3ο ΛΥΚΕΙΟ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ

Β’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ 2008-2009

Συμμετέχοντες μαθητές:

Βαρβαρίδη Ιωάννα, Πατέλης Κώστας, Κηπουρός Γιάννης,

Σαρλάνης Δημήτρης, Αλμύρας Βασίλης, Δουκάκος Γιάννης

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Πομμόνη Λιζέτα

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΟΛΗ Πως η γέννηση της μεσαιωνικής πόλης συνδέθηκε άμεσα

μ’ ένα σύνολο κοινωνικό – πολιτικό - οικονομικών θεσμών

και πως ανέτρεψε πολιτισμικές πρακτικές και νοοτροπίες.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

I) ΕΙΣΑΓΩΓΗ

II) Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ (4 διαφορετικές καταβολές)

III) Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ

IV) ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥΣ

V) ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

VI) ΠΑΡΑΘΕΜΑ: ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 15ου-16ου αιώνα

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΣΤΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το τείχος που περιβάλλει τη μεσαιωνική πόλη δε την καθιστά μόνο μια στρατηγική βάση, ένα κάστρο,

αλλά ορίζει συνάμα και την περιοχή, όπου ισχύουν ιδιαίτεροι κανόνες δικαίου που εξασφαλίζουν στους

κατοίκους της πόλης το καθεστώς μιας σχεδόν απόλυτης ισονομίας. Εμπόριο και βιοτεχνία, οι δύο βασικοί

κλάδοι της οικονομίας συγκεντρώνονται αποκλειστικά στον αστικό χώρο. Μια οικονομική δραστηριότητα,

o συντονισμός και η επίβλεψη της οποίας αποτελεί έργο των ιθυνόντων της πόλης , σε μια εποχή που οι

ηγεμόνες δεν ήταν διόλου σε θέση να διευκολύνουν οι ίδιοι τα δημόσια οικονομικά του κράτους τους και

είχαν ως κύριο μέλημα τους να εξασφαλίζουν την εργασία του οίκου τους από τις φιλοδοξίες της τυπικά

υποταγμένης σε αυτούς φεουδαρχικής αριστοκρατίας.

Τον πρώτο λόγο στη δημόσια οικονομία είχε τότε η εγκαταστημένη στη πόλη αστική τάξη των εμπόρων

και χρηματιστών. Η καρδιά της μεσαιωνικής πόλης ήταν η αγορά και η αστική τάξη. Ιδιαίτερα κατά τον 12ο

και 13ο αιώνα , όταν η κεντρική εξουσία θα παραχωρήσει με την ίδρυση νέων πόλεων ιδιαίτερα προνόμια

στους κάτοικους τους, θα σημειωθεί μια μαζική συρροή του αγροτικού πληθυσμού που εγκαταλείπει τη γη

(η οποία έτσι η αλλιώς δε του ανήκε) στα νέα αυτά αστικά κέντρα. Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε

αυτές τις εξελίξεις οφείλουμε να θυμηθούμε τις ιδιαιτερότητες του φεουδαρχικού συστήματος , πως αυτό

οδηγήθηκε στη παρακμή, πως και πότε δημιουργήθηκε αυτή η νέα αστική τάξη στη δυτική Ευρώπη. Μια

αστική τάξη που θα προκαλέσει ριζικές κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις, έτσι ώστε να ανοίξει τον

δρόμο για τη βιομηχανική επανάσταση.

Η αστική τάξη δημιουργείται στα τέλη του φεουδαρχικού συστήματος «είναι μια τυπικά δυτική

δημιουργία» (Max Weber)

Το φεουδαρχικό σύστημα ξεκινάει στα τέλη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στους σκοτεινούς χρόνους που

ακολούθησαν την έλευση των βαρβαρικών φυλών του 6ου αιώνα, οι παλιές ρωμαϊκές επαρχίες βρέθηκαν

απομονωμένες στο περιθώριο του πολιτισμένου κόσμου και οι πόλεις τους γνώρισαν μια αμετάκλητη

παρακμή. Έτσι βλέπουμε τη στροφή της οικονομίας στη γεωργία. Παλιοί λεγεωνάριοι στους οποίους είχαν

παραχωρηθεί μεγάλες εκτάσεις γης εγκαθίστανται στην ύπαιθρο. Πρόκειται για επαγγελματίες

πολεμιστές, ξένους προς τη γη. Καλούν λοιπόν τους αγρότες να

καλλιεργήσουν τα κτήματα τόσο και αυτοί τους παρέχουν μέσω του

στρατού τους προστασία. Δημιουργείται στο χωρικό μια άτυπη

υποχρέωση να φυλάει το φέουδο όσο ο φεουδάρχης έλειπε σε

πόλεμο. Έναν αιώνα αργότερα αυτός ο άτυπος θεσμός

επικυρώνεται νομικά και πλέον ο ελεύθερος αγρότης μετατρέπεται

σε δουλοπάροικο. Είναι προσδεμένος στη γη του φεουδάρχη

απαγορεύεται να την εγκαταλείψει η να αλλάξει το τόπο της

εγκατάστασης του. Η παραγωγή ανήκει στο φεουδάρχη και μόνο

ένα μικρό μέρος της μπορεί να καταλείψει τις ανάγκες της

εκτεταμένης γεωργικής οικογένειας. Το βιολογικό επίπεδο του

χωρικού φθάνει στα όρια της ανέχειας -δεν έχει ιδιοκτησία, ούτε

εισόδημα, αφού δε πληρώνεται- του έχει επιβληθεί ο θεσμός της

αγγαρείας- Η κεντρική πολιτική εξουσία είναι σκιώδης, οι

γαιοκτήμονες φεουδάρχες λειτουργούν σαν κράτος εν κράτη.

Γύρω από το φέουδο αναπτύσσονται αστικοί οικισμοί, δημιουργούνται τοπικές αγορές, κυρίως καλύπτουν

τις ανάγκες των αρχόντων με εισαγωγές οπλών, πολυτελών αγαθών και μπαχαρικών από την Ανατολή.

Υπάρχει λοιπόν μια αστική τάξη που οργανωμένη σε πολιτικές συντεχνίες μονοπωλεί το εξωτερικό

εμπόριο και συμπεριφέρεται ως μια αριστοκρατία πλούτου. Μέχρι τον 13ο αιώνα η αστική κοινότητα

διοικείται από μια ελίτ. Επικεφαλής εμπορίου και βιομηχανικών επιχειρήσεων οι πατρίκιοι διοικούν και

Δουλοπάροικος που πληρώνει το μίσθωμα

ελέγχουν τις οικονομικές δραστηριότητες. Στη Φλωρεντία το popollo grasso αποτελείται από 140

συγκεκριμένες οικογένειες. Στη μεσαιωνική πόλη επικρατεί το αξιολογικό σύστημα που επιδοκιμάζει τη δημιουργική εργασία , αλλά

και την επιθυμία για χρήμα και πολυτέλεια - τα ωραία σπίτια, τα είδη πολυτελείας και το οικογενειακό

όνομα αποτελούν σύμβολα της ισχύος τους - Οι κάτοικοι της πόλης έχουν την αίσθηση μιας ξεχωριστής

ανώτερης ταυτότητας από τους κατοίκους της υπαίθρου. Η δύναμη τους εκφράζεται στον πλούτο, τη

παιδεία, τη καλλιτεχνική παράδοση και στη κατοχή έργων τέχνης. Πρόκειται για τον προκαπιταλιστικό

τύπο αστού ο οποίος διεκδικεί προνόμια και απαλλαγές. Δεν έχει δική του ταξική ταυτότητα,

ενσωματώνεται η τουλάχιστον αυτό προσπαθεί, στη τάξη των φεουδαρχών. Όλα αυτά τα στοιχεία μας

κάνουν να συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για μια κοινωνική τάξη που είχε κανένα λόγο να εναντιωθεί στο

φεουδαρχικό σύστημα.

Τον 13ο αιώνα η δημογραφική ανάκαμψη απαιτεί επέκταση καλλιεργήσιμων εδαφών και νέες μορφές

καλλιεργειών. Τα μέταλλα αντικαθιστούν το ξύλο, εμφανίζονται παντού και ανεμόμυλοι,

αποστραγγίζονται εδάφη και αποψιλώνονται δασωμένες περιοχές. Οι πόλεις καταναλώνουν όλο και

περισσότερο, οι πόλεμοι απαιτούν αύξηση της αγροτικής παραγωγής, τον εποικισμό ακατοίκητων

περιοχών. Οι εξεγέρσεις των δουλοπάροικων αναγκάζουν τους φεουδάρχες να τους παραχωρήσουν

προνόμια και ελευθερίες, τους παραχωρούν μέχρι και γη έξω από τα φέουδα.

Για πρώτη φορά δημιουργείται στην ύπαιθρο ελεύθερη ιδιοκτησία, κάτι που σηματοδοτεί την αρχή

παρακμής του φεουδαρχικού συστήματος. Το κομμάτι αυτό της γης μπορεί να θρέψει λίγα μόνο μέλη της

εκτεταμένης αγροτικής οικογένειας. Κατά συνέπεια σημειώνεται μια μαζική συρροή πληθυσμού στις

πόλεις, δημιουργούνται νέα αστικά κέντρα και η γεωργία παύει να είναι ο πυρήνας της οικονομικής

δραστηριότητας. Εμφανίζονται τα πρώτα ελεύθερα βιοτεχνικά κέντρα, η νέα αστική τάξη διεκδικεί

κομμάτι του εμπορίου και ανταγωνίζονται με τις προϋπάρχουσες συντεχνίες.

Οι μέχρι τότε περιπλανώμενοι έμποροι, η αγορά και το εμπόρευμα «εισβάλουν σαν νικητές στις

πόλεις» . Η παραδοσιακή προστασία που περιέβαλλε τους έμπορους και η ελευθέρια που οι ίδιοι

απολαμβάνουν επεκτείνονται σταδιακά σ όλους τους κάτοικους των πόλεων. Έτσι αρχίζει η χειραφέτηση

του μεσαιωνικού ανθρώπου από τη γη.

Η νέα αυτή αστική τάξη, τυπικά δυτική δημιουργία θα προκαλέσει ριζικές πολιτικές ανακατατάξεις. Γύρω

στον 17ο αιώνα θα στηρίξουν τον βασιλιά -ηγεμόνα, θα τον βοηθήσουν ν αποκτήσει συγκεκριμένες

εξουσίες, να δημιουργήσει το ενιαίο νόμισμα, σύνολα και θεσμικό πλαίσιο θα μπορούσε η αγορά να

διευρυνθεί και να οργανωθεί το εσωτερικό και το εξωτερικό εμπόριο. Στην Ιταλία το 1570 ανακηρύχθηκε

Μέγας Δούκας της Τοσκάνης ο Κοζιμος Α' αναγκάζοντας τη περιοχή να γίνει για πρώτη φορά ενιαία

πολιτική δύναμη (η Τοσκάνη ενώθηκε με το Ιταλικό κράτος μόνον το 1870). Πρόκειται για την ίδια αστική

τάξη, η οποία έναν αιώνα αργότερα διεκδικεί και την πολιτική εξουσία με τις αστικές επαναστάσεις. Η

κατάλυση της βασιλείας και οι αρχές της ελεύθερης οικονομία που προβάλλονται ανοίγουν πια το δρόμο

για τη βιομηχανική επανάσταση.

Δικαιωματικά λοιπόν αυτή η κοινωνική τάξη φέρει το όνομα καπιταλιστικός τύπος αστού.

Οι ιδιαιτερότητες της προέλευσης διαμορφώνουν και διαφορετικές ονοματοθεσίες

Πληθώρα λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες αναφέρεται στο αστικό φαινόμενο στη μεγάλη διάρκεια του

Μεσαίωνα. Η ποικιλία αντανακλά τις ιδιοτυπίες της προέλευσης της πόλης, τους «προστάτες» της, τη

λειτουργία της στο γεωπολιτικό χώρο:

• Ville neuve, new town, neuenstadt (νέα πόλη)

• Ville franche (ελεύθερη πόλη)

• Circulade (στρογγυλή)

• Bastide (κτίση)

• Castelnau, new castle (νέο κάστρο)

• Castelfranco (ελεύθερο κάστρο)

• Bourg (κάστρο)

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

(4 διαφορετικές καταβολές)

Σε αντίθεση με τον ανατολικό μεσογειακό κόσμο, όπου η

πόλη συνέχισε με αδιάλειπτη πορεία συνδεδεμένη με την

βυζαντινή αυλή και την αραβική αφύπνιση, στη περιοχή της

Δ. Ευρώπης η αναβίωση της οικονομικής και των πόλεων

έπρεπε να περιμένουν μέχρι τον 11ο αιώνα

Στην αρχή του 14ου αιώνα οι πόλεις συγκέντρωναν μόλις το

10% του πληθυσμού στη φύση και ήταν μεσαίου μεγέθους –

το Λονδίνο είχε έκταση μόλις 160 εκτάρια και η Ρώμη

πληθυσμό 50.000 κατοίκους το 1530! Καμιά τους δεν

μπορούσε ν’ ανταγωνιστεί τις σύγχρονές τους μεγάλες

πόλεις του αραβικού ή βυζαντινού κόσμου. Κόρδοβα με

500.000 κατοίκους, Κων/πολη 1.000.000 κατοίκου

Ο σχηματισμός της μεσαιωνικής πόλης υπήρξε προϊόν μιας

εξελικτικής πορείας που άντλησε από 4 καταβολές:

Α) Πόλεις με ρωμαϊκή προέλευση

Οι παλιές ρωμαϊκές πόλεις μετά τον 5ο αιώνα άρχισαν να προσελκύουν τους παλιούς κατοίκους τους,

αλλά και αγρότες από την περιφέρεια, καθώς διέθεταν πλεονεκτική θέση, κτίρια, οχυρώσεις που θα

μπορούσαν να ξαναχρησιμοποιηθούν.

Κυρίως στη ζώνη της Μεσογείου – Ιταλία, Ισπανία, Νότια Γαλλία – η αστική ανανέωση θεμελιώθηκε στην

αρχαία κληρονομιά, στη civitas

Β) Σε πολλές περιοχές οι αρμοδιότητες των Ρωμαίων

διοικητών πέρασαν στους επισκόπους.

Η αναρχία του 9ου αιώνα υποχρέωσε τους επισκόπους

να περιτειχίσουν τμήματα των ερειπωμένων πόλεων και

μετέτρεψαν πολλά μοναστήρια σε οχυρές ακροπόλεις.

Πρόκειται για πόλεις που δημιουργήθηκαν σταδιακά

γύρω από τα κάστρα τοπικών αρχόντων κοσμικών ή

εκκλησιαστικών. Τα κάστρα αυτά ονομάζονταν burgi. Οι

οχυρές αυτές νησίδες μέσα σ’ ένα αγροτικό περιβάλλον

αποτέλεσαν τα σημεία δημιουργίας των

πρώτων τοπικών αγορών για τις ανάγκες των

αρχόντων. Οι συνοικίες των εμπόρων (negotiatores) που

εγκαταστάθηκαν αυθόρμητα έξω από τα τείχη – τα

προάστια=faubourgs – γρήγορα απαίτησαν τη δική τους

περιτείχιση και όσο η συμβίωση ευδοκιμούσε παρήγε

όλο και νέα προάστια με νέους κατοίκους, τους

bourgeois

Γ) Πρώτη μορφή οικισμού στα πρώιμα μεσαιωνικά

χρόνια ήταν τα χωριά, η βαθμιαία εξέλιξη των

οποίων έδωσε τις πόλεις.

Βασική προϋπόθεση ήταν η αναγωγή του χωριού σε

τοπικό εμπορικό και χειροτεχνικό κέντρο και η

συγκέντρωση πληθυσμού που δεν σχετιζόταν πλέον με

γεωργία

Δ) Η δημογραφική ώθηση του 11ου αιώνα οδηγεί σε μεγάλες εκχερσώσεις και έλεγχο της άγριας

φύσης.

Οι οικογένειες εκείνων που εργάζονται στις εκχερσώσεις

γίνονται δεκτές για εγκατάσταση μέσα σ’ ένα οχυρωμένο

χώρο, ενώ η γύρω περιοχή μοιραζόταν σε κλήρους.

Μοχλός ανάπτυξης είναι τόσο οι ανταλλαγές μέσω

ποταμιών και χερσαίων οδών, όσο και τα ίδια τα κάστρα

των αρχόντων ή οι έδρες των επισκόπων αφού

λειτουργούσαν σαν κέντρα κατανάλωσης και φύλαξης

των δρόμων.

Στην Ιταλία η ίδρυση νέων πόλεων (villa nova)

ήταν αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας μιας ήδη

υπάρχουσας αστικής κοινότητας με στόχο την επέκταση

της κυριαρχίας της στη γύρω ύπαιθρο και τον ορεινό χώρο,

ή την εκμετάλλευση ορυχείων. Έτσι οι πόλεις-κράτη

αυξάνουν την δύναμή τους. Χαρακτηριστικές είναι οι νέες

φλωρεντιανές πόλεις (terre murate) που δημιουργήθηκαν

μόνο μέσα σε 25 χρόνια (1280-1304), παράλληλα με ένα

δίκτυο δρόμων και γεφυριών

Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η μεσαιωνική πόλη ήταν ένας κλειστός χώρος. Το τείχος την όριζε αυστηρά από τη γύρω ύπαιθρο του

κόσμου της ανασφάλειας και της βαρβαρότητας. Οι πύλες του οδηγούσαν από μικρούς δρόμους σε

λαμπρές πλατείες. Η πόλη ήταν γεμάτη πύργους, κωδωνοστάσια, κατοικίες πλουσίων εμπόρων και

τραπεζιτών και τείχη. Οι τεχνίτες του Μεσαίωνα δεν είχαν ποτέ την αντίληψη της πόλης ως συνόλου.

Όμως παράλληλα δεν απουσίαζε η μέριμνα για την οργάνωση του χώρου και την αισθητική ενότητα. Στις

Ιταλικές πόλεις είναι γνωστές οι συλλογικές αποφάσεις για διαπλάτυνση δρόμων, συντήρηση τείχους,

συνθήκες υγιεινής.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιδιαίτερης αστικής ταυτότητας είναι:

Οχυρώσεις:

Ισχυρές περιτειχίσεις με διπλό

ρόλο(αμυντικό και τελωνειακό). Όσο

μεγάλωνε η πόλη τα τείχη

επεκτείνονταν με μορφή ομόκεντρων

περιτειχίσεων και ακανόνιστο

περίγραμμα, σχεδιασμένα όσον το

δυνατόν οικονομικότερα.

Δρόμοι: Ένα ακανόνιστο δίκτυο, ποικίλουν σε μέγεθος-από πλατιές οδούς σε στενάκια και περάσματα-. Ενδιάμεσα

συναντάμε πλατείες ως σημεία κοινωνικών και οικονομικών επαφών. Τα κτίρια τα όρια των δρόμων είχαν

αρκετούς ορόφους που επεκτείνονταν συχνά και πάνω από τον δρόμο (σκεπαστά περάσματα),

καταπατούσαν δημόσιους χώρους ή αναπτύσσονται πάνω στις γέφυρες (όπως το Ponte Vecchio στην

Φλωρεντία).

Το Σαν Τζιμινιάνο, απόρθητο οχυρό

επιδεικνύει τους τέσσερις θεόρατους

πύργους του

Στενοί πλακόστρωτοι πεζόδρομοι. Η Σιένα ήταν η πρώτη Ιταλική πόλη που απαγόρευσε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων στο

ιστορικό κέντρο το 1965

Αγορά:

Αρχικά έξω από τις πύλες οι εμπορικές συναλλαγές κατέλαβαν σταδιακά

την κεντρική πλατεία ή απλώθηκαν πάνω στον κεντρικό δρόμο. Οι

σημαντικές πόλεις διέθεταν πλέγμα δρόμων με διακεκριμένα είδη

εμπορίου κατά συντεχνίες.

Ένα κεντρικό κτίσμα υπόστεγο θα στεγάσει τους εμπόρους (loggias Halles)

Με ποικιλία καταστημάτων, εργαστήρια και πανδοχεία αγορά ήταν το

κέντρο της ζωής.

Εκεί οι τραπεζίτες ανέπτυξαν τις αρχές τήρησης βιβλίων πάνω στις οποίες

βασίζεται σήμερα η λογιστική και η τραπεζική πρακτική. Οι τράπεζες

δημιουργήθηκαν στη Σιένα τον 13ο αιώνα. Στην κυριολεξία από τα

τραπέζια ή τους πάγκους (Banchi→Bank) που έστηναν οι αργυραμοιβοί και

οι δανειστές. Ακόμα και σήμερα οι δύο

κεντρικοί της δρόμοι στην παλιά πόλη

ονομάζονται Banchi di Sofra (επάνω

τράπεζες) και Banch di Sotto (κάτω

τράπεζες).

Πλατεία:

Στην πλατεία περίοπτη θέση έχει το

Κεφαλόβρυσο (Fontana). Το νερό ήταν

ανέκαθεν πολύτιμο αγαθό και

προστατευόταν από αυστηρούς νόμους

κατά της μόλυνσης στην πλατεία ντελ

Κάμπο στη Σιένα υπάρχει η "Fonte

gaia"=χαρούμενη πηγή. Το σιντριβάνι αυτό

από το 1346 μέχρι σήμερα τροφοδοτείται με

νερό από το ίδιο μεσαιωνικό υδραγωγείο

που περνάει κάτω από την πόλη.

Εκκλησία:

Η πλατεία της ήταν ο χώρος συνάθροισης των πιστών και ο τόπος όπου από τον δωδέκατο αιώνα

αναγεννήθηκε το θέατρο (θρησκευτικά δρώμενα). Ήταν το έμβλημα της πόλης και κτιζόταν με τη

συμβολή των κατοίκων. Στην αρχή ρομανικού ρυθμού αποτελεί το

θρίαμβο της λαξευτής πέτρας (τέχνη κυρίως των μοναχικών ταγμάτων)-

κυρίως αρχιτεκτονική και όχι διακοσμητική τέχνη-. Από τα μέσα του

δωδέκατου αιώνα ένα νέο στυλ εμφανίζεται γοτθική τέχνη, αποτέλεσμα

της ευημερίας πόλεων και της αφυπνιζόμενης αστικής τάξης που έδωσε

εντυπωσιακούς καθεδρικούς ναούς. Τοποθετημένη πάντα η εκκλησία

κοντά στην εμπορική πλατεία, αλλά σαφώς διακεκριμένη από αυτήν-

συνήθως σε ένα ύψωμα-.

Πέραν της εκκλησίας, της στεγασμένης αγοράς και του "οίκου της

πόλης" συνυπάρχουν καίριες λειτουργίες όπως φυλακή, ζυγαριά

δημητριακών, δημόσιο κρεοπωλείο. Δημόσια ρολόγια και καμπάνες πάνω

σε μικρούς πύργους δίνουν τον ρυθμό, σημαίνουν απαγόρευση

κυκλοφορίας, ειδοποιούν για επικείμενο κίνδυνο.

Από αυτές πήρε το όνομά του και ο έντονος τοπικισμός των Τοσκανών,

(Campanilismo) λόγω του αγαπημένου ήχου της καμπάνας των

εκκλησιών της περιοχής.

Έμβλημα εμπόρων μαλλιού

Συνοικίες:

Κάθε πόλη διαιρούνταν σε διάφορες συνοικίες,

καθεμιά με το δικό της χαρακτήρα, έμβλημα και

συχνά πολιτική οργάνωση. Ακόμα και σήμερα αν

χαθείς στα ημικυκλικά δρομάκια της Σιένας, τα

χρώματα θα σου πουν που βρίσκεσαι. Οι σημαίες

της καθεμιάς από τις δεκαεφτά "contrada" -γειτονιές

της πόλης με τον δικό της θυρεό κυματίζουν κάθε

μέρα έξω από τα σπίτια.

Ασφαλώς όμως το κέντρο της πόλης συγκέντρωνε

τα πιο εύπορα στρώματα, ενώ οι ασθενέστερες

τάξεις έμεναν στις περιφερειακές συνοικίες.

Χαρακτηριστικό των μεσαιωνικών πόλεων ήταν

το "ακτινοειδές του πολεοδομικού σχεδιασμού"

και η κυκλοτερής διάταξη των σπιτιών και

δρόμων γύρω από το κάστρο του φεουδάρχη ή

επισκόπου. Πρόκειται για τις γνωστές circulades.

Η ακτινοκεντρική αντίληψη εκφράζει το

κοινωνικό σύστημα της εποχής. Στο κέντρο

βρίσκεται ο "ελέω Θεού" ηγεμών-φεουδάρχης-

ηγούμενος. Ολόγυρα του μέχρι τα τείχη

απλώνουν τα στενά δρομάκια και περάσματα που

ζουν οι ασθενέστερες τάξεις.

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥΣ

Στους κατοίκους των πόλεων και συχνά των κωμοπόλεων, ακόμα και σ’ αυτούς των νέων αστικών

συνοικισμών παραχωρούνται κατά κανόνα προνόμια και απαλλαγές που τους κάνουν να ξεχωρίζουν από

το περιβάλλον της υπαίθρου. Η σταδιακή παραχώρηση προνομίων εκ μέρους του βασιλιά , του κόμη ή του

επισκόπου οδήγησε σταδιακά στην «απελευθέρωση» των πόλεων.

Η αναγέννηση των πόλεων αποδίδεται αποκλειστικά στην τάξη των εμπόρων, στα ιδανικά, στις μεθόδους,

στην αντιπαράθεση τους με την τάξη των φεουδαρχών. Η διαδικασία «απελευθέρωσης» των πόλεων

παρουσιάζει 2 χαρακτηριστικά :

Α) την κατάκτηση του δικαιώματος της συνάθροισης ,της συνδιάσκεψης και της απονομής δικαιοσύνης.

Β) την διευθέτηση των πόλεων εκ μέρους μιας ελίτ, την οποία συνήθως απάρτιζαν ευγενείς

εγκαταστημένοι στις πόλεις και νεοδημιούργητοι έμποροι.

Από αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό πηγάζει και ο αριστοκρατικός χαρακτήρας των πόλεων, καθώς και

η ομοιότητα που παρουσιάζουν οι θεσμοί των φεουδαρχών με αυτούς της προκαπιταλιστικής τάξης αστών

Στη διάρκεια του 13ου αιώνα πολλαπλασιάζονται οι «χάρτες ελευθεριών». Τα προνόμια που

παραχωρούνταν μέχρι τότε - φόροι στα προϊόντα και τις συναλλαγές- μετατρέπονται σε κατοχύρωση της

ελεύθερης αυτοδιοίκησης.

Όμως το κίνημα της χειραφέτησης των πόλεων δεν αποσκοπούσε σ’ ένα δημοκρατικό σύστημα, όπως

πίστεψαν αρκετοί ιστορικοί του 19ου αιώνα. Η αστική αυτονομία δεν αφορούσε το σύνολο των κατοίκων

της πόλης. Οι αντιθέσεις πλουσίων-φτωχών κάθε άλλο παρά καταργήθηκαν.

Στη Μεσαιωνική πόλη ο κοινωνικός αποκλεισμός

προβάλλεται στην τοπογραφία. Οι λεπροί κρατιούνται

σε απόσταση έξω από τα τείχη της πόλης.

Ορισμένες πόλεις είχαν αποκλειστικά ένα δρόμο ή μια

γειτονιά στην οποία κατοικούσαν οι Εβραίοι. Το 1215

επικυρώνεται νομικά και θεσπίζεται ο περιορισμός τους

στον συγκεκριμένο χώρο. Από τα μέσα του 14ου αιώνα

οι γειτονιές υποχρεωτικής εγκατάστασης περικλείονται

με τείχη και οι αρχές της πόλης κλείνουν τις πύλες τους

τη νύχτα. Ο Χριστιανισμός θεσμοποίησε αυτό που

αργότερα ονομάστηκε γκέττο. Ο όρος ghetto

εμφανίζεται στη Βενετία το 1516.

Η πιάτσα ντελ Κάμπο στη Σιέννα χωρίζεται σε 9 διακριτούς τομείς που συμβολίζουν το Συμβούλιο των 9, υπεύθυνο για την

διακυβέρνηση της μεσαιωνικής τοσκανικής πόλης.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρά τις διαφορές στην πολεοδομική δομή ανάμεσα στις εξελισσόμενες πόλεις και τις νεοϊδρυόμενες , ο

αστικός χαρακτήρας των μεσαιωνικών οικισμών είναι ενιαίος και ορίζεται από 7 αλληλένδετα

γνωρίσματα:

• ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΟΜΗ (αγορά ,χειροτεχνία, εμπόριο)

• ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ (τεχνίτες, έμποροι, κλήρος και αριστοκρατία)

• ΦΥΣΙΚΗ ΔΟΜΗ (σχέδιο πόλης, δημόσια κτίρια, οχυρώσεις)

• ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ (χάρτα δικαιωμάτων, διοικητικά όργανα, συνοικίες)

• ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ (χερσαίοι και υδάτινοι δρόμοι, γέφυρες , χώροι εκφόρτωσης)

• ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ

• ΑΣΤΙΚΗ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ ΚΑΙ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Το αστικό φαινόμενο είναι ένας θεσμός με κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικο-πολιτιστικές διαστάσεις και

μόνον έτσι μπορούμε να το προσεγγίσουμε μέσα σε μια εποχή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ROUXS, Le monde des villes au Moyen Age (1994)

2. HEERS J , La ville au moyen age en occident (1990)

3. ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης (1997)

4. BENEVOLO L, Η πόλη στην Ευρώπη (1997)

5. PIRENNE H , Les villes et les institutions urbaines (1939)

6. LEFEVRE H, Η Αστική Επανάσταση

7. LE GOFF , Pour l’ amour des villes (1997)

8. WEBER M , Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ

Σύμφωνα με τις πηγές και τις έρευνες του Δ. Ν. Καρύδη

Καθηγητή αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 15ου-16ου αιώνα

Στα πρώτα χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση η πολεοδομική αρχιτεκτονική και η κοινωνική

/οικονομική πραγματικότητα σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας μας κάνουν να αμφισβητήσουμε όλη τη

φιλολογία περί των «σκοτεινών χρόνων» αυτής της περιόδου.

Το 1506 -50 χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση- ο πληθυσμός της Αθήνας εξακολουθούσε να είναι

αμιγώς χριστιανικώς, αφού δίπλα στις 1.761 χριστιανικές οικογένειες τα κατάστιχα της εποχής

σημειώνουν μόνον μια μουσουλμανική οικογένεια (εκτός από τους 100 Οθωμανούς στρατιώτες του

κάστρου). Το 1570 ο πληθυσμός είχε τόσο αυξηθεί που η Αθήνα ήταν τέταρτη σε κατάταξη πληθυσμιακού

μεγέθους, μετά την Πόλη, την Αδριανούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Στα 3.150 νοικοκυριά περιλαμβάνονται

τώρα 57 μουσουλμανικές οικογένειες.

Αντίστοιχη υπεροχή χριστιανικού στοιχείου καταγράφεται και στη Βοιωτία. Η Λιβαδειά ανάμεσα στα 1466

και το 1570 παρουσιάζει ταχυτάτη δημογραφική ανάπτυξη που συνοδεύτηκε από ασφαλείς ενδείξεις

οικονομικής ευημερίας στην παράγωγη και το εμπόριο -στις πόλεις έχουμε υφαντουργεία (τσόχινα

υφάσματα) και στην ύπαιθρο παράγωγη βαμβακιού, μεταξιού και ρυζοκαλλιέργειες. Στα ορμητικά νερά

της Ερκύνας οι υδρόμυλοι αυξάνονται θεαματικα-11 το 1570 έναντι μόλις 4 το 1506-.

Στη περιφέρεια της Αταλάντης το ιστορικό χωριό Βαλτέτσι διπλασιάζει τον πληθυσμό του ανάμεσα στο

1466 και τα 1506 (οι 102 οικογένειες γίνονται 234) και τον υπερδιπλασιάζει μέχρι το1540 (352 οικογένειες ). Η

κρίση στη παραγωγή δημητριακών –σιτάρι και κριθάρι-τόσο στρέφει στη παραγωγή κρασιού

Ανάμεσα στον Βόλο και τη Λάρισα, στα χωριά του ναχιγιέ συναντάμε σαφώς διαφορετικούς ρυθμούς

πληθυσμιακής μεταβολής μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Οι 344 χριστιανικές οικογένειες του

1455 έγιναν 2.209 το 1570, ενώ οι 325 μουσουλμανικές οικογένειες έγιναν μόλις 803 μέσα στο ίδιο διάστημα.

Στις Σέρρες η σκεπαστή αγορά τους 6 τρούλους που χτίστηκε το 1383 (μπεζεστένι) βρίσκεται σε αρκετή

απόσταση από τα μεσαιωνικά τείχη, κάτι που υποδηλώνει την σημαντική επέκταση της κατοικημένης

περιοχής ανάμεσα στα τέλη του 14ου αιώνα και τα τέλη του 15ου αιώνα. Στις αρχές του 16ου οι Σέρρες ήταν

μια αρκετά μεγάλη πόλη με 1.093 οικογένειες, με πολλά χριστιανικά και μουσουλμανικά θρησκευτικά

κτίρια , λειτούργησε ως σημαντικό κέντρο υφαντουργίας με εξαγωγική δραστηριότητα προς Αραβία και

Περσία.

Στη Θεσ/νίκη η πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα μεταφέρθηκε ολόκληρη στην Κων/πόλη μετά το 1453 στο

πλαίσιο της εποικιστικής πολιτικής του Μωάμεθ Β΄. Αργότερα βέβαιο το εβραϊκό μεταναστευτικό ρεύμα

από τη Δ. Ευρώπη ανασυγκρότησε αυτήν την κατηγορία του πληθυσμού (3.143 οικογένειες Εβραίων

καταγράφονται το 1519). Μέχρι το 1478 στους 10 μεγάλους μαχαλάδες –γειτονιές της πόλης υπάρχει

ανάμιξη του χριστιανικού κ’ μουσουλμανικού στοιχείου. Η εικόνα μεταβλήθηκε λίγο αργότερα με μια

καινούργια διαίρεση του χωριού. Στα 1500 υπήρχαν λίγο-πολύ αυτόνομες γειτονιές , με διαχωριστικό όριο

την Εγνατία-πάνω από αυτήν οι μουσουλμάνοι κ’ κάτω από αυτήν οι χριστιανοί και εβραίοι-(την ίδια

εποχή χτίστηκε κ’ ο Λευκός Πύργος οχυρώνοντας έτσι τα θαλασσινά τείχη).

Στη Μυτιλήνη στις αρχές του 16ου αιώνα το μουσουλμανικό στοιχείο δεν ξεπερνούσε το 40%. Σε όλη την

εύφορη ενδοχώρα αρκετά μοναστήρια επανιδρύθηκαν κ’ μάλιστα κάτω από ένα ευνοϊκό καθεστώς

φορολογίας. Και στις δυο μεγάλες οχυρές πόλεις –Μυτιλήνη και Μόλυβο- είχαν εγκατασταθεί εκπρόσωποι

του πιο καλλιεργημένου τμήματος της οθωμανικής άρχουσας τάξης, όπως προκύπτει από τα αρχαϊκά

κατάστιχα.

Οι ελληνικοί οικισμοί υπό οθωμανική κατοχή διαφοροποιήθηκαν έντονα πολεοδομικά, με βάση τη

γεωγραφική τους θέση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Καμία αμφιβολία δεν υπάρχει ότι στις αρχές

του 16ου αιώνα οι οικισμοί στις νότιες βαλκανικές περιοχές παρακολούθησαν στενά το ευρωπαϊκό

πρότυπο της ισχυρής δημογραφικής ανάπτυξης.

Δεν υπάρχει αμφιβολία επίσης ότι η εθνικοθρησκευτική σύνθεση αυτού του πληθυσμού, διαψεύδει τα περί

«ισλαμοποίησης» των αστικών κέντρων και τα περί απώθησης ή και περιθωριοποίησης του χριστιανικού

στοιχειού στις ορεινές περιοχές.

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΣΤΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Ως προς την αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία κ’ την πολεοδομική τους συγκρότηση μπορούμε να

σημειώσουμε τα εξής:

Η οργανική ανάπτυξη της πόλης γίνεται κατά ενότητες, μαχαλάδες/ενορίες, με διακριτό κέντρο μια

εκκλησία ή ένα τζαμί. Ισχυρή παρουσία διατηρεί η κεντρική περιοχή της πόλης με την αγορά κ’ τα δημόσια

κτίρια. Όσον αφορά τις πυκνότητες κατοίκησης, αυτές δεν διαφέρουν από εκείνες των προκαπιταλιστικών

πόλεων (γύρω στα 200 άτομα ανά εκτάριο).

Η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία βρήκε νέες διεξόδους έκφρασης σε μια σειρά δημοσίων κτιρίων ,όπως

ήταν οι σκεπαστές αγορές (μπεζεστένια), τα λουτρά (χαμάμ), τα ιεροδιδασκαλεία (μεντρέσες), τα

φιλανθρωπικά ιδρύματα και φυσικά τα θρησκευτικά κτίρια . Οι παραδοσιακές βυζαντινές τεχνικής

κατασκευής μπολιαστήκαν από νέες ιδέες και πρότυπα που προήρθαν από Μ. Ασία και Μέση Ανατολή.

To νεωτερικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας ήταν αδιαμφισβήτητα το τζαμί με τον ψήλο

μιναρέ. Βέβαια η πραγματική μεταβολή της εικόνας της πόλης έγινε σε λίγα μεγάλα αστικά κέντρα , όπως

η Λάρισα η Άρτα ή η Θεσσαλονίκη , Αδριανούπολη. Εκεί βρίσκουμε σε κεντρικές περιοχές μια πολεοδομική

ενότητα που συγκροτείται από κτίρια κοσμικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα. Τζάμια, λουτρά, μπεζεστένια,

καραβανσεραγια (τόποι διαμονή των καραβανιών)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Παρά το ότι κάθε πόλη υπάκουε σε γενικούς κανόνες συγκρότησης, διατηρούσε ταυτόχρονα και τη δική

της προσωπική ταυτότητα. Η πληθώρα βυζαντινών κτιρίων στη Θεσσαλονίκη η παρουσία των

αρχαιοτήτων στην Αθήνα, η τοπογραφική ιδιομορφία της Μυτιλήνης, η ανάπτυξη της Λιβαδειάς κατά

μήκος του ποταμού είναι τυχαία παραδείγματα αυτής της πολυμορφίας .

Και βεβαία αυτή η ιδία πολυμορφία διαχεόταν και ενισχυόταν από τις κατά τόπους κοινωνικές

ιδιαιτερότητες: ένα μωσαϊκό πληθυσμών από αρβανίτες, εβραίους, αρμενίους δίπλα σε έλληνες

χριστιανούς και Οθωμανούς μουσουλμάνους.

Μετά τα τέλη του 16ου αιώνα η κατάσταση στις ελληνικές πόλεις μεταβλήθηκε σημαντικά. Η πορεία

αποσύνθεσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η διείσδυση της δύσης στα μέρη της ανατολής(το λεβαντε)

και η πολιτική και πολιτιστική αφύπνιση του υπόδουλου χριστιανικού πληθυσμού είναι παράγοντες που

καθόρισαν νέους τόπους ανάπτυξης των οικισμών.