Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ...9 Η διδασκαλία...

ΠΛΗΡΩΜΕΝOTEΛOΣ

Tαχ. ΓραφείοK.K. Θεσ/νικης 21

Αριθµός Άδειας020065

PRESS POST

PR

ES S P OST

Hellenic Post

X+7

KΩΔIKOΣ: 4108 TIMH: 1 ΛEΠTO • IATPIKOΣ ΣYΛΛOΓOΣ ΘEΣΣAΛONIKHΣ • ΠΛAT. APIΣTOTEΛOYΣ 4 − 546 23 AP. AΔEIAΣ K.T.Θ. 23 206/E/25-11-97 • ISSN 1108-5576 • ENTYΠO KΛEIΣTO

Α. Άγιος, Τ. Βαλμάς, Χ. Δαγρές, Αθ. Α. Εξαδά-

κτυλος, Ε. Ζιούδρου, Ε. Καϊμα-κάμης, Ε. Καλαϊτζής,

Λ. Καλοβούλου, Ά. Κεραμιδιώ-της, Ά. Κόλτσιου-Νικήτα,

Ν.Κ. Λούρος, Β. Νευροκο-πλή, Ν. Νίτσας, Α. Πα-

παγιάννης

712017

γράφουν

ΤΕΥ

ΧΟΣ

71

2017

ΙαΤρΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟγΟΣθΕΣΣαΛΟνΙΚΗΣ

ΠΛ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 4546 23 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΤ 2310 273.755, F 2310 278.880

IδιοκτησίαΙατρικός Σύλλογος ΘεσσαλονίκηςΝΠΔΔ

Εκδότηςαθανάσιος ΕξαδάκτυλοςΠρόεδρος Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Διευθυντής Σύνταξηςαντώνης ΠαπαγιάννηςΓραμματεία Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Συντακτική ΕπιτροπήΒαΐτση ΒιολέτταΙσσόπουλος ΝίκοςΚαϊλάρη ΣουζάνναΚαρμπόνης ΙωάννηςΚουτελιδάκης ΙωάννηςΛάλλας ΑιμίλιοςΛιακόπουλος ΝικόλαοςΟικονόμου ΔημήτρηςΠαραμυθιώτης ΔανιήλΠίτσης ΑντώνιοςΡίζος ΣταύροςΧατζηπαντελής Μανώλης

Υπεύθυνος ΤυπογραφείουΛεωνίδας Α. ΜιχάληςUniversity Studio PressΑρμενοπούλου 32546 35 ΘεσσαλονίκηΤ 2310 209.637, 2310 209.837F 2310 216.647

ΕξώφυλλοΠίνακας: Ντίνος Παπασπύρου

Τα ενυπόγραφα άρθρα και κείμενα απη-χούν τις απόψεις των αρθρογράφων καιδεν ταυτίζονται κατ’ ανάγκη με την άπο-ψη της συντακτικής επιτροπής του πε-ριοδικού.

ΤΑ ΙαΤρΙΚα θΕΜαΤα ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΜΟΟΡΓΑΝΟ ΤΟΥ ΙΣΘ. ΑΠΟΣΤΕΛΛΟΝΤΑΙΣΕ 6.500 ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΚΑΙ 800 ΑΠΟΔΕ-ΚΤΕΣ (ΝΠΔΔ ΣΩΜΑΤΕΙΑ Κ.ΛΠ.).

ISSN 1108-5576

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

3 Το γράμμα του ΠροέδρουΔρ Αθανάσιος Α. Εξαδάκτυλος

ΕνΤOΣ EΔραΣ5 Editorial

Δρ Αντώνης Παπαγιάννης

AρθρΟγραφIα7 Yγεία (ώρα) Μηδέν

Νικόλαος Νίτσας

9 Η διδασκαλία της Ανατομικής σήμερα στην ΕλλάδαΑλέξανδρος Άγιος, Άλκης Κεραμιδιώτης

24 Η «υγιαίνουσα» παιδεία: ένα διαχρονικό όραμαΆννα Κόλτσιου-Νικήτα

28 Τα χέρια του χειρουργούΝ.Κ. Λούρος (1898-1986)

30 Ο καρκίνος και η εμπορική εκμετάλλευσή του από τουςτσαρλατάνουςΕυστράτιος Καλαϊτζής

32 Το σκάνδαλο της διαιθυλενογλυκόλης και η διαμόρφωσητου παγκόσμιου μοντέλου ανάπτυξης φαρμάκωνΧρήστος Δαγρές

37 Η βιωσιμότητα του κοινωνικού κράτους σήμεραΕβίτα Ζιούδρου

Διορθώσεις κειμένωνAντώνης Παπαγιάννης, Ελένη Χαρίση

Εικόνες τεύχουςΝτίνος Παπασπύρου

Υπεύθυνος ύληςΑντώνης Παπαγιάννης

Σελιδοποίηση − ΕκτύπωσηΕκδοτικός οίκος

UNIvErSITY STUdIO PrESS

TΕΥΧΟΣ 71 • 2017

TΕΥΧΟσ 71 • 2017

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

ΕΜΠΕΙΡΙΑ39 Αποστολή στην άκρη της γης

Ευάγγελος Καϊμακάμης

δΙηγηΜΑ46 Ο Μουτράκλας

Τάσος Βαλμάς

52 Ο Ένας και ο Άλλος (Σχόλιο πάνω στην ευθανασία)Βασιλική Νευροκοπλή

ΑΠO την ΠEνΑ σΑσ55 Το Συνέδριο

Λουκία Καλοβούλου

60 Η Μηχανή σταματά: μια προφητική νουβέλαΑντώνης Παπαγιάννης

νΕΚΡΟΛΟγΙΑ64 Σωτήριος Γ. Φαλτσής

67 Κωνσταντίνος Καραμόσχος

69 ΕΚΘΕση ΒΙΒΛΙΟΥ

Οι πίνακες του τεύχους αναδημοσιεύονται με την ευγενή παραχώρηση του ζωγράφου Ντίνου Παπασπύρου.

Αποστέλλεται ταχυδρομικά στα ταμειακώς τακτοποιημένα μέλη. Διατίθεται ηλεκτρονικά (pdf) στην ιστοσελίδα του Ιατρικού Συλλόγου(www.isth.gr/?page=2693).

Φιλοσοφία του περιοδικούΤα Ιατρικά Θέματα είναι το τριμηνιαίο περιοδικό του Ιατρικού Συλλόγου Θεσ-σαλονίκης. Εκτός από την επιστήμη και την ενημέρωση, στόχο έχει να προ-βάλλει την τέχνη, την ιστορία, τη δεοντολογία και φιλοσοφία της ιατρικής,την εκπαίδευση και την πρακτική της. Η οπτική γωνία με την οποία εξετάζο-νται τα θέματα αυτά (σοβαρή, ανάλαφρη, ακόμη και σκωπτική) αφήνεταιστην κρίση και το γούστο του κάθε συνεργάτη (εξαιρείται η εξύβριση και ησυκοφαντία). Ελπίδα και φιλοδοξία του περιοδικού είναι να έχει, κατά το δυ-νατόν, όχι εφήμερο, αλλά διαχρονικό χαρακτήρα.

Η ποιότητα του περιοδικού καθορίζεται από το σύνολο των συνεργασιώνπου το απαρτίζουν. Η συντακτική επιτροπή καλεί τους αναγνώστες να γί-νουν «ποιηταί λόγου» και να προσφέρουν τα κείμενά τους για δημοσίευση,που πρέπει να ακολουθούν τις οδηγίες (βλ. Πρόσκληση προς τους ανα-γνώστες). Οι παρεμβάσεις των συντακτών περιορίζονται στο ελάχιστο,όπως την ταξινόμηση των κειμένων κατά ενότητες και τη διάταξη της ύληςστο κάθε τεύχος. Ελπίζουμε, με τη βοήθεια όλων, η μέχρι τώρα ανοδική πο-ρεία του περιοδικού να συνεχισθεί και στο μέλλον.

Αν και το ιδανικό θα ήταν να κυκλοφορεί το περιοδικό σε καθορισμένες καιτακτικές ημερομηνίες, αυτό συχνά δεν είναι δυνατό για τεχνικούς λόγους.Αν κάποιο δημοσίευμα (π.χ. αναγγελία συνεδρίου) έχει χρονικό περιθώριοπου δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί από μια τριμηνιαία έκδοση, είναι καλύτερονα αποστέλλεται για ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Συλλόγου και όχι γιαδημοσίευση. Τα τεύχη θα κυκλοφορούν κατά εποχή, ενώ στη δημοσίευσητης ύλης θα τηρείται, κατά το δυνατόν, η χρονολογική σειρά υποβολής τωνκειμένων. Αν κάτι πρέπει να δημοσιευθεί κατά προτεραιότητα, παρακα-λούμε να επικοινωνείτε με τη διεύθυνση σύνταξης στην ηλεκ τρονική διεύ-θυνση [email protected]. Η συντακτική επιτροπή δια τηρεί το δικαίωμακατανομής της ύλης κατά την κρίση της, εφόσον υπάρχει πλεόνασμα προ-σφοράς.

Οι κανόνες συγγραφής είναι απλοί. Θέλουμε κείμενα δακτυλογραφημέναστη μια όψη του χαρτιού, μήκους 500-2.000 λέξεων (μέχρι 4 σελίδες Α4 μεμονό διάστημα και με στοιχεία Times μέγεθος 12), που μπορούν να απο-στέλλονται με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ως προσαρτημένα αρχεία Word(attached files) στην παραπάνω διεύθυνση, ή να κατατίθενται προσωπικά ήταχυδρομικά στα γραφεία του ΙΣΘ, Πλ. Αριστοτέλους 4. Ανώνυμα άρθρα δενμπορούν να δημοσιευθούν. Οι συγγραφείς κειμένων πάνω σε επιστημονικάθέματα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη το γενικό αναγνωστικό κοινό και ναπροσφέρουν γνώσεις προσιτές σε όλους τους γιατρούς, αποφεύγοντας τιςπολύ εξειδικευμένες πληροφορίες και τη μακροσκελή βιβλιογραφία.

Το γράμμα του ΠροέδρουΔρ Αθανάσιος Α. Εξαδάκτυλος

Πρόεδρος ΙΣΘΠλαστικός Χειρουργός

Αγαπητές και αγαπητοί Συνάδελφοι:

Υπό φυσιολογικές συνθήκες από το Μάιο του2017 ένα νέο ΔΣ στον ΙΣΘ θα έπρεπε να έχειεκλεγεί, αλλά χάρη στα πάρε-δώσε του προε-δρείου του ΠΙΣ με το Υπουργείο, οι εκλογέςμας αναβλήθηκαν για την άνοιξη του 2018.

Η συναλλαγή ΠΙΣ-Υπουργείου –με θύματαφυσικά την υγεία και τα δικαιώματα των για-τρών– οδήγησε σε αναβολή των εκλογών απότο Μάιο στον Οκτώβριο του 2014, στη συνέ-χεια στον Οκτώβριο του 2017 και τώρα πλέονστην άνοιξη του 2018, χωρίς λόγο, χωρίς επί-σημο αίτημα και χωρίς αιτιολόγηση. Οι παρα-τάσεις δινόταν μετά από προφορικό αίτημα,ως κοινές εξυπηρετήσεις-ρουσφετάκια του υ-πουργού σε εκείνους που στο ασφαλιστικόπολύ βολικά κοιμήθηκαν, όπως είχαν κάνει στηδιάλυση του ΙΚΑ, όπως κάνουν για τις ΤΟΜΥκαι τα άλλα ευφυή της Κυβέρνησης. Την τε-λευταία διετία όμως, η εξάρτηση του προε-δρείου του ΠΙΣ από το Υπουργείο είναι απρο-κάλυπτη, και ενώ καλεί κάθε τρεις και λίγο σεαπεργίες με την ΓΣΕΕ στις οποίες κανένας για-τρός δεν ανταποκρίνεται, ουδέποτε στηρίζεικινητοποιήσεις εναντίον του ΕΟΠΥΥ ή του Υ-πουργείου.

Βυθισμένος στην ανικανότητα (τρανή α-πόδειξη ότι 5 χρόνια μετά δεν εκδίδει άδειεςασκήσεως επαγγέλματος) στην αδιαφορία(ούτε ενδιαφέρθηκε να μελετήσει το πόρισμαγια τη διαφθορά στο ΤΣΑΥ) και τον παρωχη-μένο κομματισμό, οδηγεί τον ιατρικό κόσμοστην γωνία των εξελίξεων και στο δρόμο τηςμετανάστευσης. Μόνη ελπίδα ανακοπής οι ε-κλογές, τις οποίες οι «άρχοντες» του ΠΙΣ απο-φεύγουν όπως ο διάβολος το λιβάνι.

Αγαπητές και αγαπητοί συνάδελφοι,

Γνωρίζετε βεβαίως ότι ο σύλλογος μας κινείταιστον αντίποδα των παραπάνω πρακτικών μεδιαρκώς βελτιούμενη λειτουργία και χρήση τηςτεχνολογίας στο μεγαλύτερο ίσως βαθμό πα-νελληνίως (έκδοση ηλεκτρονικών πιστοποιη-τικών κλπ), με σύγχρονες εγκαταστάσεις-στο-λίδια, αξιόπιστες νομικές υπηρεσίες, σύγχρονηαντιμετώπιση στα μικρά και μείζονα ζητήματακαι κινήσεις ουσίας. Οι δίκες για τα δεδουλευ-μένα του ΟΠΑΔ που τελεσιδίκησαν μέχρι στιγ-μής, κερδήθηκαν όλες και επιδικάσθηκαν καιτόκοι, οι αλλαγές που προτείναμε στη νομοθε-σία των ΙΣ και εφαρμόζονται ήδη εκσυγχρό-νισαν το πλαίσιο, η συμμετοχή μας στην ΕΣΑΝ

αποτελεί τη μοναδική ιατρική φωνή στη γρα-φειοκρατία του Υπουργείου και άλλα πολλά.

Αισθανόμαστε όμως ότι το κυριότερο επί-τευγμα του σημερινού ΔΣ του ΙΣΘ είναι η δη-μιουργία του ταμείου επαγγελματικής ασφάλι-σης, το οποίο ιδρύθηκε με το ΦΕΚ της 17/7/17μετά από συστηματική εργασία 2 ετών. Πιστεύ-ουμε ότι είναι το κυριότερο εργαλείο για το σχε-διασμό του συνταξιοδοτικού μας μέλλοντοςκαι θα καταβάλλουμε κάθε προσπάθεια για τηνδιασφάλιση του. Μας στοιχειώνει ακόμα η άρ-νηση του ΠΙΣ να μετατρέψει το ΤΣΑΥ σε επαγ-γελματικό ταμείο τη διετία 2012-2014 όταν είχετη δυνατότητα και η απώλεια της περιουσίαςμας στη μαύρη τρύπα του ΕΦΚΑ.

Κυρίες και κύριοι Συνάδελφοι,

Η αναβολή των εκλογών συνιστά πλήγμα στοκύρος και την αξιοπιστία των ΙΣ, αλλά ο χρόνοςπου δίνεται, θέλουμε να γνωρίζετε ότι από τονΙΣΘ θα αξιοποιηθεί για την πλήρη ανάπτυξητου ΤΕΑ-ΙΣΘ και όλων των δράσεων που απα-τούνται ενόψει της λειτουργίας των αναχρο-νιστικών ΤΟΜΥ, της αναδιοργάνωσης του ΕΣΥκαι της ιατρικής εκπαίδευσης. Σε κάθε περί-πτωση δε θα ανεχθούμε άλλο παιχνίδι με τοχρόνο των εκλογών οι οποίες το 2018 θα διε-ξαχθούν στην ώρα τους.

Ιατρικά θέματα 71

Ιατρική ανθρωπιστική παιδεία


Πνευμονολόγος

Εντός έδρας

Δεν νομίζω ότι αδικώ άλλα πανεπιστημιακάμαθήματα αν πω ότι η ανατομική ήταν το βαρύπαραπέτασμα, το πέρασμα του οποίου έμπαζετους μέχρι τότε αμύητους φοιτητές της Ιατρι-κής στο ‘άβατο’ του ανθρώπινου σώματος. Ηπρώτη εκείνη επαφή με τον σκελετό και τοπτώμα είναι μέρος των αναμνήσεων κάθε για-τρού, όποια κατεύθυνση κι αν ακολούθησε στημετέπειτα επαγγελματική ζωή του. Έτσι με ιδι-αίτερη νοσταλγία φιλοξενούμε στο τεύχος αυ-τό των Ιατρικών Θεμάτων μια ριζική αναψηλά-φηση του παραδοσιακού αυτού ιατρικού μα-θήματος από έναν καθηγητή του. στον κόσμο, ακόμη και στην Ιατρική, καιη παράδοση πρέπει να πηγαίνει χέρι-χέρι μετην προσαρμογή στις νέες ανάγκες και απαι-τήσεις των σπουδών, ώστε αυτές να δημιουρ-γούν επαρκώς καταρτισμένους επιστήμονες.

Ωστόσο, επειδή οι επιστήμονες αυτοί δενασχολούνται με άψυχη ύλη ή ουδέτερα κοσμι-κά φαινόμενα ή άβουλα όντα χωρίς νόηση,αλλά με τον έμφρονα άνθρωπο, και μάλισταστην πιο ευάλωτη κατάστασή του, την αρρώ-στια, συχνά στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου,η παιδεία τους δεν πρέπει να είναι καθαρά φυ-σιοκρατική αλλά ευρύτερη και ανθρωπιστική.Στο πνεύμα της παιδείας αυτής μας εισάγει η

εισήγηση της καθηγήτριας Α. Κόλτσιου-Νική-τα. Την ευχαριστούμε για την προσφορά της.

Στο πρίσμα της ευρύτερης παιδείας εντάσ-σεται και η ενασχόληση με θέματα όπως τοκοινωνικό κράτος, τα συνέδρια, η ευθανασία,η διαφύλαξη του ιατρικού χώρου από φαινό-μενα τσαρλατανισμού, αλλά και από ανεξέλε-γκτα και επικίνδυνα πειράματα με την υγείατου ανθρώπου που μπορεί να έχουν σοβαρέςσυνέπειες. Όλα αυτά θίγονται σε κείμενα τουτεύχους αυτού. Μπορεί κανείς ακόμη να δια-πιστώσει ότι η κοινωνική δικτύωση και το Δια-δίκτυο προϋπήρξαν στη λογοτεχνική φαντα-σία πριν από έναν αιώνα, αλλά και να μοιρα-σθεί τις μοναδικές εμπειρίες ενός Έλληνα για-τρού σε μια ‘διαστημική’ βάση της Ανταρκτι-κής, και να γνωρίσει καινούργιες παρουσίεςστο χώρο του βιβλίου.

Αν προσθέσουμε στα παραπάνω τους πί-νακες του Ντίνου Παπασπύρου (ευγενική πα-ραχώρηση του ζωγράφου) και τα γνωμικά τουBlaise Pascal (1623-1662) που διανθίζουν τιςσελίδες του, ελπίζουμε ότι και το τεύχος αυτόέχει κάτι για όλους. Κι αν υπάρχει κάποιο άλλοθέμα που σας απασχολεί και θέλετε να έχετεγνώμη, η πρόσκληση για κείμενα είναι πάνταανοικτή προς όλους.

Είναι κοινή διαπίστωση ότι η άσκηση της ια-τρικής στη χώρα μας καθίσταται καθημερινάδυσχερέστερη. Η αύξηση της φορολογίας καιη χωρίς ανταπόδοση αύξηση των εισφορώνμέσω ΕΦΚΑ οδηγεί όλο και περισσότερους α-πό εμάς σε οικονομικό μαρασμό. Αποτέλεσμαόλων αυτών είναι η μαζική μετακίνηση όλο καιπερισσότερων γιατρών στο εξωτερικό, κυρίωςνέων, για την επιβίωση των οποίων διαχρονικάκαμία πολιτική ηγεσία δεν ασχολήθηκε συστη-ματικά.

ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ – ΠΦΥ

Στη δευτεροβάθμια περίθαλψη διαθέτουμε έ-να δημόσιο σύστημα γερασμένο, στο οποίοοι συνθήκες εργασίας σε συνδυασμό με τις συ-νεχώς μειούμενες αποδοχές δημιουργεί ασφυ-ξία στους λειτουργούς του.

Στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, από τηνάλλη πλευρά, οι έχοντες σχέση με τον ΕΟΠΥΥιδιώτες γιατροί (εργαστηριακοί και κλινικοίσυμβεβλημένοι) βιώνουν οικονομική και ερ-γασιακή βάσανο, καθώς ο οργανισμός όχι μό-νο είναι ασυνεπής στις πληρωμές αλλά αλλά-ζει καθημερινά τις απαιτήσεις του από τουςγιατρούς, εξωσυμβατικά και παράνομα, κα-

θώς και τις παροχές προς τους ασφαλισμέ-νους.

Στον αντίποδα, οι εναπομείναντες γιατροίστις δημόσιες δομές της πρωτοβάθμιας μετάτις απολύσεις που έγιναν από την προηγού-μενη κυβέρνηση, εργαζόμενοι σε ένα μωσαϊκόεργασιακών σχέσεων, προσπαθούν να καλύ-ψουν ανάγκες στη ΠΦΥ δυσανάλογες με τοναριθμό τους.

Τι κάνει όμως η παρούσα ηγεσία του Υ-πουργείου Υγείας; Έχοντας μέσα της DNA μειδεοληψίες του τύπου «οτιδήποτε ιδιωτικόστην υγεία πρέπει να πεθάνει γιατί υπηρετείτο κεφάλαιο», δεν έχει ασχοληθεί καθόλου αυ-τά τα δύο και πλέον χρόνια με την επιβίωσητου μέσου Έλληνα γιατρού. Αντιθέτως, προ-σπαθεί με κάθε τρόπο να τον εξαφανίσει, χω-ρίς να μπορεί να κατανοήσει πως έτσι ευνοείαυτό που θέλει να καταστρέψει. Τελικά είναιπια γεγονός η απόλυτη κατάρρευση των υπη-ρεσιών υγείας.

Μετά τη νομοθέτηση των ΤΟΜΥ και τηνψήφιση του νομοσχεδίου για την ΠΦΥ, επιχει-ρείται από την κυβέρνηση η αλλαγή του τοπί-ου στην ΠΦΥ. H υγεία στην Ελλάδα, (μια χώραμε πληθώρα ειδικών γιατρών), γυρίζει πίσω

ΑρθρογραφίαΙατρικά θέματα 71 σελ. 7-8

Υγεία (ώρα) ΜηδένΝικόλαος Νίτσας

Χειρουργός ΟφθαλμίατροςΓενικός Γραμματέας ΙΣΘ

8


δεκαετίες καθιστώντας τον οικογενειακό για-τρό καταθλιπτικά κυρίαρχο και αποκλειστικάυπεύθυνο (Gatekeeper) των εισαγομένων α-σθενών στα νοσοκομεία και των παραπομπώνσε ειδικούς γιατρούς.

Οι «Gatekeepers» οικογενειακοί γιατροί, ηεκχώρηση ιατρικών πράξεων σε παραϊατρικάεπαγγέλματα, η δημιουργία θνησιγενών μο-νάδων υγείας με ημερομηνία λήξης χωρίς ύ-παρξη υγειονομικού χάρτη συνθέτουν τη νέαεποχή.

ΠΙΣ

Τι κάνουν όμως οι εκπρόσωποί μας σε πανελ-λήνιο επίπεδο; Μοναδικό φαινόμενο συνύπαρ-ξης παλαιοκομματικής ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ στη δι-οίκηση του ΠΙΣ, τον οδήγησε σε αποστεωμέ-νες μεσοβέζικες θέσεις μακριά από τη σημε-ρινή πραγματικότητα και σε απόσταση από τασυμφέροντα του έλληνα γιατρού, τα οποία ο-φείλει πρωτίστως να υπηρετεί.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η άρνη-ση μετατροπής του ΤΣΑΥ σε επαγγελματικόταμείο, ώστε τα όποια αποθεματικά του ναδιασωθούν και να μην απαλλοτριωθούν απότον ΕΦΚΑ.

Ο ΙΣΘ προσπάθησε τα τελευταία 6 χρόνιατις περισσότερες φορές μόνος του να εκπρο-σωπεί όλους με αξιοπρέπεια και σοβαρότητα,χωρίς υπερβολές και μεγάλα λόγια.

Δυστυχώς υπό την παρούσα ηγεσία τουΠΙΣ η αδράνεια και η «σιωπηλή συναίνεση»στα κυβερνητικά σχέδια οδηγούν σε τέλμα καιαποδυναμώνουν κάθε επιμέρους προσπάθεια.Η συνολική αλλαγή προσώπων και νοοτροπίαςείναι απολύτως αναγκαία.

Νέες προκλήσεις – Νέες ιδέες –Νέα πορεία

Στον κατήφορο που μας σπρώχνουν δεν θαυποκύψουμε. Στην απελπισία που μας προκα-λούν δεν θα παραδοθούμε. Στους εκβιασμούςδεν θα ενδώσουμε. Εμείς μπορούμε να απα-ντήσουμε δυναμικά:

Να εμποδίσουμε όλους εκείνους που έ-χουν σαν στόχο τον αφανισμό του ιδιώτη για-τρού και την ισοπέδωση του εργαζόμενου για-τρού στις δημόσιες δομές.

Να βάλουμε ένα τέλος στη μαζική μετα-νάστευση όλο και περισσότερων γιατρών στοεξωτερικό, κυρίως νέων.

Να ΕΠΙΒΑΛΟΥΜΕ επιτέλους στην πολιτείατην νομοθέτηση του αυτονόητου: ΚΑΝΕΝΑΦΑΡΜΑΚΟ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΤΑΓΗ ΓΙΑΤΡΟΥ, εδώ καιτώρα.

Να οργανώσουμε ένα νέο ξεκίνημα εξω-στρέφειας του ΙΣΘ, με δράσεις μας προς τηνκοινωνία της πόλης μας και στόχευση την α-νόρθωση του κύρους του ιατρικού κόσμου.

Με δράσεις και παρεμβάσεις σε κάθε αρχήή υπηρεσία που μας εμπαίζει (Υπουργείο, ΕΟ-ΠΥΥ, Εφορίες, ΥΠΕ κλπ.) διότι η καλοπροαίρε-τη συζήτηση με κακοπροαίρετους συζητητέςείναι αυταπάτη. Με επιμονή και δράση θα α-ντιμετωπίσουμε ενωμένοι τα προβλήματα.

Οι επερχόμενες εκλογές στους Ιατρικούςσυλλόγους θα αποτελέσουν την αφετηρία γιατην αλλαγή πορείας σε Πανελλήνιο επίπεδο,καθώς και τη συνέχεια μιας πορείας ουσιαστι-κών δράσεων στον ΙΣΘ. Για να δημιουργήσου-με με προτάσεις και θέσεις τις συνθήκες εκείνεςώστε οι γιατροί να έχουν τη θέση και τις εργα-σιακές συνθήκες που αξίζουν και δικαιούνται.

Τις τελευταίες δεκαετίες στους ακαδημαϊκούςκύκλους που σχετίζονται με την ιατρική εκ-παίδευση σε όλον τον κόσμο, συζητείται πο-λύ συχνά ο ρόλος του μαθήματος της Ανατο-μικής στη σημερινή ιατρική εκπαίδευση. Ησυζήτηση έχει προκύψει από την αναμφισβή-τητη διαπίστωση ότι ο τρόπος διδασκαλίαςτης Ανατομικής δεν ανταποκρίνεται πλέονστις σημερινές ανάγκες της ιατρικής εκπαί-δευσης· από όλους, σχεδόν, γίνεται δεκτό ότιπρέπει να γίνουν αλλαγές στον τρόπο διδα-σκαλίας αυτού του γνωστικού αντικειμένου.Συχνά διατυπώνονται προτάσεις για τον τρό-πο αντιμετώπισης του προβλήματος και σεπολλές ιατρικές σχολές επιχειρούνται αλλα-γές, ώστε η διδασκαλία να ανταποκρίνεταιπληρέστερα στην άσκηση της Iατρικής, όπωςαυτή ασκείται σήμερα.

Μια στοιχειώδης ιστορική ανασκόπηση

Η λεπτομερής αναφορά όλων των σχετικώνμε την ιστορία της διδασκαλίας της Ανατομι-κής στον περιορισμένο χώρο ενός άρθρου, εί-ναι σχεδόν αδύνατον να γίνει, μια και η ιστορίατης Ανατομικής για πολλούς αιώνες ταυτίζεταιμε την ιστορία της ίδιας της Iατρικής. Είναι χρή-σιμο όμως να αναφερθούν ορισμένες γενικό-τητες. Ο κλασικός τρόπος διδασκαλίας της Α-νατομικής με τις πολλές ώρες ανατομής πτω-μάτων που υποστηριζόταν από επίσης πολλέςώρες διαλέξεων, θεμελιώθηκε κατά την Ανα-γέννηση. Η απο σύνδεση των αιτιών της νόσουαπό μεταφυσι κούς παράγοντες1 και η συσχέ-τισή τους με αλλοιώσεις στη φυσιολογική μορ-φή και δομή των οργάνων του σώματος, είχεως αποτέλεσμα την ανάγκη της μελέτης-γνώ-σης της φυσιολογικής μορφής και δομής τους.

1. Κάτι, βεβαίως, πάνω στο οποίο πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν στηρίξει την ιατρική πράξη, αλλά η αρχή αυτή είχεσχεδόν εγκαταλειφθεί από την επικράτηση του χριστιανισμού μέχρι και τον Μεσαίωνα.


Η διδασκαλία της Ανατομικής

σήμερα στην ΕλλάδαΑλέξανδρος Άγιος*, Άλκης Κεραμιδιώτης**

*Αναπληρωτής καθηγητής Ανατομικής της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. **Υποψήφιος διδάκτορας της Ιατρικής Σχολής,

ειδικευόμενος στη νευροχειρουργική

10


Έτσι, η πρόοδος της Ανατομικής και η αύξησητων γνώσεων γύρω από τη δομή του σώμα-τος, ταυτίστηκε με την πρόοδο όλης της Iατρι-κής ως επιστήμης. Είναι γνωστή η γλαφυρήπαρομοίωση της Ανατομικής ως της “γεωγρα-φίας του ανθρώπινου σώματος”, της γεωγρα-φίας δηλαδή του τόπου όπου διαδραματίζεταιτο γεγονός της ζωής. Η περίοπτη θέση της δι-δασκαλίας της Ανατομικής κατά την Ανα -γέννηση, βέβαια, δεν οφειλόταν μόνον στησύνδεση της λειτουργίας (φυσιολογικής-πα-θολογικής) με τη μορφή (φυσιολογική-αλλοι-ωμένη) των οργάνων, αλλά σχετιζόταν με τηναλλαγή της όλης φιλοσοφίας που άρχισε να ε-πικρατεί τα χρόνια αυτά· το ανθρώπινο σώμαπαύει να θεωρείται ως το απλό ενδιαίτημα τηςψυχής, του οποίου η μορφή καθορίστηκε “κατ’εικόνα και ομοίωση” αλλά αποτελεί το υποκεί-μενο μέσα στο οποίο συμβαίνουν λειτουργίεςπου δίνουν τη δυνα τότητα στον άνθρωπο ναζει. Η ταύτιση της διδασκαλίας της ιατρικής ε-πιστήμης με αυτήν της Ανατομικής συνεχίστη-κε μέχρι και το πρώτο μισό του δέκατου ένα-του αιώνα. Εξάλλου, η αύξηση των γνώσεωντης Ανατομικής, μαζί με τη δυνατότητα επί-τευξης σχετικά αποτελεσματικής αναισθησίας,απετέλεσαν τις βάσεις για την εκρηκτική πρό-οδο της χειρουργικής2. Στη συνέχεια, όμως,και εξαιτίας της προόδου άλλων κλάδων τηςΙατρικής όπως της Φαρμακολογίας και της Μι-κροβιολογίας, η ταύτιση της μελέτης της Ανα-τομικής με αυτήν της Ιατρικής άρχισε βαθμι-αίως να μην ισχύει. Παρ’ όλα αυτά συνέχισε ναείναι στενά συνδεδεμένη με την εκπαίδευση

στη Χειρουργική η οποία αποτελεί έναν απότους κύριους κλάδους της Ιατρικής˙ τα μαθή-ματα της Ανατομικής δίνονταν από τους ίδιουςπου δίδασκαν Χειρουργική και συσχετίζοντανάμεσα με τη διδασκαλία της τελευταίας. Απότο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα ηΑνατομική αποσυνδέεται από τη διδασκαλίατης Χειρουργικής και καθιερώνεται ως ξεχω-ριστό γνωστικό αντικείμενο. Η αποσύνδεσηαυτή στην Ελλάδα έγινε από τον Λ. Παπαϊω-άννου, ο οποίος, όπως αναφέρει ο Γ. Σκλαβού-νος, «εγκαίρως κατανοήσας την σημασία […] εθεμελίωσεν εν Ελλάδι την νεωτέραν Ανα-τομικήν, ειδικεύσας και απελευθερώσας αυ-τήν από του ζυγού της Χειρουργικής». Η δι-δασκαλία της Ανατομικής ως ανεξάρτητουμαθήματος της ιατρικής εκπαίδευσης συνέχι-σε να αποτελεί κυρίαρχο συστατικό της κουλ-τούρας των ιατρικών σπουδών, μέχρι και τοδεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Δεν είναιυπερβολή να υποστηριχθεί ότι οι ιατρικέςσπουδές άρχιζαν ουσιαστικά μετά την επιτυ-χία του φοιτητή στις εξετάσεις του μαθήματοςτης Ανατομικής. Το κύρος του καθηγητή τηςΑνατομικής, τόσο μέσα στην ακαδημαϊκή κοι-νότητα όσο και μέσα στην κοινωνία, ήταν πο-λύ μεγάλο. Επιπλέον, είναι εντυπωσιακός οτρόπος που βίωναν οι φοιτητές της Ιατρικής,την εκπαίδευσή τους σε αυτό το μάθημα· έναμεγάλο μέρος των αναμνήσεων από τη φοι-τητική ζωή των γιατρών που σπούδασαν σεαυτό το χρονικό διάστημα σχετίζεται με τιςώρες που πέρασαν παρασκευάζοντας το πτώ-μα ή διαβάζοντας και εξεταζόμενοι στην Α-

2. Με βρίσκει απολύτως σύμφωνο η αξιολόγηση ότι η ιλιγγιώδης πρόοδος της χειρουργικής που επέφεραν αυτοί οιδύο παράγοντες (ύπαρξη ανατομικών γνώσεων και αναισθησία), συγκαταλέγεται μέσα στις μεγάλες προσφορές τηςιατρικής επιστήμης στην ανθρωπότητα. Το νυστέρι απελευθερώνεται, παύει να είναι ένα απλό εργαλείο ακρωτηριασμώνκαι διάνοιξης αποστημάτων, και γίνεται επεμβατικό μέσο. Η θέση της χειρουργικής στον κατάλογο αυτών που η ιατρικήέχει προσφέρει στην ανθρωπότητα είναι στο ίδιο επίπεδο με: α) την αποδαιμονοποίηση της νόσου, β) την ανακάλυψητου ρόλου των μικροβίων και κατά συνέπεια της εφαρμογής της αντισηψίας, των εμβολίων και των αντιβιοτικών, γ) τηναποκωδικοποίηση γενετικού υλικού και δ) την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του γονιδιώματος και την κατανόησητου τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου του ανθρώπου και της χρήσης των ψυχοφαρμάκων που επέτρεψε την αντιμετώπισητης ψυχικής νόσου. [Α. Άγιος]

11

Αρθρογραφία

νατομική. Κάτι που ενισχύει την άποψη ότιβίωναν έντονα την εμπειρία της διδασκαλίαςαυτού του μαθήματος. Η κατάσταση άρχισενα αλλάζει κατά τις δεκαετίες του 1970 και1980, ύστερα από τις οποίες, ενώ κανείς δεναμφισβητεί την αξία του γνωστικού αυτού α-ντικειμένου, όλοι παραδέχονται ότι από ανα-ντικατάστατο θεμέλιο οικοδόμησης όλης τηςιατρικής παιδείας, έχει πλέον μετατραπεί σεένα από τα στηρίγματά της, όπως και τα άλλαπροκλινικά μαθήματα.

Η κρίση της διδασκαλίας της Ανατομικής

Από πολλά χρόνια η διδασκαλία της Ανα το -μικής αντιμετωπίζεται, ιδιαίτερα στην Ελλάδα,όλο και πιο συχνά, από πολλούς διδάσκοντεςκαι από την πλειοψηφία των διδασκομένων,ως ακόμη μια τυπική και καθόλου ελκυστικήσειρά μαθημάτων. Κανείς, βέβαια, δεν αμφι-σβητεί ότι η ανατομή πτωμάτων δικαίως χα-ρακτηρίζεται ως “ο βασιλικός δρόμος” για τηνεκμάθηση της δομής του ανθρώπινου σώμα-τος και το πτώμα ως “ο πρώτος ασθενής” μετον οποίο έρχεται σε επαφή ο φοιτητής. Σταθετικά της ανατομής περιλαμβάνονται: α) ηδυνατότητα που δίνει στους φοιτητές να εξοι-κειώνονται με τις ανατομικές σχέσεις των ορ-γάνων του σώματος σε τρεις διαστάσεις, κάτιπου βοηθά στην απομνημόνευση αυτών τωνσχέσεων στον χώρο ή τη χώρα που βρίσκο-νται. β) Εκ των πραγμάτων η διδασκαλία γίνε-ται σε μικρές ομάδες φοιτητών, κάτι που διευ-κολύνει τη μεταβίβαση γνώσεων και ευνοείτην καλύτερη αφομοίωσή τους. Επιπλέον, ε-νισχύονται οι δεσμοί μεταξύ των μελών της ο-

μάδας και ενθαρρύνεται η συνεργασία και ηανάληψη ευθυνών για την επίτευξη ενός στό-χου που τους έχει ανατεθεί (ανατομική παρα-σκευή μιας συγκεκριμένης χώρας του σώμα-τος). Έτσι, οι μελλοντικοί γιατροί εξοικειώνο-νται στην αναγκαιότητα να συνεργάζονται μεάλλους και κατά την άσκηση της ιατρικής. γ)Προσφέρεται η δυνατότητα ανάπτυξης δεξιο-τήτων στους αυριανούς γιατρούς, μέσω της ε-ξοικείωσής τους με τη χρήση του νυστεριούκαι της λαβίδας.

Θα πρέπει βέβαια να αναφερθεί ότι: α) οισυντηρημένοι ιστοί δεν παρέχουν πάντοτε μιασωστή εικόνα για την όψη των οργάνων στουςζώντες, ιδιαιτέρως όταν ο τρόπος ταρίχευσηςκαι συντήρησης των πτωμάτων δεν είναι ο κα-τάλληλος. Ιδιαίτερα δύσκολη είναι η διατήρησηαναλλοίωτης της αρχικής εικόνας των παρα-σκευαζομένων ανατομικών δομών μετά την πά-ροδο ενός ορισμένου χρονικού διαστήματος3

από την ανατομική παρασκευή τους. Αυτός, ε-ξάλλου, είναι ο λόγος που η Ανα τομική του ζώ-ντος, ως ιδιαίτερος κλάδος της Ανατομικής, συ-νεχώς και αναπτύσσεται. β) Είναι δύσκολο καιεξαιρετικά πολυδάπανο να οργανωθούν τμή-ματα ανατομής που να λειτουργούν κάτω απότις ιδανικές συνθήκες που ανα φέρθηκαν (διδα-σκαλία σε μικρές ομάδες, τα μέλη των οποίωνθα διενεργούν την ανατομική παρασκευή μετην καθοδήγηση-επίβλεψη κάποιου διδάσκο-ντος). Ακόμη και αν βρεθούν αρκετά πτώματα,ώστε η αναλογία μεταξύ αυτών και των προς ά-σκηση φοιτητών να επιτρέπει κάτι τέτοιο, είναιπολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατον, να ξεπεραστείη έλλειψη επαρκούς χρόνου και η έλλειψη των

3. Είναι πολύ συνηθισμένα τα παράπονα των φοιτητών ότι άλλη ήταν η εικόνα της ανατομικής δομής που κλήθηκαννα αναγνωρίσουν κατά τις εξετάσεις τους στο πτώμα, από την εικόνα που είχε όταν τη μελετούσαν κατά την άσκησή τους.Έτσι, δεν προσπαθούν να την αναγνωρίσουν με βάση τη μορφή και τις σχέσεις της, που είναι το κυρίως ζητούμενο, αλλάνα την απομνημονεύσουν. Η αίθουσα ανατομών της ιατρικής σχολής όπου δίδασκα δεχόταν τον μεγαλύτερο αριθμό φοι-τητών κατά το χρονικό διάστημα που παρεμβαλλόταν μεταξύ του τέλους της άσκησης και της έναρξης των εξετάσεων.Όλοι προσπαθούσαν να αποκτήσουν, μέσω αποστήθισης, τη δυνατότητα αναγνώρισης 40-50 ανατομικών μορίων πουέπρεπε να υποδείξουν κατά τις εξετάσεις. [Α. Άγιος]

12


κατάλληλων διδασκόντων. Χρειάζεται πολύ πε-ρισσότερος χρόνος για μελέτη και για παραμονήστην αίθουσα ανατομών από αυτόν που μπορείο μέσος φοιτητής της Ιατρικής να διαθέσει σή-μερα. Σε γενικές γραμμές, κατά την άποψή μου,χρειάζονται 3 δίωρα την εβδομάδα επί τρίμηνο.Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, η εισαγωγή και-νούριων γνωστικών αντικειμένων στην προκλι-νική ιατρική εκπαίδευση [Ιατρική Φυσική, Στα-τιστική, Ιστορία της ιατρικής, ξένη γλώσσα κ.ά.)ή η μεγέθυνση άλλων (Βιοχημεία, Φυσιολογία,Βιολογία, Φαρμακολογία κ.ά.) έχουν συμπιέσειδραματικά τον χρόνο που μπορεί να διατεθείγια τη διδασκαλία της Ανατομικής4. Αυτό έχειως συνέπεια να είναι δύσκολο έως αδύνατο ναεξευρεθεί ο απαιτούμενος χρόνος, ώστε να ορ-γανωθεί η ανατομή των πτωμάτων με όρουςπου θα διασφάλιζαν τα θετικά της.

Το πρόβλημα της έλλειψης εξειδικευμέ-νων καθηγητών αφορά τις ιατρικές σχολές ό-λου του κόσμου· έρευνα που είχε διενεργηθείστην Αμερική κατέληξε στη διαπίστωση ότιτο 83% των διευθυντών ανατομείων συναντάμεγάλες δυσκολίες στην εξεύρεση των καταλ-λήλως εξειδικευμένων καθηγητών για την ε-πάνδρωση των εργαστηρίων τους. Υπάρχουνπολλές αιτίες για αυτή την έλλειψη, ορισμένες

από τις οποίες διαφέρουν από χώρα σε χώρα.Εκείνα, όμως, που θα μπορούσε να θεωρη-θούν κοινός παρονομαστής, είναι ότι: α) ο τίτ-λος του καθηγητή της Ανατομικής έπαψε ναπεριβάλλεται από το “φωτοστέφανο” που τονχαρακτήριζε όταν η έρευνα της μακροσκοπι-κής Περιγραφικής Ανατομικής έκλεισε τον κύ-κλο της. Όταν, δηλαδή, έπαψαν να υπάρχουνμυστικά στη δομή του σώματος5 και ο ανα-τόμος δεν ήταν αυτός που διερευνούσε καιδίδασκε πώς είναι αυτό το άγνωστο το οποίοφιλοξενεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Επιπλέον,δεν είναι ούτε και αυτός που διδάσκει τις γνώ-σεις πάνω στις οποίες στηρίζονταν οι περισ-σότερες των ιατρικών πράξεων, αλλά είναι καιαυτός ένας από τους δασκάλους των προκλι-νικών μαθημάτων, όπως και οι υπόλοιποι κα-θηγητές αυτών των μαθημάτων. β) Στην ά-σκηση της ειδικότητάς του ως επαγγέλματος,ο τίτλος του δεν του επιφέρει κάποια πλεονε-κτήματα (ούτε η πελατεία του αυξάνεται, ούτεη αμοιβή του γίνεται αμοιβή καθηγητή). Η α-πασχόλησή του με την ανατομική δεν αποτε-λεί τεκμήριο ότι κατέχει δυνατότητες παροχήςιατρικών υπηρεσιών ανώτερης τάξης, μια καιδεν αποτελεί ένδειξη διαρκούς βελτίωσής τουως γιατρού της ειδικότητας που ασκεί6. Έτσι,

4. Σχετικά με αυτήν την τάση μείωσης του χρόνου διδασκαλίας της Ανατομικής, έχω να καταθέσω τη δική μουμαρτυρία, από το διάστημα που η Ιατρική Σχολή της Θεσσαλονίκης συζητούσε το καινούριο πρόγραμμα σπουδών (αυτόπου ισχύει τα τελευταία 15-20 χρόνια). Χρειάστηκαν προσπάθειες για να πεισθούν οι συνάδελφοι που θα έπαιρναν τιςτελικές αποφάσεις να δεχθούν τη μείωση των εξαμήνων από τα τέσσερα που διδάσκονταν μέχρι τότε, στα τρία και όχιστα δύο, όπως καθόριζε η αρχική πρόταση. Βέβαια όλοι οι καθηγητές των προκλινικών μαθημάτων προσπαθούσαν μεέναν ακραίο και αδικαιολόγητο ακαδημαϊκό πατριωτισμό να μην ελαττωθούν τα εξάμηνα των δικών τους μαθημάτωνκαι να μην μετατοπιστούν προς την έναρξη των σπουδών, αλλά προς το πτυχίο. Βλέπετε, στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνιατο κύρος μετριέται από τους χαρακτηρισμούς κάποιου και όχι από την αξία και την προσφορά του. Εάν σήμερα συμμετείχασε παρόμοια διαδικασία θα συμφωνούσα με τη μείωση αυτή, με τις προϋποθέσεις, βέβαια, που περιέχονται στις προτάσειςμου που παρατίθενται στο τέλος του άρθρου. [Α. Άγιος]

5. Ο ισχυρισμός ότι η Ανατομική συνεχίζει να προχωρά και να ερευνά τη μορφή του σώματος μέσω του μικροσκοπίου,δεν στέκεται και δεν πρέπει να προβάλλεται. Όσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο θα πρέπει να παραδεχτούν ότι τα μορφώματατα ορατά με τη βοήθεια του μικροσκοπίου (κοινού και ηλεκτρονικού) δεν είναι αυτό που εννοούμε όταν αναφερόμαστεστην Περιγραφική Ανατομική.

6. Κάτι τέτοιο συμβαίνει ίσως μόνο με την άσκηση της χειρουργικής και ενός μέρους της ορθοπεδικής και της νευ-ρολογίας, αλλά αυτό το ξέρει μόνον ο ιατρικός κόσμος και όχι οι ασθενείς τους οποίους περιμένει στο ιατρείο του. Ακόμηκαι η αναφορά της ιδιότητάς του, καθηγητής πανεπιστημίου, στην ιατρική-επαγγελματική του κάρτα ή την ταμπέλα τουιατρείου του θα μπορούσε να θεωρηθεί έωλη όταν δεν συνοδεύεται από τον προσδιορισμό Ανατομικής.

13


δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο κίνητρο για τοννέο που αποφασίζει να ακολουθήσει ακαδη-μαϊκή καριέρα, να στραφεί προς αυτό το γνω-στικό αντικείμενο. Αυτοί που επιλέγουν κάτιτέτοιο το κάνουν στη συντριπτική πλειοψηφίατους, ως μια απασχόληση που θα τους απο-δώσει έναν μισθό με τον οποίο θα συμπλη-ρώσουν το εισόδημά τους.

Η διδασκαλία της Ανατομικής επί του πτώ-ματος στην Ελλάδα

Όλοι οι παράγοντες που αναφέρθηκαν προη-γουμένως ότι δημιουργούν κρίση στη διδα-σκαλία της Ανατομικής επί του πτώματος, υ-φίστανται και στην Ελλάδα και μάλιστα σε πο-λύ πιο έντονο βαθμό. Η έλλειψη των πτωμά-των είναι τέτοια που δεν επιτρέπει τη σωστήοργάνωση κλασικών ασκήσεων ανατομώνστις τρεις Ιατρικές Σχολές, της Αθήνας, τηςΘεσσαλονίκης και της Πάτρας, που έχουν τηδυνατότητα να κάνουν κάτι τέτοιο. Στην πρώ-τη (στην Ιατρική της Αθήνας) τα πράγματα ό-σον αφορά την εξεύρεση πτωμάτων προς α-νατομή, είναι κάπως καλύτερα και υπάρχει έ-νας ικανοποιητικός αριθμός δωρητών πτώ-ματος, ιδιαίτερα μετά την κίνηση του ΑντώνηΣαμαράκη. Δεν έχω πληροφόρηση για τοντρόπο που διενεργούνται οι ανατομές στηνΙατρική σχολή της Πάτρας. Στην Ιατρική τηςΘεσσαλονίκης όμως, που δέχεται –εξαιτίαςτης ύπαρξης και της Στρατιωτικής Ιατρικής

Σχολής7– τον μεγαλύτερο αριθμό φοιτητώναπό όλες τις άλλες Ιατρικές Σχολές, η κατά-σταση από την έλλειψη πτωμάτων και αριθ-μού διδασκόντων θα μπορούσε να χαρακτη-ριστεί τραγική. Τα προς ανατομή πτώματα κά-θε χρόνο μόλις και ξεπερνούν τα τρία ή τέσ-σερα. Η κατάσταση, όσον αφορά την επάρ-κεια πτωμάτων προς ανατομή, στις άλλες ια-τρικές σχολές της χώρας, δεν αναφέρεται, μιακαι σε αυτές το πρόβλημα είναι συνυφασμένομε τον δεύτερο παράγοντα, δηλαδή, με την έλ-λειψη δασκάλων που μπορούν να στηρίξουντην άσκηση επί του πτώματος. Με αυτά τα δε-δομένα λοιπόν, όσο και αν η ανατομή των πτω-μάτων έχει υπέρ της πολλά επιχειρήματα, δενμπορεί να συνεχίσει να θεωρείται ως η κυρίαρ-χη μέθοδος διδασκαλίας της Ανατομικής. Ταπερισσότερα και πιο στέρεα επιχειρήματα υ-πέρ της άσκησης επί του πτώματος, εξάλλου,είναι αυτά που κινούνται περισσότερο στο συ-ναισθηματικό παρά στο επιστημονικό επίπεδο.Δεν θεωρώ, βεβαίως, μικρής σημασίας τα επι-χειρήματα αυτής της κατηγορίας, δεδομένουότι οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορεί ναγίνουν αστείρευτη πηγή θέλησης και προσπά-θειας για μάθηση. Τέτοιες καταστάσεις, όμως,είναι δύσκολο να δημιουργηθούν στις συνθή-κες που επικρατούν σήμερα στην Ελλάδα. Δη-λαδή, είναι σχεδόν αδύνατο να διαμορφωθείατμόσφαιρα υγιούς συναισθηματικής φόρ -τισης, η οποία θα γεννήσει δημιουργική προ-

7. Ας μου επιτραπεί να βγω για λίγο έξω από το θέμα μας. Ο αριθμός των φοιτητών της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής,σήμερα, αποτελεί ένα ακόμη παράδοξο (ή ένα ακόμη σύμπτωμα της κρίσης) της ελληνικής κοινωνίας. Το λιγότερο πα-ράδοξο μπορεί να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι τη δεκαετία του 1960, που η γενιά μας σπούδαζε Ιατρική, οι συνάδελφοίμας που προορίζονταν να καλύψουν τις ανάγκες ενός στρατεύματος 250.000 ανδρών τουλάχιστον, δεν ξεπερνούσαντους 30-35 τον χρόνο και τώρα με στράτευμα πολύ λιγότερο από το μισό, ίσως στο ένα τρίτο, οι φοιτητές της ΣτρατιωτικήςΙατρικής είναι περισσότεροι από τους διπλούς. Όλα αυτά επιπλέον του ερωτηματικού γιατί να υπάρχει αυτή η Σχολή σεένα κράτος χρεοκοπημένο, ενώ θα μπορούσε το στράτευμα να δέχεται έτοιμους γιατρούς, ύστερα από επιλογή των κα-λύτερων υποψηφίων. Έλλειψη υποψηφίων προς κατάταξη, σε μια χώρα έντεκα εκατομμυρίων που παράγει περίπουχίλιους γιατρούς τον χρόνο δεν θα υπήρχε ποτέ.

Με την ευκαιρία, πιθανόν να μην υπάρχει προηγούμενο σε όλον τον κόσμο, σε χώρα του μεγέθους της δικής μας, ηίδρυση πέντε –επιπλέον των δύο που υπήρχαν– Ιατρικών Σχολών μέσα σε είκοσι-τριάντα χρόνια και αυτό, χωρίς να ε-λαττωθεί ο αριθμός των φοιτητών των Σχολών που ήδη λειτουργούσαν. [Α. Άγιος]

14


σπάθεια για μάθηση γύρω από ένα τραπέζι α-νατομών, όπου είκοσι πέντε έως τριάντα φοι-τητές διαγκωνίζονται πάνω από ένα πτώμα, ηπαρασκευή του οποίου έγινε από τον διδάσκο-ντα με ελάχιστη συμμετοχή δύο-τριών φοιτη-τών (των λεγομένων υποβοηθών). Το μόνο συ-ναίσθημα που μπορεί να γεννήσει η όλη κατά-σταση, είναι αρνητική αναστάτωση και φρίκηστη θέα του πτώματος στα πρώτα μαθήματακαι στη συνέχεια βαρεμάρα και αδιαφορία. Ηάποψή μας, την οποία ο πρώτος από τους συγ-γραφείς διατύπωνε συνεχώς την τελευταία ει-κοσαετία, είναι ότι το εργαστήριο της ανατομήςτου πτώματος, όπως αυτό γίνεται τουλάχιστονστην Ιατρική της Θεσσαλονίκης, δρα και αρ-νητικά στην απόκτηση των γνώσεων που είναιαπαραίτητες να στηρίξουν τα κλινικά μαθήμα-τα της Ιατρικής. Επειδή, ενώ αποτελεί τη μόνηπρακτική επαφή με το γνωστικό αντικείμενοτης Ανατομικής και απορροφά τη μεγαλύτερηπροσοχή και προσπάθεια των φοιτητών, στηνουσία, είναι ένα φροντιστήριο του οποίου η ύ-λη καλύπτει ένα μικρό μέρος από αυτή πουπρέπει να διδαχθεί. Συγκεκριμένα, έχει ως α-ντικείμενο ένα μέρος του κινητικού συστήμα-τος, του περιφερικού νευρικού συστήματοςκαθώς και του περιφερικού κυκλοφορικού συ-στήματος, και απλώς θίγει με απλές επιδείξειςτα σπλάχνα και τα αισθητήρια όργανα. Αυτό έ-χει ως αποτέλεσμα να αποπροσανατολίζει τονμέσο φοιτητή ότι το κύριο πεδίο της Ανατομι-κής8 είναι οι μύες, τα αγγεία και τα νεύρα καιόχι τα σπλάχνα και τα αισθητήρια όργανα, τωνοποίων η μορφολογία στηρίζει την ιατρική

πράξη των περισσότερων ειδικοτήτων της ια-τρικής. Για όλους αυτούς τους λόγους, πιστεύωότι η ανατομή του πτώματος έχει κλείσει τονκύκλο της και πρέπει να επιχειρηθεί μια αλ-λαγή, μέσα στα πλαίσια μιας συνολικής ανα-διαμόρφωσης του τρόπου διδασκαλίας τουμαθήματος της Ανατομικής.

Η διδασκαλία της Ανατομικής μέσω θεω-ρητικών διαλέξεων στην Ελλάδα

Είναι συνηθισμένη η εικόνα των άδειων αμφι-θεάτρων μέσα στα οποία ένας καθηγητής δι-δάσκει απογοητευμένος από την εικόνα τουαραιού ακροατηρίου των 30-40 φοιτητών, σχε-δόν πάντα των ίδιων, όταν υποτίθεται ότι α-πευθύνεται σε 400-450 φοιτητές. Δεν μπορώμε σιγουριά να ξέρω τι κατάσταση επικρατείστις άλλες ιατρικές σχολές –οι πληροφορίεςμαρτυρούν ότι είναι κάπως καλύτερη, όχι όμωςαυτή που θα έπρεπε να είναι– αλλά στην Ια-τρική της Θεσσαλονίκης η κατάσταση που ε-πικρατεί μόνο ως απογοητευτική μπορεί ναχαρακτηριστεί. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τη δι-δασκαλία της Ανατομικής αλλά για όλα τα προ-κλινικά μαθήματα –σε άλλα περισσότερο καισε άλλα λιγότερο– αποτελώντας από μόνο τουαδιάψευστη απόδειξη ότι οι θεωρητικές δια-λέξεις στα αμφιθέατρα ως μέθοδος διδασκα-λίας αυτών των μαθημάτων βρίσκονται σε κρί-ση9. Οι αιτίες που προκάλεσαν την κρίση πουδιέρχεται η διδασκαλία από το αμφιθέατρο εί-ναι πολλές και όχι απλές και θα μπορούσε ανήταν νόσος η κατάσταση που επικρατεί να χα-ρακτηριστεί ως πολυπαραγοντική. Δεν δέχο-

8. Κάθε φορά που ερχόταν η ώρα να διδάξω την “περίφημη” «αγκύλη του υπογλωσσίου» αναρωτιόμουν μεγαλόφωναμπροστά στους φοιτητές που με άκουγαν για το παράλογο και αντιφατικό να ασχολούμαστε στο εργαστήριο με αυτό τοανατομικό μόρφωμα τόσο χρόνο όσο και με το ήπαρ.

Παραλείπω στην αναφορά των γνωστικών αντικειμένων να αναφέρω και την επίδειξη του εγκεφάλου γιατί δεν πε-ριλαμβάνεται στο πρόγραμμα της άσκησης επί του πτώματος. Αυτή γίνεται σε άλλο εξάμηνο σπουδών και πρέπει να α-ναγνωριστεί ότι πράγματι, από τότε που άρχισε να εφαρμόζεται, έχει πολύ θετικά αποτελέσματα. [Α. Άγιος]

9. Εδώ και χρόνια το αμφιθέατρο, έτσι όπως αυτό γίνεται, το χαρακτηρίζω σαν τους δεινόσαυρους οι οποίοι έχουνπεθάνει. Μόνο παράδοξο μπορεί να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι, ενώ όλοι συμφωνούν ότι έχει επέλθει ο θάνατός τους,αρνούνται να τους θάψουν. [Α. Άγιος]

15


μαι αυτό που υποστηρίζουν ορισμένοι συνά-δελφοι ότι το μόνο που χρειάζεται είναι έναςταλαντούχος δάσκαλος με την κατάλληλη προ-ετοιμασία (στηριγμένη στα θετικά που προ-σφέρει ο ηλεκτρονικός υπολογιστής), παρ’ όλοπου δεν αρνούμαι ότι είναι σημαντικός θετικόςπαράγοντας. Εάν ήταν ο μοναδικός λόγος τότεη εικόνα θα διέφερε από δάσκαλο σε δάσκαλοκαι από μάθημα σε μάθημα, δυστυχώς, όμως,αν εξαιρέσουμε τα πρώτα μαθήματα στουςπρωτοετείς φοιτητές, το άδειο αμφιθέατρο εί-ναι ο κανόνας. Θα αναφέρουμε δύο από τις αι-τίες που, κατά την άποψή μας, ευθύνονται σεμεγάλο βαθμό γι’ αυτό το φαινόμενο. Πρώτον,τα αμφιθέατρα μέχρι και τις αρχές της δεκαε-τίας του 1980 γέμιζαν, όχι ως “αμφι…” αλλά κυ-ρίως ως “…θέατρα”. Οι φοιτητές ήταν ένα στε-ρημένο από θέαμα ακροατήριο (το περιβάλ-λον είχε λιγότερες εικόνες και ήχους), οπότετο μάθημα αποτελούσε μια κάποια διέξοδο,έστω και αν η παράσταση ήταν μονόλογος. Ε-πιπλέον, αυτός που δίδασκε αποτελούσε τημοναδική πηγή πληροφοριών γύρω από τογνωστικό αντικείμενο. Σήμερα, και τα δύο έ-παψαν να υφίστανται, μια και οι διαλέξεις α-πευθύνονται σε ένα ακροατήριο κορεσμένοαπό θέαμα και αυτός που διδάσκει δεν αποτε-λεί πλέον τη μοναδική πηγή πληροφοριών, αλ-λά μια από τις πάρα πολλές (υπάρχει αφθονίαέντυπων και ηλεκτρονικών βοηθημάτων καιμεγαλύτερος αριθμός καθηγητών). Η δεύτερηαιτία είναι ότι οι διαλέξεις στα αμφιθέατρα δενπεριέχουν με τόση σαφήνεια την ύλη των εξε-τάσεων όσο το μοναδικό σύγγραμμα που δια-νέμεται δωρεάν από το κράτος. Έτσι, σε μιαγενιά που η παιδεία της της καλλιέρ γησε τηνκουλτούρα της απομνημόνευσης, του τίποταπερισσότερο και τίποτα λιγότερο από τα απα-ραίτητα για να επιτύχει στις εξετάσεις, η διδα-σκαλία στο αμφιθέατρο εκτός από μη ελκυστι-κή έγινε και άχρηστη. Δεν διεκδικούμε τον ρό-λο των επαϊόντων και επομένως πιθανό να κά-

νουμε λάθος, όπως και να έχει, όμως, για τιςαιτίες που προκάλεσαν το φαινόμενο, είναι α-ναμφισβήτητο γεγονός ότι το αμφιθέατρο ωςτρόπος διδασκαλίας των προκλινικών μαθη-μάτων είναι “κλινικά νεκρό”. Οι ελπίδες, ότι ηκαθιέρωση του ενιαίου φορέα διδασκόντωνθα καθιστούσε τη διδασκαλία στα τεράστιααμφιθέατρα παρελθόν, δεν δικαιώθηκαν. Έτσι,αντί να διαιρεθούν οι φοιτητές σε μικρά τμή-ματα, στο καθένα από τα οποία τη διδασκαλίαθα αναλάμβανε ένα από τα μέλη του ενιαίουφορέα, διαιρέθηκε η ύλη σε ξεχωριστά κομ-μάτια, το καθένα από τα οποία διδάσκεται απόκάποιο μέλος. Η μη αποδοχή οποιασδήποτεαλλαγής σε ένα σύστημα που έχει ισορροπήσειείναι τεράστια· το αθάνατο σύστημα κατάφερεκαι πάλι να επιβιώσει και το αμφιθέατρο συ-νεχίζει να υπάρχει.

Στενά συνδεδεμένα με τα θεωρητικά μα-θήματα είναι τα συγγράμματα της Ανατομικής,στα οποία στηρίζεται η μελέτη του γνωστικούαυτού αντικειμένου, όπως και των άλλων προ-κλινικών μαθημάτων. Ο ακαδημαϊκός κόσμοςτων Ιατρικών Σχολών δεν μπόρεσε ή δεν θέ-λησε να εφαρμόσει σωστά τον καινούριο νόμοπου διέπει τη δωρεάν διανομή των συγγραμ-μάτων. Αποδείχτηκε ότι με το ήθος και τη νο-οτροπία που επικρατεί στην ιατρική ακαδημαϊ-κή κοινότητα, ο ενιαίος φορέας διδασκόντωνκαι σε αυτό το ζήτημα δεν μπόρεσε να λειτουρ-γήσει. Ο νομοθέτης, με σαφήνεια, δίνει σε όλατα μέλη του εργαστηρίου και, κάτω από ορι-σμένες προϋποθέσεις, στα μέλη του Τομέαστον οποίο ανήκει το εργαστήριο, το δικαίωμανα προτείνουν προς επιλογή το σύγγραμμα τηςδικιάς τους προτίμησης, τη σύνταξη έτσι ενόςκαταλόγου από τον οποίο ο κάθε φοιτητής ε-πιλέγει το σύγγραμμα στο οποίο θα στηρίξειτη μελέτη του. Στην πραγματικότητα, όμως, ηεπιλογή γίνεται από ένα μόνο μέλος του εργα-στηρίου ή της κλινικής, από τον διευθυντήτους, κατά τρόπο που οι φοιτητές κατευθύνο-

16


νται προς το σύγγραμμα της δικής του επιλο-γής. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα συγγράμματαπου διατίθενται στους φοιτητές της Ιατρικής10

είναι μεταφράσεις, τα περισσότερα, αγγλόφω-νων και ορισμένα γερμανόφωνων συγγραμ-μάτων. Όλα θαυμάσια στην εικονογράφησηκαι στο περιεχόμενό τους, πλην όμως, εκτός α-πό τα μειονεκτήματα που έχουν όλες οι μετα-φράσεις, τα περισσότερα από αυτά είναι συγ-γράμματα Τοπογραφικής Ανατομικής. Αυτό έ-χει ως αποτέλεσμα να μην είναι εύχρησταστους φοιτητές στους οποίους διδάσκεται ηΠεριγραφική Ανατομική· έτσι, αυτοί ωθούνται,κατά την προετοιμασία τους για τις εξετάσεις,να χρησιμοποιούν σημειώσεις, το περιεχόμενοτων οποίων προσπαθούν να αποστηθίσουν.

Συζήτηση και προτάσεις

Ο τρόπος της διδασκαλίας της Ανατομικής,σήμερα, ακολουθεί τις ίδιες περίπου αρχέςπου εισήγαγαν και καθιέρωσαν πριν από ενά-μιση αιώνα περίπου οι Λ. Παπαϊωάννου και Γ.Σκλαβούνος. Αυτό είναι λάθος και πρέπει νααλλάξει όχι μόνο γιατί, όπως αναφέρθηκε καιστα προηγούμενα, άλλαξε ο ρόλος της Ανα-τομικής στην όλη ιατρική εκπαίδευση, αλλάκαι γιατί τόσο η διδασκαλία επί της ανατομήςπτωμάτων όσο και η θεωρητική διδασκαλίαστα αμφιθέατρα είναι σήμερα δύσκολο να δο-μηθούν και να λειτουργήσουν.

Διαπιστώνεται εύκολα ότι: α) οι περισσό-τεροι από τους φοιτητές της Ιατρικής, με τον

τρόπο που διδάσκεται η Ανατομική στη χώραμας, αποπροσανατολίζονται και τους καλλιερ-γείται η άποψη ότι ο στόχος του μαθήματοςείναι να μπορούν να απομνημονεύσουν κλά-δους αγγείων και νεύρων καθώς και μορφώ-ματα που παρατηρούνται στα όργανα του σώ-ματος. Γνώσεις που, επειδή σε μεγάλο βαθμόείναι μετέωρες και δεν συνδέο νται με την αιτίαγια την οποία πρέπει να αποκτηθούν, σε σχε-τικά σύντομο χρονικό διάστημα, λησμονού-νται. β) Ακόμη και αν αποκτηθούν αυτές οιγνώσεις, υπάρχει μια τεράστια αναντιστοιχίαανάμεσα στις γνώσεις που αποκτούν, με τιςγνώσεις που τους είναι απαραίτητες κατά τηνάσκηση της Ιατρικής, όπως αυτή ασκείται σή-μερα. Δηλαδή, δεν μπορεί πλέον να αγνοηθείότι η Ιατρική ασκείται διαμέσου των ειδικοτή-των, η κάθε μία από τις οποίες έχει διαφορε-τικές ανάγκες ανατομικών γνώσεων. Έτσι, έχειπάψει το σύνολο ή το μεγαλύτερο μέρος τωνιατρικών πράξεων να μπορεί να συνδεθεί ά-μεσα με τις σχετικές προς το αντικείμενο γνώ-σεις Ανατομικής. Οι γνώσεις Ανατομικής πουστηρίζουν την άσκηση της Χειρουργικής, τηςΠαθολογίας, της Ορθοπεδικής, της Νευρολο-γίας και της Ακτινολογίας δεν είναι ίδιες με αυ-τές της Μικροβιολογίας ή της Ψυχιατρικής. Δη-λαδή υπάρχει χάσμα μεταξύ των γνώσεων μετις οποίες το σύστημα διδασκαλίας έχει τηνπρόθεση να εφοδιάσει στους νέους γιατρούςκαι αυτών που οι τελευταίοι χρειάζονται. Τοχάσμα αυτό, κατά αντιφατικό τρόπο, αυξάνει

10. Διακόπτω, για άλλη μία φορά, τη ροή του άρθρου για να αναφέρω κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι βρίσκεταιεκτός του θέματος που αναπτύσσω, αλλά είμαι τόσο φορτισμένος από τη χρεοκοπία της χώρας, που δεν αντέχω στονπειρασμό να μην το κάνω. Θεωρώ υποχρέωσή μου να δημοσιοποιήσω ότι: α) η μετάφραση ενός συγγράμματος που μοι-ράζεται δωρεάν στους φοιτητές έχει τιμή πώλησης (που αποτελεί και την βάση πάνω στην οποία υπολογίζεται η αμοιβήτου εκδότη) 240€, ενώ το ίδιο σύγγραμμα το αγόρασα, μέσω Amazon, με λιγότερο από 60€ και β) ερμηνεύοντας τοννόμο, κατά την άποψή μου λανθασμένα και ανεπίτρεπτα και κατά την άποψη αυτών που το προτείνουν, ευνοϊκά υπέρτων φοιτητών, μοιράζονταν πέραν του δέοντος συγγράμματα (με ύλη που αλληλοκαλύπτεται). Αποτέλεσμα το κόστοςόλων των βιβλίων που μπορούσε να πάρει ένας φοιτητής –πριν από την επίσημη χρεωκοπία της χώρας– για ένα μόνομάθημα ενός από τα έξι έτη σπουδών να είναι πολύ πιο πάνω ή λίγο πιο κάτω από τα 1.000 €. Αυτό για να αξιολογηθείθα πρέπει να πολλαπλασιαστεί επί 400 ή 500 που είναι οι φοιτητές που κάθε χρόνο έχουν δικαίωμα λήψης δωρεάν συγ-γραμμάτων. [Α. Άγιος]

17


και προς τις δύο κατευθύνσεις, για άλλες ειδι-κότητες οι γνώσεις είναι πολλές και περιττές,ενώ για άλλες είναι πολύ λίγες και ανεπαρκείς.γ) Το μερίδιο του χρόνου που μπορεί να δια-τεθεί για τη διδασκαλία της Ανατομικής απότον συνολικό χρόνο που διαρκούν οι προπτυ-χιακές σπουδές είναι μειωμένο κατά πολύ απόαυτό που διετίθετο για αυτό το γνωστικό αντι-κείμενο όταν καθιερώθηκε ο κλασικός τρόποςδιδασκαλίας. Όπως και να έχει, θα πρέπει ναπαραδεχθούν όλοι όσοι εμπλέκονται με τη δι-δασκαλία της Ανατομικής ότι η αλματώδης πα-ραγωγή ιατρικών γνώσεων τα τελευταία χρό-νια αφορούσε άλλα γνωστικά αντικείμενα καιδεν είχε σχέση με γνώσεις σχετικές με αυτέςτης κλασικής Περιγραφικής Ανατομικής. δ) Ηανατομή του πτώματος έχει πολλά θετικά καιη παραδοχή ότι αυτά είναι περισσό τερο ψυ-χολογικά και λιγότερο επιστημονικά δεν μει-ώνει την αξία τους, επομένως, πρέπει να δια-τηρηθεί, όσο αυτό είναι δυνατόν, κάποια μορ-φή επαφής των φοιτητών με την ανατομή επίτου πτώματος. ε) Οι διαλέξεις στο αμφιθέατροδεν προσφέρουν τίποτε το ουσιαστικό και θαπρέπει να αντικατασταθούν με έναν άλλο τρό-πο διδασκαλίας. στ) Η απόκτηση γνώσεων α-νατομίας, όπως και όλων των γνωστικών αντι-κειμένων που έχουν μια παρόμοια σπονδυλω-τή διάρθρωση της ύλης, διευκολύνεται ότανη διδασκαλία γίνεται σε διαδοχικές και επάλ-ληλες σειρές μαθημάτων, των οποίων η δυ-σκολία αυξάνει βαθμιαία, και όχι σε μια μόνοπροσπάθεια, μόνο σε έναν κύκλο μαθημάτωνστην αρχή των ιατρικών σπουδών. Εάν ισχύειότι κατά τη μελέτη ενός οποιουδήποτε γνω-στικού αντικειμένου οι επαναλήψεις είναι χρή-σιμες, για τη μελέτη της ανατομικής οι επανα-λήψεις δεν είναι απλώς χρήσιμες, είναι απα-ραίτητες.

Οι προτάσεις για πλήρη κατάργηση της αυ-θύπαρκτης παρουσίας της Ανατομικής από τοπρόγραμμα των ιατρικών σπουδών και η μετα -

φορά της διδασκαλίας των σχετικών γνώσεωνστα επιμέρους κλινικά μαθήματα δεν υποστη-ρίζονται πλέον. Όπου αυτό εφαρμόστηκε –έ-γινε σε πολλές ιατρικές σχολές της Αμερικήςκαι μερικές της Αυστραλίας− γρήγορα εγκα-ταλείφθηκε και η διδασκαλία της Ανατομικής,ως αυθύπαρκτου μαθήματος, επανήλθε. Η Α-νατομική παραμένει η βασική επιστήμη πουσυντελεί, όσο καμία άλλη, στην ανάπτυξη τηςκλινικής σκέψης, καθώς υπάρχει μια ομοιότη-τα στον τρόπο που δομούνται η απομνημό-νευση και η χρησιμοποίηση των γνώσεων τηςΑνατομικής με τον τρόπο λειτουργίας της κλι-νικής σκέψης. Δηλαδή, και οι δύο περιλαμβά-νουν: α) Τη λήψη των πληροφοριών. Η Ανα-τομική, κυρίως με την παρατήρηση με στόχοτην αναγνώριση της ανατομικής δομής στηνοποία εστιάζεται το ενδιαφέρον μας και η κλι-νική πράξη με την παρατήρηση, τη λήψη τουιστορικού και την καταγραφή των δεδομένωντης κλινικής και εργαστηριακής εξέτασης τουασθενούς. β) Την επεξεργασία-ερμηνεία τωνπληροφοριών. Η Ανατομική με την ταυτοποί-ηση των παρατηρουμένων ανατομικών μο-ρίων και τη διάκρισή τους από άλλα που θαμπορούσαν να βρίσκονται στην περιοχή τηςανατομής και η κλινική πράξη με τη διάγνωσητης νόσου, διαμέσου της διαφορικής διάγνω-σης. Τέλος, γ) τη διενέργεια της σχετικής μετα προηγούμενα πράξης. Η Ανατομική με τημέθοδο που πρέπει να ακολουθηθεί για να γί-νει δυνατή η ανατομική παρασκευή των υπό-λοιπων ανατομικών μορίων της περιοχής ό-που διενεργείται η ανατομή και η κλινική πρά-ξη με την εκτέλεση του σχετικού θεραπευτι-κού πλάνου.

Προτάσεις για έναν καινούριο τρόπο διδα-σκαλίας της Ανατομικής

Πρώτος κύκλος σπουδών. Όλες οι γνώσειςπου είναι απαραίτητες στη στήριξη των γνω-στικών αντικειμένων όλων των άλλων (κλινι-

18


κών) μαθημάτων πρέπει να αποτελέσουν τονπρώτο κύκλο διδασκαλίας της Ανατομικής. Σεαυτόν τον πρώτο κύκλο διδασκαλίας περιλαμ-βάνονται οι απαραίτητες γνώσεις Ανατομικήςπου στηρίζουν την κατανόηση και άσκηση τηςιατρικής όλων των ειδικοτήτων (για παράδειγ-μα, τις βασικές γνώσεις της ανατομικής τουλάρυγγα που πρέπει να έχει και ένας οφθαλ-μίατρος). Θα ήταν πολύ σωστό ο πρώτος κύ-κλος σπουδών να έχει το ίδιο περιεχόμενο σεόλες τις ιατρικές σχολές της χώρας, το οποίοθα αποφασισθεί από κοινού με τη συμμετοχήόλων των καθηγητών που διδάσκουν Ανατο-μική στην Ελλάδα. Αυτός ο κύκλος θα πρέπεινα συνίσταται από δύο μέρη, το καθένα απότα οποία θα καταλαμβάνει ένα εξάμηνο σπου-δών, κατά προτίμηση το δεύτερο και το τρίτο.Είναι πολύ σχηματικό να προσδιορίζεται το ε-πίπεδο των γνώσεων με τον αριθμό των σελί-δων του βιβλίου που τις περιέχει και στηρίζειτη διδασκαλία τους, αλλά δεν υπάρχει και άλ-λος τρόπος να προσδιορίσουμε τι ακριβώςπροτείνουμε. Δεν πρέπει το καθένα από τα δύοβιβλία που θα περιέχουν τη διδακτέα ύλη ναξεπερνά τις 450, το πολύ τις 500 σελίδες. Στοπρώτο από αυτά τα εξάμηνα (δηλαδή στο δεύ-τερο εξάμηνο των σπουδών) θα πρέπει να δι-δάσκονται η Γενική Ανατομική, το Κινητικό σύ-στημα καθώς και το Περιφερικό Νευρικό καιΚυκλοφορικό σύστημα. Ιδιαίτερη φροντίδα καιεπιμονή στη διδασκαλία της Γενικής Ανατομι-κής η οποία θα πρότεινα να διδάσκεται στοπρώτο εξάμηνο των σπουδών11 (οι δύο ώρες

την εβδομάδα είναι υπεραρκετές για να καλυ-φθεί το σύνολο της ύλης), αλλά να εξετάζεταιπριν από την έναρξη του πρώτου εξαμήνουτης διδασκαλίας της υπόλοιπης ύλης (βλέπεστα επόμενα). Στο δεύτερο εξάμηνο διδασκα-λίας (το τρίτο των σπουδών) θα πρέπει να δι-δάσκονται τα Σπλάχνα, το Κεντρικό νευρικόσύστημα και τα Αισθητήρια όργανα. Η διδα-σκαλία θα πρέπει να στηρίζεται στη χρήση, ε-κτός των συνηθισμένων διαφανειών, και ζω-ντανών μοντέλων (για την επίδειξη των οδη-γών σημείων και των χωρών του σώματος), ο-στών-σκελετών, κατάλληλων εκμαγείων, πλα-στικοποιημένων πτωματικών παρασκευασμά-των καθώς και καλά παρασκευασμένων πτω-μάτων για την επίδειξη των μυών των αγγείωνκαι των νεύρων στο πρώτο εξάμηνο και τωνσπλάχνων, του εγκεφάλου και των αισθητη-ρίων οργάνων στο δεύτερο εξάμηνο. Τα μα-θήματα και των δύο εξαμήνων αυτού του κύ-κλου γίνονται σε τμήματα του μικρότερου δυ-νατόν αριθμού φοιτητών. Όλοι οι διδάσκοντεςαναλαμβάνουν τη διδασκαλία ενός τμήματοςστο οποίο διδάσκεται το σύνολο της ύλης, δη-λαδή στην πράξη θα υπάρχουν τμήμα του κα-θηγητή Α, τμήμα του καθηγητή Β κ.ο.κ. Θαπρέπει επιτέλους να αποδεχθούν όλοι ότι ονομοθέτης όταν καθιέρωνε τον ενιαίο φορέαήθελε να μειώσει την αναλογία διδασκόντωνπρος διδασκομένους και όχι να μειώσει τηνεργασία των διδασκόντων. Η υποδομή των ια-τρικών σχολών της χώρας δεν βρίσκεται εκείπου ήταν τη δεκαετία του 1960 και 1970, μι-

11. Αυτό εφαρμόζεται τα τελευταία χρόνια στην Ιατρική της Θεσσαλονίκης και γίνεται πολύ θετικά αποδεκτό απότους φοιτητές, μια και είναι το μόνο καθαρά ιατρικό μάθημα του πρώτου εξαμήνου σπουδών. Είναι κάτι που το θέλουνγιατί έτσι η είσοδός τους στην Ιατρική συνοδεύεται και από κάποια επαφή με το γνωστικό αντικείμενο που για χρόνιαήθελαν να σπουδάσουν. Επιπλέον είναι απαραίτητο η διδασκαλία της να γίνεται στο πρώτο εξάμηνο σπουδών, ώστε ναυπάρχουν αυτές οι δύο ή τρεις εβδομάδες, αμέσως μετά το πέρας των εξετάσεων των υπολοίπων μαθημάτων του εξαμήνου,κατά τις οποίες θα διενεργούνται οι εξετάσεις επί της ύλης της Γενικής Ανατομικής. Τα μαθήματα της Γενικής Ανατομικήςθα γίνονται τουλάχιστον σε τόσα τμήματα όσοι είναι οι καθηγητές του εργαστηρίου από διαφορετικούς καθηγητές. Οιφοιτητές θα επιλέγουν από ποιον καθηγητή θα παρακολουθήσουν τα μαθήματα, ενώ πάντοτε είναι χρήσιμο και οι κα-θηγητές να βρίσκονται μπροστά στη γνώμη που έχουν οι φοιτητές για τον τρόπο διδασκαλίας τους.

19


κρές αίθουσες διδασκαλίας όχι μόνον υπάρ-χουν, αλλά ίσως να είναι και περισσότερες απόαυτές που είναι απαραίτητες. Η διδασκαλίαστα αμφιθέατρα ύλης του πρώτου κύκλουσπουδών, δηλαδή των δύο προκλινικών εξα-μήνων, καταργείται.

Δεύτερος κύκλος σπουδών. Τα μαθήματατου δεύτερου κύκλου διδασκαλίας της Ανα-τομικής θα αποτελούν ένα μέρος των κλινικώνμαθημάτων και θα μπορούν να τα παρακο-λουθούν οι φοιτητές ανεξαρτήτως του εξαμή-νου σπουδών στο οποίο βρίσκονται. Η ύληπου θα διδάσκεται θα στηρίζεται στις γνώσειςπου έχουν διδαχθεί στον προκλινικό κύκλο αλ-λά θα περιέχει γνώσεις συγκεκριμένων ανα-τομικών δομών που είναι συνδεδεμένες με τοαντικείμενο του κάθε κλινικού μαθήματος. Τιακριβώς θα περιλαμβάνουν, σε ποιο επίπεδογνώσεων και σε πόσες ώρες θα διδάσκεται τοκάθε ανατομικό μόρφωμα, είναι κάτι που θασυναποφασίζεται με τους συναδέλφους πουδιδάσκουν το γνωστικό αντικείμενο του ανά-λογου κλινικού μαθήματος. Η διδασκαλία αυ-τών των μαθημάτων θα είναι προσανατολι-σμένη στην εφαρμοσμένη Ανατομική, δηλαδήθα έχει ως στόχο να συνδέει τις γνώσεις της Α-νατομικής με την καθημερινή κλινική πράξη.Θα γίνεται στο αμφιθέατρο σύμφωνα με πρό-γραμμα που θα ανακοινώνεται στην αρχή τουέτους και θα εκτείνεται σε όλο το έτος (και στοχειμερινό και στο εαρινό εξάμηνο) και οι ώρεςδιδασκαλίας θα είναι τέτοιες ώστε να μην δη-μιουργούν πρόβλημα στον φοιτητή που επι-θυμεί να τα παρακολουθήσει (θα προτείνουμε,αν και γνωρίζουμε τις αντιρρήσεις, απογευμα-τινές ώρες12). Στα μαθήματα αυτά θα διδά-σκουν όλοι οι καθηγητές του ενιαίου φορέαδιδασκόντων ή ομότιμοι καθηγητές ή καθη-

γητές των σχετικών γνωστικών αντικειμένων,ο καθένας το μέρος της ύλης το οποίο κατάτεκμήριο κατέχει καλύτερα από τους άλλους.Οι αλλαγές των προσώπων που διδάσκουν καιη αναγνώριση ότι κατά τεκμήριο πρόκειται γιαεπαΐοντες στο συγκεκριμένο αντικείμενο πι-στεύουμε ότι θα τονώνουν το ενδιαφέρον τωνφοιτητών και το ακροατήριο αυτών των δια-λέξεων θα είναι πυκνό. Τα μαθήματα αυτά θαστηρίζονται στα κατάλληλα εκμαγεία και πλα-στικοποιημένα παρασκευάσματα ή σε σχετι-κές απεικονίσεις, κυρίως όμως θα στηρίζονταισε άφθονο υλικό απεικονιστικών εργαστηρια-κών μεθόδων, όπως: ακτινογραφίες, υπερη-χογραφήματα, αξο νικές και μαγνητικές ακτι-νογραφίες, αγγειογραφίες, εικόνες από λαπα-ροσκοπήσεις ή ανοικτές χειρουργικές επεμ-βάσεις, εικόνες απεικόνισης οργάνων ύστερααπό εκπομπή ποζιτρονίων. Σε αυτόν τον κύκλομαθημάτων και σε σύνδεση με την ύλη της χει-ρουργικής, νομίζουμε ότι έχει θέση η διδασκα-λία της τοπογραφικής Ανατομικής. Η τοπογρα-φική είναι ένας κλάδος της Ανατομικής πολύχρήσιμος, αλλά κατά την άποψή μας εντελώςακατάλληλος για να αποτελεί την πρώτη επα-φή του φοιτητή με αυτό το γνωστικό αντικεί-μενο. Η ύλη των μαθημάτων του δεύτερου κύ-κλου διδασκαλίας θα εξετάζεται μαζί με τηνύλη του ανάλογου μαθήματος. Ο φοιτητής θαξέρει ότι ένας αριθμός ερωτήσεων του κλινι-κού μαθήματος που εξετάζεται θα αφορούνγνώσεις ανατομίας του συστήματος οργάνωνπου αφορούν το συγκεκριμένο κλινικό μάθη-μα. Εννοείται ότι αυτός ο αριθμός θα είναι δια-φορετικός για κάθε μάθημα· έτσι, αν είναι μίαερώτηση στην οφθαλμολογία ή στη λαρυγγο-λογία, θα είναι περισσότερες από μία στην πα-θολογία, τη νευρολογία, τη γυναικολογία, την

12. Είναι γνωστό ότι το πρωί οι νομικές σχολές είναι άδειες και οι ιατρικές γεμάτες και το απόγευμα συμβαίνει το α-ντίθετο, μια και οι δύο αυτοί κλάδοι, οι νομικοί και οι γιατροί, ασκούν ελεύθερο επάγγελμα σε διαφορετικές ώρες τηςημέρας. Τα δικαστήρια λειτουργούν τις πρωινές ώρες της ημέρας και τα ιατρεία τις απογευματινές.

20


ουρολογία και ακόμη περισσότερες στη χει-ρουργική και την ορθοπεδική. Προσοχή: οι ε-ρωτήσεις σε αυτές τις εξετάσεις δεν είναι γνω-στές εκ των προτέρων, όπως προτείνουμε γιατις εξετάσεις του πρώτου κύκλου μαθημάτων(βλέπε στα επόμενα).

Ο τρίτος κύκλος της απασχόλησης του νέ-ου γιατρού με το γνωστικό αντικείμενο τηςΑνατομικής θα γίνεται όταν αυτός ετοιμάζεταινα ειδικευτεί. Αυτός ο κύκλος θα συνδέεται μετην έναρξη της ειδικότητας και προϋποθέτειτην αποδέσμευση από το παράλογο καθεστώςτης έναρξης της ειδίκευσης, κατά σειρά αρχαι-ότητας της αίτησης του ενδιαφερομένου. Στονκύκλο αυτό δεν θα γίνονται συγκεκριμένα μα-θήματα, απλώς οι ενδιαφερόμενοι για τη λήψηειδικότητας επιλέγονται με βάση την επίδοσήτους σε εξετάσεις που ελέγχουν το επίπεδοτων γνώσεών τους της Ανατομικής οργάνωνπου στηρίζουν τη συγκεκριμένη ειδικότητα.Το επίπεδο της μελέτης το καθορίζουν οι εν-διαφερόμενοι, επομένως όσο βαθύτερα επι-τύχουν να εισδύσουν στην Ανατομική των σχε-τικών με την ειδικότητά τους οργάνων τόσο ηεπίδοσή τους θα είναι καλύτερη. Ανάλογα μετην επίδοσή τους (τη σειρά επιτυχίας τους) α-σκούν και το δικαίωμα να επιλέξουν την κλι-νική που χορηγεί την ειδικότητα που έχουν ε-πιλέξει. Οι παρόμοιες εξετάσεις επαναλαμβά-νονται κατά συγκεκριμένα χρονικά διαστήμα-τα, ώστε να δίνεται σε όλους η δυνατότηταβελτίωσης της βαθμολογικής τους θέσης. Εν-νοείται ότι οι εξετάσεις αυτές δεν περιέχουνμόνο θέματα Ανατομικής αλλά και άλλων γνω-στικών αντικειμένων που έχουν σχέση με τηνειδικότητα και δεν είναι τα ίδια για όλες τις ει-δικότητες. Για παράδειγμα, οι υποψήφιοι γιαλήψη ειδικότητας μικροβιολογίας ή ψυχιατρι-κής δεν θα εξετάζονται καθόλου στην Ανατο-μική, ενώ αυτοί της ορθοπεδικής κυρίως σεαυτήν. Οι εξετάσεις αυτές, για να διαφυλαχθείτο κύρος τους, δεν θα πρέπει να γίνονται σε

τοπικό επίπεδο αλλά σε πανελλαδικό. Στην ό-λη οργάνωση και εποπτεία τους απαραίτητηκρίνεται και η συμμετοχή του Πανελλήνιου Ια-τρικού Συλλόγου.

Προτάσεις για τον τρόπο εξετάσεων στονπρώτο κύκλο μαθημάτων Ανατομικής

Δεν είναι τυχαίο ότι τις προτάσεις για τον τρόποεξετάσεων τις περιλαμβάνουμε σε ιδιαίτερο κε-φάλαιο του άρθρου. Θέλουμε έτσι να τονίσουμετη μεγάλη σημασία που, δυστυχώς ή ευτυχώς,έχουν οι εξετάσεις στην επίτευξη του στόχουόλου του συστήματος. Οι νέοι Έλληνες που θέ-λουν να σπουδάσουν ιατρική προέρχονται απόέναν τρόπο εκπαίδευσης, ο οποίος δυστυχώςστηρίζεται στις εξετάσεις· στην κυριολεξία η ό-λη εκπαίδευση κτίζεται με στόχο όχι την από-κτηση και τη δυνατότητα χρησιμοποίησης γνώ-σεων αλλά την επιτυχία σε εξετάσεις και συγ-χρόνως όλοι οι εξεταζόμενοι δυσπιστούν γιατην αντικειμενικότητα των οποιωνδήποτε εξε-τάσεων. Έτσι, η επιχειρούμενη αλλαγή στοντρόπο διδασκαλίας θα πρέπει να συνοδεύεταικαι με αλλαγές στον τρόπο των εξετάσεων καινα προσπαθεί να διασφαλίσει το αδιάβλητότους. Για τον τρόπο διενέργειας των εξετάσεωνστον δεύτερο και στον τρίτο κύκλο διδασκαλίαςτης Ανατομικής νομίζουμε ότι δεν χρειάζεταινα επεκταθούμε περισσότερο από όσα ανα-φέρθηκαν ήδη. Εκείνο που χρειάζεται είναι οιπροτάσεις μας για τον τρόπο διενέργειας τωνεξετάσεων στον πρώτο κύκλο διδασκαλίας(στον προκλινικό). Ήδη αναφερθήκαμε σε εξε-τάσεις που θα ελέγχουν το επίπεδο των γνώ-σεων στη Γενική Ανατομική (ανατομικοί όροι,γενικά περί των συστημάτων των οργάνων, χώ-ρες, χώροι και οδηγά σημεία του σώματος) καιμόνο αν αυτό είναι ικανοποιητικό ο φοιτητήςθα αποκτά το δικαίωμα να προχωρήσει στηνπαρακολούθηση των υπόλοιπων μαθημάτωντου πρώτου εξαμήνου της Ανατομικής. Τις εξε-τάσεις αυτές τις προτείνουμε, όπως και την ιδι-

21


αίτερη διδασκαλία αυτού του γνωστικού αντι-κειμένου, για να επισημανθεί στον φοιτητή ησπουδαιότητα της ύλης του. Οι φοιτητές μετάαπό την επιτυχία τους θα κατοχυρώνουν τη συ-γκεκριμένη ύλη και θα μπορούν να επιλέγουντο τμήμα του καθηγητή13 που θα παρακολου-θήσουν. Αυτοί που δεν θα επιτυγχάνουν θα ε-πανεξετάζονται μετά από λίγες ημέρες (δύο ήτρεις φορές) και σε περίπτωση που δεν μπορέ-σουν τελικά να επιτύχουν θα συμπληρώνουντις κενές θέσεις των τμημάτων και θα υποχρε-ούνται στις εξετάσεις του μαθήματος να απα-ντούν και σε θέματα της Γενικής Ανατομικής, ε-πιπλέον των άλλων ερωτήσεων. Οι εξετάσειςκαι των δύο εξαμήνων του πρώτου κύκλου μα-θημάτων πρέπει να γίνονται και γραπτά καιπροφορικά. Το σύνολο των εξεταζομένων φοι-τητών απαντά σε ένα απλό γραπτό ερωτημα-τολόγιο, μικρού αριθμού ερωτήσεων. Τα γρα-πτά εξετάζονται την ίδια ημέρα και τα ονόματατων επιτυχόντων ανακοινώνονται το από γευματης ίδιας ημέρας κατά αλφαβητική σειρά σετμήματα των τεσσάρων ή πέντε φοιτητών καιτην ώρα που θα εξεταστούν την επομένη ημέ-ρα προφορικά. Το ποιος καθηγητής θα εξετάσειποιες πεντάδες καθορίζεται το πρωί της ημέραςτων εξετάσεων από τη γραμματεία του εργα-στηρίου με κλήρωση (μπορεί να είναι παρώνκαι εκπρόσωπος των φοιτητών). Όλοι οι καθη-γητές έχουν το δικαίωμα και την υποχρέωσηνα συμμετέχουν και στις γραπτές και στις προ-φορικές εξετάσεις. Κανείς φοιτητής δεν ξέρειποιος θα τον εξετάσει προφορικά και κανείς κα-θηγητής δεν ξέρει ποιους θα εξετάσει. Σε δύοή τρεις μέρες, ακόμη και στις ιατρικές με μεγάλο

αριθμό φοιτητών, οι εξετάσεις τελειώνουν καιανακοινώνονται τα αποτελέσματα. Δεν χρειά-ζεται καμιά επιείκεια κατά τις εξετάσεις, η επι-είκεια έχει ήδη δοθεί με την ουσιαστική μείωσητης ύλης, η άγνοια δύο ερωτήσεων σημαίνει α-πόρριψη του φοιτητή. Η ύλη και το επίπεδό τηςδεν καθορίζεται από τα βιβλία βοηθήματα – οαριθμός των σελίδων που αναφέραμε προη-γουμένως ήταν ενδεικτικός και δεν κυριολε-κτούσαμε. Το επίπεδο της ύλης14 καθορίζεταιαπό έναν κατάλογο ερωτήσεων που είναι γνω-στές σε όλους τους φοιτητές με την έναρξη τωνμαθημάτων· ας μπορεί να απαντά σε όλες τιςερωτήσεις που επιλέγονται με προσοχή (όχι πε-ριττές λεπτομέρειες) και ας περάσει, αυτό εξάλ-λου είναι ο σκοπός να περάσει και όχι να κοπεί.Ο καθορισμός των βιβλίων βάσει των οποίωνγίνονται οι εξετάσεις είναι κάτι το ανορθόδοξοακαδημαϊκά, δεν καλλιεργεί την κρίση και τηνενεργητική μνήμη αλλά προωθεί την παθητικήαπομνημόνευση γνώσεων που σε σύντομοχρονικό διάστημα χάνονται. Δεν πρέπει να τρο-μάζει αυτός ο τρόπος των εξετάσεων τους εξε-ταστές και πρέπει να είναι επιθυμητός από τουςεξεταζομένους. Οι πρώτοι να είναι βέβαιοι ότιδεν επιβαρύνονται με επιπλέον δουλειά, δεδο-μένου ότι έτσι θα προσέρχονται στις εξετάσειςμόνον οι διαβασμένοι φοιτητές. Γνωρίζονταςότι τον τελευταίο λόγο θα έχουν οι προφορικέςεξετάσεις αυτοί που ψαρεύουν στα θολά νεράτων γραπτών εξετάσεων, οι οποίοι δυστυχώςαποτελούν την πλειοψηφία των προσερχόμε-νων σε εξετάσεις που γίνονται με αυτόν τοντρόπο, θα αποθαρρύνονται να προσέλθουν. Ε-πιπλέον, το γραπτό ερωτηματολόγιο που θα

13. Όπως γίνεται αντιληπτό με τον τρόπο αυτό προτείνεται ένας τρόπος που οι φοιτητές θα εκδηλώνουν την προτίμησήτους προς κάποιον από τους διδάσκοντες. Πιστεύω σε ένα Πανεπιστήμιο και μια κοινωνία που όλοι έχουν την υποχρέωσηνα κρίνονται και το δικαίωμα να κρίνουν όλους. Βέβαια αυτό ισχύει μόνο όταν, όπως προτείνεται, η διδασκαλία αποσυν-δέεται από την εξέταση, γιατί στην αντίθετη περίπτωση ο φοιτητής θα επιλέγει τον πιο εύκολο εξεταστή και όχι τον πιοκαλό δάσκαλο. [Α. Άγιος]

14. Όταν λέμε επίπεδο της εξεταστέας ύλης εννοούμε το κατώτερο επίπεδο. Οι επιπλέον γνώσεις θα επηρεάζουνμόνο τον βαθμό της επιτυχίας.

22


προηγείται θα ξεκαθαρίζει έναν μεγάλο αριθμόαπό αυτούς που προσέρχονται όχι σωστά προ-ετοιμασμένοι. Οι προφορικές εξετάσεις, χωρίςτην αγωνία της αναμονής, μια και ο αριθμόςτων προς εξέταση φοιτητών θα έχει ήδη ξεκα-θαρίσει και καθοριστεί, δεν είναι φοβερή ψυ-χική δοκιμασία. Επιπλέον, έχουν τα εξής δύοθετικά: α) Περιορίζουν κάθε πιθανή αυθαιρεσίατου εξεταστή, μια και η παρουσία των υπόλοι-πων της πεντάδας διασφαλίζει, στο μέτρο τουδυνατού, το αμερόληπτο των εξετάσεων πουδιενεργούνται. β) Αντιμετωπίζεται κατά τον πιοαποτελεσματικό τρόπο η κλοπή κατά τις γρα-πτές εξετάσεις μέσω ηλεκτρονικών μέσων πουτα τελευταία χρόνια αποτελεί πραγματική μά-στιγα15.

Είναι αναγκαίες οι αλλαγές της κατάστασηςπου επικρατεί γύρω από τον τρόπο που διδά-σκεται και εξετάζεται η Ανατομική στις ιατρι-κές σχολές της Ελλάδας; Είναι δυνατόν τα προ-τεινόμενα σε αυτό το άρθρο να πραγματοποι-ηθούν; Οι απαντήσεις στα δύο αυτά ερωτή-ματα δίνονται από τους συγγραφείς χωρίς δι-σταγμό και χωρίς καμιά συναισθηματική φόρ-τιση (παρά την ερωτική σχέση που τρέφει οπρώτος από αυτούς προς αυτό το αντικείμε-νο). Ναι, πρέπει να γίνουν και ναι, μπορούννα γίνουν. Εφόσον η πατρίδα εμπιστεύεται τακαλύτερα μυαλά16 που διαθέτει στις ιατρικέςσχολές, αυτές πρέπει να βγάζουν τους καλύ-τερους γιατρούς της Ευρώπης.

ΒιβλιογραφίαGuttmann GD, Drake RL, Trelease RB. To what extent is

cada ver dissection necessary to learn medical grossanatomy? A debate forum. Anat Rec B New Anat 2004;218: 2-3.

Paalman MH. Why teach anatomy? Anatomists respond.Anat Rec 2000; 261:1-2.

McLachlan JC, Patten D. Anatomy teaching: ghosts of thepast, present and future. Med Educ 2006; 40: 243-53.

Dobson R. Anatomy teaching in United Kingdom is in crisis,new report says. BMJ 2007; 334: 12-b.

John P Collins. Teaching and learning anatomy. Student BMJ 2008; 16: 402 10.

John P Collins. Are the changes in anatomy teaching com-promising patient care? THE CLINICAL TEACHER 2009; 6:18-21.

Sam Regan de Bere, Alan Petersen. Out of the dissectingroom: News media portrayal of human anatomy teach-ing and research. Social Science & Medicine 63 (2006) 76-88.

Miller S, Perrotti W, Silverthorn D, Dalley A, Rarey K. 2002.From college to clinic: reasoning over memorization iskey for understanding anatomy. Anat Rec (New Anat)269B: 69-80.

Reidenberg J, Laitman J. 2002. The new face of gross anato-my. Anat Rec (New Anat) 269B: 81-88.

Pabst R .Teaching gross anatomy: an outdated subject oran essential part of a modern medical curriculum? Re-sults of a questionnaire circulated to final-year medicalstudents. Anat Rec 1993; 273(3): 431-3.

Arroyo-Jimenez MM, Marcos P, Martinez-Marcos A, Arta-cho-Perula E, Blaizot X, Muñoz M, et al. Gross anatomydissections and self-directed learning in medicine. ClinAnat 2005; 18(5): 385-91.

Thorndike E.The principles of teaching based on psychol-ogy. Syracuse, NY: Mason – Henry press.

Mark Terrell. Anatomy of Learning: Instructional DesignPrinciples for the Anatomical Sciences. THE ANATOMICALRECORD (PART B: NEW ANAT) 289B: 252-260, 2006

Marrone S, Tarr T. 2005. Theoretical eclecticism in the col-lege classroom. Innov Higher Educ 30: 7-21.

Greeno J, Collins A, Resnick L. 1996. Cognition and learning.In: Berliner DC, Calfee RC, editors. Handbook of educa-tional psychology. New York: Simon and Schuster Mac -millan. p 15-45.

Merrienboer J, Sweller J. 2005. Cognitive load theory andcomplex learning: recent developments and future di-rections. Educ Psychol Rev 17: 147-177.

Winn W, Synder D. 1996. Cognitive perspectives in psy-chology. In: Jonassen DH, editor. Handbook of researchfor educational communications and technology. New Y-ork: Simon and Schuster Macmillan. p 112-142.

Ridley D, Schutz P, Glanz R, Weinstein C. 1992. Self-regu-lated learning: the interactive influence of metacogni-tive awareness and goal setting. J Exp Educ 60: 293- 306.

15. Πρώτα με τον ψίθυρο από τον διπλανό ή με τα γνωστά χαρτάκια μια επίδοση του τρία ή του τέσσερα γινότανπέντε ή έξι, τώρα το μηδέν γίνεται δέκα, κάτι που θα πρέπει να απασχολήσει σοβαρά την πανεπιστημιακή κοινότητα.

16. Αυτό που συμβαίνει με τις εισαγωγικές εξετάσεις για την είσοδο στην ιατρική σχολή τις τελευταίες δεκαετίες δενείναι όμοιο με αυτό που συνέβαινε μέχρι και τη δεκαετία του 1970 με τις σχολές του πολυτεχνείου. Τότε στο πολυτεχνείοεισάγονταν απλώς τα καλύτερα μυαλά, τώρα στις ιατρικές εισάγονται τα καλύτερα μυαλά που επιπλέον διαθέτουν θέλησηκαι ικανότητα για πολλή δουλειά και πάρα πολύ διάβασμα.

23


Vygotsky L. 1978. Mind in society: the development ofhigher psychological processes. Cambridge, MA: Har-vard University Press.

Treagust, D.F., Duit, R. & Fraser, B.J. (1996). Overview: resear -ch on students’ preinstructional conceptions – the driv-ing force for improving teaching and learning in scienceand mathematics. In D.F. Treagust, R. Duit & B.J. Fraser(Eds.). Improving teaching and learning in science andmathematics (pp. 1-14). NY: Teachers College Press.

Newell RLM. Follow the royal road: the case for dissection.Clin Anat 1995; 8: 124-7. Comment in: Clin Anat 1995;8: 128-33.

Coulehan JL, Williams PC, Landis DD, Naser C. The first pa-tient, reflections and stories about the anatomy cadaver.Teach Learn Med 1995; 7: 61-6.

American Association of Anatomists. Survey of academicdepartments related to anatomy. (www.anatomy.org/Membership/survey_academic_departments.htm). Ac-cessed November 26, 2006.

Media reviews. Interactive anatomy. Lancet 2004; 363: 254.Monkhouse WS. Anatomy and the medical school curricu-

lum. Lancet 1992; 340(8823): 834-5.Cahill DR, Carmichael SW. Supplemental clinical dissections for

freshman gross anatomy. Anat Rec 1985; 212(2): 218-22.Metcalf NF, Metcalf WK. Living anatomy: an introduction to

physical examination. Chicago: Year Book Medical Pub;1983.

Ashraf Aziz, M., Mckenzie, J.C., Wilson, J.S., Cowie, R.J.,Ayeni, S.A., Dunn, B.K., 2002. The human cadaver in theage of biomedical informatics. Anat Rec 269, 20-32.

Rizzolo, L.J., 2002. Human dissection: an approach to in-terweaving the traditional and humanistic goals of med-ical education. Anat Rec 269, 24-248.

Miller, S.A., Perrotti, W., Silverthorn, D.U., Dalley, A.F., Rarey,K.E., 2002. From college to clinic: reasoning over memo -rization is key for understanding anatomy. Anat Rec 269,69-80.

Paalman, M.H., 2000. Why teach anatomy? Anatomists re-spond. Anat Rec (New Anat) 261, 1-2.

Patel KM, Moxham BJ. Attitudes of professional anatomiststo curricular change. Clin Anat 2006: 19:132-41. Com-ment in: Clin Anat 2006; 19: 778-81; author reply 782-3.

Rizzolo L., Stewart W. Should we continue teaching anato-my by dissection when…? The Anatomical Record (PartB: New Anat.) 289B: 215-218, 2006.

Petrut Gogalniceanu, Hardi Madani, Paraskevas A. Paraske-va, Ara Darzi. A Minimally Invasive Approach to Under-graduate Anatomy Teaching. Anat Sci Ed 1: 46-47 (2008).

Turney BM. 2007. Anatomy in a modern medical curricu-lum. Ann R Coll Surg Engl 89: 104-107.


H «υγιαίνουσα» παιδεία:ένα διαχρονικό όραμα*

Άννα Κόλτσιου-Νικήτα

Καθηγήτρια των Αρχαίων Ελληνικών της Ιουδαϊκής και της Χριστιανικής ΓραμματείαςΤμήμα Θεολογίας Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

Η μεγαλύτερη διαμάχη στην ιστορία του πνεύ -ματος θεωρείται η αντιδικία ανάμεσα στουςσοφιστές και φιλοσόφους του 4ου αιώνα π.Χ.στην αρχαία Αθήνα για το ποιος θα κρατά σταχέρια του τα ηνία της παιδείας των νέων. Δενείναι επομένως τυχαίο ότι κάθε εποχή διεκδικείμε τον δικό της τρόπο και τους δικούς της στό-χους να οριοθετήσει και να προσ διο ρίσει αυτόπου η ίδια θεωρεί ως παιδευτικό ιδεώδες.

Για τον λόγο αυτό ο όρος «παιδεία» επι-δέχεται πολλούς και διαφορετικούς ορισμούς,οι διαφορές των οποίων αφορούν κυρίως τιςμεθόδους και το περιεχόμενο της παιδείας.Στο διάβα των αιώνων, φιλόσοφοι, παιδαγω-γοί, κοινωνιολόγοι, μεταρρυθμιστές, πολιτικοίκαι διανοούμενοι οραματίστηκαν, διακήρυξαν,σχεδίασαν ή επιχείρησαν να εφαρμόσουν αυ-τό που για τους ίδιους και τις ιδέες τους απο-

τελούσε την ορθή παιδεία, ή, για να δανειστώμια οικειότερη στους αναγνώστες ορολογία,αυτό που ο καθένας θα χαρακτήριζε «υγιαί-νουσα» παιδεία.

Στην αναζήτηση αυτή του οράματος μιας«υγιαίνουσας» παιδείας υπάρχουν δύο σταθ-μοί που αποτέλεσαν διαχρονικά ορόσημα καισημεία αναφοράς. Ο πρώτος αφορά την αρ-χαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη του Πλάτω-να και του Αριστοτέλη και ο δεύτερος τη χρι-στιανική σκέψη και τους Τρεις Ιεράρχες.

Στον Πλάτωνα η παιδεία είναι εκείνη πουκαλείται να απελευθερώσει τον άνθρωπο απότα δεσμά της άγνοιας και να τον οδηγήσει στοΑγαθό, την αλήθεια και το θείο, από το σκο-τάδι στο φως. Αναφερόμαστε στο Έβδομο βι-βλίο της Πολιτείας (514a-515a), που αρχίζει μετην περιγραφή της εικόνας του σπηλαίου –

* Εναρκτήρια διάλεξη στο 31ο Βορειοελλαδικό Ιατρικό Συνέδριο (Θεσσαλονίκη, 7-9/4/2016). Το κείμενο παραχωρήθηκεευγενώς για δημοσίευση από την ομιλήτρια.

25


ενός από τα πιο σημαντικά σύμβολα της ευ-ρωπαϊκής διανόησης.

Σύμφωνα με την αλληγορία του σπηλαίου,μέσα σ’ ένα σπήλαιο ζουν άνθρωποι αλυ -σοδεμένοι και κοιτούν μόνο μπροστά. Ψηλάκαι έξω από το σπήλαιο καίει μια φωτιά.

Οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρίσει πο-τέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγ -ματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και τωνανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχομπροστά τους, λόγω της φωτιάς που καίει πίσωαπό αυτούς. Αυτός που μπορεί να ελευ θερώσειτον δέσμιο του σπηλαίου και να τον οδηγήσειέξω από αυτό στην επιφάνεια, στο φως και τηναληθινή γνώση είναι ο φιλόσοφος με τη βοή-θεια της παιδείας. Ο απελευθερωμένος μάλι-στα δεσμώτης έχει χρέος να ξανα κατέβει στοσπήλαιο προκειμένου να οδη γήσει και τους υ-πόλοιπους δεσμώτες στο φως, στη γνώση, τηναλήθεια και τη θέαση του Αγα θού.

Αυτό που o Πλάτωνας θέλει να τονίσει εί-ναι ο καταλυτικός ρόλος της παιδείας, η οποίαείναι η μόνη που μπορεί να αποκαλύψει στονάνθρωπο τα πράγματα τα ίδια, τη γνώση, τιςαιτίες των πραγμάτων και των φαινομένων. Εί-ναι, κατά τον Πλάτωνα, η τέχνη εκείνη που με-ταστρέφει την ψυχή από την περιοχή του γί-γνεσθαι στην περιοχή του Όντος. Με την προ-τίμηση που δείχνει στις πνευματικές αρετές,ο Πλάτωνας δεν αποκλείει καθόλου την εξά-σκηση στις σωματικές. Απεναντίας, τονίζει ότιμπορεί κανείς να αποκτήσει τις πνευματικέςαρετές ενόσω εξασκείται σωστά στις σωματι-κές, αν στην παιδεία του τοποθετείται το κέ-ντρο βάρους όχι στις διάφορες απολαβές (φή-μη, πλούτο, ευχαρίστηση) αλλά στην ανακά-λυψη της ίδιας της φύσης του Όντος, όπως αυ-τή φανερώνεται στους κανόνες της συγκεκρι-μένης τέχνης που ασκεί ο καθένας.

Λόγος για νομοθετημένη κοινή παιδεία γί-νεται, για πρώτη φορά στο πλαίσιο της αρχαί-ας φιλοσοφίας, στα κείμενα του Αριστοτέλη(Πολιτικά θ 1337a 33). Και τούτο γιατί μέσω αυ-

τής της ομοιόμορφης διαδικασίας, όπως πί-στευε ο Αριστοτέλης, ο άνθρωπος καθίσταταιπολίτης, δηλαδή αποκτά τη δυνατότητα να«», με τελικό αποτέ-λεσμα να μετέχουν της πολιτείας «». Η παιδεία, κατά τον Αριστοτέλη, συ-ντελεί ώστε ο άνθρωπος-πολίτης να γίνεται« ». Στόχος του«σπουδαίου» είναι η κατάκτηση της αρετής.Ο «σπουδαίος» πολίτης φθάνει στην « ».

Ειδικότερα, σκοπός της μάθησης, κατά τονΑριστοτέλη, είναι η επίτευξη της τελείωσης, ηοποία έγκειται στην πραγμάτωση των ιδιαίτε-ρων δυνατοτήτων της νόησης που διαθέτει οάνθρωπος («»). Η «τελείωση» τουανθρώπου ταυτίζεται με την ευδαιμονία, η ο-ποία δεν νοείται μόνο ως ευχαρίστηση ή ικα-νοποίηση από την απόλαυση υλικών ή πνευ-ματικών αγαθών, αλλά ως ενέργεια της ψυχήςη οποία τείνει προς την τελείωση με την κινη-τοποίηση του θεωρητικού και του πρακτικούνου προς την επιδίωξη του αγαθού. Ο άνθρω-πος προβαίνει στην επιτέλεση των άριστων ε-νεργειών, που είναι οι διανοητικές και ηθικέςαρετές, με την ενεργοποίηση της θεωρητικήςκαι της πρακτικής νόησης. Η αγωγή, κατά συ-νέπεια, έχει ως αποστολή να συντελέσει στηνπραγμάτωση του σκοπού της ύπαρξης, στηνεπίτευξη της ευδαιμονίας, ασκώντας τον άν-θρωπο στην επιτέλεση της αρετής.

Στα φιλοσοφικά ρεύματα που ακολούθη-σαν μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ηαναζήτηση της αλήθειας και του θείου και ημεταστροφή από το σκοτάδι της άγνοιας στοφως της γνώσης συνεχίζεται. Επικούρειοι, Στωι -κοί, Σκεπτικοί, Νεοπλατωνικοί στρέφονται στοάτομο, ο λόγος της φιλοσοφίας γίνεται παρα-μυθία του βίου, ηθική αρωγή. Ο φιλόσοφος-παιδαγωγός για τον Επίκτητο είναι ο αγγελιο-φόρος, ο μάρτυς του θεού, ο Δίων Χρυσόστο-μος μετατρέπεται σε ένα είδος πολυθεϊστή ιε-ροκήρυκα, θεϊκό απόστολο της αρετής και ια-

26


τρό των ψυχών, κηρύττει την εσωστρέφεια,την αυτάρκεια, την επίγνωση της ευτέλειαςτων υλικών αγαθών. Όσοι δεν βρίσκουν τηναλήθεια στα βιβλία προσεύχονται για τη θείααποκάλυψη. Μέσα σε ένα κλίμα εναγώνιας α-ναζήτησης της αλήθειας από τον άνθρωποτων ελληνιστικών χρόνων εμφανίζεται ο Xρι -στιανισμός. Θρησκεία των ταπεινών και κατα-φρονεμένων αρχικά, μετά το διάταγμα τωνΜεδιολάνων περί ανεξιθρησκίας γεύεται τηναίσθηση της ελευθερίας και ως τίμημα έναντιαυτού καλείται να αναμετρηθεί με την αρχαίαελληνική σκέψη. Αυτό το αγώνισμα ανέλαβανοι λόγιοι Πατέρες του 4ου αιώνα. Ιδιαίτερα ξε-χωρίζουν οι Τρεις Ιεράρχες, οι προστάτες τωνγραμμάτων και της παιδείας.

Η παιδεία, που έχει στόχο το κάλλος, τηνελπίδα, τη δικαιοσύνη και τη ζωή, αποτελεί τοόραμα των Τριών Ιεραρχών. Κατά τον ΓρηγόριοΘεολόγο η παιδεία είναι «» (= είναι το πρώτο και σπουδαιό -τερο αγαθό) και ο Ιωάννης Χρυσόστομος ε-ρωτά: «» (τι μπορεί να συγκριθεί καινα θεωρηθεί ίσο με το να καθοδηγήσει κανείςτην ψυχή και να διαπλάσει τη σκέψη ενός νέ-ου;). Και σε μια τέτοια παιδεία τίποτα δεν συμ-βάλλει περισσότερο από την ίδια την αγά πη:« » (τίποτα δεν προάγειτόσο τη διδασκαλία όσο η αμοιβαία αγάπη α-νάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή). Ο δά-σκαλος, κατά τον Μέγα Βασίλειο, πρέπει να εί-ναι καταρτισμένος επιστημονικά, να έχει γνώ-σεις ψυχολογίας, να είναι ακέραιος στον χα-ρακτήρα, να διδάσκει με γλώσσα απλή και κα-τανοητή, να μην επιδεικνύει τις γνώσεις του,να είναι αμνησίκακος, συνετός, να γνωρίζει «τομέτρο του λόγου και της ακοής». Οι Τρεις Ιεράρ-χες ενδιαφέρονται οι νέοι να γίνουν ενεργοίπολίτες, γι’ αυτό ο ιερός Χρυσόστομος τουςσυμβουλεύει να ασχολούνται με την πολιτική«κατά δύναμιν» και να μην μένουν μακριά από

τα δημόσια πράγματα, να μετέχουν σ’ αυτά καινα φανερώνουν την αρετή.

Με το προσωπικό παράδειγμά τους οιΤρεις Ιεράρχες της Εκκλησίας αναδείχτηκανσε πρότυπα διδασκάλου. Γιατί η αποτελεσμα-τικότερη διδασκαλία είναι το παράδειγμα τουβίου, η «σιωπηλή παραίνεση», όπως τη χαρα-κτηρίζει ο Γρηγόριος Θεολόγος. Η επιστήμηγίνεται σ’ αυτούς σοφία και η σοφία εμπειρία.Δάσκαλοι και επιστήμονες οι Τρεις Ιεράρχεςσυνέζευξαν τη γνώση με την πίστη, με το φωςτης νέας θρησκείας, αξιοποίησαν την αρχαίαελληνική σκέψη, την οποία μετουσίωσαν subspecie christianitatis (υπό το πρίσμα του Χρι-στιανισμού), και άρδευσαν με τα νάματα τηςνέας θρησκείας τα εδάφη του αρχαιοελληνι-κού λόγου, παρέχοντας στους νέους της επο-χής τους, και όχι μόνο, το ελληνοχριστιανικόπαιδευτικό ιδεώδες.

Στους αιώνες που πέρασαν, οι άνθρωποιδεν έπαψαν να αγωνίζονται για μια παιδεία πουνα ανταποκρίνεται κάθε φορά στους οραμα-τισμούς και τα ζητούμενα της κάθε κοινωνίας.Στην πορεία αυτή η γνώση και η αρετή έγινανκατά καιρούς ατομική υπόθεση που στόχευεμόνο στη χρηστική αποτελεσματικότητα. Συ-χνά οι νέες ανάγκες της αναπτυσσόμενης βιο-μηχανικής και τεχνοκρατικής κοινωνίας, ο θε-τικισμός και η έκρηξη των φυσικών επιστημώνέδωσαν το προβάδισμα στις επιστημονικέςγνώσεις, η απόλυτη εξειδίκευση και ο εκβιο-μηχανισμός της πανεπιστημιακής έρευνας, ησύνδεση της εκπαίδευσης με τον καταμερισμόεργασίας, έθεσαν σε αμφισβήτηση και περι-θωριοποίησαν την αντίληψη για τη σημασίατων ανθρωπιστικών σπουδών στην εκπαίδευ-ση αλλά και στην κοινωνική και πολιτική ζωή.

Η ανάγκη ενός οράματος για την παιδείαπροβάλλει και σήμερα επιτακτική σε μια κοι-νωνία πολύπλοκη και απαιτητική που βρίσκε-ται σε διαρκή αναζήτηση νέων αξιών και προ-σανατολισμών. Όλα αλλάζουν γρήγορα: γνώ-σεις, μέθοδοι, αντικείμενα και όργανα. Η αυ-

27


ξανόμενη επικράτηση της επιστήμης έφερεκαι αυξανόμενη χρήση περίπλοκων τεχνολο-γιών σε καθημερινή βάση. Στο πλαίσιο αυτόαπαιτείται η επίτευξη κριτικής στάσης απένα-ντι σε όλους και σε όλα και ικανότητες αυτο-αξιολόγησης και αυτορρύθμισης, ώστε τοάτο μο να παίρνει την κάθε στιγμή τις σωστέςαποφάσεις για τη ζωή του, με βάση τις ικανό-τητες και τα ταλέντα του, αλλά και τις κοινω-νικές συνθήκες και ανάγκες. Επομένως η παι-δεία σήμερα πρέπει να διαπλάττει πολίτες δη-μιουργικούς, κριτικούς, στοχαστικούς, ικανούςνα σκέφτονται θεωρητικά και να μπορούν ναμετατρέπουν τη θεωρία σε πράξη, να αναλύ-ουν και να σχεδιάζουν μακροπρόθεσμα, ναεπινοούν έννοιες, θεωρίες και λύσεις. Να μπο-ρούν να εργάζονται ομαδικά σαν ένας, χωρίςνα χάνουν την αίσθηση της ξεχωριστής πα-ρουσίας του καθενός. Επίσης, να έχουν τη δυ-νατότητα να μετατρέπουν τη γνώση τους σεσοφία, που μπορεί να γεφυρώνει το παρελθόνμε το παρόν και το μέλλον για το κοινό καλόκαι θα επιτρέπει τη λύση των διαφορών μετρόπο εποικοδομητικό για όλους. Για να πραγ-ματωθούν αυτές οι αξίες, πρέπει οι πολίτες ναχαρακτηρίζονται από αγωνιστικότητα, παρ-ρησία και κοινωνική υπευθυνότητα και να εμ-φορούνται από τις αξίες της κοινωνικής δικαι-οσύνης και της αλληλεγγύης.

Στο πλαίσιο αυτό οι φιλόσοφοι της εκπαί-δευσης, οι μάχιμοι εκπαιδευτικοί και οι ειδικοίεπαναφέρουν στις συζητήσεις τους το θέματων ανθρωπιστικών σπουδών, της ανθρωπι-στικής παιδείας και της θέσης τους στα εκπαι-δευτικά προγράμματα των σύγχρονων κοινω-νιών. Και τούτο γιατί η ανθρωπιστική παιδείαείναι η εκπαίδευση στην ελευθερία. Και είναιη παιδεία εκείνη που μπορεί να γίνει το μονα-δικό μέσο για την απελευθέρωση του ανθρώ-που από τα δεσμά της άγνοιας, του φόβου καιτου δογματισμού. Η ανθρωπιστική παιδεία όχιμόνο δεν περιορίζει τις δυνατότητες των αν-θρώπων για εξειδίκευση, αλλά, αντίθετα, ενι-

σχύει την ικανότητα ευέλικτης προσαρμογήςστις προκλήσεις της εποχής μας. Βέβαια κάτιτέτοιο προϋποθέτει ότι και οι ανθρωπιστικέςεπιστήμες καλούνται να χαρτογραφήσουν τοδικό τους μέλλον μέσα από την κατανόησητων σημερινών δεδομένων, γεγονός που θαοδηγήσει αναπόφευκτα σε μετασχηματισμούςτου πεδίου και αυτών των επιστημών.

Μέσα από μια «υγιαίνουσα» παιδεία και τονμετασχηματισμό γενικά του εκπαιδευτικού συ-στήματος μπορούμε να πετύχουμε τη θετικήαλλαγή και να καλλιεργήσουμε την αμοιβαίακατανόηση. Η παιδεία είναι η μόνη δύναμη πουμπορεί να μας ξαναδώσει μια «πεπαιδευμένηελπίδα», που ενθαρρύνει την προσπάθεια γιατο φαινομενικά ανέφικτο και το καθιστά προ-σεγγίσιμο. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, κα-λούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε τους στό-χους μας και να κάνουμε πράξη τη γνωστή ρή-ση: «»: η παιδεία δεν είναι γέμι-σμα άδειου δοχείου, η παιδεία είναι φλόγα ψυ-χής. Είναι δύναμη μετά βασης στο φως, τη γνώ-ση, την αλήθεια, την ανθρωπιά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία• Κ.Δ. Γεωργούλης, Πλάτωνος Πολιτεία, εκδ. Σιδέρη, Αθήνα

1963 • Ingemar Düring, Ο Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμη-

νεία της σκέψης του, μτφρ. Π. Κοτζιά, εκδ. Μορφωτικό Ί-δρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1991

• Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη από τονΠλάτωνα ως τη Μ. Μοντεσσόρι, Ανθολογία Κειμένων, εκδ.Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996

• πρωτοπρ. Βασίλειος Θερμός, «», περιοδικό ΔΙΑΒΑΣΗ, τ. 35

• Άννα Κόλτσιου-Νικήτα, Γλωσσικές όψεις και απόψεις στακείμενα των Καππαδοκών Πατέρων, εκδ. Δ. Κυριακίδη,Θεσσαλονίκη 2015

• π. Γ.Δ. Μεταλληνός, «Ελληνορθόδοξη παιδεία και πολι-τισμική ταυτότητα στους Τρεις Ιεράρχες», στο: Ιχνηλασίαπνευματικής σχοινοβασίας, Τέρτιος, Κατερίνη 1999

• Γ.Δ. Μπαμπινιώτης, Χριστιανική και Ελληνική Πνευματι-κότητα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2007

• Ζ. Σατώ, Οι μεγάλοι παιδαγωγοί. Από τον Πλάτωνα και τονΣωκράτη ως τον Τζων Ντιούι και τη Μαρία Μοντεσσόρι,μτφρ. Κ. Κίτσου, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1983

• Γ.Α. Χουρδάκης, Θέματα από την ιστορία της παιδείας,εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1999


Τα χέρια του χειρουργούΝ.Κ. Λούρος (1898-1986)

Μαιευτήρ-γυναικολόγος, ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ, ακαδημαϊκός

Καθώς κάθομαι τώρα στης Βουλιαγμένης τηνπαραθαλάσσια, λουλουδιασμένη πρασινάδα,ο ήλιος πέφτει πάνω στα χέρια μου και με α-ναγκάζει να τα κοιτάζω σαν να τα βλέπω γιαπρώτη φορά.

Και για πρώτη φορά, αλήθεια, τα ανακα-λύπτω. Κάθε μέρα τα ατέλειωτα πλυσίματα τουΧειρουργείου μου επιβάλλουν να τρίβω με σα-πούνια και με βούρτσες αυτά τα δύο «εργα-λεία», τα χέρια μου, που λεπτά, γαντοφορεμέ-να έπειτα, πότε με δύναμη και πότε με φτερω-τή ελαφρότητα, αλλά πάντα με αμέτρητη προ-σοχή, ανοίγουν σάρκες, αναζητούν απαντή-σεις σε ερωτήματα και πασκίζουν να φέρουνανακούφιση. Τα δάχτυλα, ένα-ένα ή όλα μαζί,προσπαθούν να διαλύσουν σκοτεινές, ώς λίγοπριν, διαγνωστικές υποθέσεις και να γίνονταιτης μοίρας οι οδηγοί, με αφάνταστη συγκέ-ντρωση σε κάθε κίνηση, με προσπάθεια να λύ-σουν το πρόβλημα, με… αμοιβή τη λύτρωσητης σάρκας που τους έχει εμπιστευθεί και μετη βαθιά ικανοποίηση του νου και της ψυχής

που τα κινεί.Όλα αυτά τα σκέπτομαι συνειδητά. Ενώ

μπρος στη βρύση με το ζεστό νερό που τρέχει,ο χειρουργός δεν παρατηρεί τα χέρια του, πα-ρά σκέπτεται πάντα με αισιοδοξία αλλά συχνάκαι με κάποια ανησυχία, το τέλος της προσπά-θειας, την ικανοποιητική επιτυχία.

Και σαν αρχίζει η εγχειρητική «παράστα-ση», ο τρίτος που κοιτάζει τις ανοιγμένες σάρ-κες, κάθε κίνηση που πιάνει εργαλεία και μοι-άζει σαν να υπάρχουν μάτια σε κάθε δάχτυλο,θαυμάζει ίσως πόσα ξέρει το καθένα, τι συντο-νισμοί δημιουργούνται, πόσο θάρρος ίσωςχρειάζεται για ν’ αγγίζουν και να κόβουν με σι-γουριά απόκρυφα όργανα που σημαίνουνζωή. Και ίσως να διακρίνει και κάποια ασυναί-σθητη πινελιά του καλλιτέχνη που ζωγραφίζειμε ματωμένες τολύπες…

Ναι, αυτά τα χέρια από πού πέρασαν, χωρίςποτέ να τολμήσουν να τρέμουν μπρος στονκίνδυνο, χωρίς να σκοντάψουν μπρος στο ε-μπόδιο ή μήπως κάποτε άθελα σκόνταψαν

ΣΣ: Δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο 1974 στο περιοδικό Ευθύνη (τεύχος 32, σσ. 356-357), απ’ όπου και αναδημοσιεύεται.

29


μπρος στου διαβόλου την αναποδιά;Τα ψαλίδια και οι λαβίδες υπάκουαν όπου

τα πρόσταζαν αυτοί οι πλόκαμοι του χεριούμεταφέροντας στην άκρη τους σκοπό και α-κρίβεια.

Πόσες περιπέτειες δεν είχαν ν’ αντιμετωπί -σουν με αυτόματη ετοιμότητα όταν καραδοκείτο απρόοπτο; Και μέσα στο σκοτάδι του σώ-ματος πόσες φορές δάχτυλα, όργανα της σκέ-ψεως, δεν ψάχνουν για να πληροφορήσουντο τι πρέπει να γίνει;

Σ’ αυτά τα χέρια εκδηλώνεται ο χαρακτή-ρας και η ικανότητα του χειρουργού, η γνώσητου και η απορία του, η ψυχραιμία και η προ-σαρμογή στις περιστάσεις, η τύχη ή η αναπά-ντεχη κακοτυχία.

Πολύτιμα χέρια μου, σε σας χρωστώ ό,τιπροσπάθησε να προσφέρει η αποστολή μου.Τι να την έκανα τη γνώση αν εσείς δεν υπα-κούατε στις προσταγές της, χωρίς να την προ-δίδετε ποτέ όταν πρέπει να εκδηλωθεί; Πώςνα είσαστε άραγε όταν ήμουν νέος; Δεν σαςθυμάμαι, δεν σας είχα προσέξει. Δεν μπορείνα μην έχετε αλλάξει. Άσπρα θα είσαστε τότε,με τεντωμένο το δέρμα, δίχως τις τωρινές ρυ-τίδες της πείρας. Οι φλέβες τότε δεν θα φαί-νονταν όπως τώρα, σαν μαύρα φίδια ανάμεσαστους σκληρούς τένοντες.

Και τώρα που θα ήθελα, με τι να σας χαϊ-δέψω; Αφού μόνο εσείς χαϊδεύετε. Ίσως αν σαςφέρω κοντά στο πρόσωπό μου, στα χείλη μου,χέρια μου αγαπητά.


Ο καρκίνος και η εμπορική εκμετάλλευσή του

από τους τσαρλατάνουςΕυστράτιος Καλαϊτζής

Χειρουργός

Διδάκτορες φυσιοπαθολογίας, Δόκτορες ψυ-χοθεραπευτικής, Δόκτορες Ολιστικής Ιατρι-κής… και πλήθος τέτοιων τσαρλατάνων κρύ-βονται πίσω από τίτλους για να κερδίσουν τηνεμπιστοσύνη των καρκινοπαθών με στόχο τηνεκμετάλλευση.

Τις περισσότερες φορές οι λύσεις που προ-τείνουν είναι ακριβές, άχρηστες, αλλά όμωςπολλές φορές και επικίνδυνες.

Τον Οκτώβριο του 2011, όταν πεθαίνει απόκαρκίνο του παγκρέατος σε ηλικία 56 ετών οSteve Jobs, ο πατέρας της διάσημης μάρκας υ-πολογιστών με το «δαγκωμένο μήλο», αφήνειπίσω του τεράστιες διαμάχες και διάχυτα συ-ναισθήματα σχετικά με την άρνησή του να χει-ρουργηθεί και να κάνει χημειοθεραπείες, προ-τιμώντας να ακολουθήσει θεραπείες με χυμούςλαχανικών, βελονισμούς και άλλες εναλλακτι-κές θεραπείες. Παρά τις πιέσεις που δέχθηκεαπό συγγενείς και γιατρούς, ο Steve Jobs προ-φανώς έπεσε θύμα «τσαρλατάνων».

Η ερώτηση που απασχολεί τον ιατρικό κό-σμο και τον καθένα από μας είναι: Μήπως δενθα πέθαινε εάν ακολουθούσε μια θεραπείαεμπε ριστατωμένης ιατρικής;

Η απάντηση είναι ότι σίγουρα δεν έκανεαυτό που άρμοζε στην περίπτωσή του. Εφό-σον οι γιατροί του κατά γενική ομολογία τουπρότειναν χειρουργείο, είναι φανερό ότι οκαρκίνος του ήταν εξαιρέσιμος και οι πιθανό-τητες καλύτερης επιβίωσης ήταν βέβαιες.

Ο καρκίνος είναι μία ασθένεια που πυρο-δοτεί πολυάριθμους φόβους και αβεβαιότητεςμε αποτέλεσμα οι καρκινοπαθείς να γίνονταιεύκολα θύματα επιτηδείων που εξαργυρώ-νουν τις «συμβουλές» τους και τα διάφορα«γιατροσόφια» τους, προκειμένου να ανακου-φίσουν ή ακόμη να «σώσουν» τους ασθενείς.

Ποιοι όμως είναι οι τσαρλατάνοι, πώς ε-νεργούν και κατά πόσο είναι επικίνδυνοι;

Οι «έμποροι της ελπίδας» έχουν χίλια πρό-σωπα.

Στην αρχή τους βρίσκαμε στην επαρχία,σιγά σιγά όμως κατέβηκαν και στις πόλεις ό-που τα θύματά τους είναι και περισσότερα.

Η πρώτη κατηγορία είναι υπέρ των φυσι-κών θεραπειών και προσπαθούν να επικεντρώ-σουν τη θεραπεία τους στην ποιότητα ζωήςτων ασθενών. Προτείνουν λοιπόν αντί της προ-τεινόμενης θεραπείας από τους γιατρούς, «Αυ-

31


τοσυγκέντρωση» για να δεθεί το σώμα με τηνψυχή και να καταπολεμηθεί η ασθένεια (Μέ-θοδος CHAKRAS) ή ακόμη με «Μαγνητισμό»…Υπάρχουν περίπου 400 τέτοιες μέθοδοι.

Η δεύτερη κατηγορία τσαρλατάνων «θε-ραπεύει» με σκοταδιστικές και ψευτοεπιστη-μονικές θεωρίες. Κατασκευάζουν φάρμακα(γιατροσόφια) που πουλιούνται στο ίντερνετ,αλλά πολλές φορές και από φαρμακεία πουγράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια τουςνόμους της πολιτείας.

Ορισμένοι «παπατζήδες» ανήκουν και στιςδύο κατηγορίες. Διαθέτουν ιστοσελίδες καιυπό σχονται τα πάντα και στους πάντες. Ενώπολλοί κριτικάρουν την κλασική ιατρική, επι-διώκουν συχνά να αναγνωρισθούν οι μέθοδοίτους από τον επιστημονικό κόσμο και προσπα-θούν να συμμετέχουν στα συνέδρια, αποσπώ-ντας ψευτοδιπλώματα και τίτλους που μόνοναυτοί οι ίδιοι καταλαβαίνουν. Ορισμένοι διαθέ-τουν και «ιατρεία», αλλά οι περισσότεροι προ-τιμούν τη διαφήμιση «από στόμα σε στόμα». Επειδή ο καρκίνος εμφανίζεται όλο και πιο

συχνά, επειδή η θεραπεία του αφήνει πολλά ανε-

ξήγητα σημεία, επειδή οι γιατροί λόγω της πολυπλοκότη-

τας του αντικειμένου δεν δίνουν στους α-σθενείς να καταλάβουν,

επειδή ο καρκίνος τείνει να γίνει «χρόνιαπάθηση»,

επειδή πολλοί καρκινοπαθείς είναι εκ φύ-σεως προληπτικοί και αποδίδουν τηνασθέ νειά τους σε ψυχολογικούς παράγο-ντες ή ακόμη σε αντίποινα μιας κακήςπρωτοβουλίας, οι τσαρλατάνοι καταφέρ-νουν εύκολα να εκμεταλλευθούν τις αμφι-βολίες τους, τα ερωτήματά τους και τουςφόβους τους για να τους επηρεάσουν καινα τους απομυζήσουν τις οικονομίες τους.Η διανοητική χειραγώγηση ευπαθών ομά-

δων, όπως οι καρκινοπαθείς, από επιτήδειους«εμπόρους ελπίδων» είναι παράνομη και ο-φείλει να διώκεται από μια ευνομούμενη πο-λιτεία. Οι ασθενείς αυτοί, απέχοντας από τη

θεραπεία τους, χάνουν σε μεγάλα ποσοστά πι-θανότητες ίασης ή διάρκειας επιβίωσης, ενώοι τσαρλατάνοι εκθέτουν τη ζωή των συναν-θρώπων τους σε κίνδυνο και αυτό είναι επίσηςμια καταδικαστέα πράξη. Ασκούν παράνοματο επάγγελμα του γιατρού ή του φαρμακοποι-ού. Θέτουν στο εμπόριο φάρμακα μη αναγνω-ρισμένα από την πολιτεία, ορισμένα εκ των ο-ποίων μπορεί να είναι βλαβερά για την υγείατων ασθενών ή ακόμη και καρκινογόνα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένες θεραπεί-ες που χορηγούνται για ανακουφιστικούς σκο-πούς όπως ο βελονισμός, ορισμένα φυσικά α-ναλγητικά και άλλες μέθοδοι για ανακούφισητων εμέτων και της ναυτίας των χημειοθερα-πειών, ως επίσης και η ψυχολογική υποστήριξη,έχουν ευεργετικά αποτελέσματα. Όμως και στιςπεριπτώσεις αυτές ο θεράπων ιατρός πρέπεινα ενημερώνεται γιατί ακόμη και η χορήγησηβιταμινών είναι δυνατόν να προκαλέσει προ-βλήματα ή ακόμη και να είναι ασυμβίβαστεςμε την ακολουθούμενη θεραπεία.

Όταν οι ίδιοι οι γιατροί εμπλέκονται σε υ-ποθέσεις διαφθοράς ή διατελούν σε σύγκρου-ση συμφερόντων της άσκησης της ιατρικήςμε τις φαρμακοβιομηχανίες, τότε και αυτοί συ-μπεριφέρονται σαν τσαρλατάνοι.

Ο ιατρικός επιστημονικός κόσμος οφείλεινα παραμείνει άμεμπτος και να παραδέχεταιτους φόβους και τις αμφιβολίες του κατά τηδιάρκεια της άσκησης του επαγγέλματός του.Ο Γκαίτε υποστήριζε ότι «Με τη γνώση αυξά-νονται οι αμφιβολίες», ο δε Francis Bacon, Άγ-γλος φιλόσοφος και πολιτικός του 17ου αιώνα,έλεγε ότι «Όταν αρχίζεις με βεβαιότητες κα-ταλήγεις σε αμφιβολίες, ενώ όταν αρχίζεις μεαμφιβολίες καταλήγεις σε βεβαιότητες».

Ο Ιατρικός Σύλλογος επιβάλλεται να επι-βλέπει και να καταγγέλλει τους παραβάτεςιατρούς ή αυτούς που αυτοαποκαλούνταιγιατροί.

Υ.Γ.: Αφορμή για τη συγγραφή του άρθρου αυτούέγινε μια πρόσφατη ανακοίνωση στο περιοδικόVIVRE που δημοσιεύει η Γαλλική Εταιρεία Πάλης κα-τά του Καρκίνου.


Το σκάνδαλο της διαιθυλενογλυκόληςκαι η διαμόρφωση του παγκόσμιου

μοντέλου ανάπτυξης φαρμάκωνΧρήστος Δαγρές

Freelance Study Medical Expert / Medical Scientist

Είναι γνωστό ότι η ανακάλυψη των αντιβιοτι-κών αποτέλεσε κομβικό σημείο στην Ιστορίατης Ιατρικής. Λιγότερο γνωστό όμως είναι ότιη προσπάθεια ανάπτυξης φαρμακοτεχνικώνμορφών που θα διευκόλυνε τη χρήση τους α-πό παιδιά στιγματίστηκε από ένα γεγονός πουεπηρέασε ριζικά τη διαδικασία ανάπτυξης νέ-ων φαρμάκων: τη μαζική δηλητηρίαση εκα-τοντάδων ασθενών από διαιθυλενογλυκόλη( ).

1. Το σκεύασμα

Η σουλφανιλαμίδη ήταν ένα από τα πρώτα α-ντιβιοτικά που παρήχθησαν, με ένδειξη κατάτων στρεπτοκοκκικών λοιμώξεων. Τον Ιούνιοτου 1937, ένας πωλητής της φαρμακοβιομη-χανίας S.E. Massengill Co. πρόσθεσε στην α-ναφορά του ότι στις Νότιες Πολιτείες υπάρχειμεγάλη ζήτηση για σουλφανιλαμίδη σε μορφήσιροπιού, στην οποία καμία φαρμακοβιομη-χανία δεν είχε ανταποκριθεί έως τότε.

Απάντηση κλήθηκε να δώσει ο Γενικός Χη- Συσκευασία Elixir Sulfanilamide.

33


μικός και Φαρμακοποιός της εταιρείας HaroldCole Watkins. Ο Watkins δοκιμάζοντας εναλ-λακτικές μεθόδους διάλυσης της σουλφανι-λαμίδης πειραματίστηκε με τη διαιθυλενογλυ-κόλη. Διαπίστωσε ότι αποτελούσε άριστο δια-λυτικό μέσο ενώ, επιπλέον, προσέδιδε μια ευ-χάριστα γλυκιά γεύση. Στο διάλυμα προσέθεσεγεύση σμέουρων για να το κάνει πιο ελκυστικόκαι τον Σεπτέμβριο του 1937 το σιρόπι ήτανέτοιμο για εμπορική χρήση υπό την ονομασία . Χρειάστηκαν μόλις 3 μή-νες για να ανταποκριθεί η εταιρεία στις απαι-τήσεις της αγοράς και να προλάβει τον αντα-γωνισμό.

Ωστόσο, το κλίμα ευφορίας δεν κράτησεπολύ. Μόλις στις 11 Οκτωβρίου, γιατροί απότην Τούλσα της Οκλαχόμα έστειλαν αναφοράστην (AMA)ότι πιθανότατα το σκεύασμα ευθυνόταν για μια σειρά θανάτων λόγωνεφροτοξικότητας και ηπατοτοξικότητας.Δείγμα στάλθηκε για τοξικολογικό έλεγχο σταεργαστήρια του Πανεπιστημίου του Σικάγο ό-που διαπιστώθηκε ότι υπεύθυνη ήταν η DEG.Το FDA ειδοποιήθηκε πρώτη φορά στις 14 Ο-κτωβρίου για τους θανάτους, από έναν γιατρότης Ν. Υόρκης. Αμέσως, ξεκίνησε μια γιγαντι-αία κινητοποίηση του προσωπικού του FDA,πολιτειακών και τοπικών υγειονομικών υπη-ρεσιών και μέσων ενημέρωσης. Το αποτέλε-σμα ήταν ότι από την αρχική ποσότητα των908 λίτρων που διατέθηκε στην αγορά, συλ-λέχθηκαν και καταστράφηκαν >99% αυτής.Ωστόσο, μόλις 22,8 λίτρα ήταν αρκετά για ναπροκαλέσουν όσα περιγράφονται παρακάτω.

2. Η εταιρεία

Η είχε ιδρυθεί το 1897 απότον γιατρό Samuel Evans Massengill και τοναδερφό του Norman ως μια μικρή οικογενεια -κή επιχείρηση. Η ηθική (και δυστυχώς σε μι-κρότερο βαθμό, και νομική) ευθύνη της ήταντεράστια γιατί ούτε η χρήση της DEG ήταν α-

ναπόφευκτη, ούτε η τοξική της δράση άγνω-στη. Εάν ο Watkins είχε προνοήσει να κάνειδοκιμές σε πειραματόζωα θα το είχε εύκολαδιαπιστώσει. Αλλά ακόμη και μια απλή έρευνατης βιβλιογραφίας θα αρκούσε, αφού είχε ήδηεπισημανθεί σε προηγούμενες δημοσιεύσεις.

Δεν περιοριζόταν όμως μόνο εκεί η ευθύ-νη της. Μετά από έρευνα του FDA στα γραφείατης εταιρείας σε 3 πόλεις διαπιστώθηκε ότι ηMassengill ήξερε ήδη για τους θανάτους καιότι είχε στείλει σχετικές επιστολές σε γιατρούς,χωρίς ωστόσο να ζητά την ανάκληση τουπροϊόντος ή, πολύ περισσότερο, να προειδο-ποιεί για το ενδεχόμενο θανάτου. Η ανάκλησητου σκευάσματος ξεκίνησε μετά από αίτηματου FDA. Ακόμη όμως και αυτό δεν ολοκλη-ρώθηκε χωρίς εμπόδια. Για παράδειγμα, έναςεμπορικός αντιπρόσωπός της στο Τέξας αρ-νήθηκε να δώσει τη λίστα φαρμακοποιών καιγιατρών που προμηθεύτηκαν το φάρμακο καιχρειάστηκε να οδηγηθεί στη φυλακή προτούσυνεργαστεί.

Η συμπεριφορά αυτή αντανακλούσε τη γε-νικότερη αντίληψη που επικρατούσε μέχρι τηνκορυφή της εταιρείας. Σε γραπτή ανακοίνωσηπου υπέγραφε ο συνιδρυτής και ιδιοκτήτηςτης, Dr. S.Ε. Massengill, αρνούνταν τις ευθύνεςτης:

«Οι χημικοί μου κι εγώ λυπούμαστε βαθύ-τατα για τους θανάτους, ωστόσο δεν υπήρ-ξε κανένα σφάλμα στην παρασκευή τουπροϊόντος. Έχουμε ανταποκριθεί σε μία νό-μιμη εμπορική απαίτηση και ούτε μια φοράδεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε τα ά-γνωστα αποτελέσματα. Δεν πιστεύω ότι α-πό το δικό μας μέρος έχουμε την οποιαδή-ποτε ευθύνη».Ο Watkins, ο οποίος ήταν ήδη υπό διερεύ-

νηση για μία άλλη υπόθεση, αρχικά αρνήθηκετις κατηγορίες και υποστήριξε ότι το φάρμακοήταν ασφαλές. Για να το αποδείξει ήπιε μια πο-σότητα ενώπιον των αντιπροσώπων του FDA.Ωστόσο, την επομένη ημέρα ο ΑΜΑ ενημερώ-

34


θηκε από τη Massengill με επείγον τηλεγρά-φημα ότι ο Watkins ήταν σοβαρά άρρωστος.Αν και επιβίωσε από τη DEG, τελικά αυτοκτό-νησε προτού δικαστεί. Η εταιρεία, παρά τηναρνητική δημοσιότητα και τη σύνδεσή της μεένα από τα μεγαλύτερα φαρμακευτικά σκάν-δαλα στην ιστορία των ΗΠΑ, συνέχισε να πα-ράγει φάρμακα ως οικογενειακή επιχείρησημέχρι τη δεκαετία του ‘70 όταν, το 1971, εξαγο -ράστηκε από την Beecham Pharmaceuticals.

3. To FDA

Η ανάμειξη του FDA έγινε δυνατή με αφορμήτην παραπλανητική περιγραφή του σκευά-σματος ως « », δηλαδή διαλύμματοςαλκοόλης αν και, εκτός της DEG, δεν είχε χρη-σιμοποιηθεί άλλος διαλύτης. Όσο κι αν φαί-νεται περίεργο σήμερα, η νομοθεσία τότε δεναπαιτούσε να υπάρχουν μελέτες ασφαλείαςπροτού κυκλοφορήσει ένα φαρμακευτικόσκεύασμα. Εάν δηλαδή η εταιρεία είχε ονο-μάσει το σκεύασμα “ ”,το FDA δεν θα είχε δικαιοδοσία να παρέμβεικαι να απαιτήσει την καταστροφή της αρχικήςποσότητας. Η παραπλανητική περιγραφή α-ποτέλεσε τη βασική κατηγορία κατά της εται-ρείας, για την οποία τελικά επιβλήθηκε το μέ-γιστο δυνατό πρόστιμο σύμφωνα με τον νόμο(26.000 $). Ουσιαστικά δηλαδή οι θάνατοι έ-μειναν ατιμώρητοι.

Ωστόσο η αντίδραση του FDA ήταν άμεση.Κινητοποίησε μαζικά όλο το έμψυχο δυναμικότου ώστε να εξεταστούν όλα τα δελτία απο-στολής όλων των σκευασμάτων της εταιρείας(επρόκειτο για δεκάδες χιλιάδες παραγγελίες)και να εντοπιστούν οι εμπορικοί αντιπρόσωποιπου αγόρασαν ποσότητες του . Στη συνέχεια έπρεπε να βρεθούν οι α-ντιπρόσωποι, να δώσουν τα ονόματα των φαρ-μακοποιών ή γιατρών που αγόρασαν συσκευ-ασίες και μέσω αυτών να βρεθούν οι ασθενείςγια να κατασχεθεί όποια ποσότητα είχε απο-μείνει στην κατοχή τους και να καταστραφεί.

Παράλληλα είχε ζητηθεί η βοήθεια των ΜέσωνΕνημέρωσης που με συνεχείς ανακοινώσειςκαι δημοσιεύματα ζητούσαν την επιστροφήτης σουλφανιλαμίδης από τους ασθενείς.

Στην προσπάθεια αυτή δυστυχώς δεν βοή-θησαν όλοι. Πέρα από τα στελέχη της εταιρεί-ας, κάποιοι γιατροί και φαρμακοποιοί, από φό-βο μήπως θεωρηθούν συνυπεύθυνοι ή εξαι-τίας της αρνητικής δημοσιότητας, αρνήθηκαννα δώσουν στοιχεία ή ισχυρίστηκαν παραπλα-νητικά πως κανείς από τους ασθενείς τους δενείχε πεθάνει. Σε μία περίπτωση, κάποιος για-τρός είπε πως όλοι οι ασθενείς στους οποίουςέγραψε το φάρμακο ήταν καλά στην υγείατους. Ωστόσο, ο εκπρόσωπος του FDA συνε-χίζοντας την έρευνα οδηγήθηκε στον τάφο ε-νός εργάτη πριονιστηρίου, επάνω στον οποίοσύμφωνα με την τοπική συνήθεια, είχαν απο-θέσει τα φάρμακα του αποθανόντος. Μεταξύτους ήταν και το μπουκάλι του με την ετικέτα του γιατρού. Στη συνέ-χεια αποκαλύφθηκε ότι και άλλοι 4 ασθενείςτου είχαν πεθάνει εξαιτίας του ίδιου σκευά-σματος.

4. Οι ασθενείς

Παρά την άμεση και αποτελεσματική αντίδρα-ση του FDA, 107 επιβεβαιωμένοι θάνατοι σε15 Πολιτείες, μεταξύ των οποίων αρκετά παι-διά, αποδόθηκαν στα μόλις 22,8 λίτρα που καταναλώθηκαν από α-σθενείς. Το FDA υπολογίζει ότι περισσότεροιαπό 4.000 θάνατοι θα είχαν προκληθεί εάν όληη αρχική ποσότητα είχε χρησιμοποιηθεί.

Το γεγονός ότι δεν αποδόθηκε δικαιοσύνηκαι οι ένοχοι ουσιαστικά έμειναν ατιμώρητοιπροκάλεσε σάλο στην αμερικανική κοινή γνώ-μη, γεγονός που έγινε εντονότερο μετά τη δη-μοσιοποίηση προσωπικών μαρτυριών. Μίαμητέρα από την Τούλσα, η κόρη της οποίαςπέθανε εξαιτίας της DEG, περιέγραφε σε επι-στολή της προς τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, F.D.Roosevelt, τις στιγμές πριν τον θάνατό της:

35


«Ακόμη και η ανάμνησή της είναι γεμάτη ο-δύνη όπως βλέπαμε το κορμάκι της να συ-στρέφεται και ακούγαμε τη φωνούλα της κα-θώς φώναζε από πόνο και αισθανόμουν ότιθα με οδηγήσει στην τρέλα. …] Σας παρα-καλώ να πάρετε τα απαραίτητα μέτρα ώστενα εμποδίσετε την πώληση φαρμάκων πουαφαιρούν τόσες ζωούλες και αφήνουν πίσωτους τόσο πόνο…».Η επιστολή του Δρ A.S. Calhoun, που εστά-

λη τον Οκτώβριο του 1937, δεν είναι τόσοδραματική αλλά εύγλωττα περιγράφει την ο-δύνη των γιατρών που είδαν τους ασθενείςτους να πεθαίνουν:

«…διαπιστώνω ότι έξι άνθρωποι, όλοι ασθε-νείς μου, ένας εκ των οποίων ο καλύτερος μουφίλος, είναι νεκροί επειδή έλαβαν ένα φάρ-μακο που αθώα τους συνταγογράφησα, καιδιαπιστώνω ότι ένα φάρμακο που είχα γιαχρόνια χρησιμοποιήσει σε ανάλογες περιπτώ-σεις είχε μετατραπεί σε δηλητήριο […] η δια-πίστωση αυτή μου έδωσε τόσες ημέρες καινύχτες πνευματικής οδύνης που [ώς τότε]δεν πίστευα ότι κάποιος άνθρωπος μπορείνα τις περάσει και τελικά να επιβιώσει».

5. Ο απόηχος

H τραγική αυτή ιστορία αποτέλεσε ένα σοκγια την αμερικανική κοινή γνώμη αλλά άφησεμια σημαντική κληρονομιά. Με αφορμή τουςθανάτους αυτούς το Κογκρέσο ενέκρινε τον Ι-ούνιο του 1938 έναν νόμο ορόσημο για τονFDA αλλά και για την παγκόσμια φαρμακευτι-κή κοινότητα γενικότερα. Ο ου-σιαστικά θεμελίωσε τη νομοθεσία που ρυθμί-ζει μέχρι σήμερα την παραγωγή, τον έλεγχοκαι την εμπορική προώθηση τροφίμων, φαρ-μάκων, φαρμακευτικών συσκευών και καλλυ-ντικών. Μεταξύ άλλων, ο νόμος προέβλεπε ότιτα νέα φάρμακα πρέπει να αποδεικνύουν ότιείναι ασφαλή πριν εγκριθεί η χρήση τους απότους ασθενείς, ανοίγοντας τον δρόμο για τοσημερινό δομημένο και λεπτομερές πλαίσιο

από νόμους, κανονισμούς και οδηγίες προς τιςφαρμακοβιομηχανίες, που ρυθμίζει τις προ-διαγραφές και τα στάδια ανάπτυξης νέων φαρ-μάκων. Ο αποτελεί ένα σημαντικόορόσημο στη διαμόρφωση του σύγχρονουπεριβάλλοντος έρευνας και ανάπτυξης νέωνφαρμάκων, με τη μορφή που το γνωρίζουμε,και συνδέεται άμεσα με την υπόθεση του .

6. Επίλογος

Παρά το σημαντικό νομοθετικό κενό, υπήρξεάμεση και μαζική αντίδραση του FDA, που πε-ριόρισε σημαντικά τον αριθμό των θυμάτων.Επίσης, πρέπει να υπογραμμιστεί ο σημαντικόςρόλος που έπαιξαν οι θεράποντες ιατροί. Αν καιδεν υπήρχαν οργανωμένοι μηχανισμοί φαρμα-κοεπαγρύπνησης, αμέσως μετά τις πρώτες εν-δείξεις πολλοί γιατροί έκρουσαν τον κώδωνακινδύνου προκαλώντας την αντίδραση των αρ-χών. Αναμφίβολα εάν είχαν ολιγωρήσει, ο αριθ-μός των θυμάτων θα ήταν πολύ μεγαλύτερος.

Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι η αντίδρα-ση δεν περιορίστηκε μόνο στην άμεση αντι-μετώπιση του προβλήματος αλλά συνεχίστηκεμε την αναγνώριση του νομοθετικού κενούκαι τη λήψη μέτρων για την αποφυγή ανάλο-γων περιστατικών στο μέλλον. Αρχικά, η κοι-νωνική και στη συνέχεια η πολιτική αντίδρασηοδήγησε σε ριζική αλλαγή της διαδικασίας έ-γκρισης και ανάπτυξης νέων φαρμάκων πα-γκοσμίως, όχι μόνο στις ΗΠΑ. Ο ή-ταν η αρχή. Μέχρι σήμερα έχει παραχθεί πα-γκοσμίως ένας τεράστιος όγκος νόμων, κανο-νισμών και οδηγιών που παρακολουθούν τιςτεχνολογικές εξελίξεις έτσι ώστε να διασφα-λίζουν τη διάθεση ασφαλών και αποτελεσμα-τικών φαρμάκων στους ασθενείς.

Δυστυχώς, αυτό δεν ήταν το τέλος της DEGστην ιστορία των φαρμάκων. Από το 1969 έωςσήμερα έχουν καταγραφεί 9 νέα περιστατικάνοθείας με DEG σε διάφορες χώρες (π.χ. Ινδία,Ν. Αφρική, Νιγηρία, Μπαγκλαντές, Αϊτή και αλ-λού), 5 από τα οποία τα τελευταία 20 χρόνια,

36


με πιο πρόσφατη την περίπτωση του Παναμάτο 2006. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο δια-λύτης είχε εισαχθεί ως φτηνό έκδοχο από τρίτηχώρα, με ανεπαρκή ή αλλοιωμένα συνοδευτικάέγγραφα. Το γεγονός αυτό εγείρει νέα ερωτή-ματα γύρω από τη δυνατότητα εξακρίβωσηςτης πηγής προέλευσης πρώτων υλών, την αλυ-σίδα των προμηθευτών πριν το τελικό προϊόνκαι την υποχρέωση ελέγχου από τις φαρμακο-βιομηχανίες και τους εθνικούς οργανισμούς.

Η υπόθεση ανέδειξεεπίσης τον άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο πουέχει η ασφάλεια των φαρμάκων στη ΔημόσιαΥγεία. Ελλιπώς ελεγμένα φάρμακα μπορούννα έχουν σημαντικές συνέπειες σε όσους ταχρησιμοποιούν με άμεσο αντίκτυπο τόσο στηνποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείαςόσο και στο κόστος τους. Σ’ αυτές πρέπει νααθροιστούν και οι πολλαπλώς σημαντικότε-ρες, έμμεσες συνέπειες καθώς τα περιστατικάαυτά μειώνουν μακροπρόθεσμα την εμπιστο-σύνη των ασθενών τόσο απέναντι στα φάρ-μακα όσο και στο σύστημα υγείας εν γένει. Εί-ναι προφανές ότι δεν ήταν δυνατόν να αφεθείη παραγωγή νέων φαρμάκων στο laissez faireτης ελεύθερης αγοράς, όσο κι αν υπήρξε αντί-σταση από πολιτικούς παράγοντες μέχρι τηνψήφιση του

Σήμερα, η φαρμακοβιομηχανία είναι ίσωςη καλύτερα και σφιχτότερα ρυθμισμένη αγοράπαγκοσμίως. Κάθε νέο προϊόν ελέγχεται εξονυ -χιστικά και καλείται να αποδείξει μέσα από λε-πτομερώς προσδιορισμένη μεθοδολογία, τηνασφάλεια και την αποτελεσματικότητά του. Τα

πάντα, δε, επανελέγχονται από τους κρατικούςφορείς ώστε να διασφαλιστεί η ποιότητα καιη αξιοπιστία των δεδομένων. Βλέποντας τα συ-χνά παραδείγματα παραπλάνησης των κατα-ναλωτών (π.χ. στην αυτοκινητοβιομηχανία) ήτην αποτυχία του χρηματοπιστωτικού τομέανα αυτορρυθμιστεί και να διαθέσει πραγματικάεπωφελή προϊόντα, το παράδειγμα της Φ/Βφωτίζει μία άλλη προσέγγιση και γι’ αυτούςτους τομείς που θα βασίζεται στο αυστηρότε-ρο και σαφέστερο κανονιστικό πλαίσιο με γνώ-μονα το συμφέρον της κοινωνίας.

Bιβλιογραφία• Balantine C. Taste of raspberries, taste of death: The

1937 elixir sulfanilamide incident. FDA Consumermagazine. [Ηλεκτρονικό] June 1981. [Παραπομπή: 30March 2012.] www.fda.gov/AboutFDA/WhatWeDo/History/ ProductRegulation/SulfanilamideDisaster/default.htm.

• Anonymous. Sweet elixir of death. New scientist. 28August 2004, Vol. 183, p. 48.

• Hayes AH. Food and Drug Regulation after 75 years.JAMA. 1981, Vol. 246, pp. 1223-1226.

• Lesney MS. The ghosts of pharma past. Modern DrugDiscovery. January 2004, pp. 25-26.

• Pérez E, Limeres J, Tomás I, and Diz P. Toothpastes withdiethylene glycol. Medicina Oral Patologia Oral y CirugiaBucal. 1 Αpr 2008, Τόμ. 13, 4, σσ. E222-3.

• Barr DB, Barr JR, Weerasekera G, Wamsley J, Kalb SR,Sjodin A et al. Identification and Quantification ofDiethylene Glycol in Pharmaceuticals Implicated inPoisoning Epidemics: An Historical LaboratoryPerspective. Journal of Analytical Toxicology. July/August2007, Vol. 31, pp. 295-303.

• Anonymous. FDA milestones. FDA Consumer magazine.[Ηλεκτρονικό] January-February 2006. [Παραπομπή: 11December 2012.] http://permanent.access.gpo.gov/lps1609/www.fda.gov/fdac/features/2006/106_milestones.html.


Η βιωσιμότητα του κοινωνικού κράτους

σήμεραΕβίτα Ζιούδρου

Κλινική ΓλωσσολόγοςΥπεύθυνη Κέντρων Λόγου & Μάθησης Plasisworld

Εξετάζοντας τις συνθήκες περίθαλψης στηνΕλλάδα σήμερα εν μέσω της οικονομικής κρί-σης φαίνεται πως το κοινωνικό κράτος βάλλε-ται, καθώς τα κονδύλια περικόπτονται και α-ντίστοιχα τα δικαιώματα ευαίσθητων ομάδωναπειλούνται. Η αρχή έγινε, βέβαια, αρκετάχρόνια πριν, με τις πρώτες περικοπές σε συ-ντάξεις και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.Όπως όλοι διαπιστώσαμε, τα παραπάνω μέτρααποτέλεσαν τη μοναδική απάντηση του κρά-τους μας στην κρίση και όπως ήταν φυσικό δενήταν απόλυτα δραστικά από μόνα τους. Οιπρώτες περικοπές στον τομέα της περίθαλψηςκαι της υγείας προετοίμασαν όμως το έδαφοςγια παρόμοιες εφαρμογές που αυτή τη φορά,ατυχώς, αφορούν ιδιαίτερα ευαίσθητες και ευ-παθείς ομάδες.

Η φθορά της ιδέας του κοινωνικού κράτουςκαι της ειδικής αγωγής, που έγινε με το ξεκίνη-μα του νέου αιώνα, είχε ως αφορμή την πα-ρερμηνεία του κοινωνικού μοντέλου διαβίωσηςτων ατόμων με αναπηρία. Έτσι ενώ ορθά συρ-ρικνώθηκαν ορισμένες εσωτερικού τύπου δο-

μές εκπαίδευσης και θεραπείας, παράλληλαόμως, αυθαίρετα, σταμάτησε και ο εκσυγχρο-νισμός του τομέα της ειδικής αγωγής και οιπαροχές παρέμειναν καθηλωμένες στα ύψητων τιμών του 1990, ενώ οι διορισμοί ψυχο-λόγων, παιδοψυχιάτρων, λογοθεραπευτών, ερ-γοθεραπευτών και άλλων ειδικών σε σχολείακαι διαγνωστικές υπηρεσίες παρέμειναν στά-σιμοι. Παρόμοια η εξυπηρέτηση του κοινούαπό την πλευρά των ασφαλιστικών ταμείωνκαι των αρμόδιων ιατροπαιδαγωγικών κέ-ντρων κατέστη πολύ δύσκολη. Έκτοτε ακο-λούθησε μια συνεχής κούρσα περικοπών κον-δυλίων και παροχών καθώς και μια σειρά άδι-κων μέτρων υπερφορολόγησης και δυσφήμι-σης του κλάδου της ειδικής αγωγής.

Λόγω της σοβαρής οικονομικής κρίσης αλ-λά και βασιζόμενοι σε μια νέα φιλοσοφία κοι-νωνικής αδιαφορίας που επικρατεί σε ορισμέ-νες χώρες του Βορρά απειλείται σήμερα η ει-δική αγωγή και στη χώρα μας. Κάτω από αυτότο πρίσμα της εξωτερικής πίεσης και εσωτε-ρικής βιασύνης ο νέος νόμος που αφορά πε-

38


ρικοπές στην ειδική αγωγή σύντομα θα πρέπεινα εφαρμοστεί. Όμως η μηχανιστική σύλληψήτου και η αδιάφορη ματιά του στο πρόβλημαδεν αντιπροσωπεύουν επαρκώς τη χώρα μας,τη φιλοσοφία μας και την ευαισθησία μας α-πέναντι στην εκπαίδευση, την ψυχική ασθέ-νεια και τη διαφορετικότητα. Οι θέσεις αυτέςείναι αντίθετες με την ψυχοσύνθεση του λαούμας και στρέφονται ενάντια στα δικαιώματατης αναπηρίας και στα κεκτημένα για τα οποίαδεκαετίες τώρα πάλεψαν πανελλαδικά και πα-γκόσμια σύλλογοι και οργανώσεις ατόμων, γο-νέων και παιδιών με αναπηρία.

Η ειδική αγωγή και οι υπηρεσίες που προ-σφέρονται, δηλαδή η λογοθεραπεία, η εργο-θεραπεία, η συμβουλευτική, η ψυχοθεραπεία,η ειδική διαπαιδαγώγηση, απευθύνονται σταλιγότερα τυχερά άτομα της κοινωνίας μας καιαποτυπώνουν την κοινωνική πρόνοια και τησυλλογική ενσυναίσθηση και ευαισθησία ενόςκράτους και ενός λαού αντίστοιχα. Τον κλάδοτης ειδικής αγωγής υπηρετούν θεραπευτές καιεπαγγελματίες της ψυχικής υγείας που καθη-μερινά με μεγάλη στωικότητα και αυταπάρ-νηση των ψυχικών τους αποθεμάτων βρίσκο-νται στον αγώνα της απόδοσης Λόγου, Φωνής,Μάθησης, Κοινωνικότητας και Αξιοπρέπειαςσε άτομα που δοκιμάζονται.

Εξετάζοντας την κατάσταση που έχει προ-κύψει, προσωπικά, εικάζουμε πως όλες αυτέςοι δυσκολίες γύρω από την ειδική αγωγή καιτη σταδιακή κατάρρευση του κοινωνικού κρά-τους δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της οικονο-μικής κρίσης, αλλά είναι ενδεικτικές της έλλει-ψης συναισθηματικής καλλιέργειας και της α-νεπαρκούς εκπαίδευσης που μαστίζει τον τό-πο μας.

Αναρωτιόμαστε λοιπόν: πώς θα αντεπε-ξέλθουμε σε αυτή την οικονομική και ηθικήκρίση, πώς θα γίνουμε καλύτεροι ως έθνος;Κάνοντας περικοπές στην υγεία; την ειδική α-γωγή; την εκπαίδευση; Υποβαθμίζοντας τηνανθρώπινη ύπαρξη και την ομάδα; Επαναλαμ-βάνοντας τα λάθη του προηγούμενου αιώνα;Χάνοντας την εθνική μας ταυτότητα και τονρόλο μας; Μήπως όμως είναι καλύτερα, ανα-γνωρίζοντας τις φιλοσοφικές μας ρίζες, τις ρο-μαντικές μας καταβολές και τις ειδοποιούς δια-φορές που έχουμε σε σύγκριση με ψυχρά καιμηχανιστικά στερεότυπα, να ανασκουμπω-θούμε για να ξεσκονίσουμε το σπίτι μας, ναβρούμε τα δυνατά και τα σκοτεινά του σημεία,να μπαλώσουμε τις ανεπάρκειές μας, να φρο-ντίσουμε τους έχοντες ανάγκη και να προ-στρέξουμε στις πρακτικές και ουσιαστικές α-νάγκες του λαού μας;

ΕμπειρίαΙατρικά θέματα 71 σελ. 39-45

Αποστολή στην άκρη της γηςΕυάγγελος Καϊμακάμης MD, MSc, PhD

Ειδικός Πνευμονολόγος-Εντατικολόγος

Πάνε 3 χρόνια από τότε που επέστρεψα στηΘεσσαλονίκη μετά από έναν χρόνο διαμονήςστο πιο ακραίο περιβάλλον της γης, έναν χρό-νο που εύκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστείη περιπέτεια της ζωής μου! Και παρ’ όλο που ημεταφορά των έντονων συγκινήσεων, των α-κραίων αντιθέσεων και του μεγέθους τηςεμπει ρίας στο χαρτί είναι μια ματαιοπονία, θαπροσπαθήσω να μεταφέρω μερικά ψήγματαμαρτυρίας από την επιστημονική εξερεύνησηστην άγρια ομορφιά της Ανταρκτικής…

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από τηναρχή: Ποια είναι η επιστημονική βάση Con -cordia και πώς ένας Έλληνας γιατρός βρέθηκεστην Ανταρκτική;

Η ΒΑΣΗ CONCORDIA

Η Concordia είναι μια επιστημονική ερευνητι-κή βάση που χτίστηκε από την Ιταλική και τηΓαλλική κυβέρνηση στο μέσο του οροπεδίουDome C στην ανατολική Ανταρκτική. Βρίσκε-ται σε υψόμετρο 3.233 μέτρα από την επιφά-νεια της θάλασσας και απέχει 1.100 χλμ. απότα παράλια της ηπείρου. Στέκεται δε πάνω σε

3.500 μέτρα πάγου, ο οποίος έχει συσσωρευτείεκεί το τελευταίο 1 εκατομμύριο χρόνια! Οι ερ-γασίες και τα πειράματα στην περιοχή άρχισανστις αρχές της δεκαετίας του 2000, με τη ση-μερινή εγκατάσταση να ολοκληρώνεται το2005, χρονιά κατά την οποία πραγματοποιή-θηκε και η πρώτη διαχείμαση (winterover) αν-θρώπων, καθιστώντας την Concordia την τρίτημόλις βάση της ενδοχώρας της Ανταρκτικήςπου έχει δυνατότητα φιλοξενίας πληρώματοςόλο το έτος.

Η βάση αποτελείται από δύο βασικά με-ταλλικά κυλινδρικά τριώροφα κτήρια που ε-νώνονται μεταξύ τους και με ειδικά εμπορευ-ματοκιβώτια που περιέχουν το μηχανοστάσιοκαι άλλο βοηθητικό εξοπλισμό. Η ηλεκτρικήενέργεια παράγεται από πετρελαιοκινητήρεςκαι υπάρχουν ειδικά συστήματα μείωσης τουόγκου των απορριμμάτων και ανακύκλωσης/φιλτραρίσματος του νερού. Το πόσιμο νερόπροέρχεται από το λιώσιμο του πάγου γύρωαπό τη βάση, ενώ όλες οι υπόλοιπες προμή-θειες πρέπει να μεταφερθούν εκεί κατά τουςκαλοκαιρινούς μήνες και να αποθηκευτούν σε

40


ειδικούς χώρους. Η Concordia βρίσκεται στο πιο ψυχρό και

ξηρό μέρος του πλανήτη και η μέση ετήσιαθερμοκρασία είναι -55°C, με την καλοκαιρινήνα ανεβαίνει έως -30°C και την ελάχιστη ναφθάνει μέχρι και τους -86°C! Στη βάση εκτε-λούνται επιστημονικές μελέτες που καλύπτουνένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων και τομέων,όπως: Αστρονομία, Φυσική της ατμόσφαιρας,Μετεωρολογία, Μελέτη των πάγων, Σεισμολο-γία και Αεροδιαστημική Ιατρική. Το καλοκαίριτου νότιου ημισφαιρίου (Νοέμβριος-Φεβρου-άριος) στη βάση καταφθάνουν έως και 90 ά-τομα (επιστήμονες και τεχνικό – διοικητικόπροσωπικό) ενώ τους 9 χειμερινούς μήνες, πα-ραμένουν 12-15 άτομα που συντηρούν την ε-γκατάσταση και διεξάγουν τις κυρίως επιστη-μονικές μελέτες σε πλήρη απομόνωση απότον υπόλοιπο πλανήτη, μια και είναι αδύνατοσε οποιοδήποτε όχημα να προσεγγίσει την πε-ριοχή μέχρι το επόμενο καλοκαίρι. Το γεγονόςαυτό, σε συνδυασμό με την απουσία του ηλια-

κού φωτός για 3,5 μήνες (Μάιο μέχρι Αύγου-στο) και την υποξία (χαμηλό οξυγόνο στην α-τμόσφαιρα) λόγω υψομέτρου, καθιστούν τηνConcordia το ιδανικό ίσως διαστημικό ανάλο-γο στη Γη. Αυτός είναι ο λόγος που η Ευρωπαϊ-κή Διαστημική Υπηρεσία (European SpaceAgency, ESA) αποστέλλει κάθε χρόνο έναν ια-τρό-ερευνητή για τη διεξαγωγή μελετών τηςεπίδρασης αυτών των παραγόντων στον αν-θρώπινο οργανισμό και την ψυχολογία. Τα α-ποτελέσματα των μελετών θα χρησιμοποιη-θούν για την προετοιμασία των μελλοντικώνπληρωμάτων που θα ταξιδέψουν σε άλλουςπλανήτες όπως η Σελήνη και ο Άρης.

Για το 2013 είχα την τιμή να είμαι ο ιατρόςπου επιλέχθηκε από την ESA μετά από μια δια-δικασία που περιελάμβανε εξέταση του βιογρα-φικού σημειώματος, επαγγελματική συνέντευξηαλλά και ψυχοσωματικές δοκιμασίες καταλλη-λότητας, προκειμένου να διεξαγάγω 9 διαφο-ρετικά επιστημονικά ερευνητικά πρωτόκολλαστο παγωμένο πεδίο του Νότιου Πόλου…

41

Εμπειρία

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΒΑΣΗ

Πώς είναι να ζει κανείς στο πιο απομονωμένομέρος του πλανήτη; Σίγουρα μια πολύ έντονηεμπειρία γεμάτη εναλλαγές φωτός, καταστά-σεων και συναισθημάτων. Κατ’ αρχάς, με τοπου φτάνει κανείς στη βάση νιώθει τα συμπτώ-ματα της υποξίας λόγω υψομέτρου και μάλι-στα αρκετά απότομα, αφού βρίσκεται από τοεπίπεδο της θάλασσας στα 3.200 μέτρα (ισο-δύναμο όμως των 4.000 μ. στον ισημερινό, μιακαι η ατμόσφαιρα στους πόλους είναι πιο α-ραιή) μέσα σε 3-4 ώρες και οι μηχανισμοί προ-σαρμογής δεν προλαβαίνουν να δράσουν έ-γκαιρα. Το αποτέλεσμα είναι ένας γενναιόδω-ρος πονοκέφαλος που κρατά πάνω από 3 η-μέρες, ανορεξία, δύσπνοια και αυξημένος κίν-δυνος πνευμονικού ή και εγκεφαλικού οιδή-ματος! Ευτυχώς κανένα σοβαρό συμβάν δενσημειώθηκε και οι φυσιολογικοί μηχανισμοίπροσαρμογής άρχισαν να κάνουν το θαύματους ήδη από τις πρώτες εβδομάδες, φτάνο-ντας μετά από λίγους μήνες να επιτρέπουν α-κόμα και τη γυμναστική κάτω από αυτές τιςδύσκολες συνθήκες (έστω κι αν αυτό σήμαινεότι πλέον ο αιματοκρίτης άγγιζε το 60%!).

Μετά την πρώτη γνωριμία με τους συνο-δοιπόρους μου στη μακρινή εκείνη εξερευνη-τική αποστολή, άρχισαν οι πυρετώδεις προε-τοιμασίες για τη διαχείμαση, αφού έπρεπε ναδιασφαλιστεί η βιωσιμότητα και αυτάρκειατης βάσης για πάνω από 9 μήνες κάτω από ε-ξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Έτσι αποθηκεύ-τηκαν καύσιμα, τρόφιμα, εξοπλισμός και είδηπρώτης ανάγκης στους κατάλληλα διαμορφω-μένους χώρους, ενώ διοργανώθηκαν πολυά-ριθμες εκπαιδεύσεις, ασκήσεις διαφυγής, πρώ-των βοηθειών και πυρόσβεσης. Σύντομα τοπολυάριθμο πλήρωμα της καλοκαιρινής πε-ριόδου άρχισε να αποχωρεί και στις αρχέςΦλεβάρη μείναμε οι 15 επιστήμονες και τεχνι-κοί που θα αποτελούσαμε το χειμερινό πλή-ρωμα για την αποστολή DC-9 (Dome C 9η χρο-νιά διαχείμασης).

Η καθημερινότητα ήταν σχετικά «μονότο-νη», με πολλή δουλειά, μικρά διαλείμματα γιαφαγητό, ξεκούραση και κοινωνικοποίηση μετα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Επίσης περιε-λάμβανε συμμετοχή στις κοινές εργασίες συ-ντήρησης και καθαριότητας της βάσης. Το φωςγρήγορα άρχισε να χάνεται μια και ο ήλιος εμ-φανιζόταν όλο και λιγότερο πάνω από τον ο-ρίζοντα, με αποκορύφωμα τους 3,5 μήνες τουσκότους, από αρχές Μάη μέχρι και τα μέσα Αυ-γούστου! Επόμενο ήταν ο κιρκάδιος ρυθμόςνα επηρεάζεται και μαζί με αυτόν και η ψυχο-λογία, η οποία είχε πολλές διακυμάνσεις τηνπερίοδο εκείνη. Κάθε μέλος του πληρώματοςπροσπαθούσε να στηρίξει τους άλλους και ναεπιλύσει μαζί τους όποια προβλήματα ανέκυ-πταν, με επιτυχία στις περισσότερες περιπτώ-σεις. Ευτυχώς δεν σημειώθηκαν σοβαρά ια-τρικά προβλήματα κι έτσι μπορούσα να επι-κεντρωθώ στα ερευνητικά μου καθήκοντα ταοποία μου απομυζούσαν τον περισσότεροχρόνο κάθε ημέρας. Μελετούσα τον ύπνο, τον

42


μεταβολισμό, την ψυχολογία (ατομική και ο-μάδας), την ισορροπία, το καρδιαγγειακό σύ-στημα και το μικροβιακό φορτίο στις ακραίεςσυνθήκες απομόνωσης, ξηρασίας, ψύχους καιυποξίας. Μια επιπλέον δυσκολία ήταν ότι γιατις μελέτες μου όφειλα να πείσω τα υπόλοιπαμέλη του πληρώματος να συμμετάσχουν σταπρωτόκολλα, αλλά και να παραμείνουν σε αυ-τά μέχρι το τέλος της διαχείμασης, κάτι όχι καιτόσο εύκολο στις συνθήκες δουλειάς και ψυ-χολογίας όλων των συναδέλφων μου.

Και μια και μιλάμε για ακραίες συνθήκες,αξίζει να αναφερθεί ότι στη διάρκεια της πα-ραμονής μου στην Concordia εκείνη τη χρονιάτο θερμόμετρο άγγιξε τους -83οC τον χειμώνακαι δεν ανέβηκε πάνω από τους -29οC το κα-λοκαίρι! Υπήρχε μέρα που η διαφορά ανάμεσαστην εσωτερική θερμοκρασία του κτηρίου καιτην εξωτερική ήταν 110 βαθμοί!

Μια πολύ δυνατή στιγμή ήταν η πρώτη α-νατολή του ήλιου μετά από το διάστημα τωνσκοτεινών μηνών. Όλοι είχαμε βγει έξω με τιςειδικές στολές μας, που θυμίζουν αυτές τωναστροναυτών, προσμένοντας το κοντινό μαςάστρο να φέρει ξανά το φως, τη θέρμη του καιτην ελπίδα του γυρισμού στις καρδιές μας! Οφωτογραφικός φακός και τα μάτια μας δενχόρταιναν το θέαμα του ηλιακού δίσκου πουαχνόφεγγε ξανά πάνω από τον ορίζοντα.

Οι μήνες περνούσαν πια πιο γρήγορα, ημονοτονία άρχιζε να δίνει τη θέση της στηνπροσμονή και οι περίπατοι στον πάγο ήτανπιο γεμάτοι από χαρούμενα συναισθήματα.Βγαίνοντας κανείς έξω από το κτήριο έστω καιγια λίγα λεπτά έπρεπε να φορά τα ισοθερμικάρούχα με την ειδική πολική στολή, ενώ πρα-κτικά κάθε τετραγωνικό χιλιοστό του δέρμα-τός του έπρεπε να είναι καλυμμένο με τον ει-

43

Εμπειρία

δικό εξοπλισμό (ρούχα, διπλά γάντια, προσω-πίδες, σκούφος και γυαλιά). Ακόμα και ολιγό-λεπτη έκθεση στις πολικές θερμοκρασίες θααρκούσε για εμφάνιση κρυοπαγήματος, ακό-μα και νέκρωσης. Ο ασύρματος πάντα μαζίμας και αναφορά στον υπεύθυνο τηλεπικοι-νωνιών κάθε 15 λεπτά για να είναι σίγουροςότι όσοι βρίσκονται έξω από το κτήριο είναικαλά. Και περπατώντας πάνω στο παγωμένοκαι απόλυτα ήσυχο τοπίο, το μυαλό ταξίδευεστην αχανή απόσταση που μας χώριζε απότην πατρίδα, αγαπημένα πρόσωπα και βέβαια,το τόσο μακρινό ελληνικό καλοκαίρι!

Αρχές Νοέμβρη και άλλο ένα γεγονός-ορόσημο στην εμπειρία μας ήταν η άφιξη τουπρώτου αεροπλάνου μετά από 9 μήνες. Αυτόέφερε τους πρώτους 5 ανθρώπους που ήρθανγια το καλοκαίρι αλλά και λίγους τόνους φρέ-σκα φρούτα και λαχανικά που τόσο μας είχαν

λείψει! Ατέλειωτες διηγήσεις της χειμερινήςμας εμπειρίας στους νεοφερμένους εξερευ-νητές και πολλά χαμόγελα ζωγραφισμένα σταχείλη των «παλιών» της βάσης. Εξάλλου, ο χρό-νος μετρούσε πλέον αντίστροφα για όλουςμας προτού πάρουμε κι εμείς το αεροπλάνοπου θα μας πήγαινε σε κάποια παραλιακή βά-ση για να ξεκινήσει το ταξίδι του γυρισμούστην πατρίδα…

Ίσα που πρόλαβα να γνωρίσω τον αντι-καταστάτη μου στο πόστο του ιατρού-ερευ-νητή στη βάση, να τον εκπαιδεύσω στις δια-δικασίες και τα συγκεκριμένα επιστημονικάπειράματα και, τέλος, να κατασκευάσω τηνπαραδοσιακή ξύλινη ταμπέλα που έλεγε τοόνομά μου, τη χρονιά και την απόσταση απότην πόλη προέλευσης: «Θεσσαλονίκη, 14.390χλμ.»… Μόνο που τώρα τα χιλιόμετρα θα λι-γόστευαν ξανά!

44


ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

Η περιπέτεια ξεκίνησε από το αεροδρόμιο«Μακεδονία» Θεσσαλονίκης. Με διάφορεςπτήσεις και ενδιάμεσους σταθμούς τη Φραν-κφούρτη, το Χονγκ Κονγκ, το Σίδνεϊ, βρέθηκαστο Κράιστσερτς της Ν. Ζηλανδίας, μία από τιςπύλες εισόδου στην Ανταρκτική και επίσημηέδρα του Παγκόσμιου Οργανισμού για τη συν-θήκη της Ανταρκτικής (www.comnap.aq). Απόεκεί, με στρατιωτικό μεταγωγικό αεροσκάφοςτύπου LC-130, ειδικά διαμορφωμένο με σκι α-ντί για ρόδες, πέταξα για τη Λευκή Ήπειρο καιμε προορισμό τον παγωμένο διάδρομο προ-σγείωσης της αμερικάνικης βάσης “McMurdo”στα παράλια της Ανταρκτικής, τη μεγαλύτερηβάση στην ήπειρο, με πλήρωμα 2.500 άτοματο καλοκαίρι. Αμέσως μετά, ένα μικρό δικινη-τήριο Twin Otter με οδήγησε στην ιταλική πα-

ραλιακή βάση “Mario Zucchelli”, στην περιοχήTerra Nova, όπου έμεινα για μία εβδομάδα. Ε-κεί αντίκρισα για πρώτη φορά κομμάτια βρά-χου με υποτυπώδη βλάστηση, διάφορα είδηπουλιών, φώκιες και πιγκουίνους Adelier. Το ε-πόμενο βήμα ήταν η πτήση προς την ιταλο-γαλλική επιστημονική βάση Concordia, 1.100χλμ. στην ενδοχώρα, με μια απαραίτητη στάσηανεφοδιασμού στο σημείο “Midpoint”, περί-που 600 χλμ. από την ακτή, κυριολεκτικά στημέση του πουθενά. Επιτέλους, άφιξη στηνConcor dia, με θερμοκρασία –44°C και δυσκο-λία στην αναπνοή, λόγω της υποξίας.

H επιστροφή ακολούθησε περίπου την α-ντίστροφη πορεία: Πτήση με το θρυλικό DC-3 πίσω στα παράλια της Terra Nova, όπου α-ντίκρισα και την αποικία των αυτοκρατορικώνπιγκουίνων και μετά από λίγες μέρες αναχώ-

45

Εμπειρία

ρηση με νοτιοαφρικανικό C-130 για τη ΝέαΖηλανδία. Από εκεί απευθείας για Σιγκαπούρη,Παρίσι, Ντίσελντορφ και επιτέλους επιστροφήστη Θεσσαλονίκη, 11 μήνες μετά την αναχώ-ρησή μου από την πατρίδα!

Το μαγικό ταξίδι είχε τελειώσει, αν και ονους μου ίσως δεν καταφέρει ποτέ να ξεφύγειαπό εκείνα τα άγρια ολόλευκα τοπία που μεσυντρόφευσαν για έναν χρόνο σχεδόν, απο-

τελώντας το σκηνικό μιας ακόμα ανθρώπινηςιστορίας εξερεύνησης, αδάμαστης θέλησηςγια επιστημονικές ανακαλύψεις, αλλά και προ-σωπικής κατάκτησης στόχων…

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑhttps://kaimakamis.wordpress.com/antarctica/http://blogs.esa.int/concordia/category/evangelos-kaimakamis/

ΔιήγημαΙατρικά θέματα 71 σελ. 46-51

Ο ΜουτράκλαςΤάσος Βαλμάς

Γεννήθηκε μέσα στο κατακαλόκαιρο, στα 1975.Δυο μερόνυχτα πάλευε η μάνα του, η Μάρθα,για να τον φέρει στη ζωή. Κόντεψε να μείνειστον τόπο πάνω στον τοκετό. Ο Κώστας απέ-ξω έκοβε βόλτες, πέρα δώθε άυπνος, ντουζί-νες τα μισοσβησμένα τσιγάρα της αναμονής.Κι η μαμή εκεί, βράχος, παιδεύτηκε πολύ μαζίμε την ετοιμόγεννη. Πού να βρεθεί γιατρόςστα μέρη τους, μόνο σε μεγάλη ανάγκη καιαυτό δύσκολα μέσα στα βουνά που ήταν απο-κομμένοι. Παρά τα χρόνια της, ακούραστη ηκυρά-Κούλα η μαμή, αντρογυναίκα και στα χέ-ρια και στην ψυχή. Σαν τον τράβηξε στο φωςπρώτα χαμογέλασε και ύστερα δαγκώθηκε.Τέτοιο μωρό δεν είχε ξαναδεί, ένα σώμα τερά-στιο, όμοια με το κεφάλι που είχε σχήμα μυ-τερό με ένα εξίσου τεράστιο προτεταμένο μέ-τωπο. Ήταν σαν την κορυφή λόφου που αντίγια δέντρα ήταν γεμάτο πυκνά, μαύρα μαλλιά,λες και δεν ήταν μωρό αλλά αντράκι στην

πρώτη νιότη του. Το στόμα του έχασκε ακα-νόνιστο δίχως ούτε μια γραμμή για χείλη καιτα δυο του μάτια ήταν μικρά και ασύμμετραβαλμένα. Η μύτη χοντρή και πλακουτσωτή τέ-λειωνε σε δυο κρατήρες για ρουθούνια.

Περνούσε ο καιρός και το μωρό παρέμενεκλεισμένο μέσα στους πέτρινους τοίχους τηςαγροικίας στην ορεινή Καβάλα, μακριά απότα αδιάκριτα βλέμματα των χωριανών. Όσομεγάλωνε δεν έλεγε ούτε μια λεξούλα παρά έ-βγαζε άναρθρες κραυγές, σαν πληγωμένο ζώο.Η Μάρθα και ο Κώστας ήταν καλοί άνθρωποι,μα ήταν μεγάλο το φορτίο και κοιτιόντανε πά-ντοτε φαρμακωμένοι. Το πονούσαν τούτο τοφτωχό πλάσμα και το αγαπούσαν ως του ό-φειλαν. Εκτός από την τρομακτική όψη είχεκαι άλλα προβλήματα υγείας. Φοβήθηκαν γιατη ζωή του μωρού και ποτέ, ούτε στιγμή δενσκέφτηκαν να την αφήσουν στο έλεος του Θε-ού. Αφού είδαν πως δεν γίνεται αλλιώς ανα-

Όποιος αγαπάει λίγο, δίνει λίγοΌποιος αγαπάει περισσότερο, δίνει περισσότερο

Όποιος αγαπάει πάρα πολύ τι έχει αντάξιο να δώσει;Δίνει τον εαυτό του.

Άγιος Πορφύριος

47

Διήγημα

γκάστηκαν να κατεβούν από την αγροικίατους στην ορεινή Καβάλα στην πόλη, στον παι-δίατρο κοντά στο αρχαίο υδραγωγείο. Από τηνΚαβάλα ο γιατρός τους έστειλε στη Θεσσαλο-νίκη για εξετάσεις και διάγνωση. Λίγες μέρεςαργότερα έδωσαν τα κλειδιά του σπιτιού στονξάδελφο του Κώστα για να φροντίζει τα λιγο-στά ζωντανά και τα χωράφια τους και πήραντο λεωφορείο για τη μεγαλούπολη.

Μετά από ένα σωρό εξετάσεις ο καθηγη-τής Αμανατίδης στο Κεντρικό της Θεσσαλονί-κης απέναντι από την Ευαγγελίστρια, τους α-νέφερε κάποιες ιατρικές ορολογίες που δενκατάλαβαν καθόλου. Ύστερα βλέποντας τηναπορία στα μάτια τους, τους εξήγησε ότι παράτη δυσμορφία φαίνεται πως δεν θα είχε άλλοπρόβλημα όμως λόγω του μεγέθους του, ζο-ρίστηκε το μωρό στον τοκετό και θα πέθαινε.Έζησε, αλλά δεν πήρε γρήγορα αέρα και αυτόέκανε μια ευτυχώς όχι ανεπανόρθωτη ζημιά,στον εγκέφαλο του νεογέννητου. Τους πρότει-νε να το παρακολουθεί και να κάνουν ειδικέςθεραπείες για να έχει όσο το δυνατόν πιο φυ-σιολογική ζωή. Δαγκώθηκαν οι κακόμοιροι,πώς να αφήσουν το χωριό, τη γη και τα ζωντα-νά τους; Πώς θα ζούσαν εδώ στη Θεσσαλονί-κη; Το μωρό τους όμως δεν θα το παρατούσανμπροστά σε καμιά δυσκολία…

Εξαιρετικός άνθρωπος ο καθηγητής, όχιμόνο έδωσε στον μικρό Νέστορα ό,τι καλύτε-ρο μπορούσε ως επιστήμονας αλλά τον βά-φτισε κιόλας· δυόμισι χρονών είχε φτάσει καιλάδι δεν του είχαν βάλει ακόμη του παιδιού.Ούτε εδώ όμως σταμάτησε, βοήθησε και τουςδύστυχους γονείς του. Κανόνισε με τον δήμαρ-χο που του χρωστούσε μεγάλη χάρη για τη θε-ραπεία της πρωτότοκης κόρης του και τοπο-θέτησε τον Κώστα φύλακα στα κοιμητήρια τηςΕυαγγελίστριας, ακριβώς απέναντι από το νο-σοκομείο. Λόγω της θέσης του φύλακα, τουςπαραχώρησαν και ένα μικρό σπιτάκι στο πίσωμέρος των κοιμητηρίων και έτσι είχαν στέγηκαι δουλειά.

Ο Νέστορας μεγάλωνε ανάμεσα στην Ευ-αγγελίστρια και στο νοσοκομείο. Το κτήριοπου είχε τα θεμέλιά του στην τουρκοκρατίατο είχε σαν δεύτερο σπίτι του, γυρνούσε σε ό-λες τις πτέρυγες και με την παιδική του περιέρ-γεια χωνόταν παντού, μέχρι και τα κρυφά κα-ταφύγια των Γερμανών, στα υπόγεια, είχε εξε-ρευνήσει. Σιγά σιγά όλοι συνήθισαν τον μικρόπροστατευόμενο του Αμανατίδη. Οι γιατροί,το νοσηλευτικό προσωπικό τον ένιωθαν δικότους παιδί. Σαν εμφανιζόταν ανάμεσα στουςεπισκέπτες με το τεράστιο και ανοικονόμητοσώμα του, το δύσμορφο κεφάλι, όλοι κοιτού-σαν με τρομερή περιέργεια αυτόν τον σύγχρο-νο Κουασιμόδο. Άλλοι τον έβλεπαν με οίκτοκαι χαμόγελα συμπάθειας ενώ άλλοι ακόμηκαι με γέλια και ειρωνείες, ψιθυριστά σχόλιαπίσω του.

Στη γειτονιά του, στα στενά πίσω από τηνΕυαγγελίστρια, εκεί ήταν αλλιώς, δεν υπήρχεκαθόλου έλεος. Τα παιδιά φώναζαν και γελού-σαν σαν έβλεπαν την τεράστια μα άκακη σι-λουέτα του να εμφανίζεται και να μιλάει σχε-δόν ακατάληπτα. Πικραινόταν η μάνα του καιεκείνο έτρεχε και χωνόταν στην αγκαλιά της.Ευτυχώς πήγε ελάχιστα στο σχολείο της γει-τονιάς του μιας και γρήγορα ο διευθυντής τουδημοτικού τον έστειλε σε ένα ειδικό σχολείοστο κέντρο της πόλης. Εκεί ήταν διαφορετικάκαι βρήκε ανθρώπους που του έδωσαν το εν-διαφέρον και τη γνώση τους. Όλα αυτά ήτανεπιτεύγματα του Αμανατίδη που τόσο είχεβοηθήσει στη νοητική ανάπτυξη του Νέστοραγια να μπορέσει να αναπτυχθεί όσο του επέ-τρεπε η κατάστασή του. Ο καθηγητής είχε βγειπια στη σύνταξη και αποτραβήχτηκε στο Κιλ-κίς, στην ιδιαίτερή του πατρίδα.

Οι άγνωστοι άνθρωποι πάντα κρατούσαντον Νέστορα σε μια απόσταση και αυτό ίσωςκαι να ήταν καλό. Οι περισσότεροι τον αντιμε-τώπιζαν επιφανειακά σαν να ήταν ένα τέρας,ένα μεγαλόσωμο κτήνος που δεν σκέφτεται,που δεν έχει συναισθήματα, ένα ζώο που ζει

48


μόνο για τις βασικές του ανάγκες. Στο φτωχικό σπιτάκι των γονιών του, στην

αγκαλιά της μάνας του και στην ασφάλεια τουπατέρα έβρισκε τη γαλήνη του. Αγαπημένοζευγάρι οι γονείς του, μπορεί να παντρεύτη-καν από συνοικέσιο και μεγάλοι για την εποχήτους αλλά αγαπήθηκαν βαθιά. Παρά τις δυ-σκολίες έμειναν αγαπημένοι ώς το τέλος. Έ-φυγαν απ’ τη ζωή σχεδόν μαζί στο ΚεντρικόΝοσοκομείο, που πια είχε μετονομαστεί σε «Γ.Γεννηματά».

Ο Νέστορας που ως άτομο με ειδικές ανά-γκες είχε διοριστεί λίγα χρόνια πριν στα κοι-μητήρια, παρέμεινε φύλακας στη θέση του πα-τέρα του. Δεν περνούσε μέρα να μην θυμηθείτους γονείς του, να μην τους αναζητήσει καιπώς μπορούσε άλλωστε αφού συνέχιζε να κα-τοικεί στο ίδιο εκείνο σπιτάκι που ζήσανε τόσαχρόνια μαζί. Φορές φορές ήταν σαν να έβλεπετη μάνα του στη μικρή κουζινούλα να μαγει-ρεύει χαμογελώντας και άλλες πάλι να πλένειστο χέρι τα ασπρόρουχα, έξω στην τσιμεντένιασκάφη. Τον πατέρα τον ένιωθε πολλές φορέςνα τριγυρνάει ολοζώντανος, κάτω από τα κυ-παρίσσια ή ανάμεσα από τους χορταριασμέ-

νους τάφους με τα σπασμένα μάρμαρα. Κά-ποια βράδια αργά, ήταν σαν να τον άκουγε νακλειδώνει τις σιδερένιες πύλες της παλιάς νε-κρόπολης. Ζούσε με την ανάμνησή τους καικλείστηκε περισσότερο στον εαυτό του. Α-ντάλλαζε μια καλημέρα μερικές φορές με τονπροϊστάμενό του και αυτό ήταν όλο κι όλο.

Αν και η απώλεια της μάνας του ήταν ανε-πανόρθωτη, μια καλή γυναίκα εμφανίστηκεστη ζωή του. Ήταν μια πάμπτωχη ηλικιωμένηγυναίκα, η κυρία Ζαχαρούλα. Την ημέρα πε-ριπλανιόταν με ένα καροτσάκι γεμάτο με μι-κροαντικείμενα που έβρισκε από την Εγνατίακαι τη Ροτόντα μέχρι την Ευαγγελίστρια καιτα χαμηλά των Σαράντα Εκκλησιών. Καθώςνύχτωνε χωνόταν στο νοσοκομείο να νιώσειασφάλεια και ζεστασιά. Η τρυφερή καρδιάτου Νέστορα αισθάνθηκε την καλοσύνη καιτη μοναξιά της και η γυναίκα πως πίσω απόαυτόν τον θεόρατο άντρα κρυβόταν ένα μι-κρό παιδί. Σιγά σιγά ξεκίνησε μια όμορφη καιζεστή επαφή σαν να ήταν εκείνος το παιδί τηςπου ποτέ δεν απέκτησε.

Τα παιδιά από τις γύρω γειτονιές τρελαί-νονταν να λένε ιστορίες μυστηρίου για το πα-

49

Διήγημα

λιό νεκροταφείο και έτρεμαν καθώς έβλεπαντον κακοφτιαγμένο γίγαντα να τριγυρνάει α-νάμεσα από τα πολυκαιρισμένα μνήματα, μετα μαυρισμένα μάρμαρα που έχασκαν τρομα-κτικά μέσα στο σκοτάδι. Του είχαν βγάλει ένασωρό παρατσούκλια. Δεν τολμούσαν να πλη-σιάσουν από τον φόβο τους έτσι από απόστα-ση του φώναζαν «νεκροθάφτη», «βρυκόλακα»,«φάντασμα», «μπαμπούλα» και εξαφανίζοντανστα στενά δρομάκια. Μια μέρα ένας πιτσιρίκοςπάνω σε μια επίδειξη θάρρους που του επέ-βαλαν οι μεγαλύτεροι έφτασε μια ανάσα απότην πλαϊνή είσοδο των κοιμητηρίων. Παγωμέ-νος από τον φόβο του κοιτούσε ένα καντηλάκιπου τρεμόπαιζε, τότε τον είδε ξαφνικά να προ-βάλλει μέσα από το σκοτάδι, μια ανάσα απότο πρόσωπό του. Πετάχτηκε ο μικρός από τηντρομάρα του και φώναξε αυθόρμητα ενώ έ-τρεχε με όλη του τη δύναμη: «Παναγιά μου, οΜουτράκλααααας». Από εκείνη την ημέρα όλακόλλησαν το νέο παρατσούκλι που με τον και-ρό έγινε γνωστό σε όλους στην περιοχή. Άλλοςθα είχε εκνευριστεί με τα καμώματα των παι-διών, ο Νέστορας όμως ήταν πραγματικά έναςκαλοκάγαθος γίγαντας με τρυφερή καρδιά.

* * *

Ένα χειμωνιάτικο απόγευμα στεκόταν μέ-σα στο ημίφως πίσω απ’ τον φράκτη των κοι-μητηρίων πλάι στην Αγ. Δημητρίου. Κοιτούσεστο βάθος την Εθνικής Αμύνης να βουτάει στηθάλασσα που βαφόταν σε χίλιες αποχρώσειςαπ’ τα σύννεφα του δειλινού. Στο φανάρι απέ-ναντί του σταμάτησε το μηχανάκι ενός νεαρούζευγαριού. Άθελά του άκουσε ένα επιπόλαιονεανικό καβγαδάκι. Η κοπέλα έλεγε στο αγόριτης πως δεν αντέχει να τον βλέπει να φλερτά-ρει και εκείνος της απαντούσε πως μόνο αυτήναγαπάει και απλά κάνει τη δουλειά του πίσωαπό το μπαρ, τίποτα παραπάνω. Μπορεί να υ-πήρχε φαινομενικά ένταση μεταξύ τους μα οοποιοσδήποτε θα καταλάβαινε την αγάπη αυ-τών των δυο παιδιών και τη φυσιολογική ζήλια

που φέρνει ο πόθος της. Ήταν δυο οικονομικάαδύναμοι φοιτητές που έμεναν στις πολυώ-ροφες φοιτητικές εστίες δίπλα στο εθνικό κο-λυμβητήριο και μετά τις σχολές τους δούλευανσε ένα μεγάλο καφέ του κέντρου μέχρι αργάγια λίγα ευρώ.

Πρωτοετείς ήταν στο χημικό η Νάντια καιο Θαλής στη φιλοσοφική, εκείνο το δειλινό πουτους άκουσε τυχαία ο Νέστορας. Από τότε δί-χως να καταλάβουν τίποτα τους είχε παρακο-λουθήσει αμέτρητες φορές να κατηφορίζουνμε το μηχανάκι τους τη Βιζυηνού και να σταμα-τάνε στην κίνηση του φαναριού της Πανεπιστη-μίου. Στα τρία λεπτά αναμονής πολλές φορέςβοηθώντας η κίνηση και πολύ παραπάνω, είχεακούσει και είχε δει ένα σωρό από μικρά στιγ-μιότυπα της ζωής τους. Ο Νέστορας που δενγνώρισε τον έρωτα μέσα από τον φράχτη ζού-σε τη ζωή τους, αισθανόταν ένα κομμάτι τουςκαι αυτός. Άλλοτε χαιρόταν και γελούσε κι άλ-λοτε στεναχωριόταν ή θύμωνε, μια παράλληληζωή γεμάτη από τα συναισθήματά τους που με-τάγγιζε κρυφά πίσω από τον φράκτη.

Η Νάντια και ο Θαλής λόγω της ανάγκηςτους για εργασία έλειπαν ελάχιστο καιρό απότην πόλη, κυρίως το καλοκαίρι. Αυτή την πα-ραμονή Πρωτοχρονιάς και όπως όλες τις πα-ραμονές τα τελευταία τρία χρόνια τα παιδιάδούλευαν και ήταν ακόμη μια φορά μακριά α-πό το σπίτι τους όλες τις γιορτές. Ο Νέστοραςόλα αυτά τα χρόνια είχε μάθει ακριβώς τα δρο-μολόγιά τους που επαναλαμβάνονταν με α-κρίβεια σαν αυτά των λεωφορείων του Ο.Α.Σ.Θ.Είχαν περάσει μια φορά το πρωί και τώρα βρα-δάκι στις επτά, κατέβαιναν και πάλι για τις προ-ετοιμασίες στο μαγαζί, σήμερα είχαν το ρεβε-γιόν για την αλλαγή του χρόνου.

Κρύα βραδιά, φυσούσε ένας τρελός βαρ-δάρης, που είχε παγώσει τα πάντα. Για τουςπυροσβέστες ήταν μια δύσκολη νύχτα. Εκτόςαπό τις πτώσεις δέντρων, τους απεγκλωβι-σμούς από τα ασανσέρ λόγω διακοπών τουρεύματος, λίγη ώρα πριν είχε ξεσπάσει μια με-

50


γάλη πυρκαγιά στη βιομηχανική της Σίνδουκαι απειλούσε μια σειρά από εργοστάσια. Όλεςοι δυνάμεις βρίσκονταν από ώρα στους δρό-μους. Στον πυροσβεστικό σταθμό λίγο πιο πά-νω από την Ευαγγελίστρια υπήρχαν μόνο δυο-τρεις πυροσβέστες. Λίγα μέτρα πιο κάτω στοφανάρι η Νάντια ήταν κουκουλωμένη και κρα-τούσε σφιχτά τον Θαλή από τη μέση. Σήμεραεντελώς αυθόρμητα η Νάντια κοίταξε μέσαστα κοιμητήρια. Σπάνια το έκανε αυτό, για τηνακρίβεια σχεδόν ποτέ γιατί ένα βράδυ πριν 2χρόνια της φάνηκε πως πίσω από τον φράκτηείχε δει να εξαφανίζεται μέσα στο σκοτάδι μιαπερίεργη σιλουέτα. Το είχε πει στον Θαλή καιεκείνος είχε γελάσει με την καρδιά του. Σήμε-ρα λίγες ώρες πριν την αλλαγή του χρόνου συ-νέβη ακριβώς το ίδιο πράγμα, μόνο που τώραείδε καθαρά τι κρυβόταν πίσω από εκείνον τονφράκτη. Είδε αυτή την ογκώδη σιλουέτα με τοτρομακτικό πρόσωπο και στην αρχή τρόμαξε.Πήγε να μιλήσει στον Θαλή μα στο πρόσωπότου είδε ένα χαμόγελο και εκείνα τα μικρά μά-τια, τα ασύμμετρα βαλμένα την κοιτούσαν α-κίνητα και δακρυσμένα, δακρυσμένα από α-γάπη. Ο Θαλής πάτησε γκάζι και άφησε τονσυμπλέκτη, το μηχανάκι τους ξεκίνησε καθώςη Νάντια κοιτούσε συνεχώς τον Νέστορα...

Ένα σπορ μαύρο αμάξι κατέβαινε την Αγ.Δημητρίου με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ο μεσήλικαςοδηγός του ήταν πιωμένος, είδε το κόκκινοαργά. Η πρόσκρουση ήταν ισχυρή, το σπορ α-μάξι έπεσε πάνω στο λεωφορείο και δυο άλλαοχήματα που προπορεύονταν της μηχανήςτου Θαλή, έφερε μια περιστροφή και αναπο-δογύρισε εγκλωβίζοντας από κάτω τους δυοφοιτητές που είχαν συρθεί για λίγα μέτρα κάτωστο παγωμένο οδόστρωμα. Οι περίοικοι, οιπεραστικοί, μέσα από το νοσοκομείο και τακαφέ, πετάχτηκαν έξω από τον δυνατό θόρυ-βο της πρόσκρουσης. Πολλοί άνθρωποι βγή-καν στα παράθυρά τους ξαφνιασμένοι. Η κυ-ρία Ζαχαρούλα μέσα στο νοσοκομείο ακού-γοντας και αυτή τον κρότο, σηκώθηκε από τηνκαρέκλα της και βγήκε από τη γωνιά της, κάτωαπό τη σκάλα του ισογείου.

Η καρδιά του Νέστορα χτυπούσε σαν τρε-λή, είδε το όμορφο βλέμμα της να χάνεται απότα μάτια του και έπειτα το σώμα της μαζί μετου Θαλή να χώνεται κάτω από εκατοντάδεςκιλά τσαλακωμένης λαμαρίνας. Οι άνθρωποιπου στέκονταν στον σηματοδότη έβγαλανγρήγορα δυο οδηγούς και μερικούς από τουςεπιβάτες που είχαν παγώσει στις θέσεις τουςκαι σε κατάσταση σοκ τον υπαίτιο του τροχαί-

51

Διήγημα

ου. Το μικρό λεωφορείο είχε γείρει γιατί είχεσπάσει ο πίσω άξονας, όμως οι λιγοστοί επι-βάτες της γραμμής 16, Ευαγγελίστρια – Ιστο-ρικό κέντρο, βγήκαν αμέσως χωρίς τραυματι-σμούς. Μια φλόγα φάνηκε στο εσωτερικό τουαναποδογυρισμένου αυτοκινήτου.

Το ζευγάρι των φοιτητών καλούσε απε-γνωσμένα σε βοήθεια, δεν μπορούσαν να κι-νηθούν, ήταν καταπλακωμένοι κάτω από τοαναποδογυρισμένο αυτοκίνητο και το ίδιοτους το μηχανάκι.Τρέχει βενζίνη, τα παιδιά θα καούν ζω-

ντανά!» φώναξε έντρομος ένας κύριος.Από τον σταθμό της πυροσβεστικής δυο

πυροσβέστες έτρεχαν από τον άδειο σταθμόπρος το σημείο χωρίς όμως κάποιο ειδικό τε-χνικό μέσο, ικανό να βοηθήσει τα δυο παιδιάκαι η βοήθεια που μόλις είχε ξεκινήσει από τονπυροσβεστικό σταθμό της Μαρτίου ίσως θαέφθανε πολύ αργά. Πάνω στην ταραχή όλοι ά-κουσαν την απόκοσμη φωνή του να φωνάζειτα ονόματά τους, «Νάντια, Θαλή!», είδαν το τε-ράστιο σώμα του Νέστορα, του Μουτράκλα,που προκαλούσε σχόλια, γέλια και ειρωνείεςνα μπαίνει ανάμεσα από τα αυτοκίνητα, μέσαστη φωτιά. Γονείς και παιδιά άρχισαν να μα-ζεύονται γύρω από τη σκηνή του τροχαίου.

«Ο Μουτράκλας, παιδιά, ο Μουτράκλας»φώναζαν.

«Θα καεί μαζί τους», «η φωτιά φουντώνει»όλοι είχαν αλαφιάσει. Η κυρία Ζαχαρούλα είχεφτάσει, είδε τον Νέστορα και έκανε τον σταυ-ρό της χωρίς να προσπαθήσει να τον σταμα-τήσει, ήξερε πόσο αγαπούσε αυτά τα δυο παι-διά. «Ο Θεός να τους φυλάξει», ψιθύρισε.

Αυτήν τη σκηνή, αυτήν την τρομερή κραυ-γή όσοι ήταν μάρτυρες εκείνο το βράδυ τηςπαραμονής του νέου έτους, θα τη θυμόντανγια πάντα. Το τεράστιο ζώο, το κτήνος πουπολλοί πίστευαν πως δεν είχε συναισθήματα,με τα χέρια του μέσα στις φλόγες και με μιακραυγή δύναμης και αγάπης που έκρυβε στηνψυχή του τόσα χρόνια, έδωσε τον εαυτό του.Αυτή η υπέρτατη πράξη αγάπης ατσάλωσε υ-περφυσικά τα νεύρα και τους μυς του και μεμια κραυγή μετακίνησε το αναποδογυρισμένοόχημα πέρα από τα σώματά τους. Οι δυο φοι-τητές με τη βοήθεια των πυροσβεστών απε-γκλωβίστηκαν τραυματισμένοι, μα σώοι. Ο ί-διος έπαθε σοβαρά εγκαύματα στα χέρια καιτο σώμα, μαζί με τη Νάντια και τον Θαλή δια-κομίστηκαν στη Χειρουργική Κλινική του «Γ.Γεννηματά».

Από εκείνο το βράδυ ο Νέστορας έγινε έ-νας θρύλος, ένας σύγχρονος ήρωας για την Ευ-αγγελίστρια, για την πόλη ολόκληρη. Το «Μου-τράκλας» ήταν πια ένας τίτλος τιμής που ανήκεμόνο στον ήρωά τους με τη χρυσή καρδιά.

ΔιήγημαΙατρικά θέματα 71 σελ. 52-54

Ο Ένας και ο Άλλος (Σχόλιο πάνω στην ευθανασία)*

Βασιλική Νευροκοπλή

Συγγραφέας

Τα φώτα στον θάλαμο της εντατικής χαμήλω-σαν. Η ανακοίνωση από τα μεγάφωνα παρα-καλούσε τους επισκέπτες να φύγουν. Οι συγ-γενείς των ασθενών σηκώθηκαν. Πώς πάει ο δικός σας; ρώτησαν οι συγ-

γενείς του Ενός τους συγγενείς του Άλλου.Τα ίδια, απάντησαν οι συγγενείς του Άλ-

λου. Ο δικός σας; Ίδια κι απαράλλαχτα. Καιρός να το απο-

φασίσουμε. Δεν πάει άλλο. Τι τον κρατάμε; Οάνθρωπος τζάμπα βασανίζεται. Ευθανασία αύ-ριο κιόλας. Καληνύχτα, είπαν οι μεν κουνώντας συ-

γκαταβατικά το κεφάλι. Καληνύχτα, τους απάντησαν οι δε βγαί-

νοντας στον δρόμο.Και ο Ένας και ο Άλλος είχαν μείνει «φυτά».

Φυτά σωματικώς. Οι ψυχές τους ολοζώντανες.Ίσως πιο ζωντανές από ποτέ, περίμεναν πώς καιπώς να αναχωρήσουν οι συγγενείς τους. Πολλέςσυζητήσεις, ομιλίες ατέλειωτες, αβάσταχτη θλί-ψη. Οι δυο ψυχές είχαν πολύ κουραστεί. Όσο ήμουν ακόμα υγιής, είπε ο Ένας,

είχα πει στους δικούς μου, αν ποτέ καταντήσω

έτσι, να μου κάνουν ευθανασία. Κι εγώ, είπε ο Άλλος. Έλα όμως που εγώ το μετάνιωσα, αλλά

δεν έχω τρόπο να τους το πω. Εγώ δεν το μετάνιωσα καθόλου, είπε ο

Άλλος. Ζωή είναι αυτή; Και όμως είναι. Κι αυτό είναι ζωή, είπε

ο Ένας. Προφανώς, μια διαφορετική ζωή απ’αυτή που ζούσαμε πριν, αλλά αφού συνομι-λούμε, μπορείς να ισχυριστείς πως αυτό δενείναι ζωή; Ναι, μπορώ. Δεν είναι. Οι δικοί μου κου-

ράστηκαν να με φροντίζουν κι εγώ δεν μπορώπια τίποτα να τους προσφέρω, μόνο τους τα-λαιπωρώ. Τι νόημα έχει; Ελπίζω πως αύριο θατελειώσει και το δικό τους και το δικό μου μαρ-τύριο.Μαρτύριο, είπε ο Ένας σκεφτικός. Πάμε

μια βόλτα στους άλλους θαλάμους; Καιρό τώ-ρα το είχαν συνήθειο. Και δεν πάμε;Μπήκαν στους περισσότερους. Άλλοι α-

σθενείς ξαγρυπνούσαν βαρυγκομώντας απ’τους πόνους, άλλους τους είχαν πιάσει τα φάρ-

*Αναδημοσιεύεται από το ιστολόγιο «Ψυχή μου» [http://animusanimus.blogspot.gr/] με την άδεια της συγγραφέως.

53

Διήγημα

μακα και κοιμούνταν βαθιά. Οι συνοδοί τουςξενυχτούσαν πλάι τους καθισμένοι στις καρέ-κλες. Έπλεκαν, κεντούσαν, διάβαζαν, κουτου-λούσαν απ’ τη νύστα.Τους θυμάσαι αυτούς που κάθονται τό-

σες μέρες στις καρέκλες πώς ήταν τον πρώτοκαιρό; ρώτησε ο Ένας τον Άλλον. Θυμάμαι, πώς δεν θυμάμαι. Τότε ήταν

μια χαρά, ενώ τώρα η κούραση είναι ορατήστα πρόσωπα, στα σώματα. Και για τις ψυχές τους τι έχεις να πεις;

Τις βλέπεις πώς μεγάλωσαν, πώς φωτίζουν;Όχι, δεν βλέπω τίποτα. Πού τα είδες αυ-

τά; Εγώ τις βλέπω λιωμένες, μαυρισμένες, συρ-ρικνωμένες. Μα κοίταξε καλύτερα. Όλοι αυτοί που

φροντίζουν τους αρρώστους τους και που λίγοπριν εσύ ισχυριζόσουν πως μόνο τους τυραν-νούμε και δεν τους προσφέρουμε τίποτα, λά-μπουν! Κοίτα και τους αρρώστους. Οι ψυχέςτους από ισχνά κεριά που ήταν στην αρχή, τώ-ρα καίνε σαν πασχαλινές λαμπάδες, να μην πωσαν βεγγαλικά. Καλά, δεν βλέπεις;Δεν ξέρω τι εννοείς. Κι ούτε που με νοιάζει

αν λάμπουν και πόσο λάμπουν. Με νοιάζει μόνοπόσο πονούν και πόσο βασανίζονται. Κι αυτοίκαι οι άλλοι. Τι να το κάνω εγώ το φως τους; Μα είναι νύχτα, είπε ο Ένας. Η γλυκιά

λάμψη τους ξεχύνεται παντού, γλιστρά απ’ τασφραγισμένα παράθυρα, πηγαίνει στον έξωκόσμο, αυτόν που ακόμα κοιμάται ήσυχος, υ-γιής, ξέγνοιαστος. Δεν με ενδιαφέρει. Ούτε οι άρρωστοι

με νοιάζουν ούτε και οι συνοδοί τους. Καλύ-τερα να τέλειωνε το μαρτύριό τους μια ώρααρχύτερα. Κουράστηκα, πάμε πίσω.

Μπήκαν και πάλι στον θάλαμο της εντατι-κής. Μαρτύριο, ε; σιγομουρμούρισε πάλι ο Έ-νας. Αντίκρισαν τα σώματά τους, βουβά, λιω-μένα, διασωληνωμένα. Η αλήθεια είναι πως αν δεν είχε προο-

δεύσει τόσο η Ιατρική, τώρα δεν θα ήμαστανεδώ, είπε ο Ένας.

Και το λες αυτό πρόοδο; ρώτησε ο Άλ-λος. Με το ζόρι να κρατάς κάποιον σ’ αυτήντην κατάσταση; Μωρέ, ευθανασία και πάλι ευ-θανασία! Όχι, αυτό δεν μπορώ πια να το δεχθώ,

είπε ο Ένας στον Άλλον. Το ξανασκέφτηκα. Δενείναι δική μου η ζωή, όσο κι αν υπήρξε δικήμου. Ο Θεός μου την έδωσε όταν ήθελε, ο Θε-ός πρέπει και να μου την πάρει όποτε θέλει. Ναι, αλλά τώρα δεν σε κρατά ο Θεός,

σε κρατούν τα μηχανήματα. Κι αυτό όμως ακόμα, Εκείνος το επιτρέ-

πει. Κι αυτό που μας φαίνεται γελοίο να ονο-μάζεται πρόοδος, κι αυτό ο Θεός το επέτρεψε.Νομίζεις δηλαδή πως αν θέλει ο Θεός δεν μπο-ρεί να μας πάρει παρ’ όλα τα μηχανήματα;Δεν μπορεί βέβαια, δεν τον αφήνουμε. Ίσως έχεις δίκιο, είπε ο Ένας σκεφτικός.

Ίσως βρήκαμε τρόπο να εκβιάζουμε ακόμηκαι τον Θεό…Άρα, δεν υπάρχει άλλη λύση. Κι όμως δεν μπορεί. Μίλησες για μαρ-

τύριο. Πόσοι και πόσοι δεν μαρτύρησαν πριναπό μας. Γιατί αυτοί δεν αφαιρούσαν μόνοιτους τη ζωή τους; Ποιοι είμαστε εμείς; Τι παρα-πάνω ξέρουμε από κείνους; Αν τα μηχανήματαεκβιάζουν τον Θεό να μας κρατά στη ζωή, τότεη ευθανασία δεν τον εκβιάζει ακόμα παραπά-νω, αφαιρώντας του το δικαίωμα να μας τηνπάρει ο ίδιος; Στο κάτω κάτω τα μηχανήματαδιατηρούν στη ζωή τη ζωή που ο Θεός έδωσε,ενώ η ευθανασία την αφαιρεί με ευθύνη δικήμας. Ποιος από μας έχει αυτό το δικαίωμα; Εγώ το έχω. Στο κάτω κάτω το παίρνω

από μόνος μου, βρε αδερφέ! Δεν με παρατάςήσυχο με τον Θεό σου; Εξάλλου, αύριο και οιδικοί μου και οι δικοί σου θα προχωρήσουνσύμφωνα με ό,τι τους παραγγείλαμε πριν φτά-σουμε σ’ αυτό το αξιοθρήνητο σημείο. Οπότε,τι τα μελετάς; Εσύ δηλαδή θα φύγεις ανάλαφρος ή έ-

χεις κάποιο βάρος; Κάτι που να μην πρόλαβεςνα το τακτοποιήσεις όσο ήσουν μέσα στο υγιές

54


σώμα σου;Φυσικά και έχω. Αλλά τι να κάνω τώρα;

Δεν μπορώ να κάνω τίποτα. Θα φύγεις, λοιπόν, μ’ αυτό το βάρος; Ας φύγω το συντομότερο κι ας φύγω

και μ’ αυτό, αφού άλλη λύση δεν υπάρχει, είπεο Άλλος. Υπάρχει;

Ο Ένας έμεινε σιωπηλός. Έμεινε σιωπηλόςώρα πολλή. Μέσα στην ησυχία της νύχτας, οΆλλος τον άκουσε να προσεύχεται.

«Κύριε», είπε. «Εσύ που δίνεις και παίρνειςτη ζωή, συγχώρεσέ με. Στάθηκα σκληρός καιάδικος με τον αδερφό μου. Δεν του ζήτησα ναμε συγχωρέσει όσο ζούσα. Έχει δίκιο που δενήρθε ούτε μια φορά εδώ να με δει. Μα και ναερχόταν, φωνή το σώμα μου δεν είχε πια νατου ζητήσει συγγνώμη. Δεν θα με άκουγε. Συγ-χώρεσέ με, Κύριε, και πάρε με κοντά Σου. Τού-το το βράδυ, πάρε με. Μην πάρω και την α-μαρτία της αφαίρεσης της ζωής μου, να μηντην πάρουν και τα παιδιά μου εξαιτίας μου.Πάρε με, Κύριε. Εσύ, αν θέλεις, μπορείς. Μπο-ρείς τα πάντα. Κύριε, πάρε με…»

Ο Άλλος κρυφογέλασε, μα δεν μίλησε. Τίπο-τα δεν είπε. Προτίμησε να κοιμηθεί. Ανέκαθενπροτιμούσε τον ύπνο απ’ τις σπαζοκεφαλιές.

Ξημέρωσε. Ένας ήλιος λαμπρός μπήκε στονθάλαμο και ο τόπος άστραψε. Ο Άλλος ξύπνη-σε. Φωνές, φώτα, γιατροί, νοσοκόμοι. Μα πώς έγινε αυτό; ρωτούσαν οι για-

τροί τις νοσοκόμες. Δεν κάνατε βάρδια τοβράδυ; Δεν τα ελέγξατε όλα;Όλα πήγαιναν καλά. Δεν είχαμε κανένα

πρόβλημα μέχρι τις τέσσερις που περάσαμε.Μέσα σε μισή ώρα τι έγινε;

Ο Άλλος κοίταξε το ρολόι του τοίχου. Είχεκάνει λάθος. Δεν είχε ξημερώσει. Ήταν μόνοτέσσερις και μισή. Κοίταξε το παράθυρο. Μέσαστο πηχτό σκοτάδι της νύχτας, η ψυχή του Ε-νός ανέβαινε πάμφωτη στον ουρανό περιτρι-γυρισμένη από μύρια φώτα. Έμεινε ασάλευτοςνα την κοιτάζει. Πώς σταμάτησε το μηχάνημα, αδερφή;

Κάποια εξήγηση θα πρέπει να δώσουμε στουςσυγγενείς. Δεν ξέρω, γιατρέ. Δεν ξέρω, ειλικρινά.

Αλλά μην ανησυχείτε, σήμερα ούτως ή άλλωςθα μας ζητούσαν να του κάνουμε ευθανασία.Μας έβγαλε απ’ τη δύσκολη θέση ο άνθρωπος... Ο Άλλος τι κάνει; Όλα δουλεύουν κανονικά, ευτυχώς. Κι

οι δικοί του θα έρθουν σε λίγες ώρες για τονίδιο λόγο.

Οι λίγες ώρες πέρασαν. Στις εννιά ήρθανοι συγγενείς του Ενός, ήρθαν και του Άλλου. Δεν προλάβαμε να εκτελέσουμε την ε-

πιθυμία του, είπαν οι συγγενείς του Ενός, είπεκάποιος. Κρίμα. Έφυγε μόνος του. Τον λυπή-θηκε ο Θεός. Ίσως και καλύτερα. Τουλάχιστονξέρουμε πως κάναμε ό,τι καλύτερο μπορού-σαμε. Κι αυτό είναι κάτι…Μα πότε έφυγε; Αφού ήρθε μέσα στον

ύπνο μου, είπε βουρκωμένος ο αδερφός του.Μ’ αγκάλιασε, έπεσε στα γόνατα και κλαίγο-ντας μου ζήτησε συγγνώμη. Τον σήκωσα, τονφίλησα, τον αγκάλιασα και ήρθα χαρούμενοςνα τον συναντήσω. Νόμιζα πως είχε γίνει πιακαλά. Τι όνειρο… Αναπαυμένος να ‘ναι…

Οι συγγενείς του Άλλου κουβέντιαζαν ήδημε τον γιατρό. Η ψυχή του τους μιλούσε, τουςεξηγούσε τι συνέβη στον φίλο του, τους ικέ-τευε να του δώσουν λίγο χρόνο, λίγο, μια στά-λα χρόνο, ρε παιδιά, να το ξανασκεφτώ… Κα-νείς δεν τον άκουσε. Κανείς. Ίσα που πρόλαβενα πει: «Κύριε…».

Οι συγγενείς του Άλλου έμειναν σιωπηλοί.Κατέβασαν τα μάτια. Τα μάτια τους θα κουβα-λούσαν ώς τη στερνή τους ώρα το ασήκωτοβάρος τριών ερωτημάτων που το στόμα τουςποτέ δεν θα άρθρωνε. Ήταν οι αγαπημένοι τουή οι φονιάδες του; Αν μπορούσε να τους μιλή-σει, θα επέμενε στην παλιά του άποψη; Στά-θηκαν φιλάνθρωποι ή θεομάχοι;

Το σίγουρο είναι πως κανένας τους δεν ζή-τησε ποτέ για τον εαυτό του την ίδια μεταχεί-ριση σε ενδεχόμενη ανάλογη περίπτωση.

Από την πένα σαςΙατρικά θέματα 71 σελ. 55-59

Το ΣυνέδριοΛουκία Καλοβούλου

Συν/χος βιοπαθολόγος

Τέλη Οκτωβρίου. Αναβρασμός στην Κλινική. ΟΔιευθυντής ζήτησε από τους δύο νέους ειδι-κευόμενους, τον Αντώνη και τον Μιχάλη, νατον συναντήσουν στο γραφείο του μετά την ε-πίσκεψη. Ήλθαν κάπως ανήσυχοι. Τι να τους ή-θελε; Όλοι οι φάκελοι ήταν στη θέση τους. Ταιστορικά γραμμένα ακριβώς όπως τα ήθελε, τααποτελέσματα των εξετάσεων τακτοποιημέναμε χρονολογική σειρά. Όμως ο Διευθυντής μεσοβαρό ύφος τους υπενθύμισε ότι έληγε ηπροθεσμία υποβολής εργασιών για το προσε-χές Συνέδριο Γενικής Χειρουργικής. Τους τόνισεπως μετά βίας προλάβαιναν να στείλουν τηνπερίληψη μιας εργασίας, την εκπόνηση της ο-ποίας είχαν εισηγηθεί οι επιμελητές του προτριμήνου. Ο καιρός είχε περάσει ανεκμετάλ-λευτος, και το γεγονός πως όλη η δουλειά τηςΚλινικής είχε πέσει στις πλάτες των δύο ειδικώνπου απέμειναν μετά τη μετάθεση ενός τρίτουκαι την ξαφνική ασθένεια του τέταρτου δεν τουφαινόταν αρκετό για δικαιολογία. Ανέθεσε λοι-πόν στους δύο ειδικευόμενους να συγκεντρώ-σουν όλα τα περιστατικά χολολιθίασης τηςπροηγούμενης δεκαετίας, τότε που δεν είχανακόμη μηχανοργάνωση.

Τις δύο εβδομάδες που ακολούθησαν ο Α-ντώνης και ο Μιχάλης, χωμένοι σε κιτρινισμέ-νους τόμους καταγραφής ασθενών, συγκέ-ντρωσαν στοιχεία αποκρυπτογραφώντας στηνκυριολεξία διαγνώσεις και θεραπείες. Ξεφύλ-λισαν εκατοντάδες σελίδες και κατέγραψαν ό-λες τις εισαγωγές που τους ενδιέφεραν. Στησυνέχεια το έριξαν στη συγγραφή: Σκοπός τηςΕργασίας, Υλικό και μέθοδος, Αποτελέσματα.Έγιναν λίγο φορτικοί σε έναν επιμελητή τουςμε έφεση σε εργασίες, που διεκπεραίωσε όμωςτάχιστα Στατιστική Ανάλυση, Συζήτηση και Συ-μπεράσματα. Τέλος, με την παρέμβαση του Δι-ευθυντή στη Γραμματεία του Συνεδρίου πα-ρακάμφθηκε το εκπρόθεσμο της αποστολήςτης περίληψης. Και έτσι πήρε σάρκα και οστάμία αξιόλογη εργασία από άποψη αριθμού πε-ριστατικών, για την οποία, παρά το γεγονόςότι εργάστηκαν τρεις μόνον γιατροί, δύο ειδι-κευόμενοι και ένας επιμελητής, στην περίληψηεμφανίσθηκαν τα ονόματα επτά συγγραφέων.Για το πρώτο υπογραμμισμένο όνομα ο Μιχά-λης δεν δυσανασχέτησε. Είχε μίαν άνεση οΓιάννης στην εκφώνηση των εργασιών και,παρ’ όλο που «δεν το είχε» με τη συγγραφή,

56


βοηθούσε όσο μπορούσε στη συλλογή τωνπεριστατικών και στην αναδρομή στη βιβλιο-γραφία, ελληνική και ξενόγλωσση. Τα άλλατρία ονόματα συναδέλφων όμως προς τι; Ήτανκαθαρή αδικία. Αν κάποτε τους «συναντούσε»ως ανταγωνιστές σε κρίσεις για κάποια θέσηΕΣΥ, η μοριοδότηση, αν και τυπικά ορθή, θαήταν ουσιαστικά άδικη. Ο Μιχάλης όμως είχεχάσει το δικαίωμα για παράπονα και ενστάσειςόταν παλαιότερα σε ανύποπτο χρόνο ο εν λό-γω επιμελητής τον είχε συμπεριλάβει στουςσυγγραφείς άλλης εργασίας, με την οποία δενείχε καμία σχέση. Τότε το είχε αποδεχθεί χωρίςδεύτερη σκέψη, μάλιστα το χάρηκε κιόλας. Τοθεώρησε αβροφροσύνη εκ μέρους του επιμε-λητή του. Οι δύο ειδικευόμενοι σιώπησαν βλέ-ποντας τον κόπο τους να παραγκωνίζεται καιτα ονόματά τους να καταλαμβάνουν την πέ-μπτη και έκτη θέση, καθώς προηγήθηκαν ο-νόματα άλλων συναδέλφων που δεν είχαν κα-μία σχέση με τα περιστατικά.

Ο νομοθέτης στην προσπάθειά του να θέ-σει αξιοκρατικά κριτήρια για τις προσλήψειςγιατρών του ΕΣΥ έδωσε βαρύτητα μεταξύ άλ-λων στο συγγραφικό τους έργο με δημοσιεύ-σεις σε ελληνικά και ξένα περιοδικά, καθώςκαι στην ενεργό συμμετοχή τους σε συνέδριαμε ανακοινώσεις ή πόστερ. Αυτή ήταν και ηαιτία της ξαφνικής υπερπαραγωγής εργασιώνκάθε είδους, που συχνά με την κατάλληλη ε-πεξεργασία και μικρές μόνο παραλλαγές πα-ρουσιάζονται ως διαφορετικές και δυσκολεύ-ουν το έργο του κριτή στα συμβούλια κρίσεωνκατά τη μοριοδότησή των. Πώς να βάλεις στηνίδια ζυγαριά μια ενδιαφέρουσα πρωτότυπη ε-ρευνητική εργασία με ένα πλήθος επαναλαμ-βανόμενων ανασκοπήσεων με μικρές διαφο-ρές μεταξύ τους; Ο Μιχάλης και ο Αντώνης ό-μως δεν ήταν σε θέση να αλλάξουν το κατε-στημένο. Ο Αντώνης με τη σειρά του μήνεςπριν είχε γράψει τελείως μόνος του μία εργα-σία για ένα σπάνιο περιστατικό. Αλλά πώς νατο στείλει για δημοσίευση χωρίς να έχει αυτό

που στην καθομιλουμένη ονομάζουμε «ά-κρες» στο περιοδικό; Ο επιμελητής που ανέ-λαβε την προώθηση της εργασίας πρόσθεσεδύο-τρεις ακόμη συγγραφείς στους οποίουςείχε… υποχρέωση. Και την επόμενη χρονιά,όταν του ζητήθηκε να ξαναγράψει το ίδιο θέμαμε κάποιες μικρές μόνον αλλαγές για να τοστείλουν για δημοσίευση σε ξένο περιοδικό,και πάλι δεν το αρνήθηκε παρά το γεγονός ότιτου φάνηκε περίεργο. Εξάλλου ήταν ο μόνοςπου είχε τόση ευχέρεια στο αγγλόφωνο κεί-μενο και ήταν σε θέση να κάνει μια αξιοπρεπήμετάφραση, χάρη στο τετράμηνο Erasmus στοΛονδίνο κατά τη διάρκεια των σπουδών του.

* * *

Σε μεγάλο ξενοδοχείο της συμπρωτεύου-σας το νιοστό Συνέδριο Γενικής Χειρουργικήςάνοιξε τις πύλες του. Το πρώτο στο οποίο συμ-μετείχε ως ομιλητής ο Μιχάλης. Ήταν πέμπτοςσ’ εκείνη την πρωινή συνεδρίαση ελεύθερωνανακοινώσεων. Έδωσε τις διαφάνειες στη γραμ -ματεία και προχώρησε στην αίθουσα Α με τονχαμηλωμένο φωτισμό. Συμβουλεύτηκε τοπρόγραμμα. Διάβασε το όνομα του ομιλητήπου βρισκόταν στο βήμα και ανακουφίστηκε.Γινόταν συζήτηση για τη δεύτερη ανακοίνωση.Έριξε ένα διερευνητικό βλέμμα γύρω του. Πο-λύ πρωινή η συνεδρίαση και οι σύνεδροι με-τριούνται ακόμη στα δάχτυλα. Τόσο το καλύ-τερο, σκέφτηκε. Όσο λιγότεροι, τόσο λιγότε-ρες οι πιθανότητες για εξεζητημένες ερωτή-σεις. Έψαξε για τον επιμελητή του αλλά δεντον βρήκε. Κοίταξε το ρολόι του και ταράχτη-κε. Έπρεπε ήδη να βρίσκεται στην αίθουσα. Κιαν δεν ήξερε να απαντήσει σε κάποια διευκρι-νιστική ερώτηση του προεδρείου; Και αν αμ-φισβητούσαν τα στατιστικά αποτελέσματα;Τον περιέλουσε κρύος ιδρώτας. Ούτε που κα-τάλαβε για πότε τελείωσαν οι προηγούμενεςομιλίες, όταν ένα αναιμικό χειροκρότημα, α-ντίστοιχο του μειωμένου σε αριθμό ακροατη-ρίου και όχι της αξίας της ανακοίνωσης, τον έ-

57

Από την πένα σας

βγαλε από τις σκέψεις του. Τώρα ο Πρόεδροςτης συνεδρίασης καλούσε τον Ιωάννη Π. ναπαρουσιάσει την εργασία του Νοσοκομείουτους. Και πώς αλλιώς να κάνει την προσφώνη-ση αφού στο πρόγραμμα το όνομα του Γιάννηήταν υπογραμμισμένο και όχι του Μιχάλη; Ό-μως μία έκτακτη οικογενειακή υποχρέωση είχεκρατήσει τον Γιάννη μακριά από το συνέδριο,και ο κλήρος έπεσε στον ίδιο να τον αντικα-ταστήσει. Της Κλινικής ήταν τα περιστατικά,τα περισσότερα διεκπεραιωμένα από τον ίδιο,με τους ειδικούς προϊσταμένους του φυσικά.Διαβαστερός ειδικευόμενος, όχι όμως προε-τοιμασμένος επαρκώς να υποστηρίξει τα στα-τιστικά αποτελέσματα της εργασίας σε σύγκρι-ση με τη βιβλιογραφία. Αρνήθηκε όσο μπο-ρούσε, αλλά τελικά υπέκυψε στις πιέσεις τουεπιμελητή του όταν εκείνος του υποσχέθηκεπως θα είναι παρών στην παρουσίαση.

Σηκώθηκε και προχώρησε διστακτικάπρος το βήμα. «Συγγνώμη, κύριε Πρόεδρε. Δενπρολάβαμε να ενημερώσουμε για την αλλαγήτου ονόματος…» Χαιρέτησε προεδρείο και πα-ριστάμενους και «Την πρώτη διαφάνεια παρα-καλώ…» Στην οθόνη όμως έκανε την εμφάνι-σή της η τελευταία ευχαριστήρια διαφάνειατης ομιλίας με το σκίτσο ενός προβληματισμέ-νου γκριζομάλλη χειρουργού να κρατά χειρό-γραφες σημειώσεις. Δίπλα του μία στοίβα απόχαρτιά με διαγράμματα, στατιστικές και 5-6 α-νοιγμένα βιβλία, όλα φύρδην μίγδην πάνω στογραφείο. Τον είχε εντυπωσιάσει αυτή η εικόνα,και την είχε κρατήσει για τον επίλογο όταν τουανατέθηκε η παρουσίαση. Κατά την πρόβα τηνέδειξε και σε δυο-τρεις φίλους. Να την έβαλεκατά λάθος στην αρχή της ομιλίας ή μήπως ό-λες οι διαφάνειες είχαν μπει ανάποδα; Ο Πρό-εδρος ζήτησε να ανάψουν τα φώτα. Ο Μιχάληςέχασε το χρώμα του. Ψέλλισε ένα «Συγγνώμηγια το λάθος» όταν μια οικεία και βροντώδηςφωνή, η φωνή του επιμελητή του από το μέ-σον της αίθουσας, τον συνέφερε. «Κύριε Πρό-εδρε», είπε και συστήθηκε, «θα σας κάνω μία

σύντομη εισαγωγή στο θέμα…». Στο μεσοδιά-στημα ο ειδικευόμενος ασχολήθηκε με την ορ-θή επανατοποθέτηση των διαφανειών στονπροβολέα και η ομιλία, η πρώτη του Μιχάληπου θα του έμενε αξέχαστη, πήρε τον δρόμοτης.

* * *

Του Κώστα του άρεσαν οι εργασίες. Δευτε-ροετής ειδικευόμενος σε μεγάλο νοσοκομείοτης περιφέρειας, δεν του έλειπε ποτέ ούτε τουλικό και κυρίως ούτε οι ιδέες. Ενθουσιάστηκεμε τα πόστερ που κατά κάποιο τρόπο υποκα-θιστούσαν τις ελεύθερες ανακοινώσεις. Δύο ό-λοι κι όλοι οι ειδικευόμενοι της Κλινικής και οιεκπαιδευτικές άδειες χορηγούνταν με το…σταγονόμετρο. Ποτέ δεν τα κατάφερνε να πα-ρακολουθήσει όλες τις ημέρες κάποιου συνε-δρίου αφού το καθήκον τον τραβούσε πίσωστην Κλινική. Έτσι και τώρα. Μέχρι την ενάτηπρωινή η προθεσμία ανάρτησης και ο Κώστας,παρότι ξεκίνησε χαράματα από την πόλη του,δεν τα κατάφερε να φθάσει πριν τη δεκάτη.Εξάλ λου το πόστερ δεν το είχε μαζί του: η πόληόπου εργαζόταν δεν είχε την πολυτέλεια τόσοεξελιγμένων εργαστηρίων. Το είχε παραγγείλειτηλεφωνικά σε φωτογραφείο της Θεσσαλονί-κης, είχε ταχυδρομήσει την εργασία και είχε α-ναθέσει στον Δημήτρη, συμφοιτητή και φίλο,την παραλαβή του. Το ραντεβού για την αφι-σοκόλληση ήταν μπροστά στο σημείο ανάρ-τησης του πόστερ. Τώρα ο Κώστας αγωνιούσεγια την καθυστέρηση του φίλου του, αλλά τουήταν αδύνατον να επικοινωνήσει μαζί του. Στιςεπανειλημμένες του κλήσεις στο σταθερό δεναπαντούσε. Η χρήση των κινητών δεν ήταν α-κόμη πολύ διαδεδομένη και δεν τα σήκωνε τοδικό τους βαλάντιο. Σε πολλά ταίριαζαν οι δύοφίλοι. Είχαν όμως διαφορετική άποψη για τηνέννοια της συνέπειας. Περασμένες 10 και που-θενά ο Δημήτρης. Όταν κάποια στιγμή εμφα-νίστηκε, ο Κώστας προσπέρασε καλημερίσμα-τα και χειραψίες, άρπαξε το πόστερ από τα χέ-

58


ρια του και απαίτησε ψαλίδι και κολλητική ται-νία. Ο Δημήτρης τον κοίταξε εμβρόντητος. Μό-νο το πόστερ είχε μαζί του. Πουθενά τα απα-ραίτητα της αφισοκόλλησης. Μία γρήγορη α-γωνιώδης αναζήτηση στη γειτονιά έφερε απο-τέλεσμα. Δανείστηκαν ταινία διπλής όψης απόέναν εξίσου αργοπορημένο αλλά καλύτερα ε-φοδιασμένο συνάδελφο και ανήρτησαν τη«Λαπαροσκοπική αφαίρεση της χοληδόχου κύ-στης», τυπωμένη έγχρωμη σε φύλλα Α3 και Α4.Το μέλλον θα έφερνε την ψηφιακή προετοιμα-σία και τις μεγάλες έγχρωμες αφίσες, όπως καιτα CD και τα στικάκια μνήμης με τις προβολέςPowerPoint, και τέλος την ηλεκτρονική προ-βολή των εργασιών χωρίς να χρειάζεται ανάρ-τηση, που όμως θα έβαζε τέρμα στα πηγαδά-κια μπροστά στα πόστερ στη συγκριτική ανά-γνωση και τη συζήτηση με τον συγγραφέα. Ω-στόσο, αυτά ήταν ακόμη… επιστημονική φα-ντασία.

«Λαπαροσκοπική χολοκυστεκτομή» το θέματου πόστερ. Παραπλήσιο το θέμα σε ελεύθερηανακοίνωση στη διπλανή αίθουσα Α που οΚώστας δεν ήθελε με τίποτε να χάσει. Μόνοπου προς στιγμήν πίστεψε πως η ασυνέπειατου φίλου του θα του στοίχιζε ακριβά. Παρ’ ό-λη τη βεβαιότητά του ότι θα είχε τελειώσει ηανακοίνωση, μπήκε στην αίθουσα. Ένας α-σπρομάλλης προβληματισμένος χειρουργόςπνιγμένος σε σημειώσεις και βιβλία φιγουρά-ριζε στην οθόνη μαζί με τις ευχαριστίες του ο-μιλητή. Του άρεσε η διαφάνεια. Τόσο που γιαδευτερόλεπτα ξέχασε και την πικρία του πουδεν πρόλαβε την ομιλία. Πρόσεξε τον νεαρόγιατρό που εγκατέλειπε κάθιδρος το βήμα. Τονπαρομοίασε χωρίς να το θέλει με τον χειρουρ-γό της διαφάνειας σε πολύ νεαρότερη ηλικία.“Λαπαροσκοπική χολοκυστεκτομή: ενδείξεις καιεπιπλοκές” από το Γενικό Νοσοκομείο…» ηπροσφώνηση του Προέδρου του φάνηκε πο-λύ-πολύ ευχάριστη. Ξέχασε τον νεαρό χει-ρουργό και προσηλώθηκε στην ομιλία που τονενδιέφερε.

* * *

Μετά το πέρας των ελεύθερων ανακοινώ-σεων ένας προσκεκλημένος Άγγλος χειρουργόςθα ανέπτυσσε την τελευταία πειραματική τουεργασία. Το επίπεδο των αγγλικών και του Μι-χάλη και του Κώστα θεωρούνταν αρκετά έωςπολύ καλό. Με περισσή ευκολία αναλάμβαναντην αγγλική μετάφραση των περιλήψεων στιςεργασίες των Κλινικών τους. Πίστεψαν λοιπόνπως θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν τηνξενόγλωσση ομιλία αλλά διαψεύστηκαν. Και φυ-σικά ούτε συζήτηση για απευθείας μετάφραση:θα ανέβαζε κι άλλο το ήδη υψηλό κόστος τουσυνεδρίου. Μετά από ένα τέταρτο της ώρας ε-γκατέλειψαν την προσπάθεια και βγήκαν σχε-δόν ταυτόχρονα από την αίθουσα. Έτσι έγινε καιη γνωριμία τους. Προχώρησαν μαζί προς τομπαρ. Ένας καφές ήταν ακριβώς ό,τι τους έλειπε.Το κουπόνι του συνεδρίου δεν τους χρησίμευεγιατί οι εργασίες στις δύο αίθουσες συνεχίζο-νταν και η προσφορά του δωρεάν καφέ θα αρ-γούσε. Με τον αχνιστό γαλλικό στο χέρι βολεύ-τηκαν σε ένα γωνιακό ήσυχο τραπεζάκι σαν πα-λιοί καλοί φίλοι. Τι κι αν δεν γνωρίζονταν κανπριν λίγο; Η συζήτηση μεταξύ τους κύλησε τόσοομαλά. Είχαν βρει κοινό δίαυλο επικοινωνίας.

Ξεκίνησαν αναλύοντας τα πρωινά τους πα-θήματα και πέρασαν στις κριτικές των συνε-δρίων. Ωστόσο, σύντομα τράβηξε την προσο-χή τους η συζήτηση μιας παρέας μεσηλίκωνχειρουργών στο διπλανό τραπέζι. «Είναι απα-ράδεκτο να αναθέτουν οι Κλινικές σε άπειρουςειδικευόμενους την ελεύθερη ανακοίνωση γιατίδεν είναι σε θέση να την υποστηρίξουν δεό-ντως». Από εκεί που καθόταν ο Μιχάλης ήταναδύνατον να δει το πρόσωπο του ομιλούντοςχωρίς να γίνει αντιληπτός. Στη στιγμή οι υπό-λοιποι της παρέας διαφώνησαν μαζί του. Προ-φανώς επρόκειτο για παλιούς γνώριμους. «Μα-νώλη, ξεχνάς τα δικά σου; Δεν θυμάσαι πως τηνπρώτη σου ελεύθερη ανακοίνωση την έκανεςχωρίς καθόλου διαφάνειες γιατί υπήρξε ασυμ-βατότητα με τον προβολέα; Τώρα που έγινες Δι-

59


ευθυντής τα θέλεις όλα τέλεια;» Και η συζήτησηπήρε δύσκολα μονοπάτια. Αναφέρθηκαν στιςδυσκολίες που έχει η επιστημονική επιτροπήτου συνεδρίου να ελέγξει την ειλικρίνεια κά-ποιας εργασίας. Αναφέρθηκαν σε περιστατικάανάλογων εργασιών στο εξωτερικό όπου α-ποκαλύφθηκε η νοθεία όταν βρέθηκαν σε κά-δο αχρήστων το Σαββατοκύριακο οι… μετρή-σεις πειράματος που θα τελείωνε επίσημα τηνερχόμενη εβδομάδα και άλλα τόσο χαριτωμέ-να. Και λες και έπαιρνε τη σκυτάλη της ξένηςσυζήτησης ο Κώστας ανέλυσε στον Μιχάληπώς αρνήθηκε να συμμετάσχει σε εργασία ό-που του ζητήθηκε να προσθέσει κάποια επι-πλέον περιστατικά για να βγουν στατιστικώςαξιολογήσιμα αποτελέσματα σύμφωνα με τηδιεθνή βιβλιογραφία. «Τόσα και τόσα συμβαί-νουν», συνέχισε η παρέα των μεσηλίκων. «Στοχέρι μας είναι ως επιτροπή να βάλουμε το δικόμας λιθαράκι στη βελτίωση της κατάστασης».

Η ώρα ήταν περασμένες δύο. Η συνεδρία-ση με τον ξένο προσκεκλημένο τράβηξε πε-ρισσότερο από το αναμενόμενο. Όταν τελεί-

ωσε, ένα πλήθος πεινασμένων γιατρών εγκα-τέλειψε την αίθουσα και κατευθύνθηκε προςτους δύο μεγάλους πάγκους με το έτοιμοcatering.

Ο Μιχάλης με τον Κώστα προτίμησαν νακάνουν μία βόλτα στην παραλία της συμπρω-τεύουσας, μια και η απογευματινή συνεδρίασηδεν θα άρχιζε πριν τις 5. Ξεφύλλισαν το πρό-γραμμα και επεσήμαναν τις συνεδρίες πουτους ενδιέφερε να παρακολουθήσουν τις τρειςεπόμενες μέρες. Τότε που δεν ήξεραν πως στομέλλον με τη μοριοδότηση της συνεχιζόμενηςεκπαίδευσης δεν θα τους έμενε και πολύς ε-λεύθερος χρόνος για βόλτες.

Έκτοτε οι δυο τους είναι πάντοτε σταθεροίστα ανά διετία ραντεβού τους στο ΣυνέδριοΓενικής Χειρουργικής, στην αρχή με εργασίεςκαι αγωνία για τα μόρια, και τώρα που πλησιά-ζουν στη σύνταξη μόνο για να ενημερωθούνγια τις τρέχουσες εξελίξεις. Δεν θέλουν να μοι-άσουν του γκριζομάλλη χειρουργού της δια-φάνειας, του τόσο απελπισμένου και πνιγμέ-νου στις εργασίες του.

Από την πένα σαςΙατρικά θέματα 71 σελ. 60-63

Η Μηχανή σταματά: μια προφητική νουβέλα

Αντώνης Παπαγιάννης

Πνευμονολόγος

Ο Edward Morgan Forster (1879-1970) ήτανΆγγλος συγγραφέας που έγινε ευρύτερα γνω-στός κυρίως από τα έργα του Το πέρασμα στηνΙνδία, Δωμάτιο με θέα και Howards End, που με-ταφέρθηκαν και στον κινηματογράφο. Η νου-βέλα του Η Μηχανή σταματά δεν είναι πολύγνωστή, τουλάχιστον στο ελληνικό αναγνω-στικό κοινό. Πρόκειται για μια ιστορία επιστη-μονικής φαντασίας που πρωτοδημοσιεύθηκετον Νοέμβριο 1909. Έχει χαρακτηρισθεί ωςμια από τις καλύτερες νουβέλες που γράφτη-καν ώς το 1965, και έχει συμπεριληφθεί σεπολλές ανθολογίες επιστημονικής φαντασίας.

Η ιστορία είναι απλή αλλά συγχρόνως προ-καλεί ένα σχεδόν μεταφυσικό δέος. Σε κάποιαμελλοντική εποχή η προηγμένη ανθρωπότηταζει κάτω από την επιφάνεια της γης (μόνο κά-ποιοι πρωτόγονοι απομένουν στον «έξω κό-σμο») και εξαρτάται για την επιβίωσή της απόμια γιγάντια Μηχανή που ρυθμίζει τα πάντα.Μάλιστα έχει φθάσει στο σημείο να βλέπει τηΜηχανή ως θεότητα (ενώ έχει προηγουμένωςαπορρίψει την κάθε είδους θρησκεία) και να

θεωρεί οποιαδήποτε αμφισβήτηση της παντο-δυναμίας της ως ασέβεια και ανταρσία. Ωστό-σο έρχεται μια στιγμή που οι λειτουργίες τηςΜηχανής μία-μία αρχίζουν να… δυσλειτουρ-γούν και να καταρρέουν. Το τέλος είναι δρα-ματικό, αποκαλυπτικό, όχι μόνο για τους ήρω-ες του διηγήματος, αλλά για όλη την εξαρτη-μένη από τη Μηχανή ανθρωπότητα. Η Μηχανήπου σταματά αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγ-ματα «δυστοπικής» επιστημονικής φαντασίας.Ο όρος «δυστοπία» χρησιμοποιείται στη λο-γοτεχνία ως αντίθετο της «ουτοπίας»: η δεύ-τερη περιγράφει έναν εξιδανικευμένο κόσμο,ένα άπιαστο όνειρο (παράδειγμα η ομώνυμη«Ουτοπία» του Thomas More, που γέννησε καιτον αντίστοιχο όρο), ενώ η δεύτερη αναφέρε-ται σε μια εφιαλτική ή εκφυλισμένη κοινωνίαπου συχνά βαδίζει ανεπιστρεπτί προς την κα-ταστροφή (παραδείγματα το 1984 του Orwellκαι ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος τουAldous Huxley).

Η νουβέλα του Forster έχει το βασικό χα-ρακτηριστικό γνώρισμα που συνήθως συνδέ-

61


ουμε με τα έργα του Ιουλίου Βερν: προβλέπειπριν από έναν αιώνα τεχνικά επιτεύγματα πουπλέον γνωρίζουμε και χρησιμοποιούμε σε κα-θημερινή βάση (τηλεπικοινωνίες και τηλεδια-σκέψεις, Διαδίκτυο, κάθε είδους αυτοματι-σμούς που είναι διαθέσιμοι με το πάτημα ενόςκουμπιού). Το κελί, ο ζωτικός χώρος αποκλει-στικής διαβίωσης του κάθε ανθρώπινου όντος,είναι μικρό, κλειστό, απομονωμένο από τον υ-πόλοιπο κόσμο, και προσφέρει στον ένοικότου ένα απόλυτα τεχνολογικό περιβάλλον. Ταπάντα είναι αυτοματοποιημένα, σε πλήρη ε-ξάρτηση από την απρόσωπη Μηχανή, πουφροντίζει για όλες τις ανάγκες και τις ικανο-ποιεί με το παραπάνω, σε σημείο που να είναιαδιανόητο να επιθυμήσει κανείς κάτι που είναι«εξωμηχανικό». Η ανάγκη για σωματική εργα-σία και κάθε είδους κόπο έχει εκλείψει, με α-ποτέλεσμα την ατροφία του σώματος, που εί-ναι πλέον ανίκανο να επιτελέσει και το ελάχι-στο παραγωγικό έργο. Η διεπικοινωνία έχει α-ναχθεί σε υπέρτατη αξία, μόνο που γίνεται ει-κονικά, χωρίς πραγματική επαφή με άλλουςανθρώπους. Η τυχαία και κατά λάθος φυσική,σωματική επαφή με άλλους είναι τόσο ασυνή-θιστη που προκαλεί απερίγραπτη δυσφορίακαι πανικό στους ανθρώπους των κελιών. Α-κόμη και η θέα του έξω κόσμου, της γης, τουουρανού και των άστρων, είναι κάτι που οι άν-θρωποι το απορρίπτουν διότι «δεν τους δίνειιδέες». Η κάθε είδους πληροφορία και γνώσηείναι διαθέσιμη σε όλους εκεί που βρίσκονται,στον μικρόκοσμό τους.

Η όλη αφήγηση παραπέμπει σε καταστά-σεις και φαινόμενα που μας είναι σήμερα πολύοικεία: τα πιάτα ή πλακίδια επικοινωνίας (τά-μπλετ και smartphones), τα συνεχή μηνύματα,τα like και οι φίλοι στο Facebook, η εξ αποστά-σεως παρακολούθηση ταινιών, διαλέξεων,μουσικής, οι κάθε είδους αυτοματισμοί, η α-τροφία του σώματος που δεν έχει ανάγκη νακινηθεί ή να ασκηθεί, η «παραγωγή ιδεών» μεαφηρημένο, σχεδόν άχρηστο περιεχόμενο, τέ-

λος η de facto «θεοποίηση» και λατρεία τηςΜηχανής και ο φόβος μη τυχόν κάνει κάποιοςκάτι που δεν προβλέπεται από τις αναρίθμητεςλειτουργίες της. Θα τολμούσα να ισχυρισθώότι αν ένας σύγχρονος συγγραφέας ήθελε ναπεριγράψει την τρέχουσα πραγματικότητα μενύξεις και αναφορές σε γνωστά μας φαινόμε-να, δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι καλύτερο.

Ένα θέμα που κυριαρχεί στη δυστοπικήλογοτεχνία είναι ότι ο κόσμος βρίσκεται υπότην εξουσία μιας πανίσχυρης δικτατορίας κά-ποιου είδους, απέναντι στην οποία προσπαθείνα ξεσηκωθεί ή έστω να επιβιώσει διατηρώ-ντας κάτι διαφορετικό από το επιβεβλημένο«δόγμα». Στη «Μηχανή» το θέμα αυτό εκδη-λώνεται έμμεσα, με την πλήρη εξάρτηση πουη φανταστική ανθρωπότητα έχει από το δη-μιούργημά της. Υπάρχει όμως μια ουσιαστικήδιαφορά: η Μηχανή δεν φαίνεται να ανέλαβεαυθαίρετα και δικτατορικά τη δύναμη που έ-χει. Αντίθετα, οι άνθρωποι-κατασκευαστές τηνέχουν ανεβάσει στο επίπεδο αυτό και έφθασαννα την υπηρετούν πιστά, να υπακούνε στα κε-λεύσματά της, και τελικά να τη λατρεύουν καινα μην τολμούν να φερθούν με τρόπο «εξω-μηχανικό». Με άλλα λόγια, οι ίδιοι οι άνθρωποιέχουν υποτάξει την κοινωνία τους σε ένα δικότους τεχνολογικό επίτευγμα. Μπορεί κανείςνα φαντασθεί κάτι που πλησιάζει περισσότεροτη σύγχρονη πραγματικότητα των ψηφιακώνδεσμών που χαλκεύουμε γύρω μας;

Θα πει βέβαια κανείς: καλά όλα αυτά σανπροβλέψεις και «προφητείες» που επαληθεύ-τηκαν ως προς το τεχνικό τους σκέλος. Γιατίόμως να πρέπει να οδηγήσουν σε καταστρο-φή; Μήπως ο συγγραφέας είναι υπερβολικόςστους φόβους του ή απλώς αφήνει τη φαντα-σία του να καλπάζει; Μακάρι να είναι έτσι. Ω-στόσο, βλέποντας τη ραγδαία εξάρτησή μαςαπό την τεχνολογία των επικοινωνιών και τηςάμεσης πληροφόρησης, καθώς και την αυξα-νόμενη διασύνδεσή της με άλλες υπηρεσίες,μπορούμε να κάνουμε τις απαραίτητες προε-

62


κτάσεις και να σκεφθούμε ότι η ευκολία τωνυπηρεσιών αυτών οδηγεί σε απώλεια αντιστοί-χων σωματικών δεξιοτήτων, μείωση της χει-ρωνακτικής εργασίας, αποφυγή κάθε είδουςκόπου και μόχθου. Και βέβαια, η ψηφιακή ε-ποχή δεν έχει ακόμη καταφέρει να βάλει, στηνκυριολεξία, ψωμί και φαγητό στο τραπέζι μας,αν δεν προηγηθεί η αναγκαία χειρωνακτική α-γροτική και κτηνοτροφική δραστηριότηταπολλών άλλων ανθρώπων.

Πέρυσι (13/1/2016) η εφημερίδα Guar dianδημοσίευσε ένα άρθρο1 που αναφερότανστην κυριαρχία των smartphones στη ζωήμας. Έχει διαπιστωθεί ότι πάρα πολλοί εργα-ζόμενοι σε επιχειρήσεις (αλλά και απλοί άν-θρωποι, θα πρόσθετα) δεν μπορούν να ζή-σουν μακριά από τον φορέα του ηλεκτρονικούτους ταχυδρομείου και νιώθουν την ανάγκη(που φθάνει στην εξάρτηση) να ελέγχουν ταμηνύματά τους κάθε λίγο. Μάλιστα έχει υπο-λογισθεί ότι πολλοί ουσιαστικά ακυρώνουντον χρόνο των τακτικών διακοπών τους με τηνασχολία αυτή, με αποτέλεσμα να μη χαλαρώ-νουν ποτέ και να οδηγούνται τελικά σε επαγ-γελματική εξουθένωση (burnout). Έτσι, έναχρηστικό αντικείμενο που εισήχθη αρχικά ωςευκολία και εργαλείο απελευθέρωσης βιώνε-ται πλέον ως μια περίεργη μορφή τυραννίαςμε εθιστικές ιδιότητες. Μάλιστα ο αρθρογρά-φος Peter Fleming πρότεινε, ως δοκιμή τουβαθμού της εξάρτησης, να ζητήσουμε από κά-ποιον υπάλληλο του οικονομικού Σίτι του Λον-δίνου να κλείσει το τηλέφωνό του την ώρα τουφαγητού: θα αποκτήσουμε έναν εχθρό στηστιγμή. Όπως λέει, «η τυραννία του εργασιακούe-mail είναι οικονομική ή ακόμη και κοινωνικήασθένεια και θα πρέπει να αντιμετωπισθεί σ’ αυ-τό το επίπεδο, διότι το στρες και η επαγγελματικήεξουθένωση που προκαλεί η εξάρτηση αυτήσκοτώνει την παραγωγικότητα».

Πιο πρόσφατα ο γνωστός δημοσιογράφοςκαι ακτιβιστής George Monbiot έγραφε σε άρ-θρο του με τίτλο “Screened out”2:

«Μας χωρίζει από τον κόσμο ένα στρώμαγυαλιού. Η κλιματική αλλαγή, οι μακρινοί πόλε-μοι, η διάβρωση της δημοκρατίας, η αναβίωσητου φασισμού – μέσα στα κλιματιζόμενα κελιάμας, όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν ως αφηρη-μένες έννοιες […] Η συρρίκνωση της επαφήςμας με τον ψηλαφητό κόσμο έχει συμβεί με τα-χύτητα τέτοια με την οποία παλεύουμε να προ-σαρμοσθούμε, με συνέπειες που δεν μπορούμεακόμη να συλλάβουμε […] Υποπτεύομαι ότι όλοαυτό είναι μόνο η αρχή. Η εικονική πραγματικό-τητα είναι ακόμη στη βρεφική ηλικία […] Τα γυα-λιά εικονικής πραγματικότητας απειλούν να με-τατρέψουν τους πάντες σ’ αυτό που οι Ιάπωνεςονομάζουν «χικικομόρι» – ανθρώπους που έχουναποσυρθεί τόσο βαθιά μέσα σε εικονικούς κό-σμους, ώστε οι γύρω τους δεν μπορούν πια νατους φτάσουν. Αυτό μας κάνει ιδιαίτερα ευάλω-τους σε πολιτική χειραγώγηση».

Η τεχνολογία προκαλεί φυσική φθοράστην ανθρωπότητα και με άλλους τρόπους, ε-κτός από την ψυχική εξάρτηση. Μαθαίνουμε,π.χ., από σχετικά δημοσιεύματα ότι κάθε και-νούριο «μηχανάκι» (γκάτζετ) έχει τις δικές τουκατασκευαστικές απαιτήσεις σε σπάνια υλικάκαι μέταλλα, που αποκτώνται με σκληρή ερ-γασία πολλών «μη προνομιούχων» ανθρώπωνσε χώρες του τρίτου και τέταρτου κόσμου. Κά-ποια στιγμή όλα αυτά μπορεί να εξαντληθούν.Εξάλλου, η αδιάκοπη ανανέωση των συσκευ-ών οδηγεί σε αντίστοιχη απόρριψη εκατομμυ-ρίων άλλων, που δεν ανακυκλώνονται πλήρωςκαι επιβαρύνουν το περιβάλλον. Η συνεχήςδημιουργία και αναβάθμιση δικτύων απαιτείαυξανόμενους πόρους σε υποδομή και κατα-νάλωση ενέργειας. Όλες οι συσκευές χρειάζο-νται ρεύμα για φόρτιση. Με άλλα λόγια, έχου-με μια διαρκή κατανάλωση ενεργειακών πό-ρων και συνεπώς υπερφόρτιση των σχετικώνδομών. Πόσο μπορεί να αντέξει ένα τέτοιο α-δηφάγο σύστημα;

Για να μην παρεξηγηθώ: δεν είμαι τεχνο-φοβικός ούτε απορρίπτω την εντυπωσιακή ε-

63


ξέλιξη στις επικοινωνίες και τον ψηφιακό κό-σμο. Άλλωστε, έμαθα για την ύπαρξη της νου-βέλας αυτής διαβάζοντας ένα άρθρο στο Δια-δίκτυο, βρήκα το κείμενό της με αναζήτησηστο Google, τη διάβασα στην οθόνη, κι έγρα-ψα τα παραπάνω ανατρέχοντας σε ψηφιακέςπηγές, χωρίς να χρειασθεί να μετακινηθώ ούτεμέτρο από το γραφείο μου. Ωστόσο, δεν βλά-πτει να βλέπουμε όλα τα τεχνολογικά επιτεύγ-ματα ως ανθρώπινα κατασκευάσματα και, στομέτρο του δυνατού, να κρατούμε μια «από-σταση ασφαλείας» από τα μέσα αυτά που τό-σο διευκολύνουν τη ζωή μας, αποφεύγονταςέτσι να τα ειδωλοποιούμε. Αν όχι για κάποιονάλλο λόγο, έστω και μόνο διότι η τυχόν κατάρ-ρευσή τους κάποια μέρα μπορεί να μας αφή-

σει κυριολεκτικά έκθετους απέναντι σ’ ένα πε-ριβάλλον που θα μας είναι πλέον ξένο, σχεδόνεχθρικό, αφού θα έχουμε ξεμάθει να ζούμεπραγματικά (ας σκεφθούμε μόνο πώς νιώθου-με σε μια διακοπή της ηλεκτροδότησης ή ότανδεν έχουμε σήμα στο κινητό μας τηλέφωνο ήπρόσβαση στο Διαδίκτυο…).

Παραπομπές1. http://www.theguardian.com/commentisfree/2016/

jan/13/smartphone-boss-of-you-burn-out-societal-malaise

2. http://www.monbiot.com/2017/03/02/screened-out/

Η νουβέλα Η Μηχανή σταματά κυκλοφόρησεπρόσφατα σε μετάφραση του Γ. Λαμπράκου απότις Εκδόσεις Οκτώ (ISBN: 978-618-5077-17-4).

ΝεκρολογίαΙατρικά θέματα 71 σελ. 64-66

Σωτήριος Γ. Φαλτσής

Ο Σωτήριος Φαλτσής γεννήθηκε στις 7 Ιανου-αρίου 1922. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπι-στήμιο Αθηνών. Μετεκπαιδεύθηκε στο Πανε-πιστήμιο της Pennsylvania (Hospital of the U-niversity of Pennsylvania), των ΗΠΑ, ως υπό-τροφος του Ιδρύματος Fulbright (ένας απότους πρώτους). Επέστρεψε στην Ελλάδα καιδιορίσθηκε βοηθός της Παθολογικής Προπαι-δευτικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής τουΑΠΘ με διευθυντή τον (τότε) καθηγητή Παθο-λογίας Γεώργιο Δεληγιάννη. Αναγορεύθηκε δι-δάκτορας της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ τονΜάιο του 1958.

Εκλέχθηκε υφηγητής Παθολογίας της Ια-τρικής Σχολής του ΑΠΘ το 1965.

Υπηρέτησε ως επιμελητής της Παθολογι-κής Προπαιδευτικής Κλινικής της ΙατρικήςΑΠΘ υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Γεωργί-ου Δεληγιάννη.

Δίδαξε στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ ως ε-ντεταλμένος υφηγητής της Παθολογικής Προ-παιδευτικής Κλινικής του Πανεπιστημίου.

Διετέλεσε Διευθυντής της ΠαθολογικήςΚλινικής του Α΄ Νοσοκομείου ΙΚΑ Θεσσαλονί-κης και στη συνέχεια διευθυντής της Παθολο-

γικής Κλινικής του Β΄ Νοσοκομείου ΙΚΑ Θεσ-σαλονίκης, απ’ όπου συνταξιοδοτήθηκε.

Υπήρξε μέλος πολλών επιστημονικών ε-ταιρειών, μεταξύ των οποίων και των: RoyalSociety of Medicine (από 17 Μαρτίου 1964)και The New York Academy of Sciences (από1 Οκτωβρίου 1980).

Τον καθηγητή Σωτήριο Φαλτσή τον γνώ-ρισα στο τέλος της δεκαετίας του ’70 όταν δη-μιουργήθηκε το Β Νοσοκομείο του ΙΚΑ «ΠΑ-ΝΑΓΙΑ» και εκείνος ανέλαβε τη διεύθυνση τηςΠαθολογικής Κλινικής. Η Παθολογική Κλινικήστην αρχική της μορφή είχε 4 επιμελητές καισυγκεκριμένα έναν παθολόγο, ο οποίος είχεκαι την υπευθυνότητα όλων των παθολογικώνασθενών και των εξωτερικών ιατρείων της Κλι-νικής (Βασίλειος Καυκιάς), έναν παθολόγο οοποίος ανέλαβε να διοργανώσει το Διαβητο-λογικό τμήμα (Νικόλαος Παπάζογλου), έναννεφρολόγο (Γεώργιος Βαγιωνάς) και έναν εν-δοκρινολόγο, τον υπογράφοντα.

Μετά μερικά χρόνια λειτουργίας της Κλινι-κής με αυτό το σχήμα τα τμήματα της ενδοκρι-νολογίας και της νεφρολογίας αυτονομήθηκανκαι έγιναν Κλινικές, οι αντίστοιχοι δε επιμελητές

65

Νεκρολογία

έγιναν διευθυντές. Ο Ν. Παπάζογλου απεχώ-ρησε και έγινε διευθυντής της ΠαθολογικήςΚλινικής του Νοσοκομείου «ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ».

Κατά τη διάρκεια της πολυετούς συνερ-γασίας μας είχα την τύχη να γνωρίσω έναπρότυπο εξαίρετου επιστήμονα και ευπα-τρίδη, με όλη τη σημασία της λέξεως, συ-ναδέλφου.

Θυμάμαι τις εβδομαδιαίες επιστημονικέςσυγκεντρώσεις μας στο γραφείο του, όπου εί-χε πάντα μαζί του ανάτυπα από ενδιαφέρου-σες εργασίες που μόλις είχαν δημοσιευθεί στα2 αγαπημένα του περιοδικά, το Lancet και τοNew England Journal of Medicine, και μας ζη-τούσε, αφού διάβαζε τα συμπεράσματα, να τασχολιάσουμε. Όταν οι εργασίες αφορούσαν ε-ξειδικευμένα θέματα υποειδικοτήτων, π.χ., εν-

δοκρινολογίας, κρατούσε σημειώσεις και μετάμου ζητούσε να μείνω και να απαντήσω στιςερωτήσεις του, οι οποίες ήταν πάντα εύστοχεςκαι διεισδυτικές.

Έχαιρε του γενικού σεβασμού και της πλή-ρους αποδοχής όλων των συναδέλφων. Ανμας απασχολούσε κάποιο διοικητικό πρόβλη-μα (και ήταν πολλά και σχεδόν καθημερινά),ήταν αυτός που αναλάμβανε να μεσολαβή-σει στη Διοίκηση και να το επιλύσει, παρ’όλο που είχαμε αυτονομηθεί.

Σε όλες τις ημερίδες και τα επιστημονικάσυνέδρια που διοργανώναμε ήταν πάντααυτός που θα είχε και την τελευταία λέξη.

Πολύ συχνά και ιδιαίτερα στις γιορτές μαςκαλούσε όλους στο σπίτι του για να γιορτά-σουμε μαζί. Η γυναίκα του Πελαγία και ο ίδιος

Από την επίσκεψη του καθηγητού της ενδοκρινολογίας και πρύτανη του Παν/μίου Lomonosov της Μόσχας το 1978 στοΒ΄ ΙΚΑ Νοσοκομείο «ΠΑΝΑΓΙΑ». Από αριστερά ο καθηγητής Σ. Φαλτσής, ο Γ. Κρασσάς, ο πρύτανης και οι διερμηνείς τουεδώ προξενείου.

66


που αποτελούσαν ένα ξεχωριστό και εκλεκτόπνευματικό ζευγάρι (είναι και εκείνη καθηγή-τρια της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ.) μας έδι-ναν μαθήματα φιλοξενίας σε κάθε συγκέ-ντρωση. Αλησμόνητες, ξεχωριστές στιγμέςγια μένα.

Αγαπητέ μας Σωτήρη, θα μείνεις πάνταστη μνήμη μας ως ένας ξεχωριστός συνάδελ-φος, ένας ευπατρίδης της ιατρικής, που δίδα-ξες πολλά σε πολλούς και κέρδισες την καρδιάμας και τη φιλία μας με την ακεραιότητα τουχαρακτήρα σου.

Θα σε θυμόμαστε πάντα. Καλό σου ταξίδι!

Δρ. Γεράσιμος Κρασσάς MD, PhD, FRCP (Lond)

ΕνδοκρινολόγοςΑμ. Καθηγητής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ

ΠΡΟΣΘΗΚΗ: Ας μου επιτραπεί να προσθέσωως ελάχιστο φόρο τιμής δυο λόγια για μια λι-γότερο γνωστή αλλά ιδιαίτερα σημαντική πτυ-χή του έργου του εκλιπόντος. Το 1999 ανατέ-θηκε από τον Πανελλήνιο Ιατρικό Σύλλογοστον ΙΣΘ η εκπόνηση ενός σχεδίου κώδικα δε-οντολογίας που θα υποβαλλόταν στη συνέχειαγια επεξεργασία στον ΠΙΣ και τελικά στο Υ-πουργείο. Με τη σειρά του ο ΙΣΘ ανέθεσε τοέργο αυτό σε επιτροπή μελών του υπό τηνπροεδρία του καθηγητή Σωτηρίου Φαλτσή. Η

επιτροπή άρχισε το έργο της τον Οκτώβριο1999 και ολοκλήρωσε το σχεδίασμα του κώ-δικα τον Ιανουάριο 2001, μετά από 47 πολύω-ρες συνεδριάσεις. Το σχεδίασμα αυτό δημο-σιεύθηκε στα Ιατρικά Θέματα (τεύχος 21, Ιαν.-Μάρτιος 2001, σελ. 11-18) και απετέλεσε τηβάση για τον ισχύοντα Κώδικα Ιατρικής Δεο-ντολογίας (Ν. 3418, 28/11/2005). Όπως έγραφεο καθηγητής Σ. Φαλτσής στο εισαγωγικό τουσημείωμα: «Πρώτιστος και κύριος σκοπός τουΚώδικα είναι η ορθή καθοδήγηση του Ιατρού κα-τά την άσκηση των καθηκόντων του, αλλά και ηπροστασία του αρρώστου από την ιατρική ά-γνοια βασικών κανόνων συμπεριφοράς που διέ-πουν τη σχέση ιατρού-ασθενούς. Ενισχύεται έτσιη διατήρηση ακεραίας της προσωπικότητας τουαρρώστου και ενθαρρύνεται η συμμετοχή τουστη λήψη αποφάσεων που έχουν σχέση με τηνυγεία του και κατ’ επέκταση τη ζωή του. Πρόθεσητης Επιτροπής είναι να αποτελέσει ο Κώδικας όχιμόνο έναν οδηγό-πλαίσιο ορθής ασκήσεως αυ-τού του τόσο σημαντικού για τον άνθρωπο ε-παγγέλματος, αλλά και γενικό οδηγό για καλύ-τερη κατανόηση από τους νομικούς των ιδιαζου-σών συνθηκών που διέπουν τις σχέσεις αρρώ-στου-ιατρού». Η στενή συνεργασία μαζί τουστο επίπονο αυτό έργο ήταν μια ιδιαίτερα δι-δακτική εμπειρία για όλα τα μέλη της επιτρο-πής εκείνης.


ΝεκρολογίαΙατρικά θέματα 71 σελ. 67-68

Κωνσταντίνος Καραμόσχος

Την Τετάρτη 01.03.2017 έφυγε αναπάντεχα απόκοντά μας σε ηλικία 69 ετών ο αείμνηστος χει-ρουργός Κωνσταντίνος Καραμόσχος, επί 16 συ-ναπτά έτη διευθυντής της Β΄ Χειρουργικής Κλι-νικής του Γ. Π. Νοσοκομείου «Παπαγεωργίου»Θεσσαλονίκης. Την επόμενη ημέρα η οικογέ-νειά του, οι συγγενείς, σύσσωμο το προσωπικότου Νοσοκομείου μας, ο ιατρικός κόσμος τηςΘεσσαλονίκης, οι γνωστοί, οι φίλοι αλλά καιπολλοί ασθενείς του συνέρρευσαν στον μητρο-πολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμάκαι σε μία κατανυκτική και συναισθηματικάφορτισμένη ατμόσφαιρα του απηύθυναν μεπόνο και πολλή θλίψη το ύστατο «χαίρε».

Ο πολύ αγαπητός σε όλους μας «Ντίνος»,όπως του άρεσε να τον αποκαλούμε, υπήρξεένας άνθρωπος μικρός το δέμας αλλά πολύμεγάλος στο πνεύμα και στην ψυχή. Γεννήθηκετην 17.03.1948 στη Θεσσαλονίκη, αποφοίτησεαπό τη Γερμανική Σχολή το 1966, πήρε το πτυ-χίο της Ιατρικής από το Α.Π.Θ. το 1973 και ε-ξειδικεύθηκε στη γενική χειρουργική και τηναγγειοχειρουργική στη Δυτική Γερμανία, όπουεκπόνησε και τη διδακτορική του διατριβή το1979.

68


Επιστρέφοντας στην πατρώα γη υπηρέτη-σε σε πολλά νοσηλευτικά ιδρύματα της χώραςγια να καταλήξει το 1999 στον τελευταίο με-γάλο σταθμό της καριέρας του, το Νοσοκομείο«Παπαγεωργίου», το οποίο αγάπησε και υπη-ρέτησε με μεγάλο πάθος και αφοσίωση. Υπήρ-ξε ένας άνθρωπος σεμνός και ταπεινός. Δια-κρίθηκε για την εντιμότητά του, την καλοσύνητου αλλά και ευαισθησία του και το μεγάλοπάθος του για τον άνθρωπο και την ιατρική ε-πιστήμη. Προς τους συνεργάτες του υπήρξεεπιεικής και δίκαιος, προς δε τους ασθενείςτου υποδειγματικά αφοσιωμένος και μεγαλό-ψυχος. Η βαθιά ριζωμένη πίστη του στο κα-θήκον, ο άκαμπτος, ακλόνητος και ακούρα-στος χαρακτήρας του προκαλούσε σε όλουςμας δέος και θαυμασμό.

Συμμετείχε με ζήλο και επιμονή στην εκ-παίδευση νέων συναδέλφων, στην οργάνωσηπληθώρας ιατρικών εκδηλώσεων και συνε-δρίων, υπήρξε μέλος σε πολλές επιστημονικέςεπιτροπές και έχαιρε πολύ μεγάλης εκτίμησηςμεταξύ των συναδέλφων του χειρουργών τό-σο για το κλινικό και επιστημονικό του έργοόσο και για τον ευγενικό του χαρακτήρα.

Αλλά και στους κοινωνικούς αγώνες τουτόπου μας έδιδε πάντοτε το παρών και προ-

βληματιζόταν πάρα πολύ και αγωνιούσε γιατο μέλλον της πατρίδας μας. Χωρίς όμως ποτένα χάνει το θάρρος του αγωνιζόταν πάντοτεγια ένα καλύτερο μέλλον.

Στον οικογενειακό τομέα ανέστησε και α-νέθρεψε με την αγαπημένη του σύζυγο, τρίαπολύ αξιόλογα παιδιά που σίγουρα πρέπει νααισθάνονται πολύ περήφανα για τον πατέρατους και είμαστε σίγουροι ότι θα φανούν α-ντάξιά του.

Αγαπητέ μας «Ντίνο», μπορεί τα τέλη τηςζωής σου να μην ήταν όπως όλοι οι άνθρωποιεπιθυμούμε, δηλαδή τελείως ανώδυνα, ήτανόμως πιστεύουμε και χριστιανικά και ανεπαί-σχυντα και ειρηνικά, γι’ αυτό και προσευχόμα-στε ο Δίκαιος Κριτής να κατατάξει και να ανα-παύσει την ψυχή σου «εν σκηναίς δικαίων» α-νοίγοντάς σου βάσει των έργων σου τις πύλεςτου παραδείσου. Εμείς όσο ζούμε θα διατη-ρούμε μέσα στην ψυχή μας άσβεστη τη φλόγατης μνήμης σου. Ας είναι ελαφρύ το χώμα τηςμακεδονικής γης που σε σκεπάζει.

Αιωνία σου η μνήμη.

Ιωάννης Ευαγγέλου Διευθυντής Β΄ Χειρουργικής

Νοσοκομείο «Παπαγεωργίου»

Έκθεση βιβλίουΙατρικά θέματα 71 σελ. 69-74

Έκθεση βιβλίου

Καραμήτσος Δ. Ιστορία της νεότερης Ελλά-δας, πολιτική και στρατιωτική. Τόμος Α’, σελ.384. University Studio Press, Θεσσαλονίκη2016. ISBN: 978-960-12-2304-9. Τόμος Β΄, σελ.484, University Studio Press, Θεσσαλονίκη2017. 978-960-12-2320-9.

Η ενασχόληση με την ιστορία φαίνεται ότι εί-ναι προσφιλής στους θεράποντες της ιππο-κρατικής τέχνης. Ο καθηγητής Δ. Καραμήτσοςακολουθεί την παράδοση αυτή και μας προ-σφέρει σε μορφή συνοπτική τη δική του προ-σέγγιση στα ελληνικά δρώμενα του 20ού αι-ώνα (που ήδη μας φαίνεται τόσο απόμα-κρος…). Γράφει ξεκινώντας από το κρίσιμο ε-ρώτημα: «Γιατί στον αιώνα που μας πέρασε ναζήσουμε εμείς οι Έλληνες δυο μεγάλους διχα-

σμούς, οι συνέπειες των οποίων εξακολουθούννα μας καταδιώκουν;». Εκφράζει την ελπίδα καιτην ευχή κάποτε, γνωρίζοντας την ιστορία μαςκαι διδασκόμενοι από αυτήν, «να σωφρονι-στούμε και να αποφασίσουμε να ομονοήσουμεως έθνος, αποβλέποντες πλέον σε έναν κοινό κα-λό σκοπό». Στο δίτομο έργο του εκθέτει τα γε-γονότα με χρονολογική σειρά, παρουσιάζει ταπρόσωπα-πρωταγωνιστές μέσα από κατά τοδυνατόν ουδέτερο πρίσμα, με ελάχιστες υπο-κειμενικές κρίσεις, και αφήνει τον αναγνώστηνα βγάλει μόνος του συμπεράσματα. Γενικά τοβιβλίο διαβάζεται εύκολα, αν και σε πολλά ση-μεία η γραφή είναι «τηλεγραφική», ενίοτε καικάπως ασύμμετρη, γεγονός πρακτικά αναπό-φευκτο σε μια συνοπτική αφήγηση. Προσω-πικά ομολογώ ότι έμαθα πολλά και γνώρισαανθρώπους που προηγουμένως τους ήξεραμόνο από τις πινακίδες των φερώνυμων δρό-μων! Σε μια εποχή που εμφανίζονται όλο καιπερισσότερο ιδεολογικά «χρωματισμένες» εκ-δοχές της ιστορίας και που τα γεγονότα «ανα-σκευάζονται» με τρόπο οργουελικό για να ε-ξυπηρετούν πολιτικές σκοπιμότητες, το έργοτου Δ. Καραμήτσου αποκτά ιδιαίτερη αξία, καιμπορεί να λειτουργήσει και ως «ορεκτικό» για

70


όσους θελήσουν να εντρυφήσουν σε πιο εκτε-ταμένα συγγράμματα σύγχρονης ελληνικής ι-στορίας. Τον ευχαριστούμε και τον συγχαίρου-με για την Ιστορία του, την οποία συνιστούμεγια ανάγνωση σε κάθε Έλληνα, ιδίως στους νε-οτέρους.

Α. Παπ.

Χίντζογλου-Αμασλίδου Δ. Ψυχογραφήμα-τα-ψυχοποιήματα. Σελ. 154. Εκδόσεις Μέθε-ξις, Θεσσαλονίκη 2016. ISBN: 978-618-5226-01-5.

Η Δέσποινα Χίντζογλου-Αμασλίδου είναι γνωστήστους αναγνώστες τωνΙατρικών Θεμάτων απότην τακτική παρουσίατης στις σελίδες τους.Στον μικρό και καλαίσθη-το αυτό τόμο συγκεν -τρώνει πεζά και έμμετρα«ψυχοπονήματα», όλα

γραμμένα με αμεσότητα, ευαισθησία και δι-εισδυτικό βλέμμα. Σύντομα και εύπεπτα στηνανάγνωση, αφήνουν μια επίγευση διαρκείαςκαι προσφέρουν συγχρόνως εύστοχες αφορ-μές για σκέψη και προβληματισμό, μας καλούννα στοχαστούμε μαζί της. Ας διαβάσουμε τη«Ρουτίνα», τη «Λυτρωτική άνοια», το «Σαν καλήμαθήτρια», το «Λάθος», την «Τελειότητα» (εν-δεικτικοί οι τίτλοι) και ας της ευχηθούμε καλήκαι πάντα δημιουργική συνέχεια.

Α. Παπ.

Τσίκουλας Ι. Ο δικός μου Πολύγυρος. Πρά-ματα και θάματα της παιδικής μου ηλικίας.2016.

Ο τόπος όπου μεγαλώσαμε και πρωτογνωρί-σαμε τον κόσμο είναι σχεδόν πάντα καθορι-στικό στοιχείο για τη μετέπειτα ζωή μας. Οι ει-κόνες του (οπτικές, ακουστικές, βιωματικές)χαράζονται βαθιά στην ψυχή μας, χρωματί-

ζουν όλες τις κατοπινέςμας εμπειρίες, και ανα-δύονται απρόσκλητεςμετά από χρόνια, ακόμηκι όταν άλλα πιο πρό-σφατα βιώματα έχουνδιαγραφεί οριστικά. Οκαθηγητής της Παιδια-τρικής Γιάννης Τσίκουλας,

ομότιμος πλέον, «επισκέπτεται» με όχημα τημνήμη τον Πολύγυρο της παιδικής του ηλικίας,όχι μόνο ως τόπο αλλά κυρίως ως τρόπο τουζην, οικείο και προσφιλή του. Οι αναμνήσειςτου, συχνά δοσμένες με το χαλκιδικιώτικο ι-δίωμα, μεταδίδουν και στον αναγνώστη τη νο-σταλγία του γράφοντος για μιαν άλλη εποχή,στερημένη μεν από ανέσεις και ευκολίες, αλλάπλούσια σε ανθρωπιά. Πρόσωπα, καταστάσεις,έθιμα και συνήθειες της καθημερινής ζωής πα-ρουσιάζονται με ζωντανή αμεσότητα. Το βι-βλίο κοσμείται επίσης με ελαιογραφίες και σκί-τσα με πενάκι του συγγραφέα.

Α. Παπ.

Μπούτης Λ. Αφράλθεια: Αιέν αριστεύειν. Κα-στοριά-Θεσσαλονίκη 2016. ISBN: 978-960-93-8796-5.

Η ποίηση είναι είδος λό-γου που δύσκολα διαβά-ζεται και ακόμη πιο δύ-σκολα γράφεται. Με δυολέξεις θα περιέγραφα τοβιβλίο αυτό ως ποιητικήαυτοβιογραφία. Ο καθη-γητής Λάζαρος Μπούτης

επιχειρεί το δύσκολο άθλημα να καταγράψεισε δεκαπεντασύλλαβους ιαμβικούς στίχουςπροσωπικές εμπειρίες και βιώματα μιας ζωής,τόσο από την ιδιαίτερη πατρίδα του όσο καιαπό «πολλών ανθρώπων άστεα και νόον» πουγνώρισε κατά τη διάρκεια της επιστημονικήςτου «Οδύσσειας» εντός και εκτός Ελλάδος. Τοποιητικό πόνημά του εκτείνεται σε επικές δια-

71

Έκθεση βιβλίου

στάσεις, θα έλεγα (με μια δόση αθώας υπερ-βολής) ανάλογες με εκείνες του καθαρά επι-στημονικού του έργου. Όπως προέγραψα, ηποίηση δεν είναι πάντα εύκολη στην κατανόη-ση, πολύ περισσότερο για όσους δεν γνωρί-ζουν πρόσωπα και πράγματα στα οποία ο γρά-φων συχνά αναφέρεται ελλειπτικά ή κρυπτο-γραφικά. Ωστόσο το τελικό αποτέλεσμα δη-μιουργεί θαυμαστική εντύπωση για το είδοςτου λόγου και την έκτασή του.

Α. Παπ.

Παπαγεωργίου ΓΚ. Ο Άγιος Λουκάς της Κρι-μαίας και ο Αλβέρτος Σβάιτσερ. Σελ. 304. Εκ-δόσεις Επιστροφή 2016. ISBN 978-618-8231-33-7.

Ο Άγιος Λουκάς και ο Αλ-βέρτος Σβάιτσερ είναιδύο μεγάλες μορφές πουσφράγισαν με την πα-ρουσία τους τον 20ό αι-ώνα. Τα σημάδια που ά-φησαν στο πέρασμάτους χάραξαν τη γη καιτη χάραξαν ανεξίτηλα,

γιατί ήταν μια πορεία αγάπης και αυτοθυσίας. Ο συνδυασμός της χρι-στιανικής και της ιατρικής ιδιότητας στα πρό-σωπά τους φανέρωσε μιαν άλλης τάξεως λει-τουργία αγάπης για τον άνθρωπο. Αν και ανή-καν σε διαφορετικούς κόσμους, τους συνδέειαυτή η αγάπη και η διάθεση προσφοράς γιατον πάσχοντα. Αντιμετώπισαν πολλές δυσκο-λίες, που εμείς σήμερα, μη έχοντας ανάλογεςεμπειρίες, ίσως δεν μπορούμε να κατανοήσου-με και να εκτιμήσουμε. Όμως δεν θα πρέπεινα ξεχνάμε ότι η δύναμη του Χριστού τελει-ούται πάντοτε μέσα στους αιώνες εν ασθενεία.Ο συγγραφέας, χειρουργός ο ίδιος, παραθέτειτους «παραλλήλους βίους» των δύο ανδρών,προσφέροντας στους αναγνώστες παραδείγ-ματα αξιομίμητα.

Αθανάσιος Β. Αβραμίδης. Η ιατρική της αν-θρωπιάς. Εκδόσεις Τήνος, Αθήνα 2009.

Ο συγγραφέας, γνωστόςπαλαίμαχος καρδιολόγος,έγραψε τη μελέτη αυτήπαρακινούμενος από την«ανθρωπιά» του ΦέοντορΧάας, ενός γιατρού τηςτσαρικής Ρωσίας. Συμπε-ριέλαβε σ’ αυτήν επτά ε-ξέχουσες προσωπικότη-τες της Ιατρικής, που ά-

σκησαν την «ιατρική της ανθρωπιάς», στην ο-ποία αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου.

Πατσώνης Γ. Σκεύος μετανοίας. Σελ. 184. Εκ-δόσεις Εν πλω 2017. ISBN: 978-960-619-000-1.

Ο παιδίατρος Γιάννης Πα-τσώνης μας προσφέρεισε λογοτεχνική μορφήτον βίο του νεομάρτυραΑγαθάγγελου, από τονΑίνο της Θράκης. Γεννη-μένος το 1800, ορφανόςαπό πατέρα, γίνεται ναυ-τόπουλο σ’ ένα τούρκικο

καράβι, που ο καπετάνιος του θέλησε να τονκάνει ψυχοπαίδι του. Όταν αγκυροβόλησανστη Σμύρνη τον εξανάγκασε να τουρκέψει καιτον ονόμασαν Ισμαήλ. Όμως ο Αθανάσιος –ό-πως ήταν το βαπτιστικό του όνομα– προτίμη-σε να αφήσει την πολυτελή ζωή στο πλουσιό-σπιτο του προύχοντα αυτού. Θεώρησε ως με-γαλύτερο πλούτο τον «ονειδισμό του Χρι-στού». Η «αποστασία» αυτή από το Ισλάμ σή-μαινε θάνατο. Το συναρπαστικό αυτό αφήγη-μα ζωντανεύει τα ηρωικά χρόνια των νεομαρ-τύρων της πίστης.

Α. Παπ.

72


Κουνενής Δ. Ορφέας και Ευρυδίκη. Σελ. 184.Εκδόσεις Θερμαϊκός, Θεσσαλονίκη 2015. ISBN:978-960-9547-36-9.

Τα μυθιστορήματα με με-ταφυσικές αποχρώσειςκαι διαστάσεις είναι ένα ι-διαίτερο είδος λογοτε-χνίας που μοιάζει να συ-νηθίζεται στις μέρες μαςκαι έχει τους δικούς τουθιασώτες. Εδώ ο συγγρα-φέας, συνταξιούχος ο-

φθαλμίατρος, χρησιμοποιεί ένα ζευγάρι ονομά-των γνωστό από την ελληνική μυθολογία για ναπλέξει μια σύγχρονη μυθιστορία, χτισμένη πάνωσε μακροσκελείς θεωρητικές περιγραφές γιαπνευματισμό, ορφικά μυστήρια και περιθανά-τιες εμπειρίες. Η παρεμβολή τόσο μεγάλων πα-ρενθέσεων μέσα στην αφήγηση «αφαιρεί» απότον ειρμό της ιστορίας: ο αναγνώστης σχεδόνδεν θυμάται πού είχε μείνει. Η «διαπλοκή» τουπραγματικού με το φανταστικό μπορεί να είναιτης μόδας, ο χειρισμός της όμως θέλει πολλήδεξιότητα για να δώσει καλό αποτέλεσμα.

Α. Παπ.

Παπαγιάννης Α. Μιλώντας με τον άρρωστο.Εισαγωγή στην Κλινική Επικοινωνία (Β΄ Έκ-δοση). Σελ. 264. University Studio Press, Θεσ-σαλονίκη 2017.

Ενώ η σύγχρονη ιατρικήεναγκαλίζεται όλο και πιοσφιχτά την τεχνολογία, ηεπικοινωνία γιατρού-α-σθενούς προάγει και συ-ντηρεί την ανθρώπινηδιάσταση της θεραπευτι-κής σχέσης. Η κλινική επικοινωνία εί-

ναι μια βασική δεξιότητα που δεν βασίζεταιτόσο σε έμφυτο χάρισμα, όσο σε κατάλληλη

εκπαίδευση και κυρίως σε συστηματική καλ-λιέργεια. Όλοι μπορούμε να μάθουμε να επι-κοινωνούμε καλύτερα, τόσο με τους ασθενείςόσο και με τους συνεργάτες μας, κι αυτό θα α-ποτελέσει ένα σημαντικό κεφάλαιο για την ε-παγγελματική μας επιτυχία, αλλά και πηγήπροσωπικής ικανοποίησης από την άσκησητης ιατρικής.

Ο Αντώνης Παπαγιάννης είναι πνευμονολό-γος και διδάσκει το μεταπτυχιακό μάθημα «Ανα-κουφιστική Φροντίδα» στην Ιατρική Σχολή τουΠανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Γενική Χειρουργική. Τομέας Χειρουργικής,Τμήμα Ιατρικής Α.Π.Θ. (Β΄ Έκδοση). Επιμέ-λεια: Κωνσταντίνος Τσαλής, Απόστολος Καμπα-ρούδης, Βασίλειος Παπαδόπουλος. Σελ. 942.University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2017.

Στην ανανεωμένη καιπλήρως αναθεωρημένηέκδοση παρατίθενται οινέες γνώσεις στον το-μέα της χειρουργικής ε-πιστήμης, με τα κεφά-λαια να έχουν εμπλουτι-στεί με πλήθος εικόνωνκαι σχημάτων, ενώ στο

τέλος κάθε κεφαλαίου έχει προστεθεί περίλη-ψη και ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής, ώστενα μπορεί ο φοιτητής να κάνει μια γρήγορη α-νασκόπηση του κεφαλαίου και να εκτιμήσειτις γνώσεις του.

Σκοπός του είναι να προσφέρει στους φοι-τητές της Ιατρικής την απαραίτητη γνώση πουθα τους δώσει τη δυνατότητα να διαγνώσουντην πάθηση, να κατατοπίσουν και να συμβου-λεύσουν τον ασθενή σχετικά με το πρόβλημαυγείας που αντιμετωπίζει και, τέλος, να τον κα-θοδηγήσουν στην αντιμετώπισή του. Το βιβλίομπορεί να αποτελέσει έναν βασικό και πολύ-τιμο βοηθό για την εκπαίδευση των φοιτητώναλλά και των νέων ιατρών.

Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ...9 Η διδασκαλία...

Documents

Transcript of Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ...9 Η διδασκαλία...