1/28

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ – ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

(ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ)

Σχεδιάγραμμα και Περιλήψεις Πανεπιστημιακών Παραδόσεων

(Χειμερινό Εξάμηνο 2017-2018)

Διδάσκων: Εμμανουήλ (Μάνος) Γ. Χαλκιαδάκης

ΓΕΝΙΚΑ

Στο μάθημα αυτό εξετάζονται, ύστερα από μία σύντομη αναφορά

στην Προϊστορία, οι περίοδοι που συνθέτουν την Αρχαία Ελληνική

Ιστορία, και συγκεκριμένα η «Ομηρική Εποχή» (1100-750 π.Χ.), η «Αρχαϊκή

Εποχή» (750-480 π.Χ.) και κυρίως η «Κλασική Εποχή» (479-323 π.Χ.).

Επίσης, γίνεται αναφορά στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι και τη

ρωμαϊκή κατάκτηση του ελληνικού χώρου. Παράλληλα, επισημαίνονται

γεγονότα - σταθμοί της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, όπως οι Περσικοί

Πόλεμοι, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, η εκστρατεία του Μεγάλου

Αλεξάνδρου. Αναφορά γίνεται και στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των

Αρχαίων Ελλήνων, στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, στη θέση της γυναίκας

στην Αρχαία Ελλάδα, στην Αρχαία Ελληνική Θρησκεία και στη σχέση της

με τον Χριστιανισμό, και γενικά στην πολιτιστική κληρονομιά του

Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου.

Παράλληλα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η μελέτη της πρόσληψης της

Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στους νεότερους χρόνους, και συγκεκριμένα

της εικόνας που είχαν οι Νεοέλληνες για τους εαυτούς τους, και κυρίως

της σχέσης τους με τους αρχαίους Έλληνες, καθώς και της εικόνας που

είχαν σχηματίσει οι Ευρωπαίοι γι’ αυτούς, όπως αποκρυσταλλώνονται

2/28

στη βιβλιογραφική παραγωγή, στην αρχιτεκτονική (νεοκλασικισμός) και

γενικά στην τέχνη της εποχής. Στο πλαίσιο της αναζήτησης της σχέσης

της αρχαίας με τη νέα Ελλάδα, γεννήθηκε και η επίσημη ελληνική

ιστοριογραφία με κύριο εκπρόσωπο τον Κ. Παπαρρηγόπουλο.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ

Αναλυτικά, το μάθημα αποτελείται από τις ακόλουθες ενότητες:

-Συνοπτική αναφορά στην Προϊστορία του ελληνικού χώρου

-Προϊστορία: Εποχή του λίθου 2.000.000 π.Χ. - 3000 π.Χ. περίπου.

-Εποχή του Χαλκού 3000-1100 π.Χ.

-Πολιτισμός Β.Α. Αιγαίου (Πολιόχνη της Λήμνου, Λέσβος, Σαμοθράκη,

κ.ά. κατά την 3η χιλιετία π.Χ.)

-Κυκλαδικός πολιτισμός (νησιά των Κυκλάδων, 3η χιλιετία π.Χ.)

-Μινωικός πολιτισμός (ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε την εποχή του

Χαλκού (3000/2800-1100 π.Χ. Πήρε το όνομά του από τον μυθικό βασιλιά

Μίνωα. Ανασκαφέας της Κνωσού: Άρθουρ Έβανς).

-Μυκηναϊκός πολιτισμός (1600-1100 π.Χ. Πήρε το όνομά του από τις

Μυκήνες της Πελοποννήσου, που υπήρξαν κέντρο του Μυκηναϊκού

Πολιτισμού. Ανασκαφέας των Μυκηνών: Ερρίκος Σλήμαν)

Γραφή

-Η Γραμμική Α΄: είναι μινωική γραφή που ανακαλύφθηκε στην Κρήτη

από τον Άρθουρ Έβανς, το 1900. Η γραφή αυτή θεωρείται πρόγονος της

Γραμμικής Β΄, η οποία είναι μυκηναϊκή.

-Γραμμική Β΄: αποκρυπτογραφήθηκε το 1952 από τους M. Ventris και J.

Chadwick. Τότε διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν ελληνική

Πηγές της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας

-Αρχαιολογικά ευρήματα

-Γραπτές πηγές

3/28

-Αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί (Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό,

Θουκυδίδης ο Αθηναίος, Ξενοφών, Θεόπομπος ο Χίος, Έφορος, Ανώνυμος

της Οξυρύγχου, Ατθιδογράφοι, Τίμαιος ο Ταυρομένιος, Πολύβιος ο

Μεγαλοπολίτης, Διόδωρος Σικελιώτης, Στράβων, Παυσανίας).

«Ομηρική Εποχή» (1100-750 π.Χ.),

Σκοτεινοί Χρόνοι (Ομηρικής Περιόδου): Μύθος και Πραγματικότητα

Χρονική Αφετηρία: μετά την παρακμή των μυκηναϊκών κέντρων (1100

π.Χ.). Πρόκειται για περίοδο αναστατώσεων και συνεχών μετακινήσεων

ελληνικών φύλων, μέχρι την απόκτηση μόνιμων εγκαταστάσεων. Κύριες

πηγές πληροφοριών: η αρχαιολογική έρευνα, τα ομηρικά έπη

(ονομάστηκε από αυτά η εποχή «ομηρική εποχή». Παλαιότεροι

χαρακτηρισμοί: «ελληνικός μεσαίωνας»/ «σκοτεινοί χρόνοι», δηλαδή

εποχή άγνωστη και υποδεέστερη σε σχέση με τον λαμπρό μυκηναϊκό

πολιτισμό.

-Ωστόσο, αυτοί οι χαρακτηρισμοί αμφισβητούνται, καθώς νεότερες

έρευνες απέδειξαν ότι η «Ομηρική Περίοδος» είναι περίοδος

ανασυγκρότησης, οργανωτικής δημιουργίας και θεμελίωσης του

ελληνικού πολιτισμού.

Οι μετακινήσεις (11ος - 9ος αι. π. Χ.). Η Κάθοδος των Δωριέων: η απουσία

αντίστασης διευκολύνει την επικράτησή τους και οδηγεί σε

ανακατατάξεις των ελληνικών πληθυσμών και στη δημιουργία

μεταναστευτικού ρεύματος στις ακτές της Μ. Ασίας.

(1η θεωρία διείσδυσης Δωριέων) 11ος αι. π.Χ. : διείσδυση Δωριέων από τη

Β.Δ. Ελλάδα και μετακίνηση στην Πελοπόννησο - υποταγή μυκηναϊκών

πληθυσμών- εγκατάσταση στη Λακωνία.

(2η, νεότερη, τεκμηριωμένη θεωρία διείσδυσης των Δωριέων): Οι

Δωριείς ήταν ελληνικό φύλο που ζούσε σε ορεινές περιοχές της

Ελλάδας και μετακινήθηκε στα πεδινά.

Δωριείς: δωρίμαχος / δορύμαχος : δεινός χειριστής του δόρατος)

4/28

Ο πρώτος ελληνικός αποικισμός

Ορισμός : Οι μεταναστευτικές κινήσεις των ελληνικών φύλων από την

ηπειρωτική Ελλάδα προς τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, μέσω

των νησιών του Αιγαίου, από τα μέσα του 11ου ως τον 9ο αι. π.Χ.

Ειδικότερα:

1. Αιολείς: μετακίνηση από Θεσσαλία σε βορειοανατολικό Αιγαίο, Λέσβο,

Τένεδο, παράλια της Μ. Ασίας («Αιολίς»).

2. Ίωνες (+ πολλά άλλα φύλα): μετακίνηση από βορειοανατολική

Πελοπόννησο, Αττική, Εύβοια, Κυκλάδες, σε Σάμο, Χίο, ακτές της Μ.

Ασίας· ίδρυση 12 νέων πόλεων + θρησκευτική ένωση του Πανιωνίου. Όλη

η δυτική ακτή της Μ. Ασίας έμεινε στην ιστορία με το όνομα Ιωνία.

3. Δωριείς: μετακίνηση από Λακωνία, Επίδαυρο, Τροιζήνα, Μήλο, Θήρα,

Κρήτη, σε Ρόδο, Κω, νοτιοδυτικές ακτές της Μ. Ασίας· πρόκειται για

μετακίνηση στο πλαίσιο της εξάπλωσης των Δωριέων.

-Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση:

-Η οικονομία: κύρια πηγή οικονομικής ανάπτυξης η γη. Πρόκειται για

κλειστή αγροτική οικονομία

-Ο ομηρικός οίκος: τα μέλη μιας οικογένειας μαζί με άλλα άτομα με

οικονομική εξάρτηση από την οικογένεια, που επιτελούσαν όλες τις

παραγωγικές εργασίες.

-Απουσία εργασιακής ειδίκευσης & απουσία βιοτεχνικής ανάπτυξης.

-Τα γεωργικά και κτηνοτροφικά παραγόμενα προϊόντα

καταναλώνονται μέσα στον οίκο.

-Τρόποι αναπλήρωσης αγαθών: περιορισμένο ανταλλακτικό εμπόριο,

ανταλλαγή δώρων, πόλεμος, πειρατεία

-Το εξωτερικό εμπόριο στα χέρια των Φοινίκων.

Φυλετικό κράτος: πρώτη μορφή ελληνικής πολιτικής οργάνωσης.

Εσωτερική διάρθρωση φυλετικού κράτους:

α' περίπτωση: φυλή / φυλές - φατρίες - γένη (βάσει συγγένειας),

5/28

β' περίπτωση: διάσπαση ενός ευρύτερου φύλου,

γ' περίπτωση: ένωση περισσότερων φυλών του ιδίου φύλου.

-Εξέλιξη του φυλετικού σε πολιτικά οργανωμένο κράτος: οι φυλετικοί

αρχηγοί γίνονται κληρονομικοί βασιλείς.

-Ο βασιλιάς: ο αρχηγός του στρατού σε περίοδο πολέμου και παράλληλα

ο κυβερνήτης με θρησκευτική και δικαστική εξουσία σε περίοδο ειρήνης

-Η Βουλή των γερόντων: οι αρχηγοί των ισχυρών γενών («βασιλείς»)/

συμβούλιο του βασιλιά περιόρισε την εξουσία του βασιλιά.

-Η εκκλησία του δήμου: το πλήθος, κυρίως οι πολεμιστές· γνωμοδοτεί

για σημαντικά θέματα .

Συμπέρασμα: Την ομηρική περίοδο διαμορφώθηκαν όλοι εκείνοι οι

θεσμοί που οδήγησαν από τα μέσα του 8ου αι. π.Χ. στην πολιτική

συγκρότηση των ελληνικών κοινωνιών.

Γραφή: ύστερα από τρεις αιώνες χωρίς γραφή εμφανίζεται ένα σύστημα

που αποδίδει φθόγγους (τέλη 9ου - αρχές 8ου αι. π.Χ.)·

Προσαρμογή των συμβόλων του φοινικικού αλφαβήτου στις φωνητικές

αξίες της ελληνικής γλώσσας + προσθήκη φωνηέντων. Η ελληνική

αλφαβητική γραφή είναι ουσιαστικά η πρώτη αλφαβητική γραφή στην

ιστορία.

Θρησκεία: δημιουργία των πρώτων ιερών

-πανελλήνιος χαρακτήρας

-παγίωση θρησκευτικών αντιλήψεων

-Ολυμπιακό Δωδεκάθεο.

Δίας

Ο πατέρας των Θεών και των ανθρώπων. Θεός των καιρικών φαινομένων,

προστάτης των ξένων, της οικογένειας και της γονιμότητας. Ακόμη ήταν

θεός του κεραυνού και του ουρανού.

Ήρα

Αδερφή και σύζυγος του Δία. Ήταν προστάτιδα του γάμου και της

6/28

συζυγικής πίστης. Βασίλισσα θεών και ανθρώπων και τριτότοκο παιδί του

Κρόνου και της Ρέας.

Ποσειδώνας

Θεός της θάλασσας, των ποταμών, των πηγών, των πόσιμων υδάτων και

γενικά του υγρού στοιχείου. Είχε για σύζυγο την Αμφιτρίτη, μια από τις

50 Νηρηίδες.

Δήμητρα

Θεά της γης, της γεωργίας, της χλωρίδας, της τροφής, της γονιμότητας

και προστάτιδα των γεωργών. Ήταν το δευτερότοκο παιδί του Κρόνου και

της Ρέας και η προτελευταία και μεσαία κόρη τους. Μαζί με τον

Δία γέννησε την Περσεφόνη, την αγαπημένη της κόρη.

Εστία

Η Θεά Εστία ήταν η μεγαλύτερη κόρη και το πρώτο παιδί του Κρόνου και

της Ρέας, γι' αυτό και τέθηκε επικεφαλής όλων των μεγάλων Θεοτήτων.

Ήταν προστάτιδα της οικογενειακής ευτυχίας, είχε ως ιερό της το κέντρο

του σπιτιού.

Αφροδίτη

Θεά της ομορφιάς και του έρωτα. Ήταν η ομορφότερη γυναίκα θεών και

ανθρώπων. Γεννήθηκε από τον αφρό της θάλασσας. Κατά τον

Όμηρο, όμως, πατέρας της ήταν ο Δίας και η Διώνη.

Απόλλωνας

Θεός της μαντικής τέχνης, της μουσικής και του χορού, της λογικής και

της ηθικής τάξης. Ήταν ακόμα θεραπευτής θεός. Γιος του θεού Δία και

της θεάς Λητούς, δίδυμος αδερφός της Θεάς Αρτέμιδος.

Άρης

Θεός της μάχης και του πολέμου. Ήταν γιος του Δία και της Ήρας .

Άρτεμις

Θεά της άγριας φύσης, του κυνηγιού, των ζώων και της γονιμότητας.

Κόρη του Δία και της θεάς Λητούς, δίδυμη αδερφή του Απόλλωνα.

7/28

Αθήνα

Θεά της Σοφίας, των τεχνών και του «σώφρονος πολέμου». Ήταν κόρη

του Δία και της Μήτιδας, της θεάς της σοφίας, ιδιότητα που κληρονόμησε

και η κόρη της.

Ήφαιστος

Θεός της φωτιάς, των ηφαιστείων, της μεταλλουργίας και προστάτης των

τεχνιτών. Ακόμα ήταν ο κατασκευαστής των όπλων των θεών. Ήταν γιος

του Δία και της Ήρας (ή κατά άλλους η Ήρα τον γέννησε μόνη της) αλλά,

μολονότι, οι άλλοι θεοί είχαν θεϊκή ομορφιά, αυτός ήταν ο πιο άσχημος

ανάμεσά τους. Όταν η Ήρα τον πρωτοαντίκρισε γεμάτη έκπληξη, τον

πέταξε από τον Όλυμπο. Έτσι, έμεινε κουτσός για την υπόλοιπη ζωή

του. Κατά μία άλλη άποψη, τον έριξε το Δίας από τον Όλυμπο, όταν πήρε

το μέρος της μητέρας του Ήρας σε διένεξη που είχε με τον Δία.

Ερμής

Ήταν ο αγγελιαφόρος των θεών, κήρυκας και ψυχοπομπός, προστάτης

του εμπορίου, των ταξιδιωτών αλλά και των ληστών. Ήταν γιος του θεού

Δία και της Μαίας.

Σχέση Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας και Αρχαιοελληνικού

Πολιτισμού με τον Χριστιανισμό: Ο Χριστιανισμός επηρεάστηκε στη

διαμόρφωσή του από την Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Δεν είναι τυχαίο

αυτό που ανέφερε ο Ιερός Αυγουστίνος: «Αυτό που σήμερα αποκαλείται

χριστιανική θρησκεία, υπήρχε ήδη ανάμεσα στους αρχαίους και δεν

έλειπε και στις απαρχές της ανθρώπινης φυλής». Από την άλλη πλευρά, ο

Πλατωνισμός, ο Αριστοτελισμός, ο Στωικισμός και άλλα φιλοσοφικά

ρεύματα επηρέασαν τη θεολογική σκέψη την περίοδο των πρώτων

χριστιανικών αιώνων και του Μεσαίωνα. Ως εκ τούτου, υπάρχει η άποψη

πως η Φιλοσοφία κατά τη Μεσαιωνική περίοδο αναπτύχθηκε ως

«θεραπαινίδα της Θεολογίας».

8/28

Λογοτεχνία: Συγκρότηση της πρώτης μεγάλης μορφής ποίησης των

Ελλήνων, της προφορικής επικής ποίησης που είχε ως υπόβαθρο τα

μυκηναϊκά τραγούδια με ηρωικό περιεχόμενο. Σύμφωνα με την

παράδοση, ο Όμηρος θεωρείται ποιητής των επών (Ιλιάδα και Οδύσσεια).

Τέχνη: «Γεωμετρική» ονομάστηκε, λόγω των γεωμετρικών σχεδίων στη

διακόσμηση των αγγείων και στην κατασκευή των έργων μικροτεχνίας.

-Το αρχαιότερο ελληνικό σύμβολο ο Μαίανδρος

αποτελεί σύμβολο Νίκης και Ενότητας, σύμβολο του Άπειρου και της

Αιώνιας Ζωής, αλλά και της αέναης πορείας των ανθρώπων στον κόσμο.

Ήταν εμπνευσμένος, κατά την άποψη κάποιων ακαδημαϊκών, από τις

πολυάριθμες στροφές του ποταμού Μαιάνδρου, ο οποίος έχει συνολικό

μήκος πάνω από 500 χιλιόμετρα και βρίσκεται στην νοτιοδυτική Τουρκία,

στην αρχαία Καρία της Μικράς Ασίας.

Αρχαϊκή Εποχή 750-480/479 (;)

Ονομάστηκε έτσι συμβατικά η περίοδος από τα μέσα περίπου του

8ου αιώνα ως την πρώτη εικοσαετία του 5ου αιώνα π.Χ. , γιατί αυτή

ήταν η εποχή της προετοιμασίας και των απαρχών της οικονομικής

πολιτικής και πολιτιστικής εξέλιξης του ελληνικού κόσμου.

8ος αιώνας π.Χ. : η οικονομικοκοινωνική & πολιτική κρίση του τέλους

της Ομηρικής Εποχής αντιμετωπίζεται με δύο τρόπους:

-την οργανωμένη πόλη - κράτος και

-την ίδρυση αποικιών (Β΄ Ελληνικός Αποικισμός).

Συστατικά στοιχεία της πόλης - κράτους

-η πόλις ή άστυ (= ο χώρος άσκησης της εξουσίας).

-Η ύπαιθρος χώρα

(= ευρύτερη περιοχή γύρω από την πόλη καλλιεργήσιμη,

με διάσπαρτους μικρότερους οικισμούς /κώμες).

Προϋποθέσεις ύπαρξης πόλης – κράτους.

-Η ελευθερία

9/28

-Η αυτονομία

-Η αυτάρκεια

Μόνο στην ελληνική πόλη- κράτος οι έννοιες του «πολίτη» και

της «πολιτικής» απέκτησαν υπόσταση και έγιναν πραγματικότητα.

Η κρίση του Ομηρικού κόσμου

Η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού προς τα τέλη του 9ου π.Χ.

αιώνα επέφερε οικονομική κρίση, κυρίως λόγω των περιορισμένων

εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης και της συγκέντρωσης της γης σε

λίγους.

Αποτελέσματα:

-Περιορισμός της βασιλικής εξουσίας και αύξηση της δύναμης των

ευγενών.

-Ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου (Αθήνα)

-Κατακτητικοί πόλεμοι και εδαφική επέκταση (Σπάρτη, Άργος κ.λπ.) .

-Ίδρυση αποικιών.

Αίτια Β΄ Αποικισμού:

-Οικονομικά (αναζήτηση μεταλλεύματος, ανεπάρκεια καλλιεργήσιμης

γης)

-Αύξηση του πληθυσμού

-Πολιτικά

-Κοινωνικές αναταραχές

-Φυσικές καταστροφές

-Κριτήρια επιλογής θέσης για την ίδρυση αποικίας:

-Γνώμη Μαντείου των Δελφών

-Γεωγραφική θέση (απάνεμος λιμένας)

-Φυσική οχύρωση

-Πλούσια ενδοχώρα

-Σχέσεις με γηγενείς

-Πόλη από την οποία αναχωρούσαν οι άποικοι= Μητρόπολη

10/28

-Αρχηγός της Αποστολής= Οικιστής.

-Περιοχές που αποικήθηκαν: Μεσόγειος και Εύξεινος Πόντος.

Σημαντικός υπήρξε ο ελληνικός αποικισμός στη Νότια Ιταλία και Σικελία

(Μεγάλη Ελλάδα – Magna Graecia).

Κατωιταλική ή Γραικάνικη διάλεκτος (ή Γραικάνικα) ονομάζεται η

διάλεκτος της Ελληνικής που περιλαμβάνει ιταλικά στοιχεία και

ομιλείται από τους Έλληνες της Κάτω Ιταλίας. Είναι κυρίως γνωστή

ως Κατωιταλική διάλεκτος, ενώ οι ομιλητές της την

ονομάζουν Γκρίκο (Grico) ή Κατωιταλιώτικα.

Υπάρχουν δύο θεωρίες σχετικά με την προέλευση της διαλέκτου.

Σύμφωνα με την πρώτη, τα γρεκάνικα προέρχονται από τη γλώσσα των

Βυζαντινών εποίκων του 9ου αιώνα. Η δεύτερη θεωρία υποστηρίζει πως οι

ρίζες της διαλέκτου ανάγονται στον αποικισμό της Μεγάλης Ελλάδας τον

8ο αιώνα π.Χ. Η δεύτερη θεωρία, σύμφωνα με ειδικούς, έχει περισσότερες

πιθανότητες να ισχύει. Τη διάλεκτο μιλούν οι κάτοικοι στις Γραικάνικες

κοινότητες στη νότια άκρη της Καλαβρίας και στην περιοχή Σαλέντο της

Απουλίας. Στο Σαλέντο βρίσκονται εννέα μικρές πόλεις (Καλημέρα,

Μαρτάνο, Καστρινιάνο ντε Γκρέτσι, Κοριλιάνο ντ' Οτράντο,

Μαλπινιάνο, Σολέτο, Στερνάτια, Ζολίνο, Μαρτινιάνο). Ο συνολικός

αριθμός του γρεκάνικου πληθησμού να φτάνει τις 40.000. Επίσης, στην

Καλαβρία βρίσκονται εννέα χωριά στην περιοχή Μπόβα, εντούτοις ο

γρεκάνικος πληθυσμός εκεί είναι πολύ μικρότερος. Η Ιταλική βουλή έχει

αναγνωρίσει τη Γραικάνικη κοινότητα του Σαλέντο ως «εθνική και

γλωσσική μειονότητα», με την ονομασία “Minoranze linguistiche Griche

dell'Etnia Griko-Salentina” (Γλωσσική μειονότητα της Γκρικο -

Σαλεντίνικης εθνότητας).

Αποτελέσματα Β΄ Αποικισμού:

-Ανάπτυξη εμπορίου - βιοτεχνίας

-Νέα επαγγέλματα

11/28

-Ευρεία χρήση νομίσματος με την οργάνωση της πόλης - κράτους -

μέσο ανάπτυξης εμπορίου

-Πνευματική/ πολιτιστική εξέλιξη

-Εξάπλωση ελληνικού πολιτισμού -Διάδοση ελληνικής γλώσσας

Κρίση στην πόλη – κράτος

-Αγροτική κρίση (δεν έφτανε ο κλήρος για όλους)

-Δημιουργία οπλιτικής φάλαγγας

-Ανάπτυξη εμπορίου

Οι νομοθέτες προσπάθησαν να επιλύσουν την κρίση (μέχρι τον 7ο

αιώνα επικρατούσε το εθιμικό δίκαιο)

-Λυκούργος, νομοθέτης της Σπάρτης

-Νομοθεσία του Δράκοντα (διακρίνεται για την αυστηρότητά της. Βλ. ητη

χρήση του όρου «δρακόντεια μέτρα» σήμερα)

-Πολίτευμα της Αθήνας (Αριστοκράτες, Άρειος Πάγος, Εννέα Άρχοντες.

Τα δύο τελευταία όργανα διοικούσαν την Αθήνα)

-Σόλων, ο νομοθέτης της Αρχαίας Αθήνας

Μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

-Σεισάχθεια= σείω (απομακρύνω) + άχθος= βάρος των χρεών. Σειρά

νόμων που προέβλεπε:

-Διαγραφή των χρεών των φτωχών αγροτών.

-Απελευθέρωση όσων είχαν γίνει δούλοι για χρέη.

-Απαγόρευση να δανείζεται κάποιος στο μέλλον με ενέχυρο την

προσωπική του ελευθερία.

-Λαϊκή συμμετοχή στη διακυβέρνηση

-Υποδιαίρεση του σώματος των πολιτών (δῆμος) σε 4 τάξεις με

τιμοκρατικά κριτήρια: Πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες

-Όλος ο δήμος μετέχει στην εκκλησία (και οι θήτες).

-Εκλογή των αρχόντων από την Εκκλησία (όχι τον Άρειο Πάγο)

12/28

-Ίδρυση της Βουλής των Τετρακοσίων (Το έργο της ήταν

«προβουλευτικό», ετοίμαζε δηλαδή τα θέματα που θα εισάγονταν για

συζήτηση στην εκκλησία του δήμου. Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν

πολίτες και από τις τρεις πρώτες τάξεις, εφόσον είχαν συμπληρώσει το

20ό έτος της ηλικίας τους και η θητεία τους κρατούσε ένα χρόνο).

-Δημιουργία της Ηλιαίας (δικαστήριο αποτελούμενο από το σώμα των

πολιτών).

-Δυνατότητα προσφυγής κατά αποφάσεων αρχόντων.

-Δυνατότητα υποβολής καταγγελίας για αδίκημα (γραφή).

Οι μεταρρυθμίσεις δεν ήταν ριζικές, μολονότι μερικοί νόμοι ήταν

ριζοσπαστικοί.

Τυραννία - Τύραννοι (αυτοί που καταλαμβάνουν αυθαίρετα την

εξουσία)

-Πολυκράτης (Σάμος)

-Περίανδρος (Κόρινθος)

-Πεισίστρατος (Αθήνα)

-Αξίζει να σημειωθεί πως έκαναν σημαντικά δημόσια έργα

Οι Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (508-507 π.Χ.)

-Κατανομή των πολιτών σε 150 δήμους και 10 νέες φυλές.

-Ανάμιξη ευγενών και μη, πλούσιων και φτωχών.

-Δημιουργία νέας Βουλής που αντικατέστησε τη Βουλή των 400: Η

Βουλή των Πεντακοσίων (50 βουλευτές από κάθε φυλή. Έτσι όλοι

είχαν την πιθανότητα για γίνουν κάποτε βουλευτές. Ετήσια θητεία,

Ορισμός των βουλευτών με κλήρωση, ευρύτατες αρμοδιότητες:

διακυβέρνηση, προβούλευση)

-Δημιουργείται το Πολιτικό έτος – νέο ημερολόγιο.

-Το έτος υποδιαιρείται σε 10 μέρη (πρυτανείες), αντίστοιχα με τις 10

φυλές.

-Σε κάθε πρυτανεία προέδρευαν οι 50 βουλευτές μίας φυλής.

13/28

-Εναλλαγή των φυλών - Η σειρά καθορίζεται κάθε χρόνο με κλήρωση.

-Η Εκκλησία του δήμου γίνεται κυρίαρχη.

-Πολιτογράφηση μετοίκων και απελεύθερων.

-Θεσμός του Οστρακισμού

Περσικοί Πόλεμοι (μετά την άνοδο του Δαρείου Α΄ στο θρόνο της

Περσικής Αυτοκρατορίας, μίας από της μεγαλύτερες του αρχαίου κόσμου,

οι περισσότερες ελληνικές πόλεις - κράτη παραμέρισαν τις όποιες

διαφορές τους και συμμάχησαν, για να αντιμετωπίσουν τον περσικό

κίνδυνο. Η Αθήνα και η Σπάρτη, με τη σύμπραξη και άλλων ελληνικών

πόλεων, μπόρεσαν και απέκρουσαν με επιτυχία τον περσικό στρατό σε

ξηρά και θάλασσα. Για τους Περσικούς Πολέμους γράφει ο ιστορικός

Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό).

Α΄ Εκστρατεία - Εκστρατεία Μαρδόνιου επί βασιλείας Δαρείου Α΄, 492

π.Χ., (Καταστροφή του περσικού στόλου, λόγω θαλασσοταραχής, στο

ακρωτήριο Άθω).

Β΄ Εκστρατεία - Εκστρατεία Δάτη και Αρταφέρνη. Μάχη του

Μαραθώνα, 490 π.Χ. (Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς νίκησαν τους Πέρσες).

Γ΄ Εκστρατεία - Εκστρατεία βασιλιά Ξέρξη (480-479 π.Χ.)

-Μάχη των Θερμοπυλών, 480 π.Χ. Οι Σπαρτιάτες με άλλους Έλληνες

υπό τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα αντιμετώπισαν τον πολυάριθμο

περσικό στρατό στα στενά των Θερμοπυλών. Οι Σπαρτιάτες έπεσαν

ηρωικά, προξενώντας τον θαυμασμό με τη θυσία τους.).

-Ναυμαχία Αρτεμισίου, 480 π.Χ. (ο ελληνικός στόλος αντιμετώπισε τον

περσικό. Μετακινήθηκε νότια).

-Ναυμαχία της Σαλαμίνας, 480 π.Χ. (νίκη των Ελλήνων υπό τον

Θεμιστοκλή και καταστροφή του περσικού στόλου).

-Μάχη των Πλαταιών, 479 π.Χ. (νίκη των Ελλήνων υπό τον Παυσανία.

Αποχώρηση των Περσών από τον ελληνικό χώρο).

-Μάχη της Μυκάλης, 479 π.Χ. (νίκη των Ελλήνων σε βάρος των Περσών).

14/28

Σημαντικές Προσωπικότητες των Περσικών Πολέμων που ξεχώρισαν

ανάμεσα στους Έλληνες

-Μιλτιάδης

-Λεωνίδας

-Θεμιστοκλής

-Παυσανίας

-Ξάνθιππος

Αποτίμηση: Νίκη των Ελλήνων έναντι του πολυάριθμου περσικού

στρατού και στόλου.

Η Κλασική εποχή (479-323 π.Χ.).

-Γράμματα - Φιλοσοφία

χαρακτηρίζεται από πνευματική κίνηση, στην οποία συμμετέχουν

σημαντικές προσωπικότητες: φιλόσοφοι όπως τον Δημόκριτο, τον

Σωκράτη, τον Πλάτωνα (που ασχολήθηκε με τη Δημοκρατία, τη

Δικαιοσύνη και την Αρετή και ίδρυσε το 387 την περίφημη «Ακαδημία»,

μία Φιλοσοφική Σχολή της εποχής) και τον Αριστοτέλη (μαθητή του

Πλάτωνα και πατέρα της Λογικής, που ίδρυσε το περιώνυμο «Λύκειο»),

ποιητές όπως τον Πίνδαρο και τους μεγάλους τραγικούς (Αισχύλο,

Σοφοκλή Ευριπίδη), ιστορικοί όπως τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη,

ρήτορες και πολιτικοί όπως τον Περικλή, τον Ισοκράτη και τον

Δημοσθένη, επιστήμονες όπως τον ιατρό Ιπποκράτη κ.ά.

-Κλασική τέχνη: η τέχνη που έχει διαχρονική και αξεπέραστη αξία:

Αρχιτεκτονική («ιωνικός» και «δωρικός» ρυθμός), γλυπτική,

ζωγραφική, κεραμική, μεταλλοτεχνία κ.ά

Πανελλήνιοι Αγώνες

Οι Ολυμπιακοί αγώνες (Ολύμπια) ήταν αθλητικοί αγώνες μεταξύ

αγωνιζομένων από τις ελληνικές πόλεις της Αρχαιότητας, και ο πλέον

σημαντικός από τους πανελλήνιους αγώνες της αρχαίας Ελλάδας - οι

άλλοι ήταν τα Πύθια, τα Νέμεα, και τα Ίσθμια. Διεξάγονταν στην αρχαία

15/28

Ολυμπία κάθε τέσσερα έτη από το 776 π.Χ. μέχρι το 393 μ.Χ., όταν ο

Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος τους κατήργησε οριστικά. Το 1896 οι

σύγχρονοι αγώνες έγιναν διεθνείς και αναβίωσαν με την ονομασία

Ολυμπιακοί Αγώνες, γνωστοί και ως θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες.

Πεντηκονταετία (479-431 π.Χ.)

Ανάμεσα σε δύο πολέμους, η Πεντηκονταετία ταυτίζεται με τη

μεγάλη ακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι νίκες της Αθήνας κατά τη

διάρκεια των Περσικών Πολέμων και ο φόβος των Περσών οδήγησαν στη

δημιουργία της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας ή Συμμαχίας της Δήλου. Σε αυτήν

συμμετείχαν γύρω στις 200 ελληνικές πόλεις - κράτη, με επικεφαλής της

Αθήνα. Σταδιακά η Συμμαχία μετατρέπεται σε Ηγεμονία, με τη

μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα. Η

τελευταία ηγεμονεύει στον ελληνικό κόσμο. Την περίοδο αυτή έζησαν

σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Θεμιστοκλής, ο Κίμων, ο

Εφιάλτης και ο Περικλής. Η μεταφορά του ταμείου της συμμαχίας από τη

Δήλο στην Αθήνα, οι παρεμβάσεις στα εσωτερικά των συμμαχικών

πόλεων και η οικονομική τους εκμετάλλευση, η σκληρή τιμωρία όσων

αποστατούσαν μετέτρεψαν τους συμμάχους της Αθήνας σε υποτελείς.

-«Χρυσούς αιών του Περικλέους»

(ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς

ἀρχή. [Θουκ., Β.65.10]).

Το έργο του Περικλή

-Ο Περικλής, που ως αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης κυβέρνησε

την Αθήνα για περισσότερα από 30 χρόνια (461-429 π.Χ.) ενίσχυσε το

δημοκρατικό πολίτευμα, οχύρωσε την Αθήνα από στεριά και θάλασσα,

ανάπτυξε το εμπόριο, επέκτεινε την αθηναϊκή επιρροή σε Ανατολή και

Δύση, πραγμάτωσε την ανοικοδόμηση της Ακρόπολης, καθώς οι αρχαϊκοί

ναοί της είχαν καταστραφεί από τον Ξέρξη (Αρχιτέκτονες του

16/28

Παρθενώνα ήταν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης, ενώ τη διακόσμηση είχε

αναλάβει ο γλύπτης Φειδίας).

-Η ενίσχυση του δημοκρατικού πολιτεύματος επιτεύχθηκε με την

καθιέρωση χρηματικής αποζημίωσης για τους κληρωτούς άρχοντες,

τους βουλευτές και τους λαϊκούς δικαστές. To μέτρο στόχευε στην

οικονομική ενίσχυση των λαϊκών στρωμάτων που δεν διέθεταν περιουσία

και έπρεπε να συμμετέχουν στη διοίκηση του κράτους. Οι οικονομικές

παροχές επεκτάθηκαν και σε δαπάνες για την πολιτιστική ανάπτυξη των

Αθηναίων.

-Τα θεωρικά ήταν το αντίτιμο της ελεύθερης εισόδου των πολιτών στο

θέατρο, το οποίο αποτελούσε χώρο παιδείας για τους Αθηναίους.

-Με την εξασφάλιση της κυριαρχίας της Αθήνας μεταξύ των συμμάχων, ο

Περικλής επιδίωξε να επεκτείνει την εμπορική επιρροή των Αθηναίων

και προς τη Δύση. Συνέβαλε στην ίδρυση της αποικίας των

Θουρίων (444/3 π.Χ.). Το λιμάνι της Αθήνας, που χτίστηκε σύμφωνα με τα

πολεοδομικά σχέδια του Ιππόδαμου του Μιλήσιου, γρήγορα εξελίχθηκε

στο κυριότερο εμπορικό κέντρο ολόκληρης της Μεσογείου.

-Τα έσοδα του αθηναϊκού κράτους, την περίοδο αυτή, προέρχονταν από

την εκμετάλλευση των μεταλλείων, τη φορολογία, το φόρο των

συμμάχων και τις έκτακτες εισφορές. Το ίδιο το κράτος εκμίσθωνε τα

ορυχεία σε ιδιώτες μετάλλου, για ορισμένο χρονικό διάστημα. Η εργασία

στα ορυχεία εκτελούνταν κυρίως από δούλους. Την εποχή του Περικλή οι

εγκαταστημένοι από άλλες πόλεις στην Αθήνα πλήρωναν φόρο, το

μετοίκιο.

-Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός

της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών

εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Αυτές ήταν

υποχρεωτικές και ταυτόχρονα είχαν τιμητικό χαρακτήρα. Οι

σπουδαιότερες από αυτές ήταν:

17/28

-η χορηγία, σύμφωνα με την οποία ο χορηγός είχε την υποχρέωση να

δώσει τα χρήματα για τη διδασκαλία ενός θεατρικού έργου.

-η τριηραρχία, κατά την οποία ο τριήραρχος είχε την υποχρέωση της

συντήρησης και του εξοπλισμού μιας τριήρους.

-η αρχιθεωρία για τα έξοδα της επίσημης αποστολής (θεωρίας) σε

πανελλήνιες γιορτές.

-η εστίαση για τα έξοδα του δείπνου μιας φυλής σε θρησκευτικές γιορτές.

-η γυμνασιαρχία για την τέλεση αγώνων λαμπαδηδρομίας στα

Παναθήναια.

Πελοποννησιακός Πόλεμος (431 – 404 π.Χ. )

(Η Αθηναϊκή Συμμαχία υπό την Αθήνα συγκρούστηκε με την

Πελοποννησιακή υπό τη Σπάρτη, με αποτέλεσμα τη γενίκευση του

πολέμου σε όλο τον ελληνικό χώρο, την ανάμειξη των Περσών και την

τελική επικράτηση της Σπάρτης. Για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο γράφει

ο ιστορικός Θουκυδίδης, μέχρι το 411, και στη συνέχεια συνεχίζει το έργο

του ο ιστορικός Ξενοφών).

Παράγοντες της αντιπαράθεσης της Αθήνας με τη Σπάρτη (αίτια):

-Η φυλετική διαφορά, Αθηναίοι -Ίωνες και Σπαρτιάτες - Δωριείς.

-Η πολιτειακή διαφορά των δύο αντιπάλων, της δημοκρατικής

Αθήνας και της ολιγαρχικής Σπάρτης.

-Οι ηγεμονικές τάσεις - ο επεκτατισμός της Αθήνας.

-Ο φόβος και η καχυποψία της Σπάρτης

Αφορμές:

-Η ανάμειξη της Αθήνας στη διαμάχη ανάμεσα στην Κέρκυρα και την

Κόρινθο για την Επίδαμνο.

-Η αποστασία από την αθηναϊκή συμμαχία της Ποτίδαιας (432 π.Χ.) με

την υποκίνηση της Κορίνθου.

18/28

-Το Μεγαρικό Ψήφισμα: Ο Περικλής απαγορεύει στα πλοία των

Μεγαρέων, συμμάχων της Σπάρτης, να αγκυροβολούν και να

εμπορεύονται σε λιμάνια της Αθηναϊκής συμμαχίας.

Φάσεις του Πελοποννησιακού Πολέμου

-Αρχιδάμειος Πόλεμος (431-421 π.Χ.)

-Σικελική Εκστρατεία (415-413 π.Χ.)

-Δεκελεικός Πόλεμος (413-404 π.Χ.) - ήττα της Αθήνας -

Συνθηκολόγηση των Αθηναίων.

-Οι Πέρσες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου

βοήθησαν οικονομικά τη Σπάρτη.

-Μετά τον Πόλεμο, οι Σπαρτιάτες στράφηκαν εναντίον των Περσών.

-Οι Πέρσες, επειδή δεν ήθελαν να υπάρχει ισχυρή πόλη στον ελληνικό

κόσμο, υποστήριξαν την ίδρυση ενός αντισπαρτιατικού συνασπισμού.

-Στη συνέχεια, μόλις δυνάμωσε η Αθήνα, οι Πέρσες υποστήριξαν ξανά τη

Σπάρτη.

-378 π.Χ.: Ίδρυση της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας.

-Θηβαϊκή Ηγεμονία (Πρωταγωνιστές οι Θηβαίοι Επαμεινώνδας και

Πελοπίδας. 371 π.Χ., Μάχη στα Λεύκτρα, μέχρι 362 π.Χ., Μάχη στη

Μαντίνεια. Με τον θάνατό τους έρχεται και η πτώση της ηγεμονίας των

Θηβών).

-Οι συνεχείς εμφύλιοι πόλεμοι οδήγησαν τους Έλληνες σε κοινωνική,

οικονομική και πολιτική κρίση.

-Η κρίση αυτή και η περσική ανάμειξη στις ελληνικές υποθέσεις

οδήγησαν στην ιδέα για ένωση όλων των ελληνικών πόλεων εναντίον

των «Βαρβάρων» Περσών (Πανελλήνια Ιδέα).

-Ο ρήτορας Ισοκράτης είναι ο πλέον σημαντικός εκπρόσωπος της

«Πανελλήνιας Ιδέας».

Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αθήνα (δεν ίσχυε ο ίδιος τρόπος

ζωής σε όλες τις ελληνικές πόλεις)

19/28

-Οι άνδρες (συμμετείχαν στα κοινά, στην Εκκλησία του Δήμου ή τα

δικαστήρια και επισκέπτονταν παλαίστρες και την Αγορά)

-Οι γυναίκες (δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Περνούσαν πολλές ώρες

της ημέρας στις οικίες τους, αλλά και εργάζονταν στα χωράφια.

Συμμετείχαν και σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές)

-Τα αγόρια (Από την ηλικία των επτά μέχρι των 14 ετών φοιτούσαν σε

ιδιωτικά σχολεία και διδάσκονταν κυρίως γραφή και ανάγνωση,

γραμματική και μουσική. Από την ηλικία των 14 ετών ασκούσαν το σώμα

τους σε διάφορα αγωνίσματα, όπως πάλη, τρέξιμο, παγκράτιο κ.ά. Τα

αγόρια των εύπορων οικογενειών παρακολουθούσαν και τα μαθήματα

των σοφιστών).

-Τα κορίτσια (δεν φοιτούσαν όλα στο σχολείο. Κάποια έκαναν ιδιαίτερα

μαθήματα στο σπίτι και γνώριζαν ανάγνωση, γραφή και μουσική).

-Αξίζει να σημειωθεί η περίοδος της βασιλείας του Ευαγόρα της Κύπρου

(411-373 π.Χ.), που αποτίναξε την περσική κυριαρχία και ένωσε ολόκληρη

την Κύπρο. Στο τέλος αναγκάστηκε να κλείσει ειρήνη (380 π.Χ.) με τους

Πέρσες με τον όρο να είναι υποτελής στον βασιλιά τους (μέχρι τα χρόνια

του Μ. Αλεξάνδρου).

Φίλιππος Β΄ (Ο Φίλιππος ο Β΄ έγινε βασιλιάς της Μακεδονίας το 359 π.Χ.

Αφού ανασυγκρότησε τον στρατό και εισήγαγε τη σάρισα (δόρυ μεγάλου

μήκους που αποτελούσε το βασικό όπλο της μακεδονικής φάλαγγας),

κατέλαβε τη Θράκη και τη Θεσσαλία και κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της

Αθήνας, όπου έδρευε και η αντιμακεδονική παράταξη με προεξάρχοντα

τον Δημοσθένη. Μετά τη Μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ., ο Φίλιππος

έγινε κυρίαρχος της Ελλάδας. Δολοφονήθηκε το ίδιο έτος).

Μέγας Αλέξανδρος ή Αλέξανδρος Γ΄ (Ο Μέγας Αλέξανδρος διαδέχθηκε

τον πατέρα του Φίλιππο στο θρόνο, μετά τη δολοφονία του. Υπήρξε

μαθητής του Αριστοτέλη και λάτρης του Ομήρου και του Αχιλλέα.

Συνέτριψε τον περσικό στρατό στον Γρανικό Ποταμό (334 π.Χ.), στην Ισσό

20/28

(333 π.Χ.) και στα Γαυγάμηλα (331 π.Χ.) και δημιούργησε μία μεγάλη

αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο μέχρι την

Ινδία. Έκτισε 16 πόλεις που τους έδωσε το όνομά του (Αλεξάνδρεια) και

μέσα από τις κατακτήσεις του διέδωσε την ελληνική γλώσσα, παιδεία και

εν γένει τον ελληνικό πολιτισμό. Πέθανε νέος, το 323 π.Χ. Άλλοι

μελετητές υποστηρίζουν ότι δολοφονήθηκε και άλλοι ότι πέθανε από

παθολογικά αίτια).

Διάσπαση του Κράτους του Μεγάλου Αλεξάνδρου - Ελληνιστικά

Βασίλεια: Βασίλεια των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου (βασίλεια

Μακεδονίας, Λυσιμάχου, Πτολεμαίου, Σελευκιδών) – Ελληνιστικός

Πολιτισμός (προήλθε από τη σύνθεση ελληνικών στοιχείων και στοιχείων

της Ανατολής).

Η Ρωμαϊκή κατάκτηση

(Η μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., αποτέλεσε την πιο καθοριστική μάχη

του Γ' Μακεδονικού Πολέμου (171-168 π.Χ.), μιας πολεμικής αναμέτρησης

που σφράγισε την κατάλυση του Μακεδονικού βασιλείου και άνοιξε

διάπλατα το δρόμο για την κατάκτηση του ελλαδικού χώρου από τους

Ρωμαίους. Το 146 π.Χ. οι Ρωμαίοι νίκησαν τις δυνάμεις της Αχαϊκής

Συμπολιτείας και κατέστρεψαν την Κόρινθο και σταδιακά, μέχρι το 58

π.Χ., κατέλαβαν και τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές και συγκεκριμένα,

την Αθήνα (οριστικά), την Κρήτη, τον Πόντο και την Κύπρο.

-Η Ελλάδα κατέκτησε πολιτιστικά τη Ρώμη (Ο Ρωμαίος ποιητής

Οράτιος έγραφε χαρακτηριστικά με μία, ίσως, δόση υπερβολής: «Η

Ελλάδα σκλάβωσε τον βάναυσο κατακτητή και δίδαξε καλές τέχνες στους

Ρωμαίους αγροίκους»).

21/28

Η πρόσληψη της Αρχαιότητας στους νεότερους χρόνους

-Ο Αυστριακός ιστοριογράφος, δημοσιογράφος, καθηγητής και πολιτικός

Jacob Philipp Fallmerayer (Φαλμεράγιερ) στο βιβλίο του Περί της

καταγωγής των σημερινών Ελλήνων και νωρίτερα στο έργο του Ιστορία της

χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους

διατύπωσε την άποψη πως οι Έλληνες του νεότερου ελληνικού κράτους

προέρχονταν κυρίως από Σλάβους (και κατόπιν από Ιλλύριους) που

εισέβαλαν στον ελληνικό χώρο την περίοδο του Μεσαίωνα,

αμφισβητώντας με τη θεωρία του την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού.

Το έργο του Fallmerayer είναι περισσότερο πολιτικό, παρά

επιστημονικό. Ο ίδιος, μολονότι στην Ελλάδα θεωρήθηκε σλαβόφιλος,

αντιπαθούσε τους Σλάβους. Επίσης, υποστήριξε το δόγμα της

ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και φοβόταν τη ρωσική

επέκταση στη Μεσόγειο. Θεωρούσε την αυτοκρατορία του σουλτάνου ως

μοναδικό ανάχωμα απέναντι στους Σλάβους. Από την άλλη, στην

Ευρώπη υπήρχε ένα έντονο κίνημα Φιλελληνισμού που υποστήριζε τη

δημιουργία ενός ισχυρού ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και απειλούσε

την ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Παράλληλα, ο

Fallmerayer επιθυμούσε να αντιμετωπίσει τον φιλελληνισμό του βασιλιά

της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α΄, που έβαζε εμπόδια στην ακαδημαϊκή του

καριέρα, λόγω των φιλελεύθερων απόψεών του. Για να ξεπεράσει τα

παραπάνω, έπρεπε να αμφισβητήσει την ελληνικότητα των Ελλήνων

επαναστατών και να καλλιεργήσει τα αντισλαβικά αισθήματα των

Ευρωπαίων.

Ο Φαλμεράγιερ «δεν εμπιστευόταν τη φιλελληνική θεωρία,

σύμφωνα με την οποία ένα ισχυρό ελληνικό βασίλειο με έδρα την

Κωνσταντινούπολη θα ήταν σε θέση να εξισορροπήσει τη Δύση με την

Ανατολή, εμποδίζοντας την επέκταση των Σλάβων». Ο Φαλμεράγιερ

22/28

«χρησιμοποίησε τα επιστημονικά του δεδομένα σαν μορφή

προειδοποίησης στους «ονειροπαρμένους» Ευρωπαίους φιλέλληνες για

τους κινδύνους που θα είχε μία μελλοντική συμμαχία σε πολιτικό επίπεδο

μεταξύ των Ελλήνων και των Ρώσων, λαών που σύμφωνα με τον [ίδιο]

συνδέονταν μεταξύ τους όχι μόνο με την ορθόδοξη πίστη αλλά και με την

υποτιθέμενη κοινή καταγωγή».

-Η θεωρία του Fallmerayer απειλούσε την ίδια την εθνική ταυτότητα

των κατοίκων του νέου ελληνικού κράτους, επηρέασε την ελληνική

πολιτική σκέψη της εποχής και συσπείρωσε τους Έλληνες

διανοούμενους. Πολλοί Έλληνες ιστορικοί έσπευσαν να αντικρούσουν

τη θεωρία του Fallmerayer, και έτσι γεννήθηκε η ελληνική εθνική

ιστοριογραφία, ο «ελληνικός ιστορισμός». Ανάμεσά στους πρώτους

ιστορικούς του νεοελληνικού κράτους, ο «πατέρας» της νεότερης

ελληνικής ιστοριογραφίας Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο

Σπυρίδων Ζαμπέλιος, ο Σπυρίδων Λάμπρος, μαθητής του

Παπαρρηγόπουλου και μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο

Παύλος Καρολίδης, αλλά και ο Κωνσταντίνος Σαθάς. Οι ιστορικοί

αυτοί, παρά τις επιμέρους διαφωνίες τους, ουσιαστικά κατηγόρησαν τον

Fallmerayer για επιλεκτική χρήση και διαστρέβλωση των μεσαιωνικών

πηγών και για σκόπιμη αγνόηση κάποιων άλλων. Ο Παπαρρηγόπουλος,

στο έργο του Περὶ τῆς ἐποικήσεως σλαβικῶν τινῶν φυλῶν εἰς τὴν

Πελοπόννησον, αλλά και στο μνημειώδες έργο του Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ

Ἔθνους επισημαίνει τα λάθη της θεωρίας του Φαλμεράγιερ και

υπερασπίζεται την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού (Αρχαία Ελληνική –

Βυζαντινή – Νεότερη Ελληνική Ιστορία) και τη σύνδεση της Ελληνικής

Αρχαιότητας με τους Νεοέλληνες.

-Η σχέση της Αρχαίας με τη νέα Ελλάδα αντικατοπτρίζεται στην

προσπάθεια των Νεοελλήνων να συνδεθούν με την Ελληνική

Αρχαιότητα, μέσα από τις τέχνες και τα γράμματα, και άλλες εκφράσεις

23/28

της καθημερινής ζωής, όπως τα νομίσματα και χαρτονομίσματα, τα

γραμματόσημα, την αρχιτεκτονική, και αισθητικές επιλογές σε κτίρια που

συνδέονται με το ρεύμα του Νεοκλασικισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι στο

ιστορικό κέντρο της Αθήνας δεσπόζει πλήθος νεοκλασικών κτιρίων, όπως

βέβαια και σε ιστορικά κέντρα και δημόσια κτίρια της Ευρώπης και της

Αμερικής. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας καταστρέφονται κτίσματα που

σχετίζονται με το οθωμανικό παρελθόν και κτίζονται νεοκλασικά κτίρια

και αυτή η αρχιτεκτονική επιλογή είναι σφυρηλατημένη με έντονο εθνικό

περιεχόμενο, καθώς οι Νεοέλληνες επιθυμούν να απαλλαγούν από

οτιδήποτε τους θύμιζε το καθεστώς της οθωμανικής κυριαρχίας. Από

την άλλη, ο Φιλελληνισμός στην Ευρώπη, και γενικά στο Εξωτερικό,

στηρίζεται ακριβώς σε αυτήν τη σχέση των Νεότερων με τους

Αρχαίους Έλληνες. Μία σχέση που υιοθετείται και επισημαίνεται από

τους Νεοέλληνες με διάφορους τρόπους, άμεσα ή έμμεσα, μέχρι και

τις μέρες μας.

Ενδεικτικά της σχέσης των Νεοελλήνων και των Δυτικών με τους

Αρχαίους Έλληνες είναι τα όσα αναφέρει, μεταξύ άλλων, ο Arnold

Toynbee στο έργο του Οι Έλληνες και οι Κληρονομιές τους: «[…] Οι δυτικοί

[…] αναγνώρισαν […] το χρέος τους προς τους Νεοέλληνες συγκαιρινούς

(sic) των δυτικών ελληνιζόντων. Αναπόφευκτα αυτοί είδαν σε αυτούς τους

εκφυλισμένους απογόνους των ένδοξων προγόνων. Για εκείνους τους

Νεοέλληνες που αποδέχτηκαν τη δυτική αξιολόγηση των Αρχαίων

Ελλήνων, η αντιθετική δυτική αξιολόγηση των νεότερων Ελλήνων ήταν

ταπεινωτική. Αλλά, παρ’ όλο που η αξιολόγηση αυτή ήταν τραυματική

ταυτόχρονα τους ερέθιζε. Αυτή η φανταστική εικόνα των αρχαίων

Ελλήνων την οποία οι νεότεροι Έλληνες συμμερίζονται με τους δυτικούς,

έκανε τους νεότερους Έλληνες να έχουν τη φιλοδοξία να αποδείξουν

πως αυτοί ήσαν άξιοι βλαστοί των επιφανών προγόνων τους [...]».

24/28

Ανάλυση ιστορικών πηγών

Στο πλαίσιο της αξιολόγησης του μαθήματος θα δοθεί στους

φοιτητές και ιστορική πηγή, για να την αναλύσουν.

Προτεινόμενα βήματα ανάλυσης πηγής

Για να προσεγγίσουμε μια ιστορική πηγή, ακολουθούμε τα εξής βήματα:

1) προσδιορίζουμε την ταυτότητα της πηγής:

α) Ποιος είναι ο δημιουργός της;

β) Την τοποθετούμε στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής στην οποία και

αναφέρεται.

γ) Εξετάζουμε πότε γράφτηκε; (είναι σύγχρονη με τα γεγονότα ή

μεταγενέστερη;)

δ) Επισημαίνουμε το θέμα της;

ε) Διακρίνουμε και γράφουμε το είδος της πηγής (είναι πρωτογενής ή

δευτερογενής;)

2) Στη συνέχεια συγκεντρώνουμε και επισημαίνουμε τις πληροφορίες που

μας παρέχει η πηγή.

3) Έπειτα, συγκρίνουμε το περιεχόμενο της πηγής με την υπάρχουσα

ιστορική γνώση.

4) προσπαθούμε να συνδέσουμε την πηγή με το ζητούμενο.

5) Το επόμενο βήμα είναι η σύνθεση της απάντησής μας με σαφήνεια και

συνάφεια.

25/28

Πηγές - Ενδεικτική Βιβλιογραφία

-Burkert Walter, Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός, έκδοση: Κοινωνία

Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 22003.

-Bury John B., Meiggs Russel, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας μέχρι τον

θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, εκδόσεις Αθανάσιος Ψυχογιός, Αθήνα

42011.

-Bury John, Οι Αρχαίοι Έλληνες Ιστορικοί, έκδοση: Κοινωνία Κληρονόμων

Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 52010.

-Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Α’ - Στ΄, Αθήνα 22000.

-Γκαφούροφ Β., Τσιμπουκίδης Δ., Αλέξανδρος ο Μακεδών και η Ανατολή,

έκδοση: Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 42003.

-Fantham Elaine, Foley Helene Peet, Kampen Natalie Boymel, Pomeroy Sarah

B.,Shapiro Alan H., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, εκδόσεις Πατάκης,

Αθήνα 2004.

-Farrar Cynthia, Οι αρχές της δημοκρατικής σκέψης στην κλασική Αθήνα,

έκδοση: Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 22008.

-Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων,

έκδοση: Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 152014.

-Κοκκορού Αλευρά Γεωργία, Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη

ιστορία 1050-50 π.Χ., εκδόσεις: Αθανάσιος Ψυχογιός, Αθήνα 31995.

-Κόφφας Αλέξανδρος, Στραταριδάκη Άννα, Ο Μέγας Αλέξανδρος και το

εκπολιτιστικό του έργο. Ιστορική και παιδαγωγική θεώρηση, εκδόσεις

Γρηγόρη, Αθήνα 1997.

-Κυρτάτας Δ. Ι., Ράγκος Σ. Ι., Η ελληνική αρχαιότητα: πόλεμος – πολιτική –

πολιτισμός, έκδοση Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη

2010.

-Lefcowitz Mary, Η μαύρη Αθηνά, εκδόσεις Οδ. Χατζόπουλος & Σία, Αθήνα

1997.

26/28

- Lévêque Pierre, Ο ελληνιστικός κόσμος, Μεταίχμιο Εκδοτική, Αθήνα 2003.

-Μαστραπάς Αντώνης, Η ιστορία του αρχαίου κόσμου και οι πηγές της,

εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα 2003.

-Ματσούκας Νίκος, Ιστορία της Φιλοσοφίας Αρχαίας Ελληνικής -

Βυζαντινής - Δυτικοευρωπαϊκής. Με σύντομη εισαγωγή στη φιλοσοφία,

εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010.

-Mossé Claude, Schnapp – Gourbeillon Annie, Επίτομη Ιστορία της

Αρχαίας Ελλάδας (2.000-31 π.Χ.), εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα

152015.

-Mosse Claude, Ιστορία μιας δημοκρατίας: Αθήνα, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα

32002.

----------, Οι θεσμοί στην κλασική Αθήνα, Μεταίχμιο Εκδοτική, Αθήνα 2002.

-Μπενγκτσον Χέρμαν (Bengtson Herrman), Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος,

εκδόσεις: Αθηνά Ραγιά και Σία Ο.Ε., Αθήνα 21991.

-Μπιργάλιας Νίκος, Από την κοινωνική στην πολιτική πλειονοψηφία: το

στάδιο της ισονομίας, εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα 2009.

-Nilson M. P., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, έκδοση: Κοινωνία

Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 112008.

-Στάινχαουερ Γεώργιος, Ιστορική Γεωγραφία του Αρχαίου Κόσμου, έκδοση:

Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 2009.

-Schuller Wolfgang, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, έκδοση Μ.Ι.Ε.Τ., 42014.

-Τσιμπουκίδης Δημήτριος, Φίλιππος Β΄ ο Μακεδών και ο ιστορικός του

ρόλος, έκδοση: Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα

1985.

-Τσιμπουκίδης Δημήτριος, Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, έκδοση:

Κοινωνία Κληρονόμων Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 32010.

-Vernant Jean – Pierre, Μύθος και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Μεταίχμιο

εκδοτική, Αθήνα 2005.

27/28

-Γιαννικόπουλος Αθανάσιος, Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης. 3.

Άγνωστες πτυχές της αρχαίας ζωής και αγωγής, εκδόσεις Γρηγόρης,

Αθήνα 1988.

Για την πρόσληψη της Ελληνικής Αρχαιότητας στους νεότερους

χρόνους βλ. και:

-Βακαλόπουλος Απόστολος, νέα ελληνική ιστορία, 1204-1985, εκδόσεις

Βάνιας, Θεσσαλονίκη 202002.

-Clogg Richard, A Concise History of Greece, Cambridge University Press,

Oxford 22002.

-Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄ - ΙΕ΄, Αθήνα 22000.

-Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος, Περὶ τῆς ἐποικήσεως σλαβικῶν τινῶν

φυλῶν εἰς τὴν Πελοπόννησον, εκ του τυπογραφείου Εμμ. Αντωνιάδου,

Αθήνα 1843.

----------Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους. Ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῶν

καθ’ ἡμᾶς, τ. Α΄ -Ε΄, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη

Κωνσταντινίδου, Αθήνα 1885-1887.

-Toynbee Arnold, Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, μετάφραση Νίκος

Γιανναδάκης, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992.

-Φαλλμεράυερ Ι. Φ., Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, μτφρ.

Ρωμανός Κ.Π., Αθήνα 1984.

-Χαλκιαδάκης Εμμανουήλ, «Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, οι Σλάβοι και η

ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού στη νεότερη ελληνική ιστοριογραφία

(19ος - αρχές 20ού αιώνα)», Η ιεραποστολική, φιλολογική και πολιτιστική

προσφορά των Αγίων Ισαποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου στους Σλάβους.

Αφετηρία για την εμβάθυνση των σχέσεων Ελλάδας - Ρωσίας (Διεθνές

Διαπανεπιστημιακό Ελληνορωσικό Συνέδριο υπό την αιγίδα του

28/28

Οικουμενικού Πατριαρχείου, στο πλαίσιο του αφιερωματικού έτους

Ελλάδας - Ρωσίας, Ηράκλειο, 4-6 Νοεμβρίου 2016 (υπό δημοσίευση).

Επίσης, πρβλ. και:

-Διαδρομές στην Ιστορία, την Αρχαιολογία και την Ιστορία της

Τέχνης, Ανοιχτό Πανεπιστημιακό Πρόγραμμα Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό

Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΚΥΚΛΟΣ Ε΄ «Η πρόσληψη της Αρχαιότητας

στους νεότερους χρόνους», [σειρά διαλέξεων] 30.4.2015-21.5.2015. Κυρίως

πρβλ. τις ομιλίες του επικ. Καθηγητή Δ. Παυλόπουλου, «Η πρόσληψη της

Αρχαίας Ελλάδας στη νεότερη ελληνική τέχνη», του επίκ. καθηγητή Β.

Καραμανωλάκη «Προσλήψεις της αρχαιότητας στη συγκρότηση του

ελληνικού εθνικού παρελθόντος στον 19ο και τον 20ό αιώνα», καθώς και

του επίκ. καθηγητή Δ. Πλάντζου, «Η πρόσληψη της Αρχαιότητας στην

ελληνική κοινωνία των νεότερων χρόνων»