ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ (ΑΜΘ)

ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ

Θέμα πτυχιακής εργασίας :

H χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών από τους επαγγελματίες της υγείας

Υποβλειθήσα στον Καθηγητή Λεμονάκη Νικόλαο

Από την

Σπουδάστρια Αγγελική Ζησιού - ΑΕΜ 317 ( ΔΙΟΝ ΠΙΕΡΙΑΣ , ΚΑΤΕΡΙΝΗ )

Έναρξη: 5.12.2013

Λήξη: 4.11.2014

Διδυμότειχο 2014

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Νικόλαο Λεμονάκη που δέχτηκε να επιβλέψει την

εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας. Τον ευχαριστώ για το αδιάλειπτο ενδιαφέρον του

για την συνεχή συμπαράστασή του και για τις καίριες επισημάνσεις του, που ήταν

καθοριστικές για την ολοκλήρωση της εργασίας. Η συνεργασία μας υπήρξε έντονα

εποικοδομητική και ωφέλιμη για το δικό μου πρόσωπο, θα κρατώ για πάντοτε ως ελάχιστο

δείγμα ευχαριστίας και ενθύμησης του προσώπου του, ενέχυρο τις γνώσεις που κατόρθωσε

να μου μεταλαμπαδεύσει.

Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω το εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό του ΑΤΕΙ

ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ για τις γνώσεις και τις πλούσιες εμπειρίες που αποκόμισα τα τέσσερα

χρόνια της φοιτητικής μου δραστηριότητας.

Πάνω από όλους θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες στους γονείς μου Θωμά και

Μαρία στους οποίους οφείλω αυτά τα λίγα που έχω καταφέρει μέχρι σήμερα και αυτά τα

πολλά που θα καταφέρω στο μέλλον. Τους ευχαριστώ γιατί είναι πάντα δίπλα μου , με

στηρίζουν με όλους τους τρόπους και προσπαθούν συνέχεια να μου δίνουν κουράγιο στις

δύσκολες στιγμές .

1

Πίνακας Περιεχομένων

Περίληψη………………………………………………………………………………4

Εισαγωγή ........................................................................................................................ 5

1. Κεφάλαιο Πρώτο – Εξαρτησιογόνες Ουσίες ........................................................... 7

1.1 Ορισμοί και Βασικές Έννοιες .......................................................................... 7

1.2 Ιστορική Αναδρομή στις Εξαρτησιογόνες Ουσίες .................................................. 9

1.3 Επιδημιολογικά Στοιχεία .................................................................................... 11

1.4 Κατηγορίες Ναρκωτικών .................................................................................... 12

1.5 Αιτιολογία της Χρήσης Ουσιών ........................................................................... 13

1.5.1 Γενικοί Τύποι Αρνητικών Συμβάντων Ζωής ........................................... 13

1.5.2 Μηχανισμοί Ενεργοποίησης ................................................................... 14

1.5.3 Ο Θεσμός της Απεξάρτησης – Μέθοδοι Θεραπείας ................................ 15

1.6 Γενικές Αρχές των Προγραμμάτων του ΚΕ.Θ.Ε.Α ......................................... 16

2. Κεφάλαιο Δεύτερο – Το Επάγγελμα των Νοσηλευτών και Λόγοι – Αιτίες που οδηγούν στη Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών ........................................................... 18

2.1 Το Επάγγελμα των Νοσηλευτών στις Μέρες μας ............................................ 18

2.2 Οι Εκδηλώσεις Στρες των Νοσηλευτών ως Αιτία Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών ..................................................................................................................... 18

2.2.1 Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά του Στρες στην Εργασία .................... 18

2.2.2 Στρες και Ψυχοσωματικές Εκδηλώσεις σε Νοσηλευτές........................... 19

2.2.3 Εργασιακό Στρες και Χρήση Αλκοόλ από Νοσηλευτές ............................ 23

2.2.4 Εργασιακό Στρες Νοσηλευτών και Ψυχοτρόπες Ουσίες .......................... 27

2.3 Σπουδαιότητα Εργασίας για τους Νοσηλευτές και Παράγοντες που Προκαλούν το Στρες στην Καθημερινότητα τους ......................................................................... 28

2.4 Λοιποί Επιβαρυντικοί Παράγοντες Στρες στο Περιβάλλον της Εργασίας των Νοσηλευτών που Οδηγούν στηΧρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών ............................... 31

2.4.1 Φυσικό Περιβάλλον ................................................................................ 31

2.4.2 Οικονομικοί Παράγοντες - Υλική Ικανοποίηση ...................................... 32

2

2.4.3 Ηλικία και Φύλο ..................................................................................... 32

2.4.4 Εργασία και Ικανοποίηση – Έλλειψη Κινήτρων ..................................... 33

2.4.5 Εργασιακή Ανασφάλεια – Έντονη Αποστροφή για την Εργασία ............. 34

2.4.6 Συναισθηματική Επίδραση Περιεχομένου Εργασίας – Άσχημος Εργασιακός Χώρος στα Νοσοκομεία ..................................................................... 34

2.5 Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών και Αυτοεκτίμηση Νοσηλευτών – Σχέση και Επιρροή με το Εργασιακο Στρες ............................................................................... 36

2.6 Ανάλυση Προβλημάτων Υποκίνησης για τους Νοσηλευτές που η Έλλειψη τους Μπορεί να Οδηγήσει σε Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών ........................................ 39

2.7 Προβλήματα Υγείας από Ψυχολογικούς Παράγοντες που Οδηγούν σε Κατανάλωση Αλκοόλ ................................................................................................ 41

2.7.1 Ψυχολογικά Πρόβλημα Νοσηλευτών που Οδηγούν σε Χρήση Ψυχοτρόπων Ουσιών ............................................................................................ 42

3. Κεφάλαιο Τρίτο – Τρόποι Αντιμετώπισης Προβλημάτων στους Νοσηλευτές από την Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών – Θεραπευτικά προγράμματα και ο Ρόλος της Εκπαίδευσης ................................................................................................................. 43

3.1 Σύντομη Αναφορά στα Θεραπευτικά Προγράμματα Απεξάρτησης από Εξαρτησιοσόγονες Ουσίες για Ενήλικα Άτομα .......................................................... 43

3.2 Γενικές Αρχές των Προγραμμάτων του ΚΕ.Θ.Ε.Α για τους Ενήλικες Επαγγελματίες ........................................................................................................... 44

3.3 Πορεία προς την Απεξάρτηση των Επαγγελματιών Νοσηλευτών ................... 45

3.3.1 Ενημέρωση, Κινητοποίηση, Προετοιμασία Επαγγελματιών Νοσηλευτών …………………………………………………………………………46

3.3.2 Απεξάρτηση Χρηστών Επαγγελματιών Νοσηλευτών ............................... 46

3.3.3 Κοινωνική Επανένταξη Χρηστών Επαγγελματιών Νοσηλευτών ............. 47

3.3.4 Εκπαίδευση και Κατάρτιση Μελών Θεραπευτικών Προγραμμάτων ....... 48

3.4 Στάδια Ανάρρωσης Χρήστη Επαγγελματία Νοσηλευτή ................................... 48

3.5 Πληθυσμοί Νοσηλευτών Χρηστών ................................................................. 49

3.6 Το Θεραπευτικό Πλαίσιο ............................................................................... 50

3.7 Ορθή Παροχή Εκπαίδευσης στους Νοσηλευτές Μέσω Διαφόρων Τρόπων για την Αποτελεσματική Αντιμετώπιση Προβλημάτων στα Νοσοκομεία και με Σκοπό την Αποφυγή Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών .............................................................. 51

3

3.7.1 Στρατηγικές Διδασκαλίας και Άσκηση Νοσηλευτών Για την Αποφυγή Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών ...................................................................................... 54

Επίλογος – Συμπεράσματα ............................................................................................ 56

Βιβλιογραφία ................................................................................................................ 59

4

Περίληψη

Βασικός σκοπός της εν λόγω πτυχιακής εργασίας, αναφέρεται η εξέταση και

παράθεση στοιχείων σχετικά με την «φύση» και τα χαρακτηριστικά των

εξαρτησιογόνων ουσιών και την χρήση αυτών από τους νοσηλευτές. Ως εκ τούτου

λοιπόν και προκειμένου η εν λόγω μελέτη να θεωρείται ορθή και αντιπροσωπευτική

ως προς τα στοιχεία που εξετάζει, διαχωρίζεται σε τρία βασικά κεφάλαια και όπου

στο μεν πρώτο αναφέρονται οι Εξαρτησιογόνες Ουσίες, στο δεύτερο κεφάλαιο

εξετάζεται το Επάγγελμα των Νοσηλευτών και Λόγοι – Αιτίες που οδηγούν στη

Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών και στο τρίτο κεφάλαιο αναφέρονται και

εξετάζονται οι Τρόποι Αντιμετώπισης Προβλημάτων στους Νοσηλευτές από την

Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών – Θεραπευτικά προγράμματα και ο Ρόλος της

Εκπαίδευσης στη συγκεκριμένη κατηγορία επαγγελματιών.

Abstract

Basic purpose of student in particular dissertation, it is actually to collect and

analyze particular details about the nature and characteristics of Drug Substances in

ourdays as also the use of those by male and/or female nurses. Therefore and in order

for particular dissertation to be concerned to as a complete and accurate analysis to

what actually is examined, it is divided into three (3) basic chapters where at first one

is mentioned and analyzed the nature and kinds of Drug Substances, in second chapter

is examined the use of Drug Substances and the reasons that drive male and/or female

nurses to need such substances and finally in third chapter are mentioned and

analyzed the ways which could be used on behalf of nurses so as to confront this

problem, as also the Therapeutic Programs existed for such people.

5

Εισαγωγή

Οι Νοσηλευτές, ως οι κατέχοντες το µεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπινου

δυναµικού στο χώρο της υγείας, έχουν την πρωταρχική ευθύνη για την ποιότητα της

παρεχόµενης φροντίδας υγείας στους πολίτες. Σύµφωνα µε το Διεθνές Συµβούλιο

Νοσηλευτών, η επιστήµη της Νοσηλευτικής ενσωµατώνει την προαγωγή της υγείας,

την πρόληψη της αρρώστιας και τη νοσηλευτική φροντίδα των αρρώστων και

αναπήρων ως βιοψυχοκοινωνικών ανθρωπίνων υπάρξεων όλων των ηλικιών, σε όλες

τις δοµές και τα επίπεδα υπηρεσιών υγείας (πρωτοβάθµια, δευτεροβάθµια και

τριτοβάθµια φροντίδα- νοσοκοµεία, κέντρα υγείας, σπίτι, σχολείο, ευρύτερη

κοινότητα) (Δαρδαβέσης, 2004).

Εκτείνεται δηλαδή η νοσηλευτική υπηρεσία από την προαγωγή και την

αποκατάσταση της υγείας µέχρι τη νοσηλευτική φροντίδα του αρρώστου και ως τη

διενέργεια προγραµµάτων βελτίωσης της υγείας του πληθυσµού. Οι κυριότεροι

επιγραμματικά στόχοι της Νοσηλευτικής συνοψίζονται στους εξής (Δαρδαβέσης,

2004):

Προαγωγή τη ευεξίας

Πρόληψη της ασθένειας

Αποκατάσταση της υγείας

∆ιευκόλυνση της επιτυχούς αντιµετώπισης των προβληµάτων υγείας.

Αποτελεί γεγονός πως οι Νοσηλευτές υπάγονται στους Λειτουργούς Υγείας

και η δηµιουργία ιδιαίτερου Οδηγού Νοσηλευτικού Επαγγέλματος αποτελεί

αναγκαιότητα. Αναφερόμενοι δε στην έννοια της επικοινωνίας η οποία θα πρέπει να

διεξάγεται από μέρους των νοσηλευτών με τους ασθενείς τους, θα λέγαμε πως η

συγκεκριμένη δραστηριότητα αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της νοσηλευτικής

και τις παροχής υπηρεσιών υγείας.

Η παροχή φροντίδας και υποστήριξης στους ασθενείς και στις οικογένειές

τους μπορεί να παραχθεί είτε λεκτικά είτε μη λεκτικά, μέσω της σιωπηλής

επικοινωνίας ή του αγγίγματος ή άλλες μορφές μη λεκτικής επικοινωνίας, όπως η

επαφή με τα μάτια και οι κινήσεις του σώματος (Δαρδαβέσης, 2004).

6

Τα οφέλη της αποτελεσματικής επικοινωνίας για τις περιπτώσεις ασθενών,

έχουν αποδειχθεί πάμπολλες φορές. Μελέτες έδειξαν ότι η παροχή πληροφοριών και

εξηγήσεων κατά τη εισαγωγή των ασθενών στο νοσοκομείο, όπως και πριν τις

ιατρικές εξετάσεις και την διεξαγωγή χειρουργικών επεμβάσεων ωφελούν πάρα πολύ

την πλειοψηφία αυτών, όσον αφορά την μείωση του άγχους, του πόνου και των

παρενεργειών.

Η παροχή συμπληρωματικών πληροφοριών και εξηγήσεων είναι ιδιαίτερα

σημαντική στους ασθενείς και τα μεγάλα οφέλη της αποτελεσματικής επικοινωνίας

έχουν και της ψυχολογικής υποστήριξης των ασθενών και των οικογενειών τους

έχουν διατυπωθεί από τον Watson (Δαρδαβέσης, 2004). Τα ευρήματα των ερευνών

του, συνεπικουρούμενα από αυτά της έρευνας για τα οφέλη της σωματικής επαφής με

τους ασθενείς, ουσιαστικά αποδεικνύουν την ανάγκη για αποτελεσματική λεκτική και

μη λεκτική επικοινωνία στην παροχή φροντίδας προς τους ασθενείς (Δαρδαβέσης,

2004).

Ωστόσο είναι πολλές οι περιπτώσεις οι οποίες αναφέρονται στις μέρες μας και

οι οποίες κάνουν λόγο για την άσχημη εργασιακή κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι

νοσηλευτές στα νοσοκομεία και στα Κέντρα Υγείας της χώρας. Οι άσχημες και

κάποιες φορές ανεπίτρεπτες συνθήκες λοιπόν εργασίας, μπορούν να οδηγήσουν τους

νοσηλευτές σε χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και οι οποίες δύναται να

δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στην υγεία των συγκεκριμένων ατόμων. Για το

σκοπό αυτό λοιπόν, θα πρέπει όλοι οι ειδικοί να στρέψουν το βλέμα στις συνθήκες

εργασίας στα νοσοκομεία και στο πως θα πρέπει εκείνες να γίνουν καλύτερες με

σκοπό την καλύτερη εργασία των νοσηλευτών και την αποφυγή χρήσης

εξαρτησιογόνων ουσιών σε αυτούς, σε κάποιες εκ των περιπτώσεων.

7

1. Κεφάλαιο Πρώτο – Εξαρτησιογόνες Ουσίες

1.1 Ορισμοί και Βασικές Έννοιες

Κάθε εξαρτησιογόννος ουσία θεωρείταιμια φυσική ή ημισυνθετική ουσία η

οποία επιδρά στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και ουσιαστικά αλλάζει προς το θετικό

– με όποιες παρενέργειες - την διάθεση του ατόμου. Συνήθως, στην διεθνή

βιβλιογραφία, συναντώνται οι ακόλουθοι ορισμοί (Καλαρρύτης, 2009):

Ψυχοτρόπος ουσία,όπου είναι κάθε ουσία η οποία μεταβάλλει το

συναίσθημα και την εγκεφαλική λειτουργία του χρήστη.

Κατάχρηση της ψυχοτρόπου ουσίας, χαρακτηρίζει τον χρήστη και την

δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά της ψυχοτρόπου ουσίας σε άτομα που

δεν πληρούν τα κριτήρια, για να γίνει η διάγνωση της εξάρτησης

Εξάρτηση από την ουσία η οποίαείναι μια ψυχολογική ή/και σωματική

κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από την επιτακτική ανάγκη για λήψη

ουσίας σε συνεχή βάση, με σκοπό να βιώσει ο χρήστης την δράση της

(Χαραλαμπίδης, 2003). Εξάρτηση μπορεί να αναπτυχθεί σε

περισσότερες από μια ουσίες.

Ψυχολογική εξάρτηση, η οποία είναι η κατάσταση εκείνη η οποία

συνοδεύει όλες τις περιπτώσεις εξάρτησης και κατά την οποία η χρήση

της προκαλεί ευχαρίστηση στον χρήστη.

Σωματική εξάρτηση,η οποίαείναι μια κατάσταση του οργανισμού όπου

εκφράζεται με την παρουσία σωματικών και ψυχοπαθολογικών

συμπτωμάτων σε περίπτωση όπου το ποσό της ουσίας μειώνεται

απότομα.

Ανοχή, η οποία είναι η ανάγκη για την συνεχή λήψη ουσιών μέχρι την

επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος.

Αντίστροφη ανοχή ή ευαισθητοποίηση, η οποία είναι μια κατάσταση

όπου η δράση μιας ουσίας επαναλαμβάνεται με ενισχυόμενη χρήση

(Καλαρρύτης, 2009).

Κωδικοποίηση, όπου αναφέρονται στις ψυχικές διαταραχές και οι

διαταραχές συμπεριφοράς, οφειλόμενες στην χρήση ψυχοδραστικών

ουσιών. Αυτές κατηγοριοποιούνται ως εξής:

8

Ψυχικές διαταραχές και χρήση οπιοειδών

Διαταραχές της συμπεριφοράς

Χρήση κανναβοειδών, οφειλόμενες : στη χρήση ηρεμιστικών,

χρήση κοκαϊνης, χρήση άλλων διεγερτικών ουσιών, χρήση

καφείνης, χρήση ψευδαισθησιογόνων και χρήση πτητικών

διαλυτικών ουσιών σε πολλαπλή χρήση ψυχοδραστικών

ουσιών

Στερητικό σύνδρομο, αφορά την ανάπτυξη σωματικών ή ψυχολογικών

συμπτωμάτων, όταν διακόπτεται η χρήση μιας ουσίας. Ο χρόνος που

εμφανίζεται εξαρτάται από την ημιπερίοδο ζωής της ουσίας και τον

ρυθμό μεταβολισμού της στον κάθε χρήστη.

Συνήθως αποτελεί στερητικό σύνδρομο και αυτό της ανοχής. Σε αυτήν την

διαδικασία, συμμετέχουν πολλά φυσιολογικά συστήματα εκτός του νευρικού ιστού.

Τα στερητικά συμπτώματα αφορούν τις λειτουργίες του Κεντρικού και Περιφερικού

Νευρικού Συστήματος. Τα συμπτώματα του στερητικού συνδρόμου είναι αντίθετα

απ’ αυτά που προκαλεί η δράση μιας ουσίας. Μετά την διακοπή εμφανίζονται άγχος,

υπέρ κινητικότητας και επιληπτικός ύπνος (Ρούσης, 2007).

Σε κάποιες περιπτώσεις των οποιοειδών και των κατασταλτικών του Κ.Ν.Σ.

που μπορεί να υπάρξει στερητικό σύνδρομο. Σε κάποιες μελέτες, υποστηρίζεται η

άποψη πως οι ψυχολογικοί παράγοντες, όπως η προσωπικότητα, η ψυχιατρική

κατάσταση του χρήστη και οι προσδοκίες του παίζουν σημαντικό ρόλο στην

διαμόρφωση του στερητικού συνδρόμου (Μαρινιπούλου, Κεφαλάς, 2004).

Τέλος, εξαρτησιογόνες εννοούνται οι ουσίες οι οποίες είναι χημικές και η

χρήση τους οδηγεί σε εξάρτηση. Προκαλούν μεταβολές στο νοητικό και

συναισθηματικό πεδίο ή/και στην συμπεριφορά. Είναι εθιστικές και αποκαλούνται

ψυχοτρόπες, ο όρος φαρμακολογικά ορθότερος και κοινωνικά ηπιότερος είναι ο πιο

σωστός (Καλαρρύτης, 2009). Το αλκοόλ, ο καφές και ο καπνός, δεν συγκαταλέγονται

στα παραπάνω. Ακόμα και μια ψυχική κατάσταση από την συχνή χρήση ουσιών

μπορεί να είναι εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Η εκδήλωσή της γίνεται με μεταβολές

στην συμπεριφορά και μ’ έντονη την ανάγκη για λήξη των ουσιών. Η εξάρτηση

μπορεί να είναι φυσική ή ψυχική(Χαραλαμπίδης, 2003).

9

1.2 Ιστορική Αναδρομή στις Εξαρτησιογόνες Ουσίες

Αν και έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις το φαινόμενο των εξαρτησιογόνων

ουσιών, δεν αποτελεί ουσιαστικά ένα καινούργιο θέμα. Από την αρχή δημιουργίας

του κόσμου, ο άνθρωπο ένιωθε την ανάγκη να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο και να

αλλάξει την διάθεσή του. Η πρόοδος της επικοινωνίας, στις μεταφορές και η

ανακάλυψη νέων κόσμων, συνετέλεσαν στην διάδοση ουσιών σε λαούς οι οποίοι

αγνοούσαν την ύπαρξή τους (Μαρινιπούλου, Κεφαλάς, 2004).

Με τον ίδιο τρόπο, η χρήση των ουσιών αυτών καθώς μεταφερόντουσαν από

την μια κουλτούρα στην άλλη, έχασε τον τελετουργικό της χαρακτήρα και

εξυπηρετούσε άλλες ανάγκες. Άρχισαν έτσι να παρουσιάζονται νέα προβλήματα από

τις καταχρήσεις αλλά και οι πρώτες νομοθετικές προσπάθειες περιορισμού αυτών.

Έτσι λοιπόν οι αμφεταμίνες παρουσιάσθηκαν για πρώτη φορά το 1887, αλλά οι

θεραπευτικές τους ιδιότητες χρησιμοποιήθηκαν το 1927 (Χαραλαμπίδης, 2003).

Κυρίως για την θεραπεία του άσθματος και της νεκροληψίας. Το 1937

χρησιμοποιήθηκε για την θεραπεία υπερκινητικών παιδιών. Στον Β’ Παγκόσμιο

πόλεμο διαδόθηκαν στους στρατούς των Βρετανών, Γερμανών και Ιαπώνων αλλά και

Αμερικάνων με σκοπό την εγρήγορσή τους στην μάχη και στην καταπολέμηση της

κόπωσης.

Μετά τον πόλεμο, έγιναν δημοφιλείς σε εργαζομένους της νύχτας για

καλύτερη βελτίωση της απόδοσής τους. Την δεκαετία του 1960 έφτασαν στο απόγειό

τους στα νεανικά κινήματα. Ενώ το 1970 βρίσκονται μόνο στην παράνομη αγορά.

Αντίστοιχα, ηκάνναβη για παράδειγμα χρησιμοποιείται από τα αρχαία χρόνια

για θεραπευτικούς σκοπούς. Αναφορές υπάρχουν από το 2000 π.Χ. στην Κίνα και

στην Ινδία. Ακόμα και από περιγραφές του Ηρόδοτου (Χαραλαμπίδης, 2003) όπου

χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή υφασμάτων. Το όνομα χασίς αντίστοιχα, το

πήρε η κάνναβη από τα αραβικά που σημαίνει χόρτο. Αυτό αντικατέστησε το αλκοόλ

στις ισλαμικές χώρες. Από τον 13ο μέχρι τον 19ο αιώνα, άρχισε να καλλιεργείται σε

Ευρώπη και Αμερική. Στην Ελλάδα η καλλιέργειά της απαγορεύτηκε με σχετικό

διάταγμα και νομοθέτημα (Χαραλαμπίδης, 2003).

10

Επίσης, απόσταγμα κοκαίνης κυκλοφορεί στην Ευρώπη, μέσα σε κρασί, από

κάτοικο της Κορσικής. Το 1903 νομιμοποιήθηκε και αποτέλεσε συστατικό της

CocaCola. Αργότερα την αντικατέστησε με την καφεϊνη. Το έτος 1884, ο Freud

δημοσίευσε μελέτες για την κοκαϊνη την οποία την συνιστά ως φάρμακο για την

καχεξία, τις γαστρικές διαταραχές και το άσθμα. Από το 1914 απαγορεύεται στις πιο

πολλές χώρες του κόσμου. Στις μέρες μας, το παράνομο εμπόριο κοκαϊνης αποτελεί

μια από τις μεγαλύτερες πηγές εσόδων κάποιων νότιο – αμερικάνικων δικτατοριών.

Το κρακ έκανε θραύση στις φτωχογειτονιές στην Αμερική και έχει τα ίδια

συμπτώματα με την κοκαίνη. Το όπιο, γνωστό από την προϊστορική εποχή,

χρησιμοποιούνταν από τους Ασσύριους, το 5.000 π.χ., και από τους Αιγύπτιους

(Ρούσης, 2007).

Το 1792 απαγορεύεται από την Κίνα με ποινή τον θάνατο. Τον 19ο αιώνα το

μονοπώλιό του θα προκαλέσει τον πόλεμο ανάμεσα στους Άγγλους και Κινέζους. Το

1914 τα οπιούχα σκευάσματα διατίθενται μόνο με ιατρική συνταγή στην Αμερική.

Στην δεκαετία του 1970 γίνεται δημοφιλές για τον τρόπο που επιδρά στον εγκέφαλο.

Τέλος ημορφίνη παράγεται με την επεξεργασία του όπιου με 10 φορές μεγαλύτερη

δράση από αυτό. Πήρε το όνομά της από τον Μορφέα. Η κωδείνη παρασκευάζεται

από την επεξεργασία της μορφίνης. Αντίστοιχα ημεθαδόνη ανακαλύφθηκε στην

Γερμανία. Το LSD ανακαλύφθηκε από τον AlbertHoffman, το 1920, αλλά τα

ψυχοτρόπα αποτελέσματα του έγιναν γνωστά το 1943 (Μαρινιπούλου, Κεφαλάς,

2004).

Η χρήση μανιταριών με παραισθησιογόνες ιδιότητες ανάγεται σε φυλές της

Αμερικής στα 500 μ.χ. Πολλά από αυτά τα μανιτάρια φυτρώνουν στην βόρεια

Αμερική και Ευρώπη. Η μεσκαλίνη έχει παραισθησιογόνες ιδιότητες και

απαγορεύτηκε το 1896. Φύεται στο Μεξικό και σε Νότιες περιοχές των Η.Π.Α. Το

έκστασι παρασκευάστηκε στην Γερμανία το 1914 σαν δυνατό ανορεξικό. Ποτέ δεν

υπήρξε φάρμακο και εγκαταλείφτηκε. Μέχρι που εμφανίστηκε πάλι το 1970

(Καλαρρύτης, 2009).

11

1.3 Επιδημιολογικά Στοιχεία

Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών όπως είναι το τσιγάρο, το αλκοόλ, οι

λεγόμενες «εισπνεόμενες ουσίες» και οι παράνομες ουσίες που έχουμε συνηθίσει να

ονομάζουμε «ναρκωτικά», αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που

αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Στη χώρα μας, η επικράτηση της χρήσης

ψυχοδραστικών ουσιών άρχισε να αντιμετωπίζεται ως σοβαρό πρόβλημα δημόσιας

υγείας από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 όταν έγιναν ορατές και στην Ελλάδα οι

σοβαρότατες συνέπειες από τη χρήση τους (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο

Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), 2007).

Αντίστοιχα και η έρευνα για την επικράτηση της χρήσης των ναρκωτικών

στην Ελλάδα είναι σχετικά πρόσφατη. Συγκεκριμένα το 1984 μια ομάδα επιστημόνων

της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών διεξήγαγε την πρώτη

πανελλαδική έρευνα για την επικράτηση της χρήσης ουσιών στο γενικό και μαθητικό

πληθυσμό. Έκτοτε, οι πανελλαδικές έρευνες επαναλαμβάνονται σε τακτικά χρονικά

διαστήματα κυρίως από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής

(ΕΠΙΨΥ), ενώ από το 1994 στοιχεία που αφορούν την επικράτηση της χρήσης στην

Ελλάδα συγκεντρώνονται από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης

για τα Ναρκωτικά (Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν.) και παρουσιάζονται στις ετήσιες εκθέσεις για την

κατάσταση των ναρκωτικών στην Ελλάδα.

Η εκτίμηση για την επικράτηση της χρήση ψυχοδραστικών ουσιών

πραγματοποιείται κυρίως μέσα από επιδημιολογικές μελέτες που γίνονται σε

αντιπροσωπευτικά δείγματα που γενικού πληθυσμού και των μαθητών και καλύπτουν

το σύνολο των περιπτώσεων και όχι μόνο εκείνες που γίνονται γνωστές στις ειδικές

υπηρεσίες. Μέσα από επιδημιολογικές έρευνες που διεξάγονται με έγκυρη και

αξιόπιστη μεθοδολογία έχουμε την ευκαιρία τόσο να πληροφορηθούμε για τα

ποσοστά χρήσης των νόμιμων και παράνομων ουσιών στην Ελλάδα, όσο και για τη

συσχέτιση της χρήσης με ψυχοκοινωνικούς ή κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες και

για τις μεταβολές τους στο χρόνο. Η ρεαλιστική εκτίμηση της επικράτησης της

χρήσης, ιδιαίτερα στο μαθητικό πληθυσμό, έχει και μια ξεχωριστή αξία για την

πρόληψη καθώς επηρεάζει τη συμπεριφορά των νέων ανθρώπων και των γονέων

τους.

12

Σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία, η άποψη που έχουμε για το πόσο

διαδομένη είναι μια συμπεριφορά, επηρεάζει την πρόθεσή μας να ασπαστούμε τη

συγκεκριμένη συμπεριφορά. Έτσι για παράδειγμα, αν οι νέοι άνθρωποι πιστεύουν ότι

«οι περισσότεροι νέοι» κάνουν χρήση κάνναβης, είναι πιο πιθανό να το δοκιμάσουν

και οι ίδιοι. Διαστρεβλώσεις της επικράτησης της χρήσης ναρκωτικών για λόγους

εκφοβισμού ή εντυπωσιασμού έχουν επομένως αρνητικές συνέπειες στους νέους.

Είναι σημαντικό η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών να συζητείται μέσα από αξιόπιστα

και έγκυρα στοιχεία.

1.4 Κατηγορίες Ναρκωτικών

Οι κατηγορίες των ναρκωτικών ουσιών που εντοπίζονται στις μέρες μας, είναι

οι εξής (Κουκουτσάκη, 2002).

Οπειοειδή.

Σαν αναλγητικά και ανακουφιστικά χρησιμοποιούνται τα παράγωγα του

οπίου, αφού έχουν την ιδιότητα να ανακουφίζουν από τον πόνο. Θεωρούνται όμως

και βαριά ναρκωτικά αφού προκαλούν εξάρτηση και εφορία. Ακόμα και αν

χρησιμοποιηθούν για λίγε ημέρες προκαλούν στερητικό σύνδρομο. Χορηγούνται με

ενδοφλέβια, κυρίως η ηρωίνη, ή και από το στόμα με την μορφή αναθυμιάσεων

θερμαινόμενης σκόνης σε αλουμινόχαρτο. Επιδρά άμεσα στον οργανισμό. Όσο

αφορά σε σωματικό επίπεδο δημιουργούνται επιβράδυνση στην αναπνοή, μυϊκές

συσπάσεις και τρόμος. Κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι ο χρήστης έπειτα από χρήση

οπιοειδών έχει βλέμμα απλανές για 3-4 ώρες και δεν θέλει το έντονο φως. Μετά από

μια περίοδο 3-4 ωρών φυσιολογικής συμπεριφοράς γίνεται απότομος και χρειάζεται

νέα δόση (Κουκουτσάκη, 2002).

Διεγερτικές ουσίες (αμφεταμίνη, κοκαΐνη).

Κυρίως λαμβάνονται από το στόμα, την μύτη ή ενδοφλέβια. Τα συμπτώματα

που προκαλούν είναι κόπωση, προσοχή μεγάλη ανορεξία και μεγάλη αυτοπεποίθηση.

Έπειτα από συχνή χρήση προκαλείται ψυχολογική εξάρτηση και ο χρήστης

13

χρειάζεται ολοένα και μεγαλύτερη δόση για να λειτουργήσει. Αν ο χρήστης τις

παίρνει για πολύ καιρό τότε παρατηρούνται υπερκινητικότητα και παράνοια.

Ψευδαισθησιογόνες ουσίες (LSD, μεσκαλίνη, έκσταση ).

Τα κύρια τους χαρακτηριστικά είναι ότι προκαλούν όξυνση των διανοητικών

λειτουργιών και παραμόρφωση των αισθητηριακών προσλήψεων και σαν

αποτέλεσμα αυτών οπτικές και ακουστικές ψευδαισθήσεις. Οι χρήστες αισθάνονται

κατάθλιψη ή και εφορία. Το άγχος είναι πάντα σίγουρο καθώς και οι

αυτοκαταστροφικές τάσεις (Ρούσης, 2007).

Πτητικές ουσίες – εισπνεόμενες.

Είναι βιομηχανικά προϊόντα όπως κόλλες, αεροζόλ, διαλυτές χρωμάτων,

γυαλιστικά. Κυρίως τα χρησιμοποιούν οι έφηβοι και διατίθενται νόμιμα και εύκολα.

Χρησιμοποιούνται σακούλες για την εισπνοή τους και προκαλούν εφορία, ανορεξία

και παραισθήσεις. Οι χρήστες που τα χρησιμοποιούν συχνά έχουν συμπτώματα με

εμετούς, διάρροιες, διαταραχές της όρασης. Ο κίνδυνος του θανάτου είναι μεγάλος

από αυτές και κυρίως από ασφυξία από την χρήση σακούλας.

1.5 Αιτιολογία της Χρήσης Ουσιών

1.5.1 Γενικοί Τύποι Αρνητικών Συμβάντων Ζωής

Τα συμβάντα ζωής διαδραματίζουν έναν αποδεδειγμένο ρόλο στην

ψυχιατρική νοσηρότητα στον ενήλικο πληθυσμό, συμπεριλαμβανομένων των

χρηστών ουσιών. Για παράδειγμα υψηλότερα επίπεδα απωλειών συγγενικών

προσώπων ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, σοβαρές ασθένειες και σεξουαλική

κακοποίηση στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία βρέθηκαν να εμφανίζονται

συχνότερα σε έφηβους χρήστες ουσιών παρά σε μη χρήστες (Στρατίκη, 2008).

OLanz ανέφερε ότι το 32% των ενήλικων εγκύων που κάνουν χρήση ουσιών,

ανέφερε ιστορικό πρόωρης εξαναγκαστικής σεξουαλικής επαφής. Οι ενήλικεςαυτές

σε σύγκριση με μη θύματα έκανα χρήση περισσοτέρου κρακ, κοκαΐνης και άλλων

ναρκωτικών ουσιών. Είχαν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και εμπλέκονταν σε

14

υψηλότερο αριθμό παραβατικών δραστηριοτήτων. Η χρήση από ουσίες από τα

θύματα αυτά μπορεί να αποδοθεί σε μια διαδικασία προσπάθειας για αυτό-θεραπεία,

σε μια απόπειρα αντιμετώπισης του άγχους που προκαλούσαν οι επιθέσεις, ενίσχυσης

της αυτοεκτίμησης ή μείωσης της κοινωνικής απομόνωσης που τους επέτρεπε επίσης

να αποφεύγουν την διαπροσωπική οικειότητα (Στρατίκη, 2008).

1.5.2 Μηχανισμοί Ενεργοποίησης

Ορισμένα τραυματικά περιστατικά και εμπειρίες στην παιδική ηλικία μπορεί

να μην ασκούν τις επιδράσεις τους παρά μόνο πολύ αργότερα στην ζωή του ατόμου.

Οι αντίστοιχοι μηχανισμοί ενεργοποίησης το ίδιο. Οι μεταβλητές ενεργοποίησης που

σχετίζονται με σημαντικά με την χρόνια χρήση κραχ περιλαμβάνουν : εγκατάλειψη

σπιτιού, ιστορικό εξαναγκασμού χρήσης από σεξουαλικό σύντροφο και βιασμό στην

παιδική ηλικία. Οι Rounsavilleetal διατύπωσαν ότι περίπου το ένα τρίτο των

ενήλικων εθισμένων στα οπιοειδή είχαν βιώσει διασπαστικά γεγονότα στην παιδική

τους ηλικία.

Παρόμοια οι Jensen&Harlow παρατήρησαν ότι οι γυναίκες που είχαν υποστεί

σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική τους ηλικία ανέφεραν σημαντικά υψηλότερα

ποσοστά χρήσης ναρκωτικών ουσιών στην ενήλικη ζωή τους από ότι οι γυναίκες που

δεν είχαν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση. Ορισμένοι υποθέτουν ότι τέτοιου είδους

πιεστικά γεγονότα μπορεί να οδηγήσουν έμμεσα σε χρήση ουσιών λόγω ευαισθησίας

των ατόμων αυτών προς την κατάθλιψη και των κακών δεξιοτήτων διαχείρισης

άγχους που διαθέτουν (Στρατίκη, 2008).

Σε μια διερεύνηση μεταξύ των αρνητικών συμβάντων ζωής και της

ψυχολογικής επίδρασης σε περίπτωση κακοποίησης, ο Pitzner και οι συνεργάτες του

αποκάλυψαν ότι ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων ενίσχυε τις αρνητικές

επιδράσεις. Μια από τις κατηγορίες αρνητικών συμβάντων ζωής που εκτιμούσε την

επίδραση ασθένειας ή θανάτου προσφιλούς προσώπου κατά την παιδική ηλικία και

την εφηβεία προέβλεπε τρέχουσα ψυχολογική καταπόνηση. Η θέση του σαν στόχος

της γονικής κακοποίησης αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην απόφαση του εφήβου

να εγκαταλείψει το σπίτι του.

15

Τέλος, η έλλειψη στέγης σαν παράγοντας κινδύνου σχετίζεται θετικά με την

κατάχρηση ουσιών. Σε δείγμα 755 αστέγων νέων, οι Kraletall βρήκαν ότι σχεδόν όλοι

συμμετείχαν σε σεξουαλικές επαφές, το 90 έκανε χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ, το

21% έκανε ενέσιμη χρήση ναρκωτικών και το 75% έκανε σεξ υπό την επήρεια. Οι

προηγούμενες και τωρινές εμπειρίες των αστέγων ήταν προγνωστικές για την χρήση

ναρκωτικών και αλκοόλ (Στρατίκη, 2008).

1.5.3 Ο Θεσμός της Απεξάρτησης – Μέθοδοι Θεραπείας

Η ένταξη στο θεραπευτικό πρόγραμμα είναι καταλυτική για τον χρήστη, αφού

μόνον μέσα από αυτήν θα μπορέσει να απελευθερωθεί και να νιώσει ελεύθερος από

την εξάρτηση. Θα νιώσει την ελευθερία. Αυτός είναι και ο βασικότερος λόγος που θα

δώσει την μάχη του. Στην συνέχεια γίνεται αναφορά για τα «στεγνά προγράμματα»

τα οποία είναι πολύ χρήσιμα για ους χρήστες ουσιών είτε είναι έφηβοι είτε

ενήλικες(Κουκουτσάκη, 2002).

Στόχος των «στεγνών προγραμμάτων» είναι η απεξάρτηση των χρηστών από

τις ναρκωτικές ουσίες και στην συνέχεια η κοινωνική επανένταξή τους. Τα

προγράμματα αυτά στηρίζονται σε ψυχοκοινωνικές θεραπείες, δεν χρησιμοποιούν

υποκατάστατα φάρμακα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις ναρκωτικές ουσίες. Η

φήμη του ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι γνωστή αφού είναι το πρώτο κέντρο θεραπείας

εξαρτημένων ατόμων που ιδρύθηκε στην Ελλάδα. Τα πιο γνωστά είναι τα εξής

(Καλαρρύτης, 2009), (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής

(ΕΠΙΨΥ), 2005) :

ΚΕ.Θ.Ε.Α. ΣΤΡΟΦΗ- ΑΤΤΙΚΗ

ΠΛΕΥΣΗ- ΑΤΤΙΚΗ

ΑΝΑΔΥΣΗ- ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΕΞΑΝΤΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ

ΠΙΛΟΤΟΣ- ΒΟΛΟΣ .

16

1.6 Γενικές Αρχές των Προγραμμάτων του ΚΕ.Θ.Ε.Α

Οι αρχές που διέπουν τα προγράμματα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι οι παρακάτω :

Οι υπηρεσίες οι οποίες παρέχονται είναι πάντα δωρεάν ώστε να

μπορούν όλοι οι χρήστες να έχουν την δυνατότητα υποστήριξης και να

απεξαρτηθούν από τις ψυχοδραστικές ουσίες.

Οι υπηρεσίες που παρέχονται δεν κάνουν διακρίσεις. Για τα

ΚΕ.Θ.Ε.Α. δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα σε φύλλο, εθνικότητα,

ηλικία, πολιτικές πεποιθήσεις, σωματική διάπλαση ή και οικονομική

κατάσταση. Όλοι οι χρήστες είναι ίσοι με ίσες ευκαιρίες.

Στα ΚΕ.Θ.Ε.Α. οι ουσίες δεν αντικαθιστούν άλλες ουσίες. Αυτό

σημαίνει ότι κατά την θεραπεία απεξάρτησης δε χορηγούνται στους

χρήστες ουσίες υποκατάστατες προκειμένου να απεξαρτηθούν. Με

αυτό τον τρόπο θέλουν να δείξουν στον χρήστη ότι δεν είναι ένας

ασθενή ο οποίος παράλληλα είναι παθητικός και δεν μπορεί να κάνει

τίποτα. Αντίθετα τα προγράμματα επιδιώκουν να κάνουν τον χρήστη

να νιώσει ενεργός στην όλη θεραπεία, να αναλάβει τη ευθύνη του και

να αλλάξει την συμπεριφορά του .Παράλληλα να μπορέσει να

κατανοήσει και τα αίτια που τον έκαναν να προχωρήσει στην αλλαγή

αυτή.

Βασικός στόχος των προγραμμάτων είναι να προτρέψει τους χρήστες να

αλλάξουν τρόπο ζωής και συμπεριφοράς και στην συνέχεια να ενταχθεί στην

κοινωνία και να αισθάνεται σίγουρος πως μπορεί να ανταπεξέλθει στιςν απαιτήσεις

της κοινωνίας.

Οικειοθελής προσέλευση.

Είναι πολύ σημαντικό για την θεραπεία απεξάρτησης το να έχει ο χρήστης το

κίνητρο να συμμετέχει στην ανάλογη θεραπεία. Το θεραπευτικό πρόγραμμα από μόνο

του δεν είναι αρκετό. Το να ασκείται πίεση σε χρήστες να συμμετέχουν σε

θεραπευτικά προγράμματα δεν είναι αποτελεσματικό. Αυτό τουλάχιστον έχει

αποδείξει η διεθνής εμπειρία. Η προσωπική απόφαση και το αίσθημα της ευθύνης

είναι στοιχεία απαραίτητα στην θεραπεία. Απαραίτητη λοιπόν προϋπόθεση στα

17

ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι η προσωπική επιλογή των χρηστών να ακολουθήσουν τα ανάλογα

θεραπευτικά προγράμματα αλλά ακόμα και να διακόψουν αν το επιθυμούν.

Ενεργητική συμμετοχή.

Η συμμετοχή των εφήβων σε δραστηριότητες των ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι

υποχρεωτικές από την στιγμή που θέλουν να ακολουθήσουν τα θεραπευτικά

προγράμματα. Οι δραστηριότητες αυτές μπορεί να είναι θεραπευτικές ή και

εκπαιδευτικές.

18

2. Κεφάλαιο Δεύτερο – Το Επάγγελμα των Νοσηλευτών

και Λόγοι – Αιτίες που οδηγούν στη Χρήση Εξαρτησιογόνων

Ουσιών

2.1 Το Επάγγελμα των Νοσηλευτών στις Μέρες μας

2.2 Οι Εκδηλώσεις Στρες των Νοσηλευτών ως Αιτία Χρήσης Εξαρτησιογόνων

Ουσιών

2.2.1 Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά του Στρες στην Εργασία

Αποτελεί γεγονός πως τις τελευταίες δεκαετίες το στρες έχει εισέλθει σε

σημαντικό βαθμό στην ζωή των ατόμων, περιγράφοντας την κούραση, την

ταλαιπωρία, την πίεση που βιώνουν όλοι στην καθημερινή τους ζωή. Οι κάθε άλλο

παρά ιδανικές συνθήκες εργασίας, οι οικονομικές δυσκολίες, τα προσωπικά μικρά ή

μεγάλα προβλήματα του καθενός αποτελούν το προσωπικό τους φορτίο, που είναι

αναγκασμένοι να κουβαλούν καθημερινά. Ειδικά στο χώρο της εργασίας φαίνεται

πως το στρες εμφανίζεται σε σημαντικό βαθμό(Τσαλίκογλου, 2008).

Αναφερόμενοι στον ορισμό του εργασιακού στρες, σημειώνεται πως το

εργασιακό stress είναι η αντίδραση, που έχει ένα άτομο όταν δέχεται πιέσεις στο

χώρο εργασίας του για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ο ορισμός εξαρτάται από

την προσωπικότητα του ατόμου και ένα συνδυασμό βιο- λογικών, ψυχολογικών και

κοινωνικών παραμέτρων.

Αναφέρεται επίσης πως δύο βασικές προσεγγίσεις στις συμπεριφορές υγείας,

είναι η «Βιοϊατρική» και η «βιοψυχοκοινωνική». Η παραδοσιακή Ιατρική είναι αυτή

που ακολουθεί το βιοϊατρικό μοντέλο (θεωρία Καρτέσιου) σύμφωνα με το οποίο ο

άνθρωπος είναι ως «μηχανή» και όταν εκείνος νοσεί, ο ιατρός οφείλει να περιοριστεί

στην «επιδιόρθωση» του τμήματος που δε λειτουργεί. Η Βιοϊατρική, ως αναγωγικός

προσανατολισμός βασίζεται αποκλειστικά στα βιολογικά αίτια παραβλέποντας άλλες

μεταβλητές (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998).

Ωστόσο, η αδυναμία του προαναφερθέντος μοντέλου να εξηγήσει είτε την

19

ψυχοσωματική κατάσταση του stress είτε τις ατομικές διαφορές σε θεραπείες

ασθενών προετοίμασε το έδαφος για το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο υγείας και

ασθένειας του Engel, που αντιλαμβάνεται την υγεία και τη νόσο ως δύο

αλληλοσυμπληρούμενες όψεις ενός συνεχούς ενιαίου συστήματος (Τσαλίκογλου,

2008). Η όποια ασθένεια γίνεται αντιληπτή ως «σήμα κινδύνου» που δηλώνει την

ύπαρξη ανισορροπίας ή δυσαρμονίας στα διάφορα επίπεδα της βιοψυχοκοινωνικής

υπόστασης του ατόμου. Αυτή η ανισορροπία οφείλεται σε ένα σύνολο βιολογικών και

ψυχοκοινωνικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και επηρεάζουν το

άτομο.

Σε συνάρτηση με τα παραπάνω, θα λέγαμε πως τα πιο χαρακτηριστικά

συμπτώματα (προμηνύματα) τους εργασιακού άγχους, αναφέρονται στον έντονο

εκνευρισμό, ανησυχία, ανασφάλεια, δυσκολίες στον ύπνο, διαταραχές μνήμης,

τρέμουλο στα χέρια, πονοκέφαλοι, ασυνήθιστα σφιγμένοι μύες (ιδιαίτερα του

λαιμού), ναυτία, ταχυκαρδία, έντονη εφίδρωση, ζαλάδα, τάσεις λιποθυμίας, κ.ά.Οι

λόγοι για τους οποίους εμφανίζονται υψηλά επίπεδα εργασιακού στρες ιδιαίτερα τις

δυο τελευταίες δεκαετίες είναι αρκετοί. Ο εργασιακός χώρος πλέον απαιτεί υψηλή

αποδοτικότητα και παραγωγικότητα. Ο εργαζόμενος δρα υπό συνθήκες οι οποίες

είναι αρκετά πιεστικές. Επιπλέον, στη σύγχρονη πραγματικότητα η εργασία αποτελεί

το μέσο για την αποδοχή και την αναγνώριση του ενήλικου ατόμου, γι’ αυτό και

παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του.

2.2.2 Στρες και Ψυχοσωματικές Εκδηλώσεις σε Νοσηλευτές

Οι διαταραχές, που σχετίζονται με το εργασιακό άγχος των νοσηλευτών,

διακρίνονται στις ψυχοσωματικές και στις σωματοψυχικές. Οι πρώτες αναφέρονται

σε σωματικά – οργανικά συμπτώματα που προκαλούνται από ψυχολογικούς

παράγοντες, ενώ αντίθετα οι δεύτερες αναφέρονται σε ψυχολογικά συμπτώματα που

προκαλούνται από σωματικούς παράγοντες. Τα δυο αυτά είδη βρίσκονται σε συνεχή

αλληλεξάρτηση μέσω μιας κυκλικής διαδικασίας (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998).

20

Σωματοψυχικές

Η διάγνωση της ασθένειας του εργασιακού άγχους των νοσηλευτών σε

γενικές γραμμές δεν είναι δύσκολη υπόθεση, λόγω του ότι αποτελεί μια γενική και

αόριστη ανησυχία, η οποία είναι βασικό στοιχείο των νευρώσεων. Η νεύρωση είναι

μια ψυχική διαταραχή, που αφορά στην εξέλιξη του ατόμου, δίχως οργανικό

υπόβαθρο, που ζημιώνει τη συμπεριφορά του αλλά δεν παραποιεί την

προσωπικότητα. Καθοριστικοί παράγοντες για την εξέλιξη των νευρώσεων είναι η

κληρονομικότητα, η προσωπικότητα, η διανοητικότητα, τα βιώματα, η δεκτικότητα

και ο τρόπος αντίδρασης του ατόμου στις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Οι

παθογόνες επιδράσεις μπορούν, να οδηγήσουν το άτομο στην εκδήλωση αγχώδης

νεύρωσης, πανικού, φοβικών νευρώσεων, διαταραχής μετατραυματικού στρες και

κατάθλιψη (Τσαλίκογλου, 2008).

Αγχώδης νεύρωση

Το βασικό στοιχείο αυτής της νεύρωσης είναι το γενικευμένο και έντονο

άγχος. Το αγχώδες συναίσθημα είναι επίμονο και κατακλύζει την προσωπικότητα

μετατρεπόμενο σε μια σειρά συμπτωμάτων, τόσο ψυχικών όσο και σωματικών. Η

αγχώδης κατάσταση είναι παροδική, η ένταση και η διάρκεια της είναι συνάρτηση

του εσωτερικού ή εξωτερικού κινδύνου που την προκαλεί. Ο κίνδυνος αυτός μπορεί

να έχει σχέση με το περιβάλλον, με ηθικές συγκρούσεις, με ασυνείδητες

ψυχοσυγκρούσεις ή να συνδυάζεται με παθολογικές καταστάσεις.

Διαταραχή Πανικού

Βασικό κλινικό στοιχείο της διαταραχής πανικού είναι οι επαναλαμβανόμενες

προσβολές έντονου άγχους, οι οποίες δεν περιορίζονται σε κάποια συγκεκριμένη

συνθήκη και ως εκ τούτου είναι απρόβλεπτες. Υπάρχει σχεδόν πάντοτε δευτερογενής

φόβος θανάτου, απώλειας ελέγχου ή τρέλας. Οι μεμονωμένες προσβολές, συνήθως

διαρκούν μόνο για λίγα λεπτά, μολονότι μερικές φορές διαρκούν περισσότερο. Το

άτομο σε κατάσταση πανικού συχνά βιώνει κλιμάκωση του φόβου και των

αυτονομικών συμπτωμάτων, τα οποία οδηγούν σε εσπευσμένη έξοδο από το χώρο

στον οποίο βρίσκεται. Ο φόβος αυτός είναι έντονος και συνοδεύεται από υπερβολική

21

ένταση και αίσθηση επικείμενης καταστροφής. Επίσης, συχνές και απροσδόκητες

προσβολές πανικού αποτρέπουν το άτομο να μείνει μόνο του ή να πηγαίνει σε

δημόσιους χώρους. Ορισμένες φορές συνοδεύεται από διάφορα σωματικά

συμπτώματα (Κάντας, 1998).

Ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση

Η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση αποτελεί το συνδυασμό διαταραχών

ιδεοληψίας και ψυχαναγκασμού. Η ιδεοληψία είναι επίμονες και έμμονες σκέψεις,

συναισθήματα ή εικόνες, που το άτομο δεν μπορεί, να αποφύγει. Ο ψυχαναγκασμός

είναι επαναλαμβανόμενες, σκόπιμες φράσεις ή πράξεις, που μειώνουν το άγχος και το

άτομο νιώθει, ότι δεν έχει κανέναν έλεγχο. Η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση είναι

αυτόκλητη κι επίμονη στη συνείδηση του ατόμου, το οποίο υποχρεώνεται να την

επαναλάβει ορισμένες φορές. Η συνέπεια είναι να δημιουργείται άγχος. Το άτομο

αντιλαμβάνεται ότι, τα φαινόμενα είναι παθολογικά, προσπαθεί να αντισταθεί και μη

πετυχαίνοντας το, καταφεύγει στην επανάληψη της ιδέας ή της πράξης, ωσότου

ηρεμήσει (Κάντας, 1998).

Φοβική νεύρωση

Η φοβική νεύρωση (φοβία) πηγάζει από τον επίμονο και ανεδαφικό φόβο

μπροστά σε ορισμένες καταστάσεις ή αντικείμενα, που περιορίζουν σοβαρά τις

δυνατότητες του ατόμου. Η φοβία συνοδεύεται κατά κανόνα από άγχος, το οποίο

συχνά φτάνει μέχρι πανικό. Με τη φοβία το άτομο βελτιώνει την εσωτερική του

αναστάτωση, μετατοπίζοντας το άγχος σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, αντικείμενο

ή ζώο, τα οποία στη συνέχεια μπορεί να αποφεύγει. Κατά αυτό τον τρόπο, οι φοβικοί

αισθάνονται ασφαλείς, ελεύθεροι από το άγχος και απαλλάσσονται από την

εσωτερική τυραννία.

Οι φοβίες διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: αγοραφοβία (φόβος να

είναι κανείς σε μέρη ή καταστάσεις, από όπου η φυγή μπορεί να είναι δύσκολη ή να

προκαλεί αμηχανία ή στις οποίες μπορεί να μην υπάρχει δυνατότητα βοήθειας σε

περίπτωση ξαφνικής αδυναμίας), κοινωνική φοβία (φόβος ταπείνωσης ή αμηχανίας

σε κοινωνικές καταστάσεις) και η απλή φοβία.

Διαταραχή μετατραυματικού στρες

22

Η διαταραχή αυτή προκύπτει ως καθυστερημένη ή παρατεταμένη αντίδραση

προς ψυχοπιεστικό γεγονός ή κατάσταση (μικρής ή μεγάλης διάρκειας) εξαιρετικά

απειλητικής ή καταστροφικής φύσεως, που είναι πιθανόν, να προκαλέσει διάχυτη

δυσφορία σχεδόν σε οποιονδήποτε (Τσαλίκογλου, 2008). Μπορεί, να παρουσιαστεί

σε άτομα, που έχουν ζήσει κάποιο ή κάποια τραυματικά γεγονότα τα οποία είναι έξω

από τις συνηθισμένες ανθρώπινες εμπειρίες.

Σε αυτές τις εμπειρίες, υπάρχει έντονη απειλή ή πραγματικός τραυματισμός

της προσωπικής ακεραιότητας. Το άτομο επαναβιώνει το τραυματικό γεγονός μέσα

από επανειλημμένες και αθέμιτες αναμνήσεις του συμβάντος ή μέσα από

επαναλαμβανόμενα όνειρα και εφιάλτες ή κυριολεκτικά ξαναζεί το συμβάν με

παραισθήσεις, ψευδαισθήσεις και διασχιστικές καταστάσεις (flashback),

επιδεικνύοντας συμπεριφορά παρόμοια με τότε. Επιπλέον, το άτομο μπορεί, να

βιώσει έντονη δυσφορία σε ανάλογες συμβολικά παρόμοιες καταστάσεις,

συμπεριλαμβανομένων των επετείων του συμβάντος (Κάντας, 1998).

Καταθλιπτική νεύρωση

Η καταθλιπτική νεύρωση ή αλλιώς αντιδραστική κατάθλιψη αποτελεί

αντίδραση του ατόμου σε πρόσφατη, συνήθως ψυχοτραυματική εμπειρία. Το άγχος

σε αυτήν εκφράζεται με τη μορφή καταθλιπτικών συμπτωμάτων, που εκλύονται

πάντα μετά από μια εξωτερική ψυχοτραυματική εμπειρία. Η διαταραχή αυτή αποτελεί

έκφραση ανάγκης για βοήθεια. Το άτομο διαστρεβλώνει την πραγματικότητα και σε

μια απώλεια ή απειλή αντιδρά με θλίψη μεγαλύτερη σε ένταση και διάρκεια από ό,τι

τα περισσότερα άτομα (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998).

Στη συγκεκριμένη νεύρωση, το άγχος εκφράζεται σαν μια εσωτερική

δυσφορία, φόβο, αίσθημα επικείμενου κινδύνου ή ακόμη και προσβολών πανικού με

συνωδά σωματικά συμπτώματα. Η συνύπαρξη άγχους και κατάθλιψης μπορεί να

κάνει δύσκολη τη διάκριση ποιο από τα δυο αποτελεί τη βασική διαταραχή.

Ψυχοσωματικές

Οι ψυχοσωματικές διαταραχές ή αλλιώς σωματόμορφες συνιστούν την

έκφραση του άγχους με σωματικά συμπτώματα. Οι ασθενείς αντιλαμβάνονται τα

συμπτώματα ως πραγματικά. Οι σωματόμορφες διαταραχές, αν και αποτελούν

23

αντικείμενα κλινικής μελέτης, παρέχουν πρωτογενή και δευτερογενή πλεονεκτήματα.

Το πρωτογενής πλεονέκτημα, που λειτουργεί στο ασυνείδητο επίπεδο, είναι η μείωση

του άγχους. Το δευτερογενές αφορά στην αποφυγή των καταστάσεων, που

προκαλούν το άγχος μέσω της επίδειξης των σωματικών συμπτωμάτων (Κάντας,

1998).

Διαταραχή της μετατροπής – υστερία

Στην υστερία, το άτομο υφίσταται αλλοίωση των σωματικών του λειτουργιών,

ως αντίδρασή του στο άγχος. Η μετατροπή αυτή (σωματοποίηση) του άγχους

αποτελεί το χαρακτηριστικό παθογεννετικό γνώρισμα της νόσου (Τσαλίκογλου,

2008). Οι ενδόμυχες ψυχοσυγκρούσεις αφορούν περισσότερο στις σεξουαλικές

ενορμήσεις, οι οποίες απωθούνται ή καταπιέζονται υπερβολικά. Ο ασθενής μπορεί,

να υποστεί τύφλωση, παροξυσμό ή ακόμα και παράλυση. Η μετατροπή σημειώνεται

αμέσως μετά το στρες, ασυνείδητα. Το σωματικό σύμπτωμα φυσιολογικά σχετίζεται

με τις ψυχολογικές συγκρούσεις ή ανάγκες και είναι αδύνατον να ερμηνευτεί από

νευρολογική ή άλλη ειδικότητα. Επίσης, προξενεί αποδυνάμωση της κοινωνικής, της

επαγγελματικής και των υπολοίπων πτυχών της ζωής του ανθρώπου (Κωσταρίδου –

Ευκλείδη, 1998).

2.2.3 Εργασιακό Στρες και Χρήση Αλκοόλ από Νοσηλευτές

Το αλκοόλ είναι ίσως η αρχαιότερη ψυχοτρόπος εξαρτησιογόνος ουσία που

χρησιμοποιείται σε όλο τον κόσμο. Από τα πολύ παλιά χρόνια οι άνθρωποι το

χρησιμοποιούσαν σε κάθε ευκαιρία, χαρά, λύπη, επιτυχία, θρήνο, γέννα, θάνατο αλλά

και για να δηλώσουν την πίστη τους στο Θεό. Στην εποχή μας η χρήση του είναι

ακόμα συνυφασμένη με πολλές κοινωνικές περιστάσεις. Η χρήση και η εξάρτηση

δεν είναι ταυτόσημες έννοιες. Κανείς δεν φτάνει στην εξάρτηση όμως χωρίς να

προηγηθεί χρήση για κάποιο χρονικό διάστημα.

Μερικοί από τους παράγοντες που ευθύνονται για τη χρήση στους νοσηλευτές

είναι κοινωνικοί - περιβαλλοντικοί, ατομικοί και βιολογικοί.Στην Ευρώπη έχει

24

αρχίσει να αναπτύσσεται μεταξύ των νέων μια επικίνδυνη πρακτική κατανάλωσης, η

οποία συνίσταται στην περιστασιακή εντατική κατανάλωση αλκοόλ το λεγόμενο

«binge drinking» (βαριά χρήση αλκοόλ). Τα στοιχεία που δίνει ο Παγκόσμιος

Οργανισμός Υγείας (WHO) είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικά, με την Ελλάδα να

καταλαμβάνει μία από τις μεσαίες θέσεις στο «binge drinking». Επίσης στην έρευνα

HBSC, οι νοσηλευτές ερωτήθηκαν πόσο συχνά καταναλώνουν αλκοόλ μέσα σε μια

εβδομάδα. Τα αποτελέσματα έδειξαν συχνή κατανάλωση για το 29%, ποσοστό

ανησυχητικό για την εξάπλωση του αλκοόλ στις μεσαίες ηλικίες στην Ευρώπη

(Κάντας, 1998).

Η κατανάλωση αλκοόλ στους εργαζόμενους νοσηλευτές αποτελεί την αιτία

ενός μεγάλου αριθμού τροχαίων, εργατικών και άλλων ατυχημάτων, τραυματισμών ή

εγκληματικών πράξεων, ενδοοικογενειακής βίας, πτώσεων και

δηλητηριάσεων.Ατομικοί και οικογενειακοί παράγοντες που μπορεί να συμβάλουν

στην προβληματική χρήση αλκοόλ στους εργαζόμενους νοσηλευτές, αναφέρονται

στο γεγονός πως τα άτομα αυτά που διαθέτουν χαρακτηριστικά προσωπικότητας

όπως αναζήτηση έντονων αισθητηριακών εμπειριών ή παρορμητικότητα βρίσκονται

σε υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης προβλημάτων σχετιζόμενων με την κατανάλωση

αλκοόλ. Τέτοια άτομα ίσως αποκομίζουν πιο ισχυρή αντιστρεσογόνο δράση από την

κατανάλωση του (Κάντας, 1998).

Το ιστορικό κατανάλωσης αλκοόλ στους εργαζόμενους νοσηλευτές έχει

επίσης μελετηθεί ως ατομικός παράγοντας. Οι εργαζόμενοι που κάνουν πιο βαριά

χρήση αλκοόλ αναπτύσσουν ανοχή και έτσι απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες της

ουσίας ώστε να μειώσουν το άγχος τους. Επιπλέον η ύπαρξη οικογενειακού

ιστορικού αλκοολισμού αποτελεί έναν αναγνωρισμένο παράγοντα κινδύνου για

ανάπτυξη αλκοολισμού.

Έρευνες κατέδειξαν ότι ενήλικα τέκνα αλκοολικού πατέρα που στην παρούσα

φάση της ζωής τους δεν έκαναν προβληματική χρήση αλκοόλ βίωναν παρόλα αυτά

αυξημένη αγχολυτική δράση από τη χρήση αλκοόλ. Ακόμα η επικρατούσα

επιστημονική άποψη είναι πλέον ότι γενικότερα οι ουσίες χρησιμοποιούνται συχνά

ως μέσον αυτό-ίασης ή «μουδιάσματος» του ψυχικού πόνου από ανθρώπους που

υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές όπως είναι η κατάθλιψη, διαταραχές

προσωπικοτητας, διαταραχή μετατραυματικού στρες κα. ή απο άνθρωπους που

25

βρίσκονται σε πένθος.

Το άγχος που βιώνουν οιεργαζόμενοινοσηλευτές στις σχέσεις και στην

οικογένεια του όπως σχέση με το σύντροφο, σεξουαλικά προβλήματα, διαταραχές

των παιδιών (όπως Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα), σοβαρή

ασθένεια κ.α. μπορεί να τον οδηγήσουν επίσης στη χρήση αλκοόλ για να

«χαλαρώσει». Σημειώνεται επίσης πως από τη δεκαετία του 1950, διαπολιτισμικές

μελέτες οδήγησαν στην υπόθεση ότι οι κοινωνίες που βίωναν το περισσότερο στρες,

ήταν αυτές που εμφάνιζαν και τα υψηλότερα ποσοστά κατά κεφαλήν χρήσης αλκοόλ.

Οι έρευνες κατέδειξαν ότι μια μέση κατανάλωση αλκοόλ όπως και μια μέση αύξηση

στη βαριά χρήση αλκοόλ μπορεί να ακολουθήσει μετά από κοινωνικό στρες, όπως

είναι μια βαθιά οικονομική κρίση σαν αυτή που βιώνουμε στην Ελλάδα.

Γενικά κοινωνικοί παράγοντες στους εργαζόμενους νοσηλευτές κατά τη

διάρκεια της ζωής τους όπως είναι το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό

επίπεδο, η μη ιδιοκτησία στέγης, η ανεργία, οι επισφαλείς εργασιακές σχέσεις, οι

αυξημένες εργασιακές απαιτησεις και η μοναχική διαβίωση έχουν συνδεθεί με χρήση

νόμιμων και παράνομων ουσιών στους εργαζόμενους (Κωσταρίδου – Ευκλείδη,

1998). Ακόμα δυσμενείς οικογενειακοί όροι, συμπεριλαμβανομένων των χαμηλών

επιπέδων γονικής επίβλεψης και της μονογονεϊκής οικογένειας και η χρήση ουσιών

στις παρέες συνομηλίκων έχουν συνδεθεί με κάπνισμα και έναρξη χρήσης

οινοπνευματωδών και παράνομων ουσιών στους νοσηλευτές.

Παράλληλα δημιουργείται ο εξής φαύλος κύκλος: οι εργαζόμενοι νοσηλευτές

που ζουν σε δυσμενείς κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάνουν συχνότερα

χρήση και κατάχρηση ουσιών λόγω του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνουν αλλά

και η χρήση με τη σειρά της αποτελεί έναν ισχυρό παράγοντα περεταίρω κοινωνικού

αποκλεισμού και άγχους. Αλλαγές στον τρόπο ζωής, στη διατροφή, στον

προγραμματισμό των δραστηριοτήτων σας, τακτική σωματική άσκηση, αφιέρωση

χρόνου καθημερινά σε πράγματα από τα οποία αντλείται ευχαρίστηση, επαφές με

φίλους, έκφραση των συναισθημάτων, εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης μπορεί να

βοηθήσουν τους αστυνομικούς να μειώσουν τις ποσότητες αλκοόλ. Καλό θα ήταν

όμως να απευθυνθούν σε έναν ειδικό ώστε να εκτιμήσει τη σοβαρότητα της

κατάστασης και να σας βοηθήσει να την αντιμετωπίσετε πιο αποτελεσματικά.

26

Από κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες έχει διαπιστωθεί ότι περίπου τα 2/3

των αλκοολικών ασθενών στους εργαζόμενους νοσηλευτές, εμφανίζουν ψυχιατρική

διαταραχή σε κάποια στιγμή της ζωή τους. Το 80% των αλκοολικών στους

εργαζόμενους αναφέρουν συμπτώματα καταθλιπτικής διαταραχής και σε παρόμοιο

ποσοστό φαίνεται να κυμαίνονται και οι αγχώδεις διαταραχές.Σε σχετική μελέτη από

τους 79 ασθενείς του δείγματος εργαζομένων νοσηλευτών που έκαναν χρήση αλκοόλ,

το 45,6% ήταν άνδρες και το 54,4% γυναίκες, ηλικίας κάτω των 50 ετών σε ποσοστό

68,4%. Το 48% του δείγματος είχαν κάνει και άλλη φορά προσπάθεια αποτοξίνωσης

και το 48,6% έκαναν χρήση αλκοόλ σε ηλικία μικρότερης των 16 χρόνων. Το 54%

του δείγματος έπασχε από κατάθλιψη ή/και από κάποιο άλλο νόσημα. Από την

ανάλυση των δεδομένων βρέθηκε ότι το 68,4% βίωνε υψηλά επίπεδα άγχους και το

33,4% υψηλής έντασης κατάθλιψη παρότι βρίσκονταν υπό αντικαταθλιπτική αγωγή

(Τσαλίκογλου, 2008).

Σχετικά με το άγχος υψηλότερα επίπεδα βίωναν τα άτομα εργαζόμενοι

νοσηλευτές που έπασχαν και από κάποιο άλλο νόσημα, p=0,007, καθώς και τα άτομα

που επίσης είχαν αλκοολικό γονιό και αδέλφια, p=0,003. Μεγαλύτερης έντασης

κατάθλιψη βίωναν οι γυναίκες, p=0,021, τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, p=0,006, οι

διαζευγμένοι, p=0,036, τα άτομα με περισσότερα από δύο παιδιά, p=0,034, όσοι

διέμεναν στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, p=0,037, οι ελεύθεροι επαγγελματίες,

p<0,001, τα άτομα που είχαν κάνει πάνω από μία εισαγωγή στο νοσοκομείο για τον

ίδιο λόγο, p<0,001, όσοι διαπίστωσαν μετά από μεγαλύτερο διάστημα ότι το αλκοόλ

τους προκάλεσε συναισθηματικά και σωματικά προβλήματα, p<0,001, αντίστοιχα, οι

πάσχοντες και από κάποιο άλλο νόσημα, p<0,001, όσοι στην οικογένεια τους ήταν

αλκοολικοί γονείς και αδέλφια, p=0,008, αυτοί που έπαιρναν αντικαταθλιπτικά,

p=0,001, τα άτομα που πίστευαν ότι το πρόβλημα υγείας τους προκάλεσε

προβλήματα στον επαγγελματικό και οικογενειακό τους τομέα, p<0,001, αντίστοιχα

(Τσαλίκογλου, 2008).

Ως συμπέρασμα, το άγχος και η κατάθλιψη των εργαζόμενων νοσηλευτές

αποτελούν τα δύο συχνότερα προβλήματα συνοσηρότητας στους αλκοολικούς

ασθενείς, η ένταση των οποίων εξαρτάται από διάφορους κοινωνικοδημογραφικούς

παράγοντες. Η έγκαιρη αναγνώριση και η θεραπευτική αντιμετώπιση της

ψυχοπαθολογίας, συμβάλλει στην πρόγνωση της αλκοολικής διαταραχής.

27

2.2.4 Εργασιακό Στρες Νοσηλευτών και Ψυχοτρόπες Ουσίες

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η σχέση μεταξύ της χρήσης ουσιών – ναρκωτικών και

αγχώδους διαταραχής είναι αρκετά περίπλοκη και χαρακτηρίζεται συχνά από έναν

εναλλασόμενο συνδυασμό πολλών παραγόντων. Έρευνες σε οικογένειες νοσηλευτών

έχουν δείξει ότι το αλκοόλ χρησιμοποιείται συχνά σαν «αυτο-θεραπεία» για την

αντιμετώπιση της αγοραφοβίας ή της κοινωνικής φοβίας. Αντίστοιχα, έχει βρεθεί ότι

οι κρίσεις πανικού και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή ακολουθούν το ίδιο μοτίβο

κατανάλωσης αλκοόλ (Τσαλίκογλου, 2008). Από την άλλη, η αυξανόμενη ένταση

των συμπτωμάτων του άγχους μπορεί να είναι αποτέλεσμα στερητικών συμπτωμάτων

ειδικά από τη χρήση αλκοόλ, ηρεμιστικών χαπιών, οπιούχων και λοιπών ναρκωτικών.

Επίσης, η μακρόχρονη χρήση κοκαίνης προκαλεί συμπτώματα χρόνιου άγχους.

Πολλοί εργαζόμενοι νοσηλευτές συχνά χρησιμοποιούν διάφορες ουσίες για να

«θεραπεύσουν» την ανησυχία που βιώνουν, συμπεριλαμβανομένου του αλκοόλ, των

βενζοδιαζεπινών και των ναρκωτικών. Αρχικά, κάποιοι ασθενείς μπορεί να

αντιμετωπίζουν υψηλά επίπεδα άγχους και κρίσεις πανικού και κατά συνέπεια

ξεκινούν την χρήση ουσιών για να αποφύγουν αυτά τα συμπτώματα. Με το πέρασμα

του χρόνου, τα συμπτώματα του άγχους δεν εκλαμβάνονται ως άγχος αλλά ως ο

παράγοντας που οδηγεί στην επιθυμία για χρήση, ο οποίος υποκινεί (και δικαιολογεί)

τη συνεχόμενη χρήση της ναρκωτικής ουσίας από το άτομο (Κάντας, 1998).

Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί να υπάρξει μια μακρά περίοδος

«στερητικών συμπτωμάτων» που σε πολλούς ασθενείς αστυνομικούς χαρακτηρίζεται

από ψυχολογικά και σωματικά συμπτώματα. Είναι φανερό ότι πολλά άτομα που

απέχουν από τη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών αναπτύσσουν έντονα συμπτώματα

άγχους, τα οποία δεν είχαν εμφανιστεί ποτέ πριν από την περίοδο της χρήσης.

Παρόλο που δεν έχε διευκρινιστεί ακόμα γιατί η ανάπτυξη των συμπτωμάτων αυτών

διαφέρει τόσο από άτομο σε άτομο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι καθορίζεται εν

μέρει τόσο από την προυπάρχουσα ψυχοπαθολογία, όσο και από την προσωπικότητα

του ατόμου και την διάρκεια της χρήσης.

28

Φυσικά, τα άμεσα συμπτώματα στέρησης μπορεί να συμπεριλαμβάνουν το

έντονο άγχος που μπορεί να επισπεύσει την εμφάνιση διαφόρων ψυχιατρικών

συμπτωμάτων ιδιαίτερα σε νοσηλευτές που έχουν προδιάθεση να παρουσιάσουν

ψυχιατρικές παθήσεις όπως η ψύχωση ή οι αγχώδεις διαταραχές.Καθώς τα

συμπτώματα άγχους μπορεί να εξασθενήσουν, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε

προσεκτικά τις αιτίες, ώστε να καθοριστεί η θεραπεία. Μετά την αποτοξίνωση, είναι

απαραίτητη μια περίοδος παρατήρησης των συμπτωμάτων μέσα από ατομική και

ομαδική ψυχοθεραπεία.Στους ασθενείς, οι οποίοι είναι εθισμένοι σε αλκοόλ και

ναρκωτικές ουσίες, τα συμπτώματα έντονου άγχους (άσχετα με την αιτιολογία),

συνδέονται συχνά με έντονη επιθυμία για χρήση.

Κατά την διάρκεια της αποχής από τη χρήση και της θεραπείας επομένως

είναι σημαντικό να ενθαρρύνονται οι ασθενείς να αναγνωρίζουν αυτά τα συμπτώματα

άγχους καθώς και να τα διαχωρίζουν από την έντονη επιθυμία για υποτροπή. Ωστόσο,

αν το έντονο άγχος παραμένει, είναι πιθανό να απαιτείται μια συγκεκριμένη

φαρμακευτική αγωγή, πάντα μετά από διάγνωση ψυχιάτρου. Βέβαια, είναι σημαντικό

να αποφεύγεται η χρήση βενζοδιαζεπινών γιατί ενισχύουν την διαδικασία της

εξάρτησης.

2.3 Σπουδαιότητα Εργασίας για τους Νοσηλευτές και Παράγοντες που

Προκαλούν το Στρες στην Καθημερινότητα τους

Η σπουδαιότητα της εργασίας γίνεται πιο εύκολα αντιληπτή αν σκεφτεί κανείς

τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και τις επιπτώσεις της στη ζωή του ατόμου.Οι

παράγοντες που προκαλούν στρες δεν είναι ίδιοι για όλους. Αυτό που προκαλεί στρες

σε ένα άτομο μπορεί να μην προκαλεί σε ένα άλλο. Το κάθε άτομο αντιδρά στο στρες

με διαφορετικό τρόπο. Οι παράγοντες λοιπόν, που προκαλούν στρες στο χώρο της

εργασίας των νοσηλευτών μπορούν να ταξινομηθούν στις παρακάτω κατηγορίες

(Τσαλίκογλου, 2008) :

29

Περιβαλλοντικές συνθήκες- Παράγοντες όπως ο κακός φωτισμός, τα υψηλά

επίπεδα θορύβου, ο ανεπαρκής εξαερισμός του χώρου, η κακή αρχιτεκτονική

και εργονομική διευθέτηση του χώρου κ.ά. έχει βρεθεί ότι επιβαρύνουν

σημαντικά την υγεία των εργαζομένων και συνιστούν συχνά σημαντική αιτία

για την πρόκληση ατυχημάτων.

Εργασιακές παράμετροι, όπως πρόγραμμα εργασίας, νυχτερινή βάρδια,

εργασιακή και επαγγελματική ανασφάλεια, πιθανότητα μείωσης της αμοιβής

ή των ωρών εργασίας, υποβάθμιση της εργασιακής θέσης.Παράγοντες που

αφορούν την ίδια την εργασία.Ο φόρτος εργασίας είναι ένας από τους

βασικούς παράγοντες που προκαλούν στρες. Έχει βρεθεί ότι οι εργαζόμενοι

που είναι υποχρεωμένοι να δουλεύουν περισσότερες ώρες και έχουν

ταυτόχρονα πολλά καθήκοντα καταφεύγουν συχνότερα σε επιβλαβείς για την

υγεία συνήθειες (κάπνισμα, χρήση αλκοόλ, κ.ο.κ.) και διατρέχουν μεγαλύτερο

κίνδυνο να αρρωστήσουν σε σύγκριση με τους εργαζόμενους που δεν έχουν

υπερβολικό φόρτο εργασίας.

Σύγκρουση ρόλων και ασάφεια ρόλων. Ως σύγκρουση ρόλων ορίζεται η

συνθήκη κατά την οποία ο εργαζόμενος λαμβάνει αντικρουόμενα και ασαφή

μηνύματα σε σχέση με τα καθήκοντα της εργασίας του από διαφορετικά κάθε

φορά άτομα. Ως ασάφεια ρόλων ορίζεται η συνθήκη κατά την οποία ο

εργαζόμενος δε γνωρίζει επακριβώς ποια είναι τα καθήκοντά του στο πλαίσιο

της εργασίας του και ποια τα κριτήρια αξιολόγησής της.

Η μη δυνατότητα λήψης πρωτοβουλιών στην εργασία προκαλεί μείωση της

ικανοποίησης και αύξηση του ποσοστού απουσιών από την εργασία.

Παράγοντες που αφορούν τις διαπροσωπικές σχέσεις στον εργασιακό χώρο. Οι

εργαζόμενοι που εξαιτίας της φύσης της εργασίας τους δεν είναι σε θέση να

επικοινωνούν με τους συναδέλφους τους συνήθως δεν είναι ικανοποιημένοι

από τη δουλειά τους.Σήμερα υπάρχουν αρκετά ερευνητικά δεδομένα, τα

οποία δείχνουν ότι το στρες επιδρά αρνητικά όχι μόνο στην ποιότητα της

εργασίας ή στο επίπεδο παραγωγικότητας και ασφάλειας, αλλά και στην υγεία

των εργαζομένων. Βέβαια, η καθημερινή πίεση σπανίως μπορεί να

προκαλέσει μια ασθένεια χωρίς να υπάρχουν άλλοι παράγοντες που

επιβαρύνουν τον οργανισμό. Αν και είναι δύσκολο να καταγραφεί όλο το

φάσμα των επιπτώσεων του εργασιακού στρες, μπορούν να χωριστούν στις

30

εξής κατηγορίες

Προβλήματα σωματικής υγείας. Το Εθνικό Ινστιτούτο για την Ασφάλεια και

την Υγεία στην Εργασία εξέδωσε ένα κατάλογο με τις επιπτώσεις που έχουν

οι κακές εργασιακές συνθήκες στην υγεία των εργαζομένων. Μεταξύ αυτών

περιλαμβάνονται τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα αναπνευστικά προβλήματα,

ο καρκίνος, οι διαταραχές του αναπαραγωγικού συστήματος, τα προβλήματα

ακοής, οι δερματολογικές παθήσεις, τα ψυχοσωματικά προβλήματα, τα

ατυχήματα και η έκθεση σε επικίνδυνες για την υγεία ουσίες.

Προβλήματα ψυχολογικής φύσης, όπως κατάθλιψη, έντονο άγχος και

νευρικότητα, αδυναμία συγκέντρωσης, συναισθηματική εξουθένωση, χαμηλή

αυτοεκτίμηση.

Προβλήματα που εντοπίζονται στη συμπεριφορά, όπως συχνές απουσίες από

την εργασία, αυξημένο κάπνισμα, αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ ή

ψυχοδραστικών ουσιών και φαρμάκων, επιθετική συμπεριφορά απέναντι σε

συναδέλφους, ροπή προς ατυχήματα.

Σε έρευνα που έγινε για το εργασιακό στρες στους Ευρωπαίουςνοσηλευτές,

φάνηκε ότι οι Έλληνες νοσηλευτέςβιώνουν τα υψηλότερα επίπεδα. Το εργασιακό

στρες εμφανίζεται όταν αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι απαιτήσεις στις οποίες πρέπει

να ανταποκριθούμε είναι μεγαλύτερες από τις δυνατότητές μας. Όταν το στρες είναι

έντονο και διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, αρχίζει να μας καταβάλει με

συνέπεια να αναπτύσσονται διάφορα συμπτώματα που μας προειδοποιούν ότι κάτι

δεν πάει καλά (Κάντας, 1998).

Ανεξάρτητα από τους παράγοντες που προκαλούν στρες στην εργασία στους

νοσηλευτές,είναι πολύ σημαντικό να αναπτύξουμε τρόπους διαχείρισης του στρες

ώστε να είναι δημιουργικό και παραγωγικό για εμάς. Είναι ουτοπία να πιστεύουμε ότι

μπορούμε να ζούμε χωρίς στρες. Στόχος της διαχείρισής του δεν είναι το να μην

ανησυχούμε και να μη νοιαζόμαστε για τίποτα (ώστε να μην έχουμε στρες) αλλά το

να μάθουμε να διατηρούμε τον οργανισμό μας χαλαρό. Τέλος, σημειώνεται πως η

εφαρμογή αποτελεσματικών τρόπων αντιμετώπισης (ιδιαίτερα με τη βοήθεια κάποιου

ειδικού) προσφέρει – εκτός από την ανακούφιση από το στρες - και τη δυνατότητα

31

ενός προσωπικού ταξιδιού αυτογνωσίας με τελικό στόχο το αίσθημα της προσωπικής

επιτυχίας και αυτοεκτίμησης (Τσαλίκογλου, 2008).

2.4 Λοιποί Επιβαρυντικοί Παράγοντες Στρες στο Περιβάλλον της Εργασίας

των Νοσηλευτών που Οδηγούν στηΧρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών

2.4.1 Φυσικό Περιβάλλον

Δεν είναι λίγοι εκείνοι στο χώρο εργασίας νοσηλευτών, που αισθάνονται

απομονωμένοι από τους συναδέλφους τους ή αποφεύγουν τις κοινωνικές επαφές και

τις συζητήσεις μαζί τους. Το να διαχωρίζει το άτομο τον εαυτό του από τους

συναδέλφους του και το υπόλοιπο προσωπικό οδηγεί πάντα στην αποξένωση. Ο

άνθρωπος που βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση συχνά αισθάνεται ότι «μένει απ’

έξω». Τα συναισθήματα αυτά μόνο επιδεινώνουν περισσότερο τη ματαίωση και την

απογοήτευση (Κάντας, 1998).

Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν και προσωπικοί παράγοντες που

καθιστούν κάποιους ανθρώπους στο εργασιακό περιβάλλον ”ιδανικούς υποψήφιους”

για εμφάνιση του Εργασιακού Στρες και ενδεχόμενη χρήση εξαρτησιογόνων

ουσιών, με συνεπακόλουθα τα χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης και αυξημένο επίπεδο

άγχους. Το φαινόμενο αυτό συνήθως 'χτυπά' τα άτομα νοσηλευτώνπου έχουν τα

παρακάτω χαρακτηριστικά (Κάντας, 1998) :

Είναι ιδιαίτερα ευσυνείδητα.

Έχουν υπερβολικές προσδοκίες από τον εαυτό τους, επιδιώκουν την τελειότητα

και έχουν την πεποίθηση ότι μπορούν -ή πρέπει- να επιτυγχάνουν σε ό,τι

κάνουν.

Θέτουν μη ρεαλιστικούς στόχους και αναλαμβάνουν περισσότερα απ’ όσα θα

μπορούσαν να φέρουν σε πέρας χωρίς να… φτάσουν στα όριά τους

Δυσκολεύονται ή δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους- να λένε ”όχι”, θέλουν να

ικανοποιούν τους πάντες

Αρνούνται να μοιραστούν τις ευθύνες με άλλους ή να συζητήσουν τις δυσκολίες

τους και προτιμούν να εργάζονται μόνοι

32

Θεωρούν ότι η προσωπική αξία τους είναι στενά συνδεδεμένη με τη δουλειά

τους και έχουν έντονη την ανάγκη αποδοχής από τους άλλους μέσα από τα

επιτεύγματά τους. Το φαινόμενο της εργασιακής εξουθένωσης ”προειδοποιεί”

για την εμφάνισή του, καθώς είναι μια συσσωρευτική διαδικασία που οδηγεί

σταδιακά σε συναισθηματική εξάντληση και απόσυρση, της οποίας τα πρώτα

σημάδια είναι η απώλεια ενεργητικότητας και κινήτρου και μια αίσθηση

”παράλυσης” σχετικά με την αντιμετώπισή της – η επαγγελματική εξουθένωση

είναι ο ”πάτος” μιας αργής και… σιωπηλής διαδικασίας.

2.4.2 Οικονομικοί Παράγοντες - Υλική Ικανοποίηση

Ο ρόλος των χρήματων ως είδος κινήτρου και υποκίνησης στους νοσηλευτές,

εμφανίζεται διαφορετικός στις διάφορες θεωρίες που υπάρχουν. Σε άλλες εμφανίζεται

απλά σαν φυσιολογικός και αναμενόμενος παράγοντας της εργασίας και αλλού σαν

υποκινητικός παράγοντας. Όμως, αν λάβουμε υπ’όψιν μας τη σπουδαιότητα των

χρήματων, και όχι μόνο ως προς τη χρηματική τους αξία που ΄΄μετράει΄΄ για πολλούς

ανθρώπους, αλλά και το γεγονός ότι τα χρήματα συμβολίζουν επιπρόσθετα το status,

το κύρος του ανθρώπου ή ότι έχει δύναμη, τότε θα καταλάβουμε και την επιρροή του

ως κίνητρο. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι το χρήμα υποκινεί πολλούς ανθρώπους

κάτω από συγκεκρίμενες συνθήκες, παίζοντας πάντα ρόλο, η μορφή που

προσφέρονται (μισθός,ή αύξηση του μισθού, ή μπόνους κτλ) ωστόσο μπορεί να

δημιορυγήσει και περιπτώσεις εργασιακού στρες.

2.4.3 Ηλικία και Φύλο

Αναφορικά με τον παράγοντα του φύλου και την συσχετισή του με το

εργασιακό στρεςστους νοσηλευτές, σημειώνεται πως η φυσιολογία της αντίδρασης

μάχης ή φυγής είναι ίδια σε όλους τους ανθρώπους. Ορισμένοι ερευνητές, όμως,

πιστεύουν ότι υπάρχουν κάποιες διαφορές στον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν στο

στρες οι άντρες και οι γυναίκες, διαφορές που σχετίζονται με το φύλο. Έρευνες που

πραγματοποιήθηκαν σε πολλές χώρες δείχνουν ότι οι γυναίκες

33

νοσηλεύτριεςεπηρεάζονται περισσότερο από το στρες. Σύμφωνα με μία μελέτη, οι

γυναίκες νοσηλεύτριες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να παρουσιάσουν χρόνιο

στρες και να νιώσουν ότι έχουν χάσει τον έλεγχο της ζωή τους.

Πού οφείλονται, όμως, αυτές οι διαφορές; Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι

οι κοινωνικές υποχρεώσεις που δεσμεύουν τις γυναίκες-μεταξύ των οποίων η

φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων συγγενών και του σπιτιού- τις εκθέτουν σε

περισσότερα ερεθίσματα που μπορεί να προκαλέσουν άγχος. Οι άντρες, από την άλλη

μεριά, ανησυχούν περισσότερο για τα οικονομικά ζητήματα, γεγονός απόλυτα

κατανοητό αφού είναι παραδοσιακά επιφορτισμένοι με το ρόλο του "προμηθευτή"

της οικογένειας (Τσαλίκογλου, 2008).

Ωστόσο πολλοί είναι εκείνοι οι οποίοι ρωτούν αν η ηλικία επηρεάζει το

στρεςστους νοσηλευτές. Σημειώνεται λοιπόν πως ορισμένα γεγονότα που

καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας, όπως ο θάνατος

ενός συζύγου, μία ασθένεια ή ένα ατύχημα, είναι πιθανότερο να προκύψουν σε πιο

προχωρημένη ηλικία. Οι ασθένειες που εμφανίζουν συνήθως οι άνθρωποι

μεγαλύτερης ηλικίας, όπως καρδιακές παθήσεις, η αρθρίτιδα και ο καρκίνος,

αποτελούν πηγές έντονου άγχους. Οι παρενέργειες των φαρμάκων και άλλων

θεραπειών μπορεί να συνιστούν πλέον μία δυσάρεστη καθημερινή πραγματικότητα

γι΄ αυτούς τους ανθρώπους. Επίσης, τα ηλικιωμένα άτομα παρουσιάζουν συχνά

διαταραχές του ύπνου. Όπως είναι φυσικό, όλοι αυτοί οι παράγοντες προκαλούν

στρες.

2.4.4 Εργασία και Ικανοποίηση – Έλλειψη Κινήτρων

Όλα ξεκινούν και καταλήγουν από την υπερβολή. Πολλοί είναι εκείνοι που

αναλαμβάνουν υποχρεώσεις και προσπαθούν να ολοκληρώσουν θέματα και

καταστάσεις ακόμη και όταν δεν είναι μέσα στα καθήκοντα τους. Όλοι λίγο πολύ,

διακρίνονται από το στοιχεία της φιλοδοξίας και ο καθένας έχει τα κίνητρα τους στην

αρχή της καριέρας του. Μετά όμως από ένα ορισμένο διάστημα και μην μπορώντας

να διεκπεραιώσει όλα όσα έχει αναλάβει το άτομο κουράζεται, οι απαιτήσεις των

γύρω του είναι σαφώς υψηλότερες, καταλήγοντας τελικά να μην βρίσκει κάποιο

πραγματικό νόημα στην εργασία του (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998).

34

2.4.5 Εργασιακή Ανασφάλεια – Έντονη Αποστροφή για την Εργασία

Σταδιακά φτάνουμε στο επόμενο στάδιο που είναι η ίδια η αποστροφή της

εργασίας και η οποία προκαλείται από την σχετική ανασφάλεια που νιώθουν οι

εργαζόμενοινοσηλευτές. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η εργασία μπορεί

να είναι αφόρητη. Μπορεί κάποιος να αντιπαθεί τους προϊσταμένου του, ή να έχει

κουραστεί από τον φόρτο εργασίας. Μπορεί ακόμη να μη γίνεται κατανοητή η

προσφορά μας ή ακόμη και εκτιμητέα. Μπορεί όμως το ίδιο το άτομο να μην είναι σε

θέση να βοηθήσει τους πελάτες ή τους ασθενείς του και αυτό αποτελεί ένα σημείο

τριβής στον εργασιακό του χώρο. Το αίσθημα αυτό της αδιαφορίας ή της μη

ικανοποίησης Σχετίζεται επίσης με την επαγγελματική εξουθένωση.

2.4.6 Συναισθηματική Επίδραση Περιεχομένου Εργασίας – Άσχημος Εργασιακός

Χώρος στα Νοσοκομεία

Ο άσχημος εργασιακός χώρος είναι ίσως η σημαντικότερη αιτία, που

ευθύνεται για την μη σωστή και αποτελεσματική αντιμετώπιση του

συγκεκριμένου συνδρόμουστους νοσηλευτές. Για τους εργαζόμενουςνοσηλευτές,

τα πράγματα είναι ιδιαίτερα δύσκολα καθώς έχουν να κάνουν καθημερινά με τη

διαχείριση του πόνου, την ασθένεια και την ψυχική τους ηρεμία. Συμπτώματα

που συχνά αντιμετωπίζουν και υποφέρουν από αυτά οι εργαζόμενοι, είναι τα

ακόλουθα (Κάντας, 1998):

Έντονα αρνητικά συναισθήματα και σκέψεις :

Ανυπομονησία

Αρνητισμός

Αδυναμία αντίδρασης

Σύγχυση

Έλλειψη ελπίδας

Θυμός, αίσθημα ”ματαίωσης” και απογοήτευσης

Συναισθηματική απομάκρυνση και απομόνωση από τους οικείους του και από

τους συναδέλφους

35

Έλλειψη ικανοποίησης από την εργασία

Ανία, αδιαφορία, αποτυχία

Εγκλωβισμός' σε μια κατάσταση από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή

Υπερβολική πίεση από τα καθήκοντα

Αβεβαιότητα για τις ικανότητες και την επαγγελματική επάρκεια

Έντονο άγχος, αναποφασιστικότητα.

Κυνισμός, ευερεθιστότητα

Επίσης, μπορεί να παρουσιαστούν και σωματικές ενοχλήσειςστους

νοσηλευτές, όπως (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998) :

Πονοκέφαλοι, πόνοι σε διάφορα σημεία του σώματος

Προβλήματα στον ύπνο (αϋπνία ή υπνηλία)

Αλλαγές στην όρεξη (μείωση ή αύξηση)

Αυξημένη αρτηριακή πίεση

Τρίξιμο δοντιών στον ύπνο

Έντονη, παρατεταμένη κόπωση

Αυτό που μπορεί κάποιος να προσφέρει στον εαυτό του, όταν

συνειδητοποιήσει ότι είναι σωματικά και ψυχικά εξαντλημένος από την εργασία του,

είναι τα ακόλουθα. Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσει τις αιτίες που τον κάνουν να

νιώθει τόση πίεση. Οι εργασιακές συνθήκεςστους νοσηλευτές, ο τρόπος με τον οποίο

σκέφτονται για τη δουλειά τους, οι στόχοι που έχουν θέσει και η υπόλοιπη ζωή τους.

Επίσης να επιτελούν τα ακόλουθα (Τσαλίκογλου, 2008):

Να αναγνωρίσουν τα όριά τους και τον περιορισμένο έλεγχο που εκ των

πραγμάτων έχουν σε κάποιες καταστάσεις και να διακρίνουν αυτά που μπορούν

αν αλλάξουν από εκείνα που πρέπει να αποδεχτούν ως έχουν.

Να φροντίζουν τον εαυτό τους τόσο συναισθηματικά όσο και σωματικά για

αντοχή εντός των νοσηλευτικών ιδρυμάτων. Πιο ισορροπημένη διατροφή,

καλύτερος ύπνος, σωματική άσκηση και ξεκούραση είναι μερικές τετριμμένες

αλλά απαραίτητες συμβουλές

Να μάθουν να χειρίζονται το στρες με διαφορετικούς τρόπους

Να οργανώνουν καλύτερα το χρόνο τους, ώστε να υπάρχει και χώρος για

απραξία

36

Να μάθουν να λέμε ”όχι” χωρίς φόβο και ενοχές και να δίνουν προτεραιότητα

στον εαυτό τους και στις ανάγκες τους

Να θέτουν ρεαλιστικούς και εφικτούς στόχους

Να μοιράζονται με άλλους τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις τους όταν είναι

εφικτό, αρκεί πρώτα να επιτρέψουν στον εαυτό τους να ζητήσει βοήθεια, να

δεχτούν ότι και οι άλλοι μπορούν να τις φέρουν σε πέρας εξίσου καλά

Να 'τροφοδοτήσουν' και να φροντίσουν τις εργασιακές αλλά και τις προσωπικές

σχέσεις τους και γενικότερα τη ζωή μας έξω και πέρα απ’ τη δουλειά

Να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους, στο μέτρο του δυνατού, στα κατάλληλα

πρόσωπα που θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν (προϊσταμένους, συναδέλφους

κ.λπ.)

Να εξετάσουν την πιθανότητα να αναζητήσουν άλλη εργασία εφόσον οι

συνθήκες δεν αλλάζουν.

2.5 Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών και Αυτοεκτίμηση Νοσηλευτών – Σχέση

και Επιρροή με το Εργασιακο Στρες

Επιχειρώντας μια σχετική έρευνα για την επιρροή του εργασιακού στρες και

την επίδρασή του στην αυτοεκτίμηση των ατόμων στην διεθνή βιβλιογραφία, θα

λέγαμε πως οι πιο βασικές έρευνες που συνδέονται με την όποια έρευνα είναι οι

ακόλουθες: Σύμφωνα με το Barlow & Cerney (1988), το «εργασιακό στρες» ορίζεται

ως μια κατάσταση που το άτομο αντιλαμβάνεται πιθανές απειλές με αποτέλεσμα να

εκδηλώνει αρνητικές σωματικές και ψυχικές αντιδράσεις. Ο Spielberger (1982)

θεώρησε ότι το εργασιακό στρες αντικατοπτρίζει μια παροδική κατάσταση του

σώματος, η οποία εκδηλώνεται με υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος

(Τσαλίκογλου, 2008).

Το σώμα μας παρουσιάζει συμπτώματα που είναι μοναδικά με αποτέλεσμα να

οδηγούμαστε σε καταστάσεις διέγερσης. Από την άλλη πλευρά, ο Rosenberg (1965)

περιέγραψε την «αυτοεκτίμηση» ως μια στάση που διατηρεί το άτομο για τον εαυτό

του η οποία μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική. Συμπεραίνει ότι η υψηλή

37

αυτοεκτίμηση του ατόμου δημιουργεί θετικά συναισθήματα και σεβασμό ως προς

την αυτοεικόνα του (Κάντας, 1998).

Σχετικές μελέτες έχουν επικεντρωθεί στην επίδραση της αυτοεκτίμησης και

στην εμφάνιση εργασιακού στρες που μπορεί να οδηγήσει στη χρήση

εξαρτησιογόνων ουσιών. Οι Rosenberg & Simmons (1972) μελέτησαν τον τρόπο με

τον οποίο η αυτοεκτίμηση επιδρά στο άγχος στους νοσηλευτέςκαι διαπίστωσαν ότι η

χαμηλή αυτοεκτίμηση αποτελεί τον κύριο παράγοντα ενεργοποίησης του εργασιακού

στρες και στα δυο φύλα. Οι Whisman & Kwon (1993) εξέτασαν τη σχέση του

εργασιακού στρες - όπως αυτή προκύπτει λόγω των καθημερινών στρεσσογόνων

καταστάσεων στην εργασία - και της αυτοεκτίμησηςστους νοσηλευτές.

Τα αποτελέσματα της έρευνας δεν βρήκαν ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της

αυτοεκτίμησης και του εργασιακού στρεςστους νοσηλευτές που μπορεί να οδηγήσει

στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, όπως αυτό εκδηλώνεται με συναισθήματα

δυσφορίας. Αντίθετα, η έρευνα των Wachelka και Katz (1999) που

πραγματοποιήθηκε σε εργαζομένους σε βιομηχανίες, απέδειξε ότι όταν βελτιώνονταν

η αυτοεκτίμηση των εργαζομένων μειωνόταν το άγχος των εργασιών τους με

αποτέλεσμα να βελτιώνεται η εργασιακή επίδοση ανεξαρτήτως φύλου (Κωσταρίδου –

Ευκλείδη, 1998).

Βάσει των ανωτέρων, έχει αναφερθεί επίσης πως για αρκετούς ερευνητές, η

έννοια της αυτοεκτίμησης σε υψηλό βαθμό, δύναται να καθορίζεται από δύο σχετικές

παραμέτρουςστους νοσηλευτές που μπορεί να οδηγήσει στη χρήση εξαρτησιογόνων

ουσιών. Την θετική και ταυτόχρονα ρεαλιστική αξιολόγηση του εαυτού από ένα

άτομο αλλά και τον βαθμό εκείνο που ένας άνθρωπος είναι πεπεισμένος πως μπορεί

να ελέγξει τους εσωτερικούς παράγοντες και να διαχειριστεί με επιτυχημένο τρόπο

απλά καθημερινά ζητήματα. Θεωρείται επίσης σημαντικό το γεγονός πως οι

προσωπικές επιλογές αλλά και οι αντιδράσεις των ατόμων σε μια δεδομένη χρονική

στιγμή, μπορούν να επηρεάζονται από την αντίληψη των ατόμων για το τι

πραγματικά πιστεύουν πως είναι.

Η αντίληψη για το βαθμό αυτοεκτίμησης τουςστους νοσηλευτές που μπορεί

να οδηγήσει στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, δύναται επίσης να καθορίζει τις

αντιδράσεις τους σε διαφορετικά γεγονότα και τα οποία επηρεάζουν αντίστοιχα και

38

τη προσαρμογή του ατόμου σε μια κοινωνία ή κοινωνικό χώρο. Όταν ο βαθμός

αυτοεκτίμησης είναι χαμηλός, τότε μειώνται και η ικανότητα των ανθρώπων να

προσαρμοστούν και να κινηθούν ορθά και ευέλικτα σε κάποιες ακραίες και αρνητικές

για εκείνους συνθήκες και επομένως αυξάνεται και το εργασιακό στρες (Κάντας,

1998).

Σύμφωνα με τον Barden (1994), τα αρνητικά αυτά γεγονότα φέρουν

μεγαλύτερη συναισθηματική επίδραση στα άτομα και σε σχέση με την επίδραση των

θετικών. Αντίθετα άτομα με χαμηλό δείκτη αυτοεκτίμησης φαίνεται πως εκδηλώνουν

περισσότερο άγχος και όταν εκείνα καλούνται να αντιμετωπίσουν καταστάσεις

συγκριτικά με τα άτομα εκείνα τα οποία έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση και διαθέτουν

λιγότερο αποτελεσματικούς τρόπους για αντιμετώπιση των καταστάσεων αυτών

(Τσαλίκογλου, 2008).

Αντίστοιχα οι Smith, Zhan, Hynigton και Washington (1992) πιστεύουν πως

οι άνθρωποι με υψηλή αυτοεκτίμηση έχουν την τάση να χρησιμοποιούν μια ποικιλία

συμπεριφορών διευθέτησης των αγχόγονων περιπτώσεων και ουσιαστικά να

αποστασιοποιούνται από τις καταστάσεις αυτές, ενώ άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση

να ερμηνεύουν τη συμπεριφορά τους ως απολύτως εξαρτημένη από μια συγκεκριμένη

κατάσταση. Σε σύνδεση με τα παραπάνω βέβαια, ο Kreger (1995), αποδεικνύει πως

το άγχος που αναφέρεται στους νοσηλευτές που μπορεί να οδηγήσει στη χρήση

εξαρτησιογόνων ουσιών,σε μια δεδομένη στιγμή συνδέεται αντίστοιχα και σε

μεγαλύτερο βαθμό με την εικόνα την οποία εκείνος έχει σχηματίσει για τον εαυτό του

και παρά με την ένταση της συγκεκριμένης κατάστασης και περίπτωσης την οποία

ζει.

Έχει παρατηρηθεί επίσης πως οι επαγγελματίες νοσηλευτές, φέρουν ένα

αυξημένο βαθμό άγχους ως αποτέλεσμα των δυσχερειών αφομοίωσης νέων εννοιών

στους μηχανισμούς του υψηλού ρθθμού εισροής πληροφοριών, ακραίου βαθμού και

ως διαφορά από τα ήδη υπάρχοντα και αναγνωρίσιμα ερεθίσματα, πληροφορίες οι

οποίες για να ενταχθούν στα ήδη γνωστά και εύκολα γνωστικά σχήματα θα

χρειαστούν πρόσθετες πληροφορίες στο μέλλον καθώς και ασυμφωνίες μεταξύ

περιεχομένου των ερεθισμάτων και των γνωστικών σχημάτων στα οποία εκείνα

αναμένεται να ενταχθούν (Κάντας, 1998).

39

Έχει διαφανεί επίσης μέσα από μελέτες πως οι καθημερινές απαιτήσεις

μπορούν να συγκρίνονται με τα διάφορα αποθέματα τα οποία διαθέτουν οι άνθρωποι

για να τις αντιμετωπίσουν. Όταν οι απαιτήσεις αυτές θεωρούνται ίσες με τα

αποθέματα, τότε εκλαμβάνονται ως προκλήσεις. Στην περίπτωση βέβαια που

ξεπερνούν τις αντοχές, τότε αυτομάτως μετατρέπονται σε άγχος. Το άγχος βέβαια

θεωρείται και είναι ένα δυσάρεστο αίσθημα το οποίο προκαλείται από την αναμονή

κινδύνου ή απογοήτευσης όπου απειλεί την ασφάλεια ενός ατόμου στο χώρο που

εκείνο ζει.

2.6 Ανάλυση Προβλημάτων Υποκίνησης για τους Νοσηλευτές που η Έλλειψη

τους Μπορεί να Οδηγήσει σε Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών

Είναι πολύ σημαντικό να κατανοηθούν οι μεταβλητές οι οποίες επηρεάζουν

την επίλυσης των προβλημάτων υποκίνησης των νοσηλευτών, σε όποια υπηρεσία και

αν εργάζονται εκείνοι. Μια πρακτική είναι ο συμβιβασμός που χρειάζεται με το

πρόβλημα. Σύμφωνα με αυτόν, δίνεται αρχικά σημασία στην συμπεριφορά και στις

συνέπειές της για τον κάθε νοσηλευτή. Στην περίπτωση που υπάρχει διαφωνία

ανάμεσα σε προσδοκώμενα αποτελέσματα και σε ήδη επιτυχημένα, δημιουργείται και

πρόβλημα υποκίνησης σε μια σχετική υπηρεσία (Τσαλίκογλου, 2008).

Πολλές φορές όταν κάποιος νοσηλευτής δεν μπορεί να έχει και την

απαιτούμενη απόδοση σημειώνεται πρόβλημα αποτυχημένης προσδοκίας από την

υπηρεσία τους, μπορεί να οδηγήσει στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών. Οι λόγοι

στους οποίους αποδίδεται η χαμηλή απόδοση είναι κυρίως τέσσερις (4) και εξηγούν

τις αιτίες αυτής της απόδοσης. Είναι οι εξής :

Πρόβλημα επικοινωνίας. Σημειώνεται όταν οι νοσηλευτές και σε όποια θέση

εκείνοι εργάζονται δεν είναι σε θέση να επικοινωνήσουν με την υπηρεσία και

υπάρχει ασάφεια στις διαταγές που λαμβάνουν.

40

Πρόβλημα ικανότητας. Και σε αυτήν την περίπτωση οι νοσηλευτές σε όποια

θέση εκείνοι εργάζονται είτε νοητικά είτε σωματικά δεν μπορούν ν’

αντιληφθούν τι προσδοκάη υπηρεσία από αυτούς.

Πρόβλημα εκπαίδευσης.

Πρόβλημα ευκαιρίας. Στην περίπτωση αυτή πρέπει οι νοσηλευτές σε όποια

θέση εκείνοι εργάζονται να έχουν τις απαραίτητες και ίσες ευκαιρίες από την

υπηρεσία για να επιτύχουν το ανάλογο αποτέλεσμα.

Είναι απόλυτα σημαντικό πως οι νοσηλευτές σε όποια θέση εκείνοι

εργάζονται πρέπει να κατανοήσουν τι ακριβώς χρειάζεται η υπηρεσία. Η υποκίνηση

είναι απόλυτα συνδεδεμένη με πολλά στοιχεία και αποτελείται από κρίκους. Η

υποκίνηση κινεί αυτούς τους κρίκους και όλοι μαζί την αντιπροσωπεύουν. Για

κάποιους νοσηλευτές είναι δύσκολο να το καταλάβουν και να συνειδητοποιήσουν με

ποια μέθοδο υποκινούνται και ποιά θα είναι τα αποτελέσματα τόσο για τους ίδιους

όσο και για τις υπηρεσίες.

Από τα πορίσματα ερευνών και την επισκόπηση της σχετικής επιστημονικής

βιβλιογραφίας σχετικά με τις αντιδράσεις στους νοσηλευτές σε κοινωνικό, εργασιακό

και οικονομικό επίπεδο καθώς και των επιπτώσεων που αναφέρονται σχετικά, θα

λέγαμε πως έχουν διαπιστωθεί αρκετά προβλήματα στην ανάπτυξη του ανθρώπινου

δυναμικού σε εργασιακό, ατομικό και κοινωνικό επίπεδο και τα οποία δεν επιτρέπουν

την σωστή αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης και του φαινομένου

εργασιακού στρες. Αυτά έχουν ποσοτικό και ποιοτικό χαρακτήρα και μπορούν να

κατηγοριοποιηθούν ως εξής:

προβλήματα στον σχεδιασμό – προγραμματισμό

Οι αποφάσεις των σχεδιαστών λειτουργίας επιχειρήσεων συχνά βασίζονται σε

πρόχειρες εκτιμήσεις, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι δυνάμεις προσφοράς και

ζήτησης για το ανθρώπινο δυναμικό εργαζομένων. Επιπλέον, παρατηρείται έλλειψη

ολοκληρωμένων προγραμμάτων και σχεδίων για την περιφέρεια.

προβλήματα στην παραγωγή – εκπαίδευση

41

Οι εκπαιδευτικοί φορείς αντιμετωπίζουν προβλήματα επάρκειας και

λειτουργίας στα νοσοκομεία ή στα κέντρα υγείας.

προβλήματα στη διαχείριση – διοίκηση

Η έλλειψη των οικονομικών, κοινωνικών και ηθικών κινήτρων, προκαλεί

σύγχυση ρόλων και αρμοδιοτήτων και οδηγεί στην μη αποδοτική χρησιμοποίηση των

υπηρεσιών του κάθε νοσοκομείου. Επιπλέον, η απουσία της ‘κουλτούρας’ του

μάνατζμεντ, οι προβληματικές συνθήκες απασχόλησης και η έλλειψη ορθολογικών

μηχανισμών διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού, μειώνουν την ικανοποίηση και

την αποδοτικότητα των απασχολούμενων στις επιχειρήσεις στις μέρες μας.

2.7 Προβλήματα Υγείας από Ψυχολογικούς Παράγοντες που Οδηγούν σε

Κατανάλωση Αλκοόλ

Τα στοιχεία που δίνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) είναι

ιδιαίτερα αποθαρρυντικά, με την Ελλάδα να καταλαμβάνει μία από τις μεσαίες θέσεις

στο «binge drinking». Επίσης στην έρευνα HBSC, οι εργαζομένοι ερωτήθηκαν πόσο

συχνά καταναλώνουν αλκοόλ μέσα σε μια εβδομάδα. Τα αποτελέσματα έδειξαν

συχνή κατανάλωση για το 29%, ποσοστό ανησυχητικό για την εξάπλωση του αλκοόλ

στις μικρές και μεσαίες ηλικίες στην Ευρώπη (Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την

Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία,2009).

Η κατανάλωση αλκοόλ στους νοσηλευτές αποτελεί την αιτία ενός μεγάλου

αριθμού εγκληματικών πράξεων, ενδοοικογενειακής βίας, πτώσεων και

δηλητηριάσεων.Ατομικοί και οικογενειακοί παράγοντες που μπορεί να συμβάλουν

στην προβληματική χρήση αλκοόλ στους εργαζόμενους, αναφέρονται στο γεγονός

πως τα άτομα αυτά που διαθέτουν χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως αναζήτηση

έντονων αισθητηριακών εμπειριών ή παρορμητικότητα βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο

ανάπτυξης προβλημάτων σχετιζόμενων με την κατανάλωση αλκοόλ. Τέτοια άτομα

ίσως αποκομίζουν πιο ισχυρή αντιστρεσογόνο δράση από την κατανάλωση του.

42

Το ιστορικό κατανάλωσης αλκοόλ στους νοσηλευτές λόγω ψυχολογικών

προβλημάτων στην εργασία, έχει επίσης μελετηθεί ως ατομικός παράγοντας. Οι

εργαζόμενοι που κάνουν πιο βαριά χρήση αλκοόλ αναπτύσσουν ανοχή και έτσι

απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες της ουσίας ώστε να μειώσουν το άγχος τους.

Τέλος, σημειώνεται πως το άγχος που βιώνει ο εργαζόμενος λόγω

ψυχολογικών προβλημάτων, στις σχέσεις και στην οικογένεια του όπως σχέση με το

σύντροφο, σεξουαλικά προβλήματα, διαταραχές των παιδιών, σοβαρή ασθένεια κ.α.

μπορεί να τον οδηγήσουν επίσης στη χρήση αλκοόλ για να «χαλαρώσει». Οι έρευνες

κατέδειξαν ότι μια μέση κατανάλωση αλκοόλ όπως και μια μέση αύξηση στη βαριά

χρήση αλκοόλ μπορεί να ακολουθήσει μετά από κοινωνικό στρες, όπως είναι μια

βαθιά οικονομική κρίση σαν αυτή που βιώνουμε στην Ελλάδα.

2.7.1 Ψυχολογικά Πρόβλημα Νοσηλευτών που Οδηγούν σε Χρήση Ψυχοτρόπων

Ουσιών

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η σχέση μεταξύ της χρήσης ουσιών – ναρκωτικών και

αγχώδους διαταραχής είναι αρκετά περίπλοκη και χαρακτηρίζεται συχνά από έναν

εναλλασόμενο συνδυασμό πολλών παραγόντων. Έρευνες σε οικογένειες ατόμων που

βιώνουν έντονα την οικονομική κρίση, έχουν δείξει ότι το αλκοόλ χρησιμοποιείται

συχνά σαν «αυτο-θεραπεία» για την αντιμετώπιση του στρες στην εργασία.

Αντίστοιχα, έχει βρεθεί ότι οι κρίσεις πανικού και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή

λόγω της εντεινόμενης οικονομικής κρίσης στις μέρες μας, ακολουθούν το ίδιο

μοτίβο κατανάλωσης αλκοόλ.

43

3. Κεφάλαιο Τρίτο – Τρόποι Αντιμετώπισης Προβλημάτων

στους Νοσηλευτές από την Χρήση Εξαρτησιογόνων Ουσιών –

Θεραπευτικά προγράμματα και ο Ρόλος της Εκπαίδευσης

3.1 Σύντομη Αναφορά στα Θεραπευτικά Προγράμματα Απεξάρτησης από

Εξαρτησιοσόγονες Ουσίες για Ενήλικα Άτομα

Η ένταξη στο κάθε θεραπευτικό πρόγραμμα απεξάρτησης από εξαρτησιογόνες

ουσίες, είναι καταλυτική για τον κάθε ενήλικο και ο οποίος είναι επαγγελματίας σε

μια συγκεκριμένη κατηγορία επαγγέλματος, αφού μόνον μέσα από αυτήν θα

μπορέσει να απελευθερωθεί και να νιώσει ελεύθερος από την εξάρτηση. Θα νιώσει

την ελευθερία. Αυτός είναι και ο βασικότερος λόγος που θα δώσει την μάχη του.

Στην συνέχεια γίνεται αναφορά για τα «στεγνά προγράμματα» τα οποία είναι πολύ

χρήσιμα για ους χρήστες ουσιών,για τον κάθε ενήλικο.

Στόχος λοιπόν των «στεγνών προγραμμάτων», είναι η απεξάρτηση των

χρηστών από τις ναρκωτικές ουσίες και στην συνέχεια η κοινωνική επανένταξή τους.

Τα προγράμματα αυτά στηρίζονται σε ψυχοκοινωνικές θεραπείες, δεν χρησιμοποιούν

υποκατάστατα φάρμακα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις ναρκωτικές ουσίες. Η

φήμη του ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι γνωστή αφού είναι το πρώτο κέντρο θεραπείας

εξαρτημένων ατόμων που ιδρύθηκε στην Ελλάδα. Τα πιο γνωστά είναι τα εξής

(Καλαρρύτης, 2009), (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής

(ΕΠΙΨΥ), 2005) :

ΚΕ.Θ.Ε.Α. ΣΤΡΟΦΗ- ΑΤΤΙΚΗ

ΠΛΕΥΣΗ- ΑΤΤΙΚΗ

ΑΝΑΔΥΣΗ- ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΕΞΑΝΤΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ

ΠΙΛΟΤΟΣ- ΒΟΛΟΣ .

44

3.2 Γενικές Αρχές των Προγραμμάτων του ΚΕ.Θ.Ε.Α για τους Ενήλικες

Επαγγελματίες

Οι αρχές που διέπουν τα προγράμματα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. και στα οποία μπορούν

να ενταχθούν οι ενήλικες χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών όπως οι επαγγελματίες

νοσηλευτές, είναι οι παρακάτω :

Οι υπηρεσίες οι οποίες παρέχονται είναι πάντα δωρεάν ώστε να

μπορούν όλοι οι χρήστες να έχουν την δυνατότητα υποστήριξης και να

απεξαρτηθούν από τις ψυχοδραστικές ουσίες.

Οι υπηρεσίες που παρέχονται δεν κάνουν διακρίσεις. Για τα

ΚΕ.Θ.Ε.Α. δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα σε φύλλο, εθνικότητα,

ηλικία, πολιτικές πεποιθήσεις, σωματική διάπλαση ή και οικονομική

κατάσταση. Όλοι οι χρήστες είναι ίσοι με ίσες ευκαιρίες.

Στα ΚΕ.Θ.Ε.Α. οι ουσίες δεν αντικαθιστούν άλλες ουσίες. Αυτό

σημαίνει ότι κατά την θεραπεία απεξάρτησης δε χορηγούνται στους

χρήστες ουσίες υποκατάστατες προκειμένου να απεξαρτηθούν. Με

αυτό τον τρόπο θέλουν να δείξουν στον χρήστη ότι δεν είναι ένας

ασθενή ο οποίος παράλληλα είναι παθητικός και δεν μπορεί να κάνει

τίποτα. Αντίθετα τα προγράμματα επιδιώκουν να κάνουν τον χρήστη

να νιώσει ενεργός στην όλη θεραπεία, να αναλάβει τη ευθύνη του και

να αλλάξει την συμπεριφορά του .Παράλληλα να μπορέσει να

κατανοήσει και τα αίτια που τον έκαναν να προχωρήσει στην αλλαγή

αυτή.

Βασικός στόχος των προγραμμάτων είναι να προτρέψει τους χρήστες όπως οι

επαγγελματίες νοσηλευτές,ν’ αλλάξουν τρόπο ζωής και συμπεριφοράς και στην

συνέχεια να ενταχθεί στην κοινωνία και να αισθάνεται σίγουρος πως μπορεί να

ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της κοινωνίας.

45

Οικειοθελής προσέλευση.

Είναι πολύ σημαντικό για την θεραπεία απεξάρτησης το να έχει ο χρήστης

όπως οι επαγγελματίες νοσηλευτές, το κίνητρο να συμμετέχει στην ανάλογη

θεραπεία. Το θεραπευτικό πρόγραμμα από μόνο του δεν είναι αρκετό. Το να ασκείται

πίεση σε χρήστες να συμμετέχουν σε θεραπευτικά προγράμματα δεν είναι

αποτελεσματικό. Αυτό τουλάχιστον έχει αποδείξει η διεθνής εμπειρία. Η προσωπική

απόφαση και το αίσθημα της ευθύνης είναι στοιχεία απαραίτητα στην θεραπεία.

Απαραίτητη λοιπόν προϋπόθεση στα ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι η προσωπική επιλογή των

χρηστών να ακολουθήσουν τα ανάλογα θεραπευτικά προγράμματα αλλά ακόμα και

να διακόψουν αν το επιθυμούν.

Ενεργητική συμμετοχή.

Η συμμετοχή των ενηλίκων εοαγγελματιών όπως οι επαγγελματίες

νοσηλευτές, σε δραστηριότητες των ΚΕ.Θ.Ε.Α., είναι υποχρεωτικές από την στιγμή

που θέλουν να ακολουθήσουν τα θεραπευτικά προγράμματα. Οι δραστηριότητες

αυτές μπορεί να είναι θεραπευτικές ή/και εκπαιδευτικές.

3.3 Πορεία προς την Απεξάρτηση των Επαγγελματιών Νοσηλευτών

Οι φάσεις οι οποίες περιέχονται στην πορεία της απεξάρτησης είναι πολλές

και ποικίλες. Το Συμβουλευτικό Κέντρο, η Θεραπευτική Κοινότητα, το Κέντρο

Κοινωνικής Επανένταξης είναι μονάδες οι οποίες κάθε μία από μόνη της έχει τους

ιδιαίτερους στόχους σε κάθε κομμάτι της πορείας της απεξάρτησης. Παράλληλα

όμως λειτουργεί και το Κέντρο Οικογενειακής Υποστήριξης που αφορά την

οικογένεια ή και άτομα από το περιβάλλον των χρηστών. Η διάρκεια των

Θεραπευτικών Προγραμμάτων για χρήστες όπως οι επαγγελματίες νοσηλευτές,

διαρκεί περίπου 3 χρόνια.

46

3.3.1 Ενημέρωση, Κινητοποίηση, Προετοιμασία Επαγγελματιών Νοσηλευτών

Το πρώτο στάδιο για το θεραπευτικό πρόγραμμα στους επαγγελματίες

νοσηλευτές, είναι ο Συμβουλευτικός Σταθμός. Η διάρκειά του είναι περίπου 8-10

εβδομάδες και σε αυτό η παρακολούθηση του χρήστη είναι εξωτερική. Το

περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται είναι ελεύθερο από ουσίες, ασφαλές και παρέχει

ψυχολογική στήριξη. Σε αυτό το στάδιο ο χρήστης προετοιμάζεται για την εισαγωγή

του στο πρόγραμμα της Θεραπευτικής Κοινότητας.

Η προετοιμασία επίσης περιλαμβάνει την ενημέρωση για την λειτουργία των

Προγραμμάτων, το κατά πόσο οι χρήστες θέλουν να συμμετέχουν και παράλληλα

ενθαρρύνεται η μείωση ή η διακοπής της χρήσης. Ακολουθούν οι απαραίτητες

ιατρικές εξετάσεις, η σωστή διατροφή και η δημιουργική απασχόληση. Η οικογένεια

ή και τα άμεσα ενδιαφερόμενα πρόσωπα των χρηστών μπορούν να έρθουν σε επαφή

με τους Συμβουλευτικούς Σταθμούς (Καλαρρύτης, 2009).

3.3.2 Απεξάρτηση Χρηστών Επαγγελματιών Νοσηλευτών

Η Θεραπευτική Κοινότητα η οποία διαρκεί περίπου 12 μήνες είναι και η

δεύτερη φάση του Προγράμματος για τους επαγγελματίες νοσηλευτές. Ανάλογα από

την κάθε περίπτωση αλλά και την ιδιαιτερότητα του κάθε χρήστη εξαρτάται και το

πόσο θα παραμείνει στην Κοινότητα. Φυσικά μεγάλο ρόλο παίζει και η φάση στην

οποία βρίσκονται οι επαγγελματίες νοσηλευτές πριν την εισαγωγή τους. Από την

άλλη πλευρά οι δραστηριότητες στις Κοινότητες είναι πολλές και ποικίλες. Ο

σχεδιασμός τους είναι με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν στους χρήστες την

αίσθηση αναζήτησης των αιτιών που τους οδήγησαν σε χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Αλλά και στη αλλαγή του τρόπου ζωής τους.

Μέσα από τις δραστηριότητες αυτές,οι επαγγελματίες νοσηλευτέςαισθάνονται

με το πέρασμα του καιρού να ανακτούν τις δυνάμεις τους, να αποκτούν εμπιστοσύνη

στον εαυτό τους και στους άλλους, να ξέρουν να ζητούν βοήθεια και να μπορούν να

έρχονται αντιμέτωποι με τα άγχη και τις προσωπικές συγκρούσεις. Παράλληλα ο

επαγγελματίας νοσηλευτής μπορεί να κατανοήσει και να εξοικειωθεί με τους

μεγαλύτερους φόβους και τα όνειρά του. Σε αυτό το σημείο εφαρμόζεται η αρχή της

47

αυτοβοήθειας όπου σύμφωνα με αυτήν, το κάθε μέλος μαθαίνει με ποιό τρόπο μπορεί

να παρέχει βοήθεια (Καλαρρύτης, 2009).

Κάτω από αυτό το πρίσμα οι χρήστες επαγγελματίες νοσηλευτές συνυπάρχουν

σε ένα κοινό Θεραπευτικό Πρόγραμμα, με έναν κοινό στόχο και επιθυμία: την

επανένταξή τους στην κοινωνία. Είναι αυτονόητο πως μέσα στην Θεραπευτική

Κοινότητα δεν υπάρχουν διάφορες ουσίες ψυχοδραστικές, αλκοόλ ή ακόμα και

λεκτική, σωματική βία, σωματική επαφή ή/και σεξουαλικές σχέσεις ανάμεσα σε

χρήστες. Η καθημερινή συμμετοχή στο πρόγραμμα είναι υποχρεωτική.

Είναι πολύ σημαντικό ότι στην προσπάθειά τους τα μέλη επαγγελματίες

νοσηλευτές δεν απασχολούν το προσωπικό για τις προσωπικές τους ανάγκες και την

συντήρησή τους. Αντιθέτως στηρίζονται στον εαυτό τους και στην προσωπική τους

εργασία μέσα από συγκεκριμένε δραστηριότητες. Καθαρίζουν, απασχολούνται στην

κουζίνα, σε δημόσιες σχέσεις, στην γραμματεία και σε θέματα διαχείρισης. Οι στόχοι

που συνήθως καλύπτονται από τα Προγράμματα της Κοινότητας είναι ποικίλα. Αυτά

μπορεί να είναι τα εξής:

Κάλυψη εκπαιδευτικών αναγκών

Επανασύνδεση με εκπαιδευτική διαδικασία

Επαγγελματική κατάρτιση

Προσωπικά ενδιαφέρονται και καλλιέργεια αυτών.

3.3.3 Κοινωνική Επανένταξη Χρηστών Επαγγελματιών Νοσηλευτών

Το στάδιο της Κοινωνικής Επανένταξης για τους επαγγελματίες νοσηλευτές,

είναι το στάδιο που ακολουθεί μετά από την ολοκλήρωση του Προγράμματος. Τα

μέλη αφού ολοκληρώσουν το Πρόγραμμα μέχρι να βρουν δουλειά και σπίτι μπορούν

να φιλοξενηθούν σε ξενώνες των Κέντρων Επανένταξης. Με αυτόν τον τρόπο τα

μέλη αρχικά μπορεί να μάθουν με ποιο τρόπο θα λειτουργούν σαν ισότιμα άτομα

48

στην κοινωνία με τα νέα δεδομένα πλέον. Η επαγγελματική τους αποκατάσταση είναι

επίσης πολύ σημαντικό θέμα αφού θα είναι μια το τελικό στάδιο που θα τους

βοηθήσει στην κοινωνική επανένταξη. Η κοινωνική επανένταξη διαρκεί περίπου 10-

12 μήνες.

3.3.4 Εκπαίδευση και Κατάρτιση Μελών Θεραπευτικών Προγραμμάτων

Μέσα από τα παραπάνω προγράμματα γίνεται ο σχεδιασμός και η εφαρμογή

του επαγγελματικού προσανατολισμού και η κατάρτιση των μελών του

Προγράμματος για τους επαγγελματίες νοσηλευτές. Στόχος είναι να καλυφθούν οι

εκπαιδευτικές ελλείψεις για τους επαγγελματίες νοσηλευτές, να ανακαλύψουν και να

αναπτύξουν τις δεξιότητές τους στις οποίες θα στηριχθεί η επαγγελματική τους

αποκατάσταση.

3.4 Στάδια Ανάρρωσης Χρήστη Επαγγελματία Νοσηλευτή

Τέσσερα είναι τα στάδια από τα οποία θα περάσουνοι επαγγελματίες

νοσηλευτέςχρήστες (Καλαρρύτης, 2009).

Το στάδιο της εγκατάλειψης ουσιών με την απαραίτητη μάχη, αφού

είναι πραγματικά δύσκολο.

Το στάδιο της αποσύνδεσης από τις ουσίες και άμεση επαφή με άτομα

που θα τον βοηθήσουν να αποκοπεί από αυτές και να αναρρώσει όσο

το δυνατόν καλύτερα. Τα άτομα αυτά είναι οι θεραπευτές ή/και η

υπόλοιπη κοινότητα.

Το στάδιο στο οποίο ο κάθε επαγγελματίας νοσηλευτής μπορεί να

επιβιώσει και χωρίς τις ουσίες. Στο στάδιο αυτό έρχονται στην

επιφάνεια οι λόγοι και τα αίτια που έκαναν τον χρήστη να οδηγηθεί

σε ουσίες. Τότε πρέπει να αναλυθούν τα στοιχεία αυτά και να

επεξεργασθούν.

49

Το τελικό στάδιο στο οποίο ο κάθε επαγγελματίας νοσηλευτής είναι

εξαρτημένος από τις δυνάμεις του και αισθάνεται ότι αποξενώνεται

από εσωτερικές πηγές βοήθειας.

3.5 Πληθυσμοί Νοσηλευτών Χρηστών

Σε επαγγελματίες νοσηλευτές οι οποίοι ανήκουν σε ειδικές κατηγορίες ή

πληθυσμούς δίνεται ξεχωριστή προσοχή κατά την προσπάθεια αντιμετώπισης του

προβλήματος. Οι κατηγορίες για τους επαγγελματίες νοσηλευτές, είναι οι εξής:

Επαγγελματίες νοσηλευτές με ψυχολογικά προβλήματα, προβλήματα άγχους

ή και διατροφικά προβλήματα. Πολλές αυτού του είδους τα προβλήματα

έχουν άμεση σχέση με την χρήση διαφόρων ουσιών και φυσικά η

Θεραπευτική κοινότητα κάνει ότι είναι δυνατόν για να το αντιμετωπίσει και

το πρόβλημα της διατροφής.

Επαγγελματίες νοσηλευτές με προβλήματα σχιζοφρένειας ή διαταραχές

προσωπικότητας. Από την μεγάλη χρήση του χασίς έχει σημειωθεί αύξηση σε

αυτά τα περιστατικά

Επαγγελματίες νοσηλευτές με προβλήματα προσαρμογής στην θεραπεία.

Αυτού του είδους οι επαγγελματίες νοσηλευτές δεν μπορούν να

αποθεραπευτούν και έτσι προκαλείται η χασισική ψύχωση.

Επαγγελματίες νοσηλευτές με προβλήματα σεξουαλικής κακοποίησης.

Συνήθως αυτές οι περιπτώσεις αφορούν τα κορίτσια ηλικίας 16-18 ετών και

λιγότερο τα αγόρια.

Τέλος οι επαγγελματίες νοσηλευτές με γονείς χρήστες.

50

3.6 Το Θεραπευτικό Πλαίσιο

Το θεραπευτικό πλαίσιο στην θεραπεία της απεξάρτησης είναι απαραίτητο,

σύμφωνα με τον Δαμίγο. Απαιτεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφία και ταυτότητα. Τα

αποτελέσματα δεν είναι πάντα θετικά αν απουσιάζει το θεραπευτικό πλαίσιο.

Υπάρχουν κάποιοι κανόνες και αρχές στις οποίες στηρίζεται η θεραπεία. Το

θεραπευτικό πλαίσιο διέπεται από αυτές τις αρχές και ρόλος του είναι να αποδέχεται

την κάθε περίπτωση των θεραπευομένων, να ερευνά όλες τις πλευρές τους και να

τους αποδέχεται.

Το θεραπευτικό πλαίσιο έχει σαν βασική λειτουργία να επεξεργάζεται και να

αναλύει τις παραπάνω πλευρές και να προσπαθεί να δώσει λύσεις. Από την άλλη

πλευρά ο εξαρτημένος έφηβος μαθαίνει μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο να παίρνει μια

ποικιλία από απαντήσεις στο πρόβλημά του, να λειτουργεί με συνέπεια, να κατακτά

τα όριά του και να διατυπώνει τα αιτήματά του. Μαθαίνει να χρησιμοποιεί τον

διάλογο για τις ανάγκες του, να κάνει μια διαφορετική προσέγγιση και πέρα από την

λογική που είχε και να διεκδικεί με τον δικό του τρόπο όσα πράγματα έχει ανάγκη και

συγχρόνως να εκτιμά τον εαυτό του. Με αυτόν τον τρόπο η θεραπεία μετατρέπεται σε

ανθρώπινη σχέση η οποία χαρακτηρίζεται από δέσμευση, διάλογο και ανάληψη

ευθύνης.

Με το να δεχτεί ο κάθε επαγγελματίας νοσηλευτής να ενταχθεί στο

θεραπευτικό πλαίσιο ταυτόχρονα δέχεται να ενταχθεί και στη κοινωνική ζωή και σε

όλες εκείνες τις δραστηριότητες που ανήκουν σε αυτήν. Μέσα από το θεραπευτικό

πλαίσιο αποκτά ασφάλεια και εμπιστοσύνη και την ίδια στιγμή αποβάλλει την

ψεύτικη ψευδαίσθηση που είχε από το τις ουσίες. Ταυτόχρονα αισθάνεται

φοβισμένος. Μέσα από το θεραπευτικό πλαίσιο βγαίνει μια κουλτούρα, μια

δημιουργικότητα και ένα παιχνίδι για τους θεραπευόμενους.

Αντιπροσωπεύει μια πολιτιστική πραγματικότητα και μια συλλογική

ταυτότητα με ιδεολογίες και στόχους. Ο ρόλος του είναι νε πολεμά την ρουτίνα και

την καθημερινότητα, να ευνοεί την αλληλεγγύη και την συλλογικότητα. Για να έχει

όμως και αποτέλεσμα θα πρέπει και ο ίδιος ο θεραπευόμενος να έχει την θέληση να

ενταχθεί σε αυτό. Να δείξει ότι και ο ίδιος δίνει πράγματα και ότι πραγματικά

αισθάνεται τα παλιά του βιώματα και πως τους δίνει μια διαφορετική διάσταση τώρα

πια. Η οικογένεια έχει σημαντικό ρόλο για το θεραπευτικό πλαίσιο και την ενισχύει

51

στους θεραπευόμενους. Παράλληλα τους δίνει την δυνατότητα να αναπτύξουν

συμβολικές λειτουργίες και να δημιουργήσουν την δική τους ιδεολογία και θεσμό

(Καλαρρύτης, 2009).

3.7 Ορθή Παροχή Εκπαίδευσης στους Νοσηλευτές Μέσω Διαφόρων Τρόπων

για την Αποτελεσματική Αντιμετώπιση Προβλημάτων στα Νοσοκομεία και με

Σκοπό την Αποφυγή Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών

Όλες οι συζητήσεις που διεξάγονται στα νοσοκομεία αναφορικά με την

αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των νοσηλευτών και με

σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, μπορεί να είναι επίσημες ή

ανεπίσημες. Όσον αφορά σε μια επίσημη συζήτηση ανακοινώνεται το θέμα και

γίνεται λόγος γύρω απ’ αυτό από τους νοσηλευτές οι οποίοι συμμετέχουν

διαβάζοντας κάποια ύλη ή απλά με το να παρακολουθούν μια βιντεοκασέτα. Στις

ανεπίσημες συζητήσεις, οι νοσηλευτές έχουν την δυνατότητα να τις παρακολουθούν

όποια στιγμή αυτοί μπορούν.

Ο καλύτερος τρόπος για να γίνουν συζητήσεις στα νοσοκομεία αναφορικά με

την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των νοσηλευτών και με

σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, είναι αυτός κατά τον οποίο

δίνονται στους νοσηλευτές οι δυνατότητες να εφαρμόσουν αρχές, έννοιες και θεωρίες

κατά την διαδικασία αυτή και ταυτόχρονα να μεταφέρουν όσα μαθαίνουν σε νέες

διαφορετικές καταστάσεις. Αυτή όμως η προσέγγιση απαιτεί ότι οι νοσηλευτές

γνωρίζουν ήδη έναν όγκο πληροφοριών, ώστε να στηρίξουν την συζήτηση. Για

παράδειγμα αν μια ομάδα από νοσηλευτές μπορεί να έχει ακούσει στα πλαίσια της

εκπαίδευσης κάποια διάλεξη πάνω σε κάποια μοντέλα αναφορικά με την αποφυγή

ατυχημάτων ή απλά έχει διαβάσει κάποια άρθρα για θεωρίες διοίκησης.

Στη συνέχεια, αυτή η ομάδα μπορεί να προχωρήσει στη συζήτηση πάνω σε

θέματα αναφορικά με την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους

των νοσηλευτών και με σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιώνκαι να

52

συζητήσει τους τρόπους με τους οποίου μπορεί να υλοποιηθεί σε κάποιες μονάδες

περίθαλψης. Ένας άλλος σκοπός είναι και η αποσαφήνιση πληροφοριών και εννοιών

στα νοσοκομεία. Δηλαδή η παραπάνω ομάδα η οποία συζητούσε για σχετικές θεωρίες

μπορεί να δυσκολευτεί να κατανοήσει μια δύσκολη θεωρία.

Αυτό που μπορεί να συμβάλλει στην αποσαφήνιση ιδεών είναι οι επεξηγήσεις

του ειδικού και η συζήτηση πάνω σε αυτή τη θεωρία. Μέσα από αυτή τη μέθοδο είναι

πιο εύκολο να εκτιμήσει ο ειδικός στα νοσοκομεία αναφορικά με την αποτελεσματική

αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των νοσηλευτών και με σκοπό την αποφυγή

χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Όλες οι παρανοήσεις μπορούν να αξιολογηθούν

ή/και να διορθωθούν άμεσα. Μέσα από τις συζητήσεις, οι διδασκόμενοι μπορούν να

διδαχθούν τη διαδικασία ομαδικής επίλυσης προβλημάτων στα νοσοκομεία

αναφορικά με την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των

νοσηλευτών και με σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών.

Η ομάδα συζήτησης έχει την ευκαιρία να διαιρεθεί σε υποομάδες και κάθε μια

από αυτές να επεξεργασθεί και από μια πλευρά του θέματος. Επίσης μπορεί και όλη η

ομάδα να εργασθεί ώστε να καλύψει πλήρως το όλο θέμα καθώς και την επίλυσή του.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, οι σπουδαστές μαθαίνουν με ποιο τρόπο διαφορετικοί

άνθρωποι εφαρμόζουν τα βήματα διαδικασίας επίλυσης προβλημάτων, με ποιο τρόπο

αντλούν υλικό μέσα από τις γνώσεις που λαμβάνουν, αξιοποιούν τις δυνάμεις τους.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ομαδικής επίλυσης προβλημάτων είναι μια συζήτηση

πάνω σε τρόπους μείωσης άγχους σε ενήλικους νοσηλευόμενους (Halstead, 1998).

Συζητήσεις με άλλους νοσηλευτές ή/και ιατρούς μπορούν να βοηθήσουν τους

συμμετέχοντες πάνω σε θέματα της νοσηλευτικής κοινωνικά ή/και ηθικά. Όσον

αφορά την επικοινωνία με άλλα μέλη της ομάδας μαθαίνουν πως μπορούν να είναι

σαφής, λογική ή και προασπίσιμη η θέση τους. Έχουν την δυνατότητα να έχουν

άμεση ανατροφοδότηση σχετικά με τη θέση που έχουν πάρει.

Την ίδια στιγμή ακούν τα επιχειρήματα των υπολοίπων, τα αναλύουν και τα

σταθμίζουν αντίστοιχα. Είτε τα αποδέχονται μετά, είτε τα απορρίπτουν. Έτσι

εξασκούνται στη χρήση της κριτικής τους σκέψης και μέσα από την εξάσκηση

κατανοούν αν θέλουν να υποστηρίξουν την άποψή τους και να επηρεάσουν την

ομάδα. Οι στάσεις μπορούν να αλλάξουν μέσα από μια συζήτηση. Σύμφωνα με τον

Bligh, το σημαντικό σε μια συζήτηση πάνω σε αλλαγή συμπεριφορών και αξιών έχει

53

τεκμηριωθεί μέσα από έρευνες οι οποίες έχουν γίνει από το 1940 και το 1970. Με το

να ακούει κάποιος διάφορες απόψεις αρχίζει να καταλαβαίνει και τις καταστάσεις

μέσα από τη σκέψη των άλλων και διαμορφώνει και τη δική του στάση. Σαν

αποτέλεσμα αν εντοπισθεί μια αλλαγή συμπεριφοράς ανάμεσα σε άτομα πρέπει να

ληφθούν υπόψη και οι στρατηγικές συζήτησης. Τέλος, ένα πλεονέκτημα αυτής της

μεθόδου συζητήσεων είναι ότι σε πολλούς φοιτητές αρέσει και την προτιμούν.

Ωστόσο ένα μειονέκτημα των συζητήσεων στα νοσοκομεία αναφορικά με την

αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των νοσηλευτών και με

σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, είναι ότι απαιτούν πολύ χρόνο.

Σε καμία περίπτωση, η συζήτηση δεν είναι αποδοτική όσον αφορά τη μετάδοση

πληροφοριών. Μέθοδοι σαν αυτή της διάλεξης ή της μάθησης, μέσα από υπολογιστή

είναι ανώτερες όσο αφορά τη χρονική αποδοτικότητα. Είναι πάντως αποδεκτό ότι η

μέθοδος της συζήτησης είναι αποτελεσματική μόνο σε μικρές ομάδες με πιο ακριβή

στρατηγική. Η διαίρεση σε μικρές ομάδες είναι μια λύση. Μια άλλη προσέγγιση

σύμφωνα με τον McKeachie, είναι η τεχνική του εσωτερικού κύκλου σαν αυτό του

κύκλου με 6-15 ατόμων οι οποίοι συμμετέχουν στη συζήτηση και οι υπόλοιποι

παρακολουθούν (Κοτζαμπασάκη, 2010).

Όλοι έχουν βιώσει το υπερβολικό άγχος της συμμετοχής σε μια ομάδα

συζήτησης που ένα ή κάποια λιγότερα άτομα μιλούν περισσότερο. Ο κίνδυνος αυτός

είναι υπαρκτός μόνο αν ο αρχηγός της ομάδας δεν την ελέγχει. Αν συμμετέχουν μόνο

λίγα μέλη α υπόλοιπα έχουν ένα παθητικό ρόλο, αποτρεπτικό για τη μάθηση. Τέλος

πολλές συζητήσεις έχουν αξία αν όσοι συμμετέχουν έχουν προετοιμασθεί κατάλληλα.

Όσοι δεν έχουν ενημερωθεί δεν ωφελούν κανένα και απλά δηλώνουν άγνοια.

54

3.7.1 Στρατηγικές Διδασκαλίας και Άσκηση Νοσηλευτών Για την Αποφυγή

Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών

- Προσομοιώσεις

Αποτελούν ελεγχόμενες αναπαραστάσεις πραγματικότητας στα νοσοκομεία,

αναφορικά με την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των

νοσηλευτών και με σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Είναι

ασκήσεις οι οποίες εκτελούνται από τους νοσηλευτές, προκειμένου να μάθουν για τον

πραγματικό κόσμο στα νοσοκομεία χωρίς τους κινδύνους που εγκυμονεί. Μπορεί

επίσης να είναι διασκεδαστικές. Σε αυτή την ενότητα, θα αναλυθούν τέσσερις (4)

προσομοιώσεις. Δηλαδή οι ασκήσεις προσομοίωσης, το παιχνίδι ρόλων, η μελέτη

προσομοίωση και η μελέτη περιπτώσεων στα νοσοκομεία αναφορικά με την

αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των νοσηλευτών και με

σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Τα είδη αυτά μπορούν να

ορισθούν ως εξής (Halstead, 1998) :

Άσκηση προσομοίωσης: ελεγχόμενη κατάσταση κάποιου γεγονότος

πραγματικότητας που οι διδασκόμενοι μπορούν να χειρισθούν για να

κατανοήσουν καλύτερα την αντίστοιχη κατάσταση στην

πραγματικότητα.

Παιχνίδι προσομοίωσης : παιχνίδι που αντιπροσωπεύει καταστάσεις

ασφάλειας πραγματικής ζωής στο οποίο οι διδασκόμενοι

διαγωνίζονται σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες με σκοπό να

κερδίσουν

Παιχνίδι ρόλων : Μορφή θεατρικού έργου στο οποίο οι διδασκόμενοι

υποδύονται αυθόρμητα ρόλους σε ένα διάλογο που περιέχει

προβλήματα ή προκλήσεις στα νοσοκομεία αναφορικά με την

αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων από μέρους των

νοσηλευτών και με σκοπό την αποφυγή χρήσης εξαρτησιογόνων

ουσιών

Μελέτη περίπτωσης : Ανάλυση προβλήματος ή μιας κατάστασης στην

οποία περιγράφονται καταστάσεις στα νοσοκομεία αναφορικά με την

55

αποφυγή ατυχημάτων, αποκαλύπτονται πραγματικά ή φανταστικά

γεγονότα και πρέπει να αναλυθούν ζητήματα.

Οι προσομοιώσεις αποτελούν διδακτική στρατηγική εδώ και αιώνες. Τα

παιχνίδια πολέμου χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Κίνα και την Ινδία αλλά και πιο

πρόσφατα στη Γερμανία του 18ου αιώνα. Η πιο πρόσφατη χρήση προσομοιώσεων σε

εκπαίδευση ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960 όταν η νομική, διοίκηση σε εκπαίδευση

και η ιατρική άρχισαν να χρησιμοποιούν κάποιες μορφές της.

56

Επίλογος – Συμπεράσματα

Αποτελεί γεγονός στις μέρες μας πως η ασφάλεια και υγιεινή των νοσηλευτών

στο χώρο εργασίας, θεωρείται μια ιδιαιτέρως σημαντική συνισταμένη για την

ψυχολογική και σωματική τους ασφάλεια και οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν,

θετικά ή αρνητικά, το επαγγελμά του αλλά και την κοινωνική – εργασιακή του ζωή.

Εντός των παραπάνω στοιχείων λοιπόν, θα λέγαμε πως το συγκεκριμένο θέμα,

θεωρείται ιδιαίτερα ενδιαφέρον από την άποψη πως το θέμα της Υγιεινής και

Ασφάλειας στον εργασιακό περιβάλλον είναι ένας σχετικά πολύ πρόσφατος τομέας ο

οποίος μας απασχολεί όλους μιας και είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την υγεία του

καθενός.

Ωστόσο ιδιαίτερος λόγος στις μέρες μας διεξάγεται και στους τρόπους με τους

οποίους η μη ύπαρξη Ασφάλειας και Υγιεινής, μπορεί να επιδράσει στην υγεία των

νοσηλευτών στα νοσοκομεία στις μέρες μας, θα λέγαμε πως η επίδραση αυτή

εστιάζεται σε διαφόρους τομείς στην ανθρώπινη υγεία, όπως σε ψυχολογικό επίπεδο

με την δημιουργία διαφόρων μορφών στρες και άγχους, προβλήματα όπου για την

λύση τους τα άτομα δύναται να καταφεύγουν στη χρήση αλκοόλ και ψυχοτρόπων

ουσιών.

Έτσι λοιπόν είναι πολλές οι περιπτώσεις οι οποίες αναφέρονται στις μέρες μας

και οι οποίες κάνουν λόγο για την άσχημη εργασιακή κατάσταση που αντιμετωπίζουν

οι νοσηλευτές στα νοσοκομεία και στα Κέντρα Υγείας της χώρας. Οι άσχημες και

κάποιες φορές ανεπίτρεπτες συνθήκες λοιπόν εργασίας, μπορούν να οδηγήσουν τους

νοσηλευτές σε χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και οι οποίες δύναται να

δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στην υγεία των συγκεκριμένων ατόμων. Για το

σκοπό αυτό λοιπόν, θα πρέπει όλοι οι ειδικοί να στρέψουν το βλέμα στις συνθήκες

εργασίας στα νοσοκομεία και στο πως θα πρέπει εκείνες να γίνουν καλύτερες με

σκοπό την καλύτερη εργασία των νοσηλευτών και την αποφυγή χρήσης

εξαρτησιογόνων ουσιών σε αυτούς, σε κάποιες εκ των περιπτώσεων.

Αν και έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις το φαινόμενο των εξαρτησιογόνων

ουσιών, δεν αποτελεί ουσιαστικά ένα καινούργιο θέμα. Από την αρχή δημιουργίας

του κόσμου, ο άνθρωπο ένιωθε την ανάγκη να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο και να

57

αλλάξει την διάθεσή του. Η πρόοδος της επικοινωνίας, στις μεταφορές και η

ανακάλυψη νέων κόσμων, συνετέλεσαν στην διάδοση ουσιών σε λαούς οι οποίοι

αγνοούσαν την ύπαρξή τους (Μαρινιπούλου, Κεφαλάς, 2004).

Τα συμβάντα ζωής διαδραματίζουν έναν αποδεδειγμένο ρόλο στην

ψυχιατρική νοσηρότητα στον ενήλικο πληθυσμό, συμπεριλαμβανομένων των

χρηστών ουσιών. Για παράδειγμα υψηλότερα επίπεδα απωλειών συγγενικών

προσώπων ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, σοβαρές ασθένειες και σεξουαλική

κακοποίηση στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία βρέθηκαν να εμφανίζονται

συχνότερα σε έφηβους χρήστες ουσιών παρά σε μη χρήστες (Στρατίκη, 2008).

Οι διαταραχές, που σχετίζονται με το εργασιακό άγχος των νοσηλευτών,

διακρίνονται στις ψυχοσωματικές και στις σωματοψυχικές. Οι πρώτες αναφέρονται

σε σωματικά – οργανικά συμπτώματα που προκαλούνται από ψυχολογικούς

παράγοντες, ενώ αντίθετα οι δεύτερες αναφέρονται σε ψυχολογικά συμπτώματα που

προκαλούνται από σωματικούς παράγοντες. Τα δυο αυτά είδη βρίσκονται σε συνεχή

αλληλεξάρτηση μέσω μιας κυκλικής διαδικασίας (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1998).

Μερικοί από τους παράγοντες που ευθύνονται για τη χρήση στους νοσηλευτές

είναι κοινωνικοί - περιβαλλοντικοί, ατομικοί και βιολογικοί.Στην Ευρώπη έχει

αρχίσει να αναπτύσσεται μεταξύ των νέων μια επικίνδυνη πρακτική κατανάλωσης, η

οποία συνίσταται στην περιστασιακή εντατική κατανάλωση αλκοόλ το λεγόμενο

«binge drinking» (βαριά χρήση αλκοόλ). Τα στοιχεία που δίνει ο Παγκόσμιος

Οργανισμός Υγείας (WHO) είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικά, με την Ελλάδα να

καταλαμβάνει μία από τις μεσαίες θέσεις στο «binge drinking». Επίσης στην έρευνα

HBSC, οι νοσηλευτές ερωτήθηκαν πόσο συχνά καταναλώνουν αλκοόλ μέσα σε μια

εβδομάδα. Τα αποτελέσματα έδειξαν συχνή κατανάλωση για το 29%, ποσοστό

ανησυχητικό για την εξάπλωση του αλκοόλ στις μεσαίες ηλικίες στην Ευρώπη

(Κάντας, 1998).

Η κατανάλωση αλκοόλ στους νοσηλευτές αποτελεί την αιτία ενός μεγάλου

αριθμού εγκληματικών πράξεων, ενδοοικογενειακής βίας, πτώσεων και

δηλητηριάσεων.Ατομικοί και οικογενειακοί παράγοντες που μπορεί να συμβάλουν

στην προβληματική χρήση αλκοόλ στους εργαζόμενους, αναφέρονται στο γεγονός

πως τα άτομα αυτά που διαθέτουν χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως αναζήτηση

έντονων αισθητηριακών εμπειριών ή παρορμητικότητα βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο

58

ανάπτυξης προβλημάτων σχετιζόμενων με την κατανάλωση αλκοόλ. Τέτοια άτομα

ίσως αποκομίζουν πιο ισχυρή αντιστρεσογόνο δράση από την κατανάλωση του.

Το ιστορικό κατανάλωσης αλκοόλ στους νοσηλευτές λόγω ψυχολογικών

προβλημάτων στην εργασία, έχει επίσης μελετηθεί ως ατομικός παράγοντας. Οι

εργαζόμενοι που κάνουν πιο βαριά χρήση αλκοόλ αναπτύσσουν ανοχή και έτσι

απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες της ουσίας ώστε να μειώσουν το άγχος τους.

Σημειώνεται πως το άγχος που βιώνει ο εργαζόμενος λόγω ψυχολογικών

προβλημάτων, στις σχέσεις και στην οικογένεια του όπως σχέση με το σύντροφο,

σεξουαλικά προβλήματα, διαταραχές των παιδιών, σοβαρή ασθένεια κ.α. μπορεί να

τον οδηγήσουν επίσης στη χρήση αλκοόλ για να «χαλαρώσει». Οι έρευνες κατέδειξαν

ότι μια μέση κατανάλωση αλκοόλ όπως και μια μέση αύξηση στη βαριά χρήση

αλκοόλ μπορεί να ακολουθήσει μετά από κοινωνικό στρες, όπως είναι μια βαθιά

οικονομική κρίση σαν αυτή που βιώνουμε στην Ελλάδα.

Το πρώτο στάδιο για το θεραπευτικό πρόγραμμα στους επαγγελματίες

νοσηλευτές, είναι ο Συμβουλευτικός Σταθμός. Η διάρκειά του είναι περίπου 8-10

εβδομάδες και σε αυτό η παρακολούθηση του χρήστη είναι εξωτερική. Το

περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται είναι ελεύθερο από ουσίες, ασφαλές και παρέχει

ψυχολογική στήριξη. Σε αυτό το στάδιο ο χρήστης προετοιμάζεται για την εισαγωγή

του στο πρόγραμμα της Θεραπευτικής Κοινότητας.

Τέλος, αναφέρεται πως το στάδιο της Κοινωνικής Επανένταξης για τους

επαγγελματίες νοσηλευτές, είναι το στάδιο που ακολουθεί μετά από την ολοκλήρωση

του Προγράμματος. Τα μέλη αφού ολοκληρώσουν το Πρόγραμμα μέχρι να βρουν

δουλειά και σπίτι μπορούν να φιλοξενηθούν σε ξενώνες των Κέντρων Επανένταξης.

Με αυτόν τον τρόπο τα μέλη αρχικά μπορεί να μάθουν με ποιο τρόπο θα λειτουργούν

σαν ισότιμα άτομα στην κοινωνία με τα νέα δεδομένα πλέον. Η επαγγελματική τους

αποκατάσταση είναι επίσης πολύ σημαντικό θέμα αφού θα είναι μια το τελικό στάδιο

που θα τους βοηθήσει στην κοινωνική επανένταξη. Η κοινωνική επανένταξη διαρκεί

περίπου 10-12 μήνες.

59

Βιβλιογραφία

1. Αναστασιάδης, Β. Κ. (1998). Ψυχοπαιδαγωγική της εφηβική ηλικία, Ο τρόπος

της αγωγής της σήμερα στο σχολείο και στην οικογένεια, Αθήνα ekdotis.

2. Αναστασόπουλος, Δ. (1994). Η ψυχαναλυτική προσέγγιση στην θεραπεία της

οικογένειας. Στο Τσιάντης Ι. (επιμ.), Εφηβεία, Βασική Παιδοψυχιατρική, Αθήνα:

Καστανιώτη.

3. Αναστασόπουλος, Δ. (1997). Η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη στην εφηβεία.

Στο Τσιάντης. Ι. (επιμ.), Εφηβεία. Βασική παιδοψυχιατρική, Αθήνα: Καστανιώτη.

4. Γρίβας, Κ. (1993) κάνναβη, μαριχουάνα, χασίς. Αθήνα: Νέα Σύνορα.

5. Γεωργόπουλος, Δ. (2000) Οι νέοι και τα ναρκωτικά. Αθήνα.

6. Δαμίγος, Δ. και Ευριπίδου, Κ. (1992). Η έννοια του μεταβατικού πλαισίου.

Τετράδια ψυχιατρικής.

7. Δαρδαβέσης Ι., (2004), Η περίθαλψη των θυμάτων και η προστασία της

δημόσιας υγείας, Αθήνα

8. Θεραπευτικό πρόγραμμα «Αριάδνη». (2005). Συμβουλευτική μονάδα εφήβων.

Ενημερωτικό φυλλάδιο. Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ε.Α.

9. Καλαρρύτης, Γ. Ρήγος. Η., Ανδρουλάκη, Δ. Ζώτου, Σ. και Ζέρβου, Χ. (2001).

Χαρακτηριστικά των εφήβων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που προσέγγισαν τη

«Στροφή» και την «Πλεύση» το 2000. Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ε.Α.

10. Καλαρρύτης, Γ. (2009). Η θεραπευτική αντιμετώπιση των εφήβων χρηστών

ψυχοτρόπων ουσιών. Συμβουλευτική στον τομέα της τοξικοεξάρτησης : Γνώσεις,

δεξιότητες, στάση στην επαγγελματική πρακτική. Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ε.Α.

11. Κάντας (1998). Οργανωτική – Βιομηχανική Ψυχολογία. Ελληνικά Γράμματα.

Αθήνα.

12. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (1994). Η εξάρτηση από ηρωίνη

σαν φαινόμενο της οικογένειας. Ένα νέο θεμελιακό μοντέλο. Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ε.Α.

60

13. Κοκκέβη, Α., Μόστρου, Α. και Τερζίδου etall (1998). Διερεύνηση

ψυχοκοινωνικών αναγκών ατόμων και η σημασία τους στην ανάπτυξη προγράμματος

για την πρόληψη της χρήσης ναρκωτικών. Ψυχολογικά θέματα 1.

14. Κοκκέβη, Α, και Στεφανής, Κ. (1994).Τα ναρκωτικά στην Ελλάδα: Η

διαχρονική πορεία της χρήσης. Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στο γενικό και το

μαθησιακό πληθυσμό, Αθήνα: ΕΠΙΨΥ.

15. Κοκκέβη, Α. Κίτσος, Γ., Φωτίου, Α. (2000). Εφηβεία συμπεριφοράς και

ψυχοκοινωνική υγεία. Αθήνα: Βήτα.

16. Κοκκέβη, Α., Κίτσος, Γ. και Φωτίου Α. (2008). Εφηβεία συμπεριφορές και

ψυχοκοινωνική υγεία. ΕΠΙΨΥ, Αθήνα: Βήτα.

17. Κουκουτσάκη, Α. (2002). Χρήση ναρκωτικών, ομοφυλοφιλία: Συμπεριφορές

μη συμμόρφωσης μεταξύ ποινικού και ιατρικού ελέγχου. Αθήνα: Κριτική.

18. Κουράκης, Ν. (1991). Ναρκωτικά και ελληνική πραγματικότητα. Αθήνα:

Ελληνικοί Ορίζοντες.

19. Κωσταρίδου – Ευκλείδη Α. (1998). Ψυχολογία κινήτρων. Ελληνικά

γραμματα. Αθηνα.

20. Κοτζαμπασάκη Στ., 2010, Διδασκαλία και Μάθηση στη Νοσηλευτική και

Άλλες Επιστήμες Υγείας, Εκδόσεις ΒΗΤΑ

21. Λιάππας, Ι. (1992). Ναρκωτικά. Εθιστικές ουσίες, κλινικά προβλήματα,

αντιμετώπιση. Αθήνα: Πατάκη.

22. Μαρινιπούλου, Μ. και Κεφαλάς, Ι. (2004). Η εξαρτητική διαδικασία : κείμενα

για την χρήση τοξικών ουσιών. Αθήνα: Χατζηνικολή.

23. Μάτσα, Κ. (2001). Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές…… Το αίνιγμα της

τοξικομανίας. Αθήνα: Άγρα.

24. Μάτσα, Κ. (1997). Ο τοξικομανής και η οικογένειά του. Διδακτορική

διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Η οικογένεια στην δίνη της παγκοσμιοποίησης,

μορφές εμφάνισης της κρίσης της οικογένειας του τοξικομανή, Τετράδια

ψυχιατρικής, 102.

61

25. Νόβα – Καλτσούνη, Χ. (2001). Μορφές αποκλίνουσας συμπεριφοράς στα

άτομα. Ο ρόλος της οικογένειας. Αθήνα:Gutenberg.

26. Πουλοπούλος, Χ. (2001). Ο ρόλος του επαγγελματία υγείας στα προγράμματα

θεραπευτικής αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης, Τετράδια ψυχιατρικής, 73

27. Πουλόπουλος Χ., (2005). Εξαρτήσεις : Οι θεραπευτικές κοινότητες. Αθήνα:

Ελληνικά γράμματα.

28. Ρούσης, Α. (2007). Ναρκωτικά και ενήλικοι, ο ρόλος της οικογένειας, Αθήνα:

Γρηγόρη.

29. Στρατίκη, Λ., 2008, «Παράγοντες Κινδύνου Κατάχρησης Ουσιών,

Στρατηγικές Πρόληψης». Άρθρο Μελέτη

30. Τσαλίκογλου, Φ., (2008): Μυθολογίες βίας και καταστολής, εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα.

31. Τσαρούχας, Κ. (1997). Η Διεθνής των ναρκωτικών. Αθήνα : Ελληνικά

Γράμματα.

32. Τσιλιχρήστος, Ν. (1991).Ναρκωτικά : Όχι, η Ιθάκη δεν είναι εδώ. Αθήνα:

Καστανιώτη.

33. Χαραλαμπίδης, Ε. (2003). Στοιχεία για τις εξαρτησιογόνες ουσίες. Κέντρο

εκπαίδευσης για την πρόληψη της χρήσης ναρκωτικών και την προαγωγή της υγείας.

Ο.ΚΑ.Ν.Α. Αθήνα : Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.

34. Χουρδάκη, Μ. (1992). Ναρκωτικά – Πρόληψη, Πρωτογενής Τομέας, Απόψεις

– Εμπειρίες – Προτάσεις, Ενημερωτικό Έντυπο, Αθήνα.