην ανθρώπινη αξία και όχι καταχρηστικά.

The right of personality of public persons often comes in opposition to the right

of expression of the press.This contradiction is raised through teleological

thoughts and judgements ad hoc.The institutional adaption of these radical

rights leads us to the conclusion that the right of personality third acts in an indi-

rect way and at the same time it can be limited through the causal

34

coherence ,provided of course that this limitation is not illegal and the right of

expressionis applied with respect to the human value and not in an excessive

way.

Βιβλιογραφία

Αλιβιζάτος,Κράτος και τηλεόραση,σελ.47

Δαγτόγλου,Ραδιοτηλεόραση και Σύνταγμα

Δημητρόπουλος Α.,Συνταγματικά δικαιώματα,Αθήνα 2004

Καράκωστας Γιάννης, Προσωπικότητα και τύπος (νομική

θεώρηση ενός δεοντολογικού ζητήματος). Εκδόσεις

35

Αντ.Σ.Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή 1991, Τόμος 16

//Δίκαιο των Μ.Μ.Ε.

Κονταξής Αθανάσιος, Τύπος και Δίκαιο. Εκδόσεις Αφοί

Π.Σάκκουλα, Σανταρόζα 15 Αθήνα 1989.

Κουμάντος Γ.,Ελευθερία και ποιότητα στα Μ.Μ.ΜΕ.

Κρίππας Γ.,Δίκαιον του τύπου,ελευθερία του τύπου

έναντι του δικαιώματος του ιδιωτικού βίου

Μέλφου,Ελευθερία πληροφόρησης του δημοσιογράφου

και προστασία της προσωπικότητας

Μιχαηλίδης-Νουάρος Γ.,Το απαραβίαστο του ιδιωτικού

βίου και η ελευθερία του τύπου

Φίλιας,Το συνταγματικό δικαίωμα της ελευθερίας

lawdb.intrasoftnet .com (Νόμος)

7036/2002 ΠΠρΑθ (326075)

6519/2001 ΕφΑθ (310373)

6277/1999 ΕφΑθ (295503)

709/1999 ΠΠρΑθ (280920)

Τίτλος: Νομολογία

ΝοΒ 36, 8908/1988: Φωτογράφηση χοντρής κυρίας χωρίς τη συναίνεσή της

Κατά το άρθρο μόνο § 1 του προαναφερόμενου ν. 1178/81, ο

ιδιοκτήτης κάθε εντύπου, φυσικό ή νομικό πρόσωπο, υποχρεούται

σε πλήρη αποζημίωση για την παράνομη περιουσιακά ζημία, καθώς

και σε χρηματική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που

προξενήθηκαν υπαίτια, με δημοσίευμα, το οποίο θίγει την τιμή ή την

36

υπόληψη κάθε ατόμου, έστω και αν η κατά το άρθρο 914 ΑΚ

υπαιτιότητα, η κατά το άρθρο 919 ΑΚ πρόθεση και η κατά το άρθρο

920 ΑΚ γνώση ή υπαίτια άγνοια συντρέχει στο συντάκτη του

δημοσιεύματος ή αν αυτός (συντάκτης) είναι άγνωστος, στον εκδότη

ή στο διευθυντή συντάξεως του εντύπου. Στην § 2 του ίδιου άρθρου

ορίζεται το ελάχιστο ποσό το οποίο θα πρέπει να καταβληθεί ως

χρηματική ικανοποίηση σύμφωνα με το άρθρο 932 ΑΚ. Οι

απαιτήσεις που θεμελιώνονται στις διατάξεις του ν.1178/81

δικάζονται, κατά την § 4 του προαναφερόμενου άρθρου (μόνου), με

τη διαδικασία των εργατικών διαφορών (663 – 676 ΚΠολΔ). Στην

έννοια του δημοσιεύματος περιλαμβάνεται προδήλως και η

φωτογραφική ή με άλλο μέσο απεικόνιση οποιουδήποτε ατόμου,

εφόσον και με αυτή τη δημοσίευση είναι δυνατό να θίγεται η τιμή ή η

υπόληψή του. Προϋπόθεση πάντως της ευθύνης του ιδιοκτήτη κάθε

εντύπου είναι η υπαιτιότητα («…… υπαιτίως προξενήθησαν …..»

άρθρο μόνο § 1 ν. 1178/81). Και ναι μεν ο ν. 1178 θεωρεί την

υπαιτιότητα του ιδιοκτήτη εντύπου – αν πρόκειται για ιδιοκτήτη

νομικό πρόσωπο, προφανώς των φυσικών προσώπων που

εκφράζουν τη βούλησή του – υφιστάμενη, έστω και αν η κατά το

άρθρο 914 ΑΚ υπαιτιότητα, η κατά το άρθρο 919 πρόθεση και η

κατά το άρθρο 920 ΑΚ γνώση ή υπαίτια άγνοια συντρέχουν στο

πρόσωπο του συντάκτη, αλλά είναι αυτονόητο ότι αν δεν υπάρχει,

για οποιοδήποτε λόγο, υπαιτιότητα των προσώπων αυτών, δεν

υπάρχει και υπαιτιότητα του εκδότη. Συνακόλουθα δεν θεμελιώνεται

αξίωση προς αποζημίωση των προσώπων εκείνων, τα οποία

ενδεχομένως θίγονται από το επίμαχο δημοσίευμα, κείμενο,

φωτογραφία ή άλλου είδους απεικόνιση (βλ. σχετ. την πρόσφατη

3129/88 απόφαση του δικαστηρίου τούτου).

Από τις καταθέσεις των μαρτύρων, ενός από κάθε πλευρά,

που εξετάστηκαν στο ακροατήριο του Πρωτοδικείου (βλ. το 95/88

πρακτικό συνεδριάσεως), την ένορκη βεβαίωση δύο μαρτύρων

ενώπιον του Ειρ.Αθ (αρ. 19433/87), η οποία έχει νομίμως ληφθεί,

κατά τις διατυπώσεις του άρθρου 671 § 1 ΚΠολΔ στα πλαίσια της

37

πρωτοβάθμιας διαδικασίας, όλα τα έγγραφα, τα οποία οι διάδικοι

επικαλούνται και προσάγουν και τις ομολογίες που συνάγονται από

τις προτάσεις τους (βλ. 261 ΚΠολΔ) αποδείχτηκαν τα εξής: Στο

τεύχος 13, της 26.3.1987, του περιοδικού «Ε**», ιδιοκτήτρια του

οποίου είναι η εναγομένη Α.Ε. Γ**, στη σελίδα 96, ως συνοδευτική

δημοσιεύματος με τον τίτλο «Παχαίνουμε από ….. σήματα»,

αναφερόμενου στους κινδύνους που απειλούν την υγεία, λόγω

παχυσαρκίας, δημοσιεύεται φωτογραφία της ενάγουσας με «μαγιό»,

η οποία δεν αμφισβητείται ότι είχε ληφθεί το καλοκαίρι του 1986,

στην παραλία Καλαμακίου Αττικής, όπου η ενάγουσα, συνταξιούχος

του Ι.Κ.Α. πήγαινε για θαλάσσια λουτρά. Δεν αμφισβητείται επίσης

ότι η επίμαχη φωτογραφία είχε ληφθεί, από άγνωστο φωτογράφο,

χωρίς συγκατάθεση της ενάγουσας, η οποία πληροφορήθηκε τη

δημοσίευση της προαναφερόμενης φωτογραφίας της από φιλικά της

πρόσωπα, στις αρχές Απριλίου 1987. Είναι προφανές ότι η

φωτογραφία αυτή δεν είναι κολακευτική για την ενάγουσα, η οποία

είναι ευτραφές άτομο, ισχυρίζεται δε ότι έκανε θαλάσσια λουτρά

κατά σύσταση του γιατρού της, επειδή υποφέρει από ρευματισμούς.

Τούτο όμως δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για τους παρακάτω

αναφερομένους λόγους: Είναι γνωστό ότι η χωρίς τη συγκατάθεσή

του φωτογράφιση ενός ατόμου, η χωρίς τη συγκατάθεσή του

παρουσίαση της φωτογραφίας του σε τρίτους και η αναπαραγωγή ή

η διάδοσή της στο κοινό, είτε με έκθεση σε κοινή θέα, είτε δια μέσου

του τύπου, αποτελεί κατ’ αρχήν παράνομη πράξη, προσβολή της

προσωπικότητας κατά τις διατάξεις των άρθρων 57 και 58 ΑΚ, χωρίς

να αποκλείεται και το ενδεχόμενο να αποτελεί «έργω» εξύβριση,

κατά το άρθρο 361 ΠΚ, αν διαπιστωθεί ότι εκδηλώνεται με τον

τρόπο αυτό (φωτογράφιση, παρουσίαση της φωτογραφίας σε

τρίτους, έκθεσή της σε κοινή θέα) πρόθεση που κατευθύνεται ειδικά

στην προσβολή της τιμής του απεικονιζόμενου προσώπου, ως

αμφισβήτηση της ηθικής ή της κοινωνικής του αξίας πρβλ. Χ ω ρ α φ

ά, Γενικαί Αρχαί του ΠοινΔικ. Έκδ. 4 η , 1958, τ. 1ος , § 74, ΙΙΙ Α 2, 3

και Β 1, 2, Τ ο ύ σ η Γεν. Αρχαί Αστικού Δικαίου, έκδ. 1962 § 31).

38

Εντονότερα η φωτογράφιση και η κατά τα προαναφερόμενα έκθεση

της φωτογραφίας σε κοινή θέα προσβάλλει την προσωπικότητα,

έστω και αν δεν υπάρχει πρόθεση εξυβρίσεως, όταν το

φωτογραφιζόμενο άτομο εμφανίζει στην επίμαχη φωτογραφία

κάποια σωματική του μειονεξία (αναπηρία, παχυσαρκία,

δυσμορφία), απεικονίζεται γυμνό ή ημίγυμνο ή η φωτογραφία του

συνοδεύει δημοσίευμα στο οποίο τονίζονται σωματικές μειονεξίες

άμεσα σχετιζόμενες με τη δική του σωματική μειονεξία, όπως στην

προκειμένη περίπτωση την παχυσαρκία. Κατά το άρθρο 14 § 1 του

Σ. καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά ή

δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του

κράτους και κατά το άρθρο 14 § 2 εδ. α’ Σ ο Τύπος είναι ελεύθερος.

Με τις διατάξεις αυτές καθιερώνεται και προστατεύεται η

ελευθεροτυπία και συνακόλουθα η ελεύθερη δημοσιογραφία, η

οποία χωρίς να ανάγεται σε δημόσια λειτουργία, πρέπει να

λειτουργεί προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Η ελευθεροτυπία

και η ελεύθερη δημοσιογραφία, μέσα στα πλαίσια της συνταγματικά

κατοχυρωμένης ελευθερίας του Τύπου, εμφανίζεται ως ελεύθερη

έκφραση στοχασμών, ως αδέσμευτη ειδησεογραφία και ως έντονη

άσκηση κριτικής και ελέγχου των δημόσιων προσώπων και

πραγμάτων (βλ. την 9975/86 απόφαση του δικαστηρίου τούτου,

ΕλλΔνη 28, 299, όπου και εκτεταμένο ενημερωτικό σημείωμα Ε. Κ

ρ ο υ σ τ α λ ά κ η . επίσης τις πρόσφατες 2456, 3129/88). Ασκώντας

ελεύθερη δημοσιογραφία, μπορεί ασφαλώς ο κάθε δημοσιογράφος ή

εκδότης εντύπου να συνοδεύει το σχετικό με οποιοδήποτε θέμα

δημοσίευμα με φωτογραφίες, οι οποίες, ιδιαίτερα στη σημερινή

εποχή, όπου η εικόνα τείνει να κυριαρχήσει του λόγου, καθιστούν

σαφέστερο το περιεχόμενο του δημοσιεύματος και προσελκύουν

εντονότερα το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Σύμφωνα με τα άρθρα 25

§ 3 του Σ, αλλά και 281 ΑΚ και το δικαίωμα της ελευθεροτυπίας,

όπως και της ελεύθερης δημοσιογραφίας, υπόκειται στους

περιορισμούς των νόμων (βλ. άλλωστε και 14 § 1 Σ «….. τηρώντας

τους νόμους του κράτους»), με τους οποίους επιδιώκεται όχι να

39

παρεμποδιστεί η ελευθεροτυπία και η ελεύθερη δημοσιογραφία,

αλλά να προστατευτούν τα άτομα, τα νομικά πρόσωπα και το

κοινωνικό σύνολο από την καταχρηστική άσκηση του συνταγματικού

αυτού δικαιώματος. Όσο και αν τα όρια μεταξύ της ελεύθερης και

της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας

παραμένουν δυσδιάκριτα, σε ικανοποιητικό βαθμό προσδιορίζονται

πάντως, ως προς την προστασία της τιμής και της υπόληψης τρίτων

και συνακόλουθα της προσβολής της προσωπικότητάς τους; από τις

διατάξεις των άρθρων 361–369 ΠΚ (Κεφάλ. ΚΑ – εγκλήματα κατά

της τιμής) και των άρθρων 57, 58 ΑΚ (παράνομη προσβολή της

προσωπικότητας), χωρίς να αποκλείεται, σε ακραίες περιπτώσεις,

και η εφαρμογή του άρθρου 281 ΑΚ σε συνδυασμό με το άρθρο 25 §

3 Σ, κατά τα οποία κανένα δικαίωμα δεν μπορεί να ασκείται κατά

τρόπο που προφανώς υπερβαίνει την καλή πίστη ή τα χρηστά ήθη ή

τον οικονομικό και τον κοινωνικό σκοπό του δικαιώματος (έτσι και η

3129/88 απόφαση του δικαστηρίου τούτου). Στην προκειμένη

περίπτωση, τα αρμόδια για την έκδοση του περιοδικού «Ε**»,

όργανα της εναγομένης θεώρησαν σκόπιμο να συνοδεύουν το

παραπάνω σχετικό με την παχυσαρκία δημοσίευμα (η οποία,

αναμφιβόλως, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους για την υγεία

του σύγχρονου ανθρώπου κινδύνους) από φωτογραφίες

παχύσαρκων ατόμων (ανδρών και της φωτογραφίας της ενάγουσας),

προφανώς για να κεντρίσουν περισσότερο το ενδιαφέρον του

αναγνώστη και ενδεχομένως να καταστήσουν και εντονότερο, από

πλευράς αισθητικής τουλάχιστον, τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην

παχυσαρκία. Έπρεπε, όμως, καταβάλλοντας την απαιτούμενη από

το μέσο δημοσιογράφο προσοχή, να αποφύγουν τη δημοσίευση της

φωτογραφίας της ενάγουσας (οι απεικονιζόμενοι παχύσαρκοι

άνδρες είναι μάλλον αλλοδαποί και οι φωτογραφίες τους έχουν

ληφθεί, όπως ομολογείται, από ξένα έντυπα, βλ. τις φωτογραφίες

των σελίδων 97 και 98), η οποία είχε ληφθεί χωρίς τη συγκατάθεσή

της (δεν προκύπτει από κανένα στοιχείο της δικογραφίας αν οι

εικονιζόμενοι παχύσαρκοι άνδρες είχαν συγκατατεθεί στη λήψη και

40

δημοσίευση των φωτογραφιών τους, αλλά τούτο δεν ενδιαφέρει την

παρούσα υπόθεση), αφού λογικά ενδεχόμενο ήταν, κατά την πιθανή

και συνήθη πορεία των πραγμάτων, η καθόλου κολακευτική

απεικόνισή της, συνδυαζόμενη με τη μεγάλη πράγματι κυκλοφορία

του περιοδικού «Ε**», να προκαλέσει, αν όχι τίποτε άλλο, ειρωνικά

σε βάρος της σχόλια. Η ελεύθερη δημοσιογραφία δεν επιτρέπεται να

θίγει την προσωπικότητα ατόμων, τα οποία δεν απασχολούν το

κοινωνικό σύνολο. Στην περίπτωση των επώνυμων, οι οποίοι,

καλώς ή κακώς ενδιαφέρουν το αναγνωστικό κοινό και ως προς τις

εκφάνσεις του ιδιωτικού τους βίου, η ευθύνη του δημοσιογράφου

και συνακόλουθα και του ιδιοκτήτη του εντύπου, θα αντιμετωπισθεί

προφανώς με άλλα, ειδικότερα εξειδικευμένα, κριτήρια. Στην

περίπτωση όμως των ατόμων, τα οποία δεν απασχολούν την κοινή

γνώμη, η ευθύνη του δημοσιογράφου ως προς τη δυσμενή προβολή

τους πρέπει να είναι μεγάλη, όπως και η προσοχή που για το λόγο

αυτό, την αποφυγή δηλαδή της δυσμενούς προβολής του

εικονιζόμενου, ο δημοσιογράφος θα πρέπει να καταβάλει. Στην

προκειμένη περίπτωση δεν έχει εφαρμογή, όπως η εναγομένη –

εκκαλούσα ισχυρίζεται η διάταξη του άρθρου 20 ΠΚ, η οποία από το

γενικό χαρακτήρα της και την ενότητα της έννομης τάξης

εφαρμόζεται και στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου, ώστε να

αποκλείεται το παράνομο της επιζήμιας συμπεριφοράς, ως όρος της

αδικοπραξίας ή της προσβολής της προσωπικότητας ειδικότερα (βλ.

σχετ. ΕφΠειρ 871/79 ΝοΒ 28.555). Τούτο διότι, κατά το άρθρο 20

ΠΚ, εκτός από τις περιπτώσεις που αναφέρονται στον ίδιο τον ΠΚ

(άρθρ. 21, 22, 25, 304 §§ 4, 5, 308 § 2, 367, 371 § 1), ο άδικος

χαρακτήρας της πράξης αποκλείεται και όσες φορές αυτή αποτελεί

ενάσκηση δικαιώματος ή καθήκοντος που επιβάλλεται από το νόμο.

Η διάταξη αυτή, αναλογικά εφαρμοζόμενη στο χώρο του αστικού

δικαίου, αίρει τον άδικο χαρακτήρα της προσβολής των έννομων

αγαθών του προσώπου το οποίο ζημιώθηκε από πράξη άλλου, είτε

αδικοπραξία στη γενικότερη έννοια του νόμου (ΑΚ 914 επ.) είτε

προσβολή της προσωπικότητάς του (ΑΚ 57, 58) αποτελεί. Κατά την

41

άποψη της εναγομένης – εκκαλούσας, η δημοσίευση της

φωτογραφίας της ενάγουσας, ως ενέργεια επιβαλλόμενη από το

συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της ελευθεροτυπίας –

ελεύθερης δημοσιογραφίας, αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης

των οργάνων της και συνακόλουθα την υπαιτιότητα των φυσικών

προσώπων που εκφράζουν τη βούλησή της, άρα και την υποχρέωσή

της προς αποζημίωση της ενάγουσας. Πρόκειται δηλαδή για

σύγκρουση καθηκόντων, η οποία όμως, για να οδηγήσει στην άρση

του άδικου χαρακτήρα της πράξης και συνακόλουθα σε άρση της

υποχρέωσης προς αποζημίωση, πρέπει να κριθεί με βάση το

σπουδαιότερο αγαθό που πρέπει να διαφυλαχτεί σε βάρος του

κατωτέρου και αν πρόκειται για σύγκρουση δύο ίσης σπουδαιότητας

καθηκόντων να απόκειται στην εύλογη κρίση του δράστη ποιο από

τα δύο καθήκοντα θα πρέπει να εκπληρώσει (Χ ω ρ α φ ά ς, ό.π.

παραπάνω § 44, ΙΙ Α). Είναι πρόδηλο στην κρινόμενη περίπτωση

ότι το δημοσιογραφικό καθήκον δεν επέβαλε για την πληρότητα του

σχετικού με την παχυσαρκία δημοσιεύματος του περιοδικού να

παρατεθεί η φωτογραφία της ενάγουσας, η διαφύλαξη της

αξιοπρέπειας της οποίας είναι ασύγκριτα σπουδαιότερο αγαθό από

την παράθεση σε δημοσίευμα που αφορά τους κινδύνους από την

παχυσαρκία χαρακτηριστικών φωτογραφιών παχύσαρκων ατόμων.

Είναι αναμφίβολο, κατά την κρίση του δικαστηρίου τούτου, ότι ο

μέσος δημοσιογράφος θα έπρεπε, μεταξύ της διαφύλαξης της

αξιοπρέπειας ενός οποιουδήποτε, άγνωστου ατόμου, όπως η

ενάγουσα και της πληρότητας του δημοσιεύματός του, το οποίο σε

τελευταία ανάλυση δεν αποσκοπούσε ούτε στην αδέσμευτη

ειδησεογραφία, με την έννοια της παρουσίασης κάποιου θέματος,

που ως είδηση, δηλαδή ως πληροφορία άγνωστου περιστατικού,

ενδιέφερε την κοινή γνώμη, ούτε στην έντονη άσκηση κριτικής και

ελέγχου δημόσιων προσώπων και πραγμάτων, να επιλέξει, χωρίς

καν να αντιμετωπίσει σύγκρουση καθηκόντων, τη διαφύλαξη της

αξιοπρέπειας του άγνωστου αυτού προσώπου. Με τα δεδομένα

αυτά, ορθά κατ’ αποτέλεσμα έκρινε το Πρωτοδικείο – έστω και

42

επικεντρώνοντας το σκεπτικό του στην άποψη ότι στις περιπτώσεις

προσβολής της προσωπικότητας δεν είναι αναγκαίο το στοιχείο του

πταίσματος – ότι η εναγόμενη είχε την υποχρέωση να αποζημιώσει

την ενάγουσα για την ηθική βλάβη την οποία, αναμφίβολα, όπως

προέκυψε από τη διαδικασία (βλ. μαρτυρικές καταθέσεις και ένορκη

βεβαίωση), της προκάλεσε η προσβολή της προσωπικότητάς της με

τη δημοσίευση της παραπάνω φωτογραφίας της. Εσφαλμένα όμως

σταθμίζοντας τα απαιτούμενα από το νόμο στοιχεία, ήτοι την

κοινωνική και οικονομική κατάσταση των διαδίκων, το βαθμό του

πταίσματος και τη βλάβη που επήλθε (βλ. 932 ΑΚ), προσδιόρισε το

οφειλόμενο στην ενάγουσα ως χρηματική ικανοποίηση ποσό στις

600.000 δρχ. Το δικαστήριο τούτο, λαμβάνοντας υπόψη τα

προαναφερόμενα στοιχεία, κρίνει ότι το ποσό αυτό πρέπει να

προσδιοριστεί σε 300.000 δρχ. (βλ. και άρθρο μόνο § 2 ν. 1178/81).

Συνεπώς η κρινόμενη έφεση πρέπει να γίνει δεκτή, να εξαφανιστεί η

εκκαλούμενη απόφαση και το δικαστήριο τούτο, κρατώντας και

δικάζοντας την αγωγή (ΚΠολΔ 535), να τη δεχτεί για το παραπάνω

ποσό των 300.000 δρχ., το οποίο η εναγομένη έχει την υποχρέωση

να καταβάλει στην ενάγουσα με το νόμιμο τόκο από την επίδοση της

αγωγής μέχρι την εξόφλησή του, κατά τη γενική διάταξη του άρθρου

346 ΑΚ, κατά το οποίο ο οφειλέτης χρηματικής οφειλής και αν δεν

είναι υπερήμερος, οφείλει νόμιμους τόκους αφότου επιδόθηκε η

αγωγή για το ληξιπρόθεσμο χρέος. Προσωπική κράτηση των

εκπροσώπων της εναγομένης προς εκτέλεση της απόφασης δεν

μπορεί να διαταχθεί, διότι, όπως ορθά έκρινε το Πρωτοδικείο, από

τις συνδυασμένες διατάξεις των άρθρων 62, 64 § 2α, 118, 216 και

946, 947 ΚΠολΔ συνάγεται ότι όταν ζητείται η καταδίκη των

εκπροσώπων νομικού προσώπου σε προσωπική κράτηση για την

εκπλήρωση υποχρέωσης που βαρύνει το νομικό πρόσωπο, η

σχετική αγωγή πρέπει να στρέφεται ονομαστικώς και κατά των

εκπροσώπων του νομικού προσώπου (ΑΠ 127/87 ΝοΒ 35.1402).

43

ΝοΒ 37, 1407/1988: Συκοφαντική δυσφήμιση βουλευτή από εφημερίδα

Επειδή κατά μεν τη διάταξη της § 1 του άρθρου μόνου του ν.

1178/1981 «περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων τινών

διατάξεων» «ιδιοκτήτης παντός εντύπου υποχρεούται εις πλήρη

αποζημίωση δια την παράνομον περιουσιακήν ζημίαν ως και εις

χρηματικήν ικανοποίησιν δια την ηθικήν βλάβην αι οποίαι υπαιτίως

επροξενήθησαν δια δημοσιεύματος θίγοντος την τιμήν ή την

υπόληψιν παντός ατόμου, έστω και αν η κατά το άρθρον 914 του ΑΚ

υπαιτιότης, η κατά το άρθρο 919 του ΑΚ πρόθεσις και η κατά το

άρθρον 920 του ΑΚ γνώσις ή υπαίτιος άγνοια συντρέχει εις τον

συντάκτην του δημοσιεύματος ή, εάν ούτος είναι άγνωστος, εις τον

εκδότην ή τον διευθυντήν συντάξεως του εντύπου» κατά δε τη

διάταξη της § 2 του ίδιου άρθρου «η κατά το άρθρον 932 του ΑΚ

χρηματική ικανοποίησις λόγω ηθικής βλάβης του αδικηθέντος εκ

τινος των υπό της προηγουμένης παραγράφου προβλεπομένων

πράξεων ορίζεται, εφ’ όσον ετελέσθη δια του τύπου, κατά την κρίσιν

του δικαστού ουχί κατωτέρα των 300.000 δρχ. δι’ εφημερίδας ή

περιοδικά εκδιδόμενα εις την περιφέρειαν της τέως Διοικήσεως

Πρωτευούσης …….». Εξάλλου, το άρθρο 367, του ΠΚ που ανήκει

στο κεφ. ΚΑ’ αυτού με τίτλο «Εγκλήματα κατά της τιμής» ορίζει στην

§ 1 ότι «δεν συνιστώσιν άδικον πράξιν δυσμενείς κρίσεις …. ως

επίσης εκδηλώσεις λαμβάνουσαι χώραν προς εκτέλεσιν νομίμων

καθηκόντων, προς άσκησιν νομίμου εξουσίας ή χάριν διαφυλάξεως

(προστασίας) δικαιώματος ή εξ άλλου δεδικαιολογημένου

ενδιαφέροντος ή εις αναλόγους περιπτώσεις» και στην § 2 ότι «η

διάταξη αυτή δεν εφαρμόζεται οσάκις αι ανωτέρω κρίσεις και

εκδηλώσεις περιέχουσι τα συστατικά στοιχεία της εν άρθρω 363

πράξεως, ως επίσης οσάκις εκ του τρόπου της εκδηλώσεως ή εκ

των περιστάσεων, υφ’ ας αύτη έλαβεν χώραν, προκύπτει σκοπός

εξυβρίσεως». Από το συνδυασμό των διατάξεων αυτών του άρθρου

367 ΠΚ προκύπτει ότι ο άδικος χαρακτήρας των πράξεων της

εξυβρίσεως και της απλής δυσφημήσεως (άρθρα 361 και 362 ΠΚ)

44

αίρεται και στην περίπτωση που οι σχετικές εκδηλώσεις γίνονται για

διαφύλαξη (προστασία) νομίμου δικαιώματος ή από άλλο

δικαιολογημένο ενδιαφέρον. Τέτοιο ενδιαφέρον, που πηγάζει από

την ελευθερία και την κοινωνική αποστολή του τύπου και ειδικότερα

των εφημερίδων τις οποίες προστατεύουν το Σύνταγμα και οι νόμοι,

έχουν και τα πρόσωπα που αμέσως συνδέονται με τη λειτουργία των

άνω μέσων ενημερώσεως για τη δημοσίευση ειδήσεων και

καταχώρηση γεγονότων, ως και σχολίων, σχετικών με τη

συμπεριφορά προσώπων για τα οποία ενδιαφέρεται το κοινωνικό

σύνολο. Έτσι είναι επιτρεπτά δημοσιεύματα για την πληροφόρηση,

ενημέρωση και κατατόπιση του κοινού, συνοδευόμενα και από οξεία

ακόμη κριτική και δυσμενείς χαρακτηρισμούς των προσώπων στα

οποία αναφέρονται. Και στην περίπτωση όμως αυτή ο άδικος

χαρακτήρας της εξυβριστικής ή δυσφημιστικής εκδηλώσεως δεν

αίρεται και συνεπώς παραμένει η παρανομία ως συστατικό στοιχείο

της αδικοπραξίας όταν η άνω εκδήλωση αποτελεί συκοφαντική

δυσφήμηση ή όταν από τον τρόπο και από τις περιστάσεις που έγινε

αυτή προκύπτει σκοπός εξυβρίσεως, δηλαδή σκοπός που

κατευθύνεται ειδικώς σε προσβολή της τιμής άλλου, με αμφισβήτηση

της ηθικής ή κοινωνικής αξίας του προσώπου του ή με περιφρόνηση

αυτού. Ειδικός σκοπός εξυβρίσεως, που ως νομική έννοια ελέγχεται

από τον Αρειο Πάγο, υπάρχει στον τρόπο εκδηλώσεως της

προσβλητικής της τιμής του άλλου συμπεριφοράς, όταν αυτός δεν

ήταν αντικειμενικά αναγκαίος για τη δέουσα απόδοση του

περιεχομένου της σκέψεως αυτού που φέρεται ότι ενεργεί από

δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ο οποίος, μολονότι αυτό το γνώριζε,

χρησιμοποίησε τον τρόπο αυτό για να προσβάλει την τιμή του

άλλου. Στην περίπτωση που κρίνεται το Εφετείο δέχθηκε με την

προσβαλλόμενη απόφαση τα ακόλουθα: Η ημερήσια εφημερίδα με

τον τίτλο ** που εκδίδεται στην Αθήνα και ανήκει στην ιδιοκτησία της

αναιρεσείουσας ανώνυμης εταιρείας καταχώρισε στο φύλλο με αριθ.

993 της 26-27 Ιουλίου 1986 που κυκλοφόρησε σ’ όλη την Ελλάδα

σχόλιο συντάκτη της με τίτλο «Το πολιτικό απόβλητο της Βουλής»,

45

με αφορμή αγόρευση του αναιρεσιβλήτου την προηγούμενη ημέρα

στη Βουλή, το οποίο έχει το εξής περιεχόμενο: «Υποτροπίασε πάλι

χθες στη Βουλή το πολιτικό απόβλητο που ακούει στο όνομα Δ.Λ.**

Στην απελπισμένη του προσπάθεια να βγει από την αφάνεια στην

οποία τον έριξε η ασημαντότητά του, έκανε χθες μια χυδαία επίθεση

σε προσωπικό (και κουτσομπολίστικο) επίπεδο στον πρόεδρο της

Νέας Δημοκρατίας. Χειροκροτούμενος φυσικά από το ΠΑΣΟΚ. Αυτός

λοιπόν ο ελέω (…) πολιτικός της δεκάρας (και ελέω λίστας Ν.Δ.

βουλευτής), δεν είναι η πρώτη φορά που προδίδει αδιάντροπα την

παράταξη που τον ψωμίζει (…). Αυτός λοιπόν ο «μεταξοσκώληκας»

της πολιτικής βρέθηκε να υπονομεύσει ύπουλα πάλι την παράταξή

του. Και το ήθος του είναι τέτοιο ώστε να λασπολογεί μεν κατά της

παράταξής του, να εισπράττει δε συγχρόνως την αντιμισθία που του

εξασφάλισε η Ν.Δ. Η παράταξη που εξέθρεψε αυτό το άτομο πρέπει

κάποτε να πληροφορηθεί το ηθικό ποιόν του. Γνωστό βέβαια στους

παροικούντας την Ιερουσαλήμ …. θα καταλάβει έτσι πόσο

εξυγιαντική είναι η απουσία του από τη Νέα Δημοκρατία. Όσον

αφορά τον ίδιο θα αντιληφθεί σύντομα ότι η μέθοδος της

αναρρίχησης που ακολούθησε ως τώρα δεν θα τον βοηθήσει στο

μέλλον. Ούτε στο ΠΑΣΟΚ δεν ευδοκιμεί το αμφίβιο είδος του ….».

Με το περιεχόμενο του δημοσιεύματος αυτού προσβάλλεται η τιμή

και η υπόληψη του αναιρεσιβλήτου τόσο ως πολιτικού όσο και ως

κοινωνικού ατόμου. Ειδικότερα οι φράσεις «πολιτικό απόβλητο της

Βουλής» που τέθηκε στον τίτλο του σχολίου αλλά και καταχωρήθηκε

στο περιεχόμενό του, «η ασημαντότητά του τον έριξε στην αφάνεια

….», «ο ελέω (….) πολιτικός της δεκάρας», «προδίδει αδιάντροπα

την παράταξη που τον ψωμίζει ….», «μεταξοσκώληκας της

πολιτικής», «το αμφίβιο είδος του», «το ηθικό ποιόν του», «η

μέθοδος της αναρρίχησης που ακολούθησε ως τώρα», είτε μόνες

ληφθούν είτε και στο σύνολό των ενταγμένες στο άνω δημοσίευμα,

έχουν, κατά την αντικειμενική των εκτίμηση, έντονο το στοιχείο της

καταφρόνησης του προσώπου του αναιρεσιβλήτου και

χρησιμοποιήθηκαν εν γνώσει της υβριστικής των σημασίας και με

46

σαφή πρόθεση προσβολής της τιμής και υπολήψεως αυτού. Όλες

αυτές οι φράσεις, που αποτελούν αποκλειστικά εκδηλώσεις της

ανθρώπινης σκέψέως, εξωτερικεύουν την εκ μέρους του συντάκτη

του δημοσιεύματος αμφισβήτηση της ηθικής και κοινωνικής αξίας

του αναιρεσιβλήτου και συγχρόνως εκφράζουν την καταφρόνησή

του. Η άποψη ότι σκοπός του δημοσιεύματος αυτού δεν ήταν η

εξύβριση του αναιρεσιβλήτου αλλά η άσκηση εναντίον του οξείας

κριτικής λόγω της μεμπτής συμπεριφοράς του ως πολιτικού, ήτοι της

αποχωρήσεώς του από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας αμέσως

μετά την εκλογή του ως βουλευτού με το ψηφοδέλτιο του κόμματος

αυτού και της οξύτατης κριτικής που άσκησε προσωπικά εναντίον

του αρχηγού του στη Βουλή την προηγούμενη ημέρα της

καταχωρήσεως του δημοσιεύματος, δεν είναι βάσιμη και δεν μπορεί

να ανατρέψει την κρίση ότι έγινε υπέρβαση, στη συγκεκριμένη

περίπτωση, των ορίων που ο νόμος έχει θέσει και για τον τύπο.

Γιατί, αν αυτή ήταν η πρόθεση του συντάκτη του δημοσιεύματος και

της αναιρεσείουσας, δεν θα είχαν χρησιμοποιηθεί οι τόσο ιδιαιτέρως

μειωτικές της τιμής και υπολήψεως του αναιρεσιβλήτου φράσεις,

αφού άλλωστε η αποχώρηση αυτού από το άνω κόμμα είχε συμβεί

ένα έτος και πλέον πριν. Αν εσκοπείτο η άσκηση μόνον κριτικής,

έστω και δριμείας, δεν θα ήσαν καθόλου απαραίτητες οι φράσεις

που χρησιμοποιήθηκαν στο σχόλιο, αλλά αυτό θα μπορούσε

ευχερώς, λόγω και του πλούτου (σε λέξεις) της ελληνικής γλώσσας,

να συνταγεί διαφορετικά, αλλά πάντως με τρόπο που να

προσφέρεται για την εξυπηρέτηση του σκοπού αυτού. Ειδικότερα,

από τις άνω φράσεις του δημοσιεύματος, ορισμένες θα μπορούσαν

να λείπουν εντελώς ως καθαρά εξυβριστικές, ενώ οι υπόλοιπες θα

μπορούσαν να αντικατασταθούν με άλλες πρόσφορες (όπως

καταχωρούνται στην προσβαλλόμενη απόφαση). Του επιμάχου

δημοσιεύματος έλαβε γνώση, με την κυκλοφορία της εφημερίδας,

μεγάλος αριθμός ατόμων, κυρίως ψηφοφόρων της εκλογικής

περιφέρειας του αναιρεσιβλήτου, με συνέπεια να διασυρθεί αυτός

ιδίως στον κύκλο της πολιτικής του δράσεως και να υποστεί

47

σημαντική ηθική βλάβη, για την αποκατάσταση της οποίας προσήκει

η καταβολή χρηματικής ικανοποιήσεως ποσού δρχ.1.000.000.

Ακολούθως το Εφετείο, απορρίπτοντας ως αβάσιμη την έφεση της

αναιρεσείουσας, επικύρωσε την πρωτόδικη απόφαση. Με την

απόφασή του αυτή δεν παραβίασε κανόνες ουσιαστικού δικαίου και

ειδικότερα τις διατάξεις των §§ 1 και 2 του άρθρου 367 ΠΚ, αφού

δέχεται, με αιτιολογίες σαφείς, πλήρεις και χωρίς αντιφάσεις, ότι δεν

επήλθε άρση του παράνομου χαρακτήρα της πράξεως της

αναιρεσείουσας λόγω δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, γιατί η πράξη

αυτή τελέσθηκε με σκοπό την εξύβριση του αναιρεσιβλήτου. Ο

σκοπός αυτός προκύπτει από όσα έγιναν δεκτά με την

προσβαλλόμενη απόφαση αναφορικά με τον τρόπο και τις

περιστάσεις τελέσεως της πράξεως, ενώ η ύπαρξή του δεν

αποκλείεται από τη συμπεριφορά που αποδίδεται στον

αναιρεσίβλητο (έναντι του κόμματός του και του αρχηγού αυτού).

Συνεπώς οι πρώτος, δεύτερος, τρίτος και τέταρτος λόγοι

αναιρέσεως, με τους οποίους υπερασπίζονται τα αντίθετα, πρέπει

να απορριφθούν ως αβάσιμοι.

Επειδή το Εφετείο, με την προσβαλλόμενη απόφαση, δέχεται

όπως προκύπτει από αυτήν, ως προς τις περιεχόμενες στο επίμαχο

δημοσίευμα φράσεις «το ηθικό ποιόν του», «το αμφίβιο είδος του»,

ότι δεν δικαιολογείται η χρησιμοποίησή των «στην επιδιωκόμενη

από την παραπάνω εφημερίδα κριτική», λόγω του ότι αυτές είναι

καθαρά εξυβριστικές και χρησιμοποιήθηκαν, όπως άλλωστε και όλες

οι προηγούμενες, από το συντάκτη και τον εκδότη, οι οποίοι

γνώριζαν πολύ καλά τη σημασία τους, μόνο και μόνο για να

βλάψουν την τιμή και την υπόληψη του αναιρεσιβλήτου. Με τον

τρόπο αυτό αιτιολογείται επαρκώς, αναφορικά με τις άνω

προσβλητικές της τιμής του αναιρεσιβλήτου φράσεις, η ύπαρξη

συναφώς σκοπού εξυβρίσεως που αποκλείει την άρση του άδικου

χαρακτήρα της πράξεως λόγω δικαιολογημένου ενδιαφέροντος

αυτού που την τέλεσε και δεν παραβιάζονται με οποιοδήποτε τρόπο,

48

οι διατάξεις του άρθρου 367 σε συνδ. με το άρθρο 361 ΠΚ και ο

σχετικός πέμπτος λόγος πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμος (…..).

Εφ. Αθ. 1747/1988: Προσβολή προσωπικότητας λογίστριας, σε γνωστή επιχείρηση από εφημερίδα που την παρουσίασε στο εδώλιο με σκωπτικές λεζάντες

Κατά το άρθρο μόνο § 1 ν. 1178/81 «περί αστικής ευθύνης του

τύπου και άλλων τινών διατάξεων», ο ιδιοκτήτης κάθε εντύπου

υποχρεούται να καταβάλει πλήρη αποζημίωση για την παράνομη

περιουσιακή ζημία καθώς και χρηματική ικανοποίηση για την ηθική

βλάβη, οι οποίες υπαιτίως προξενήθηκαν με δημοσίευμα που θίγει

την τιμή ή την υπόληψη κάθε ατόμου, έστω και αν η κατά το άρθρο

914 ΑΚ υπαιτιότητα ή η κατά το άρθρο 919 πρόθεση και η κατά το

άρθρο 920 ΑΚ γνώση ή υπαίτια άγνοια συντρέχει στο συντάκτη του

δημοσιεύματος ή αν αυτός (ο συντάκτης) είναι άγνωστος στον

εκδότη ή το διευθυντή συντάξεως του εντύπου. Το ποσό που θα

πρέπει να καταβληθεί ως χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής

βλάβης ορίζεται ειδικότερα από τις διατάξεις της § 2 του ίδιου

άρθρου. Κατά την § 4 οι σχετικές απαιτήσεις εκδικάζονται κατά τη

διαδικασία των άρθρων 663 επ. ΚΠολΔ, δηλαδή κατά τις διατάξεις

της ειδικής διαδικασίας των εργατικών διαφορών και κατά την § 6

το δικαστήριο εφόσον η απόφασή του είναι καταψηφιστική, διατάζει

υποχρεωτικώς τη δημοσίευσή της στην εφημερίδα στην οποία είχε

δημοσιευθεί το επιλήψιμο δημοσίευμα, σύμφωνα με όσα ειδικότερα

ορίζονται στην ίδια παράγραφο.

Σύμφωνα με τα προαναφερόμενα η κρινόμενη αγωγή ορθώς

είχε εισαχθεί κατά τις διατάξεις ειδικής διαδικασίας των εργατικών

διαφορών και εσφαλμένα έκρινε το Πρωτοδικείο ότι έπρεπε να

49

εκδικαστεί – όπως και εκδικάστηκε – κατά τις διατάξεις της γενικής

τακτικής διαδικασίας. Ο λόγος όμως της κρινομένης έφεσης με τον

οποίο η ενάγουσα παραπονείται για την εσφαλμένη σχετική κρίση

του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου αλυσιτελώς προτείνεται εφόσον

από τη σύμφωνα από τις διατάξεις της γενικής τακτικής διαδικασίας,

εκδίκαση της υπόθεσης δεν υπέστη – ούτε ισχυρίζεται ότι υπέστη –

καμία βλάβη η ενάγουσα – εκκαλούσα και συνεπώς ο λόγος αυτός

της έφεσής της πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμος.

Από τις καταθέσεις των μαρτύρων που εξετάστηκαν, ένας από

κάθε πλευρά, στο ακροατήριο του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου (βλ.

το 236/86 πρακτικό συνεδριάσεως του Μ.Πρ.Αθ), όλα τα έγγραφα τα

οποία οι διάδικοι επικαλούνται και προσάγουν και τις ομολογίες που

συνάγονται από τις προτάσεις τους (βλ. 261 ΚΠολΔ), αποδείχθηκαν

τα εξής: Στην τρίτη σελίδα της καθημερινής αθηναϊκής εφημερίδας

«Α**», η οποία ανήκει στην εναγόμενη Α.Ε., δημοσιεύθηκε την

Πέμπτη 15.11.1984, στην πρώτη αριστερά στήλη, φωτογραφία της

ενάγουσας, καθισμένης στο εδώλιο του κατηγορουμένου, με τον

υπότιτλο (λεζάντα) «Η 37χρονη Ε.Κ.Κ.**, χθες στο εδώλιο. Πήρε

από την επιχείρηση – που εργαζόταν σαν λογίστρια – 250.000 για

να εξοφλήσει την Εφορία, αλλά, στο δρόμο άλλαξε γνώμη …..» (με

κεκλιμένα στοιχεία) . παρακάτω με μεγάλα όρθια στοιχεία «Αντί για

το ταμείο της Εφορίας τα χιλιάρικα πήγαν στην τσέπη της ….» (τα

αποσιωπητικά στο κείμενο), ως τίτλος του κειμένου που ακολουθεί

και είναι το εξής: «ΠΗΡΕ (τα κεφαλαία στο κείμενο) από τον πελάτη

της 250.000 δραχμές για να ρυθμίσει τις εκκρεμότητές του στην

Εφορία και …… (πάλι τα αποσιωπητικά στο κείμενο) τα έβαλε στην

τσέπη της. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για την Ε.Κ.Κ.**, 37 ετών, λογίστρια, που

είχε αναλάβει τα λογιστικά βιβλία της εταιρίας του κ. Ι.** στο

Περιστέρι και καταδικάστηκε για υπεξαίρεση σε φυλάκιση 10 μηνών.

Η Κ.Κ.** πήρε από τον κ. Ι**, την 1 η Οκτωβρίου 1982, το ποσό των

250.000 δρχ. για να πληρώσει όλες τις οφειλές της εταιρίας του

στην Εφορία. Όμως όταν ο κ. Ι** πήγε στην Εφορία για άλλη

υπόθεση, διαπίστωσε ότι τα χρέη του έφταναν τις 40.000 δραχμές

50

και δεν είχαν εξοφληθεί. Στο Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών,

χθες, που δικάστηκε η υπόθεση η Κ.Κ.** είπε: «πλήρωσα όλες τις

οφειλές του κ. Ι** - του έδωσα και όλες τις αποδείξεις, αλλά

επίτηδες δεν τις έφερε στο δικαστήριο». Πράγματι, στις 14.11.84

εκδικάστηκε στο Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών υπόθεση με

κατηγορούμενη για υπεξαίρεση την ενάγουσα – εκκαλούσα και

πολιτικώς ενάγοντα (και μηνυτή) τον κ. Ι**. Με την 41406/14.11.84

απ΄φοαση του προαναφερομένου δικαστηρίου η ενάγουσα –

εκκαλούσα (τότε κατηγορουμένη) καταδικάστηκε σε φυλάκιση 10

μηνών «δι’ υπεξαίρεση ποσού 202.000 δρχ.» (βλ. προαναφερόμενη

απόφαση και τα σχετικά πρακτικά του Τριμ.Πλ.Αθ.). Το παραπάνω

επίμαχο δημοσίευμα αποδίδει με συνοπτική ακρίβεια την υπόθεση,

όπως εξελίχθηκε κατά την ακροαματική διαδικασία ενώπιον του

Τριμελούς Πλημμελειοδικείου (βλ. και πάλι τα προαναφερόμενα

πρακτικά). Η ενάγουσα – εκκαλούσα υποστηρίζει ότι το παραπάνω

δημοσίευμα, ειδικότερα δε η δημοσίευση της φωτογραφίας της υπό

τις προαναφερόμενες συνθήκες, αποτελεί παράνομη προσβολή της

προσωπικότητάς της «κατά την έκφανσιν αυτής της προσωπικής και

επαγγελματικής τιμής και υπολήψεως», διότι α) δεν αναφέρεται

πουθενά ότι την ποινή αυτή επέβαλε πρωτόδικο δικαστήριο και ότι

άσκησε έφεση κατά της απόφασης, β) δημοσίευσε τη φωτογραφία

της και πλήρες το όνομά της, ενώ θα αρκούσε η δημοσίευση των

αρχικών γραμμάτων του, γ) χρησιμοποιήθηκαν «σκωπτικαί

εκφράσεις», όπως «πήρε από την επιχείρηση – που εργαζόταν σαν

λογίστρια – 250.000 για να πληρώσει την Εφορία, αλλά, στο δρόμο

άλλαξε γνώμη …..» και «πήρε από τον πελάτη της 250.000 δρχ. για

να ρυθμίσει τις εκκρεμότητές του στην Εφορία και …. τα έβαλε στην

τσέπη της». Το Εφετείο Αθηνών εκδικάζοντας στις 13.6.86 την

έφεση της κατηγορουμένης (ενάγουσας – εκκαλούσας) την κήρυξε

αθώα, με την 5068/86 απόφασή του διότι κατά το σκεπτικό της

απόφασης «απεδείχθη ότι η κατηγορουμένη τακτοποίησε με

καθυστέρηση τις υποθέσεως του μηνυτή στον οποίο, μετά την

αφαίρεση της αμοιβής της, επέστρεψε το υπόλοιπο που προέκυψε

51

υπέρ αυτού από το συνολικό ποσό των 202.000 δρχ. το οποίο

αναφέρεται στο διατακτικό. Για τους λόγους αυτούς και ο μηνυτής

διευκρίνισε με την κατάθεσή του ότι πρόκειται για παρεξήγηση και

ότι η κατηγορουμένη δεν είχε πρόθεση υπεξαιρέσεως» (βλ. σκεπτικό

της απόφ. 5068 Εφ.Αθ.). Η ελληνική νομοθεσία με τη διάταξη του

άρθρου 93 § 2 του Συντάγματος, το οποίο αναφέρει ότι οι

συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες, εκτός αν το

δικαστήριο κρίνει με απόφασή του ότι η δημοσιότητα πρόκειται να

είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι

προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων,

θεσπίζει τη δημοσιότητα των συνεδριάσεων όλων των δικαστηρίων,

χαρακτηριστικό άλλωστε κάθε δημοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας.

Προς τη συνταγματική επιταγή της δημοσιότητας συμπορεύονται οι

διατάξεις των δύο βασικών δικονομικών κωδίκων, του Κώδικα

Ποινικής Δικονομίας, άρθρ. 329, 330, και του Κώδικα Πολιτικής

Δικονομίας, άρθρ. 113, 114. Προέκταση της συνταγματικά

κατοχυρωμένης αρχής της δημοσιότητας αποτελεί η παρουσία των

δημοσιογράφων στα ακροατήρια των δικαστηρίων και η δυνατότητα

της δημοσίευσης στις εφημερίδες όλων όσων – υπό το φως της

δημοσιότητας – συμβαίνουν στο χώρο των δικαστηρίων καθώς και

των φωτογραφιών των προσώπων τα οποία κατά τον ένα ή τον

άλλο τρόπο αναμειγνύονται σε μια δίκη. Η δημοσιότητα αυτή, η

οποία φυσικά, δεν είναι επιθυμητή για ένα λογικό άνθρωπο που

εμπλέκεται σε μια δικαστική διένεξη ιδίως με την ιδιότητα του

κατηγορουμένου, είναι ένα από τα τιμήματα που καταβάλλονται για

τη διαβίωση σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η ελευθερία του τύπου,

αρχή επίσης συνταγματικά κατοχυρωμένη (άρθρ. 14 Σ.)

περιστέλλεται μόνο στις ακραίες περιπτώσεις που ορίζονται από το

ίδιο το Σύνταγμα (άρθρ. 14 παρ. 3, 5). Προϋπόθεση για την

εφαρμογή των διατάξεων του προαναφερόμενου ν. 1178/81, ο

οποίος στοχεύει στην περιστολή των καταχρήσεων της ελευθερίας

του τύπου είναι η υπαιτιότητα. Η υπαιτιότητα του ιδιοκτήτη του

εντύπου υπάρχει έστω και αν η υπαιτιότητα (ΑΚ 914), η πρόθεση

52

(ΑΚ 919) ή η γνώση ή υπαίτια άγνοια (ΑΚ 920) συντρέχουν μόνο

στο πρόσωπο του συντάκτη του δημοσιεύματος, αλλά είναι

πρόδηλο ότι δεν υπάρχει όταν και ο συντάκτης του δημοσιεύματος

δεν είναι υπαίτιος, κατά τη γενική διάταξη του άρθρου 914 ΑΚ ή

κατά τις ειδικότερες διατάξεις του άρθρου 919, που αναφέρεται σε

όποιον με πρόθεση ζημίωσε άλλον κατά τρόπο αντίθετο προς τα

χρηστά ήθη (προσβολή χρηστών ηθών) και 920 που αναφέρεται σε

όποιον ενώ γνωρίζει ή υπαίτια αγνοεί, υποστηρίζει ή διαδίδει

αναληθείς ειδήσεις που εκθέτουν σε κίνδυνο την πίστη, το

επάγγελμα ή το μέλλον άλλου (δυσφημιστικές διαδόσεις). Στην

προκειμένη περίπτωση η πρόθεση, άρα και η υπαιτιότητα του

συντάκτη του δημοσιεύματος, τουλάχιστον υπό τη μορφή του

δόλου, ρητώς αποκλείεται από το σύζυγο της ενάγουσας –

εκκαλούσας, ο οποίος εξετάστηκε ως μάρτυρας από την πλευρά της

στην πρωτόδικη διαδικασία (βλ. την κατάθεσή του στα

προαναφερόμενα πρακτικά του Μ.Πρ.Αθ.), αλλά και από το σύνολο

του αποδεικτικού υλικού, εκτιμώμενου από το δικαστήριο τούτο, δεν

συνάγεται τέτοια πρόθεση ή αμέλεια που να δημιουργεί

υποχρέωση αποζημίωσης. Ιδιαίτερα ως προς τις ειδικότερες

αιτιάσεις της ενάγουσας-εκκαλούσας θα πρέπει να λεχθούν τα

εξής: α) Είναι πασίδηλο ότι τα Πλημμελειοδικεία είναι πρωτόδικα

δικαστήρια (η περίπτωση που το Τριμελές Πλημμελειοδικείο δικάζει

εφέσεις κατ’ αποφάσεων του Μονομελούς Πλημμελειοδικείου είναι

γνωστή μόνο στους νομικούς), ενώ η άσκηση έφεσης κατά της

απόφασης δεν προκύπτει από τη διαδικασία στο ακροατήριο που

παρακολουθούν οι δημοσιογράφοι, άλλωστε τα δικαστήρια

αποφαίνονται για το ανασταλτικό αποτέλεσμα της έφεσης που

ενδεχομένως θα ασκηθεί.

Επομένως δεν υπάρχει υπαιτιότητα του συντάκτη του δημοσιεύματος

όταν δεν ανέφερε ότι η ποινή επιβλήθηκε από πρωτόδικο

δικαστήριο ή ότι κατά της απόφασης ασκήθηκε έφεση, β) η

δημοσίευση της φωτογραφίας της ενάγουσας-εκκαλούσας, όπως και

η αναφορά του πλήρους ονόματος της, καλύπτονται από τη

53

δημοσιότητα της διαδικασίας, όπου όλοι οι άσχετοι προς την

υπόθεσή της παρευρισκόμενοι την είδαν και άκουσαν το όνομά της,

είναι δε γνωστό ότι απαγορεύεται η δημοσίευση των φωτογραφιών

και η αναγραφή των ονομάτων ανηλίκων κατηγορουμένων, οι οποίοι

όμως δικάζονται από δικαστήρια (τα δικαστήρια ανηλίκων), όπου

κατά τη διάταξη του άρθρου 96 § 3 του Συντάγματος επιτρέπονται

παρεκκλίσεις από τους γενικούς κανόνες της διαδικασίας και

κυρίως επιβάλλεται η εκδίκαση των αδικημάτων που έχουν αυτοί

διαπράξει σε συνεδριάσεις που δεν είναι δημόσιες. γ) Τέλος, οι

εκφράσεις που χρησιμοποιήθηκαν στο επίμαχο δημοσίευμα και τις

οποίες η ενάγουσα-εκκαλούσα θεωρεί «σκωπτικές» δεν

απομακρύνονται από το συνήθως χρησιμοποιούμενο στις

περιγραφές των δικών («δικαστικό ρεπορτάζ») ύφος, ούτε

υπερβαίνουν τα αναγκαία όρια, ώστε από αυτές και μόνο να

θεμελιώνεται υπαιτιότητα και συνακόλουθη υποχρέωση της

εναγομένης ΑΕ προς αποζημίωση της ενάγουσας. Στο ίδιο

αποτέλεσμα καταλήγοντας το Πρωτοδικείο, έστω και με συνοπτική

αιτιολογία, ορθώς κατ’ αποτέλεσμα έκρινε και επομένως η

κρινόμενη έφεση πρέπει να απορριφθεί ως κατ’ ουσία αβάσιμη.

Πρ. Αθ. 22338/1996Απαγόρευση κυκλοφορίας βιβλίου που περιέχει ανακριβείς ειδήσεις

Κατά το άρθρο 57 ΑΚ, όποιος προσβάλλεται παράνομα στην

προσωπικότητά του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η

προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον… Αξίωση

αποζημίωσης σύμφωνα με τις διατάξεις για τις αδικοπραξίες δεν

αποκλείεται. Εξάλλου, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 14 §§

1-5 του Συντάγματος του 1975, καθένας μπορεί να εκφράζει και να

διαδίδει προφορικά, έγγραφα και δια μέσου του τύπου τους

στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του κράτους. Ο τύπος είναι

ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο

απαγορεύονται. Κατ’ εξαίρεση, επιτρέπεται η κατάσχεση μετά από

54

παραγγελία του εισαγγελέα, μετά την κυκλοφορία: α) λόγω

προσβολής της Χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας,

β) λόγω προσβολής του Προέδρου της Δημοκρατίας, γ) λόγω

δημοσιεύματος το οποίο αποκαλύπτει πληροφορίες σχετικά με τη

σύνθεση, εξοπλισμό και διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την

οχύρωση της χώρας, ή το οποίο αποσκοπεί στη βίαιη ανατροπή του

πολιτεύματος, ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του

κράτους και δ) λόγω ασέμνων δημοσιευμάτων, τα οποία

προσβάλλουν έκδηλα τη δημόσια αιδώ κατά τις περιπτώσεις που

ορίζει ο νόμος. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο εισαγγελέας, μέσα

σε είκοσι τέσσερις ώρες από την κατάσχεση, οφείλει να υποβάλει

την υπόθεση στο δικαστικό συμβούλιο και αυτό, σε άλλες είκοσι

τέσσερις ώρες, ν’ αποφανθεί για τη διατήρηση ή την άρση της

κατάσχεσης, αλλιώς η τελευταία αίρεται αυτοδίκαια. Τα ένδικα μέσα

της έφεσης και της αναίρεσης επιτρέπονται στον εκδότη της

εφημερίδας ή άλλου εντύπου που κατασχέθηκε και στον εισαγγελέα.

Νόμος ορίζει τον τρόπο της διαμέσου του τύπου πλήρους

επανόρθωσης ανακριβών δημοσιευμάτων. Τέλος, με τα άρθρα 36

και 37 του ν. 1092/1938 «περί τύπου» που επαναφέρθηκε σε ισχύ

με το άρθρο 2 του ν.10/1975, ορίζεται ο τρόπος επανόρθωσης της

αναγραφής ανακριβών ειδήσεων, η καταχώρηση κειμένων για την

αποκατάσταση της αλήθειας στην εφημερίδα ή το περιοδικό που

δημοσίευσε την είδηση υπό τις προϋποθέσεις που αναφέρονται σ’

αυτά τα άρθρα, ενώ εξάλλου κατ’ άρθρον 3 § 1 του νόμου αυτού

«περιοδικό κατά την έννοια του παρόντος νόμου, είναι παν έντυπον

όπερ εκδίδεται άπαξ τουλάχιστον κατά τριμηνίαν εις τακτικάς

εκδόσεις και του οποίου το εν γένει περιεχόμενον δεν δύναται να

προσδώσει αυτώ την κατά το άρθρον 4 του παρόντος έννοιαν της

εφημερίδος». Από το συνδυασμό των παραπάνω διατάξεων

προκύπτει ότι από γενικότερους λόγους, που αφορούν το κοινωνικό

συμφέρον για την ενημέρωση του κοινού για τα γεγονότα της

ημέρας και για τη διαφώτισή του σε γενικού ενδιαφέροντος

ζητήματα, έχει επιβληθεί η προστασία της ελευθερίας του τύπου, ο

55

οποίος κατά προορισμό, επιτελεί αυτό το έργο (ενημέρωση-

διαφώτιση). Κατά την επιτέλεση όμως αυτού του έργου από τον

τύπο, είναι δυνατό να υπάρξει προσβολή της προσωπικότητας, η

οποία σε περίπτωση αναγραφής ανακριβών ειδήσεων, είναι

πάντοτε παράνομη. Στην περίπτωση αυτή γεννιούνται οι από τα

άρθρα 57, 914 και 59 ΑΚ προβλεπόμενες αξιώσεις για άρση της

προσβολής, παράλειψής της στο μέλλον, αποζημίωση και

ικανοποίηση της ηθικής βλάβης εκείνου που έχει προσβληθεί από το

δημοσίευμα (Σούρλα, στην Ερμ. ΑΚ, άρθρα 57-60, αρ. 3456, Τούση,

Γεν. Αρχ. Έκδ. 1973, σ. 291 επ., Καρακατσάνη, στον ΑΚ

Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρο 57 αρ. 1 επ.). Ενόψει όμως της

απαγόρευσης της κατάσχεσης εντύπων, γίνεται ειδικά επί εντύπων

που έχουν ήδη εκδοθεί και κυκλοφορήσει πρακτικά αδύνατη η

εφαρμογή των πιο πάνω διατάξεων, οι οποίες προβλέπουν την

άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον και οι

οποίες υποχωρούν μπροστά στο γενικότερο συμφέρον της

προστασίας της ελευθερίας του τύπου. Έτσι, σε περίπτωση

προσβολής της προσωπικότητας, που επήλθε με ανακριβείς

ειδήσεις που έχουν περιληφθεί σε περιοδικό που έχει εκδοθεί, δεν

είναι δυνατή ούτε η άρση της προσβολής, ούτε η παράλειψή της

στο μέλλον, αφού αυτό θα ήταν δυνατό να επιτευχθεί μόνο με την

κατάσχεση του περιοδικού ή με την απαγόρευση της κυκλοφορίας

του, πράγμα όμως που είναι κατ’ αποτέλεσμα ταυτόσημο με την

κατάσχεση, η οποία όπως προαναφέρθηκε, απαγορεύεται,

επιτρεπομένη μόνο στις εξαιρετικές περιπτώσεις που αναφέρονται

στο άρθρο 14 § 3, εδ. β’ του Συντάγματος. Απομένει κατά συνέπεια

η εφαρμογή των λοιπών διατάξεων του ρυθμίζοντος τα θέματα αυτά

δικαίου και συγκεκριμένα οι κατά των υπευθύνων προβλεπόμενες

ποινικές κυρώσεις και αξιώσεις προς αποζημίωση και ικανοποίηση

της ηθικής βλάβης. Οι δύο τελευταίες όμως αξιώσεις δύνανται να

επιδιωχθούν και επιτευχθούν με αγωγή που εκδικάζεται με την

τακτική διαδικασία και όχι με διάταξη ασφαλιστικών μέτρων, που

λαμβάνονται προς ρύθμιση της δημιουργηθείσης κατάστασης, διότι,

56

προεχόντως, αυτό θα αποτελούσες πλήρη ικανοποίηση του

παρεχομένου στον προσβαλλόμενο δικαιώματος,που απαγορεύεται

από την § 4 του άρθρου 692 Κ.Πολ.Δ. (Μ.Πρ. Αθ. 8064/86,ΝοΒ

35.404, Μ.Πρ. Ηρ. 345/79 Δ 11.58). Στην κρινόμενη αίτηση,

εκθέτει ο αιτών ότι την 1.6.1996 κυκλοφόρησε το υπ’ αριθ. 9 τεύχος

του περιοδικού με τον διακριτικό τίτλο «Δ**», ιδιοκτησίας της

πρώτης των καθ’ ων, του οποίου ο δεύτερος των καθ’ ων είναι

εκδότης. Ότι στη σελίδα 8 του εν λόγω περιοδικού περιέχεται

δημοσίευμα με τον τίτλο «Μελωδίες από άλλες εποχές», το οποίο

υπογράφει ο τρίτος των καθ’ ων, δημοσιογράφος. Ότι το δημοσίευμα

αυτό διαλαμβάνει τα λεπτομερώς στην αίτηση περιγραφόμενα

πραγματικά περιστατικά, τα οποία είναι τελείως ανακριβή και

εγράφησαν εν γνώσει της αναληθείας τους εν όψει της

παρουσιάσεως έργων του στο Φεστιβάλ Αθηνών την 4 η και 5η

Σεπτεμβρίου 1996, σε περιφερειακά Φεστιβάλ και σε

προγραμματισμένες εκδηλώσεις στην Ευρώπη. Ότι ως εκ της

ανακρίβειάς τους, προσβάλλουν την ηθικοκοινωνική υπόσταση και

την εν γένει προσωπικότητά του, αφού άλλωστε το δικαίωμα της

ελευθεροτυπίας και της ελεύθερης δημοσιογραφίας δεν μπορεί να

ασκείται κατά τρόπο που να υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλει η

καλή πίστη, τα χρηστά ήθη και ο κοινωνικός και οικονομικός

σκοπός του δικαιώματος. Με αυτό το ιστορικό, επικαλούμενος

επείγουσα περίπτωση, ζητεί: α) να διαταχθεί η κατάσχεση του υπ’

αριθμόν 9 τεύχους του Ιουνίου 1996του περιοδικού «Δ**» και η

απαγόρευση της κυκλοφορίας αυτού και β) να υποχρεωθούν να

δημοσιεύσουν περίληψη της εκδοθησομένης αποφάσεως στο

επόμενο από τη δημοσίευση τεύχος του περιοδικού «Δ**», επ’

απειλή χρηματικής ποινής 1.000.000 δραχμών για κάθε παράβαση

της εκδοθησομένης αποφάσεως. Με το περιεχόμενο αυτό και αίτημα,

η κρινόμενη αίτηση είναι, σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν ς την

προηγούμενη σκέψη, αβάσιμη και πρέπει ως εκ τούτου ν α

απορριφθεί. Τα δικαστικά έξοδα μεταξύ των διαδίκων πρέπει να

57

συμψηφιστούν λόγω εύλογης αμφιβολίας ως προς την έκβαση της

παρούσης δίκης, κατ’ άρθρον 179 Κ.Πολ.Δ

Για τους λόγους αυτούς. Δικάζει κατ’ αντιμωλίαν των διαδίκων.

Απορρίπτει την αίτηση.

Eλλ/Δνη, 1688 Eφ. Aθ. 1998Προσβολή προσωπικότητας . δικαιώματα προσβαλλομένου

Κατά το άρθρο 57 ΑΚ όποιος προσβάλλεται παράνομα στην

προσωπικότητά του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η

προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον, κατά δε το άρθρο 59

ΑΚ στις περιπτώσεις των δύο προηγουμένων άρθρων (στα οποία

περιλαμβάνεται και το άρθρο 57) το δικαστήριο με την απόφασή του,

ύστερα από αίτηση αυτού που έχει προσβληθεί και αφού λάβει

υπόψη το είδος της προσβολής μπορεί επιπλέον να καταδικάσει τον

υπαίτιο να ικανοποιήσει την ηθική βλάβη αυτού που είχε

προσβληθεί. Η ικανοποίηση συνίσταται σε πληρωμή χρηματικού

ποσού, σε δημοσίευμα ή σε οτιδήποτε επιβάλλεται από τις

περιστάσεις. Με τις παραπάνω διατάξεις προστατεύεται το δικαίωμα

της προσωπικότητας, το οποίο αποτελεί πλέγμα αγαθών που

συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου, με το οποίο είναι

αναπόσπαστα συνδεδεμένο. Τέτοιο προστατευόμενο αγαθό είναι

μεταξύ άλλων και η τιμή κάθε ανθρώπου, η οποία αντικατοπτρίζεται

στην αντίληψη και την εκτίμηση που έχουν οι άλλοι γι΄ αυτόν (βλ.

Μπαλή Γεν. Αρχ. § 12, ΑΠ 83/64 ΝοΒ 12, 69, ΑΠ 60/60 ΝοΒ 17,

562, Εφ. Αθ. 12154/90 Ελλ.Δνη 32, 1673, Εφ. Αθ. 10504/86 Ελλ.

Δνη 28. 1315). Προϋποθέσεις για την εφαρμογή των ανωτέρω

διατάξεων των άρθρων 57 και 59 είναι: α) προσβολή του

δικαιώματος της προσωπικότητας, β) η προσβολή να είναι

παράνομη, όπως είναι η προσβολή που γίνεται χωρίς δικαίωμα ή με

την άσκηση δικαιώματος το οποίο όμως είτε είναι, από την άποψη

της έννομης τάξης, μικρότερης σπουδαιότητας, είτε ασκείται υπό

περιστάσεις που καθιστούν την άσκησή του καταχρηστική σύμφωνα

58

με το άρθρο 281 ΑΚ ή το άρθρο 25 § 3 του Συντάγματος (βλ.

Σούρλα στην Ερμ. ΑΚ άρθρ. 57 § 4, ΑΠ 835/72 ΝοΒ 21. 205, Εφ.

Αθ. 12154/90 ο.π.). Τέλος, για την επιδίκαση χρηματικής

ικανοποιήσεως απαιτείται και πταίσμα εκείνου από τον οποίο

προέρχεται η προσβολή (ΑΠ 849/85 ΝοΒ 34.836), η προσβολή δε

πρέπει να είναι σημαντική (βλ. ΑΚ Γεωργιάδη – Σταθόπουλου άρθρ.

59 αριθ. 8).

Εφ. Αθ. 5783/1997 Καταχώριση εικόνας δημοσίου προσώπου σε περιοδικό χωρίς τη συναίνεσή του για διαφημιστικούς σκοπούς

Η εικόνα του προσώπου ή όπως χαρακτηριστικά λέγεται το

δικαίωμα επί της ιδίας εικόνας αποτελεί έκφανση της

προσωπικότητας του ανθρώπου (για την τελευταία βλ. γενικώς Γ.

Πλαγιαννάκο, Το δικαίωμα επί της ιδίας προσωπικότητας, Ελλ.

Δνη 1966, 101 επ.)… «Η σκέψη είναι όμοια με την Εφ. Αθ. 3346/96

και παραλείπεται). Άλλη περίπτωση επιτρεπτού φωτογραφήσεως

και περαιτέρω δημοσιεύσεως της εικόνας προσώπου αφορά την

κατηγορία εκείνων που ανήκουν στη σύγχρονη επικαιρότητα είτε

υπό απόλυτη έννοια (π.χ. πολιτικοί, διπλωμάτες, καλλιτέχνες,

ηθοποιοί, αθλητές κ.λ.π.) είτε υπό σχετική έννοια (π.χ. δράστες

σοβαρών εγκληματικών πράξεων) (βλ. σχετ. Στ. Πατεράκη, όπ. π.

σ. 127 επ.). Όμως το επιτρεπτό της δημοσιεύσεως φωτογραφίας

στον ημερήσιο ή περιοδικό τύπο προσώπου της σύγχρονης

επικαιρότητας (π. ηθοποιού) χωρίς τη συναίνεση του τελευταίου

δεν παρέχει συγχρόνως το δικαίωμα προσθήκης δηλώσεως ή

προτάσεως για κάποιο θέμα, όταν τέτοια δήλωση ή πρόταση δεν

προηγήθηκε, έστω και αν η δήλωση ή πρόταση δεν αφορά

διαφήμιση συγκεκριμένου εμπορεύματος, εφόσον η καταχώρηση

γίνεται σε καθαρά διαφημιστικό περιοδικό εμπορευμάτων

συγκεκριμένης επιχειρήσεως κατά τρόπο ώστε να παρέχεται η

εντύπωση στο αναγνωστικό κοινό, ότι το πρόσωπο, του οποίου

59

δημοσιεύεται η φωτογραφία με την προσθήκη της δηλώσεως ή

προτάσεως δέχθηκε τούτο μετά από σύμβαση με την επιχείρηση

αυτή και την καταβολή αμοιβής. Εξάλλου καθόσον αφορά τα

δικαιώματα του παρανόμως προσβαλλόμενου από το συνδυασμό

των διατάξεων των άρθρων 57 και 59 ΑΚ προκύπτει ότι ο ανωτέρω

δικαιούται: α) να αξιώσει την άρση της προσβολής, β) την

παράλειψή της στο μέλλον, γ) αποζημίωση κατά τις περί

αδικοπραξιών διατάξεις και δ) χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής

βλάβης. Η τελευταία προϋποθέτει υπαιτιότητα του προσβάλλοντος

κατά την άποψη που κρατεί στη νομολογία (βλ. έτσι ΑΠ 706/1969

ΝοΒ 18. 569, ΑΠ 849/1985 ΝοΒ 34.836, ΑΠ 974/1985 Ε.Εργ.Δ.

1986, 480 Εφ. Αθ. 12154/1990 Ελλ. Δνη 1991, 1673, Εφ. Θεσ.

36911990 Αρμ. 1990. 1172) όχι όμως και στη θεωρία (βλ. σχετ.

Γεωργιάδη στον ΑΚ Γεωργιάδη – Σταθόπουλου άρθρ. 932 αρ. 5, Στ.

Πατεράκη, όπ. παρ. σ. 227 με περαιτέρω παραπομπές στη σημ.

451). Περαιτέρω με την § 1 του άρθρου μόνου του Ν. 1178/1981

«περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων τινών διατάξεων»

(ΦΕΚ Α1 187) ορίζονται τα ακόλουθα: «Οι ιδιοκτήτες παντός

εντύπου υποχρεούνται εις πλήρη αποζημίωσιν δια την παράνομον

περιουσιακήν ζημίαν ως και εις χρηματικήν ικανοποίησιν δια την

ηθική βλάβη, αι οποίαι υπαιτίως προξενήθηκαν δια δημοσιεύματος

θίγοντος την τιμήν ή την υπόληψιν παντός ατόμου, έστω και αν η

κατά το άρθρ. 914 Α.Κ. υπαιτιότης, η κατά το άρθρ. 919 του ΑΚ

πρόθεσις και η κατά το άρθρ. 920 του ΑΚ γνώσις ή υπαίτιος άγνοια

συντρέχει εις τον συντάκτην του δημοσιεύματος ή, εάν αυτός είναι

άγνωστος, εις τον εκδότην ή τον διευθυντήν συντάξεως του

εντύπου. 2. Η κατά το άρθρ. 932 του ΑΚ χρηματική ικανοποίησις

λόγω ηθικής βλάβης του αδικηθέντος εκ τινος των υπό της

προηγουμένης παραγράφου προβλεπομένων πράξεων ορίζεται,

εφόσον ετελέσθη δια του τύπου, κατά την κρίσιν του δικαστού ουχί

κατωτέρα των 300.000 δρχ. δι’ εφημερίδας και περιοδικά

εκδιδόμενα εις την περιφέρειαν τέως διοικήσεως πρωτευούσης ή

εις Θεσ/νίκην και των 50.000 δρχ. δι ’ εκδιδόμενα εις την λοιπήν

60

χώραν». Περαιτέρω η § 2 του άνω νόμου αντικαταστάθηκε με την §

4 του άρθρου μόνου του Ν. 2243/1994 (ΦΕΚ Α1 162) που ισχύει

από 3-10-1994 και έλαβε την ακόλουθη διατύπωση: «Η κατά το

άρθρ. 932 ΑΚ χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης του

αδικηθέντος από κάποια από τις προβλεπόμενες στην προηγούμενη

παράγραφο πράξεις ορίζεται, εφόσον αυτές τελέσθηκαν δια του

τύπου, κατά την κρίση του δικαστή, όχι κατώτερη των δέκα

εκατομμυρίων δραχμών (10.000.000) για τις ημερήσιες εφημερίδες

Αθηνών και Θεσ/νίκης, καθώς και για τα περιοδικά που

κυκλοφορούν μέσω των πρακτορείων εφημερίδων και των δύο

εκατομμυρίων δραχμών (2.000.000) για τις άλλες εφημερίες ή

περιοδικά, εκτός αν ζητήθηκε από τον ενάγοντα μικρότερο ποσό».

Εξάλλου ορίζεται από την § 6 του άρθρου μόνον του Ν.

1178/1981, όπως ισχύει μετά την αντικατάστασή του με το άρθρ. 32

του Ν. 1941/1991 ότι: «σε περίπτωση που γίνει δεκτή η αγωγή του

παρόντος άρθρου σε βάρος εφημερίδας, το δικαστήριο, εφόσον

έχει υποβληθεί αίτημα το αργότερο ενώπιον του πρωτοβάθμιου

δικαστηρίου, διατάσσει με την καταψηφιστική του απόφαση και την

καταχώρηση στην εφημερίδα αυτή περιλήψεως της αποφάσεως. Η

περίληψη αυτή αρκεί να περιέχει: α)… β)… κ.λ.π.». Από το

συνδυασμό των άνω διατάξεων που είναι ειδικές και επικρατούν

έναντι του άρθρ. 46 του Ν. 1092/1938 και των άρθ. 914 και 932 ΑΚ

αναφορικώς προς τα εις αποζημίωσιν δια περιουσιακήν ζημίαν ή

χρημαιτκήν ικανοποίηση για ηθική βλάβη ενεχόμενα πρόσωπα

σαφώς προκύπτει ότι καθιερώνεται αντικειμενική ευθύνη του

ιδιοκτήτη κάθε εντύπου σε πλήρη αποζημίωση για την παράνομη

περιουσιακή ζημία και σε χρηματική ικανοποίηση για την ηθική

βλάβη που υπαιτίως προξενήθηκαν με δημοσίευμα που θίγει την

τιμή ή την υπόληψη κάθε ατόμου. Προϋπόθεση έτσι για την

αντικειμενική ευθύνη του ιδιοκτήτη του εντύπου δημοσιεύματος

είναι η συνδρομή υπαιτιότητας στο πρόσωπο του συντάκτη του

επιλήψιμου δημοσιεύματος, ή, αν ο τελευταίος είναι άγνωστος, στο

πρόσωπο του εκδότη ή διευθυντή συντάξεως του εντύπου. Τα

61

πρόσωπα αυτά, δηλαδή ο συντάκτης του θίγοντος την τιμή ή την

υπόληψη δημοσιεύματος, ο διευθυντής και ο εκδότης της

εφημερίδας ή του περιοδικού, εξακολουθούν να ευθύνονται βάσει

των γενικών διατάξεων του ΑΚ (βλ. άρθρ. 57-59, 914, 919, 920,

932 ΑΚ) και του Α.Ν. περί τύπου) )βλ. έτσι ΑΠ 1416/1983 ΝοΒ

32.122, Εφ. Αθ. 1652/1988 Ελλ. Δνη 30.914, Εφ. Αθ. 9720/1991

Ελλ. Δνη 34 (1993) 1513, Εφ. Αθ. 594/1992 Ελλ. Δνη 34 (1993)

1515, Εφ. Αθ. 4887/1992 Ελλ. Δνη 34 (1993) 1516, Βλ. Στ.

Πατεράκη, όπ. παρ. σ. 356 Γιαν. Καρακώστα, Προσωπικότητα και

τύπος, 1991, σ. 209 επ.). Σημειωτέον ότι η κατά τον άνω νόμο

αντικειμενική ευθύνη του ιδιοκτήτη του εντύπου δημοσιεύματος δεν

διαπλάσσεται από το νόμο με βάση τις αρχές της προστήσεως (βλ.

ΑΚ 922) καίτοι βέβαια σχετίζεται με την ευθύνη του προστήσαντος

από παράνομη και υπαίτια πράξη του προστηθέντος κατά την

εκτέλεση της υπηρεσίας του ή εξ αφορμής αυτής. Εξάλλου από το

σαφές κείμενο της διατάξεως της 16 του Ν. 1178/1981, όπως ισχύει

μετά την αντικατάστασή του με το άρθρ. 32 του Ν. 1941/1991,

προκύπτει ότι διατάσσεται καταχώρηση περιλήψεως της

καταψηφιστικής δικαστικής αποφάσεως μόνο στην περίπτωση που η

προσβολή της προσωπικότητας του τρίτου προσώπου γίνει με

δημοσίευμα εφημερίδας και όχι όταν η προσβολή αυτή γίνει με

δημοσίευμα περιοδικού. Τούτο προκύπτει από τη

χρησιμοποιούμενη διατύπωση του νόμου που περιορίζει την

εφαρμογή σε εφημερίδα. Πρόκειται περί ηθελημένης νομοθετικής

ρυθμίσεως και όχι περί γνησίου κενού που θα δικαιολογούσε

ανάλογη εφαρμογή της διατάξεως αφού ο νόμος σε άλλα σημεία του

αναφέρεται και σε περιοδικά που περιέχουν επιλήψιμα

δημοσιεύματα.

ΑΠ 1776/1999 Περίληψη Δυσφήμηση – Τύπος – Ηθική βλάβη – Χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης από δυσφημιστικό δημοσίευμα. Ο συντάκτης της εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΩΡΑ» με την σε βάρος του αναιρεσιβλήτου τελεσθείσα αδικοπραξία της απλής δυσφήμησης

62

προξένησε σ’ αυτόν ηθική βλάβη, αφού τον εμφάνισε στους τρίτους και το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον ως εγκληματική προσωπικότητα και μάλιστα ότι έχει τελέσει εγκλήματα με σοβαρή κοινωνική απαξία, ενώ αφενός μεν ορισμένες από τις πράξεις αυτές ουδέποτε του αποδόθηκαν, αφετέρου δε για τις υπόλοιπες αθωώθηκε από το δικαστήριο.Κείμενο απόφασης

ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΗΚΕ από τους Δικαστές: Γεώργιο Βελλή Αντιπρόεδρο,

Ανδρέα Κατσίφα, Κωνσταντίνο Κωστήρη, Πέτρο Κακκαλή και Νικόλαο

Γεωργίλη, Αρεοπαγίες.

ΣΥΝΗΛΘΕ σε δημόσια συνεδρίαση στο Κατάστημά του, στις 15

Νοεμβρίου 1999, με την παρουσία και της Γραμματέως Αλεξάνδρας

Χαράλαμπους, για να δικάσει μεταξύ:

Των αναιρεσειόντων: 1) Γεωργίου Καραϊβάζ, κατοίκου Αθηνών και 2)

Ανώνυμης Εταιρίας με την επωνυμία «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ

ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΕ» που εδρεύει στην Αθήνα και εκπροσωπείται

νόμιμα, οι οποίοι δεν παραστάθηκαν.

Του αναιρεσιβλήτου: Ανδρέα Πετροπούλου του Φωτίου, κατοίκου

Παπάγου Αθηνών, ο οποίος εκπροσωπήθηκε από τον πληρεξούσιο δικηγόρο

του Σπυρίδωνα Δερμιτζάκη, βάσει δηλώσεως κατ’ άρθρ. 242 παρ. 2 Κ.Πολ.Δ.

Η ένδικη διαφορά άρχισε με την από 11-12-1995 αγωγή του ήδη

αναιρεσιβλήτου, που κατατέθηκε στο Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών.

Εκδόθηκαν οι αποφάσεις: 7284/1996 του ίδιου Δικαστηρίου και 723/1998 του

Εφετείου Αθηνών. Την αναίρεση της τελευταίας αποφάσεως ζητούν οι

αναιρεσείοντες με την από 31-7-1998 αίτησή τους.

Κατά τη συζήτηση της αιτήσεως αυτής, που εκφωνήθηκε από το πινάκιο,

παραστάθηκε μόνο ο αναιρεσίβλητος, όπως σημειώνεται πιο πάνω. Ο

Εισηγητής Αρεοπαγίτης Νικόλαος Γεωργίλης ανέγνωσε στην από 1 Νοεμβρίου

1999 έκθεσή του, με την οποία εισηγήθηκε την απόρριψη της κρινόμενης

αιτήσεως αναιρέσεως.

ΣΚΕΦΘΗΚΕ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ

Επειδή από τις επικαλούμενες και προσκομιζόμενες εκθέσεις επίδοσης

10337/30-7-1999 και 9621/24-2-1999 του δικαστικού επιμελητή του

Πρωτοδικείου Αθηνών Αναστασίου Στεφάνου, αποδεικνύεται ότι επικυρωμένο

63

αντίγραφο της κρινόμενης αίτησης αναίρεσης με πράξη ορισμού δικασίμου του

Προέδρου του Τμήματος αυτού και κλήση προς συζήτηση κατά την παρούσα

δικάσιμο, επιδόθηκε νόμιμα και εμπρόθεσμα στους αναιρεσείοντες, με επιμέλεια

του αναιρεσιβλήτου. Επομένως, εφόσον οι αναιρεσείοντες δεν εμφανίστηκαν

κατά την εκφώνηση της υπόθεσης από τη σειρά του πινακίου, πρέπει να

ερευνηθεί η υπόθεση παρά την απουσία τους (άρθρο 576 παρ. 2 εδ. γ’

Κ.Πολ.Δ.).

Επειδή αν η προσβαλλόμενη απόφαση περιέχει επάλληλες αιτιολογίες, καθεμία

από τις οποίες στηρίζει αυτοτελώς το διατακτικό της, ο λόγος της αναίρεσης που

πλήττει την απόφαση μόνο ως προς μία από τις αιτιολογίες αυτές, είναι

απορριπτέος ως αλυσιτελής, αφού, και αν ακόμη ευδοκιμήσει, το διατακτικό της

απόφασης εξακολουθεί να στηρίζεται αυτοτελώς στη μη προσβαλλόμενη με την

αναίρεση αιτιολογία (Ολ. ΑΠ 25/1994 Ελλ. Δικ. 36 σελ. 581). Στην προκειμένη

περίπτωση το Εφετείο με την αναιρεσιβαλλομένη απόφαση, με την οποία,

ύστερα από εξαφάνιση της πρωτόδικης απόφασης, έκανε δεκτή εν μέρει την

αγωγή του αναιρεσιβλήτου και κατά των αναιρεσειόντων για χρηματική

ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης από δυσφημιστικό δημοσίευμα, δέχθηκε

ανελέγκτως τα εξής: Στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΩΡΑ», της οποίας

ιδιοκτήτρια είναι η 6η εναγομένη (2η αναιρεσείουσα), στο φύλλο της 7-1-1995

δημοσιεύθηκε κείμενο του 5ου εναγομένου (1ου αναιρεσείοντος) συντάκτης της εν

λόγω εφημερίδας με τον τίτλο «Λαφυραγώγησε δάφνες επιτυχίας από τη

σύλληψη του Παναγόπουλου ο κ. Παπαθεμελής». Στο κείμενο αυτό, αφού

γίνεται εκτενής αναφορά στις ανακοινώσεις του τότε Υπουργού Δημόσιας Τάξης

για τη σύλληψη του Παναγόπουλου, εκτίθεται στη συνέχεια επί λέξει «Ο

Παναγόπουλος και η οργάνωση της οποίας υπήρξε δραστήριο μέλος, είχε

κατηγορηθεί για την τοποθέτηση ογδόντα αυτοσχέδιων βομβών σε

κινηματογράφους και πολιτικά γραφεία. Το καλοκαίρι του 1978 μάλιστα

τοποθετήθηκαν βόμβες στους κινηματογράφους «REX” και «ΕΛΛΗ» την ώρα

της προβολής αντιναζιστικών ταινιών σοβιετικής παραγωγής, με αποτέλεσμα

να τραυματισθούν τριάντα εννέα συνολικά άτομα. Ο Παναγόπουλος και ο

υπολοχαγός Πετρόπουλος (αναιρεσίβλητος) είχαν επικηρυχθεί με το ποσό του

1.000.000 δρχ. για την ενέργεια αυτή. Στη γιάφκα που κατείχαν είχαν βρεθεί τότε

59 βόμβες, 3.000 σφαίρες, 3 αυτόματα κ.α. Όπως είπε προχθές ο κ.

64

Παπαθεμελής, τέλος και τα έντεκα μέλη της Οργάνωσης βρίσκονται σήμερα

εκτός των φυλακών με υφ’ όρους απόλυση….». Σύμφωνα με όσα εκτέθηκαν

στον ενάγοντα (αναιρεσίβλητο) περιστατικά ότι μαζί με τον Παναγόπουλο είχαν

τοποθετήσει μεγάλο αριθμό αυτοσχέδιων βομβών, εκτός των άλλων, και στους

αναφερόμενους κινηματογράφους με τα γνωστά αποτελέσματα, ότι για τις

πράξεις αυτές είχαν επικηρυχθεί με 1.000.000 δρχ., ότι κατείχαν γιάφκα με

σημαντικό οπλισμό ήταν απολύτως ανακριβή, ο δε συντάκτης του

δημοσιεύματος, στο οποίο περιείχοντο τα αναληθή γεγονότα, γνώριζε ότι αυτά,

που πολλά συγκροτούσαν αντικειμενικά τον χαρακτήρα κακουργηματικών

πράξεων, ήταν πρόσφορα να βλάψουν την τιμή και την υπόληψη του ενάγοντος

(αναιρεσιβλήτου), τον οποίο εμφάνισε ως επικηρυγμένο κακοποιό, παρά ταύτα

δε τα περιέλαβε στο δημοσίευμά του, κάνοντας αυτό γνωστό στο ευρύτερο

αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας. Είναι αλήθεια ότι η εφημερίδα αργότερα

στο φύλλο της 27-1-1995 ανασκεύασε τα αναγραφέντα πιο πάνω ψευδή

γεγονότα, πλην όμως η διάψευση αυτή, η οποία έγινε μετά από 20 ημέρες σε

ένα μικρό μονόστηλο χωρίς τίτλο και με την ένδειξη «ο δαίμων» δεν αναιρεί το

υποκειμενικό στοιχείο της δυσφήμισης. Επομένως ο συντάκτης της εδώ

εξεταζόμενης εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΩΡΑ» με την σε βάρος του ενάγοντος

(αναιρεσιβλήτου) τελεσθείσα αδικοπραξία της απλής δυσφήμησης προξένησε σ’

αυτόν ηθική βλάβη, αφού τον εμφάνισε στους τρίτους και το ευρύτερο κοινωνικό

του περιβάλλον ως εγκληματική προσωπικότητα και μάλιστα ότι έχει τελέσει

εγκλήματα με σοβαρή κοινωνική απαξία, ενώ αφενός μεν ορισμένες από τις

πράξεις αυτές ουδέποτε του αποδόθηκαν, αφετέρου δε για τις υπόλοιπες

αθωώθηκε από το δικαστήριο. Άλλως ο εν λόγω συντάκτης υπαίτια αγνοούσε

την αναλήθεια των περιστατικών που ανέφερε το δημοσίευμά του, αφού αν

κατέβαλε την απαιτούμενη στις συναλλαγές επιμέλεια, θα μπορούσε να

διαγνώσει, ανατρέχοντας στον τότε ημερήσιο τύπο, την αναλήθεια των

διαδοθεισών δυσφημιστικών ειδήσεων, οι οποίες εξέθεταν σε κίνδυνο το

επάγγελμα και το μέλλον του ενάγοντος, ο οποίος ασχολείται με την ενεργό

πολιτική.

Με βάση τις παραπάνω παραδοχές του Εφετείου ο μοναδικός από το άρθρο

559 αριθ. 19 Κ.Πολ.Δ. λόγος της αναίρεσης, με τον οποίο αποδίδεται στην

προσβαλλόμενη απόφαση η πλημμέλεια ότι διέλαβε ανεπαρκείς και αντιφατικές

65

αιτιολογίες ως προς το ουσιώδες ζήτημα της υπαιτιότητας του συντάκτη του

επίμαχου δημοσιεύματος και συγκεκριμένα της γνώσης από αυτόν της

ανακρίβειας των ανωτέρω περιστατικών και επομένως δεν έχει νόμιμη βάση ως

προς το ζήτημα τούτο, είναι απορριπτέος ως αλυσιτελής, διότι, όπως προκύπτει

από την προσβαλλόμενη απόφαση, το διατακτικό της στηρίζεται σε δύο

επάλληλες αιτιολογίες, αυτή δηλ. που δέχτηκε την πρόκληση ηθικής βλάβης του

αναιρεσιβλήτου από την τέλεση σε βάρος του της αδικοπραξίας της απλής

δυσφήμησης (άρθρα 914, 932 ΑΚ και 362 ΠΚ) και η άλλη από την αδικοπραξία

της διάδοσης αναληθών ειδήσεων από υπαίτια άγνοια (άρθρα 920 και 932

ΑΚ), από τις οποίες η δεύτερη δεν προσβάλλεται με την κρινόμενη αναίρεση.

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΑΥΤΟΥΣ

Απορρίπτει την από 30-7-1999 αίτηση του Γεωργίου Καραϊβάζ και της

ανώνυμης εταιρίας «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΕ» για αναίρεση της 723/1998 απόφασης του Εφετείου

Αθηνών. Και

Καταδικάζει τους αναιρεσείοντες στη δικαστική δαπάνη του αναιρεσιβλήτου, την

οποία ορίζει σε δραχμές διακόσιες ογδόντα χιλιάδες (280.000).

Κρίθηκε και αποφασίσθηκε στην Αθήνα, στις 30 Νοεμβρίου 1999. Και

Δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδ΄ριαση στο ακροατήριο στην Αθήνα, στις 6

Δεκεμβρίου 1999.

Εφετείο Αθηνών 594/1992Τύπος – Ιδιοκτήτρια εφημερίδας. Ευθύνεται για συκοφαντικό δημοσίευμα συντάκτη της. Απαιτείται ύπαρξη υπαιτιότητας. Στοιχεία δυσφήμησης και εξύβρισης. έννοια άρθρ. 362, 363, 367 ΠΚ. Ελευθερία τύπου, δικαιολογημένο ενδιαφέρον.

Από τις διατάξεις του άρθρου μόνου του ν. 1178/1981

προκύπτει σαφώς ότι αυτές αναφέρονται μόνο στην ευθύνη του

ιδιοκτήτη του εντύπου, φυσικού ή νομικού προσώπου. Προϋπόθεση

δε της ευθύνης του ιδιοκτήτη κάθε εντύπου είναι η υπαιτιότητα («…

υπαιτίως επροξενήθησαν….» Άρθρ. Μόνο § 1 ν. 1178/1981). Και ναι

μεν ο ν. 1178/1981 θεωρεί την υπαιτιότητα του ιδιοκτήτη εντύπου –

66

αν πρόκειται για ιδιοκτήτη νομικό πρόσωπο, προφανώς των

φυσικών προσώπων που εκφράζουν τη βούλησή του – υφισταμένου

έστω και αν η κατά το άρθρ. 914 ΑΚ υπαιτιότητα, η κατά το άρθρ.

919 ΑΚ πρόθεση, και η κατά το άρθρ. 920 ΑΚ γνώση ή υπαιτία

άγνοια συντρέχουν στο πρόσωπο του συντάκτη, αλλά είναι

αυτονόητο ότι αν δεν υπάρχει, για οποιονδήποτε λόγο, υπαιτιότητα

στο πρόσωπο αυτών, δεν υπάρχει και υπαιτιότητα στον εκδότη και

συνακόλουθα δεν θεμελιώνεται αξίωση προς αποζημίωση των

προσώπων εκείνων, τα οποία ενδεχομένως θίγονται από το

επίμαχο δημοσίευμα (ΕΑ 3129/1988 ΝοΒ 36. 1243). Εξάλλου, το

έγκλημα της απλής δυσφημήσεως, που προβλέπεται από το άρθρ.

362 του ΠΚ υπάρχει όταν με οποιονδήποτε τρόπο ενώπιον τρίτων

ισχυρίζεται κάποιος ή διαδίδει κάποιος για κάποιον άλλο γεγονός

που μπορεί να βλάψει την τιμή και την υπόληψη αυτού, αν δε το

γεγονός αυτό είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε ότι είναι ψευδές

τότε πραγματώνεται το έγκλημα της συκοφαντικής δυσφημήσεως

που προβλέπεται από το άρθρ. 363 του ΠΚ. Ως γεγονός στην έννοια

των ως άνω διατάξεων των άρθρω. 362 και 363 ΠΚ νοείται όχι μόνο

κάθε πράξη, αλλά και γενικότερα κάθε συγκεκριμένο συμβάν ή

κατάσταση που ανήκει στο παρελθόν ή το παρόν που υποπίπτει στις

αισθήσεις και είναι δεκτική αποδείξεως. Η δε έκφραση γνώμης ή

αξιολογικής κρίσεως δεν αρκούν για τη στοιχειοθέτηση του

αδικήματος της δυσφημήσεως (απλής και συκοφαντικής), είναι

όμως δυνατό να αποτελέσουν εξύβριση κατά την έννοια του άρθρ.

361 του ΠΚ εφόσον συντρέχουν οι λοιποί προς τούτο όροι (ΑΠ

563/1977 Π.Χ ΚΖ’ 860, ΑΠ 1117/1976 Π.Χ ΚΖ’ 775). Περαιτέρω, το

άρθρ. 367 ΠΚ ορίζει, στην § 1 ότι «δεν αποτελούν άδικη πράξη α)

…, β)… καθώς και γ) οι εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση

μονίμων καθηκόντων, την άσκηση νόμιμης εξουσίας ή για τη

διαφύλαξη (προστασία) δικαιώματος ή από άλλο δικαιολογημένο

ενδιαφέρον ή δ) σε ανάλογες περιπτώσεις, και στην § 2, ότι «η

προηγούμενη διάταξη δεν εφαρμόζεται: α) όταν οι παραπάνω

κρίσεις και εκδηλώσεις περιέχουν τα συστατικά στοιχεία της

67

πράξεως του άρθρ. 363, καθώς και β) όταν από τον τρόπο της

εκδήλωσης ή από τις περιστάσεις υπό τις οποίες τελέσθηκε η

πράξη, προκύπτει σκοπός εξύβρισης. Από το συνδυασμό των

διατάξεων αυτών του άρθρ. 367 ΠΚ προκύπτει ότι ο άδικος

χαρακτήρας των πράξεων της εξυβρίσεως και της απλής

δυσφημήσεως (άρθρ. 361 και 362 ΠΚ) αίρεται και στην περίπτωση

που οι σχετικές εκδηλώσεις γίνονται για εκτέλεση των νομίμων

καθηκόντων, για διαφύλαξη (προστασία) νομίμου δικαιώματος ή

από άλλο δικαιολογημένο ενδιαφέρον. Τέτοιο ενδιαφέρον, που

πηγάζει από την ελευθερία και την κοινωνική αποστολή του τύπου

και ειδικότερα των εφημερίδων τις οποίες προστατεύουν το

Σύνταγμα και οι νόμοι, έχουν και τα πρόσωπα που αμέσως

συνδέονται με τη λειτουργία των άνω μέσων ενημερώσεως για τη

δημοσίευση ειδήσεων και καταχώρηση γεγονότων, ως και σχεδίων,

σχετικών με τη συμπεριφορά προσώπων για τα οποία ενδιαφέρεται

το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, είναι επιτρεπτά δημοσιεύματα για την

πληροφόρηση, ενημέρωση και κατατόπιση του κοινού,

συνοδευόμενα και από οξεία ακόμη κριτική και δυσμενείς

χαρακτηρισμούς των προσώπων στα οποία αναφέρονται. Και στην

περίπτωση όμως αυτή ο άδικος χαρακτήρας της εξυβριστικής ή

δυσφημιστικής εκδηλώσεως δεν αίρεται και συνεπώς παραμένει η

παρανομία ως συστατικό στοιχείο της αδικοπραξίας, όταν η άνω

εκδήλωση αποτελεί συκοφαντική δυσφήμιση ή όταν από τον τρόπο

και από τις περιστάσεις που έγινε αυτή προκύπτει σκοπός

εξυβρίσεως, δηλαδή σκοπός που κατευθύνεται ειδικώς σε

προσβολή άλλου, με αμφισβήτηση της ηθικής ή κοινωνικής αξίας

του προσώπου του ή με περιφρόνηση αυτού. Ειδικός σκοπός

εξυβρίσεως, που ως νομική έννοια ελέγχεται από τον Αρειο Πάγο,

υπάρχει στον τρόπο εκδηλώσεως της προσβλητικής της τιμής του

άλλου συμπεριφοράς όταν αυτός δεν ήταν αντικειμενικά αναγκαίος

με την δέουσα απόδοση του περιεχομένου της σκέψεως αυτού που

φέρεται ότι ενεργεί από δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ο οποίος,

μολονότι αυτό το γνώριζε, χρησιμοποίησε τον τρόπο αυτό για να

68

προσβάλλει την τιμή του άλλου (ΑΠ 1407/1988 Ελλ. Δνη 31.95, ΑΠ

137/1985 ΝοΒ 33.510, ΑΠ 1683/1983 ΝοΒ 32.543, ΕΑ 2323/1986

Ελλ. Δνη 27.695).

Ελλ.Δ/νη 29, 1988/1987 Προσβολή προσωπικότητας από την εφημερίδα «Ε» στο ζήτημα εξαγοράς της Κεντρικής Τράπεζας Ελλάδος.

Ελλ.Δ/νη,1652/1988 Προσβολή προσωπικότητας επιστήμονα από την εφημερίδα «ΚΕ» σχετικό με έξωση στους ενοικιαστές του.

Εφ. Αθ. 9720/1991 Προσβολή προσωπικότητας καταστηματάρχη με δημοσίευμα για κλοπή, τρομοκρατική δραστηριότητα, από την εφημερίδα «Απογευματινή»

Εφ. Αθ. 4887/1992 Δημοσίευση φωτογραφιών προσώπων που είχαν ληφθεί κατά τη διάρκεια νοσηλείας τους σε νοσοκομείο εξαιτίας τροχαίου ατυχήματος σε περιοδικό όπου οι γυναίκες εμφανίζονται ξυλοκοπημένες από τους συζύγους και μάλιστα μέσα σε κείμενο δημοσιεύματος στο οποίο περιγράφονται κακοποιήσεις και βιασμοί γυναικών.Εφ.Αθ. 4054/1992 (20599) Περίπτωση συμμετοχής σε λαθρεμπόριο όπλων στο Ιράν σε έρευνα στην Εμπορική Τράπεζα. Περίπτωση συκοφαντικής δυσφήμησης.

Ελλ.Δ/νη 899/2001 Α.Π. Καθορισμός χρηματικής αποζημίωσης σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας.

Προτάσεις Πολυμ. Πρωτ. Αθ./ΑΕ Κ.Χ. Τεγεόπουλος Εκδόσεις και Χρήστος Τεγεόπουλος κατά Σωκράτη Κόκκαλη

69