ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ...άρθρου 5 παρ. 11 εδαφ. γ του ν....

ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ

Αριθμ. 101470/Δ2 Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Θρη-

σκευτικών στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο.

Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ

ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

Έχοντας υπόψη:1. Τις διατάξεις του άρθρου 4 παρ. 11 εδαφ. ε και του

άρθρου 5 παρ. 11 εδαφ. γ του ν. 1566/1985 (Α' 167), όπως τροποποιήθηκαν και ισχύουν με τις διατάξεις του άρθρου 7 παρ 1, 2 του ν. 2525/1997 (Α' 188) «Ενιαίο Λύκειο, πρόσβαση των αποφοίτων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου και άλλες διατάξεις».

2. Τις διατάξεις του άρθρου 2 παρ. 3 περ. α υποπ. ββ του ν. 3966/2011 (Α' 118) «Θεσμικό πλαίσιο των Πρό-τυπων Πειραματικών Σχολείων, Ίδρυση Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Οργάνωση του Ινστιτούτου Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ» και λοιπές διατάξεις».

3. Το προεδρικό διάταγμα υπ' αριθμ. 125/2016 (Α' 210) με θέμα «Διορισμός Υπουργών, Αναπληρωτών Υπουρ-γών και Υφυπουργών».

4. Τις διατάξεις του άρθρου 90 του κώδικα Νομοθεσί-ας για την Κυβέρνηση και τα Κυβερνητικά όργανα που κυρώθηκε με το άρθρο πρώτο του π.δ. 63/2005 (Α' 98).

5. Την με αριθμ 21/18-05-2017 πράξη του Δ.Σ. του Ιν-στιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής.

6. Το γεγονός ότι από την παρούσα απόφαση δεν προκαλείται δαπάνη εις βάρος του κρατικού προϋπο-λογισμού του ΥΠ.Π.Ε.Θ. για τις δαπάνες που καλύπτο-νται από αυτόν, σύμφωνα με την με αριθμ. 99392/Β1/14-06-2017 εισήγηση του άρθρου 24 του ν. 4270/2014 (Α' 143), όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 10 παρ. 6 του ν. 4337/2015 (Α' 129) της Γενικής Διεύθυνσης Οικο-νομικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, αποφασίζουμε:

Άρθρο μόνονΤο Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Θρη-

σκευτικών στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο ορίζεται ως εξής:

1. Οι νέες απαιτήσεις για τη θρησκευτική εκπαίδευση στο ευρωπαϊκό περιβάλλον του μαθήματος των Θρη-σκευτικών (ΜτΘ)

Από τις αρχές του 21ου αιώνα, οι διεθνείς εξελίξεις επιβεβαιώνουν ότι η θρησκευτική εκπαίδευση (ΘΕ) ανα-γνωρίζεται ως απαραίτητος όρος για την πολύπλευρη και ολοκληρωμένη μόρφωση των μαθητών. Στον ανοικτό ευρωπαϊκό διάλογο για τη σχολική θρησκευτική εκπαί-δευση, αλλά και στα επίσημα κείμενα της Ευρώπης για την εκπαίδευση, θεωρείται πλέον ως κοινά αποδεκτό αίτημα το δικαίωμα όλων των παιδιών για θρησκευτική εκπαίδευση, γεγονός που λειτουργεί ως βασικός μοχλός για την αρτιότερη οργάνωσή της. Κατόπιν τούτου, επιδι-ώκεται ένα σχολικό ΜτΘ, στο οποίο η συμμετοχή όλων των παιδιών χωρίς καμιά διάκριση και ανεξάρτητα από τη θρησκευτική ή μη δέσμευσή τους θεωρείται αυτονό-ητη όσο και αναγκαία.

Η επίγνωση των κινδύνων που προκύπτουν από τη θρησκευτική απομόνωση αλλά και από τις ποικίλες πο-λιτικές ή ιδεολογικές χρήσεις της θρησκείας οδηγεί στην ανάγκη, ώστε να αναδειχθούν οι θρησκευτικές αξίες σε πεδία διαλόγου, συνάντησης και ειρηνικής συνύπαρξης των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις ή και τις διαφορές τους. Με τον τρόπο αυτόν θεωρείται ότι οι θρησκείες συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των συγκρούσεων και στη συνοχή της σύγχρονης πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Παρά τις όποιες υπάρχουσες δυσκολίες και διαφορές, ο θεραπευ-τικός και συμφιλιωτικός ρόλος των θρησκειών θεωρείται δεδομένος, καθώς οι περισσότερες από αυτές προβάλ-λουν προτάσεις για την υποστήριξη και ανάδειξη αυτού του ρόλου. Κατά συνέπεια, ένα ΜτΘ που εξετάζει θέματα όπως η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η καταλλαγή, η κοινωνι-κή συνοχή, η ανεξιθρησκία, η ευθύνη για τον κόσμο, η αναζήτηση προσωπικού νοήματος, συνάντησης και σχέσης με τον Θεό και τον άλλο, η δημιουργικότητα, η ηθική συμπεριφορά,η ευθύνη για τα κοινωνικά προβλή-ματα-δηλαδή κρίσιμα ζητήματα για την κοινή ζωή των ανθρώπων στην Ευρώπη τουλάχιστον- θεωρείται ότι προσφέρει σπουδαίες ευκαιρίες, ώστε να εξεταστούν ζητήματα αποκλεισμού και προκατάληψης απέναντι στη θρησκευτική διαφορετικότητα και ταυτόχρονα να προ-ταθούν και να αξιοποιηθούν οι βασικές προϋποθέσεις

ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΑΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

E

19 Ιουνίου 2017 ΤΕΥΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Αρ. Φύλλου 2104

21047

ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ21048 Τεύχος Β’ 2104/19.06.2017

και δυνατότητες για την ειρηνική συνύπαρξη των πολι-τών σε συνθήκες ευημερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Παρά τις διαφορές στη μορφή του ΜτΘ, το οποίο υιοθετεί και εφαρμόζει κάθε χώρα, αδιαπραγμάτευτοι παραμένουν οι δύο άξονες πάνω στους οποίους αυτό θα αναπτύσσεται: α) το πλαίσιο σταθερών ευρωπαϊκών αξιών, όπως η δημοκρατία, η κοινωνική συνοχή, η κοι-νωνική δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, και β) τα σαφή εκπαιδευτικά κριτήρια και οι συνακόλουθοι εκπαιδευτικοί στόχοι, όπως η ευαισθησία, ο σεβασμός, η ανοχή, η ενσυναίσθηση, η κατανόηση, η κριτική στο-χαστίκότητα και η ευρύτητα των οριζόντων του.

Αν και δεν είναι εφικτές ενιαίες και ομοιόμορφες λύ-σεις, αφού κάθε χώρα επιλέγει ελεύθερα τον χαρακτήρα και τις κατευθύνσεις της θρησκευτικής εκπαίδευσης (ζή-τημα, όμως, που σχετίζεται στενότατα με την ιδιαίτερη ιστορική και πολιτισμική της συνάφεια), αναγνωρίζεται από τη διεθνή επιστημονική συζήτηση και τα διεθνή νομικά δεδομένα πως ένα ΜτΘ, το οποίο περιορίζει τη γνώση των μαθητών αποκλειστικά και μόνο στη δική τους θρησκευτική παράδοση έχει πλέον φτάσει στα όριά του. Η σχολική θρησκευτική εκπαίδευση χρειάζεται να καλύπτει έναν ευρύτατο χώρο ενδιαφερόντων και ερω-τημάτων των σημερινών μαθητών, τα οποία ξεκινούν από την τοπική θρησκευτική παράδοση αλλά και ταυ-τόχρονα την υπερβαίνουν, χωρίς αυτό να σημαίνει την υποτίμηση ή τον εξοστρακισμό της. Βασικές προϋποθέ-σεις για ουσιαστική ανταπόκριση του ΜτΘ σε αυτή τη σύνθετη ανάγκη είναι: Κατ' αρχάς, η διευρυμένη γνώση «γύρω από τις θρησκείες» αλλά και τις θρησκευτικές και μη θρησκευτικές κοσμοθεωρήσεις που νοηματοδοτούν τον ανθρώπινο βίο. Επιπλέον, οι μαθητές και οι μαθή-τριες χρειάζονται μάθηση «μέσα από τη θρησκεία», η οποία θα τους επιτρέψει να συνομιλήσουν με τη ζωντανή πραγματικότητα που αυτή αντιπροσωπεύει σήμερα -και κατεξοχήν της δικής τους θρησκευτικής παράδοσης- και να κατανοήσουν κατά πόσο και με ποιο τρόπο η θρη-σκεία συνυφαίνεται με τα προβλήματα της καθημερι-νής ζωής και με τις κοινωνικοπολιτισμικές αντιφάσεις και συγκρούσεις. Οι ομοιότητες που έχουν επισημανθεί στους στόχους των ευρωπαϊκών ΜτΘ εκφράζουν αυτή τη συνθετική κατεύθυνση της ΘΕ. Πιο συγκεκριμένα αναγνωρίζεται ότι το ΜτΘ χρειάζεται:

- να προσφέρει γνώση και κατανόηση για τα θρησκευ-τικά «πιστεύω» και τις θρησκευτικές εμπειρίες,

- να προσανατολίσει το ενδιαφέρον των μαθητών στην ποικιλία των θρησκευτικών προσεγγίσεων και ηθικών αντιλήψεων που ανιχνεύονται στις θρησκευτικές εμπει-ρίες, και

- να ενθαρρύνει τους μαθητές, ώστε να ευαισθητο-ποιηθούν προς τη θρησκεία και προς τις θρησκευτικές διαστάσεις της ζωής.

Η προσέγγιση αυτή αν και υπερβαίνει παρωχημένες πρακτικές ομολογιακής μονοφωνίας δεν προσδίδει στο ΜτΘ φαινομενολογικό γνωσιολογικό προσανατολισμό ούτε το μετατρέπει σε τυπική θρησκειολογική ενημέρω-ση, η οποία δεν ανταποκρίνεται στα παιδαγωγικά χαρα-κτηριστικά, στα βαθύτερα ερωτήματα και στα πραγμα-τικά ενδιαφέροντα των μαθητών. Απεναντίας, προωθεί

την ενεργητική εμπλοκή των μαθητών ως φορέων της δικής τους παράδοσης και ενθαρρύνει τη θέαση του οι-κουμενικού μέσα από τις προσωπικές εμπειρίες και στά-σεις. Ακόμη, στοχεύει στην εξασφάλιση θρησκευτικής εκπαίδευσης σε όλους τους μαθητές χωρίς εξαιρέσεις.

Επιπροσθέτως, θεωρείται πλέον βέβαιο ότι το θρη-σκευτικό φαινόμενο εξαιτίας της διαχρονικότητας του επηρεάζει με τον δικό του τρόπο την τοπική και την πα-γκόσμια ιστορία. Κατά συνέπεια, στο πλαίσιο της σύγχρο-νης ΘΕ, οι θρησκείες εξετάζονται μέσα στο πολιτισμικό τους περιβάλλον χωρίς να διαχωρίζεται η μελέτη της θρησκείας από τον πολιτισμό. Η θρησκεία είναι βασική διήκουσα του πολιτισμού ενός λαού, περιλαμβάνει και νοηματοδοτεί ουσιώδη πολιτιστικά γεγονότα της ζωής του, συγκροτεί και χαρακτηρίζει την πολιτιστική ταυτό-τητά του. Ωστόσο, υπογραμμίζεται ότι αυτή η «πολιτι-σμική» έμφαση δεν πρέπει να οδηγεί στον σχετικισμό ή ακόμη χειρότερα στον συγκρητισμό ή και στην πα-ραθεώρηση ζητημάτων που συνδέονται τόσο με τους θεμελιώδεις σκοπούς και τη διδασκαλία κάθε θρησκείας όσο και με τις αντινομίες μεταξύ διαφορετικών θρησκει-ών. Είναι προφανές ότι υπάρχουν αγεφύρωτες διαφορές μεταξύ των θρησκειών και ίσως να μην γεφυρωθούν ποτέ. Ωστόσο, κάθε θρησκεία λειτουργεί για τα μέλη της ως πηγή ελπίδας για σωτηρία, αιτία προσωπικής δέσμευ-σης και συλλογικής πορείας και γι' αυτό στη διδακτική διαδικασία αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να διερευνώνται.

Εν τέλει, στην παρούσα θεώρηση του ΜτΘ προβάλλε-ται με έμφαση το αίτημα του θρησκευτικού γραμματι-σμού ως μία καίρια διάσταση της θρησκευτικής αγωγής, η οποία συμβάλλει στη διαμόρφωση πολιτών με θρη-σκευτική αυτοσυνειδησία και δεκτικότητα στον διάλογο με το διαφορετικό. Ο θρησκευτικός αυτός γραμματισμός βασίζεται στους κανόνες της παιδαγωγικής και επιστη-μονικής γνώσης και στοχεύει στην κριτική ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών με τις γνώσεις, τις αξίες και τις στάσεις ζωής που παρέχει για τις θρησκεί-ες και από τις θρησκείες, εφαρμόζοντας μια διερευνητι-κή, ερμηνευτική και διαλογική μαθησιακή προσέγγιση.

Συνακόλουθα, όλες αυτές οι προϋποθέσεις-προσδο-κίες από τη ΘΕ συνοψίζονται στο αίτημα υιοθέτησης κάποιων βασικών κοινών κριτηρίων (standards) για το ΜτΘ των ευρωπαϊκών χωρών. Πιο συγκεκριμένα, ανα-γνωρίζεται ότι το ΜτΘ:

1. Μπορεί και πρέπει να διδάσκεται σύμφωνα με τους όρους και τα κριτήρια της γενικής εκπαίδευσης στα δη-μόσια σχολεία.

2. Χρειάζεται να περιλαμβάνει θεωρήσεις διαχριστια-νικής και διαθρησκειακής μάθησης, διαλόγου, συνεργα-σίας και συλλογικότητας.

3. Η διδασκαλία του απαιτεί επαγγελματίες εκπαιδευ-τικούς, με ισχυρή θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση που έχουν πλήρως κατανοήσει τον ρόλο τους και έχουν αναπτύξει στοχαστικοκριτικές δεξιότητες.

2. Οι συντεταγμένες του Προγράμματος Σπουδών του ΜτΘ

Η παρούσα πρόταση αφορά ένα μάθημα που διατηρεί μεν τον γνωσιακό και παιδαγωγικό χαρακτήρα που είχε

ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ 21049Τεύχος Β’ 2104/19.06.2017

ως τώρα, ανοίγεται ωστόσο στις χριστιανικές παραδό-σεις της Ευρώπης και στις άλλες θρησκείες. Δίνοντας τις συντεταγμένες αυτού του μαθήματος, διαμορφώ-νουμε ένα ΠΣ το οποίο ξεκινά από και έχει επίκεντρο τη θρησκευτική παράδοση του τόπου, την παράδοση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, όπως αυτή σαρ-κώθηκε στη ζωή και αποτυπώθηκε στα μνημεία του πολιτισμού του. Κάθε μαθητής/τρια, ανεξαρτήτως της θρησκευτικής του/της ιδιοπροσωπίας, είναι αναγκαίο να γνωρίζει τη θρησκευτική παράδοση του τόπου κατα-γωγής ή μόνιμης διαμονής του/της. Αυτή είναι η πρώτη και βασική συντεταγμένη του μαθήματος. Η δεύτερη συντεταγμένη είναι η βασική γνωριμία με τις μεγάλες χριστιανικές παραδόσεις που συναντώνται στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο, εκτός της Ορθοδοξίας, όπως ο Ρωμαιοκαθολικισμός και ο Προτεσταντισμός με τις βασικές του ομολογίες. Η τρίτη συντεταγμένη περιλαμ-βάνει στοιχεία από τα μεγάλα θρησκεύματα και ιδίως όσα ενδιαφέρουν την ελληνική κοινωνία περισσότερο, δηλαδή τις μονοθεϊστικές παραδόσεις του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, καθώς και άλλες θρησκείες που κατά τόπους ή κατά περίπτωση κρίνεται ότι παρουσιάζουν σήμερα αυξημένο ενδιαφέρον.

Συνεπώς, πρόκειται για ένα διευρυμένο και με σαφείς θεολογικές προϋποθέσεις μάθημα, το οποίο εξετάζει με ερευνητικό, κριτικό και διαλεκτικό τρόπο τη συνεισφορά κάθε θρησκευτικής παράδοσης στην ιστορία και στον πολιτισμό, αποβλέποντας στον θρησκευτικό γραμματι-σμό, αλλά και στην ευαισθητοποίηση και στον αναστοχα-σμό των μαθητών απέναντι στον δικό τους θρησκευτικό προβληματισμό και το πώς αυτός αντικατοπτρίζεται στη δυναμική των κοινωνικών σχέσεων. Φυσικά δεν είναι δυνατόν στο Ελληνικό σχολείο να μην είναι κεντρικός ο λόγος της Ορθόδοξης θεολογίας και παράδοσης, η οποία μέσα από το ΜτΘ καλείται να προχωρήσει πέρα και από τη νεωτερικότητα αποδεχόμενη τον πλουραλισμό και την ετερότητα, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ταυτόχρονα να μην υποτιμά, να μην σχετικοποιεί, πολύ δε περισσότερο να μην εγκαταλείπει την αυτοσυνειδησία της. Στοιχεία μιας τέτοιας θεολογικής θεώρησης της πολυπολιτισμι-κότητας ως αλληλοσεβασμού, αποδοχής και ειρηνικής συνύπαρξης με τη θρησκευτική ή όποια άλλη ετερότητα, είναι διάσπαρτα μέσα στην Αγία Γραφή, στην κληρονο-μιά των Πατέρων της Εκκλησίας, σε κείμενα νεότερων και σύγχρονων χριστιανών στοχαστών, καθώς και σε ποικίλα έργα τέχνης.

Συμπερασματικά, το νέο ΠΣ προωθεί μια παιδαγωγικά ευαίσθητη, με ρεαλιστικούς μαθησιακούς στόχους, διδα-κτικά ευέλικτη και πολυεπίπεδη πρόταση θρησκευτικής αγωγής, η οποία βασίζεται στο ισχύον νομικό πλαίσιο και ανταποκρίνεται στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες. Έχει ως επίκεντρο την Ορθόδοξη παράδοση αλλά δια-φοροποιείται από την κατήχηση, διασώζει εύλογες και αναγκαίες ισορροπίες ανάμεσα στο οικείο και στο έτερο χωρίς να μετατρέπει το μάθημα σε Θρησκειολογία.

3. Γενικοί σκοποί και προσανατολισμοί του ΜτΘ στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο

1. Να οικοδομήσει ένα στιβαρό μορφωτικό πλαίσιο/πεδίο γνώσης και κατανόησης του Χριστιανισμού και της

Ορθοδοξίας, ως πνευματικής και πολιτισμικής παράδο-σης της Ελλάδας και της Ευρώπης αλλά και ως ζωντανής πηγής έμπνευσης, πίστης, ηθικής και νοηματοδότησης, για τον κόσμο και τον άνθρωπο, τη ζωή και την ιστορία.

2. Να παρέχει στους μαθητές, ανεξάρτητα από την προσωπική τους θρησκευτική τοποθέτηση, ικανοποιη-τική κατάρτιση για τη φύση και τον ρόλο του θρησκευ-τικού φαινομένου, στο σύνολό του και στις επιμέρους εκφάνσεις του, δηλαδή τις μεγάλες και ζωντανές θρη-σκείες του κόσμου, εφόσον θεωρούνται πηγές πίστης, πολιτισμού και ηθικού τρόπου ζωής.

3. Να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις και να προσφέ-ρει τις ευκαιρίες, ώστε οι μαθητές να αναπτύξουν ικανό-τητες και επάρκειες -αλλά και διαθέσεις και στάσεις- που χαρακτηρίζουν τον θρησκευτικά εγγράμματο άνθρωπο, καλλιεργώντας παράλληλα την ηθική και κοινωνική του ευαισθησία.

4. Να συντελέσει στη γνωριμία, στην κριτική κατανό-ηση, στον σεβασμό και στον διάλογο μεταξύ ανθρώπων με διαφορετικές απόψεις, αντιλήψεις ή δεσμεύσεις πάνω σε ζητήματα πίστης και ηθικού προσανατολισμού.

5. Να συνεισφέρει δημιουργικά στον ελεύθερο και υπεύθυνο αυτοπροσδιορισμό της προσωπικής ταυτό-τητας των μαθητών, καθώς και στην ολόπλευρη (θρη-σκευτική, γνωστική, πνευματική, κοινωνική, ηθική, ψυχο-λογική, αισθητική και δημιουργική) ανάπτυξη τους, μέσα από την αναζήτηση του νοήματος και την υπαρξιακή αναμέτρηση με την πολυπλοκότητα του μυστηρίου της ζωής.

Οι γενικοί αυτοί σκοποί του ΜτΘ μπορούν να εξειδι-κευτούν στους παρακάτω επιμέρους εκπαιδευτικούς προσανατολισμούς και στόχους/προτεραιότητες που επιδιώκουν:

1. την κριτική κατανόηση των δογματικών, λατρευτι-κών, υπαρξιακών και πολιτισμικών εκφράσεων της Ορ-θόδοξης Εκκλησίας, των άλλων μεγάλων χριστιανικών ομολογιών, καθώς και άλλων θρησκευμάτων,

2. την ανάδειξη των οικουμενικών αξιών τόσο του Χρι-στιανισμού όσο και των άλλων θρησκειών του κόσμου,

3. τη διερεύνηση πτυχών και όψεων της τοπικής θρη-σκευτικής ιστορίας και παράδοσης, με στόχο τη γνώση, τη διαφύλαξη και την ανανέωση της τοπικής πολιτισμι-κής κληρονομιάς,

4. την προσέγγιση της θρησκευτικής πίστης γενικότε-ρα και του Χριστιανισμού ιδιαίτερα με πολλαπλά κριτή-ρια (πολιτισμικά, ηθικά, κοινωνικά, ιστορικά, προσωπικά, θεολογικά),

5. την αποκωδικοποίηση του θρησκευτικού υποβά-θρου των πολιτισμικών παραδόσεων και την αναγνώ-ριση των θρησκευτικών διαστάσεων του σύγχρονου πολιτισμού,

6. την κατανόηση των αξιών αλλά και των αρνητικών ή επικίνδυνων εκφράσεων που κάποιες θρησκείες εμπε-ριέχουν, διατηρούν ή υποβάλλουν,

7. την κατανόηση της εποχής και των αναγκών της και τη μεθερμηνεία του θεολογικού λόγου στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες,

8. τον προβληματισμό και την έμπρακτη ευαισθητο-ποίηση απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής,


τα υπαρξιακά ερωτήματα και τα ηθικά διλήμματα του ανθρώπου,

9. τον σεβασμό του δικαιώματος κάθε ανθρώπου στη θρησκευτική ελευθερία, στην αναζήτηση και στον θρη-σκευτικό αυτοπροσδιορισμό,

10. την αναγνώριση και τον σεβασμό στην ιδιαίτερη θρησκευτική και πολιτιστική προέλευση και συνάφεια κάθε μαθητή,

11. την ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης καιτη δια-φύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος,

12. την ανθρωπιστική προσέγγιση της θρησκευτικής μάθησης, με την παράλληλη αξιοποίηση των δυνατοτή-των που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία,

13. την ανάδειξη του ολιστικού και μεταμορφωτικού για τον άνθρωπο χαρακτήρα της θρησκευτικής εκπαί-δευσης,

14. τη θεμελίωση της θρησκευτικής εκπαίδευσης σε στέρεες παιδαγωγικές θεωρήσεις και στη συνεχή ενη-μέρωση για τις σύγχρονες φιλοσοφικές αντιλήψεις περί γνώσης και τον διάλογο μαζί τους,

15. τη συνεισφορά του ΜτΘ στη διαμόρφωση μαθη-τών που αναπτύσσουν θετική γνώμη και στάση προς τη μάθηση, εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και ευθύνη για τον κόσμο.

4. Δομή και διάρθρωση των περιεχομένων του ΠΣΗ θεμελίωση και η κλιμακούμενη ανά βαθμίδα ανά-

πτυξη του ΜτΘ ως μια σταθερή αναφορά στην ερμηνευ-τική προσέγγιση/διαπραγμάτευση του θεολογικού και θρησκευτικού λόγου και των επιμέρους παραστατικών, αφηγηματικών, συμβολικών, καλλιτεχνικών, ηθικών, κοι-νωνικών ή άλλων εκφράσεων του, εννοείται πως δεν πα-ραγνωρίζει ούτε υποτιμά διαστάσεις, όπως η εμπειρία, η συναισθηματική εμπλοκή, το βίωμα, η φαντασία κ.ά., ούτε βέβαια επιδιώκει τη μετατροπή του ΜτΘ σε ένα πε-δίο άσκησης μιας στείρας και μονότροπης νοησιαρχίας. Αντιθέτως, σε αυτή τη νέα προοπτική του, το ΠΣ αναδει-κνύοντας και αξιοποιώντας τον ερμηνευτικό λόγο ως τον συνεκτικό ιστό για τη σκέψη, τη φαντασία, το αίσθημα και την έκφραση, επιτρέπει στο ΜτΘ να υπηρετήσει τη μετάβαση του μαθητή από το ατομικό φρόνημα στον κοινό λόγο και από το γράμμα στο πνεύμα της θρησκεί-ας, δηλαδή στο υπαρξιακό, λατρευτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό αξιακό της αντίκρισμα -εκεί όπου μορφή (έκφραση) και περιεχόμενο (σκέψη, φαντασία, αίσθημα) συνυφαίνονται σε ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο. Ταυτόχρονα, στην ίδια προοπτική, το ΜτΘ οδηγεί τον μαθητή σε μια κριτική κατανόηση των σημερινών προ-βλημάτων του ανθρώπου και των συγχρόνων κοινωνιών και του δίνει τη δυνατότητα ή τα κατάλληλα εργαλεία και τις γνώσεις για έναν πληρέστερο και γι' αυτό πιο εποικο-δομητικό διάλογο μαζί τους.

Με βάση την προοπτική αυτή και λαμβάνοντας σο-βαρά υπόψη την ηλικιακή ιδιαιτερότητα των μαθητών, προτείνουμε μια σταδιακή μετάβαση στον τρόπο προ-σέγγισης των θεματικών αξόνων του ΜτΘ, ως εξής:

Δημοτικό - Ο κόσμος της θρησκείαςΕδώ προσεγγίζεται η θρησκεία αυτή καθεαυτή' δη-

λαδή, πρόκειται για μια σταδιακή χαρτογράφηση και αναγνώριση των βασικών εξωτερικών χαρακτηριστικών

της. Στη βαθμίδα αυτή παρέχονται αφηγηματικά στοι-χεία γύρω από τα πρόσωπα, τα έθιμα, τα σύμβολα, τις παραδόσεις, την ιστορία, τα μνημεία, την κοινωνική και πολιτιστική ζωή των θρησκευτικών παραδόσεων. Η πο-ρεία αυτή έχει ως αφετηρία την Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση, δηλαδή, την παράδοση του τόπου μας και κατόπιν προσανατολίζεται στον θρησκευτικό ορίζοντα των εγγύτερων μονοθεϊστικών θρησκειών και εν συνε-χεία ορισμένων στοιχείων από τις ανατολικές θρησκείες. Ειδικότερα στην Γ' και Δ' τάξη το μάθημα οφείλει να αξι-οποιεί τα ενδιαφέροντα, τις προσλαμβάνουσες έννοιες, παραστάσεις και εικόνες των παιδιών, να έχει παιγνιώ-δη και συμμετοχικό χαρακτήρα και να αφουγκράζεται τα ερωτήματα αυτής της κρίσιμης ηλικίας στην πρώτη και καθοριστική επαφή της με τη σχολική θρησκευτική αγωγή. Γι' αυτό παρουσιάζονται κατ' αρχάς τα εξωτερικά στοιχεία που προαναφέραμε (σύμβολα, έθιμα κ.λπ.). Το ίδιο ισχύει εν μέρει και στις δύο τελευταίες τάξεις του Δημοτικού. Η αξιοποίηση βασικών στοιχείων της προε-φηβικής αυτής ηλικίας, όπως η κατανόηση του χρόνου, της ευθύνης, η σημασία των σχέσεων και των κανόνων, η αίσθηση του χώρου κ.ά., διευκολύνει την ανακάλυψη και προσέγγιση κειμένων, μνημείων, προσώπων, τόπων και γεγονότων. Εδώ, όμως, και πάντα στη λογική υιοθέ-τησης της σπειροειδούς διάταξης της ύλης, προστίθενται κατάλληλα προσαρμοσμένα για τη βαθμίδα αυτή και ορισμένα στοιχεία και περιεχόμενα από τις θεματικές ενότητες του Γυμνασίου ως ολοκλήρωση του Δημοτικού, αλλά και ως εισαγωγή σε πιο συγκροτημένες θεματικές περιοχές που θα ακολουθήσουν στην επόμενη βαθμίδα. Έτσι, δίνεται μια σπειροειδής παρουσίαση στοιχείων και θεμάτων ανάλογα με την ηλικιακή ανάπτυξη των μα-θητών.

Γυμνάσιο - Θρησκεία και ιστορία ως έκφραση πολι-τισμού

Πρόκειται για μελέτη της θρησκείας και του πολιτισμού που αυτή παρήγαγε ιστορικά μέσα από μια αμφίδρομη διαδικασία: αφενός έκφρασης, μαρτυρίας και ερμηνείας του εσωτερικού της βιώματος σε μορφές επικοινωνίας και, αφετέρου, αναμέτρησης και διαλόγου με την εκά-στοτε εποχή και τα συστήματα-παραδείγματα νοημα-τοδότησης του ανθρώπινου βίου. Έτσι, δίνεται έμφαση στη ζωή, στην ιστορία, στην τέχνη και στον πολιτισμό που σάρκωσαν ο Χριστιανισμός, ιδιαίτερα η Ορθοδοξία, και οι μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις, ενώ γίνεται και μια κριτική παρουσίαση τους μέσα από θεμελιώδεις άξονες, όπως Θεός, κόσμος, άνθρωπος, ηθική, κοινωνία, πολιτισμός, σύγχρονη ζωή.

Στην Α' τάξη, έχοντας ως γενικότερο πλαίσιο την προ-οπτική «πορείας και ανάπτυξης» τόσο της χριστιανικής Εκκλησίας όσο και των μαθητών, τα υπό μελέτη θέματα αναπτύσσονται πάνω στον ιστορικό καμβά της Ύστε-ρης Αρχαιότητας. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται η αμφίδρομη πορεία από τη θρησκεία στον πολιτισμό, όπως καταγράφηκε στην ιστορία. Ακολουθούν μικρές ενότητες για τα ιερά κείμενα του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, αλλά και των μεγάλων ανατολικών θρησκευτικών παραδόσεων.


Στη Β' τάξη, στην προοπτική των «αντιθέσεων και συν-θέσεων», δίνεται έμφαση στην ιστορία και στον πολιτι-σμό, ανατρέποντας, όμως, με δημιουργικό και παιγνιώδη τρόπο τις αγκυλώσεις και τις δυσκολίες μιας ιστορικής και πολιτισμικής ύλης που αφομοιώνεται με τους συμ-βατικούς σχολικούς τρόπους. Το θεματικό αυτό πεδίο προσεγγίζεται μέσα από ένα δημιουργικό εργαστήρι συμμετοχικής και αναπαραστατικής προσέγγισης του πολιτισμού που συνέθεσαν στην ιστορία, η Ορθοδοξία, ο Χριστιανισμός της Δύσης και οι μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις μέσα από την πίστη, τη λατρεία και τη ζωή τους.

Τέλος, στην Γ' τάξη, με προοπτική τη μετάβαση από το «τοπικό στο παγκόσμιο», παρουσιάζονται και διερευνώ-νται με κριτικό τρόπο σύγχρονα θέματα της ύπαρξης του θρησκευτικού φαινομένου στον ευρωπαϊκό και παγκό-σμιο χώρο, σπουδαία πρόσωπα, θέματα ηθικής, κρίσιμα κοινωνικά και υπαρξιακά προβλήματα, αρνητικές όψεις της σύγχρονης ζωής αλλά και προοπτικές ελπίδας και αλλαγής κ.ά. θέματα, μέσα από τους βασικούς άξονες: Θεός, κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία, πολιτισμός.

5. Διδακτικές προσεγγίσεις και μαθησιακές διαδικασίες στο ΜτΘ

Στο Μτθ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις διαδικασίες μάθησης με βάση τις σύγχρονες γνωσιολογικές, παι-δαγωγικές και διδακτικές θεωρίες, που μπορούν να υποστηρίξουν τόσο την προαγωγή του θρησκευτικού γραμματισμού των μαθητών όσο και την προετοιμασία ελεύθερων, ενεργών και υπεύθυνων πολιτών. Βασικοί άξονες στη διδασκαλία του Μτθ είναι:

1. Σεβασμός στον απαραβίαστο χαρακτήρα της προ-σωπικής ελευθερίας κάθε ανθρώπου και στη θρησκευ-τική ετερότητα.

2. Κριτική προσέγγιση των θρησκευτικών διδασκαλιών με στόχο την ερμηνεία τους και γενικότερα την αξιοποί-ηση ενός πλαισίου κριτικής διδασκαλίας και μάθησης.

3. Ποικιλία μορφωτικών και διδακτικών στόχων, που αφορούν όχι μόνο στον γνωστικό αλλά και στον συναι-σθηματικό κόσμο του μαθητή, δίνοντας βαρύτητα στη συμμετοχικότητα και στην ψυχοκινητική δράση.

4. Καλλιέργεια στάσεων, συμπεριφορών και αξιών που έχουν πανανθρώπινη απήχηση.

5. Ανάδειξη δημιουργικών δεξιοτήτων μέσω συνερ-γατικών, ερευνητικών, διαλογικών και συμμετοχικών δράσεων.

6. Ανάπτυξη ενός πολυτροπικού περιβάλλοντος διδα-σκαλίας με έμφαση στη διερευνητική και ανακαλυπτική μάθηση, που ενθαρρύνεται από την ομαδοσυνεργατική και την επικοινωνιακή - βιωματική διδασκαλία.

7. Πολυεπίπεδη διδασκαλία που συνδυάζει ισορροπη-μένα τον καθορισμό ρεαλιστικών στόχων, μαθησιακών επιδιώξεων, προσδοκώμενων επαρκειών και δεικτών για την επίτευξή τους, με μια ποικιλία αξιολογικών μέσων και προσεγγίσεων.

8. Αξιοποίηση ενός πολυθεματικού διδακτικού πα-κέτου με πολλαπλά διδακτικά μέσα και με παράλληλη αξιοποίηση των σύγχρονων δυνατοτήτων των ΤΠΕ.

9. Μεταγνωστική λειτουργία και διαδικασίες που υπο-στηρίζουν και προωθούν την ανατροφοδότηση.

10. Αξιοποίηση των αρχών της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικότητας.

11. Ανάδειξη της θρησκευτικής ιδιαιτερότητας της τοπικής κοινότητας: της πίστης, της ιστορίας, της λει-τουργικής ζωής, της τέχνης και της ζωής.

12. Δυνατότητα μερικής προσαρμογής και διαφορο-ποίησης των διδακτικών θεμάτων και περιεχομένων στο πλαίσιο του σχεδιασμού της διδασκαλίας από τον εκπαι-δευτικό, ανάλογα με την ειδική θέση, την πολιτισμική ταυτότητα και τα ειδικά ενδιαφέροντα της μαθητικής κοινότητας με απώτερο στόχο την κοινωνική συνοχή του σχολικού περιβάλλοντος και κατ' επέκταση της ίδιας της κοινωνίας.

6. Η δομή και η λειτουργικότητα των ενοτήτων του ΠΣα. Βασικός σκοπός κάθε κύκλουΠαρουσιάζεται η βασική επιλογή του ΠΣ ως προς τη

θρησκευτική εκπαίδευση των μαθητών σε κάθε βαθμίδα, οι οποίοι καλούνται να συνομιλήσουν με τα ζητήματα των Θεματικών Ενοτήτων και να οικοδομήσουν τη θρη-σκευτική τους γνώση. Μελετώντας κανείς τους σκοπούς από κύκλο σε κύκλο, αντιλαμβάνεται την εξελικτική πο-ρεία του επιδιωκόμενου θρησκευτικού γραμματισμού των μαθητών στη διάρκεια της υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης τους. Στον τίτλο κάθε κύκλου αναγνωρίζε-ται η βασική διήκουσα των θεμάτων.

β. Βασικοί άξονες τάξης (για το Γυμνάσιο)Αναδεικνύονται οι ιδέες-κλειδιά πάνω στις οποίες ανα-

πτύσσονται οι βασικοί και κατευθυντήριοι άξονες κάθε τάξης και διασαφηνίζονται η κατεύθυνση και η λογική οργάνωσης των Θεματικών Ενοτήτων της τάξης. Αυτοί οι βασικοί άξονες μπορούν να αναγνωριστούν επιγραμ-ματικά στον τίτλο του θέματος κάθε τάξης (π.χ. «Πορεία και Ανάπτυξη» για την Α' Γυμνασίου).

γ. Γενικοί στόχοι τάξηςΠεριγράφονται αδρομερώς οι επιδιώξεις της θρη-

σκευτικής μάθησης σε κάθε τάξη. Οι επιδιώξεις αυτές αφενός συνδέονται οργανικά με τις επιδιωκόμενες Επάρ-κειες (κάθε κύκλου για το Δημοτικό και κάθε τάξης για το Γυμνάσιο) και αφετέρου εξειδικεύονται με τα Προσ-δοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα των Θεματικών Ενοτήτων. Μέσα από αυτή τη συνδυαστική θεώρηση καθίσταται σαφής ο ολιστικός προσανατολισμός της επι-διωκόμενης θρησκευτικής μάθησης: από την απόκτηση γνώσεων και την επεξεργασία πληροφοριών έως την ανάπτυξη δεξιοτήτων, στάσεων και διαθέσεων.

δ. Οι Θεματικές Ενότητες (ΘΕ)Πρόκειται για ένα πλαίσιο διευρυμένης έρευνας και

εμβριθούς ανάλυσης των προτεινόμενων θεμάτων. Γι' αυτό άλλωστε και κάθε ΘΕ δεν αναπτύσσεται σε μια ωριαία διδασκαλία, αλλά σε μια σειρά (course) δίωρων, ο αριθμός των οποίων προτείνεται κάτω από τον τίτλο.

Ο τίτλος κάθε ΘΕ (υπο)δηλώνει την ιδέα/κλειδί που τη διατρέχει. Συχνά οι τίτλοι διατυπώνονται με ένα ερώτη-μα ή μια φράση-σύνθημα, ενισχύοντας τη στρατηγική επιλογή του ΠΣ για ανάπτυξη της διδασκαλίας σε ένα διερευνητικό, ερμηνευτικό, διαλογικό και στοχαστικό πλαίσιο. Στην παρουσίαση όλων των ΘΕ διακρίνεται σαφώς η λογική της ανάπτυξης τους όχι μόνον σε κάθε τάξη, δηλαδή γύρω από τους συγκεκριμένους βασικούς άξονες/ιδέες, αλλά και σε όλο το ΠΣ από τάξη σε τάξη.


Η λογική της οργάνωσης κάθε ΘΕ μπορεί να αναγνωρι-σθεί στην ανάπτυξη των τριών (3) στηλών της, οι οποίες παρουσιάζουν διεξοδικά τι, πώς και γιατί χρειάζεται να υλοποιήσουν οι μαθητές, καθώς πραγματεύονται κάθε επιμέρους θέμα.

ε. Οι τρεις (3) οριζόντιες στήλες κάθε Θεματικής Ενό-τητας

Α. Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα (ΠΜΑ)Τα ΠΜΑ δεν εξειδικεύουν ούτε μετασχηματίζουν δι-

δακτικά τους γενικούς στόχους της τάξης αλλά περιορί-ζονται στην περιγραφή των αποτελεσμάτων της διδα-σκαλίας (στο ΤΙ, δηλαδή, μπορούν να κάνουν οι μαθητές μετά την πραγματοποίησή της). Τα ΠΜΑ στρέφουν την προσοχή του εκπαιδευτικού όχι μόνο στα μαθησιακά αποτελέσματα της διδασκαλίας, αλλά και σε όσα κατα-φέρνουν οι μαθητές κατά τη διαδικασία της. Δηλαδή, να προσεγγίζουν κάθε ζήτημα ή θέμα πολύπλευρα: με στοχασμό, διερεύνηση, ερμηνεία, διάλογο, ενσυναίσθη-ση, συνεργασία, φαντασία και δημιουργική έκφραση, χρησιμοποιώντας στοχευμένα τις γνώσεις που αποκτούν και συμμετέχοντας συνειδητά στην πορεία οικοδόμησης της μάθησής τους.

Στη σχετική στήλη τα ΠΜΑ ακολουθούν τη λογική της ανάπτυξης των ΒΘ. Ωστόσο, κάθε ΠΜΑ μπορεί να συν-δέεται με περισσότερα του ενός ΒΘ. Για παράδειγμα: το α' ΠΜΑ της ΘΕ 1 της Γ' Δημοτικού συνδέεται μεν άμεσα με το ΒΘ Ι, σίγουρα όμως θα εμπλουτιστεί από την επε-ξεργασία και των άλλων ΒΘ.

Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής του εκπαιδευτι-κού, ότι τα ΠΜΑ οδηγούν στις Επάρκειες που χρειάζεται να αποκτήσουν οι μαθητές σε κάθε τάξη.

Β. Βασικά Θέματα (ΒΘ) της Θεματικής ΕνότηταςΚαταγράφουν τις πλευρές του θέματος, τις οποίες θα

επεξεργαστούν οι μαθητές, καθώς και το βασικό corpus γνώσεων γύρω από το θέμα που χρειάζεται να οικοδο-μήσουν. Οι στήλες αναπτύσσονται σε μια εσωτερική «κάθετη» λογική οργάνωσης, την οποία ο εκπαιδευτικός οφείλει να αναγνωρίσει και να εξετάσει πριν εκπονή-σει τον σχεδιασμό της διδασκαλίας του σύμφωνα με τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες κάθε τάξης. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι σε θέση να αποφασίσει και να επιλέξει στοχευμένα και τεκμηριωμένα από τις στήλες της ΘΕ:

α) με ποια ΒΘ θα ασχοληθεί και ποιο Εκπαιδευτικό Υλικό θα χρησιμοποιήσει (ΤΙ),

β) ποιες από τις Δραστηριότητες μπορούν να υπηρε-τήσουν την προσέγγιση που σχεδιάζει (ΠΩΣ), και

γ) ποια συγκεκριμένα Μαθησιακά Αποτελέσματα (ΠΜΑ) προσδοκά να αναδυθούν και να ενστερνιστούν οι μαθητές κατά τη διδασκαλία που σχεδιάζει (ΓΙΑΤΙ).

Συνακόλουθα, είναι ολοφάνερη η οργανική σύνδεση των ΒΘ με τα ΠΜΑ (όχι απαραίτητα με ένα), τις Δραστη-ριότητες (είτε τις ενδεικτικές είτε άλλες συναφείς δικές του) και το Εκπαιδευτικό Υλικό. Με τον λατινικό αριθμό που υπάρχει στο τέλος κάθε Δραστηριότητας δηλώνεται το ΒΘ με το οποίο αυτή συνδέεται.

Κατά κανόνα, το πρώτο ΒΘ αναφέρεται σε εμπειρίες και βιώματα των παιδιών συναφών με τον τίτλο της ΘΕ. Δεν πρόκειται για μια φάση απλής «βιωματικής προπα-ρασκευής» των μαθητών, αλλά για μια διευρυμένη ανά-

δειξη των προσωπικών διαστάσεων του ΒΘ, η οποία θα διατρέχει εφεξής την σε βάθος επεξεργασία ολόκληρης της ΘΕ. Γίνεται έτσι φανερό ότι οι μαθητές προσκαλού-νται σε μια υπαρξιακή συνομιλία με το περιεχόμενο όλων των ΒΘ της ΘΕ και στην εύρεση προσωπικού νοήματος σε αυτά.

Η χρήση του α' πληθυντικού προσώπου στις διατυπώ-σεις των ΒΘ συνάδει με την κεντρική επιλογή του ΠΣ ως προς τη μαθησιακή διεργασία: συμπόρευση εκπαιδευτι-κού - μαθητών και λειτουργία της τάξης ως μιας ομάδας προσώπων που ζουν και μαθαίνουν, καθώς επικοινω-νούν και συνεργάζονται.

Γ. Ενδεικτικές ΔραστηριότητεςΠρόκειται για στοχευμένες και προσεκτικά προετοιμα-

σμένες από τον εκπαιδευτικό δράσεις που:- εκπαιδεύουν τους μαθητές σε ποικίλες προσεγγίσεις

των θρησκευτικών θεμάτων (βιωματική, διαθεματική, διερευνητική, διαλογική, ερμηνευτική προσέγγιση, στο-χασμός, δημιουργική έκφραση, δράσεις κ.ά.),

- καλλιεργούν την ενσυναίσθηση ως κοινωνική δεξι-ότητα και ενισχύουν την αίσθηση της σχολικής τάξης ως κοινότητας,

- ευνοούν την ανάπτυξη συγκεκριμένων ικανοτήτων, δεξιοτήτων, διαθέσεων και στάσεων των μαθητών, δη-λαδή την ολόπλευρη ανάπτυξή τους,

- υπηρετούν όχι μόνο τα ΠΜΑ, αλλά κατ' επέκταση τους στόχους και τις επάρκειες κάθε τάξης/κύκλου,

- είναι ποικιλόμορφες και θεωρητικά θεμελιωμένες,- προσφέρουν δυνατότητες αξιολόγησης -ποιοτικού

κυρίως χαρακτήρα- τόσο στον εκπαιδευτικό όσο και στους ίδιους τους μαθητές.

Εννοείται ότι ο εκπαιδευτικός κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας, εκτός από τις προτεινόμενες στη στήλη Δραστηριότητες του ΠΣ, θα συμπεριλάβει και άλλες Δραστηριότητες περισσότερο «κλασικές» ή καθιερω-μένες μορφές οργάνωσης της διδασκαλίας και τεχνικές, όπως: αφήγηση (ιδιαίτερα στην Πρωτοβάθμια), επίδειξη/παρουσίαση, ατομική εργασία των μαθητών, μετωπική διδασκαλία, κατευθυνόμενος διάλογος, εργασία σε μι-κρές ομάδες κ.ά.

Οι Δραστηριότητες συνοδεύονται με αριθμούς οι οποίοι δηλώνουν το ΒΘ με το οποίο συνδέονται. Επι-πλέον, ταξινομούνται ανάλογα με το είδος τους.

Στο ΔΗΜΟΤΙΚΟ σε:Α. Βιωματικές, Β. Ομαδικές/Διερευνητικές, Γ. Δημιουρ-

γικής Έκφρασης, Δ. Επισκέψεις/Εκδηλώσεις/Δράσεις και Ε. Παιχνίδια και Ασκήσεις από Λογισμικά.

Στο ΓΥΜΝΑΣΙΟ σε:Α. Βιωματικές, Β. Ομαδικές/Διερευνητικές, Γ. Δημι-

ουργικής Έκφρασης, Δ. Διαθεματικές και Ε. Επισκέψεις/Εκδηλώσεις/Δράσεις.

Δ. Εκπαιδευτικό υλικό (ΕΥ)Η εφαρμογή του παρόντος ΠΣ απαιτεί την παραγωγή

νέου, πρωτότυπου και συμβατού εκπαιδευτικού υλικού, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης φιλοσοφίας και μεθοδο-λογίας του, το οποίο αξιοποιεί:

• βιβλικά, πατερικά και ιστορικά κείμενα από την Ορ-θόδοξη εκκλησιαστική παράδοση, τις άλλες χριστιανι-κές παραδόσεις, τις άλλες θρησκείες, καθώς και από την αρχαιοελληνική γραμματεία,


• θεολογικά, λογοτεχνικά, λαογραφικά, ιστορικά, φιλο-σοφικά, κοινωνιολογικά, ψυχολογικά και άλλα επιστημο-νικά κείμενα και δοκίμια,

• ποιητικά, καλλιτεχνικά και μουσικά έργα,• ιστορικά μνημεία και έργα τέχνης, καθώς και ποικίλο

εικαστικό και φωτογραφικό υλικό,• αποσπάσματα και αναφορές από τον Τύπο,• τη χρήση ΤΠΕ και εν γένει πολυμεσικών εκπαιδευτι-

κών εργαλείων (εικόνα, ήχος, διαδίκτυο),• σύγχρονες και κατάλληλες για κάθε θεματική ενότητα

στρατηγικές μάθησης.Στο ίδιο πλαίσιο είναι επίσης δυνατό να αξιοποιηθούν

κατάλληλα επεξεργασμένα ή προσαρμοσμένα στοιχεία και εκπαιδευτικά αντικείμενα από:

• την περιοχή των Θρησκευτικών στον δικτυακό κόμ-βο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (http://iep.edu.gr/index.php/el/thriskeftika)

• τα παλαιότερα εγκεκριμένα διδακτικά υλικά (βιβλία και λογισμικά) του Υπουργείου Παιδείας/Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής

• το Αποθετήριο Μαθησιακών Αντικειμένων Φωτόδε-ντρο: http://photodentro.edu.gr/lor

• το Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο (http://mam.avarchive.gr/portal) και το αρχείο της ΕΡΤ (http://archive.ert.gr)

• συλλογές πολιτισμικών φορέων.Στη στήλη των ΒΘ, καθώς και στη στήλη των Δραστη-

ριοτήτων, καταγράφονται άφθονες βιβλικές, πατερικές, λειτουργικές και θρησκειολογικές αναφορές, δηλαδή συγκεκριμένο υλικό εργασίας που οι εκπαιδευτικοί μπο-ρούν να χρησιμοποιήσουν στη διδασκαλία. Περισσότε-ρες λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό υλικό ανά τάξη και ανά θεματική ενότητα υπάρχουν στον Οδηγό Εκπαιδευ-τικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου, στο παράρτημα του Οδηγού με τα προτεινόμενα διδακτικά υλικά, καθώς και στους Φακέλους Μαθήματος.

Το ΕΥ που προτείνεται, τόσο από τις παραπάνω πηγές όσο και στους Φακέλους έντυπου υλικού για τον μαθη-τή, οι οποίοι εντάσσονται στον σχεδιασμό υλοποίησης του ΠΣ, στοχεύει κατά κύριο λόγο στην ενημέρωση του εκπαιδευτικού και στην προετοιμασία του για τη διδα-σκαλία γύρω από ένα διδακτικό θέμα, καθώς και στην υποστήριξη των μαθησιακών δραστηριοτήτων που θα υλοποιούνται στην τάξη. Είναι, λοιπόν, σαφές ότι σε κα-μιά περίπτωση δεν μπορεί το ΕΥ να δίδεται αυτούσιο στους μαθητές ή να αντιμετωπίζεται ως διδακτέα προς εκμάθηση ύλη. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να προετοιμάζει Φύλλο Εργασίας για κάθε ΒΘ, το οποίο να περιλαμβάνει ή να παραπέμπει στα κείμενα που θα χρησιμοποιηθούν, καθώς και τα ζητήματα/ερωτήματα με τα οποία θα ερ-γαστούν οι μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο συγκροτείται ένας ευρύτερος φάκελος, ο οποίος -εκτός από τα Φύλλα Εργασίας-μπορεί να εμπλουτίζεται και να ανανεώνεται με τις εργασίες των μαθητών, τα πορίσματα των ομάδων εργασίας, στοιχεία από μικροέρευνες, σημειώσεις των μαθητών, περιλήψεις, βασικά σημεία του μαθήματος κά.

Στην οργανική και λειτουργική διασύνδεση των τριών στηλών της κάθε ΘΕ αποκαλύπτεται η λειτουργία του

ΠΣ ως προγράμματος διαδικασίας, το οποίο δίνει στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα να επιλέξει και να αποφα-σίσει με παιδαγωγικά κριτήρια τους συνδυασμούς ΒΘ-ΠΜΑ-Δραστηριοτήτων - ΕΥ που αρμόζουν στις συνθήκες της τάξης του, με στόχο την ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή και όχι την τυπική παρουσίαση έτοιμης πληρο-φοριακής γνώσης.

Ε. Οι Επάρκειες (Ε)Οι Ε καταγράφουν τις ικανότητες, δεξιότητες, στάσεις,

αξίες και διαθέσεις που αναμένεται να αναπτύξουν οι μαθητές σε κάθε κύκλο ή τάξη, καθώς εξελίσσεται η θρησκευτική τους εκπαίδευση. Επιπλέον, αναφέρονται σε όλες τις πλευρές της προσωπικότητας, επιχειρώντας να συμπεριλάβουν όχι μόνον τις ορατές και ρητές αλ-λαγές που βιώνουν οι μαθητές αλλά και τις αθέατες και υπόρρητες.

Η κατηγοριοποίηση και η αναλυτικότητα στην περι-γραφή των Ε βοηθά τον εκπαιδευτικό να συνειδητοποι-ήσει:

α) τον ολιστικό χαρακτήρα της θρησκευτικής εκπαί-δευσης, καθώς και τις πολλαπλές του διαστάσεις και κλιμακώσεις: από την κατάκτηση της θρησκευτικής γνώσης έως τη διεύρυνση της ζωής -προσωπικής και κοινωνικής- των μαθητών,

β) την αλληλεξάρτησή τους, καθώς η ανάπτυξη τού ενός πεδίου επαρκειών ευνοεί την ανάπτυξη του άλλου, και

γ) την αλληλουχία και την ανέλιξή τους από τάξη σε τάξη.

Με αυτόν τον τρόπο, αφενός επιβεβαιώνεται στην πράξη η βασική θεώρηση του ΠΣ για τη μεταμορφωτική δυναμική της θρησκευτικής εκπαίδευσης και, αφετέρου, παρέχεται στον εκπαιδευτικό η δυνατότητα να ελέγχει αν κινείται ισορροπημένα, ώστε το ΜτΘ να συνδυάζει την πρόσκτηση γνώσεων με τη βιωματική προσέγγισή τους προς όφελος της ολόπλευρης ανάπτυξης των μαθητών.

ΣΤ. ΑξιολόγησηΌπως είναι φυσικό, στο ΠΣ διαδικασίας η αξιολόγη-

ση των μαθητών υπερβαίνει την ποσοτικού χαρακτήρα αθροιστική (τελική) αξιολόγηση των επιδόσεών τους και προσανατολίζεται στον έλεγχο ποιοτικότερων χαρακτη-ριστικών που προϋποθέτουν την ολιστική προσέγγιση του μαθητή. Έτσι, ως προς τις γνώσεις ελέγχεται η δυ-νατότητα των μαθητών όχι απλώς να τις αναπαράγουν, αλλά κυρίως να τις συσχετίζουν, να τις ερμηνεύουν, να τις κρίνουν, να τις εφαρμόζουν, να τις χρησιμοποιούν με κριτήρια και να εμπνέονται από αυτές.

Επιπλέον, η έμφαση του ΠΣ στη διαδικασία της διδα-σκαλίας και της μάθησης υπαγορεύει την ανάπτυξη της διαμορφωτικής αξιολόγησης, η οποία δίνει ευκαιρίες όχι μόνον στον εκπαιδευτικό αλλά και στους μαθητές να κρί-νουν την ποιότητα και τα αποτελέσματα της μαθησιακής διαδικασίας, με στόχο τη συνειδητή όσο και στοχευμένη βελτίωσή τους. Τα ίδια τα ΠΜΑ και οι Δραστηριότητες του ΠΣ δίνουν ιδέες και διευκολύνουν τον εκπαιδευτικό να προετοιμάσει Φύλλα Εργασίας, συζητήσεις, συνεργα-τικές και ατομικές εργασίες, ερωτηματολόγια, διοργα-


νώσεις, δράσεις κ.ά. που ευνοούν, αφενός την ποιοτική αξιολόγηση των μαθητών σε ατομικές αλλά και ομαδικές επιδόσεις, και, αφετέρου, τον έλεγχο της ποιότητας της διδασκαλίας του. Συνακόλουθα, προτείνεται να χρησι-

μοποιηθούν ποικίλες στρατηγικές αξιολόγησης, όπως: τήρηση ημερολογίου, παρατήρηση διδασκαλίας, περι-γραφική αξιολόγηση μαθητών, χρήση ερωτηματολογίων για αυτοαξιολόγηση μαθητή κ.λπ.


1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

1.

2.

3.

4.

(5

5.

6.

7.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.


-

)


-


,

i.

ii.

iii.

i.

-

34

. 27

, 1-4

2. 3

3, 1

-12

)

ii.

-35

)

iii.

16

, 14

-23

. 18

, 6-1

6)

iv.

-4, 2

0.

-

27

)

i.

4-6

)

ii.

-32

)

1.

2.

3.

-

I)

4.

5

. -

II

)

6.

II

III

7.

II

.i

III.

ii)

1.

A

I)

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

III.

ii)

1.


I)

2.

I)

3.

III.

i)

1.

2


:

i.

ii.

iii.

iv.

v.

i.

ii.

-

V.

i.

ii.

iii. H

iv.

V.

i.

ii.

1.

2.

-II

.ii)

1.

I,

II)

2.

I.i)

3. A

rtfu

l ,

I.

ii)

4.

II)

5. T

PS

1.

I.

i)

2.

)

3.

-V)

4.

II)

1.

I.i)

1.

2.

-


I.

:

II.

i.

ii.

iii.

iv.

III.

i.

ii.

iii.

IV.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

K

1.

2.

1.

2.

3. T

PS

1.

1.

1.


4.

i.

ii

.

i.

-33

)

2, 1

-20

)

B

o-

-20

)

ii.

i.

ii

.

iii.

iv

. -

v

.

v

i.

v

ii.

1.

I.

ii)

2.

I.ii

)

3.

1.

2.

3.

4. T

PS

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II

.ii)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

-

1.

i)

2.

ii)

3.

4.

III)

1.

2.

1.

-

.

2.


5.

i.

ii.

i.

2, 2

2)

ii.

-35

)

iii. 4

1-5

2)

i.

-6)

ii.

15

--1

6)

iii.

iv.

1.

-

-

2.

3.

1.

2.

Art

ful

Th

ink

ing

3.

4.

5.

6.

TP

S

7.

8.

9.

Art

ful

Th

ink

ing

10. A

rtfu

l T

hin

kin

g

,

11.

12. A

rtfu

l T

hin

kin

g

1.


2.

1.

1.

:

2.

-

3.


6.

i.

-7)

-1

8)

-1

5)

ii.

-1

0)

-22

)

-1

3)

iii.

11

, 27

. 21

, 38

) iv

.

-1

7:

-44

)

v

-30

)

-60

)

1.

i)

2.

iv)

3.

iv)

4.

-60

(I.

v)

1. A

rtfu

l Th

ink

ing

II

)

2.

II)

3. V

ide

o

1.

2.

1.

1.

-

2.


i.

ii.

-44

)

iii.

-11

)

i.

26

, 17

-30

)

ii.

-40

)

iii.

-56

)

iv.

--2

. 11

-31

)

v.

32

--6

1)

vi.

-8)

vii

.

I

i.

ii.

E

1.

2. T

V

H/

Y

i)

1.

i)

2.

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

I.ii

i)

4.

II)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

, F.J

. Ha

yd

n (

III)

6.

IV

)

7.

V)

8.

VI)

1.

I)

2.

I.i)

3.

I)

4.

II)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

6.


V

V

VI

7.

V

)

1. E

i)

2.

3.

1.

2.

):


i.

ii.

iii.

i.

ii.

iii.

!

i.

-8)

-7

. 10

4, 1

-35

. 14

7, 4

-9. 1

48

, 1-1

2

ii.

26

-29

)

iii. A

IV.

1.

I)

2.

3.

II)

4.

5.

II)

6.

iii)

7.

III.

iii)

1.

2.

Art

ful

Th

ink

ing

(I

) 3.

Art

ful

Th

ink

ing

A

. Viv

ald

i,

4.

5. T

PS

6.

II)

7.

8.

9.

IV)

1.

2.

3.


I)

4.

II)

5.

II)

6.

II)

7.

III.

i)

8. A

rtfu

l T

hin

kin

g

IV

)

1.

2.

II)

3. (I

II.i

) 4.

IV

)

1.

-

2.

3.


-


i.

H

ii.

i.

ii

.

ii

i.

III.

i.

-23

, 27

-29

. 52

)

ii.

-90

)

iii.

vi.

16

. 6, 1

2)

v.

-14

)

vi.

-1

1)

vii

. -1

3)

V.

i.

ii.

1.

2.

III.

v)

3.

III.

v)

1.

TI.

ii)

2. T

PS

iii)

3.

TP

SS

(II.

iii)

4.

II

I.v

ii)

5.

II)

1.

2.

v

ide

o

3.

i)

4.

II)

5.

III

6.

ii

i)

.

1.


2.

I. T

o

i.

ii.

iii.

II.

i.

ii.

-38

)

III.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

IV.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

vi.

1.

-

2.

:

,

(IV

.vii

i)

3.

IV)

1.

2.

III.

i)

3.

III.

i)

4.

III.

ii)

5.

IV.i

ii,

V.v

i)

6.

IV.v

ii)

7.

IV.i

ii)

1.

III)

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(IV

.vii

)


vii

.

vii

i.

V.

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

Lip

pi

(IV

.iii

)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II

.i)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

1.

1.

):


3.

:

i.

-

-17

. 21

, 1-3

)

ii.

-10

)

-10

)

iii.

-13

)

-5)

--1

9)

iv.

-6. 3

,

24

-30

)

v.

-19

. 57

-60

)

i.

ii.

iii.

1.

I.

v)

2.

III)

3.

II

I)

4.

III.

i)

5.

III.

ii)

6.

III.

v)

1.

O M

I.ii

) 2.

(

I.iv

) 3.

Vid

eo

4.

III.

i)

5.

III.

i)

6. (I

II.i

v)

7. T

PS

III.

vii

)


iv.

v.

vi.

vii

.

1.

I)

2.

-

III.

vi)

3. M

II

I)

1.

,

1.

):


i.

ii.

iii.

iv.

-30

)

v.

-14

i.

i.

-34

)

ii.

M-1

1)

ii.

H

iii.

i.

ii.

iii.

1.

2.

3.

ii

ii)

4.

I.ii

i)

5.

1.

2.

i)

3.

4. T

PS

I.

iiii

)

5.

6.

vid

eoII

I)

7.

III.

ii)

1. O

I.ii

)

2.


iv

.

v.

vi.

IV.

i.

ii.

I.ii

i)

3.

II)

4.

III)

5.

III.

v)

1.

2.


i.

ii

.

iii.

i.

-9)

-

-

-4, 1

1)

ii

.

-38

])

i.

ii

.

iii.

V.

i.

ii

.

1.

i)

2.

I.i)

3.

II

.i)

4.

II.i

) 5.

V

)

1.

I.ii

) 2.

TP

S

3. T

PS

S(I

II)

4.

II.i

) 5.

II

.ii)

6.

U

NE

SC

O

III)

1.

II

.ii)

2.

1.

IV

)

1.

2.

):


I.

i.

-14

) ii

. -

-10

.)

iii.

iv

. 1

-3)

II.

:

i.

-15

) ii

.

iii.

iv

. -

I

i.

ii

.

IV

i.

ii.

iii.

1.

2.

1.

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

3. T

PS

4.

5.

1.

2.

1.

II.i

v)

2.

1.

2.

):


corp

us

i.

ii.

iii.

i.

ii.

iii.

iv.

-13

)

v.

vi.

vii

. -1

1)

i.

ii.

1.

I.ii

i)

1.

2. T

PS

I.ii

i)

3. (I

I

4.

II.

i)

1.

2.

II

.i)

3.

-

4.

1.

1.


-


B

E

-

,


i.

ii

.

i.

-17

)

-7)

-4

5)

-4

)

-3)

ii.

-35

)

-37

)

i.

-22

)

-1

9)

ii.

-5

)

1.

-

I.i)

2.

III.

i)

3.

III.

ii)

1.

I.i)

2.

U

NIC

EF

ii

) 3.

TP

S

IV)

4.

-

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II

.ii)

8.

II.i

)

1.


35

-45

)

iii.

V.

i.

ii.

-

iii.

I)

2.

III)

3.

ii)

4.

II, I

II, I

V)

1.

I.ii

)

1.

2.

):


2.

I.

i.

ii.

iii.

II.

i.

1-9

)

ii.

-5.

13

, 14

-17

.

17

, 1-8

)

iii.

-17

)

III.

i.

ii.

-28

) IV

.

i.

ii.

iii.

iv.

1.

2.

IV)

3.

I.ii

)

4.

1.

I.i)

2.

3.

TP

S

III.

ii)

4. A

r

P. B

rueg

el

I.ii

),

1.


II.i

ii)

2.

(I.i

) 3.

I.

ii)

1.

Pro

ject

: B

ull

yin

g)


i.

ii.

i.

--2

6.

12

, 1-

) ii

.

-10

) ii

i.

-32

) iv

.

-43

)

v.

9, 1

-19

)

i.

IV

.

i.

ii.

V.

i.

Ra

ma

da

n

ii.

v.

-

vi.

1.

I)

2.

I)

3.

II.i

)

4.

II.i

i)

5.

1.

IV)

2. T

PS

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

4.

I.ii

i)

1.

2.

3.

4.

1.

):

2.

:


i.

i.

-15

)

ii.

-12

)

iv.

-15

)

v.

--1

6)

vi.

-6.

11

, 1-9

)

vii

.

-6)

IV

1.

2.

1.

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

I.i)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.v

ii)

1.

II.v

i)

2.

6

-

3.

(II)


5.

I.

i.

-13

)

ii.

iii.

II.

i.

II

I.

i.

4, 3

2-3

7)

-2

9)

--1

8)

ii.

2, 4

2.

46

-47

)

-22

)

IV

i.

1.

-

37

) (I

II.i

)

2.

III.

i)

3.

III.

i)

1.

III.

i)

2. T

PS

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g I.

ii)

4.

II.i

)

1.

II.i

)

2.

3.

1.

1.

-

2.

):


I.

i.

-8)

ii.

-2

1)

II.

-20

) i.

-15

)

ii.

8, 4

-6)

iii.

iv.

v.

III.

i.

ii.

iii.

iv.

1.

I.

i)

2.

III.

iii

) 3.

K

1.

II)

2.

-18

) (I

I.iv

)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

:

(II.

v)

4. T

PS

:

5.

1.

1.

2.

):


I.

i.

ii.

II.

i.

III.

i.

ii.

IV.

1.

I.ii

)

2.

3.

4.

1.

2.

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

4.

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

I.ii

)

1.

I.ii

)

2.

I.ii

)

1.

I.ii

)

1.


1.

i.

ii

.

-47

)

-22

. 12

, 1-5

)

iii.

-6)

-7)

i.

-48

)

ii.

-21

)

III

1.

I.ii

i)

2.

I.ii

i)

3.

(I.i

ii)

1.

I.

iii)

2.

3. T

PS

1.

1.

2.

):

,


2.

i.

ii.

i.

ii.

ii

i.

i.

ii.

iii.

V.

i.

ii.

H

iii.

V

i-

1.

2.

iii)

3.

iii)

4.

5.

1.

I.i)

2. T

WP

S

3.

I.i)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II

I.i)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

III.

i)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(III

.ii)

7.

IV

.ii)

1.

1.

):

2.


I.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

II.

III.

IV.

1.

2.

1.

I)

2. T

PS

III)

3.

II

I)

1.

1.

II)

1.

2.

):


i.

ii

.

iii.

:

i.

-26

)

26

, 17

-

ii.

ii

i.

1.

2.

1.

TP

S

(II)

2.

3.

4.

II.i

)

5.

1.

2.

II.i

ii)

3.

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

, ,

Sy

ria

c D

ep

icti

on

Th

e L

ast

Su

pp

er,

Lo

nd

on

Bri

tish

Mu

seu

m)

1.


12

, 12

)


I.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

vi.

II.

i.

ii.

III.

i.

ii.

iii.

1.

1.

2.

I)

3.

I)

4.

I.ii

i)

1.

I.ii

i)

2.

II

)

3.

III.

iii)

1.

I.

iii)

2.

1.

2.

):


)

I.

i.

ii.

iii.

iv.

II.

i.

ii.

III.

i.

ii.

IV.

i.

19

, 33

--1

6)

ii.

1

,1-4

,18

)

1.

I)

2.

IV.i

)

3.

V.i

i)

1.

I.i)

2.

II.i

i)

3.

4.

1.

IV.i

i)

2.

3.

-

1.

III.

i)

2.

3.

IV.i

)

1.


i.

ii

.

iii.

-

i.

ii

.

iii.

iv

.

v.

v

i.

v

ii.

v

iii.

ix

.

x.

x

i.

i.

ii

.

iii.

iv

.

v.

V

i.

ii

.

iii.

V.

i.

ii

.

iii.

iv

.

v.

v

i.

v

ii.

1.

2.

1.

2.

II)

3.

Art

ful

Th

ink

ing

G

au

de

am

us

om

ne

s (I

V)

1.

A

2.

3.

1.

2.

3.

1.


1.

(4

2.

3.

4.

5.

6.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.


ii.

To

-4

8

iii.

)

iv.

v.

1.

2.

II.i

i, I

I.iv

)

3.

II.i

v)

4.

III.

ii)

5.

III.

iii,

III

,iv

)

6.

1. T

PS

I)

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

-

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(II.

iv)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g

lex

am

en

os

Gra

ffit

o

AL

EX

AM

EN

OS

SE

BE

TE

II

.ii)

5.

II.i

ii)

6. T

PS

II

.iii

)

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(-O

rant

e -G

rata

II.i

ii)

8.

II.i

ii)

9.

II.i

ii)

10.

] (I

I.ii

i)

11. A

rtfu

l T

hin

kin

g


i.

ii.

-

)

iii.

-

3, 2

-

6, 1

-3)

iv.

II.i

v)

12.

III.

iii)

13. A

rtfu

l T

hin

kin

g

iv

.)

14. T

WP

S

III.

iv)

15.

III.

iv)

16.

1.

II.i

)

2.

II.i

i)

3. (I

I.ii

i)

4.

(II

.iii

)

5.

-

II.i

v)

6.

II

I.iv

)

1.

ii

i)

1.

5

II.i

ii)

2.

iv)


-

-

i.

ii.

iii.

i.

ii

.

16

-34

)

-10

) ii

i.

39

iv

.

)

1.

2.

Iii

) 3.

II.i

ii

iv)

4.

III.

i)

1.

I)

2.

I.ii

)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

ii)

4. A

rtfu

l ,

, :

St P

aul P

reac

hing

in

Athe

ns, R

apha

el, V

icto

ria

an

d A

lbe

rt M

use

um

(.i

i)

5.

II.i

v)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

v)

7.

I.v

) 8.

II

.vi)

II

.vi)

II.v

i)

II

.vi)

II.v

i)

9.

II.v

i)


)

v.

v

i.

i.

ii.

iii.

10. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(II

I.ii

) 11

. ,

6

III.

ii)

12. A

rtfu

l T

hin

kin

g

G

all

a P

laci

dia

(II

I.ii

i)

13. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

II

I.ii

i)

1.

I.ii

)

2.

II.v

i)

3.

III.

i)

4.

-

1.

1.

(III

.i)


i.

ii.

iii.

iv.

i.

1, 3

8)

- 8

)

ii.

-

1.

2.

I)

3.

I.iv

)

4.

(II.

ii)

1.

Art

ful

Th

ink

ing

2. 2

5-3

2 (

I II

.ii)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II

.ii)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g

Ii)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

II

.i)

6.

I.i)

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

I.i)

8.

II.i

i)

9. A

rtfu

l T

hin

kin

g

-ii

)

10. A

rtfu

l T

hin

kin

g-

II.i

i)

11. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

i)

12.

II.i

i)


)

-32

)

-5

)

7-1

4)

-2)

64

. 18

, 1-6

13.

II.i

i)

1.

II.i

i)

2.

H. M

ati

sse

H

. Mir

o)

(II.

ii)

3.

-ii

)

1.

(II.

iiII

.ii)


i.

ii.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

1.

(I)

2.

II.i

i)

3.

II.i

ii)

4.

-

II.i

v)

1.

(I)

2. T

WP

S

(I)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

Iii

)

4.

II.i

i)

5.

II.i

ii)

1.

2.

II.v

)

3.

II.i

, ii

iv)

1.

1.


i.

ii.

iii.

-

-21

. 24

-26

, 23

, 1-

-10

.

17

--3

.9)

iv.

v.

i.

ii.

1.

2.

1.

I.ii

i)

2.

3.

4.

5.

, ,

(I.i

.)

6.

(II

.iii

.)

7.

II.v

)

8. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

M

arc

Ch

ag

all

(.i

.)

9.

,

, Po

rcel

ain

Unic

orn

(.v

)

10.

v)

11.

,

) (I

II.v

)

12.

-

13.

1.


iii.

iv.

v.

vi.

i.

Ma

rc C

ha

ga

ll

ii.

iii.

iv.

I)

2.

I, I

I)

3. P

roje

ct

4.

1.

II

ii)

1.

I)

2.

3.

4.


i.

/

D

iwal

i, Po

ngal

, H

oli)

ii.

i.

ii.

-

-

-

iii.

iv

.

1.

1.

2.

,

(I.i

) 3.

,

(I.

ii)

4.

Art

ful

Th

ink

ing

x

x

I.i)

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

I.ii

)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

ii

iii)

7.

Art

ful

Th

ink

ing

x

x

ii

iii)

8.

I.ii

)

1.

Ra

ng

oli

I.i

ii)

2.

3.

4.

I)

5.

II

)

1.

I)


1.

2.

vid

eo


-


-

-


1.

i.

ii.

i.

-

44

, 9-

-

13

5, 1

5-1

8)

ii.

)

iii.

1.

I)

2.

I.ii

)

3.

II

.iii

)

4.

II

.iii

)

5.

II.i

ii)

6.

II.i

ii)

1.

I.i)

2. A

rtfu

l T

hin

kin

g

She

s Got

You

r Eye

s (I.

i)

3.

I)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g

, Ma

rc

Ch

ag

all

(II

.i)

5.

H

II.i

ii)

6.

El

Gre

co-

II.i

v)

7.

II.i

v)

8. (I

I.iv

)

9. T

WP

S

II.i

v)

10. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

v)

11.

II.i

v)

12.

III.

i)


-

()

iv.

i.

ii.

iii.

iv.

13.

III.

ii)

1.

I)

2.

II.i

ii)

3.

II.i

ii)

4.

II.i

v)

1.

II.i

v)

2.

II.i

v)

3.

(9

4.

1.

II.i

v)

2.

3.


I.

i.

ii.

II.

i.

--1

0)

ii.

-7)

iii.

-32

)

iv.

-

42

)

v.

-

-10

)

vi.

-15

)

vii

.

vii

i.

-6)

1.

II

) 2.

(I

) 3.

(II)

4.

(I

I)

5.

II)

6.

II

) 7.

TP

S

1.

I)

2.

rtfu

l T

hin

kin

g:

3.

II

) 4.

rt

ful

Th

ink

ing

-

Ga

bri

el

Mil

let

. R

oss

an

o -

Co

de

x p

urp

ure

us

Ro

ssa

ne

nsi

s (I

I)

5.

rtfu

l T

hin

kin

g:

,

,

,

, P

au

l G

au

gu

in

II

) 6.

II

) 7.

II

)


ix.

-46

)

x.

xi.

-

33

)

xii

.

- 1

6, 8

)

xii

i.

xiv

.

-3

5)

xv

.

III.

i.

ii.

8.

(II

) 9.

Art

ful

Th

inik

ing

10.

] (I

i)

1.

(II)

2.

II

) 3.

II

)


i.

ii.

II.

i.

)

ii.

-15

)

iii.

)

iv.

-30

)

v.

-

)

vi.

-9. 1

38

, 1-8

)

i.

1.

I.

ii)

2.

II.i

)

3.

-15

(II

.ii)

4.

III.

i ii

)

1. T

PS

I.

i)

2. T

WP

S

I.ii

)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g I.

ii)

4.

TP

S

(II.

i)

5.

-Sig

el

(II.

i)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g

-

Ca

pp

ell

a S

isti

na

II

.i

II.v

)

7.

II.i

v)

8.

9.

IV

,ii)

(IV

.iii

iv

)


ii.

i.

-8)

ii.

-34

)

7-1

1)

iii.

iv.

10.

IV)

1.

(II

)

2.

II.i

)

1.

II

.i)

2.

II.i

v)


i.

ii.

iii.

iv.

O

i.

-8)

ii.

-37

)

iii.

iv.

-

v.

1.

2.

3.

II.i

i)

4.

II.i

i)

5. (I

I.iv

)

6.

v)

7.

IV.i

)

1.

I.i,

I.ii

i)

2.

I.ii

)

3. P

roje

ct

4.

I.ii

)

5. T

WP

S

(I.i

i)

6.

I.ii

)

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

Ze

ro f

ilm

(I. i

i.)

8. A

rtfu

l T

hin

kin

g

I.ii

, I.i

ii)

9.

I.ii

, I.i

v)

10.

I.ii

, I.i

v)

11. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(II

.iii

)


i.

--1

6)

ii.

iii.

iv.

IV.

i.

ii.

iii.

iv.

12.

I.iv

)

13.

II.i

v)

14.

II.i

v)

15.

II.i

v)

16.

II.v

)

17.

II.v

)

18.

II.v

)

1.

I)

2.

I.iv

)

3. (I

I.ii

)

4.

(II

.iv

)

5.

I,

II,

III

)

6.

-

I.iv

)


I.

i.

ii.

iii.

bu

lly

ing

II.

i.

ii.

iii.

iv.

III

i.

ii.

iii.

IV

i.

-20

)

ii.

iii.

1.

2.

Ii)

3.

i)

4. (I

V)

1.

II.i

),

II

.ii)

2.

II.i

)

3.

II.i

ii)

4.

5.

1.

IV)

2.

-20

(IV

)

1.

IV)

1.

IV)


I.

i.

ii

.

iii

.

i.

ii

.

i.

ii.

(18

72

) ii

i.

1.

I)

2.

I.

ii)

1.

2.

Art

ful

Th

ink

ing

I.ii

) 3.

I.

iii)

4.

I.

iii)

5.

6.

(I.i,

II

.ii)

7. A

rtfu

l Th

ink

ing

I.ii

i)

8. A

rtfu

l Th

ink

ing

: II

)

9.

1.

II.i

i)

1.

2.

II

)

II)

X

3.

II

)

4.


1.

I, I

I)

2.

3.

4.

(II.

i)


-


.


i.

ii.

iii.

iv.

i.

ii.

K

iii.

i.

ii.

iii

.

V

i.

1.

II

I)

2.

III)

3.

III)

4.

III.

i)

5.

III.

ii)

6.

IV)

7.

IV

)

1.

2.

e-

bri

dg

es

3.

4.

I.ii

)

5.

II)

6.

II

)

7. A

rtfu

l T

hin

kin

g

II.i

)

8.

vid

eo

II.i

ii)

9. T

PS

II

I.i)

10.

III.

ii)

11.

III.

iii)

1. (I

, II)

2.


ii.

iii.

-

iv.

v.

- I,

II)

3.

III.

ii)

1.

VI.

i)

1.


I. H

i.

ii.

II.

i.

ii.

iii.

iv.

v.

III.

i.

4, 1

8)

ii.

4, 1

-42

)

iii.

)

IV.

i.

ii.

V.

1.

-

II.i

ii)

2.

II.v

)

3.

4.

V.i

ii)

5.

III.

ii)

6.

III.

ii)

1.

II)

2.

II)

3. T

PS

II.i

v)

4.

III.

i)

5.

III.

i)

6.

(III

.iii

V

)

7.

II.i

v)

8. (I

I.v

)

9. A

rtfu

l th

ink

ing

III.

ii)

10.

e-b

rid

ge

s

(VI)

1.


i.

ii.

ii

i.

iv

.

VI.

i.

ii.

iii.

I.ii

)

2.

3.

IV)

4.

5.

V)

1.

I, I

I)

2.

I, V

.ii,

VI.

i)


-

-

i.

ii.

iii.

iv.

v.

vi.

vii

.

i.

ii.

iii.

iv.

i.

1.

I,

II,

III

)

2.

I, I

I, I

II)

3.

I,

II, I

II)

.

1. T

PS

I,

II,

III

)

2.

I, I

I, I

II)

3.

I, I

I, I

II)

4. A

rtfu

l th

ink

ing

A

ge

nt

of

Gra

ce

(II

)

1.

I, I

I, I

II)

2.

I, I

I, I

II)

3.

I, I

I, I

II)

1.

I

ha

ve

a d

rea

mI,

II,

III

)


i.

ii.

iii.

iv.

i.

ii.

iii.

iv.

i.

-24

)

-7

. 17

-20

)

-3

2)

-1

2)

ii.

-4)

ii.

I

1.

-

2.

i)

3.

-4 (

III.

i)

1.

I)

2. A

rtfu

l T

hin

kin

gB

aco

nK

oll

wit

z, G

ue

rnic

a,

II)

3. T

PS

S

I.ii

)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

M

arc

Ch

ag

all

5. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

6. T

WP

S

III.

i)

7. A

rtfu

l T

hin

kin

gII

I.i)

8.

II

I.ii

)

9. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(III

.ii)

1.

I)

2.

III.

i)


3.

III)

1.

II.i

)

1.

II.i

v)


I.

i.

ii.

iii.

II.

i.

-8)

ii.

)

iii.

iv.

v.

III.

i.

ii.

H

1.

I.i)

2.

I.i)

3.

III.

vi)

1. T

WP

S

[19

40

] (I

.i)

2.

(I.

ii)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

x

I.ii

)

4. T

WP

S

III.

ii)

5.

II.i

v, I

II.i

i, I

II.v

)

6. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

- -

II.i

)

7.

II.i

i, I

I.ii

i)

8.

III)

:

9.

III)

10. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

III.

vii

)

11.

III.

vii

i)

12.

AG

AP

E (

Alt

ern

ati

ve

Glo

ba

liza

tio

n A

dd

ress

ing

Pe

op

le a

nd

Ea

rth

/


-12

)

iii.

-34

)

iv.

-22

)

v.

vi.

-40

)

vii

.

vii

i.

-23

)

III)

1.

Ag

ap

eD

ea

d C

an

Da

nce

(III

)

2.

3.

-

(II.

iv)

4.

We

shal

l ove

rcom

e B

ruce

Sp

rin

gst

ee

n

-

I.i)

1.

II

.iv

)

1.

II.i

v)

2.

III.

vii

i)

3.

Jim

Sh

eri

da

n (

II.i

v)


;

i.

ii

.

II.

i.

ii.

--1

4)

iii.

14

, 16

-

4

4-4

5)

1. (I

)

2.

I.i)

3. A

rtfu

l T

hin

kin

g

(II)

4. A

rtfu

l T

hin

kin

g:

Mic

he

lan

ge

lo (

II.i

)

II.i

)

IV

.i)

C

ara

va

gg

io,

, Du

ccio

di

bu

on

inse

gn

a, E

mm

au

s

IV.i

i)

1.

III.

ii)

1.

II


i.

ii.

-

iii.

-

V

i.

)

ii.

-35

)

iii.

iv.

-12

)


7.

proj

ect)

:

pro

ject

1

-o

i.

p

roje

ct,

-

pro

ject

ii

.

iii.

iv

.

v.

II.

2

i.

ii

.

III.

3


Καποδιστρίου 34, Τ.Κ. 104 32, Αθήνα Τηλ. Κέντρο 210 5279000

Κείμενα προς δημοσίευση: [email protected] *02021041906170108*

Η αριθμ. 143575/Δ2/07-09-2016 υπουργική απόφαση (ΦΕΚ Β΄2920/13-09-2016) καταργείται.Η ισχύς αυτής της απόφασης αρχίζει από το σχολικό έτος 2017 - 2018.Η απόφαση αυτή να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Αθήνα, 16 Ιουνίου 2017

Ο ΥπουργόςΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ...άρθρου 5 παρ. 11 εδαφ. γ του ν....

Documents

Transcript of ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ...άρθρου 5 παρ. 11 εδαφ. γ του ν....